Leksion nr. 1Hyrje n Arkeologji. Periodizimi dhe metodat e studimit

ArkeologjiaArkeologjia sht nj deg e veant e shkencs historike, q studion fenomenet e ndyshme shoqrore t zhvillimit t shoqrive njerzore parakapitaliste. Arkeologjia sht nj deg e shkencs historike, q merret me studimin e burimeve materiale t periudhave prehistorike, antike dhe mesjetare.

Termi ArkeologjiFjala arkeologji rrjedh nga greqishtja : arhaios-i vjetr dhe logos-fjal-njohuri, shkenc pr t vjetrn. Nj emrtim i till nuk shpreh prmbajtjen e vrtet t saj.Pr t parn her, fjala arkeologji ndeshet tek Platoni(427-347 para Kr) n dialogun e tijHipi i vjetr. N kt dialog, Sokrati e pyet sofistin Hipi se far dgjuan m me knaqsi prej ti lakedemont dhe Hipi i prgjigjet:mbi origjinn e heronjve dhe t njerzve, mbi themelimin e qyteteve n lashtsi dhe n prgjithsi mbi gjith arkeologjin. Platoni i jepte arkeologjis nj kuptim shum t gjr, q lidhej me do gj t vjetr. Kt kuptim i jepnin asaj pak a shum edhe historiant grek t kohs s Augustit.

Termi ArkeologjiDiodori i Siilis( 80-29para Kr) n librin e tij Arkeologjia helene prshkruan historin m t vjetr t Greqis deri n luftn e Trojs.Dionizi i Halikarnasit e quan historin e Roms deri tek luftrat punikeArkeologjia romake.N periudhn perandorake fjala arkeologji u zvndsua me antiquitas , me t njjtin kuptim.Varoni-shkrimtar romak i kohs Augustit, veprn e tij prej 40 librash e quajti De antiquitatibus resus humanarum at divinarum(Mbi lashtsin e njerzve dhe t hyjnive, ku jepet jo vetm historia e vjetr e Roms, por edhe historia e institucioneve dhe religjioneve romake.

Antikuart e parInteresi pr antikitetet dhe krrijimi i antikuarve n Romn e vjetr.N mesjet me emrin antikuar ose arkaiograf quheshin kopjuesit e dorshkrimeve t vjetra. N mesjet termi arkeologji qe zvendsuar me fjaln vjetrsi, q kishte kuptim t njjt me fjaln arkeologji dhe antikuar t kohs antike. N mesjet bhej nj far diferencimi i termit: kshtu p.sh dalloheshin midiss tyre vjetrsirat periodike, vjetrsirat historike, vjetrsirat artistike etc. Burim historik sht do gj q dshmon pr t kaluarn e shoqria, do gj q ka krijuar njeriu ose q ka vepruar dhe ndikuar n veprimtarin e tij.

Burimet e studimitBurim historik sht do gj q dshmon pr t kaluarn e shoqria, do gj q ka krijuar njeriu ose q ka vepruar dhe ndikuar n veprimtarin e tij.Burimet : a. natyrore b. t krijuara nga vet njeriu:

Burimeta. NatyroreMaterialet skeletore humane t lashtsis(antropologjia)Kocka bagtish t domestikuara ose t egra, mbetjet e fauns(paleozoologt)Mbetjet e farrave t drithrave, bykut, frutave, mbetjet e flors(paleobotanistt).Klima dhe formacionet gjeologjike(gjeomorfologt).

b. Njerzore1.burime materiale 2. burime t shkruara

BurimetBurimet materialeVegla puneArmEn t ndryshmeZbukurimeObjekte kultiObjekte t arkitektursObjekte t artit figurativ

Burimet e shkruaraA. Burimet letrareB. Burimet epigrafike

Burimet e shkruaraA. Burime letrare

Vepra t kronistve, historianve dhe gjeografve antik dhe mesjetar(Herodoti, Tukediti,Polybi, Livi, Straboni, Apiani, Ptolemeu, Ana Komnena etc).Vepra t poetve e shkrimtarve antik e mesjetar(Homeri, Eskili, Sofokliu, Aristofani, Virgjili etc).Dokumente t ndryshme zyrtare ose private.

