მარნეულის მუნიციპალიტეტის საბაზისო...

ადგილობრივი შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება

კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით

საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში

1

მარნეულის მუნიციპალიტეტის საბაზისო კვლევა




2

შინაარსი

წინასიტყვაობა ................................................................................................................................ 4

1. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ფიზიკურ-გეოგრაფიული დახასიათება ....................... 5

1.1. გეოგრაფიული მდებარეობა ....................................................................................................... 5

1.2. რელიეფი და გეოლოგიური აგებულება .................................................................................. 6

1.3. ჰიდროგრაფიული ქსელი ........................................................................................................... 7

1.4. ნიადაგსაფარი ................................................................................................................................ 8

1.6 მცენარეული საფარი ................................................................................................................... 11

1.7. ბიომრავალფეროვნება ............................................................................................................... 13

1.7.1. ფლორა .................................................................................................................. 13

1.7.2. ფაუნა ..................................................................................................................... 13

1.8. ძირითადი ლანდშაფტები ........................................................................................................ 14

2. მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური დახასიათება ................................14

2.1. დემოგრაფია ................................................................................................................................ 14

2.2. სოფლის მეურნეობა ................................................................................................................... 15

2.2.1. მეურნეობათა კლასიფიკაცია ........................................................................... 16

2.2.2. სასოფლო მოსახლეობა ..................................................................................... 16

2.2.3. მიწის ფონდი ...................................................................................................... 17

2.2.4. ერთწლოვანი კულტურები .............................................................................. 19

2.2.5. მრავალწლოვანი კულტურები ........................................................................ 20

2.2.6. მეცხოველეობა .................................................................................................... 21

2.2.7. მექანიზაცია ......................................................................................................... 22

2.2.8. სასურსათო უსაფრთხოება ............................................................................... 23

2.3. მრეწველობა ................................................................................................................................. 24

2.4 ჯანდაცვა და განათლება ............................................................................................................ 24

2.5. ინფრასტრუქტურა ..................................................................................................................... 25

2.6. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები............................................................................... 26

2.7. ტურიზმი ...................................................................................................................................... 26

2.8. ძირითადი პრობლემები ............................................................................................................ 26

ცხრილი 1. მარნეულის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება ............................... 28

ცხრილი 4. სამრეწველო ობიექტები ............................................................................................... 36

ცხრილი 5. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის ........................................................... 39

ობიექტები და მომსახურე პერსონალი.......................................................................................... 39

ცხრილი 7. მარნეულის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების

დასახელება, აგების თარიღი და მდებარეობა ................................................................ 44

3. კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი მარნეულის

მუნიციპალიტეტისათვის ........................................................................................47

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება მარნეულის მუნიციპალიტეტში .......................... 47

3.1.1. მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები ......................................... 47

3.1.2. დაკვირვებულ მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების შეფასების

მეთოდოლოგია ............................................................................................................. 47

3.1.3. მიღებული შედეგების ანალიზი ...................................................................... 48

3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები ............................................................................. 54




3

3.1.5. დანართი: მარნეულის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები .... 56

3.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება 2020–2050 წწ. ........................................................... 60

3.2.1. კლიმატური პარამეტრების ცვლილება .......................................................... 60

3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები .............................................................................. 68

3.2.3 ექსტრემალური მოვლენები .............................................................................. 69

3.2.4. დანართი: მარნეულის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და

პროგნოზირებული მნიშვნელობები ......................................................................... 71

4. დანართები .................................................................................................................................75

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი ....................................................... 75

დანართი 2. კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები......................................... 75

დანართი 3. გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI) ........................................................................ 76

დანართი 4. კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების მეთოდოლოგია ...................... 78

დანართი 5. მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია .................................................... 81

5. შეფასება და დასკვნები .............................................................................................................82

5.1 მარნეულის მუნიციპალიტეტის გეოლოგიური შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი

ცვლილების პირბებში ......................................................................................................... 82

5.2 მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული მდინარეების მოკლე

ჰიდროლოგიური შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში ... 84

5.3. ბიომრავალფეროვნება და კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის ................................................... 88

5.4 მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიური სიტუაციის შეფასება კლიმატის

მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში ......................................................................... 95

5.4.1. მეთოდოლოგიური განმარტება ...................................................................... 95

5.4.2. ზოგადი აღწერილობა ....................................................................................... 96

5.4.3. ეკონომიკის ზოგადი მომოხილვა .................................................................... 97

5.4.4. დასკვნა, კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის შეფასება ............................ 97




4

წინასიტყვაობა

წინამდებარე ანგარიში შემუშავდა პროგრამის „ადგილობრივი შესაძლებლობების

გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის ცვლილებასთან

ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და

სამხრეთ კავკასიაში“ ფარგლებში, რომელსაც ევრო კავშირის დაფინანსებით

ახორციელებენ საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია Mercy Corps და

კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN).

პროგრამა ხორციელდება დედოფლისწყაროს, სიღნაღის, საგარეჯოს, დმანისის,

ბოლნისის, მარნეულის და ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტებში საქართველოს

ტერიტორიაზე, ხოლო ლორის მარზაში - სომხეთში და აღსტაფას, სამუხის,

თოვუზის, შამქირის რაიონებში - აზერბაიჯანში და მისი ძირითადი მიზანია

ადგილობრივი ხელისუფლებისა და თემების შესაძლებლობების გაზრდა და

გაუმჯობესება, ორმხრივი რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება, სამხრეთ

კავკასიაში კლიმატის ცვლილებით განპირობებული გარემოსდაცვითი,

სოციალური და ეკონომიკური ზეგავლენის გაცნობიერება და აღმოფხვრა.

პროგრამის ფარგლებში სამიზნე მუნიციპალიტეტების თემების კლიმატის

ცვლილებისადმი მოწყვლადობის შესარბილებლად, სხვა საქმიანობებთან ერთად,

გათვალისწინებულია: კლიმატის ცვლილებისადმი საადაპტაციო გეგმების,

ბუნებრივი კატასტროფების საფრთხეებისა და მოწყვლადობის ანალიზი და

რისკების რუკების შემუშავება სათემო, მუნიციპალურ და რეგიონალურ დონეზე,

ცნობიერების ასამაღლებელი და საგანმანათლებლო ღონისძიებების

განხორციელება, ადგილობრივი დაინტერესებული მხარეების შესაძლებლობების

გაძლიერება და სამუშაო ჯგუფებისა და ქსელის შექმნა სტრუქტურული

დიალოგის წარმართვისათვის ადგილობრივ, ცენტრალურ და რეგიონალურ

დონეზე.

ადგილობრივი შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის

ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და

სამხრეთ კავკასიაში

5

1. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ფიზიკურ-გეოგრაფიული

დახასიათება

1.1. გეოგრაფიული მდებარეობა

მარნეულის მუნიციპალიტეტი ქვემო ქართლის რეგიონის ადმინისტრაციულ

საზღვრებში შედის. იგი მდებარეობს საქართველოს სამხრეთ-აღმოსავლეთ

ნაწილში. ჩრდილოეთით მას ესაზღვრება თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტი;

ჩრდილო-აღმოსავლეთით _ გარდაბნის მუნიციპალიტეტი; დასავლეთით -

ბოლნისის მუნიციპალიტეტი. მარნეულის მუნიციპალიტეტს სამხრეთი საზღვარი

საქართველო-სომხეთის; ხოლო აღმოსავლეთის საზღვარი -

საქართველო_აზერბაიჯანის სახელმწიფო საზღვრების თანხვედრილია.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის სამხრეთი ოროგრაფიული საზღვარი გადის

სომხითის ქედზე და მის აღმოსავლეთი გაგრძელების-ბაბაკარის სერის თხემურ

ზოლზე. მუნიციპალიტეტის ჩრდილო ნაწილი იაღლუჯას მაღლობს უჭირავს,

რომელსაც ჩრდილოეთით კუმის-ასურეთის დახრილი დენუდაციური ვაკეები

ესაზღვრება. დასავლეთით მარნეულის ვაკე ქვემო ქართლის ვულკანური

პლატოს უკიდურეს აღმოსავლეთ დაბალ გორაკ-ბორცვიან ზოლში გადადის,

ხოლო აღმოსავლეთით მდ. მტკვრის ჭალამდე ვრცელდება.

მუნიციპალიტეტის ფართობი 935,2 კვ. კმ-ს შეადგენს და ზღვის დონიდან

საშუალოდ 420 მ სიმაღლეზეა. მუნიციპალიტეტში შედის ერთი ქალაქი და 17

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული, რომლებშიც 83 სოფელია

გაერთიანებული.

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებია: ქ. მარნეული, წერეთელი,

შაუმიანი, შულავერი, ყიზილაჯლო, ყულარი, დამია-გეურარხი, ახკერპი, წერაქვი,

ალგეთი, კაჩაღანი, ქუთლიარი, თამარისი, ხოჯორნი, კაპანახჩი, სადახლო, კასუმლო

და ოფრეთი.

მუნიციპალიტეტის ცენტრი – ქ. მარნეული თბილისიდან დაშორებულია 29 კმ-ით,

რეგიონის ცენტრიდან, ქ. რუსთავიდან - 48 კმ-ით, აზერბაიჯანის საზღვრიდან - 30

კმ-ით და სომხეთის რესპუბლიკის საზღვრიდან - 30 კმ-ით.




6

1.2. რელიეფი და გეოლოგიური აგებულება

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი იმავე სახელწოდების

აკუმულაციურ ვაკეს უკავია, რომელიც მდ. ალგეთის, ხრამის, მაშავერას და

დებედას ქვემო დინებების ტერიტორიებს აერთიანებს და ზ. დ. 270-400 მ.

სიმაღლეზეა განლაგებული. მარნეულის ვაკის საფუძველში განლაგებულია

ნეოგენის სუსტად დისლოცირებული თიხების და ქვიშაქვების ჰორიზონტები,

რომლებიც ზემოდან დაფარულია მეოთხეული ასაკის კონტინენტური ნალექებით

(კენჭნარი, კონგლომერატები, ქვიშები და თიხები), რომელთა ჯამური სისქე

ალაგ-ალაგ 100 მ. აღემატება (ბურღვის მასალების მონაცემებით). მარნეულის ვაკე

სუსტად არის დახრილი დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ. ზედაპირი მდ.

ალგეთის, ხრამის, დებედას და მტკვრის ჭალის, ჭალისზედა პირველი და

ჭალისზედა მეორე ტერასების ბრტყელი ზედაპირების თანდათანობითი შერწყმის

შედეგად არის წარმოქმნილი. ჭალისზედა პირველი ტერასა, რომლის

შეფარდებითი სიმაღლე 6-10 მ. საზღვრებში ცვალებადობს, კარგად არის

გამოსახული მდ. დებედას და ხრამის წყალშუეთში, ხოლო ჭალისზედა მეორე

ტერასის ზედაპირი (25-30 მ.) ყველაზე ვრცლად წარმოდგენილია მდ. ხრამის და

ალგეთის წყალშუეთში, აგრეთვე მდ. ალგეთის ხეობასა და მის ჩრდილო

მხარეზე მდებარე კოვუთაფას ძველ ნამდინარევ ხეობას შორის. მარნეული ვაკის

საზღვრებში ჭალისზედა პირველი და მეორე ტერასების ზედაპირი დასერილია

მცირე სიღრმის (0.5-1.5 მ.) სარწყავი არხების ხშირი ქსელით.




7

მარნეულის ვაკის საზღვარებში სომხითის ქედის ჩრდილო ფერდობი, აგრეთვე

ბაბაკარის სერი, აგებულია ცარცული პერიოდის ვულკანოგენური და

კარბონატული ფაციესების ქანებით (კირქვები, მერგელები, ქვიშაქვები და სხვა).

რელიეფის ძირითად ფონს ქმნის საშუალომთიანი და დაბალმთიანი ეროზიული

ქედების და ხეობების ერთობლიობა. სომხითის ქედის ჩრდილო ფერდობი,

მარნეულის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში დანაწევრებულია მდ.

ტალავრისწყლის, შულავრისწყლის, დებედას და მათი შენაკადების ეროზიული

ხეობებით და უკანასკნელთა შორის მდებარე ოფრეთის (ზ. დ. 1,400-1,600 მ-დე)

და შულავრის (800-1,600 მ-დე) შტო-ქედებით. ამ შტო-ქედების თხემებზე და

კალთებზე ალაგ-ალაგ წარმოდგენილია პლატოსებური დამრეცი ზედაპირები

(სოფ. ოფრეთან, ხოჯორნასთან, წერაქვთან და დამიასთან), ხოლო ცარცული

კირქვების გავრცელების ზოლში ზ. დ. 1,000-1,200 მ-ზე _ მცირე შეფარდებითი

სიმაღლის კუესტები და ციცაბოდ დახრილი ფლატოვანი საფეხურები.

მარნეულის ვაკის სამხრეთი სუსტად დახრილი კიდის გასწვრივ მდებარე

სომხითის ქედის ჩრდილო მთისწინეთის ზოლი მდინარეთა ხეობებით, ხევებით

და ხრამებით ძლიერ არის დანაწევრებული და დაბალი შეფარდებითი სიმაღლის

გორაკ-ბორცვებით და სერებით არის წარმოდგენილი. ასეთივე რელიეფი

განვითარებულია მდ. დებედას მარჯვენა მხარეზე _ ბაბაკარის სერის ძლიერ

დანაწევრებული ფერდობების სახით.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში მდებარე იაღლუჯას მაღლობი,

რომლის სიგრძე დაახლოებით 17 კმ-ს ხოლო სიგანე 10-11 კმ-ს უდრის, აგებულია

ნეოგენის ასაკის კონგლომერატებით, თიხებით და ქვიშაქვებით. იაღლუჯას

მაღლობის აბსოლუტური სიმაღლე 784 მ-ს აღწევს, ხოლო შეფარდებითი

სიმაღლე, მარნეულის ვაკის ზედაპირთან მიმართებაში, 400 მ. აღემატება.

იაღლუჯას მაღლობის ზედაპირი მორფოლოგიური ნიშნით შეიძლება სამ

ნაწილად გაიყოს. მაღლობის ჩრდილო ნაწილი უფრო ამაღლებულია და

რელიეფში ტიპური ეროზიული სერის სახით არის გამოხატული. იაღლუჯას

სერი ჩრდილოეთისკენ ციცაბოდ არის დახრილი, ხოლო სამხრეთით

(მარნეულის ვაკისკენ) დამრეცად ეშვება და მაღლობის მოვაკებულ ზედაპირში

გადადის. იაღლუჯას მაღლობის ზედაპირის სამხრეთი კიდე ამაღლებას

განიცდის და ჯამლის ეროზიულ სერს წარმოქმნის. ამ უკანასკნელის ჩრდილო

კალთა დამრეცად ეშვება მარნეულის ვაკისკენ. როგორც იაღლუჯას მაღლობი,

ისე მისი კიდურა სერები ძლიერ დანაწევრებულია მშრალი ხევების და ხრამების

ხშირი ქსელით, რომლებიც თავსხმა წვიმების დროს წყლით ივსება და მათ

მთის ძირებში დიდი მოცულობის უხეში ნამსხვრევი მასალა გამოაქვთ.

1.3. ჰიდროგრაფიული ქსელი

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გაედინება მდინარეები ალგეთი, ხრამი,

შულავრის წყალი და დებედა. მდ. ალგეთი მარნეულის მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე შემოდის ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან, სოფ. ჯანდარის

მიდამოებში. აქ იგი ტოვებს ვიწრო კლდოვან ხეობას და მარნეულის ვაკეზე გამოდის,

სადაც ამ უკანასკნელის ჩრდილო ნაწილში საკმაოდ განიერ დაბალნაპირებიან




8

კალაპოტში მდორედ გაედინება. მდ. ხრამი სოფ. ნახიდურთან ტოვებს ლავებში

ჩაჭრილ კანიონს და მარნეულის ვაკეზე გამოდის, სადაც ტიპური ვაკის მდორე

მდინარეა, განიერი დაბალნაპირებიანი კალაპოტით. მდ. ხრამის საშ. წლიური ხარჯი

შესართავთან 65 მ3 /წამს შეადგენს. მარნეულის რაიონის საზღვრებში მდ. ხრამს

უერთდება შულავრისწყალი და დებედა. მდ. შულავრისწყალი, რომელსაც სათავე

სომხითის ქედის თხემზე აქვს, დაბა შაუმიანამდე ტიპური მთის მდინარეა,

კანიონისებრი და V-ს მაგვარი ეროზიული ხეობების მონაკვეთების მორიგეობით.

დაბა შაუმიანიდან მდ. შულავრისწყალი მარნეულის ვაკეზე გამოდის, სადაც მისი

საშუალო მრავალწლიანი ჩამონადენი (0.44 მკ/წმ.) მთლიანად სარწყავ არხებშია

გაშვებული. მდ. დებედა მარნეულის რაიონის უკიდურეს სამხრეთ-აღმოსავლეთ

ნაწილში გაედინება, საკმაოდ განიერ დაბალნაპირებიან კალაპოტში. ამ მდინარის

საშუალო მრავალწლიური ხარჯი შესართავთან 29.7 მკ/წმ. უდრის. დებედას

შენაკადებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანია მდინარე ბანოშისწყალი (სიგრძე 20,4 კმ),

რომელიც ლოქის ქედის ჩრდილოეთ კალთაზე იწყება.

მარნეულის რაიონის მდინარეთა საზრდოობაში მონაწილეობს წვიმის წყალი

(წლიური ჩამონადენის 40-45%), თოვლის წყალი (20-25%) და მიწისქვეშა წყლები (25-

30%). მდინარეთა წლიური ჩამონადენის თითქმის ნახევარი გაზაფხულზე მოდის.

ამავე პერიოდს ემთხვევა წყალდიდობები. ზაფხულზე და შემოდგომაზე იშვიათად

იცის წყალმოვარდნები. გვალვიანი ზაფხულის პირობებში, ნიადაგში ტენის

უარყოფითი ბალანსის გამო, მუნიციპალიტეტის მიწათმოქმედებაში ხელოვნურ

რწყვას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება.

2008 წლის მონაცემებით, მუნიციპალიტეტში შექმნილია მელიორატორთა 23

ასოციაცია. შიდასამეურნეო სარწყავი არხების მთლიანი სიგრძე 356,2 კმ-ს შეადგენს.

იგი გათვლილია 17303 ჰა მიწის სავარგულების მომსახურებისათვის, რაც

მუნიციპალიტეტში არსებული სახნავი მიწების 77.6%-ს შეადგენს. იმის გამო რომ

არსებული არხების ნახევარზე მეტი საჭიროებს გაწმენდას და აღდგენით სამუშაოებს,

ვერ ხერხდება მათი სრულყოფილი დატვირთვა. მოქმედი სისტემა რწყავს მხოლოდ

7010 ჰა-ს და მისი აღდგენის და გაწმენდის შემდეგ შესაძლებელი იქნება დამატებით

10293 ჰა სახნავი მიწის ფართობის მომსახურება, ანუ არსებული არხები სრულად

იქნება დატვირთული.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არ გვხვდება ტბები.

1.4. ნიადაგსაფარი

მარნეულის მუნიციპალიტეტში მთა-ტყე-მდელოს ნიადაგები (Humic cambisols)

გავრცელებულია ზ.დ. 1,800 მ მაღლა. ეს ნიადაგები ხასიათდება ჰუმუსის მაღალი

შემცველობით, ხირხატიანობით, კარგი გაკორდებით, რის გამოც მეტწილად

სათიბებად და საძოვრად გამოიყენება. გაკორდების მაღალი ხარისხის გამო, ამ

ნიადაგების დიდი ნაწილი ეროზიის მიმართ მდგრადია, მაგრამ საქონლის

ძოვების ნორმების დარღვევის შემთხვევაში, ადვილად ექვემდებარება ეროზიას,

რაც უფრო ინტენსიურად მიმდინარეობს იქ, სადაც ფერდობის დაქანება დიდია.




9

ყომრალი ნიადაგები (Eutric cambisols) გავრცელებულია ზ.დ. 1,200-1,400 მ მაღლა,

ფართოფოთლოვანი ტყეების ქვეშ, ძირითადად, უკარბონატო ქანებზე. ამ ტიპის

ნიადაგები ალაგ-ალაგ წარმოდგენილია მთისწინებში ნატყევარ ადგილებზე და

გამოყენებულია სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებად. ყომრალი ნიადაგის

პროფილი სუსტადაა დიფერენცირებული გენეზისურ ჰორიზონტებად,

ძირითადად მძიმე თიხნარი შედგენილობისაა, მცირე სიღრმის ყომრალი

ნიადაგები მეტწილად გავრცელებულია დიდი დაქანების ფერდობებზე, მეჩხერ

ტყეებში და მათ აშკარად ემჩნევა ეროზიული პროცესების გავლენა. ღრმა

ყომრალი ნიადაგები გვხვდება შევაკებულ რელიეფზე. ჰუმუსის შემცველობა 3.0–

3.5 %-ის ფარგლებში ცვალებადობს. ყომრალ ნიადაგებს ეროზიისაგან იცავს ტყე.

ამიტომ იქ, სადაც ტყე გაჩეხილი ან დეგრადირებულია, ნიადაგი სხვადასხვა

ინტენსივობით განიცდის ეროზიას.

ყავისფერი ნიადაგები (Eutric cambisols Calcic kastanozems) გავრცელებულია ზ.დ.

500-1,200 მ სიმაღლეზე. ძირითადად კარბონატულ ქანებზე და შესაბამისად,

კარბონატულია. ამ ნიადაგებს აქვს კარგად ჩამოყალიბებეილი პროფილი, მუქი

ყავისფერი აკუმულაციური ანუ ჰუმუსოვანი ჰორიზონტით, რომლის სიღრმე 20-

30 სმ უდრის. ნიადაგის სტრუქტურა კაკლოვან-კოშტოვანია, არის მძიმე თიხნარი

შედგენილობის, ხირხატიანია, ახასიათებს კარგი დრენაჟი, საკმაოდ,

მაღალნაყოფიერია და ინტენსიურად არის ათვისებული მიწათმოქმედებაში.

არასწორი ექსპლოატაციის (გადაჭარბებული რწყვა, მიწის დამუშავების დროს

დაშვებული შეცდომები) შედეგად ყავისფერი ნიადაგების დეგრადაცია

ინტენსიურად მიმდინარეობს.

მდელოს ყავისფერი ნიადაგი (Calcaric cambisols and calcio kastanozems) გვხვდება,

ყავისფერ ნიადაგთან ერთად ვაკე რელიეფზე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს

ნიადაგები ერთმანეთის სიახლოვეს არის გავრცელებული, ერთმანეთისგან

მკაფიოდ განსხვავდება. მდელოს ყავისფერი ნიადაგის პროფილი ერთგვაროვანი,

მონოტონური და უსახოა. მდიდარია თიხის ფრაქციით, სუსტად კარბონატულია,

ხასიათდება ცუდი დრენაჟით. აღნიშნული ნიადაგი უმთავრესად სარწყავ

სავარგულებშია და რწყვის გავლენით ხშირად გალებებულია. ათვისებულია

როგორც ერთწლიანი, ისე მრავალწლიანი კულტურების ქვეშ.

რუხ-ყავისფერ (Calcic kastanozems) და მდელოს რუხ-ყავისფერ (Calcaroc

cambisols and calcio kastanozems) ნიადაგებს მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

ყველაზე დიდი გავრცელება აქვს. რუხი-ყავისფერი ნიადაგი, განვითარების

მიხედვით, ყავისფერი ნიადაგის ევოლუციის შემდეგ საფეხურს წარმოადგენს.

სუბტროპიკული არიდული კლიმატის პირობებში მეჩხერი მცენარეული საფარის

ძლიერი დეგრადაციის შედეგად, ადგილი აქვს თიხით მდიდარ, მცირე

ჰუმუსიან, კარბონატულ რუხი-ყავისფერი ნიადაგის წარმოქმნას, რომელიც ტენის

რეჟიმის მიხედვით, ქვეზონაში წარმოდგენილია რუხი-ყავისფერი და მდელოს

რუხი-ყავისფერი ნიადაგების ქვეტიპებით. მდელოს რუხ-ყავისფერ ნიადაგს

უჭირავს მარნეულის ვაკის სარწყავი ტერიტორიები, სადაც სარწყავი წყლის

მოქმედებით, ნიადაგწარმოქმნის პროცესს სუბტროპიკული არიდული სტეპებისა

და ირიგაციული დატენიანების ხასიათი აქვს. როგორც რუხ-ყავისფერ, ისე

მდელოს რუხ-ყავისფერ ნიადაგებს ახასიათებს დამლაშება და ბიცობიანობა.