B. Burimet epigrafike.

Prfshihen n monumentet arkeologjike, ku hyjn mbishkrimet n objekte t ndryshme arkeologjike si ato prej guri (gur varri, gur dekretesh), metali(stoli t ndryshme), n prodhime t qeramiks(en,tulla, tjegulla), n prodhime t qelqit etc.Me studimin e tyre meret epigrafia, si dhe filologt dhe historiant.

Burimet e shkruara: FavoretVler t madhe pr arkeologjin kan ato vepra q trajtojn kulturn materiale dhe artin. Prmendim veprn e arkitektit romak t kohs s Augustit, Vitruvit,De Architectura-traktat i plot mbi arkirekturn antike.Vepra e shkrimtarit romak t shek. I. Plini(Plaku) Historia naturalis-paraqet nj enciklopedi t njohurive t asaj kohe.

Vepra De aedeficis e Prokopit t Cezares, q prshkruan veprimtarin ndrtuese t perandorit Justinian(527-565) etc Shpesh jan m t pasura n prmbajtje. Ndonjher, nj fraz e burimit t shkruar vlen sa shum burime materiale s bashku. ( ardiant kishin 300.000 prospelot si helot).

Burimet e shkruara: Mangsit1. Burimet e shkruara i referohen nj t kaluare jo shum t largt t shoqris njerzore. Si dihet, shkrimi sht njohur para 5000 vitesh, ndrsa historia e shoqris njerore fillon 2.500.000 vjet prpara.Burimet e shkruara prfshijn nj koh shum t shkurtr

2.Burimet e shkruara i referohen nj areali gjeografik shum t kufizuar, n raport me hapsirat e mdha ku u zhvillua jeta dhe kultura e shoqris njerzore. Ky rreth i ngusht hapsinor prfshinte n fillim t mijvjearit III para Kr. vetm Egjyptin e Mesapotamin, n mijvjearin II para Kr. edhe Azin e Vogl, n e ktij mijvjeari, Greqin dhe n mijvjearin I para Kr. edhe Italin dhe vende t tjera.

Burimet e shkruara: Mangsit3.Burimet e shkruara n prgjithsi jan subjektive.4. Burimet e shkruara n pjesn m t madhe nuk jan origjinale, por kopje t dyta ose t treta, dhe prmbajn mundsin e gabimeve gjat kopjimit.

5.Numri i burimeve t shkruara sht relativisht i kufizuar. Zbulimi i tyre n grmimet sht nj fenomen i rrall, kundrejt numrit gjithnj n ritje t burimeve materiale, t zbuluara nga grmimet arkeologjike.

Kombinimi i burimeveRindrtimi i tablos s plot t zhvillimit nuk do t ishte i mundur n se krahas burimeve t tradits s shkruar historike, nuk do t studioheshin edhe burimet materiale,dmth ato arkeologjike. T dy kategorit e burimeve prbjn bazn materiale t shkencs arkeologjike e asaj historike.

Burimet materiale: favoretBurimet materiale kan gjuhn e tyre specifike, q prcaktohet nga forma e objekteve t ndryshme.Forma e do sendi t prodhuar nga njeriu varet nga funksioni i tij praktik n jetn e prditshme t njeriut.Veglat e puns dhe sendet e prodhuara prej tyre shprehin nivelin e zhvillimit t forcave prodhuese t nj shoqrie t caktuar n hapsir dhe n koh, si dhe pasqyrojn mardhnjet n prodhim t shoqris t cils i referohen.

Ato kan rndsi shum t madhe pr periudhat e lashta t historis s pashkruar njerzore, dmth atyre prehistorike. Po at rndsi q kan mbeturinat e kockave pr studimin e organizmave t llojeve t zhdukura t kafshve- ka shnuar nj sociolog i njohur-po at rndsi kan edhe mbeturinat e puns pr studimin e formacioneve t zhdukura ekonomiko-shoqrore.

Burimet materiale: favoretEdhe n periudhn antike, kur burimet materiale nuk jan m t vetmet burime njohse, pasi ekzistojn tashm edhe burimet e shkruara, prsri ato mbeten jashtzakonisht t rndsishme edhe pr nj periudh t gjat kohe, jo vetm pr verifikimn e burimeve t shkruara, por edhe pr plotsimin e boshllqeve t krijuara nga mungesa e burimeve t tradicionit t shkruar historik.