10

მდელოს რუხ-ყავისფერ ნიადაგს აქვს უფრო ნაკლებად დიფერნეცირებული

პროფილი, მაშინ როდესაც რუხ-ყავისფერი ნიადაგი ღრმა აკუმულაციური

ჰორიზონტით გამოირჩევა. რუხ-ყავისფერ ნიადაგში კარბონატები პროფილის

სიღრმეში მატულობს, ხოლო მდელოს ყავისფერ ნიადაგებში კარბონატები

პროფილში თანაბრადაა განაწილებული. როგორც ერთი, ისე მეორე ნიადაგი

მძიმე თიხოვანი შედგენილობისაა. მათში ჰუმუსის შემცველობა 3-4% უდრის. ამ

ნიადაგებში მცენარის ძირითადი საკვები ელემენტების – აზოტის, ფოსფორის და

კალიუმის რაოდენობა საშუალო და საშუალოზე მაღალია. მათი ძირითადი

ნაწილი სარწყავია და მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

ინტენსიური მიწათმოქმედების ობიექტს წარმოადგენს. ალგეთის, აზიზკენდის და

კაპანახჩის სავარგულების ტერიტორიებზე საველე კვლევების დროს დაფიქსირდა

ირიგაციული ეროზიის ნიშნები: აქვე საკმაოდ დიდი ტერიტორიებია

დაჭაობებული.

ალუვიური ნიადაგები (Fluvisols) გავრცელებულია მდ.-ების - ალგეთის, ხრამის,

დებედას და მათი შენაკადების ხეობების გასწვრივ. ალუვიური ნიადაგების

დიდი ნაწილი კარბონატულია, დადებითი ფიზიკური თვისებებით გამოირჩევა

და ათვისებულია სასოფლო-სამეურნეო მიწათმოქმედებაში, მცირე ნაწილი კი

დეგრადირებული ჭალის ტყით და ჭაობებით არის დაკავებული.

დამლაშებული ნიადაგები (Solonchaks). ამ ტიპის ნიადაგები მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე წარმოდგენილია ბიციანი და ბიცობიანი ნიადაგებით. ბიციანი

ნიადაგი პროფილში მეტ-ნაკლები ოდენობით შეიცავს ხსნად მარილებს, ხოლო

ბიცობიანი ნიადაგის კოლოდიურ კომპლექსში ხდება შთანთქმული ნატრიუმის

აკუმულაცია. დამლაშების ეს ორი ნიადაგური კატეგორია გენეზისურად

ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. დამლაშებული ნიადაგების

უდიდესი ნაწილი შეიცავს, როგორც ადვილად ხსნად მარილებს, ისე შთანმთქავ

კომპლექსში აკუმულირებულ ნატრიუმის კათიონს. დამლაშების წარმოქმნის

პროცესი უკავშირდება წარსულში აქ მიმდინარე დელუვიურ-პროლუვიურ

მოვლენებს იაღლუჯის ქედის მარილების შემცველი ქანებიდან წყლის

დროებითი ნაკადების მიერ გამოტანილი გამოფიტვის პროდუქტები

მთისწინეთის ზოლის დახრილ ზედაპირზე იწვევს აქ გავრცელებული

ნიადაგების დამლაშებას. აღნიშნულის შედეგად ყალიბდება ბიცი ნიადაგი. რაც

შეეხება ბიცობიანობას, ეს პროცესი ნიადაგში ჭარბი რაოდენობით დაგროვილი

სულფატების დესულფოფიკაციას უკავშირდება. მარნეულის მუნიციპალიტეტის

საზღვრებში გვხვდება: სუსტად დამლაშებული, საშუალოდ დამლაშებული და

ძლიერ დამლაშებული ნიადაგები. სუსტად და საშუალოდ დამლაშებული

ნიადაგები სოფლების ჯანდარის, ალგეთის, ზემო და ქვემო ყულარის, კაპანახჩის

და სხვა საკრებულოების ტერიტორიებზე ცალკეული უბნების სახით. ნიადაგის

დამლაშება ძირითადად სულფატური და ქლორიდულ-სულდატურია.

დამლაშებასთან ერთად ამ ნიადაგებს გალებების აშკარად გამოხატული ნიშნებიც

აქვს, რაც გამოწვეულია დიდი რაოდენობის სარწყავი არხების და უკონტროლო

რწყვის შედეგად.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გავრცელებული ნიადაგების დიდ

ნაწილს დაკარგული აქვს ბუნებრივი სახე და სხვადასხვა ინტენსივობით




11

განიცდის დეგრადაციას. აღნიშნული, უპირველეს ყოვლისა, ვლინდება მათი

ფიზიკურ-მექანიკური, ქიმიური, და მიკრობიოლოგიური თვისებების

გაუარესებაში და ნაყოფიერების დაქვეითებაში.

1.6 მცენარეული საფარი

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის უმეტესი ნაწილი, ზ.დ. 700-800 მ

სიმაღლემდე სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს უკავია. პირველადი ბუნებრივი

მცენარეულობა აქ თითქმის აღარ არსებობს და მხოლოდ მისი დერივატებია

ცალკეული კუნძულების სახით შემორჩენილი. ბრტყელი ზედაპირის მქონე

რელიეფზე, ალაგ-ალაგ ლაქების სახით, ნახევარუდაბნოს მცენარეულობაა

გავრცელებული, ასევე, ვაკე ადგილებში და ფერდობებზე გვხვდება სტეპისა და

ჰემიქსეროფილური ტყე-ბუჩქნარების ფორმაციები. მდინარეთა კალაპოტების

გასწვრივ ვიწრო ზოლის სახით წარმოდგენილია ჭალის ტყის დერივატები.

ნახევარუდაბნოს მცენარეულობის მეორადი ფორმაციები მარნეულის ვაკის

აღმოსავლეთ ნაწილშია გავრცელებული. აქ გვხვდება: ყარღანიანი (Salsola dendroides),

შორაქნიანი (Limonium meyeri), ჭანგიანი (Elytrigia repens), ხვარხვარიანი (Petrosimonia

brachiata), ყარღანიან-ეკალცეცხლიანი (Salsola dendroides+Alhagi pseudoalhagi),

ყარღანიან-აბზინდიანი (S. dendroides + Artemisi), ყარღანიან-შორაქნიანი (S. dendroides

+ Limonium meyeri), წმინდა აბზინდიანი (Artemisia fragrans), აბზინდიან-უროიანი (A.

fragrans + Bothriochloa + Kochia prostrate) ასოციაციების სახით. ნახევარუდაბნოს

მცენარეულობა, ძირითადად, ზამთრის საძოვრებად გამოიყენება და მთლიანად

დეგრადირებული, გაღარიბებული და დასარევლიანებულია. ამ ცენოზებში

ნაკლებად მონაწილეობს დამკორდებელი მცენარეები, რის გამოც მცენარეულობა

ვეღარ უზრუნველყოფს ნიადაგის დაცვას, ნიადაგის ზედაპირი ადვილად იშლება და

პროცესი თანდათანობით შეუქცევადი ხდება.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ზ.დ. 200-750 მ-მდე ფართოდ გავრცელებულია

მეორადი უროიანი სტეპები: უროიან-ძირტკბილიანი (Bothriochloa ischaemum +

gliycyrhiza glabra), უროიან-კლანჭიანი (B. ischaemum + Onobrichis kachetica), უროიან-

იონჯიანი (B. ischaemum + Medicago coerulea), უროიან-ნაირბალახოვანი (B. ischaemum

+ mixtoherbosa), უროიან-ძეძვიანი (B. ischaemum – Paliurus spina – Christi), უროიან-

ვაციწვერიანი (Bothriochloeta + stiposa) ტიპებით, როლებშიც მეტ-ნაკლებად არის

გამოხატული ნიადაგის დეგრადაციის პროცესი. ამის მთავარი მიზეზი ალბათ იმაში

მდგომარეობს, რომ უროს კორდები, როგორც წესი, ერთმანეთისგან გარკვეული

მანძილით არის დაშორებული და მათ შორის გავრცელებული მაღალი კვებითი

ღირებულების ნაირბალახები მუდმივად ძოვების მაღალ პრესს განიცდის.

გავრცელებულია აგრეთვე მეორადი უროიან-აბზინდიანი სტეპი, რომელშიც

აბზინდა (Artemisia fragrans) და ურო (Bothriochloa ischaemum) საკმაოდ მნიშვნელოვან

ფართობებზე თანადომინანტობით ქმნის ცენოზებს. ამ ცენოზებში ბალახნარის

სტრუქტურა და ფლორისტული სპექტრის შემადგენლობაც სტეპისა და

ნახევარუდაბნოსათვის დამახასიათებელი სახეობებით არის შექმნილი

(მარცვლოვნები – Poa bulbosa v. vivipara, Aegilops cylindrical, Cynodon dactylon, Agropyron

pectinatum, Sorghu halepense, Lolium rigidum, Bromus japonicus, Setaria viridis; იონჯას

სახეობები – Medicago caerulea, M. sativa, M. minima, M. rigidula, M. orbicularis;




12

ჯვაროსნები – Chorispora fenella, Ch. iberica;; რთულყვავილოვნებიდან – Anthemis

candidissima, Centaurea ovina, Stizolopus coronopifolius და სხვა. უროიან-აბზინდიანი

სტეპი ძირითადად საძოვრებად არის გამოყენებული, რის გამოც სხვადასხვა

ხარისხით არის დეგრადირებული და დასარევლიანებული. მდინარეების დებედას

და შულავრის წყალშუეთის ზემო წელში, მნიშვნელოვან ფართობებზე

წარმოდგენილია ჯაგეკლიანი სტეპი, რომლის მცენარეულობა მთლიანად ნატყევარ

ადგილებშია განვითარებული. ამ ტიპის სტეპის დომინანტებია ძეძვი (Paliurus spina-

christi) და სტეპის მარცვლოვანი სახეობები (Bothriochloa ischaemum, Festuca ovina, Stipa

pulcherrima). აქა-იქ შემორჩენილია მინდვრის ნეკერჩხლისა (Acer campestre) და აკაკის

Celtis caucasica) ერთეული ინდივიდები. ჯაგეკლიანი სტეპები საძოვრად არის

გამოყენებული და აშკარად გამოსახულია სასაძოვრე დეგრესია. ნიადაგის ზედაპირის

ნაყოფიერი ფენა გადარეცხილი და ღორღიანია.

მთისწინეთის გორაკ-ბორცვიან ზოლში ზ.დ. 500-900 მ ფარგლებში გავრცელებულია

შიბლიაკის ტიპის ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარებისა და ჯაგრცხილნარ-მუხნარების

მცენარეულობა. შიბლიაკის ტიპის ჰემიქსეროფილური შერეული ბუჩქნარი

(Mixtofruticeta – typus shibliak) ტყეების გაჩეხვის შედეგადაა წარმოქმნილი და მის

ძირითად ბირთვს ქმნის - ძეძვი (Paliurus spina-christi), თრიმლი (Cotinus coggygria),

გრაკლი (Spiraea hypericifolia), ცხრატყავა (Lonicera iberica), წითელი კუნელი (Crataegus

curvisepala), კოწახური (Berberis vulgaris) და სხვა. ამ ტიპის დაჯგუფებები ტყე-

ბუჩქნარების მცენარეულობის ქვედა ვერტიკალურ საფეხურზეა განვითარებული და

არცთუ იშვიათად ჯაგრცხილნარ-მუხნარებთან, უროიან-ცხვრისწივანიან სტეპებთან

და მდელო-სტეპის მცენარეულობასთან კომპლექსშია წარმოდგენილი. კლდოვან

ფერდობებზე და ძირითადი ქანების გამოფიტულ ქერქზე განვითარებულია

შიბლიაკის, შედარებით ქსეროფილური ვარიანტი, ფლოროცენოტიპი, სადაც

ნიადაგის საფარი საკმაოდ დეგრადირებულია. ამ სახის შიბლიაკის დაჯგუფებებს

ქმნის: შავჯაგა (Rhamnus pallasii), უძრახელა (Caragana grandiflora), ხორცისფერა

(Atraphaxis spinosa), ცხენისმუხლა (Ephedera procera) და სხვა. უფრო ზემოთ (ზ.დ. 700-

1,000 მ სიმაღლეზე) განვითარებულია ჯაგრცხილნარ-მუხნარის (Querqus iberica –

Carpinus orientalis) მეორადი ტყე, რომლის შექმნაშიც ასევე მონაწილეობს: კვიდო

(Ligustrum vulgare), წითელი კუნელი (Crategus curvisepala), შინდანწლა (Swida australis),

მეჭეჭიანი ჭანჭყატი (Euonymus verrucosa) და სხვა.

ზ.დ. 900-1,200 მ სიმაღლეზე ტყის მცენარეულობა ძირითადად სხვადასხვა ხარისხით

დეგრადირებული მუხნარებით (Querceta ibaricae) არის წარმოდგენილი, სადაც მისი

საბურველის შექმნაში ასევე მონაწილეობს რცხილა (Carpinus betulus), იფანი (Fraxinus

excelsior), პანტა (Pyrus caucasicus), ბალამწარა (Cerasus sylvestris), ქორაფი (Acer laetum),

ლეკა (Acer platanoides) და სხვა. ქვეტყეში წამყვანი მნიშვნელობა აქვს კუნელს

(Crataegus microphylla), ზღმარტლს (Mespilus germanica), კვრინჩხს (Prunuspinosa),

ტაბლაყურას (Euonymus latifolia), კვიდოს (Ligustrum vulgare) და სხვა. მუხნარი ტყის

რეგენერაცია სუსტად მიმდინარეობს, რადგან ანთროპოგენური ფაქტორის გავლენა

ძლიერია (პირუტყვის უსისტემო ძოვება, ტყის ჭრა და სხვა). უფრო მაღლა - ზ.დ.

1,200-1,500 მ-ზე გავრცელებულია შედარებით ნაკლებად სახეცვლილი რცხილნარ-

მუხნარი ტყე (Querqus iberica + Carpinus betulus), ხოლო მდ. შულავრის სათავეებში

1,500-1,800 მ. ფარგლებში რცხილნარ-წიფლნარისა (Fagus orientalis + Carpinus betulus)




13

და ალაგ-ალაგ წიფლნარის (Fageta) კორომებია წარმოდგენილი. ზ.დ. 1,800 მ-ზე

მაღლა სუბალპური ფართოფოთლოვან-ნაირბალახოვანი (Latifoliomixtoherbosa) და

ნაირბალახოვან-მარცვლოვანი (Gramineta mixtoherbosa) მდელოების მოდიფიკაციებია

გავრცელებული, რომლებიც, მეტწილად, საძოვრებად და ნაწილობრივ სათიბებად

არის გამოყენებული.

მდ.-ების ხრამის, ალგეთის, დებედას და მათი შენაკადების ხეობების ძირზე ალაგ-

ალაგ ცალკეული უბნების სახით შემორჩენილია ძლიერ დეგრადირებილი ჭალის

ტყის დერივატები, რომელთა შექმნაში მონაწილეობს: ჭალის მუხა (Querqus

pedunculiflora), კაკალი (Juglans regia), პატარა თელადუმა (Ulmus minor), ოფი (Populus

nigra), ხვალო (Populus canescens), წნორი (Salix alba), ფშატა ტირიფი (Salix wilhelmsiana);

ლიანებიდან - ეკალღიჭი (Smilax excelsa), ღვედკეცი (Periploca graeca), სურო (Hedera

helix), ჯიქა (Lonicera caprifolium) და სხვა. წარსულში ჭალის ტყეები მნიშვნელოვან

ფუნქციას ასრულებდა წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების დროს - ნიადაგის

ეროზიისგან დაცვის თვალსაზრისით. ამჟამად, მათი დიდი ნაწილი გაჩეხილია და,

შესაბამისად, ნიადაგის ეროზიისაგან დაცვის ფუნქცია ამ ტყეებს თითქმის

მთლიანად დაკარგული აქვს.

1.7. ბიომრავალფეროვნება

1.7.1. ფლორა

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გაბატონებულია უფრო ვაკე-

დაბლობის ფლორა. გავრცელებულია უროიან-ვაციწვერიანი და ჯაგ-ეკლიანი

სტეპური, ჰემიქსელური მეჩხერი, ჭალისა და ნახევარუდაბნოს მცენარეულობა.

ნახევარუდაბნოსთვის დამახასიათებელია ხვარხვარა, ავშანი და ყარღანი. ქვეტყეს

ქმნის იალღუნი, ზღმარტლი, ქაცვი, შინდი, ტყემალი, კუნელი და სხვ. მარნეულის

ვაკის მცენარეულ საფარში ჭარბობს უროიანი, უროიან-ავშნიანი, უროიან

ჯაგეკლიანი და ხურხუმოიანი მცენარეულობა. ადგილ-ადგილ გვხვდება

ნახევარუდაბნოს მცენარეულობაც. იაღლუჯის სერი შემოსილია უროიანი და

უროიან-წივანიან-ვაციწვერიანი სტეპის ბალახეულობით, აგრეთვე ქსეროფიტული

ბუჩქნარით. ლოქის ქედზე გვხვდება ფიჭვის მცირე კორომები. კალთები შემოსილია

ფართოფოთლოვანი ტყით, რომლის ქვედა ნაწილში ჭარბობს მუხა და რცხილა, ზემო

ნაწილში კი წიფელი. ბაბაკარის სერზე გაბატონებულია ნეკერჩხალი, ქართული მუხა,

ჯაგრცხილა და კვრინჩხი.

1.7.2. ფაუნა

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ფაუნა საკმაოდ მრავალფეროვანია. ტყეებში

გვხვდება გარეული ღორი, მაჩვი, თეთრყელა კვერნა, დედოფალა; თითქმის

ყველგანაა ლელიანის კატა, კურდღელი, მგელი, ტურა. ორნითოფაუნა უხვადაა

წარმოდგენილი. არის ჩვეულებრივი ხოხობი, ტოროლა, კაკაბი, გნოლი, მწყერი და

სხვ.

ბევრია ქვეწარმავალიც. იაღლუჯას მაღლობზე განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით

არის სხვადასხვა სახის ხვლიკი. არის ასევე კუ, ანკარა, გველხოკერა და ველის




14

მახრჩობელა (იშვიათად). მდინარე დებედაში მოიპოვება წვერა, მურწა, ხრამული,

გოჭალა და სხვ.

1.8. ძირითადი ლანდშაფტები

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებულია ლანდშაფტის

შემდეგი სახეები:

1. სტეპური ნახევარუდაბნოს ვაკე, წაბლა და დამლაშებული ბიცობიანი

ნიადაგებით;

2. სტეპური მაღლობი ჯაგეკლიან უროიანი მცენარეულობით წაბლა ნიადაგების

კომპლექსზე;

3. ბორცვიანი მთისწინეთი მუხნარ-რცხილნარით, ტყის ყავისფერ და ყომრალ

ნიადაგებზე;

4. დაბალი მთები მუხნარ-რცხილნარით, ტყის ყავისფერ და ყომრალ ნიადაგებზე;

5. საშუალო სიმაღლის მთები წიფლის ტყით, ყომრალ ნიადაგებზე;

6. ტუგაის ტყის ლანდშაფტი განვითარებული მდინარისპირა სანაპიროებზე.

2. მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური

დახასიათება

2.1. დემოგრაფია

მარნეულის მუნიციპალიტეტში შედის ქ. მარნეული და 17 ტერიტორიული ორგანო:

წერეთელი, შაუმიანი, შულავერი, ყიზილაჯლო, ყულარი, დამია-გეურარხი, ახკერპი,

წერაქვი, ალგეთი, კაჩაღანი, ქუთლიარი, თამარისი, ხოჯორნი, კაპანახჩი, სადახლო,

კასუმლო და ოფრეთი.

მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის რაოდენობა, ადგილობრივი ხელისუფლების

წარმომადგენლებიდან აღებული მონაცემებით შეადგენს – 139,683 ადამიანს. მათ

შორის: ქალაქის – 28,000, სოფლის – 111,683; მოსახლეობის სიმჭიდროვე: 149.36

კაცი/კვ.კმ.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის 67,237 (48.14%) კაცია, ხოლო 72,446

(51.86%) ქალი (ცხრილი 1). მუნიციპალიტეტში ცხოვრობენ აზერბაიჯანელები,

ქართველები, სომხები და სხვა ეროვნების წარმომადგენლები (ცხრილი 2).

მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა ასაკის მიხედვით შემდეგნაირად არის

გადანაწილებული: 0-5 წწ. – 9.06%; 6-18 წწ - 16.75%; 19-65 წწ - 63.77%; 65 წლის ზემოთ

- 10.42% (ცხრილი 1).

სარწმუნოების მიხედვით მარნეულის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის უდიდესი

ნაწილი მაჰმადიანია, შემდეგ მოდის მართლმადიდებელი ქრისტიანები, ხოლო

დანარჩენი მოსახლეობა ძირითადად არის სომხურ-გრიგორიანელი.




15

ასაკობრივ ჭრილში მარნეულის მუნიციპალიტეტი საქართველოს საშუალო

მაჩვენებლებისგან საკმაოდ განსხვავდება. რაიონში შეინიშნება ახალგაზრდა და

საშუალო ასაკის მოსახლეობის სიჭარბე, აღნიშნულის მიზეზი შეიზლება იყოს

შედარებით მაღალი შობადობის მაჩვენებლები და ქალაქებში ახალგზრდების

ნაკლები მიგრაცია.

2.2. სოფლის მეურნეობა

მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურის

მიერ მოწოდებული მონაცემების 2011 წლის 1 დეკემბრის მდგომარეობით,

მუნიციპალიტეტის სასოფლო-სამეურნეო მიწის ფონდი შეადგენს 57,052,59 ჰა-ს.

სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწები: სახნავი ფართობი არის 22,271.29 ჰა;

სათიბი - 1,724.98 ჰა; საძოვრები - 30,945.8 ჰა; მრავალწლიან ნარგავებს უკავიათ -

2,110.52 ჰა. (ცხრილი 3). მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული იაღლუჯის და

ბაბაკარის საძოვრებზე 6512 ჰა მიწის ფართობით სარგებლობენ: ქ. მარნეული,

კაპანახჩის, ალგეთის, კაჩაღანის და კასუმლოს თემები. სასოფლო-სამეურნეო მიწების

33,230 ჰა. პრივატიზებულია.

მუნიციპალიტეტში სასოფლო-სამეურნეო კულტურებიდან გავრცელებულია –

ხორბალი, ქერი, სიმინდი, ჭვავი, მზესუმზირა. ბოსტნეული კულტურებიდან:

კარტოფილი, კომბოსტო, სტაფილო, ხახვი, ნიორი, ლობიო, კიტრი, პომიდორი და ა.შ.

სასოფლო - სამეურნეო კულტურებიდან 2011 წელს მიღებული მოსავალი:

1) ხორბალი - 3 570 ჰა -ზე, მოსავალი - 10 710 ტონა.

2) ქერი - 187 ჰა - ზე, მოსავალი 224.4 ტონა.

3) სიმინდი - 1 815 ჰა - ზე, 10 708 ტონა.

4) ლობიო - 17 ჰა - ზე, 42.5 ტონა.

მარნეულის მუნიციპალიტეტს სოფლის მეურნეობის განვითარების შესანიშნავი

პირობები გააჩნია. მთავარი კონკურენტული უპირატესობა არის ხელსაყრელი

კლიმატი, რომელიც წელიწადში მოსავლის 2-3-ჯერ აღების საშუალებას ქმნის.

მუნიციპალიტეტში კარგად არის განვითარებული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის

მოშენება, აგრეთვე მეცხვარეობა და მეფრინველეობა.

აღსანიშნავია, რომ მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული საზაფხულო

საძოვრები ადგილზე დარჩენილი პირუტყვის მოთხოვნილებას მწვანე საკვებზე

მინიმალურადაც ვერ აკმაყოფილებს, ვინაიდან 1 პირობით სულზე დაახლოებით 0.3

ჰა საძოვარი მოდის, ანუ 5-6-ჯერ ნაკლებია ნორმით გათვალისწინებულთან

შედარებით. ამას ისიც ემატება, რომ აქაური ბუნებრივ-კლიმატური პირობებიდან

გამომდინარე მცენარეთა ვეგეტაცია იწყება ადრე გაზაფხულზე და მოსახლეობა

ბალახის წამოსვლისთანავე წყლით გაჟღენთილ ნიადაგზე უშვებს პირუტყვს

საბალახოდ. პირუტყვის ადრე გაზაფხულზე საძოვარზე გაშვება და ცალკეული

საძოვრების მასივების მეტისმეტად გადატვირთვა იწვევს ახლად წამოსული, ჯერ

კიდევ ქორფა, ფესვებგაუმაგრებელი ბალახის სველ ნიადაგში ფეხით ჩასრესვას,

საძოვრების ბალახნარის ინტენსიურ გაჩანაგებას, ნიადაგის კორდის დაშლას და

ჩამორეცხვას, რასაც ემატება აგრეთვე გაზაფხულის ხშირი წვიმებიც. ყოველივე ეს




16

ხელს უწყობს ნიადაგის დეგრადაციის პროცესის განვითარებას და შესაბამისად,

მცენარეული საფარის გამეჩხერებას და საძოვრების პროდუქტიულობის შემცირებას.

2.2.1. მეურნეობათა კლასიფიკაცია

მარნეულის რაიონში, ისევე როგორც მთლიანად საქართველოში, სოფლის

მეურნეობის სექტორში საოჯახო მეურნეობები დომინირებენ. სასოფლო-სამეურნეო

საწარმოთა რიცხვი იმდენად მცირეა, რომ ისინი არსებით გავლენას ვერ ახდენენ

სექტორის განვითარებაზე და უახლოეს მომავალში სურათი, სავარაუდოდ არ

შეიცვლება. სასოფლო რესურსების განაწილების ამგვარი ხასიათი გულისხმობს იმას,

რომ საქართველოს, მათ შორის მარნეულის რაიონის სოფლის მეურნეობის სექტორში

უკიდურესად დაბალია ფორმალიზაციის ხარისხი და დაქირავებული შრომა

შედარებით ნაკლებად გამოიყენება. ერთი მხრივ, სექტორის ასეთი მოწყობა შეიძლება

სასურველი იყოს სოციალური სტაბილურობის თვალსაზრისით, ვინაიდან თითქმის

ყველა ოჯახს ხელი მიუწვდება მიწის ფართობზე, რაც მას ძირითადი საჭიროებების

დაკმაყოფილებაში ეხმარება. მეორე მხრივ, გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ

ამგვარად მოწყობილ სოფლის მეურნეობაში მეტად გართულდება კაპიტალის

ინვესტირება და საჭირო ინფრასტრუქტურული ღონისძიებების გატარება,

ტექნიკური გადაიარაღება და თანამედროვე ტექნოლოგიების დანერგვა. ამგვარად,

ჩვენი ვარაუდით, მარნეულის რაიონის სოფლის მეურნეობა უახლოეს პერიოდში

კვლავაც დარჩება საოჯახო მეურნეობების დონეზე და შედარებით ექსტენსიურ

განვითარებას გააგრძელებს. კლიმატის გლობალური ცვლილებით გამოწვეული

შესაძლო ნეგატიური ცვლილებების ფონზე ამგვარი ყაიდის მეურნეობები ძალიან

მოწყვლადია.

მეურნეობათა რიცხვი

სასოფლო მეურნეობათა რიცხვი და კლასიფიკაცია

სულ

საოჯახო

მეურნეობები საწარმოები

სხვა ტიპის

მეურნეობები

729542 728247 820 475 საქართველო

28882 28818 46 18 მარნეული წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.2. სასოფლო მოსახლეობა

მარნეულის მუნიციპალიტეტსში, ისევე როგორც საქართველოს რაიონების

უმრავლესობაში, სოფლის მოსახლეობა მთელი მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს

შეადგენს. 2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერის შედეგებით, რაიონის მთელი

მოსახლეობის 80%-ზე მეტი სოფლად ცხოვრობს.

მეურნეობათა კლასიფიკაცია მეპატრონის ასაკის მიხედვით

მეურნეობათა კლასიფიკაცია მეპატრონის ასაკის მიხედვით

<25 25-34 35-44 45-54 55-65 65< არ არის მითითებული.




17

საქართველო 1.02% 6.62% 15.45% 20.87% 18.51% 36.24% 1.29%

მარნეული 2.5% 10.1% 22.3% 24.5% 14.3% 24.5% 1.8%

წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.3. მიწის ფონდი

მარნეულის რაიონი საქართველოს რაიონებს შორის გამოირჩევა მიწის ფონდის

შედარებითი სიმწირით. აღნიშნულის კომპენსირება ხელსაყრელი აგროკლიმატური

პირობებით ხდებს, რაც მოსავლის წელიწადში 2-3-ჯერ მიღების საშუალებას იძლევა.

სარგებლობაში არსებული მიწის მთელი ფონდი და საშუალოდ ერთ მეურნეობაზე (ჰა)

ფართობები სულ (ჰა)

ერთ მეურნეობაზე საშუალოდ

(ჰა)

სახნავი მრავალ-

წლოვანი

სათიბ-

საძოვრები

სახნავი მრავალ-

წლოვანი

სათიბ-

საძოვრები

საქართველო 472120 100215 267062 0.65 0.14 0.37

მარნეული 21218 1449 8224 0.73 0.05 0.28 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

მარნეულის რაიონი სახნავი მიწის ფართი ერთ მეურნეობაზე საქართველოს საშუალო

მაჩვენებელზე ერთგვარად მეტია, თუმცა აქ ძალიან ცოტაა მრავალწლოვანი

ნარგავები, ხოლო სათიბ-საძოვრები საშუალო მაჩვენებელზე არსებითად ნაკლებია.

როგორც ერთ სულ მოსახლეზე გადაანგარიშებით, ისე მეურნეობის საშუალო ზომით

მარნეულის რაიონი ჩამორჩება ანალოგიურ საშუალო მაჩვენებლებს მთელი

საქართველოს მასშტაბით. გრაფიკი #1 აჩვენებს, რომ მარნეულის რაიონში,

მთლიანად საქართველოსთან შედარებით, პროცენტულად ბევრად უფრო მეტია

ისეთი ნაკვეთების რაოდენობა, რომლებიც ზომით 1 ჰექტარზე ნაკლებია.

გრაფიკი #1





18

ფიზიკურად დიდი ნაკვეთების სიმცირე მარნეულის რაიონში აფერხებს

მარცვლეული კულტურების გავრცელებას, თუმცა ფრაგმენტაციის მაღალ დონეს

ნაკლებად კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს ბაღჩეულისთვის და ნოსტნეულისთვის.

მეურნეობების საშუალო ზომა და ფრაგმენტაცია

მეურნეობის

საშუალო ზომა (ჰა)

ნაკვეთების

რაოდენობა

ნაკვეთის საშ.

ზომა (ჰა)

საქართველო 1.22 2.33 0.52

მარნეული 1.11 1,25 0.89 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ცხრილში წარმოდგენილია სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთების საშუალო ზომა და

ფრაგმენტაციის ხარისხი საქართველოსა და მარნეულის რაიონისათვის. მარნეულის

რაიონში მეურნეობისა და საშუალო ნაკვეთის ზომა ჩამორჩება საქართველოს

საშუალო მაჩვენებლებს. აღსანიშნავია, რომ მარნეულის რაიონის თითო

მეურნეობაზე თითქმის ორჯერ ნაკლები ნაკვეთების რაოდენობა მოდის, ვიდრე

საშუალოდ საქართველოში. ფრაგმენტაციის ხარისხი მაღალია და მეურნეობების

მცირე ზომიდან გამომდინარე, ეს გარკვეულ პრობლემებს ქმნის განვითარების

თვალსაზრისით. კერძოდ, შედარებით მეტი დანახარჯები სჭირდება ძირითადი

სასოფლო-სამეურნეო ინფრასტრუქტურის გამართვას, როგორიცაა ნაკვეთებთან

მისასვლელი გზები, ირიგაციის სისტემა და სხვა.

2004 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერით, რაიონში მეურნეობათა სარგებლობაში

სულ დაახლოებით 31 ათასი ჰექტარი სასოფლო-სამეურნეო მიწის ფართობი

მოიპოვებოდა. რაიონი მკვეთრადაა სპეციალიზებული სახნავი მიწისა და სათიბ-

საძოვრების გამოყენებაზე. საგულისხმოა, რომ ქვემოთ მოყვანილ დიაგრამა #1-ზე

მხოლოდ სარგებლობაში გადაცემული მიწებია წარმოდგენილი. იმის

გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფომ მიწის რეფორმის შემდეგ სათიბ-საძოვრების

უდიდესი ნაწილი შეინარჩუნა, მარნეულის რაიონის სპეციალიზაცია სათიბ-

საძოვრების გამოყენებაზე და აქედან გამომდინარე მესაქონლეობაზე, კიდევ უფრო

მაღალია. რაიონში მეტად დაბალია მრავალწლოვანი ნარგავების კონცენტრაცია.

საქართველოს სწორედ ამ უკანასკნელ სფეროში გააჩნია კონკურენტული

უპირატესობა და საექსპორტო შემოსავლების გენერაციის ყველაზე დიდი

პოტენციალი.




19

დიაგრამა #1. მიწის ფონდის განაწილება დანიშნულების მიხედვით


2.2.4. ერთწლოვანი კულტურები

ქვემოთ მოყვანილ ორ დიაგრამაზე შეპირისპირებულია მარნეულის რაიონისა და

საქართველოს სპეციალიზაცია ერთწლოვანი კულტურების ნათესი ფართობების

განაწილების მიხედვით სახნავი მიწის სარგებლობაში არსებულ საერთო ფონდში.

მარნეულის რაიონში გავრცელებული ერთწლოვანი კულტურების ნათესი

ფართობების განაწილება ცხადყოფს, რომ რაიონს მკვეთრი სპეციალიზია არ გააჩნია.

ისევე როგორც მთლიანად საქართველოში, მარნეულში ძირითადი კულტურები მეტ-

ნაკლებად თანაბრადაა წარმოდგენილი. აქვე უნდა ავღნიშნოთ გარკვეული

სპეციფიკაც საგულისხმოა, რომ შედარებით მაღალი ღირებულების ბოსტნეული და

ბაღჩეული კულტურები რაიონის მიწის ფონდში მნიშვნელოვნადაა წარმოდგენილი.

კიდევ ერთი თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ მიწის საერთო ფონდში დიდი

წილი უკავია საკვები კულტურების ნათეს ფართობებს. ეს მნიშვნელოვანია იმ

თვალსაზრისით, რომ რაიონში მესაქონლეობოს განვითარებისთვის აუცილებელი

პირობაა. მარნეულის რაიონს წამყვანი პოზიციები უკავია რეგიონში მსხვილფეხა

რქოსანი პირუტყვის, ღორის. ცხვრისა და თხის სულადობით.

დიაგრამა #2 ერთწლოვანი კულტურების პროცენტული წილი




20


დიაგრამა #3 ერთწლოვანი კულტურების პროცენტული წილი


ზემოთ მოყვანილი დიაგრამები მიუთითებს იმაზე, რომ მარნეულის სოფლის

მეურნეობა, მიწის ფონდის შედარებითი სიმწირის მიუხედავად, საკუთრივ რაიონის,

და ზოგადად საქართველოს სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში

მნიშვნელოვან როლს ასრულებს.

2.2.5. მრავალწლოვანი კულტურები

მარნეულის რაიონის შედარებითი დეფიციტი მრავალწლოვანი ნარგავებისა აისახება

აქ არსებული ხეხილის ბაღების სტრუქტურაშიც.

დიაგრამა #4 ხეხლის პროცენტული განაწილება ბაღებში





21

რაიონში შედარებით ნაკლებადაა გავრცელებული შემოსავლების დიდი

პოტენციალის მქონე ვაშლი და ატამი, ასევე თხილი, რომელიც საქართველოს

სოფლის მეურნეობის წამყვანი საექსპორტო დარგია, რაიონში საკმარისად კარგადაა

წარმოდგენილი ხურმა, კარალიოკი და თუთა.

ვენახების აბსოლუტური ფართობი მარნეულის რაიონში უმნიშვნელოდ არის

წარმოდგენილი. ყურძენის მოყვანა ხდება მეურნეობათა საკუთარი მოთხოვნის

დასაკმაყოფილებლად. ნაკლებად გამოიყენება ღვინის წარმოებაში.

ვენახების ფართობი და ძირების რიცხვი

ვენახის

ფართობი

(ჰა)

ძირების

რიცხვი

ვენახებში

მათ შორის

მსხმოიარე

ცალკე მდგომ

ძირთა

რიცხოვნობა

მათ შორის

მსხმოიარე

საქართველო 37419 112408526 106129338 2847126 2743497

marneuli 656 1636118 1626196 102814 99692


2.2.6. მეცხოველეობა

მარნეულის რაიონის მაპროფილირებელი დარგი მესაქონლეობაა. რაიონი ამ მხრივ

საკმაოდ სპეციფიკურია, რადგან სათიბ-საძოვრების დეფიციტით გამოირჩევა, რისი

კომპენსირება საკვები კულტურების წარნოების ხარჯზე ხდება. 2004 წლის

სასოფლო-სამეურნეო აღწერით რაიონში დაახლოებით 80 ათასი სული ცხვარი

ჰყავდათ, რაც საქართველოს მთელი სულადობის დაახლოებით 13 პროცენტს

შეადგენდა. ცხვრის სულადობით რაიონი საქართველოს ერთ-ერთი ლიდერია.

აღსანიშნავია, რომ მეცხვარეობის ექსტენსიური განვითარება რაიონში სათიბ-

საძოვრების სერიოზული დეფიციტის ფონზე, შესაძლებელია, ეკოლოგიური

პრობლემების მიზეზი გახდეს.

პირუტყვის სულადობა

მსხვილფეხა პირუტყვის, მ.შ კამეჩის, ცხვრისა და თხის სულადბა

(ყველა მეურნეობა)

მსხვილფეხა

პირუტყვი

მ.შ.

ძროხა კამეჩი

მ.შ.

ფურკამეჩი ცხვარი

დედა

ცხვარი თხა

საქართველო 1157781 670385 29541 17358 648717 377939 97824

marneuli 43972 27741 1504 414 80617 23494 8489


ასევე მნიშვნელოვანია რაიონის წილი ქვეყნის მსხვილფეხა საქონლისა და ღორის

სულადობაში. სოფლის ერთ მოსახლეზე გაანგარიშებით, ასევე საკმარისად დიდი

მაჩვენებელი მიიღება. ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში, ცხადად არაა ასახული 2006

წლის აფრიკული ცხელების შედეგად ღორის პოპულაციის ნეგატიური ცვლილებები.

აქ ნავარაუდევი გვაქვს, რომ ეს პრობლემა მეტ-ნაკლებად საქართველოს ყველა

რაიონს შედარებით თანაბარი ზომით შეეხო და მისი შედეგები შედარებით ნაკლებად




22

აისახება საქართველოს რაიონების გრძელვადიან ფარდობით უპირატესობაზე ამ თუ

იმ სასოფლო-სამეურნეო დარგის განვითარებაში.

ღორის სულადობა და ფუტკრის სკების რაოდენობა

სრული სულადობა

სოფლის ერთ

მოსახლეზე

ღორი

ფუტკრის

სკა ღორი

ფუტკრის

სკა

საქართველო 489936 152364 0.20 0.06

მარნეული 6958 3098 0.24 0.11 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

ზოგადად, მარნეულის რაიონში საქართველოს სხვა რაიონებთან შედარებით

ნაკლებია ფუტკრის სკებისა და ღორის სულადობა ერთ სულ მოსახლეზე. აქვე

უნდა ავღნიშნოთ, რომ რაიონში მეფრინველეობის საწორმოები არ ფუნქციონირებს,

მიუხედავად ამისა საკმაოდ დიდია შინაური ფრინველის რაოდენობა.

2.2.7. მექანიზაცია

მარნეულის მუნიციპალიტეტი შედარებით სუსტადაა უზრუნველყოფილი

სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკით. ასეთი მდგომარეობა ზოგადად ხელს ვერ

შეუწყობს მაღალი მოსავლის მიღებას. თუმცა თუ გავითვალისწინებთ რაიონებში

მიწის ნაკვეთების ფრაგმენტაციას და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების

სტრუქტურას, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ტრაქტორების კონცეტრაცია რაიონში

ნაკლებად არის კრიტიკული მნიშვნელობის მოსავლიანობისათვის. გარდა ამისა,

სატვირთო ავტომობილების დეფიციტი მიუთითებს იმაზე, რომ შესაძლებელია

იყოს მოსავლის ტრანსპორტირებისას გარკვეული დანაკარგები. თუმცა ვფიქრობთ

ეს პრობლემაც მწვავედ არ დგას, თუ გავითვალისწინებთ მსუბუქი ავტომობილების

დიდ რაოდენობას რეგიონში და ნაკვეთების ფრაგმენტაციის მაღალი დონეს.

ხელის ტრაქტორების დეფიციტი მიუთითებს იმაზე, რომ რაიონში მოსახლეობა

შედარებით ნაკლებად ეყრდნობა მექანიზაციას ბოსტნეული კულტურების

წარმოებისას, რომელთა მოყვანაშიც მცირე ზომის ინსტრუმენტები საკმაოდ

ეფექტიანად გამოიყენება. თუ გავითვალისწინებთ რაიონის სპეციალიზაციას, ეს

მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორია.

მეურნეობათა ხელთ არსებული ტექნიკა

სარგებლობაში არსებული ტექნიკა სახნავი მიწის 100 ჰექტარზე

ყველა ტიპის

ტრაქტორი

(ბორბლიანი,

მუხლუხიანი,

მინი)

ხელის

ტრაქტორი

კომბაინი სატვირთო

ავტომობილი

ნებისმიერი

ტიპის

ავტომობილი

საქართველო 3.20 4.35 0.25 3.98 12.99




23

მარნეული 1.91 0.86 0.19 2.11 27.50 წყარო: საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, 2004

2.2.8. სასურსათო უსაფრთხოება

მარნეულის მუნიციპალიტეტის სასოფლო-სამეურნეო პროფილის განხილვიდან

ცხადი ხდება, რომ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ერთგვარი სიჭარბე და ფართო

ასორტიმენტი რაიონის სასურსათო უსაფრთხოების მნიშვნელოვნად მაღალ დონეს

განაპირობებს დანარჩენ საქართველოსთან შედარებით. 2004 წლის აღწერის

შედეგები, მათი პირდაპირი ინტერპრეტაციის შემთხვევაში, ასეთი დასკვნის

გაკეთების საშუალებას იძლევა.

კითხვაზე, ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა, როდესაც

შინამეურნეობა არ იყო უზრუნველყოფილი იმ საკვებით, რომელსაც ჩვეულებრივ

მოიხმარს, გამოკითხულ მეურნეობათა დაახლოებით 32% დადებითი პასუხი გასცა,

მაშინ როცა საქართველოსთვის საშუალო მაჩვენებელი დაახლოებით 70% შეადგენს.

მეურნეობათა სურსათით უზრუნველყოფა

კითხვა: ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა, როდესაც შინამეურნეობა არ

იყო უზრუნველყოფილი იმ საკვებით, რომელსაც ჩვეულებრივ მოიხმარს

მეურნეობათა

რიცხვი კი

არა

პასუხი არაა

საქართველო 790552 559816 228683 2053

მარნეული 31696 10280 21350 66


შეიძლება ითქვას, რომ ეს საქართველოსთვის არცთუ ხშირი შემთხვევაა. მიუხედავად

მცირე ნაკვეთებისა, არასაკმარისი სათიბ-საძოვრებისა რაიონის სასოფლო-სამეურნეო

სექტორი გაცილებით უკეთ უზრუნველყოფს სურსათით მოსახლეობას, ვიდრე

საქართველოში საშუალოდ. ამასთანავე უნდა აღინიშნოს, რომ რაიონში მოყვანილი

აგრარული პროდუქციის შედარებით მცირე ნაწილი გამოიყენება მეურნეობათა

საკუთარი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად. ძირითადი ნაწილი განკუთვნილია

რეალიზაციისათვის. მარნეულის რაიონი ამ მხრივაც ერთ-ერთი გამორჩეულია

საქართველოში.

ამავე დროს, კითხვაზე ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა,

როდესაც შინამეურნეობას გაუჩნდა შიში, რომ საკმარისი საკვები არ ექნებოდა,

დადებითი პასუხი მეურნეობათა 34% გასცა, მაშინ როცა საშუალოდ

საქართველოში ამ კითხვაზე დადებით პასუხს მოსახლეობის 71% იძლევა.

მეურნეობათა სურსათით უზრუნველყოფა

კითხვა: ყოფილა თუ არა ბოლო 12 თვის მანძილზე შემთხვევა, როდესაც

შინამეურნეობას გაუჩნდა შიში, რომ საკმარისი საკვები არ ექნებოდა

მეურნეობათა

რიცხვი კი

არა

პასუხი არაა

საქართველო 790552 563540 224910 2102

marneuli 31696 10909 20717 70




24


წარმოდგენილი ცხრილებიდან შეიძლება დავასკვნათ რომ მარნეულის რაიონი,

დანარჩენ საქართველოსთან შედარებით ნაკლებად მოწყვლადია სასურსათო

უსაფრთხოების თვალსაზისით. მრავალ სოციალურ თუ ეკონომიკურ ფაქტორთან

კომბინაციაში მარნეულის რაიონის სოფლის მეურნეობა უკეთ ახერხებს მისი

მოსახლეობისათვის ფულადი შემოსავლის უზრუნველყოფას.

2.3. მრეწველობა

მარნეულის მუნიციპალიტეტში ეკონომიკის წამყვანი დარგებია: ფქვილისა და პურ-

ფუნთუშეულის წარმოება, რძის გადამუშავება და ყველის წარმოება, ხილ-

ბოსტნეულის კონსერვების წარმოება ხორცნარევის ჩათვლით, დეკორატიული ქვის

ჭრა და დამუშავება, ავეჯის წარმოება, ღორღიანი და ქვიშოვანი კარიერების

დამუშავება და სხვა.

მარნეულის მუნიციპალიტეტში რეგისტრირებულია დაახლოებით 2100 სამეწარმეო

სუბიექტი. მათგან 100-მდე სამრეწველო დანიშნულებისაა. რაიონის სამრეწველო

საწარმოები ძირითადად მცირე და საშუალო საწარმოთა კატეგორიას განეკუთვნება.

ამ მხრივ, იგი არ გამოირჩევა დანარჩენი საქართველოსაგან. საქართველოს

სტატისტიკის სამსახურის მიერ მოწოდებული ძირითადი სამრეწველო ობიექტების

სია მოცემულია ცხრილში 4.

მუნიციპალიტეტში კარგად არის განვითარებული ვაჭრობის სფერო, მრავლადაა

ხვადასხვა სახის საცალო და საბითუმო ვაჭრობის და მომსახურების ობიექტები.

პერსპექტიულ დარგად, სათანადო ინვესტიციების არსებობის პირობებში, მიგვაჩნია

აგრეთვე მცირე ცემენტის ქარხნების ფუნქციონირება, რადგან ამ პროდუქციის

გამოშვებისათვის საჭირო კომპონენტები მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე

მოიპოვება.

2.4 ჯანდაცვა და განათლება

ქალაქ მარნეულში ფუნქციონირებს 3 საავადმყოფო და 3 პოლიკლინიკა. ყველა

თემში არის მინიმუმ ერთი ამბულატორია (ცხრილი 5).

ქ. მარნეულში და სოფლებში: ქუთლიარი, დამია-გეურარხი და შაუმიანი

ფუნქციონირებს უფასო სასწრაფო-სამედიცინო სამსახური.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ფუნქციონირებს 74 საჯარო სკოლა.

აღნიშნული სკოლებიდან 9 მდებარეობს ქ. მარნეულის ტერიტორიაზე. ქ.

მარნეულშია აგრეთვე 3 უმაღლესი სასწავლებელი და 1 კოლეჯი.

მუნიციპალიტეტში გარდა თემებისა: ქუთლიარი, დამია-გეურარხი, ხოჯორნა,

კასუმლო, სადახლო, წერაქვი, შულავერი, ახკერპი, ოფრეთი და ყულარი ყველა

თემში ფუნქციონირებს საბავშვო ბაღი (ცხრილი 6).

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ფუნქციონირებს 7 ბიბლიოთეკა.




25

ქ. მარნეულში ფუნქციონირებს სასპორტო სკოლა, სადაც მოზარდები ვარჯიშობენ

სპორტის 10 სახეობაში: ფეხბურთი, კალათბურთი, კრივი, კიკ-ბოქსი, ტაეკვანდო,

ძიუ-დო, ქართული ჭიდაობა, სამბო, ძალისმიერი სამჭიდი, სპორტული აკრობატიკა.