Burimet materialeBurimet materiale ndodhen t mbuluara n gjirin e toks, q paraqet nj arkiv t vrtet dhe t pashtershm t historis.Zbulimi i tyre prmjet grmimeve arkeologjike.Prpunimi dhe klasifikimi i materialit arkeologjik.Prshkrimi dhe prcaktimi i forms fillestare t objekteve t zbuluar.Prcaktimi i funksionit, dhe moshs s objektit(datimi). Pas ktij prpunimi paraprak, ai mund t shfrytzohet si burim historik.

Burimet materialeMetodat specifike t zbulimit dhe t prpunimit t burimeve materiale, solln ndarjen e burimeve materiale arkeologjike nga ato t shkruara, studimi i t cilave prbn objektin e nj dege t veant t shkencs historike- arkeologjis. Kndej rrjedh emrtimi burim arkeologjik ose monument arkeologjik, q i jepet burimeve materiale t krijuara nga dora e njeriut gjat proesit t puns s tij.

Arkeologjia si shkencArkeologjia sht nj shkenc relativisht e re, e formuar n II t shek. XIX.Rndsia e saj sht e madhe pasi e zgjeroi shum horizontin e gjurmimeve historike dhe kontribuon vazhdimisht n rindrtimin sa m besnik t tablos s jets s shoqrive parakapitaliste.

G. Childe mbi arkeologjin:Arkeologjia bri nj kthes n shkencn historike. Ajo e zgjeroi horizontin e hapsirs historike n at shkall sikurse edhe teleskopi zgjeroi fushn e vshtrimit astrnomik. Ajo i zgjeroi historis disa qindra her perspektivn n t kaluarn dhe pikrisht po n at mas sikurse edhe mikroskopi zbuloi pr biologjin se mbas figurs s jashtme t organizmave t mdha fshihet jeta e celulave shum t vogla. N fund ajo solli ndyshime t tilla n vllimin dhe prmbajtjen e shkencs historike sikurse radioaktiviteti n kimi.(G. Childe, Progress and archaeology)

PERIODIZIMI I PRGJITHSHM I ARKEOLOGJIS

Paleoliti(paleo+litos)=epoka e gurit t vjetr=2.5milion-10.000 vjet mparMezoliti(messo+litos)=epoka e gurit t mesm-10.000-7.000 vjet m parNeoliti(neo+litos)=epoka e gurit t ri (7.000/6500-4.500 para Kr.)Eneoliti/Kalkoliti(eneos+litos/kalkos+litos)=epoka e bakrit(4.500-2.500)Epoka e bronzit (2.500-1.100 para Kr).Epoka e hekurit(shek. XI-V para Kr.)Periudha helenistike/urbane/qytetare ilire-(323-31 para Kr.)Periudha romake (31 para Kr-395 pas Kr.)Periudha e von antike(shek. V-VI pas Kr.)Periudha e hershme mesjetare(shek. VII-XI pas Kr.)Periudha e mesme mesjetare ose paraturke(shek. XII-XIV pas Kr.)

PERIODIZIMII. Prehistoria e tejlasht: Paleolit-MezolitII. Prehistoria e mirfillt. Neolit-EneolitIII. Prehistoria e von: Epoka e bronzitIV. Protohistoria: Bronzi i von-hekuri i zhvilluar(shek. XII-VII para Kr.).V. Periudha arkaike shek. VI-V para Kr.

Metodat e studimit

Metoda stratigrafikeMetoda krahasueseMetoda formalo-tipologjikeMetoda radiokarbonike

Metoda stratigrafikesht e lidhur me emrin e Pit Rivers(1827-1900). Rrjedh nga lat. Stratum=shtres. Baza e saj sht veimi i shtresave t ndryshme kulturore t depozituara njera mbi tjetrn, si rezulltat i banimit t vazhdueshm t njerzve n at vend dhe prcaktimi i raporteve kronologjike midis ktyre shtresave. Kjo mund t arrihet vetm duke zbatuar me rigorozitet metodn e grmimit stratigrafik, dmth metodn e studimit t materialeve sipas shtresave kulturore, n nj siprfaqe t madhe dhe n mnyr komplekse.