2.5. ინფრასტრუქტურა

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია სრულად არის მოქცეული მობილური

კავშირგაბმულობის კომპანიების „მაგთიკომის“, „ჯეოსელის“, „ბილაინის“ დაფარვის

ზონაში. ქ. მარნეულში ასევე ფუნქციონირებს კავშირგაბმულობის კომპანია

„სილქნეტი“. ინტერნეტკავშირს უზრუნველყოფენ შემდეგი ინტერნეტ

პროვაიდერები: „სილქნეთი“ (ADSL და DIAL-UP), “მაგთიკომი“ და „ჯეოსელი“.

საქართველოს მაუწყებლობა და ინტერნეტი არ არის თემებში: აღკერპი, ოფრეთი,

ხოჯორნი.

ბუნებრივი აირის მიწოდებას მუნიციპალიტეტში უზრუნველყოფს „სოკარ ჯორჯია

მარნეულგაზი“. ბუნებრივი აირი მიეწოდებათ:

ქალაქი მარნეული- 97%

წერეთლის თემი – წერეთელი - 90%

საიმერლო - 95%

დიდი ბეგლიარი - 80%

პატარა ბეგლიარი - 80%

ნორგიული - 70%

შულავერის თემი- სეიდგოჯალო - 20%

ქვემო სარალი - 10%

ქაფანახჩის თემი – I ქესალო - 15%

II ქესალო - 10%

ქაფანახჩი - 65%

ყულარის თემი - ზემო ყულარი - 70%

წითელი სოფელი - 100%

ბუდიონოვკა - 100%

დაშტაფა - 90%

სოფ. თამარისი - 97%

სოფ. ალგეთი – 5%

ელექტროფიკაციის კუთხით მარნეულის მუნიციპალიტეტი მთლიანად არის

ელექტროფიცირებული. ელექტროენერგიის მიწოდებას უზრუნველყოფს ,,ENERGO-

PRO Georgia“.

სასმელი წყლით მარნეულის მუნიციპალიტეტი მთლიანად არის

უზრუნველყოფილი: ქალაქი მარნეული და ყველა სოფელი გარდა შემდეგისა:

ხუტორ ლეჟბადინი, ხიხანი, თაკალო, ხანჩიგაზლო, კირაჩმუღანლო, სადაც

მოსახლეობა სასმელ წყალს იღებს სოფლებში არსებული წყაროებიდან და ჭებიდან.

სასმელი წყლით უზრუნველყოფილ ოჯახებს წყალი მიეწოდებათ ცენტრალური

გაყვანილობით ბუნებრივ წყაროებთან არსებული შემკრები რეზერვუარებიდან.




26

ქალაქ მარნეულის მოსახლეობის 40%, სოფელ ცოფის 30%, უზრუნველყოფილია

საკანალიზაციო სისტემით.

სარწყავი წყალი არ აქვთ თემებს: ხოჯორნი, შაუმიანი, წერაქვი, აღკერპი, ოფრეთი.

აგრეთგე შემდეგ სოფლებს: ილმაზლო, I ქესალო, II ქესალო, კაფანახჩი, ბუდიონოვკა.

სხვა თემებში არსებული სარწყავი წყლის სისტემები მეტ-ნაკლებად გამართულად

ფუნქციონირებს.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ცენტრალური და შიდა საუბნო გზების სიგრძე - 540

კმ-ია, აქედან 220 კმ ცენტრალური და 320 კმ შიდა საუბნო გზაა. გზის 230 კმ

მოასფალტებულია, ხოლო 310 კმ გრუნტიანი გზაა.

2.6. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები

მარნეულის მუნიციპალიტეტში 34 ისტორიულ-არქიტექტურული ძეგლია

შემონახული. მათგან აღსანიშნავია სოფელ ახქერფის მახლობლად არსებული

ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი სამონასტრო კომპლექსი ხუჯაბი (XIII ს).

მნიშვნელოვანია ასევე შუა საუკუნეების მონასტერი ხოჯორნი. აღსანიშნავია ასევე

წოფის ციხე, რომელიც ფუნქციონირებდა VI-XIII სს. ციხე-სიმაგრე კლდოვან მთაზეა

აგებული. წოფის ციხესთან არის ნასოფლარი. მნიშვნელოვანია ოფრეთის ციხე

სოფელ ოფრეთთან, რომელიც წყაროებში პირველად იხსენიება X ს-ში.

აღსანიშნავია ასევე წერაქვის სამონასტრო კომპლექსი, სოფელ წერაქვის მახლობლად.

კომპლექსში შედის ეკლესია და სხვა ნაგებობანი.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის მნიშვნელოვან ძეგლთა სია იხილეთ ცხრილში 7.

სოფელ წერაქვში მდებარეობს მიხეილ ჯავახიშვილის სახელობის მუზეუმი, ხოლო

სოფელ შაუმიანში - მელიქ ფაშაევის სახელობის მუზეუმი.

2.7. ტურიზმი

რაიონში არის ტურიზმის გარკვეული, თუმცა არც ისე დიდი პოტენციალი.

მარნეულის მუნიციპალიტეტში ძირითადად განვითარებულია კულტურულ-

შემეცნებითი ტურიზმი. აგროტურიზმი განვითარებულია თამარისის და ყულარის

თემების ტერიტორიაზე. გარკვეული საკურორტო პოტენციალი გააჩნია ახკერპს.

არის პერსპექტივა საცხენოსნო და სამონადირეო ტურიზმის განვითარებისათვის.

მარნეული შევიძლია განვიხილოთ როგორც შუალედური პუნქტი ქვემო ქართლის

სამხრეთ ტურისტულ მარშუტზე, რომელიც თბილისში იწყება და ბოლნისში

მთავრდება.

2.8. ძირითადი პრობლემები

მარნეულის მუნიციპალიტეტში ჩატარებულმა გამოკითხვამ აჩვენა, რომ

მუნიციპალიტეტის რამდენიმე თემში: დამია-გეურარხი, კაჩაღანი, კასუმლო,

შულავერი, ყულარი, თამარისი უმთავრეს პრობლემას წარმოადგენს სარწყავი წყლის

დაბინძურება, რაც გამოწვეულია სომხეთიდან შემომავალი მდ. დებედასგან,

რომელიც დაბინძურებულია ალავერდის ტერიტორიაზე არსებული ძვირფასი




27

ლითონების მომპოვებელი საწარმოს მიერ, აგრეთვე ალავერდისა და შამლუხის

სამთო გამამდიდრებელი კომბინატების მიერ. ამ მხრივ აღსანიშნავია მდ. მაშავერაც,

რომელიც ბოლნისის მუნიციპალიტეტში არსებული მადნეულის მომპოვებელი

კომბინატების მიერ ბინძურდება.

მუნიციპალიტეტში არსებული ქვის მომპოვებელ-გადამამუშავებელი საწარმოების

მიერ წარმოების პროცესში ადგილი აქვს ჰაერის დაბინძურებას.

აგრეთვე აღსანიშნავია გარემოს დაბინძურება უკანონო ნაგავსაყრელებით, რომლებიც

განლაგებულია პრაქტიკულად ყველა სოფლის ტერიტორიაზე და წვიმის დროს

ჩაირეცხება ნიადაგში.

სოფლებში: I ქესალო და II ქესალო მდ. მტკვრის კალაპოტის ცვლილების გამო

ირეცხება 2 კმ-ზე მეტი სიგრძის მდინარის ნაპირი.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე დაზიანებული სარწყავი წყლის სისტემები,

მნიშვნელოვან ზარალს აყენებს სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოებას.

მუნიციპალიტეტში არსებული შიდა გზების მთლიანი ინფრასტრუქტურა საჭიროებს

რეაბილიტაციას.

ქართული ტელევიზიების მაუწყებლობა არ ხორციელდება თემებში: აღკერპი,

ოფრეთი, ხოჯორნი, რაც ადგილობრივი მოსახლეობის შეხედულებით,

მნიშვნელოვნად უშლის ხელს სახელმწიფო ენის დაუფლების პროცესს.

ადგილობრივი შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტირებისა და

ბიომრავალფეროვნების დაცვის მიზნით საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში

28

ცხრილი 1. მარნეულის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება

#

თემი

სოფელი სულ

მოსახლეობა

მოსახლეობის განაწილება

ასაკის მიხედვით

მოსახლეობის

განაწილება სქესის

მიხედვით

ინვ

ალი

დებ

ი

ლტ

ოლ

ვილ

ები

ეკო

მიგ

რან

ტებ

ი

სიღ

არი

ბის

ზღ

ვარ

ს ქვ

ემო

თ

მყო

ფი

მოსა

ხლ

ეობ

ა

0-6

წწ.

6-18

წწ.

19-64

წწ.

64 წ-ის

ზემოთ მამრ. მდედ.

1 ქ. მარნეული ქ.მარნეული 28000 2184 5483 17689 2644 13500 14500 850 0 0 1650

2 წერეთლი

წერეთელი 2400 210 400 1466 324 1080 1320 7 4 0 20

საიმერლო

(ორჯონიკიძე) 1602 105 300 1006 191 721 881 7 7 10 13

დიდი ბეგლიარი 300 30 70 168 32 130 170 1 0 0 1

პატარა

ბეგლიარი 265 20 70 146 29 120 145 3 0 0 2

ნორგიული 533 70 100 278 85 250 283 2 6 5 5

3 ქუთლიარი

მუღანლო 2700 115 210 2025 350 1200 1500 10 0 0 29

ქუთლიარი 2520 124 215 1821 360 1220 1300 9 0 0 22

ბაიდარი 1050 85 155 630 180 550 500 7 0 0 7

ლეჟბადინი 1047 87 170 600 190 547 500 6 0 0 31

ხუტორ

ლეჟბადინი 160 15 20 109 16 75 85 0 0 0 0

დოლის ყანა 21 0 6 8 7 9 12 0 0 0 2

4

დამია-

გეურარხი

დამია-გეურარხი 1955 150 250 1385 170 955 1000 6 0 0 10

ახლო-ლალო 846 57 125 579 85 401 445 4 0 0 12

კიროვკა 694 50 75 489 80 344 350 5 0 0 9



29

დამია 356 27 50 224 55 199 157 3 0 0 2

5

ხოჯორნის

თემი

ხოჯორნი 850 56 95 499 200 340 510 8 0 0 6

გიულბახი 310 20 16 229 45 130 180 3 0 0 2

ბრდაზორი 18 0 0 6 12 10 8 0 0 0 0

ცოფი 580 44 69 329 138 280 300 7 0 0 4

6 შაუმიანის

შაუმიანი 3645 120 522 2329 674 1677 1968 63 572 0 159

ხიხანი 770 55 115 580 20 370 400 15 0 770 34

ახკულა 150 5 9 101 35 70 80 4 0 0 10

ყუდრო 53 3 4 45 1 23 30 0 0 0 0

7 კაჩაღანის

კაჩაღანი 5500 250 370 4370 510 2650 2850 76 0 0 75

თაქალო 1991 120 310 1441 120 986 1005 16 0 0 60

ხანჩიგაზლო 510 15 50 405 40 247 263 3 0 0 5

კირაჩ-მუღანლო 1704 90 200 1334 80 806 898 18 0 0 11

8 კასუმლოს

კასუმლო 3760 210 500 2686 364 1800 1960 16 0 0 240

აღმამედლო 3600 195 450 2597 358 1700 1900 8 0 0 76

ულაშლო 1100 61 170 759 110 530 570 2 0 0 38

ბეითარაბჩი 650 23 100 474 53 310 340 3 0 0 40

კუშჩუ 750 12 120 567 51 365 385 0 0 0 1

ბაითალო 210 10 60 113 27 100 110 0 0 0 5

9 ყიზილაჯლო ყიზილაჯლო 9000 750 2100 5380 770 4680 4320 70 0 0 35

10 თამარისი

თამარისი 1693 107 212 1112 262 793 900 12 80 450 90

ახალი დიოკნისი 392 32 66 279 15 192 200 2 0 392 15

ალავარი 268 17 45 160 46 118 150 2 0 0 7

11 სადახლო

სადახლო 9020 2100 2320 3665 935 4300 4720 29 0 0 235

სადგ.სადახლო 267 67 95 78 27 127 140 0 0 0 4

ხულდარა 943 189 205 435 114 439 504 4 0 0 22

მოლა-ოღლი 1228 310 350 409 159 627 601 8 0 0 35



30

თაზაკენტი 469 129 136 174 30 219 250 3 0 0 12

ბურმა 199 41 57 88 13 99 100 2 0 0 8

12 წერაქვის

წერაქვი 157 5 15 107 30 77 80 4 3 0 8

სიონი 300 10 40 215 35 130 170 5 0 0 3

ჯანხოში 10 0 0 8 2 7 3 0 0 0 0

13 შულავერი

არაფლო 1200 120 264 647 169 640 560 10 0 0 9

ახლომახმუდლო 680 65 65 471 79 350 330 6 0 0 7

ენიქენდი 600 50 53 432 65 320 280 3 0 0 1

სეიდიგოჯალო 700 70 62 526 42 370 330 4 0 0 6

ზემოსარალი 1200 120 145 796 139 550 650 10 0 0 2

ქვემო სარალი 2150 210 175 1554 211 1050 1100 15 0 0 12

მარეთი 250 30 67 148 5 124 126 6 0 249 9

შულავერი 2000 200 435 1145 220 850 1150 15 12 0 47

იმირი-

იმირჭალა 1950 195 210 1378 167 1030 920 12 0 0 14

14 ახკერპის

ახკერპი 800 56 200 434 110 364 436 10 0 0 25

ჩანახჩი 185 20 45 80 40 85 100 5 0 0 5

ულიანოვკა 14 3 0 11 0 9 5 0 0 0 0

15 ოფრეთი

ოფრეთი 95 6 15 54 20 34 61 8 7 8 8

ხოხმელი 71 1 3 17 50 26 45 4 0 0 2

16 ალგეთი

ალგეთი 5393 675 1180 2937 601 2535 2858 54 0 0 46

საბირქენდი 3850 336 718 2431 365 1810 2040 18 0 0 28

თაზაქენდი 2760 272 558 1653 277 1298 1462 17 0 0 27

აზიზქენდი 2740 284 600 1576 280 1308 1432 26 0 0 0

გაკისაქენდი 550 47 108 345 50 270 280 2 0 0 16

17 კაპანახჩი

ამბაროვკა 700 56 79 514 51 360 340 5 0 0 6

ქეშალო 4100 320 465 3010 305 2100 2000 5 0 0 11



31

ილმაზლო 1150 89 130 833 98 600 550 0 0 0 5

I ქესალო 1600 124 181 1146 149 700 900 0 0 0 5

II ქესალო 1650 128 186 1179 157 780 870 0 0 0 10

ქაფანახჩი 1500 117 169 1074 140 740 760 0 0 0 9

ალგეთის

ღვ. ქ-ნა 800 67 90 572 71 410 390 0 0 0 5

18 ყულარი

ზემო ყულარი 740 84 73 503 80 350 390 3 0 0 15

კირიხლო 1183 129 150 794 110 533 650 10 0 0 36

ქვემო ყულარი 621 39 80 432 70 281 340 6 0 0 15

ყულარი 917 56 65 736 60 417 500 10 0 0 58

წითელი

სოფელი 923 120 113 580 110 450 473 15 0 0 21

მარადისი 210 30 40 110 30 100 110 5 0 210 8

ბუდიონოვკა 174 15 20 104 35 90 84 5 0 0 1

დაშტაფა 1681 150 148 1258 125 800 881 20 0 0 53

sul 139683 12659 23392 89077 14555 67237 72446 1612 691 2094 3577

% 100% 9.06% 16.75% 63.77% 10.42% 48.14% 51.86%



32

ცხრილი 2. მარნეულის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება ეთნიკური ნიშნით

#

თემი

სოფელი მოსახლოების განაწილება ეთნიკური ნიშნით

ქართველი აზერბაიჯანელი სომეხი რუსი ბერძენი სხვა

1 ქ. მარნეული ქ.მარნეული 5600 19320 1400 800 880 0


წერეთელი 2322 24 26 4 24 0


(ორჯონიკიძე) 1600 0 0 2 0 0

დიდი ბეგლიარი 0 300 0 0 0 0

პატარა ბეგლიარი 0 265 0 0 0 0

ნორგიული 106 110 263 0 0 54


მუღანლო 0 2699 0 1 0 0

ქუთლიარი 0 2520 0 0 0 0

ბაიდარი 0 1049 0 1 0 0

ლეჟბადინი 0 1047 0 0 0 0

ხუტორ ლეჟბადინი 0 160 0 0 0 0

დოლის ყანა 21 0 0 0 0 0

4 დამია-


დამია-გეურარხი 0 1955 0 0 0 0

ახლო-ლალო 0 846 0 0 0 0

კიროვკა 0 686 8 0 0 0

დამია 0 0 356 0 0 0

5 ხოჯორნის

თემი

ხოჯორნი 0 212 626 0 12 0

გიულბახი 0 0 310 0 0 0

ბრდაზორი 0 0 18 0 0 0

ცოფი 0 406 174 0 0 0

6 შაუმიანის

შაუმიანი 15 10 3617 0 0 3

ხიხანი 770 0 0 0 0 0

ახკულა 0 150 0 0 0 0

ყუდრო 0 0 53 0 0 0

7 კაჩაღანის

კაჩაღანი 1 5493 0 5 0 1

თაქალო 2 1982 0 5 0 2



33

ხანჩიგაზლო 9 496 1 2 0 2

კირაჩ-მუღანლო 4 1690 0 7 0 3

8 კასუმლოს

კასუმლო 0 3760 0 0 0 0

აღმამედლო 5 3595 0 0 0 0

ულაშლო 0 1100 0 0 0 0

ბეითარაბჩი 0 650 0 0 0 0

კუშჩუ 0 750 0 0 0 0

ბაითალო 0 210 0 0 0 0

9 ყიზილაჯლო ყიზილაჯლო 25 8948 8 12 0 7


თამარისი 1617 30 46 0 0 0

ახალი დიოკნისი 392 0 0 0 0 0

ალავარი 0 268 0 0 0 0


სადახლო 0 9020 0 0 0 0

სადგ.სადახლო 18 190 59 0 0 0

ხულდარა 0 943 0 0 0 0

მოლა-ოღლი 2 1226 0 0 0 0

თაზაკენტი 0 469 0 0 0 0

ბურმა 0 199 0 0 0 0

12 წერაქვის

წერაქვი 157 0 0 0 0 0

სიონი 300 0 0 0 0 0

ჯანხოში 10 0 0 0 0 0


არაფლო 1 1199 0 0 0 0

ახლომახმუდლო 1 678 0 1 0 0

ენიქენდი 0 599 0 0 0 1

სეიდიგოჯალო 0 699 0 0 0 1

ზემოსარალი 0 1196 0 0 0 4

ქვემო სარალი 15 2133 0 0 0 2

მარეთი 249 0 0 1 0 0

შულავერი 100 1750 120 30 0 0

იმირი-იმირჭალა 15 1875 55 5 0 0

14 ახკერპის

ახკერპი 0 0 797 3 0 0

ჩანახჩი 0 0 185 0 0



34

ულიანოვკა 14 0 0 0 0 0


ოფრეთი 15 0 0 1 79 0

ხოხმელი 0 0 71 0 0 0


ალგეთი 1 5389 1 2 0

საბირკენდი 2 3847 0 1 0 0

თაზაქენდი 0 2758 0 0 0 2

აზიზქენდი 0 2739 0 0 0 1

გაკისაქენდი 0 550 0 0 0 0


ამბაროვკა 0 700 0 0 0 0

ქეშალო 0 4100 0 0 0 0

ილმაზლო 0 1148 0 2 0 0

I ქესალო 0 1600 0 0 0 0

II ქესალო 0 1650 0 0 0 0

ქაფანახჩი 1 1499 0 0 0 0

ალგეთის ღვ. ქ-ნა 5 773 20 2 0 0


ზემო ყულარი 0 740 0 0 0 0

კირიხლო 0 1183 0 0 0 0

ქვემო ყულარი 0 621 0 0 0 0

ყულარი 11 890 3 5 0 8

წითელი სოფელი 3 10 905 5 0 0

მარადისი 208 0 0 2 0 0

ბუდიონოვკა 4 110 50 10 0 0

დაშტაფა 10 1651 10 0 0 10

სულ 13631 114865 9182 907 997 101

% 9.77% 82.23% 6.57% 0.65% 0.71% 0.07%



35

ცხრილი 3. მარნეულის მუნიციპალიტეტის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების განაწილება თემების მიხედვით

# თემი

სასოფლო-სამეურნეო მიწა

სულ მიწის

ფართობი (ჰა) სახნავი (ჰა) სათიბი (ჰა) საძოვარი (ჰა) ნარგავი (ჰა)

1 ქ. მარნეული 1237.52 541.07 2 691.2 3.25

2 წერეთლი 1185.37 872.09 0 122.85 190.43

3 ქუთლიარი 3627.6 2882.1 290 447.5 8

4 დამია-

გეურარხი 2143.02 942.52 0 1139 61.5

5 ხოჯორნი 1408.45 578.42 104 661 65.03

6 შაუმიანი 4179.44 1895.4 31 1835.8 417.24

7 კაჩაღანი 5888.2 1638.7 0 3966 283.5

8 კასუმლო 4710.12 1635.5 18.3 2870.53 185.79

9 ყიზილაჯლო 1334.78 678.02 2.85 652.34 1.57

10 თამარისი 928.01 399.51 169 258 101.5

11 სადახლო 2889.5 1105 0 1731 53.5

12 წერაქვი 512.55 177.66 65.84 249.61 19.44

13 შულავერი 2732.9 1318.41 3.45 1243.62 167.42

14 ახკერპი 1160.2 465 311 384.2 0

15 ოფრეთი 1633.88 415.08 594.8 624 0

16 ალგეთი 9407.46 3567.99 56.24 5765.64 17.59

17 კაპანახჩი 3602.51 2156.42 76.5 1092 277.59

18 ყულარი 1959.08 1002.4 0 699.51 257.17

სულ 50540.59 22271.29 1724.98 24433.8 2110.52




36

ცხრილი 4. სამრეწველო ობიექტები

საწარმოს დასახელება მისამართი ეკონომიკური საქმიანობის სახე

შპს ''პასტა პროდაქშენ'' 26მაისის ქ N8 ბურღულეულის წარმოება

იმ "ჰასან ახვერდიევი" კაჩაღანი ფქვილის წარმოება

ადგოზალ ადგოზალოვი კაჩაღანი ფქვილის წარმოება

შპს "აგროსისტემები" იაღლუჯა ფქვილის წარმოება

იმ ”ბაბაზადე მაგელან” ალგეთი ფქვილის წარმოება

შპს ”ხორბალი” ორჯონიკიძე ფქვილის წარმოება

შპს ”დავითი” სულხან-საბას ქ. №2

პურის წარმოება; არახანგრძლივი

შენახვის ცომეული საკონდიტრო

ნაწარმის წარმოება

იმ ”აბდულაევი ხალიდა,, ვურღუნის ქ.№20




იმ ''არტურ გევორქიანი'' რუსთაველის ქ.N8




შპს ”იმპერიალი” ნარიმანოვის,1




იმ ”ნიზამი კასუმოვი” ვურღუნის ქ.N 25




იმ ''გიორგი მიშელაშვილი'' რუსთაველის ქ.N3




იმ ”ონიანი რიაჩარდ” აღმაშენებლის ქ.N1




იმ "ზურაბ გელაშვილი" ლესელიძის ქ.N1




სერიოჟა ვართუმიანი ახქერფი




აზამათ ჰუსეინოვი ქეშალო




იმ ''შაორშაძე პარმენი'' წერეთელი




შპს ”ბერიოზკა” ყიზილ-აჯლო




იმ ”შარაევი სუბახინი” ქ. მარნეული შაქრის წარმოება




37

იმ "ალახვერან გურიანოვი" მ. კოსტავას ქ.N58 მაკარონის ნაწარმის წარმოება

შპს ''TURAN" მეორე ქესალო მაკარონის ნაწარმის წარმოება

შპს '' ჯი-არ-სი

ინტერნეიშენალი'' რუსთაველის 42 ღვინის წარმოება

შპს ” თამარისი” თამარისი ღვინის წარმოება

შპს "ქართული ყველი-

მარნეული" სულხან-საბას ქ.№2 რძის გადამუშავება და ყველის წარმოება

შპს "აჰა" სოფელი ალგეთი რძის გადამუშავება და ყველის წარმოება

შპს "მამული-2006" დ.აღმაშენებლის ქ.1 რძის გადამუშავება და ყველის წარმოება

შპს "სიონი 2010" დაბა შაუმიანი ხორცის პროდუქტების წარმოება

შპს "წყარო" სოფელი წერეთელი უალკოჰოლო სასმელების წარმოება

იმ ”ეიხანი მამიშოვი” ყიზილ-აჯლო უალკოჰოლო სასმელების წარმოება

ილგარ გუსეინოვი

ყულარის თემის

საკრებულო უალკოჰოლო სასმელების წარმოება

ილია ურიგაშვილი ორჯონიკიძე უალკოჰოლო სასმელების წარმოება

შპს "მარნეულის სასურსათო

ქარხანა" აღმაშენებლის ქ. N 1

ხილბოსტნეულის კონსერვების წარმოება

(კარტოფილის გარდა), ხორცნარევის

ჩათვლით

შპს ” მარნეულის საკონსერვო

ქარხანა” იაღლუჯა N20

ხილბოსტნეულის კონსერვების წარმოება

(კარტოფილის გარდა), ხორცნარევის

ჩათვლით

შპს "მარნეულის სოფწყალი" რუსთაველის ქ.N73

წყლის დაგროვება, გაწმენდა და

განაწილება

იმ ,,კამინოვი გიორგი” ყაზბეგის ქ.N2

დეკორატიული და სამშენებლო ქვის ჭრა,

დამუშავება და მოპირკეთება

შპს ”მარნეული

სოფლტექნიკა” 26 მაისის ქ № 8



იმ "ზაალ გელაშვილი"

28001062209 რუსთაველის ქ. N13



ჯონი მუკბანიანი აღმაშენებლის ქ



იმ "მაშადი მამედოვი" ალგეთი



იმ "ბახვა ჯიქიძე" ალგეთი



იმ ” ჰუსეინ იმანოვი” ყიზილ-აჯლო



იმ ”პირიევი შაქირ” ყიზილ-აჯლო



შპს "ეტალონი აიდან" ყიზილ-აჯლო



იმ "გიზბასოვი ბალაბეკ" ყიზილ-აჯლო



იმ ,,იმანოვი მურად” ყიზილ-აჯლო



არიფ ზეინალოვი ყიზილ-აჯლო



ფრიდონ ლიპარტელიანი ყიზილ-აჯლო



ზაქირ გუმბატოვი ყიზილ-აჯლო






38

ილგარ კაბლაიმუსაევი ყიზილ-აჯლო



იმ ,,ასლანოვი აკიფ” ყიზილ-აჯლო



სპს ” ისმაილოვი-

ალახვერდიევი” ყიზილ-აჯლო



ბინატ ბადალოვი ყიზილ-აჯლო



იმ "ისმაილოვი ვაგიფ'' ყიზილ-აჯლო



იმ ”ამირან ჯანაშვილი” ყიზილ-აჯლო



იმ პუნხან ზეინალოვი ყიზილ-აჯლო



იმ ”ზაქირ ბაირამოვი” ყიზილ-აჯლო



იმ ,,აბდულა მურსაკულოვი” ყიზილ-აჯლო



იმ ”ბაირამოვი ისმაილ” ყიზილ-აჯლო



იმ "მეხმან კარაევი" არაფლო



სამება 2000 იაღლუჯის ქ.N4 სასაქონლო ბეტონის წარმოება

შპს ” გეო-ნიტრო”

სამრეწველო ზონა,

იაღლუჯა ფეთქებადი ნივთიერებების წარმოება

სს "სოკარ ჯორჯია გაზი

მარნეული" (ყოფილი სს

"ვისოლის გაზის

სადისტრიბუციო კომპანია") იაღლუჯის ქ.N23

აირისებრი სათბობის განაწილება

მილსადენებით და მისი გაყიდვა

რამილ მუსაევი აღმაშენებლის ქ.N1 ხის სადურგლო ნაკეთობების წარმოება

იმ ''გოლეთიანი ჯონდი'' აღმაშენებლის ქ.N1 ხის სადურგლო ნაკეთობების წარმოება

გადირ შიხიევი ყიზილ-აჯლო ხის სადურგლო ნაკეთობების წარმოება

გრიგოლ მარგარიანი

ყულარის თემის

საკრებულო

სკამებისა და სხვა დასაჯდომი ავეჯის

წარმოება

იმ ,,იმან ქერიმოვი” 9 აპრილის ქ.N18 სხვა სახის ავეჯის წარმოება

შპს "ევროსალონი 2008" 26 მაისის ქ.N17 სხვა სახის ავეჯის წარმოება

ვალერი გოგოლაძე კოსტავას ქ.N38 სხვა სახის ავეჯის წარმოება

შპს "დუდუჩი 2009" კოსტავას ქ.N საკედლე ბლოკების წარმოება

ირაკლი გეგიძე შულავერი საკედლე ბლოკების წარმოება

შპს ,,გეო-ცემი” ყიზილ-აჯლო საკედლე ბლოკების წარმოება

იმ ”ფაზილ გურბანოვი” რუსთაველის ქ № 75

ფურცლოვანი მინის დაყალიბება და

დამუშავება

იმ ”ბაბაქიშიევი მაზახირ” იაღლუჯის ქ.N18

მშენებლობაში გამოსაყენებელი

პლასტმასის ნაკეთობების წარმოება

ლაშა ჭოხონელიძე წერეთელი



იმ ''რაუფ იუსუბოვი'' ბაზრის ტერ



რაფიკ ჩახოიანი ჟორდანიას ქ.N14

საყოფაცხოვრებო არაელექტრული

ხელსაწყოების წარმოება




39

რაფიკ გუსეინოვი რუსთაველის ქ.N54ა

საყოფაცხოვრებო არაელექტრული

ხელსაწყოების წარმოება

შპს ”დოგანი” რუსთაველის ქ. ჩიხი 1ა

მზა საკვების წარმოება ფერმების

ცხოველებისათვის

იმ "ელგუჯა

მონადირიშვილი" სულხან საბას ქ.N13 ნატურალური ტყავების წარმოება

გიორგი კოროშინაძე თამარისი

ღორღიანი და ქვიშოვანი კარიერების


შპს "ქვიშა ინვესტ ჯგუფი" ამბაროვკა



შპს "ხრამი-პირველი" ბაიდარი



სს "ბაზალტი" ყიზილ-აჯლო



შპს ”დოვრუშ-ალი” კირიხლო



შპს ”მშენებელი თბილისი 95” არაფლო



შპს "დებედა" არაფლო



სს ”ხრამი” იმირი



იმ ,,კალანდაძე გიორგი” ყიზილ-აჯლო სამშენებლო ქვის მოპოვება

შპს ”მამედ” ყიზილ-აჯლო ასფალტბეტონის წარმოება

ცხრილი 5. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის

ობიექტები და მომსახურე პერსონალი

# თემი სოფელი

ჯანმრთელობა

პოლ

იკლ

ინი

კა

ამბ

ულ

ატო

რი

ა

საავ

ადმყ

ოფ

ო

ექი

მი

ექთ

ანი

ფერ

შალ

ი

1 ქ. მარნეული ქ. მარნეული 2 0 3 70 70 20


წერეთელი 0 1 0 2 2 0


(ორჯონიკიძე) 0 0 0 0 0 0

დიდი ბეგლიარი 0 0 0 0 0 0

პატარა ბეგლიარი 0 0 0 0 0 0

ნორგიული 0 0 0 0 0 0


მუღანლო 0 1 0 1 1 0

ქუთლიარი 0 1 0 5 6 0

ბაიდარი 0 0 0 0 0 0

ლეჟბადინი 0 0 0 0 0 0




40

ხუტორ ლეჟბადინი 0 0 0 0 0 0

დოლის ყანა 0 0 0 0 0 0

4 დამია-


დამია-გეურარხი 0 1 0 2 2 0

ახლო-ლალო 0 0 0 0 0 0

კიროვკა 0 0 0 0 0 0

დამია 0 0 0 0 0 0

5 ხოჯორნა

ხოჯორნი 0 1 0 1 1 0

გიულბახი 0 0 0 0 0 0

ბრდაზორი 0 0 0 0 0 0

ცოფი 0 0 0 0 0 0

6 შაუმიანი

შაუმიანი 0 2 0 3 3 0

ხიხანი 0 1 0 1 1 0

ახკულა 0 0 0 0 0 0

ყუდრო 0 0 0 0 0 0

7 კაჩაღანი

კაჩაღანი 0 1 0 2 2 0

თაქალო 0 0 0 0 0 0

ხანჩიგაზლო 0 0 0 0 0 0

კირაჩ-მუღანლო 0 1 0 1 1 0

8 კასუმლო

კასუმლო 0 1 0 1 2 0

აღმამედლო 0 1 0 2 2 0

ულაშლო 0 0 0 0 0 0

ბეითარაბჩი 0 0 0 0 0 0

კუშჩუ 0 0 0 0 0 0

ბაითალო 0 0 0 0 0 0

9 ყიზილაჯლო ყიზილაჯლო 0 1 0 3 3 0


თამარისი 0 1 0 1 1 0

ახალი დიოკნისი 0 0 0 0 0 0

ალავარი 0 0 0 0 0 0


სადახლო 0 1 0 12 11 0

სადგ.სადახლო 0 0 0 0 0 0

ხულდარა 0 0 0 0 0 0

მოლა-ოღლი 0 0 0 0 0 0

თაზაკენტი 0 0 0 0 0 0

ბურმა 0 0 0 0 0 0

12 წერაქვი

წერაქვი 0 1 0 1 1 0

სიონი 0 1 0 1 1 0

ჯანხოში 0 0 0 0 0 0


არაფლო 0 1 0 1 1 0

ახლომახმუდლო 0 0 0 0 0 0

ენიქენდი 0 0 0 0 0 0

სეიდიგოჯალო 0 0 0 0 0 0




41

ზემოსარალი 0 0 0 0 0 0

ქვემო სარალი 0 0 0 0 0 0

მარეთი 0 0 0 0 0 0

შულავერი 1 1 0 4 2 0

იმირი-იმირჭალა 0 0 0 0 0 0

14 ახკერპი

ახკერპი 0 1 0 1 1 0

ჩანახჩი 0 0 0 0 0 0

ულიანოვკა 0 0 0 0 0 0


ოფრეთი 0 0 0 0 0 0

ხოხმელი 0 0 0 0 0 0


ალგეთი 0 1 0 3 5 0

საბირქენდი 0 0 0 0 0 0

თაზაქენდი 0 0 0 0 0 0

აზიზქენდი 0 1 0 3 4 0

გაკისაქენდი 0 0 0 0 0 0


ამბაროვკა 0 0 0 0 0 0

ქეშალო 0 1 0 2 2 0

ილმაზლო 0 0 0 0 0 0

I ქესალო 0 0 0 0 0 0

II ქესალო 0 0 0 0 0 0

ქაფანახჩი 0 1 0 2 2 0

ალგეთის ღვ. ქ-ნა 0 0 0 0 0 0


ზემო ყულარი 0 0 0 0 0 0

კირიხლო 0 0 0 0 0

ქვემო ყულარი 0 0 0 0 0 0

ყულარი 0 1 0 3 3 0

წითელი სოფელი 0 0 0 0 0 0

მარადისი 0 0 0 0 0 0

ბუდიონოვკა 0 0 0 0 0 0

დაშტაფა 0 0 0 0 0 0

სულ 3 25 3 128 130 20




42

ცხრილი 6. მარნეულის მუნიციპალიტეტის განათლების ობიექტები

# თემი სოფელი

განათლება

ბი

ბლ

იო

თეკ

ა

ბაღ

ი

სკო

ლა

კოლ

ეჯი

უმ.

სას

წ.

1 ქ. მარნეული ქ. მარნეული 1 3 9 1 3


წერეთელი 1 1 1 0 0


(ორჯონიკიძე) 0 1 1 0 0

დიდი ბეგლიარი 0 0 1 0 0

პატარა

ბეგლიარი 0 0 0 0 0

ნორგიული 0 0 0 0 0


მუღანლო 0 0 1 0 0

ქუთლიარი 0 0 1 0 0

ბაიდარი 0 0 1 0 0

ლეჟბადინი 0 0 1 0 0

ხუტორ

ლეჟბადინი 0 0 1 0 0

დოლის ყანა 0 0 0 0 0

4 დამია-


დამია-გეურარხი 0 0 1 0 0

ახლო-ლალო 0 0 1 0 0

კიროვკა 0 0 1 0 0

დამია 0 0 1 0 0

5 ხოჯორნა

ხოჯორნი 0 0 1 0 0

გიულბახი 0 0 1 0 0

ბრდაზორი 0 0 0 0 0

ცოფი 0 0 1 0 0

6 შაუმიანი

შაუმიანი 1 1 3 0 0

ხიხანი 0 0 1 0 0

ახკულა 0 0 1 0 0

ყუდრო 0 1 0 0 0

7 კაჩაღანი

კაჩაღანი 1 0 2 0 0

თაქალო 0 0 1 0 0

ხანჩიგაზლო 0 0 1 0 0

კირაჩ-მუღანლო 0 0 1 0 0

8 კასუმლო კასუმლო 0 1 0 0




43

აღმამედლო 0 0 1 0 0

ულაშლო 0 0 1 0 0

ბეითარაბჩი 0 0 1 0 0

კუშჩუ 0 0 0 0 0

ბაითალო 0 0 1 0 0

9 ყიზილაჯლო ყიზილაჯლო 0 1 2 0 0


თამარისი 0 1 1 0 0

ახალი დიოკნისი 0 1 0

ალავარი 0 0 0 0


სადახლო 1 0 2 0 0

სადგ.სადახლო 0 0 0 0 0

ხულდარა 0 0 1 0 0

მოლა-ოღლი 0 0 1 0 0

თაზაკენტი 0 0 1 0 0

ბურმა 0 0 0 0 0

12 წერაქვი

წერაქვი 0 0 1 0 0

სიონი 1 0 1 0 0

ჯანხოში 0 0 0 0 0


არაფლო 0 0 1 0 0

ახლომახმუდლო 0 0 0 0 0

ენიქენდი 0 0 0 0 0

სეიდიგოჯალო 0 0 0 0 0

ზემოსარალი 0 0 1 0 0

ქვემო სარალი 0 0 1 0 0

მარეთი 0 0 0 0 0

შულავერი 0 0 2 0 0

იმირი-

იმირჭალა 0 0 1 0 0

14 ახკერპი

ახკერპი 0 0 1 0 0

ჩანახჩი 0 0 1 0 0

ულიანოვკა 0 0 0 0 0


ოფრეთი 0 0 1 0 0

ხოხმელი 0 0 0 0 0


ალგეთი 1 0 2 0 0

საბირქენდი 0 0 1 0 0

თაზაქენდი 0 0 1 0 0

აზიზქენდი 0 0 1 0 0

გაკისაქენდი 0 0 0 0 0


ამბაროვკა 0 0 0 0

ქესალო 0 0 1 0 0




44

ილმაზლო 0 0 1 0 0

I ქესალო 0 0 1 0 0

II ქესალო 0 0 0 0 0

ქაფანახჩი 0 0 1 0 0

ალგეთის ღვ. ქ-

ნა 0 0 1 0 0


ზემო ყულარი 0 0 0 0 0

კირიხლო 0 0 1 0 0

ქვემო ყულარი 0 0 0 0 0

ყულარი 0 0 1 0 0

წითელი

სოფელი 0 0 1 0 0

მარადისი 0 0 1 0 0

ბუდიონოვკა 0 0 0 0 0

დაშტაფა 0 0 1 0 0

სულ 7 9 74 1 3

ცხრილი 7. მარნეულის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის

ძეგლების დასახელება, აგების თარიღი და მდებარეობა

# ძეგლის

ადგილმდებარეობა

ძეგლის დასახელება ძეგლის

აშენების

სავარაუდო

დრო 1 დაბა შაუმიანის

მიდამოებში,

ნასოფლარი ბინაძორი

საეკლესიო კომპლექსი

1. ეკლესია

2. სხვა ნაგებობანი

XII-XIII სს. გვიანი

შუა საუკუნეები

2 დაბა შაუმიანის

მიდამოებში,

ნასოფლარი ბინაძორი

მონასტერი

1. სამსართულიანი ეკლესია

2. სხვადასხვა ნაგებობანი

3. გალავანი

XIX ს.

XIX ს.

XIX ს. , 1663წ.

3. დაბა შაუმიანი

(შულავერის

სასაფლაოზე)

კომპლექსი „გიორგის

ეკლესიები“

1. „წითელი ეკლესია“(ღვთის.)

2. „ყვითელი

ეკლესია“(წმ.გიორ.)

3. სატრაპეზო და გალავანი

4. სამრეკლო

განვით. შუა საუკ

განვით. შუა საუკ.

XVII-XVIII სს

4. დაბა შაუმიანი

(შულავერი)

შულავერის ციხე შუა საუკუნეები.




45

ჩრდილოეთით

5. სოფ. ახკერფი ეკლესია XIX ს.

6. sof. axkerfi, midamoebi `xujabi~


1. გუმბათიანი ეკლესია


3. სატრაპეზო გალავანი

4. სხვადასხვა ნაგებობანი

XIII ს.

ადრ.შუა საუკუნ.

გვიანი შუა

საუკუნ.


საუკუნ.

7. სოფ. ახკერფი, მდ.

ახკერფზე (მაშავერა)

თეთრი ხიდი გვიანი შუა

საუკუნ.

8. სოფ. კუშჩი აყჯაყალოს (გაგის) ციხე გვიანი შუა

საუკუნ.

9. სოფ. ოფრეთის

მიდამოებში

ნაქალაქარი

1. წმ.ნიკოლოზის ეკლესია

2. ეკლესია „შაითან ქილისა“

3. სასახლე

4. კოშკი

5. აბანო

6. ქარვასლა


XVIIს.

გვიანი შუა საუკ.

გვიანი შუა საუკ.

XVIIს.

XVIIს.

XVIIს.


საუკუნ

10. სოფ. ოფრეთის

მიდამოები

წმინდა ნინოს გორული

ეკლესია


11 სოფ. ოფრეთი თეთრი ხიდი შუა საუკუნეები

12. სოფ.ოფრეთის


პატარა ურუთი.ტაძარი

1. ტაძარი გუმბათიანი






13. სოფ. სიონი,

ჩრდილოეთ-აღმოს.

სასაფლაოზე

ეკლესია ”ბოლნისის ძმა” 1634-1658 წწ.

14 სოფ. სიონი.

სამხრეთით,

მიდამოები „ქვედა

ზარდალი“

ზარდალის ეკლესია ადრეული

შუასსაუკ.

შემდგომი

გადაკეთ.

15. სოფ. ქეშალოს


წითელი ხიდი XVII ს

.(გამოქვაბ.)

16. სოფ. ქირაჩ-მუღანლო,

მდ. ხრამზე

“წითელი ხიდი” XVII ს.

17. სოფ. ყუდროს

მიდამოები,


ბაშყუდრო

ეკლესია გვიანი შუა

საუკუნ




46

18. სოფ. ყუდროს

მიდამოები,


ბაშყუდრო

ეკლესია “წოწოლა მთა” გვიანი შუა

საუკუნ

19. სოფ. ჩანახჩი,

აღმოსავლეთით 3 კმ.

ეკლესია X ს.

20. სოფ. ჩანახჩი,

აღმოსავლეთით 3 კმ.,


“ხორასკეტი”

ეკლესია გუმბათიანი XIII ს.

21. სოფ. წერაქვის


მონასტრის ანსამბლი


2. სამონასტრო ნაგებობანი

XIII-XIV სს.


22. სოფ.წერაქვი,

ჩრდილო-აღმ., 2.5 კმ.,

მიდამოები”ქალაფა”




3. გალავანი

XIII ს.

XVII-XVIII სს.


საუკუნ

23. სოფ. წერაქვი,

ჩრდილო-აღმ., 3კმ.

ეკლესია”დიდი მზის გული” გვიანი შუა

საუკუნ

24. სოფ. წოფი წოფის ციხე ადრ. შუა საუკ.

25. სოფ. წოფის ჩრდილო

განაპირას

ეკლესია V-VI სს.

26. სოფ. წოფი ,ჩრდილო-

დასავლეთით, 2.5კმ.

ეკლესია V-VII სს.

27. სოფ. ხოჯორნი,

დასავლეთით

გუმბათიანი ეკლესია განვით. შუა საუკ.



ეკლესია განვით. შუა საუკ.



ეკლესია გვიანი შუა

საუკუნ

30. ქ. მარნეულის

ჩრდილოეთით

წმ. გიორგის ეკლესია გვიანი შუა

საუკუნ

31. ქ. მარნეული წმ. დავით აღმაშენებლის


XX ს.

32. სოფ. სიონი წმ. გიორგის ეკლესია XVII-XVIII სს.

33. სოფ. საიმერლო წმ. ნინოს სახელობის


XXI ს.

34. სოფ. თამარისი თამარ მეფის სახელობის


XXI ს.




47

3. კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი

მარნეულის მუნიციპალიტეტისათვის

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება მარნეულის მუნიციპალიტეტში

3.1.1. მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები

მარნეულის მუნიციპალიტეტი - მარნეულის ვაკეზე ჩამოყალიბებულია

ზომიერად მშრალი სუბტროპიკული თბილი სტეპების ჰავა. ჰაერის საშუალო

წლიური ტემპერატურაა 12°, იანვრის 0-0,3°, ივლისის 24°, აბსოლუტურ

მაქსიმუმი 40°. ნალექები 490-550 მმ წელიწადში. ნალექების მაქსიმუმი მაისშია,

მინიმუმი დეკემბერში. ბაბაკარისა და იაღლუჯის სერებზე და ასევე ლოქის

ქედზე ჰავა ზომიერად თბილი სტეპურიდან ზომიერ ნოტიოზე გარდამავალია.

იცის ცხელი ზაფხული.

ტერიტორიის დახასიათება მოხდა გარდაბნის მეტეოსადგურის მონაცემებით.

მიუხედავად იმისა, რომ მეტეოროლოგიური დაკვირვებები უშუალოდ ქალაქ

მარნეულშიც მიმდინარეობდა, დაკვირვების ამ მონაცემებს, პერიოდული ხასიათი

აქვს და უწყვეტი დროითი რიგები, რაც კლიმატური ანალიზისათვისაა

აუცილებელი ასეთი მონაცემებით შეუძლებელია. მარნეულისა და გარდაბნის

მეტეოსადგურების მონაცემთა ურთიერთშედარებიდან გამოვლენილი

კორელაციური კავშირების (0.96), მათ ერთსა და იმავე კლიმატურ ქვეზონაში და

ზღვის დონიდან ერთნაირ სიმაღლეზე (300 მ) მდებარეობა საშუალებას იძლევა

გარადბნის მეტეოსადგურის მონაცემთა გამოყენებისა, როგორც

რეპრეზებტატულის მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის.

3.1.2. დაკვირვებულ მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების შეფასების

მეთოდოლოგია

ამ შრომაში შეფასდა, როგორც ტემპერატურისა და ნალექების, ასევე ქარის

სიჩქარის ცვლილების ტენდენციები. ამ მიზნით, გამოყენებულ იქნა 1957-2006

წლებში სადგურ გარდაბანზე (2006 წელს მეტეოროლოგიური სადგური დაიკეტა)

დაფიქსირებული მონაცემები. გამოყენებული მონაცემების ბაზა (1957-2006,

ტემპერატურა, ნალექები, ქარის სიჩქარე) წარმოდგენილია ელექტრონულ

ფორმატში (ეხცელ), რომელიც შეიქმნა ჰიდრომეტეოროლოგიური ქსელის

დაკვირვებათა მასალის დამუშავების შედეგად. ბაზის შექმნის პროცესში

გამოყენებულ იქნა მონაცემთა ხარისხის კონტროლისა და უზრუნველყოფის

პროცედურა.




48

რეგიონში მიმდინარე კლიმატური პარამეტრების ცვლილების გამოსავლენად

შეფასებულ იქნა შემდეგი პარამეტრების სეზონური და წლიური

მნიშვნელობები:

• საშუალო ტემპერატურა

• ტემპერატურის საშუალო მინიმუმი და მაქსიმუმი (ყოველდღიური

მაქსიმუმების და მინიმუმების სეზონური და წლიური საშუალო)

• ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი და მაქსიმუმი (ამორჩეულია ერთი

რიცხვი 25 წლიან პერიოდში წლიური მაქსიმუმებიდან)

• ნალექების ჯამი

• ნალექების დღე-ღამური მაქსიმუმი (ინტენსივობა)

• ქარის საშუალო და მაქსიმალური სიჩქარეები

• იგივე პარამეტრებისათვის (გარდა ქარისა) შეფასდა ექსტრემალური

კლიმატური ინდექსები.

მიღებული შედეგების საიმედოობის გაზრდის მიზნით აღნიშნული პარამეტრები

შეფასდა ორი მეთოდით: თითოეული პარამეტრისათვის 1956-2005 წლებში

ცვლილების ტრენდების გამოვლენა და ამ ტრენდების სტატისტიკური

საიმედოობის შეფასება და ორი 25 წლიანი პერიოდის საშუალოების შედარება.