Metoda stratigrafikeNj grmim i till jep mundsi q t zbulohen sasira t mdha materialesh,me forma dhe funksione t ndryshme praktike, t punuara nga materiale t ndryshme, por t bashkuara kronologjikisht midis tyre. Kjo metod grmimi jep mundsi t njihet edhe konteksti i zbulimit t objekteve, gj q sht me shum rndsi n prcaktimin e pozits kronologjiko-kulturore t tyre. Sipas parimit stratigrafik, objektet arkeologjke t zbuluara n horizontet m t thella t vendbanimit, jan m t vjetra se ato t zbuluara n shtresat e msiprme t tij.

Metoda krahasuese

sht e lidhur gjithashtu me emrin e Pit Rivers(1827-1900) dhe sht zbatuar n fushn e prehistoris. Studimi i kulturave prehistorike tregoi se thelbi i zhvillimit t tyre nuk mund t shpjegohet pa i ballafaquar ato me etapet e ndryshme t zhvillimit kulturor t disa popullsive t sotme, q gjendeshim akoma n stadet primitive t zhvillimit. Kshtu u arrit tek domosdoshmria e krahasimit t materialit arkeologjike me at t shkencs etnografike.

Metoda formalo-tipologjike

sht e lidhur me emrin e arkeologut suedez Oskar Montelius(1843-1921), i cili e prpunoi dhe e zbatoi kt metod mbi objektet e kulturave prehistorike. Mbi bazn e studimit t objekteve t epoks s bronzit t Skandinavis, Italis, Greqis, Egjyptiti, Asiris dhe Babilonis, ai i klasifikoi t gjith kto objekte sipas tipeve. Tip do t thot nj grup objektesh q kan t njjtin qllim praktik dhe form t ngjashme, por q ndryshojn n hollsira midis tyre.

Metoda formalo-tipologjike

Brenda do grupi tipologjik, objektet sipas formave t krijuara nga detajet, vendosen n seri n baz t evolucionit tipologjik, duke u nisur nga objektet m t thjeshta tek ato m t zhvilluara t nj tipi. Pavarsisht se Montelius mendonte se sendet dhe objektet zhvillohen sipas ligjeve t zhvillimit t organizmave t gjalla, teoria e studimit formalo-tipologjik, vazhdon edhe sot t prdoret n studimet arkeologjike.

Metoda radiokarbonike

Metoda e datimit me an t carbonit radioaktiv u shtrua pr t parn her n vitin 1949 n Universitetin e ikagos nga V. F. Libbi. Ajo zbatohet kryesisht n objektet e periudhave prehistorike(paleoliti final-bronz i von).Bazohet n ligjin e dizintegrimit t izotopit radioaktiv t carbonit me pesh atomike 14(C14). N atmosfer C14 thithet nga bibt dhe nprmjet tyre nga kafsht. Pas vdekjes s organizmave, prvetsimi i C14 ndrpritet dhe fillon t dizintegrohet dhe sasia e tij zvoglohet.

Metoda radiokarbonike

sht vrtetuar shkencrisht se ky dizintegrim bhet sipas nj cikli kohor t caktuar. Gjysm dizintegrimi i nj sasie C14 bhet pas 5500-6000 vjetce. Prcaktimi i sasis s C14 n mbetjet organike, bhet n laboratore t veanta, me aparatura dhe metoda fizike speciale. N baz t analizs s kampioneve kockore, drusore, bimore etj, caktohet koha kur kan jetuar kto organizma. Meqense dizintegrimi i plot i C14 dmth zhdukja e tij nga mbetjet organike bhet pr 11.000-12.000 vjet, kuptohet se kjo metod mund t prdoret pr datimin e kulturave jo m t vjetra nga ato t paleolitit final, q i korrspondon peroiudhs s kuaternarit gjeologjik.

Metoda radiokarbonike

Saktsia e datimit me metodn e C14 luhatet me +-50-100 vjet. Pr t zvogluar kt gabim, m von ka filluar t zbatohet metoda e kalibrimit, q e rrit saktsin deri n 95-98%.

Lidhjet e Arkeologjis me shkencat tjeraArkeologjia &filozofiaArkeologjia &historiaArkeologjia &historia e artitArkeologjia & etnografiaArkeologjia & filologjiaArkeologjia & gjuhsiaArkeologjia & shkencat natyrore

V.Arkeologjia & shkencat natyrore

Arkeologjia & gjeologjiaArkeologjia & paleontologjiaArkeologjia & antropologjiaArkeologjia & fizika (metodat radiokarbonike)Arkeologjia & kimia(analizat kimike)