კლიმატის ცვლილების შესაფასებლად გამოითვლება სხვადასხვა სახის

კლიმატური მახასიათებლები (ინდექსები), რომელთა გამოთვლის მეთოდოლოგია

შემუშავებულია IPCC-ს რეკომენდაციებით. რამდენადაც კლიმატური

პარამეტრების ექსტრემალური მნიშვნელობები უფრო მეტად მგრძნობიარეა

კლიმატის ცვლილების მიმართ, ვიდრე მათი საშუალო სიდიდეები, დამატებით

გამოთვლილ იქნა ექსტრემალური კლიმატური ინდექსები, რომელთა

საშუალებითაც დგინდება ჰაერის ყოველდღიური მაქსიმალური და მინიმალური

ტემპერატურისა და ატმოსფერული ნალექების ექსტრემალური მნიშვნელობების

სიდიდის, სიხშირისა და ინტენსივობის ცვლილების კანონზომიერებები. ამ

ინდექსების აღწერა და მათი მნიშვნელობები მოცემულია დანართ 2-ში.

3.1.3. მიღებული შედეგების ანალიზი

ქვემოთ მოყვანილ დიაგრამებზე ნახ. 1-5 წარმოდგენილია ორი 25 წლიანი

პერიოდის საშუალოები სხვადასხვა კლიმატური პარამეტრისათვის.




49

ნახ. 1. 25-წლიანი საშუალო ტემპერატურის წლიური და სეზონური

მნიშვნელობები (მარნეული, 0C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 1-დან ჩანს, რომ საშუალო წლიური

ტემპერატურა გარდაბანში ოდნავ მომატებულია 0.230C-ით, რასაც წრფივი

ტრენდიც ადასტურებს, თუმცა მისი სტატისტიკური საიმედოობა დაბალია.

დათბობა გამოვლინდა ყველაზე მეტად ზამთარში (+0.510C) (იხ. თავი 3.1.5,

ცხრილი 1), ხოლო გაზაფხულზე მცირე აგრილება გამოჩნდა (0.1 0C). წრფივი

ტრენდები ცვლილების გამოვლენილ ტენდენციებს ეთანხმებიან.

ნახ. 2. 25-წლიანი პერიოდის ტემპერატურების აბსოლუტური მაქსიმუმისა და

აბსოლუტური მინიმუმის წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (მარნეული,0C)

აბსოლუტური მაქსიმუმი. აბსოლუტური მაქსიმუმის დათბობა ბოლო 25-წლიან

პერიოდში დაფიქსირდა წლიურად (+1.40C-ით) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 3) და

ყველა სეზონზეც ზამთრის გარდა. ამ პარამეტრის მაქსიმალური ნაზრდი

შემოდგომაზე შეადგენს 2.30C. მთელი განხილული პერიოდის (1956-2005 წ.წ.)

განმავლობაში აღნიშნული პარამეტრი ხასიათდება აღმავალი წრფივი

ტრენდებით გარდა ზამთარისა და გაზაფხულისა. თუმცა არც ერთი ტრენდი არ

არის მდგრადი. ამგვარად ორი მეთოდით გაზაფხულზე აბსოლუტური

მაქსიმუმის ერთმანეთის საწინააღმდეგო ცვლილება გამოვლინდა.

აბსოლუტური მინიმუმი. აბსოლუტური მინიმუმის აგრილების ტენდენცია,

მეორე 25-წლიან პერიოდში აღინიშნა მხოლოდ გაზაფხულზე (იხ. თავი 3.1.5,

ცხრილი 5). ყველა სხვა სეზონზე და წლიურადაც იგი დამთბარია, ყველაზე

მეტად კი ზამთარში 7.20C. წრფივი ტრენდები ყველა სეზონისთვის აღმავალ

ხასიათს ატარებს და ეთანხმება აღნიშნულ ცვლილებებს, თანაც შედარებით

ნიშნადია, ვიდრე აბსოლუტური მაქსიმუმების შემთხვევაში. გამონაკლისს ისევ

გაზაფხული წარმოადგენს.

საშუალო მაქსიმუმი. ნახ. 3 აჩვენებს საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურის მცირე

მატებას (0.10C-ით) ორ პერიოდს შორის ყველა სეზონზე და საშუალოდ წლის

განმავლობაშიც (+0.40C), გარდა გაზაფხულისა სადაც ასევე მცირე აგრილება (-0.20C)

გამოვლინდა. ყველაზე მეტად დამთბარია ზამთარი და ზაფხული (+0.30C) (იხ. თავი




50

3.1.5, ცხრილი 2). წრფივი ტრენდების დახრის მიმართულებები საშუალო

მნიშვნელობების ცვლილების საპირისპიროა ზამთრის სეზონზე და წლიურადაც.

ნახ. 3. საშუალო მაქსიმალური და საშუალო მინიმალური ტემპერატურების

წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (25-წლიანი პერიოდებისათვის)

(მარნეული, 0C)

საშუალო მინიმუმი დამთბარია ყველა სეზონსა და წლიურადაც დაახლოებით

+0.40C-ით. ყველაზე გამოკვეთილია მინიმალური ტემპერატურის აწევა ზამთარში

და ყველაზე ნაკლებად გაზაფხულზე (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 4), იგივე სურათი

მიიღება მთელი პერიოდისათვის წრფივი ტრენდების მიხედვითაც. აქ ყველაზე

მდგრადია ზაფხულის მინიმუმების აწევის ტენდენცია.

ნალექების წლიური ჯამები ამ რაიონში უკანასკნელი 50 წლის მანძილზე

განიცდის მცირე კლებას, სხვაობის მეთოდით ეს 4.5%-ია (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი

6). ნალექები იმატებს გაზაფხულსა და შემოდგომაზე (დაახლოებით 6 და 8%-

ით), ხოლო ზაფხულში იკლებს 18%-ით რაც წლიური ჯამის კლებასაც იწვევს.

ანალოგიური სურათი მიიღება მთელი პერიოდისათვის აგებული წრფივი

ტრენდების მიხედვითაც.

რაც შეეხება დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალურ მნიშვნელობას, მეორე

25-წლიან პერიოდში მისი სეზონური მნიშვნელობების შემცირება მხოლოდ

ზამთარში აღინიშნა მხოლოდ (+5 მმ, 14%). წრფივი ტრენდებიც ზამთრის

სეზონის გარდა ყველგან აღმავალია. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების

საშუალო სიდიდეებიც ყველა სეზონზე იზრდება, რაც წრფივი ტრენდებითაც

დასტურდება. (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 7-8).




51

ნახ. 4. ნალექების ჯამი და დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური

რაოდენობა წლისა და სეზონების მიხედვით (მარნეული, მმ)

ქარის საშუალო სიჩქარე რომელიც გარდაბანში ისედაც არ იყო მაღალი (1960

წლამდე) მეორე პერიოდში უფრო მეტად მცირდება (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 9).

მისი წლიური მნიშვნელობა თითქმის უცვლელი დარჩა. სეზონებს შორის კი

ყველაზე მეტად ქარის საშულო სიჩქარე ზაფხულში შემცირდა (27%).

გარდამავალ სეზონებზე იგი ტოლი სიდიდით (0.5მ/წმ) მცირდება. ამდენად

ქარის საშულო სიჩქარის უდიდესი მნიშვნელობები გაზაფხულზე დაიკვირვება.




52

ნახ. 5. ქარის საშუალო სეზონების მიხედვით და მაქსიმალური სიჩქარის

ცვლილების ტენდენცია ზამთრის სეზონისთვის (მარნეული, მ/წმ)

რაც შეეხება მაქსიმალური სიჩქარის ქარებს, მათი სიდიდე მეორე პერიოდში

მნიშვნელოვნად მცირდება ყველა სეზონზე და წლიურადაც, გარდა ზამთრისა

სადაც იგი იმატებს, მაგრამ არა ისე მკვეთრად, როგოც იკლებს სხვა სეზონებზე.

ამ პარამეტრის გასაშუალოებული მნიშვნელობები ნაკლებად განიცდიან

ცვლილებას დაკვირვების ორ პერიოდს შორის. ეს სიდიდეები თითქმის

უცვლელია ზაფხულში, შემოდგომაზე და წლიურად. იგი იზრდება გაზაფხულზე

0.8 მ/წმ-ით და ზამთარში 0.5მ/წმ-ით იკლებს (იხ. თავი 3.1.5. ცხრილები 10-11).

ცხრილი 8. კლიმატური პარამეტრების ცვლილების წრფივი ტრენდის დახრის

კუთხეები (უარყოფითი სიდიდეები ცვლილების უარყოფით ხასიათს აღწერს)

პარამეტრი

საშ.

ტემ

პერ

ატუ

რა,

0

C

საშ.

მაქს

იმა

ლუ

რი

ტემ

პერ

ატუ

რა, 0C

ტემ

პერ

ატუ

რი

ს

აბს. მ

აქსი

მუმი

, 0

C

საშ.

მინი

მალ

ურ

ი

ტემ

პერ

ატუ

რა, 0C

ტემ

პერ

ატუ

რი

ს

აბს. მ

ინი

მუმი

, 0

C

ნალ

ექებ

ის

რაო

დენ

ობ

ა

ნალ

ექებ

ის

დღ

ეღამ

ურ

ი

მაქს

იმა

ლუ

რი

რაო

დენ

ობ

ა

ზამთარი 0.008 -0.010 -0.044 0.019 0.064 0.008 -0.036

გაზაფხულ

ი -0.007 -0.011 -0.045 -0.000 0.052 0.098 0.133

ზაფხული 0.007 0.009 0.005 0.019 0.049 -0.196 0.103

შემოდგომა 0.018 0.009 0.017 0.022 0.012 0.027 0.024

წელი 0.006 -0.001 0.008 0.017 0.064 0.019 0.117

კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის შესაფასებლად მნიშვნელოვანია ამ

ცვლილების სეზონური ხასიათის შესწავლა.

ბოლო 25 წლის მონაცემებზე დაყრდნობით, მარნეულის რაიონში ზამთარი წინა 25

წელთან შედარებით სეზონის საშუალო ტემპერატურა დამთბარია 0.5 გრადუსით, ამ

პარამეტრისათვის ეს არის უდიდესი ნაზრდი სეზონებს შორის. საშუალო

მაქსიმალური ტემპერატურა უფრო ნაკლებად იმატებს (0.20C), ხოლო ტემპერატურის

აბსოლუტური მაქსიმუმი შემცირებულია. მინიმუმებთან დაკავშირებით შეიძლება

ითქვას, რომ ორივე პარამეტრიც, აბსოლუტური მნიშვნელობაცა და საშუალოც

თვალსაჩინოდ თბება, რასაც ადასტურებს ამ პარამეტრების წრფივი ტრენდის

კოეფიციენტებიც. ამდენად, ზამთრის ტემპარტურის მატებას მინიმუმების დათბობა

განაპირობებს. ყინვიანი ღამეების რიცხვი (FD0) სეზონზე საშუალოდ 6 დღით

მცირდება (-10%) მეორე 25-წლიან პერიოდში, ხოლო ყინვიანი დღეების (ID0)

რაოდენობა, უფრო მეტად 55%-ით (2.4 დღე) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 12-13). ამ

სეზონზე ნალექის ჯამური რაოდენობათითქმის უცვლელია. დღე-ღამეში მოსული




53

ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა, ასევე ამ პარამეტრის საშუალოც უცვლელი რჩება.

ნალექების დღიური ექსტრემალური ინდექსიდან იზრდება, მხოლოდ R10მმ – დღეთა

რიცხვი 10 მმ-ზე მეტი ნალექით. R50მმ და R90მმ - რიცხვი 50 და 90 მმ-ზე მეტი

ნალექით ამ სეზონზე საერთოდ არ არის დაკვირვებული (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები

14-16). ამდენად ზამთარში ნალექები გადანაწილდება მცირენალექიან დღეებზე. ანუ

ზამთარი აქ ხდება ოდნავ უფრო თბილი და ნაკლებ ინტენსიური ნალექით.

გაზაფხული ყველა ტემპერატურული პარამეტრის თანახმად მცირედ აგრილებულია.

კერძოდ, საშუალო მაქსიმალური და აბსოლუტური მინიმუმის კლებას (-0.20C) ვერ

აკონპენსირებს საშუალო მინიმალური და აბსოლუტური ტემპერატურების აწევა

(+0.10C). ამ ცვლილებას უფრო თვალსაჩინო ხასიათი აქვს წრფივი ტრენდების

თანახმად. მცირდება ყინვიანი ღამეების რაოდენობა (-1.8 დღე, -24%), ყინვიანი

დღეები არც ერთ პერიოდში არ დაიკვირვება. ცხელი დღეების (SU25)

რაოდენობისთვის ცვლილების ტენდენცია უარყოფითია და შესაბამისად, მეორე

პერიოდში ასეთი დღეების რიცხვი შემცირებულია (2.8 დღით) (იხ. თავი 3.1.5,

ცხრილი 14). ამდენად, გაზაფხული უფრო გრილია, იმიტომ, რომ მინიმუმები უფრო

ნაკლებად თბება, ვიდრე მაქსიმუმები გრილდება. ნალექების სეზონური ჯამი

მცირედ (6%) გაზრდილია დაკვირვების მეორე პერიოდში, ისევე როგორც დღე-

ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმუმიცა და საშუალოც. იზრდება აგრეთვე

ნალექების ყველა ექსტრემალური ინდექსიც. მათ შორის აღსანიშნავია 10 მმ-ზე მეტი

ნალექიან დღეთა რაოდენობის ზრდა (84%). ამასთან გაზრდილია დრეთა რიცხვი 50

მმ-ზე მეტი ნალექით. მიუხედავად ქარის მაქსიმალური სიჩქარის კლებისა იგი მაინც

მაღალი რჩება (24 მ/წმ). ანუ გაზაფხული ხდება უფრო გრილი ექსტრემალური

ნალექებისა და ქარის გაზრდილი რისკით და შემცირებული წაყინვებით.

ზაფხული მარნეულში დამთბარია (+0.20C) უკანსკნელ 25 წლიან პერიოდში.

აწეულია როგრც მაქსიმალური, ისე მინიმალური ტემპერატურები (0.2-0.40C).

ექსტრემუმებიც (აბსოლუტური მაქსიმუმი და მინიმუმი) დამთბარია. ყველა

წრფივი ტრენდიც აღმავალია. ზაფხულის ცხელი დღეების რაოდენობა (SU25)

მცირედ შემცირებულია (1 დღით სეზონზე). ტროპიკული ღამეების (TR20)

რიცხვი კი საგრძნობლადაა გაზრდილი (5 დღით, 20%, (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი

15). ნალექების სეზონური ჯამი შემცირებულია (18%) ბოლო 25-წლიან პერიოდში,

ხოლო დღეღამური მაქსიმუმები და ამავე პარამეტრის საშუალო მნიშვნელობა

გაზრდილი. Nნალექების წლიური მაქსიმუმი დაკვირვების ორივე პერიოდში

ზაფხულში მოდის, ამასთან მეორე პერიოდში იგი იმატებს 1.1 მმ-ით.

უხვნალექიანი დღეების რაოდენობაც გაზრდილია, მათ შორის R10 2.2 დღით

სეზონზე, ხოლო R50 დღეთა რიცხვი 50 მმ-ზე მეტი ნალექით გაორმაგდება,

თუმცა მათი რაოდენობა მაინც არ არის დიდი (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 17-19),

ხოლო მეორე პერიოდში 1-ით მეტია. ამგვარად, ზაფხული ხდება უფრო თბილი,

უფრო მშრალი, მაგრამ გახშირებული უხვნალექიანი დღეებით.

შემოდგომაზე დათბობა ყველა პარამეტრის მიხედვით სახეზეა. საშუალო

სეზონური ტემპერატურა მომატებულია 0.30C-ით. აბსოლუტური მაქსიმალური

და მინიმალური ტემპერატურები 2.8 და 2.40C-ით იზრდება შესაბამისად და

იგივეს ამტკიცებს მდგრადი წრფივი ტრენდებიც. ხუთივე ტემეპრატურული

პარამეტრის ცვლილების ანალიზი აჩვენებს, რომ მინიმუმები მეტად თბება




54

შემოდგომაზე, ვიდრე მაქსიმუმები. სეზონზე 3 დღით მომატებულია ცხელი

დღეების რაოდენობა და უფრო მეტად (4%) ტროპიკული ღამეების რიცხვი.

ამავდროულად ცივ დღეთა რიცხვიც შემცირებულია (+1.6 დღე). ნალექების

სეზონური ჯამები შემოდგომაზეც იმატებს (+8%), ისევე როგორც დღეღამური

მაქსიმალური ნალექების რაოდენობა (13%). დღიური ნალექების ექსტრემალური

მაჩვენებლიებიდან მხოლოდ 10 მმ-ზე მეტ ნალექიან დღეთა რიცხვი იზრდება,

ხოლო დღეები 29, 50 და 90 მმ-ზე მეტი ნალექით (R20მმ, R50მმ, R90მმ) მთელი

დაკვირვების მანძილზე არ დაკვირვებულა. ანუ, შემოდგომა მარნეულში ხდება

უფრო თბილი გახშირებული მცირენალექიანი დღეებით.

ცხრილი 9. ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი

აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 25

წლიან პერიოდს შორის

* დღ. რ. _ დღეთა რიცხვი

** პ.ხ _ პერიოდის ხანგრძლივობა

*** წითელი ფერით გამოყოფილია მდგრადი ტრენდები.

ტემპერატურული ინდექსებიდან აღსანიშნავია TR20, CSDI ინდექსების ზრდა, ხოლო

ID0, FD0, DTR ინდექსები მცირდება, ასევე შემდეგი ნალექების ინდექსები: SDII, R10

და CWD აღნიშნული ცვლილებები ორივე მეთოდით ვლინდება ამ იდექსებისათვის.

სხვა ინდექსების ცვლილება მეთოდების მიხედვით არაერთგვაროვანია.

3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები

ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს,

უხვნალექიან იმ დღეთა რიცხვი, როცა ნალექების დღეღამური ჯამი მეტია 10, 20 და

50 მმ-ზე (R10მმ, R20მმ, R50მმ) მცირდება, ასევე ექსტრემალური ინდექსის (SDII)

შემცირება აჩვენებს, რომ მცირდება ინტენსივობა, ანუ ნალექების წლიური ჯამის

შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვთან წლის განმავლობაში, რაც ამ შემთხვევაში

განპირობებულია 10 მმ-ზე ნაკლები მცირენალექიანი დღეების რიცხვის ზრდით.

ექსტრემალურ

ი ინდექსი

ტრენდის

კოეფიციენტ

ი

ცვლილება ექსტრემალური

ინდექსი



ი

ცვლილება

tr20 (დრ. რ.)* 0.23 6.44 rx1day (მმ) -0.195 0.23

su25 (დრ. რ.) -0.197 4.23 rx5day (მმ) -0.482 0.78

id0 (დრ. რ.) -0.026 -2.58 sdii (მმ/დღე) -0.018 -0.06

fd0 (დრ. რ.) -0.379 -5.8 R10mm (დრ. რ.) -0.05 -4.8

gsl (p.x)** 0.078 -0.67 R20mm (დრ. რ.) -0.021 -4.5

wsdi (პ.ხ.) -0.044 7.32 R50mm (დრ. რ.) -0.008 -0.4

csdi (პ.ხ.) 0.1 3.8 cdd (პ.ხ.) 0.006 -0.79

dtr ( 0C) -0.021 -0.34 cwd (პ.ხ.) -0.014 -0.5




55

რაც შეეხება 50 და 90 მმ-ზე მეტი ნალექის მქონე დღეებს, რაც ღვარცოფსაშიში

მოვლენების პროვოცირებას იწვევს მარნეულში საერთოდ არ დაკვირვებულა 90 მმ-

ზე მეტი დღიური ნალექი, ხოლო 50 მმ-ზე მეტი კი მეორე პერიოდში 6 შემთხვევით

მეტი დაფიქსირდა. ეს მეტყველებს ღვარცოფების რისკის მატებაზე ამ რაიონში,

თუმცა ამ ტიპის საფრთხეები ამ რეგიონში ნაკლებად აქტუალურია. აქვე აღვნიშნავთ,

რომ ნალექთა წლიური ჯამის 200 მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც

მეწყერსაშიში პროცესების კრიტერიუმია, პირველ და მეორე პერიოდებში მხოლოდ

ორ-ორჯერაა დაფიქსირებული.

ცხრილი 10. ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების რაოდენობის


გვალვა ისევე, როგორც სხვა რეგიონებისათვის შეფასდა ნალექების

სტანდარტიზირებული ინდექსით (SPI). ცხრილში მოყვანილია მკაცრი და

ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობათა რიცხვის ცვლილება ორ პერიოდს

შორის.

ცხრილი 11. სხვადასხვა ხანგრძლივობის მკაცრი გვალვების საშუალო რაოდენობა

პერიოდების მიხედვით

ცხრილი 12. სხვადასხვა პერიოდის ექსტრემალური გვალვების საშუალო

რაოდენობა პერიოდების მიხედვით

როგორც ცხრილებიდან ჩანს, მიუხედავად იმისა, რომ ნალექების ჯამური

რაოდენობა გაზრდილია, აქ გვალვების სერიოზული ზრდაცაა. განსაკუთრებით

ღვარცოფ და

მეწყერსაშიში

პროცესები

დღეღამურად

მოსული

ნალექების ჯამი

> 50 მმ-ზე

ნალექების

წლიური ჯამის 200

და მეტი მმ-ით

გადაჭარბების

შემთხვევები

შემთხვევათა რიცხვის

ცვლილება 6 0

მკაცრი გვალვა (SPI

>-1,5) 1 თვიანი 3 თვიანი 6 თვიანი 9 თვიანი

12

თვიანი

1956-1980 13 4 2 1 0

1981-2005 15 10 6 7 6

სხვაობა 2 6 4 6 6

ექსტრემალური

გვალვა ( SPI >-2,0) 1 თვიანი 3 თვიანი 6 თვიანი 9 თვიანი

12

თვიანი

1956-1980 2 1 0 0 0

1981-2005 6 1 1 0 0

სხვაობა 4 0 1 0 0




56

აღსანიშნავია ორივე ტიპის ერთთვიანი და ყველა ხანგრძლივობის მკაცრი

გვალვების რიცხვის მატება. ამის მიზეზი არის ნალექების თვიური ჯამების

უფრო არათანაბარი განაწილება. ანუ მცირე ნალექიანი პერიოდები (6, 9, 12

თვიანი) უფრო გვიან კონპენსირდება უხვი ნალექით, რომელიც ჯამურად უფრო

მეტია ვიდრე პირველ პერიოდში.

1925-60 პერიოდისათვის მარნეულში 00C –ზე დაბალი საშუალო დღეღამური

ტემპერატურის ჯამი -1; ხოლო 50C და 100C–ზე მაღალი 4556 და 4160

შესაბამისად.

3.1.5. დანართი: მარნეულის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C

ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C

ცხრილი 3. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმი, 0C

ცხრილი 4. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

1957-81 2.5 12.7 24.0 13.9 13.3

1982-2006 2.9 12.6 24.2 14.3 13.5

სხვაობა 0.5 -0.1 0.2 0.3 0.2


1957-81 7.9 18.9 30.5 20.0 19.3

1982-2006 8.1 18.7 30.7 20.1 19.4

სხვაობა 0.2 -0.2 0.2 0.1 0.1


1957-81 23.1 35.3 39.6 35.8 39.6

1982-2006 22.8 35.4 41.0 38.6 41.0

სხვაობა -0.3 0.1 1.4 2.8 1.4


1957-81 -0.5 12.4 18.0 4.1 8.5

1982-

2006 0.1 12.4 18.4 4.6 8.9

სხვაობა 0.6 0.1 0.4 0.5 0.4




57

ცხრილი 5. ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი, 0C

ცხრილი 6. ნალექების ჯამი, მმ

ცხრილი 7. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ

ცხრილი 8. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ

ცხრილი 9. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ


1957-81 -20.1 -8.9 7.0 -8.3 -20.1

1982-2006 -12.9 -10.4 7.9 -5.9 -12.9

სხვაობა 7.2 -1.5 0.9 2.4 7.2


1957-81 57.1 127.8 136.3 79.3 401.0

1982-2006 57.6 135.8 112.1 85.6 383.2

სხვაობა 0.5 8.0 -24.3 6.3 -17.8


1957-81 36.3 41.1 75.6 48.0 75.6

1982-2006 33.3 70.0 76.7 48.2 76.7

სხვაობა -3.0 28.9 1.1 0.2 1.1


1957-81 7.6 14.2 18.5 11.3 12.9

1982-

2006 7.1 16.9 17.5 11.1 13.1

სხვაობა -0.5 2.6 -1.0 -0.2 0.2


1957-81 1.6 2.5 2.7 1.6 1.6

1982-

2006 1.3 2.0 1.9 1.1 1.55

სხვაობა 0.3 0.5 0.8 0.4 0.05




58

ცხრილი 10. ქარის მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ

ცხრილი 11. ქარის საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ

ცხრილი 12. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამის პერიოდში, როცა

დღეღამის მინიმუმი Tmin<0°C (FD0)

ცხრილი 13. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი

Tmax<0°C (ID0)


1957-81 21.0 32.0 28.0 32.0 32.0

1982-

2006 24.0 24.0 22.0 24.0 24.0

სხვაობა 3.0 -8.0 -6.0 -8.0 -8.0


1957-81 5.4 6.5 6.8 6.2 6.2

1982-

2006 4.9 7.3 6.7 6.2 6.3

სხვაობა -0.5 0.8 -0.1 0.0 0.1


1957-81 55.4 7.6 0.0 5.7 68.8

1982-

2006 49.7 5.8 0.0 4.1 60.0

სხვაობა -5.7 -1.8 0.00 -1.6 -8.8


1957-81 4.3 0.0 0.0 0.0 4.2

1982-

2006 1.9 0.0 0.0 0.0 1.9

სხვაობა -2.4 0.0 0.0 0.0 -2.3




59

ცხრილი 14. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>25°C

(ცხელ დღეთა რიცხვი SU25)

ცხრილი 15. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>20°C

(tropikuli Rameebi TR20)

ცხრილი 16. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥10 მმ (R10)

ცხრილი 17. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების



რაოდენობა ≥50 მმ (R50)


1957-81 0.0 19.1 83.4 22.5 125.1

1982-2006 0.0 16.3 83.3 25.5 125.1

სხვაობა 0.0 -2.8 -0.1 2.9 0.0


1957-81 0.0 0.0 28.2 1.4 29.6

1982-2006 0.0 0.0 33.2 1.5 34.7

სხვაობა 0.0 0.0 5.0 0.1 5.1


1957-81 0.8 3.1 4.1 2.1 10.0

1982-

2006

1.0 3.6 3.1 2.3 10.0

სხვაობა 0.2 0.5 -1.0 0.3 0.0


1957-81 0.2 0.7 1.2 0.6 2.6

1982-

2006 0.2 1.3 1.3 0.6 3.4

სხვაობა 0.0 0.6 0.2 0.1 0.9

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1957-81 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1

1982-2006 0.0 0.1 0.2 0.0 0.3

სხვაობა 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2




60


რაოდენობა ≥90 მმ (R90)

3.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება 2020–2050 წწ.

3.2.1. კლიმატური პარამეტრების ცვლილება

ამ თავში მოცემულია კლიმატის ცვლილების სცენარი მარნეულის

მუნიციპალიტეტისთვის. სცენარში შეფასებულია კლიმატური პარამეტრების

ცვლილება 2020-2050 წლების პერიოდისათვის. კლიმატის ცვლილების მომავალი

სცენარი შეფასდა რეგიონალური PRECIS მოდელით (დანართი 4), რომელმაც გამოყენა

ECHAM4 გლობალური მოდელი და მსოფლიოს სოცილურ-ეკონომიკური

განვითარების ორი (A2, B2) სცენარი.

მოდელის დაკალიბრება მოხდა გარდაბნის მეტეოსადგურის რეალური

დაკვირვებების მონაცემებით. (დაკალიბრების მეთოდოლოგია იხილეთ დანართ 5-

ში. ნახაზზე 6 წარმოდგენილია საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების

ჯამების 30 წლიანი დაკვირვების საშუალო მნიშვნელობები თითოეული

თვისათვის და იგივე პარამეტრების მნიშვნელობები გამოთვლილი ECHAM4 და

HADCM3 მოდელებით.

ნახ 6. საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების ჯამებისის 30 წლიანი

საშუალო მნიშვნელობები (მარნეული, °C, მმ)

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1957-81 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

1982-2006 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

სხვაობა 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0




61

ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მეტეოსადგურს ორივე მოდელი კარგ

მიახლოებაში აღწერს. მარნეულის დაკვირვებისა და მოდელების მიერ

გამოთვლილი თვის საშუალო ტემპერატურები 3, 4, 6, 9 და 10 თვეებში თითქმის

ემთხვევა ერთმანეთს. შედარებისას ჩანს, რომ HADCM მოდელით დათვლილი

ზაფხულის ტემპერატურები გაცილებით მაღალია, ხოლო ECHAM მოდელის მიერ

სიმულირებული ტემპერატურები უფრო ახლოსაა დაკვირვებასთან.Oორივე

მოდელი ამახინჯებს სურათს ნალექების სიმულირებისას. ECHAM მოდელით

დათვლილი ნალექები ზაფხულის თვეებში მნიშვნელოვნად აღემატება

დაკვირვებას, ხოლო სხვა თვეებში ნაკლებია დაკვირვებაზე. HADCM მოდელით

დათვლილი ნალექები ყველა თვეში ბევრად ნაკლებია დაკვირვებებზე. ორივე

სიმულაციის დაკალიბრების შედეგები წარმოდგენილია ნახ. 7-8.

ნახ. 7. ნალექების თვის ჯამების 30 წლიანი საშუალო მნიშვნელობები სამი

სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (მარნეული, მმ,)

ნახ. 8. საშუალო თვიური ტემპერატურის 30 წლიანი საშუალო

მნიშვნელობები სამი სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (მარნეული,

°C)

მოდელის შედეგების კალიბრაციის საუკეთესო მეთოდის შესარჩევად

გამოყენებულია შემდეგი კრიტერიუმები: საშუალო მნიშვნელობა, საშუალო

ცდომილება და მაქსიმალური ცდომილება, რომელთა ანალიზის მიხედვითაც

გამოტანილი იქნა საბოლოო დასკვნა: ტემპერატურისათვის ორივე მოდელით




62

(ECHAM4, HADCM3) დაკალიბრების ყველაზე კარგი საშუალება სხვაობის

მეთოდია (დანართი 5), კორელაციური კავშირი მოდელის ორივე პროგნოზსა

და დაკვირვებას შორის საკმაოდ მაღალია (≈0.9) ამ მეთოდით დაკალიბრებული

მოდელის მნიშვნელობები კარგ თანხვედრაშია დაკვირვებასთან. რაც შეეხება

ფარდობის მეთოდს ნალექებისათვის მისი საშუალებით ჩატარდა დაკალიბრება,

რადგან მომავალში ზოგიერთი თვისათვის სცენარით პროგნიზირებული

ნალექების ჯამი იმდენად მცირეა, რომ სხვაობის მეთოდის გამოყენება

შეუძლებელი ხდება. ამდენად მომავლის სცენარის აგებისას გამოყენებული

იქნება სხვაობითი მეთოდი ტემპერატურისათვის და ფარდობითი

ნალექებისათვის.

ქვემოთ განხილულია მარნეულის მუნიციპალიტეტისათვის მოდელირებული

(ECHAM4, A2, B2) კლიმატური პარამეტრების ცვლილების სცენარები.

ნახ. 9. ტემპერატურის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა

სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის. (მარნეული, °C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 9-დან ჩანს, რომ მარნეულში საშუალო

ტემპერატურის სეზონურ და წლიურ მნიშვნელობებს ყველგან ზრდის ხასიათი

აქვს ორივე სცენარის მიხედვით. B2 სცენარი უფრო მეტ, საშუალოდ 2.5°C-ით,

მატებას აჩვენებს. აღსანიშნავია, რომ ეს ტენდენცია ყველა სეზონზე უკანასკნელი

პერიოდის მატებას ეთანხმება (გაზაფხულის გარდა) (იხ. თავი 3.2.4. ცხრილი 1).




63

ნახ. 10.შუალო მაქსიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური ფაქტიური


სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის (მარნეული, °C)

საშუალო მაქსიმუმი. ნახ. 10. aCვენებს, რომ ამ პარამეტრის მნიშვნელობაც

იზრდება ორივე სცენარის თანახმად ყოველ სეზონზე და შესაბამისად

წლიურადაც. უკანასკნელ პერიოდიში ეს ტემპერატურული პარამეტრი მცირედ

იცვლებოდა 0.1-0.2 გრადუსით თბებოდა ყველა სეზონზე გაზაფხულის გარდა.

2020-50 პერიოდისათვის ყველაზე მეტად მაქსიმუმი ზამთარში თბება B2

სცენარით (3.2°C). სხვა სეზონებსა და წლიურადაც ეს პარამეტრი 2-2.5 გრადუსით

იმატებს. (იხ. თავი 3.2.4. ცხრილი 2).

ნახ. 11. საშუალო მინიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური

ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ პერიოდებისათვის და ორი

სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის

(მარნეული, °C)

საშუალო მინიმალური ტემპერატურა უკანასკნელ პერიოდში ყველაზე მეტად

გამოხატავდა ზრდის ტენდენციას, რაც ორივე სცენარის თანახმადაც გრძელდება.

ყველაზე მეტად მატება ზამთარშია მოსალოდნელი B2 სცენარის თანახმად 3°C-

ით. სხვა სეზონებზე და წლიურადაც საშულო მინიმალური ტემპერატურა 1,5-2,5

გრადუსს შეადგენს A2 და B2@სცენარების შესაბამისად.




64

ნახ. 12. ნალექების სეზონური და წლიური ჯამების ფაქტიური


სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის (მარნეული, მმ)

როგორც ნახაზიდან ჩანს, ნალექების წლიური ჯამი ორივე სცენარით მცირდება

მეორე პერიოდში მნიშვნელოვანი მატების შემდეგ და B2 სცენარით იგი თითქმის

უტოლდება პირველი პერიოდის მნიშვნელობას. ამ სცენარით ზამთრისა და

ზაფხულის ჯამებიც ძალიან ახლოსაა პირველი პერიოდის დაკვირვების

მნიშვნელობასთან, ხოლო გაზაფხულის ნალექების 13% შემოდგომაზე

გადანაწილდება. ხოლო A2 სცენარით პროგნოზირებული ნალექების ცვლილებას

თითქმის ისეთივე ხასიათი აქვს, როგორც განხილული B2 სცენარით, იმ

განსხვავებით, რომ წლიური და სეზონური ჯამები 2-3% უფრო მეტად იმატებს.

ნახ. 13. დღე-ღამის განმავლობაში მოსული მაქსიმალური ნალექების

სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ

პერიოდებისათვის და A2 სცენარით დათვლილი მნიშვნელობები 2020-50 წწ

პერიოდისათვის (მარნეული, მმ). A(ამ პარამეტრის გამოსათვლელად საჭიროა

ნალექების დღიური მნიშვნელობები, რომლებიც გამოთვლილია მხოლოდ A2

სცენარით)

რაც შეეხება დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალურ მნიშვნელობას,

უდიდესი რაოდენობის დღე-ღამური ნალექი დაკვირვების ორივე პერიოდში

ზაფხულში მოვიდა. სცენარით ნალექის დღე-ღამური მაქსიმუმი ზამთარში

გადაინაცვლებს, სადაც დაკვირვების პერიოდში ამ პარამეტრის ყველაზე დაბალი

მნიშვნელობებია დაფიქსირებული. ზამთრის სეზონზე ბოლო პერიოდში მცირე

კლების შემდეგ დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური მნიშვნელობა




65

დაახლოებით 3-ჯერ გაიზრდება, ხოლო შემოდგომაზე 43%-ით. აღსანიშნავია

ნალექების მაქსიმუმის შემცირება ზაფხულში დაახლოებით 2-ჯერ. (ნახ. 13) რაც

დაკვირვებით გამოვლენილი ცვლილების საპირისპიროა. (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი

5). წლიური მაქსიმუმი კი იზრდება და აგრძელებს ბოლო პერიოდის ზრდას. ე.ი.

დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმუმი პირველ პერიოდთან შედარებით

კიდევ 20%-ით გაიზრდება.

ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის საშუალო მნიშვნელობები მეორე პერიოდში

გაიზარდა ყველა სეზონზე პირველ პერიოდთან შედარებით. ეს ზრდა მხოლოდ

ზამთარსა და შემოდგომაზე გაგრძელდება, რაც კომპენსირდება გაზაფხული-

ზაფხულის შემცირებით და შედეგად ამ პარამეტრის წლიური მნიშვნელობა

შემცირდება პირველი პერიოდის მნიშვნელობამდე. სცენარით საშუალო

მაქსიმუმების ცვლილებას ისეთივე ხასიათი აქვს, როგორც ზემოთ აღწერილ

მაქსიმუმებს. (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 6).

ნახ. 14. დღე-ღამური მაქსიმალური ნალექების საშუალო სეზონური და

წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ პერიოდებისათვის A2

სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის (მარნეული, მმ)

(ამ პარამეტრის გამოსათვლელად საჭიროა ნალექების დრიური მნიშვნელობები,

რომლებიც გამოთვლილია მხოლოდ A2 სცენარით)

ნახ. 15. ქარის სიჩქარის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ პერიოდებისათვის და A2 სცენარით

მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ პერიოდისათვის (მარნეული, მ/წმ)




66

ქარის საშუალო სიჩქარე დაკვირვების უკანასკნელ პერიოდში მცირდება ყველა

სეზონსა და წლიურადაც. მომავლის სცენარის მიხედვით, ზაფხულის სეზონის

გარდა, წლიურად და სხვა სეზონებზე ქარის სიჩქარე ძირითადად დაკვირვების

პირველი პერიოდის საშუალო მნიშვნელობების ფარგლებშია. ზამთარში იგი

კვლავ პირველი პერიოდის საშუალომდე გაიზრდება, გაზაფხულსა და

შემოდგომაზე კი დაახლოებით ერთი და იგივე სიდიდით ჩამორჩება და

გადააჭარბებს პირველი პერიოდის მნიშვნელობას. განსხვავებული ხასიათი აქვს

ცვლილებას ზაფხულში, სადაც ქარის საშულო მნიშვნელობა მეორე პერიოდის

კლების შემდეგ უცვლელი დარჩება, რის ხარჯზეც წლიური საშულო 11% უფრო

მცირე იქნება პირველი პერიოდის წლიურ საშუალოზე.

სეზონებისთვის მომავლის სცენარების ანალიზი ძირითადად ეყრდნობა A2

სცენარის შედეგებს, რადგან ამ სცენარისთვის დათვლილია ექსტრემალური

ინდექსებიც, რომლებიც კიდევ უფრო აზუსტებენ ცვლილებების ხასიათს.

ექსტრემალური ინდექსების დათვლა ვერ მოხერხდა B2 სცენარისათვის, რადგან ამ

სცენარისათვის არ არის გამოთვლილი ყოველდღიური ექსტრემუმები.

განხილული მასალის თანახმად, მარნეულში ზამთარი მომავალი 2020-50 წლების

პერიოდისათვის საშუალოდ 3.30ჩ-ით უფრო თბილი იქნება. საშუალო

მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურები სავარაუდოდ გათბება (2-3

გრადუსით A2 და B2 სცენარების მიხედვით). აღსანიშნავია, რომ ყინვიანი

დღეების რიცხვი (ID0) დაკვირვების მეორე 25-წლიან პერიოდთან შედარებით

დაახლოებით 3-ჯერ (15 დღ.) გაიზრდება, რაც საპირისპიროა პირველ და მეორე

პერიოდებს შორის არსებული კლების ტენდენციისა. 2020-50 წლიან პერიოდში

მიმდინარესთან შედარებით დაახლოებით 34%-ით შემცირდება ყინვიან დღეთა

რაოდენობა (427 დღით). აღსანიშნავია ცხელი დღეების ცალკეული შემთხვევბის

(3 დღ.) არსებობაც. B2 სცენარით ზამთრის ნალექების ჯამები მოიმატებს 9%-ით

პირველ პერიოდთან შედარებით, და 15%-ით A2 სცენარით, ბოლო პერიოდში

ზამთრის ნალექების თითქმის გაორმაგების შემდეგ. დღეღამური მაქსიმალური

ნალექები მცირედ იკლებდა და მისი საშუალო მნიშვნელობა მცირედ იმატებდა

დაკვირვების მეორე პერიოდში, სცენარით კი ორივე მნიშვნელოვნად (3-ჯერ;

39%) მოიმატებს. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ზამთარში მოვა ნალექების მაქსიმალური

დღეღამური რაოდენობა წლიურად. ნალექის ყველა ინდექსის კერძოდ, 20, 50 და

90 მმ-ზე მეტ ნალექიან დღეთა რაოდენობაც კი მნიშვნელოვნად გაიზრდება.

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ ზამთარი მარნეულში გახდება ოფრო თბილი,

მაგრამ შენარჩუნებული ყინვიანი დღეებით და მომატებული ექსტრემალური

რაოდენობის ნალექიან დღეთა რიცხვით.

გაზაფხულზე საშუალო და საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურები

დაახლოებით 1,5 გრადუსით იზრდება. სეზონებს შორის ეს არის ყველაზე უფრო

მცირე დათბობის ტენდენცია. დათბობას ადასტურებს ექსტრემალური

ინდექსების ცვლილების ხასიათიც. კერძოდ, ცივ დღეთა რაოდენობა (FD0)

პირველ 25-წლიან პერიოდთან შედარებით შემცირებულია დაახლოებით 12

დღით (48%), ყინვიანი დღეების (ID0) რაოდენობა არ დაიკვირვებოდა ამ

სეზონზე და არც სცენარით არის მოსალოდნელი, თითქმის უცვლელი დარჩება

მეორე პერიოდში დაფიქსირებული ცხელ დღეთა (SU25) რაოდენობა. სცენარით




67

სავარაუდოა გაზაფხულზე ტროპიკული ღამეების TR20 გამოჩენაც, მათი რიცხვი

30 წლიან პერიოდში 135 ტოლია. ამ სეზონზე ნალექების ჯამების კლების

ტენდენცია შეცვლის ბოლო პერიოდის მატებას ორივე სცენარის მიხედვით (15,

11%). ნალექების ექსტრემალური ინდექსების (R10, R20) მიხედვით შემდეგი

სურათი მიიღება: დღეთა რიცხვი 10 მმ-ზე მეტი ნალექით შემცირდება, ბოლო

პერიოდის მატების შემდეგ, თუმცა პირველი პერიოდის რიცხვს გადააჭარბებს (9

დღ.). 20 მმ ნალექიანი დღეების რაოდენობა მატებას გააგრძელებს. 50 მმ

ნალექიანი დღეების რიცხვი გაზაფხულზე აღარ იქნება მოსალოდნელი. დღე-

ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა და იგივე პარამეტრის

საშუალო მნიშვნელობა მცირდება მეორე პერიოდის მატების შემდეგ.

გაზაფხულზე ნალექების ჯამები სავარაუდოდ გადანაწილდება უფრო

მცირენალექიან (20მმ) დღეებზე. ანუ, A2 სცენარით გაზაფხული მარნეულში

ხდება უფრო თბილი და მშრალი.

ზაფხულის საშუალო ტემპერატურა, ისევე როგორც საშუალო მაქსიმუმი და

მინიმუმი ორივე სცენარის მიხედვით მოიმატებს (საშუალოდ 2-2.50C-ით).

მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურები სავარაუდოდ ერთნაირად

მოიმატებს საშუალოდ 2,4 გრადუსით B2 სცენარით და 2 გრადუსით A2

სცენარით. ტემპერატურის ყველა პარამეტრის ზრდა პირველ და მეორე

პერიოდებს შორისაც იყო გამოვლენილი. ზაფხულის ცხელი დღეების (SU25)

რაოდენობა მცირედ (5%) შემცირდება, 100 დღით 30-წლიანი პერიოდის

განმავლობაში, რაც დაკვირვების ორ პერიოდს შორის შედარებითაც

გამოვლინდა. მოსალოდნელია ტროპიკული ღამეების 2-ჯერ გაზრდაც. ეს

პარამეტრი აქამდეც ავლენდა დათბობის ტენდენციას, სცენარების თანახმად ეს

ტენდენცია შენარჩუნდება და უფრო ინტენსიური გახდება. ამ სეზონზე

ნალექების ჯამი B2 სცენარით მოიმატებს 3%, ხოლო A2-ით 2%-ით პირველ

პერიოდთან შედარებით და მეორე პერიოდთან შედარებით დაახლოებით 60%-

ით მცირდება. ნალექების ექსტრემალური ინდექსების შედეგების ანალიზის

შედეგად, ზაფხულში მცირდება ყველა ექსტრემალური ინდექსი (10, 20 და 50 მმ-

ზე მეტ ნალექიან დღეთა რიცხვი). ამ სეზონზე დღე-ღამური ნალექების

მაქსიმუმი მხოლოდ 37.1 მმ-ის ტოლი გახდება. ნალექების დღეღამური

მაქსიმუმის საშუალო რაოდენობაც მცირდება. ზაფხულის ნალექების ჯამური

რაოდენობის გადანაწილება მოხდება მცირენალექიან დღეეზე.

ზამთრის შემდეგ, ყველაზე მეტად ყველა ტემპერატურული პარამეტრი

შემოდგომაზე იმატებს დაახლოებით 3 გრადუსით A2 და B2 სცენარების

მიხედვით. რაც დაკვირვების პერიოდებს შორის აღინიშნებოდა. ცივი დღეების

რაოდენობა საერთოდ აღარ დაფიქსირდება, ხოლო ყინვიანი ღამეების

რაოდენობა შემცირდება 3-ჯერ. იმატებს ცხელი დღეების რიცხვიც (90 დღით

მთელ 30 წლიან პერიოდში, 42%) და აგრძელებს უკანასკნელი პერიოდის

მატებას. ყველაზე მეტად მოსალოდნელია ტროპიკული ღამეების რიცხვის მატება

(დაახლოებით 7-ჯერ) ანუ, A2 სცენარის თანახმად, შემოდგომაზე დათბობა,

ძირითადად, ღამის ტემპერატურების აწევის ხარჯზე მოხდება. შემოდგომაზე

ნალექების სეზონური ჯამი ორივე სცენარით იკლებს მეორე პერიოდთან

შედარებით და მნიშვნელვნად იმატებს პირველთან შედარებით (23%; 27%).




68

დღეთა რიცხვი 10 და 20 მმ-ზე მეტი ნალექით (R10, R20) თითქმის უცვლელი

დარჩება, მაგრამ მოსალოდნელია 50 მმ-ზე მეტ ნალექიან დღეთა შემთხვევები.

დღეღამური მაქსიმუმებიც და ამ პარამეტრის საშულო მნიშვნელობაც მატებას

განაგრძობს. ყველა ამ მონაცემით შემოდგომა გახდება უფრო თბილი,

შემოდგომის წაყინვების მნიშვნელოვნად შემცირებული რისკით.

3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები

ნალექების ჯამისა და მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურის

ყოველდღიური მონაცემებით გამოთვლილ იქნა ექსტრემალური კლიმატური

ინდექსები 2020-50წწ პერიოდისათვის. ინდექსების აღწერა და მათი გამოთვლის

მეთოდოლოგია იდენტურია ფაქტიური მონაცემებით ჩატარებული ესტრემალური

ინდექსების გამოთვლისა (იხ. დანართი 2). ცხრილში 13. მოცემულია

ექსტრემალური ინდექსების საშუალო 30 წლიური მნიშვნელობების ცვლილება

საბაზისო (1960-90წწ) და საპროგნოზო (2020-50წწ) პერიოდებს შორის.

ცხრილი 13. ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი

აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 30

წლიან პერიოდს შორის (1960-90 და 2020-50წწ)

* დღ. რ. _ დღეთა რიცხვი

** პ.ხ _ პერიოდის ხანგრძლივობა

ყინვიან ღამეთა (FD0) რიცხვი შემცირდება უფრო მეტად შემოდგომაზე (3დღ., 3-ჯერ)

ვიდრე გაზაფხულზე (2 დღ, 42%), (ID0) ყინვიანი დღეები მოსალოდნელი იქნება

მხოლოდ ზამთარში, მათი რიცხვი მცირედ (0.5 დღით სეზონზე) გაიზრდება

უკანასკნელი პერიოდის მნიშვნელოვანი (155%) შემცირების შემდეგ. მოსალოდნელია

ზაფხულში ტროპიკული ღამეების (TR20) თითქმის გაორმაგება, ამათგან

აღსანიშნავია გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ასეთი შემთხვევების რიცხვის მატება.


ინდექსი


კოეფიციენტი ცვლილება

ექსტრემალურ

ი ინდექსი



ი


tr20 (დღ. რ.)* 0.184 42.3 rx1day (მმ) 0.019 -9.7

su25 (დღ. რ.) 0.497 -0.4 rx5day (მმ) 0.151 -1.6

fd0 (დღ. რ.) -0.373 -27.4 sdii (მმ/დღე) -0.016 -24.8

id0 (დღ. რ.) -0.105 -2.2 r10mm (დღ. რ.) -0.046 -1.3

gsl (პ.ხ.)** 0.401 -0.7 r20mm (დღ. რ.) -0.006 0

wsdi (პ.ხ.) 0.04 0

R50mm (დღ.

რ.) 0.02 0.1

csdi (პ.ხ.) -0.035 -0.05 cdd (პ.ხ.) 0.021 11.2

dtr (0C) -0.02 -0.22 cwd (პ.ხ.) -0.027 0.6




69

რაც შეეხება ცხელი დღეების (SU25) რაოდენობას იგი თითქმის უცვლელია წლიურად

და ყველა სეზონზეც შემოდგომის გარდა, სადაც იგი მცირედ იმატებს. აქვე

აღსანიშნავია, რომ ასეთი დღეების გამოჩენის ერთეული შემთხვევები (3 დღე მთელ

30 წლიან პერიოდში) ზამთარშიც არის მოსალოდნელი.

3.2.3 ექსტრემალური მოვლენები

ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს, რომ

ნალექის დღეღამური მაქსიმალური რაოდენობა (rx1day), ისევე როგორც 5Dდღის

განმავლობაში მოსული ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა (rx5days) მცირდება.

მცირდება აგრეთვე იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა ნალექების დღიური

ჯამი მეტია 10მმ-ზე. ნალექების ექსტრემალური ინდექსებიდან მხოლოდ იმ

დღეათა რიცხვი იზრდება, როდესაც დღიური ნალექის ჯამი 50 და 90 მმ-ზე

მეტია. ეს უკანასკნელი დაკვირვების მთელ პერიოდში არ დაფიქსირებულა.

გაიზრდება როგორც უწყვეტად ნალექიანი პერიოდები (CWD), ასევე უწყვეტად

მშრალი პერიოდის ხანგრძლივობაც (CDD). ექსტრემალური ინდექსის (SDII)

შემცირება აჩვენებს, რომ ინტენსივობა (ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება

ნალექიან დღეთა რიცხვთან წლის განმავლობაში), ანუ საშუალოდ ერთ დღეზე

მოსული ნალექების რაოდენობა შემცირდება. რაც განპირობებული უნდა იყოს,

ძირითადად, ნალექების წლიური ჯამის შემცირებით, ვიდრე ნალექიან დღეთა

წლიური რიცხვის ზრდით. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ნალექთა წლიური ჯამის 200

მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების

კრიტერიუმია, სცენარის თანახმად საერთოდ აღარ იქნება მოსალოდნელი თავი

3.2.4, ცხრილები 12-15).

ცხრილი 14. ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების რაოდენობის

ცვლილება 2020-2050 წწ პერიოდში

ღვარცოფ და

მეწყერსაშიში

პროცესები


მოსული


ჯამი > 50 მმ-

ზე


მოსული


ჯამი > 90 მმ-

ზე


წლიური ჯამის 200

და მეტი მმ-ით

შემთხვევები

შემთხვევათა რიცხვის

ცვლილება სცენარსა

და დაკვირვების

პირველ პერიოდს

შორის

+3 +8 -6

ცხრილი 14. და თავი 3.2.4-ის ცხრილი 14 აჩვენებს, რომ ღვარცოფის რისკი

მარნეულის მუნიციპალიტეტში მნიშვნელოვანდ იზრდება, მაგრამ მცირდება

მეწყერსაშიში პროცესების რისკი.

გვალვა ისევე, როგორც სხვა რეგიონებისათვის შეფასდა, ნალექების

სტანდარტიზირებული ინდექსით (SPI) (დანართი 3). ცხრილში 15 და 16




70

მოყვანილია მკაცრი და ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობის რიცხვი

განხილული სამივე პერიოდს შორის.

ცხრილი 15. ხვადასხვა ხანგრძლივობის “მკაცრი გვალვების” განმეორებადობის

ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში

ცხრილი 16. სხვადასხვა ხანგრძლივობის “ექსტრემალური გვალვების”

განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში

ცხრილებიდან 15-16 ჩანს, რომ თითქმის ყველა ხანგრძლივობის და ტიპის

გვალვები, რომელთა რაოდენობაც იზრდებოდა დაკვირვების მეორე პერიოდში,

სცენარის თანახმად მეტად მოიმატებს. აღსანიშნავია, რომ ერთთვიანი მკაცრი

გვალვების რაოდენობა, თითქმის არ იზრდება, მაშინ როცა, სხვა ტიპისა და

ხანგრძლივობის გვალვები რამდენჯერმე იმატებს. სავარაუდოდ ნალექების

ერთთვიანი დეფიციტი (მკაცრიცა და ექსტრემალურიც) სცენარის თანახმად,

გამოიწვევს ნალექების დანაკლისს სამი, ექვსი თვისა და უფრო ხანგრძლივი

პერიოდის განმავლობაში, რადგანაც ამ დეფიციტის შევსება ნალექების

შიდაწლიური განაწილების გამო დიდხანს არ ხდება.

მკაცრი გვალვა

(SPI>-1.5) 1 თვიანი 3 თვიანი 6 თვიანი 9 თვიანი 12 თვიანი

1957-1981 13 4 2 1 0

1982-2006 15 10 6 7 6

2020-2050 14 17 12 15 21


გვალვა (SPI>-2.0) 1 თვიანი 3 თვიანი 6 თვიანი 9 თვიანი 12 თვიანი

1956-1980 2 1 0 0 0

1981-2005 6 1 1 0 0

2020-2050 8 3 7 3 3




71

3.2.4. დანართი: მარნეულის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და

პროგნოზირებული მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C

ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C

ცხრილი

3. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C


1957-81 2.5 12.7 24.0 13.9 13.3

1982-

2006 2.9 12.6 24.2 14.3 13.5

2020-50

B2 6.2 13.7 26.7 17.3 15.4

2020-50

A2 5.4 13.7 26.0 17.7 15.1


1957-

81 7.9 18.9 30.5 20.0 19.3

1982-

2006 8.1 18.7 30.7 20.1 19.4

2020-

50 B2 11.3 19.9 33.1 22.9 21.2

2020-

50 A2 10.5 20.0 32.2 23.2 20.9


1957-

81 -0.5 12.4 18.0 4.1 8.5

1982-

2006 0.1 12.4 18.4 4.6 8.9

2020-

50 B2 3.2 13.4 20.7 7.5 10.7

2020-

50 A2 2.4 13.5 20.1 7.9 10.5




72

ცხრილი 4 ნალექების ჯამი, მმ

ცხრილი 5. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ

ცხრილი 6. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ

ცხრილი 7. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ

ცხრილი 8. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამით პერიოდში, როცა დღეღამის

მინიმუმი Tmin<00C (FD0)


1957-

81

57.1 127.8 136.3 79.3 401.0

1982-

2006

57.6 135.8 112.1 85.6 383.2

2020-

50 B2 81.9 133.1 104.0 84.8 401.4

2020-

50 A2 88.0 136.7 102.7 90.2 417.9


1957-

81

36.3 41.1 75.6 48.0 75.6

1982-

2006

33.3 70.0 76.7 48.2 76.7

2020-

50 95.1 49.5 37.1 82.1 95.1


1957-

81 7.6 14.2 18.5 11.3 12.9

1982-

2006 7.1 16.9 17.5 11.1 13.1

2020-

50 13.8 15.8 9.1 11.9 12.7


1938-

60 1.6 2.5 2.7 1.6 1.6

1961-

1992 1.3 2.0 1.9 1.1 1.55

2020-

50 1.6 2.4 1.9 1.7 1.9




73

ცხრილი 9. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი

Tmax<00C (ID0)

ცხრილი 10. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>250C

(ცხელ დღეთა რიცხვი SU25)

ცხრილი 11. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>200C

(ტროპიკული ღამეები TR20)

ცხრილი 12. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების რაოდენობა

≥10 მმ (R10)


1957-

81 55.4 7.6 0.0 5.7 68.8

1982-

2006 49.7 5.8 0.0 4.1 60.0

2020-

50 32.6 3.9 0.0 1.3 42.1


1957-

81 4.3 0.0 0.0 0.0 4.2

1982-

2006 1.9 0.0 0.0 0.0 1.9

2020-

50 2.5 0.0 0.0 0.0 2.4


1957-

81 0.0 19.1 83.4 22.5 125.1

1982-

2006 0.0 16.3 83.3 25.5 125.1

2020-

50 0.1 16.7 79.2 28.6 124.5


1957-

81 0.0 0.0 28.2 1.4 29.6

1982-

2006 0.0 0.0 33.2 1.5 34.7

2020-

50 0.0 4.6 57.1 10.0 71.7




74

ცხრილი 13. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების



რაოდენობა50 მმ (R50)




1957-

81 0.8 3.1 4.1 2.1 10.0

1982-

2006 1.0 3.6 3.1 2.3 10.0

2020-

50 2.1 3.4 1.3 2.1 9.0


1957-

81

0.2 0.7 1.2 0.6 2.6

1982-

2006

0.2 1.3 1.3 0.6 3.4

2020-

50 0.8 1.0 0.1 0.4 2.4


1957-

81

0.0 0.0 0.1 0.0 0.1

1982-

2006

0.0 0.1 0.2 0.0 0.3

2020-

50 0.13 0.0 0.0 0.03 0.17

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1957-81 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1982-2006 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2020-

50 0.033 0.00 0.00 0.00 0.033




75

4. დანართები

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი

ექსტრემალური კლიმატური ინდექსებისათვის გამოითვლება წრფივი ტრენდები (წრფივი

რეგრესიის კოეფიციენტები). მათი სტატისტიკური საიმედოობა შეფასებულია „კენდალ ტაუ“

ტესტის გამოყენებით.

ტრენდების დასახასიათებლად გამოთვლილ იქნა შემდეგი პარამეტრები:

ტრენდის დახრის კოეფიციენტი b=Rσy/σx;

სადაც R დეტერმინისტული კოეფიციენტია, ხოლო საშუალო კვადრატული გადახრა

= 22 )(xx

ტრენდებისათვის აღებულია 5% - იანი ნიშნადობის დონე, როცა გამოთვლილი Z –ის

ალბათობა P=Pr {Z Z/2} მეტია 95%-ზე.

დანართი 2. კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები

გამოთვლილი იქნა შემდეგი ინდექსები:

1. FD0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი წელიწადში: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა

დღის მინიმუმი TNij<0°C;

2. SU25 - ზაფხულის დღეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მაქსიმუმი TXij>25°C;

3. ID0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის

მაქსიმუმი TXij<0°C;

4. TR20 - ტროპიკული ღამეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის

მინიმუმი TNij>20°C;

5. GSL –სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა Tj>5°C ;Tj<5°C ;

6. WSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი, როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Txij>Txin90; (სითბური ტალღის მსგავსი)

7. CSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი,)როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Tnij<Tnin10;

8. DTR - დღიური ტემპერატურის დიაპაზონია. თუ Txij დღის მაქსიმალური და Tnij

დღის მინიმალური ტემპერატურაა i დღესა და j პერიოდში, მაშინ

DTRj=I

TnTx ij

I

i

ij )(1

;

9. RX1day - ნალექის რაოდენობის 1 დღიანი მაქსიმუმი, RX1i=max(RRij);

10. RX5day - ნალექის რაოდენობის 5 დღიანი მაქსიმუმი RX5i=max(RRij);




76

11. SDII - მარტივი დღიური ინტენსივობის ინდექსი, ნალექების წლიური ჯამის

შეფარდება ნალექეიან დღეთა რიცხვთან წელიწადში. SDIIi =W

RRW

w

wj1 ;

12. R10 - თავსხმა ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij 10 მმ; 13. R20 - თქეში ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij 20 მმ;

14. R50 - იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა RRij 50 მმ; 15. R99p

16. CDD - მშრალ დღეთა რივხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij<1მმ;

17. CWD - ნალექიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij1მმ.

დანართი 3. გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI)

გვალვა არის ეკოსისტემის მდგომარეობა, რომელიც ხასიათდება დროის გარკვეული

პერიოდის განმავლობაში ნალექების სიმცირით გამოწვეული ტენის ნაკლებობით.

გვალვის იდენტიფიცირებისა და დახასიათების სირთულეები, ძირითადად,

დაკავშირებულია დროის პერიოდის განსაზღვრასთან, რომლის განმავლობაშიც

აკუმულირდება ნალექების დეფიციტის შედეგები. აგრეთვე რთულია ნალექებისა და

წყლის გამოყენებადი რესურსების დეფიციტს შორის ურთიერთზეგავლენისა და

მათი თანმხლები შედეგების დადგენაც.

წყლის გამოყენებადი რესურსები მოიცავს: ნიადაგის ტენს, გრუნტის წყლებს,

თოვლის საფარს, ჩამონადენსა და წყალსაცავებში დაგროვილ წყალს. გვალვა თავს

იჩენს, როდესაც წყალზე მოთხოვნილება აჭარბებს წყლის გამოყენებადი რესურსებით

შექმნილ მარაგას.

წყლის გამოყენებადი რესურსების სხვადასხვა სახეების შექმნას ატმოსფერული

ნალექებიდან დროის სხვადასხვა პერიოდი სჭირდება. წყლის გამოყენებასაც აქვს

თავისი მახასიათებელი დროითი მასშტაბები. დროში ნალექების დეფიციტი

აკუმულირების თვალსაზრისით გამოყოფენ გვალვის ფუნქციონალურად

განსხვავებულ ტიპებს. ნახ.16-დან ჩანს ნალექების დეფიციტით გამოწვეული სხვადასხვა ტიპის გვალვების

თანმიმდევრობა: თვადაპირველად, გვალვა მოქმედებს სასოფლო-სამეურნეო სექტორზე,

რომელიც ყველაზე მეტადაა დამოკიდებული ნიადაგში ტენის შემცველობაზე, ხოლო

დაახლოებით 6-9 თვის შემდეგ მოქმედებს იმ სექტორებზე, რომლებიც დამოკიდებულია

ზედაპირულ და გრუნტის წყლებზე.




77

ნახ.16. ნალექების დეფიციტის გავლენა სხვადასხვა სახის წყლის რესურსებზე

ნალექების სტანდარტიზებული ინდექსი არის ნალექების გადახრა არჩეული დროის

პერიოდის საშუალოდან, შეფარდებული საშუალო კვადრატულ გადახრასთან (),

სადაც საშუალო და საშუალო კვადრატული გადახრა განსაზღვრულია 1955-2006 წწ.

პერიოდისათვის და სხვადასხვა დროითი i (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ბიჯისათვის.

ჩვენს მიერ არჩეული დროითი ბიჯები (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ახასიათებს ნალექების

დეფიციტის ზემოქმედებას წყლის გამოყენებადი რესურსების ხუთივე ტიპზე.

ნალექების სტანდარტიზებული ინდექსი პროპორციულია ნალექების დეფიციტისა

და იძლევა გვალვის ხდომილების ალბათობის, საშუალოს პროცენტული წილის და

ჯამური ნალექების დეფიციტის განსაზღვრის საშუალებას.

დროის i პერიოდისათვის (ბიჯისათვის) გვალვა მაშინ დგება, როცა SPI–ის

მნიშვნელობა უწყვეტად ნულს ქვემოთ ეცემა და ნაკლებია -1-ზე. გვალვა იწყება მისი

პირველი უარყოფითი მნიშვნელობიდან და მთვრდება დადებითი მნიშვნელობის

დადგომისთანავე. SPI–ის მნიშვნელობების მიხედვით განისაზღვრება გვალვის

ინტენსივობის კატეგორიები, რომლებიც მოცემულია ცხრილში 17.

ცხრილი 17. გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები

SPI გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები

-0.99>SPI>0.99 ნორმის მახლობელი




78

-1.00> SPI>-1.49 ზომიერი

-1.50>SPI>-1.99 მკაცრი

-2.00> SPI ექსტრემალურად მკაცრი

დანართი 4. კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების

მეთოდოლოგია

სავარაუდოა, რომ 21-ე საუკუნის კლიმატი საკმაოდ განსხვავებული იქნება მე-20

საუკუნის კლიმატისგან ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის ზემოქმედების გამო.

ასევე სავარაუდოა, რომ ცვლილებები მნიშვნელოვანწილად შეეხება ექსტრემალური

მოვლენების სიმკაცრესა და სიხშირეს, ვიდრე კლიმატური პარამეტრების საშუალო

მნიშვნელობებს. მოსალოდნელია, რომ კლიმატის ცვლილება ზეგავლენას მოახდენს

ექსტრემალური მოვლენების სიხშირესა და მაგნიტუდაზე, რისი ვარაუდის

საფუძველსაც იძლევა ინტესიფიცირებული ჰიდროლოგიური ციკლი (სტოკერი და

სხვ. 2001). კლიმატის ცვლილების მიმართ საზოგადოების მგრძნობელობა

უმთავრესად განისაზღვრება ექსტრემალური მოვლენების სიხშირისა და სიმკაცრის

მიხედვით, რადგან ექსტრემალურ კლიმატურ მოვლენებს სერიოზული

მატერიალური ზარალისა და მსხვრეპლის მოტანა შეუძლიათ.

კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული მოსალოდნელი საფრთხის შესაფასებლად და

რისკების სამართავად საჭიროა შეიქმნას საიმედო, მაღალი გარჩევის უნარის მქონე

მოდელები, რომლებიც შეძლებენ კლიმატის ცვლილების სცენარების აგებას მაღალი

სიზუსტით. როგორც ზემოთ ითქვა, კლიმატის ცვლილების პროცესში

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ექსტრემალური მოვლენების (როგორიცაა უხვი

ნალექები და მათი თანმდევი წყალდიდობები და მაღალი ტემპერატურები)

სიხშირისა და ინტენსიურობის მოსალოდნელი ცვლილებების წინასწარ შეფასება.

კლიმატის ცვლილების სცენარები და განსაკუთრებით ექსტრემალური მოვლენების

სიხშირისა და ინტენსიურობის პროგნოზირება აუცილებელია მომავალი

დაგეგმარების ყველა ასპექტისათვის (მაგ., წყლის რესურსები, სოფლის მეურნეობა,

ირიგაცია და მიწის დრენაჟი, გზა, რკინიგზა და სამშენებლო დიზაინი და სხვა

სექტორები, როგორიცაა ტურიზმი), იქ სადაც ამინდი და კლიმატი წარმოადგენენ

ყოველდღიური ცხოვრების განმსაზღვრელ ელემენტებს. გადაწყვეტილების

მიმღებნი, ეკონომიკის დარგების ხელმძღვანელები, არასამთავრობო ორგანიზაციები

და მოსახლეობის ფართო ფენები საჭიროებენ საიმედო ინფორმაციას მომავალი

კლიმატის შესახებ, რათა დროულად იქნას შეფასებული კლიმატის ცვლილებით

გამოწვეული რისკები.

იმისათვის, რომ შევაფასოთ კლიმატის მომავალი ცვლილება, პირველ რიგში,

აუცილებელია პროგნოზირებული იქნას, თუ როგორ შეიცვლება მომავალში

ანთროპოგენური საქმიანობით გამოწვეული სათბურის გაზების (და ატმოსფეროს

სხვა შემადგენლების) ემისია ატმოსფეროში. IPCC (ganmarte) სპეციალურ მოხსენებაში

ემისიის სცენარების (SRES) შესახებ დამუშავებული იქნა რიგი ემისიის სცენარებისა,

რომლებიც დაფუძნებულია მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების




79

სცენარებზე (A1, A2, B1, B2). მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების

სცენარები დაფუძნებულია მოსახლეობის ზრდის, ეკონომიკური ზრდის, ენერგიის

გამოყენების ინტენსივობისა და სუფთა ტექნოლოგიების დანერგვის სიჩქარეზე.

იმ ეფექტის შესაფასებლად, რომლის გამოწვევაც შეუძლია სათბურის გაზების

ემისიების ზრდას გლობალურ კლიმატზე, იყენებენ გლობალურ ცირკულაციურ

მოდელებს (GCMs). ეს მოდელები წარმოადგენენ დეტალურ მათემატიკურ აღწერას

იმ მნიშვნელოვანი ფიზიკური ელემენტებისა და ატმოსფეროში, ოკეანესა და

ხმელეთის ზედაპირზე მიმდინარე პროცესებისა (ქარები და ოკეანური დინებები,

ღრუბლები, ნალექები, ნიადაგები), რომლებიც ქმნიან კლიმატურ სისტემას. ისინი

კარგად აღწერენ თანამედროვე კლიმატის ჩამოყალიბების ზოგად თვისებებს და

შეუძლიათ, ახლო წარსულისათვის, საკმაო სიზუსტით შეაფასონ კლიმატის

ცვლილებები დიდ მასშტაბებზე (ნახევარსფერო, კონტინენტები და ა.შ). ამდენად,

გარკვეული საიმედოობით ეს მოდელები შესაძლოა გამოყენებულ იქნან ადამიანის

საქმიანობაზე კლიმატური სისტემის რეაქციის შესაფასებლად. მაგრამ, ლოკალურ

დონეზე მიმდინარე პროცესების აღსაწერად ეს გლობალური ცირკულაციური

მოდელები არასაიმედოა და ამიტომ ხდება ამ მოდელების რეგიონალიზაცია

(რეგიონალურ, ლოკალურ) დონეზე დაყვანა.

გლობალური ცირკულაციური მოდელებით სხვადასხვა რეგიონისათვის უკვე

აგებულია კლიმატის ცვლილების მოსალოდნელი სცენარები, მაგრამ ეს პროგნოზი

შედარებით უხეში მასშტაბისაა (რამდენიმე ასეული კილომეტრი), იმისათვის, რომ

იგი გამოყენებულ იქნას კლიმატის ცვლილების გავლენის შესასწავლად რეგიონულ

და ლოკალურ დონეზე. ლოკალურ დონეზე კლიმატის ცვლილების გავლენის

შესაფასებლად საჭიროა პროგნოზირება მოხდეს გაცილებით მაღალი (50 კმ-მდე)

გარჩევის უნარის მქონე მოდელებით. გლობალური მოდელების

გარჩევისუნარიანობის გასაუმჯობესებლად რეგიონალურ დონეზე, შეიქმნა

ლოკალური არის მოდელები, რომლებიც იყენებენ გლობალური მოდელებით

მიღებულ ინფორციას.

ერთ-ერთი ასეთი რეგიონალური მოდელი PRECIS (), რომელიც გამოყენებულია ამ

ნაშრომში, შექმნილია ჰადლეის ცენტრში. Iგი იყენებს ინფორმაციას სხვადასხვა

გლობალური მოდელებიდან, მაგრამ საქართველოს შემთხვევაში გამოყენებულ იქნა

ორი გლობალური მოდელით (HadAM3P და ECHAM4) მიღებულ ინფორმაცია. PRECIS

გამოყენებულ იქნა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებისათვის ლოკალური

კლიმატური ცვლილების სცენარების ასაგებად. Aამ რეგიონულ მოდელს შეუძლია

გაითვალისწინოს 50 კმ და ნაკლები მასშტაბის ლოკალური თავისებურებები.

რეგიონული კლიმატური მოდელი ”PRECIS” (რკმ), ლოკალური არის მოდელია, ე.ი.

დედამიწის სფეროს ნებისმიერი ლოკალური ტერიტორიისათვის შეუძლია

კლიმატური სურათის მოცემა 25 - კილომეტრიანი ინტერვალით. რკმ დამყარებულია

მათემატიკური განტოლებების სახით წარმოდგენილ ფიზიკურ კანონზომიერებაზე,

რომელიც სამგანზომილებიანი ბადის გამოყენებით ამოიხსნება. იგი ითვალისწინებს

კლიმატური სისტემის, ატმოსფეროსა და ხმელეთის ზედაპირის კომპონენტებს და ამ

სისტემაში მიმდინარე ყველა მნიშვნელოვან ფიზიკურ პროცესებს (ღრუბლები,

რადიაცია, ნალექები, ნიადაგის ჰიდროლოგია).




80

PRECIS მოდელის სათვლელი არე მოცავს (25x25კმ) ზომის 110X96 უჯრას ცენტრის

კოორდინატებით 41043’, 42067’ სოციალურ ეკონომიკური განვითარების სხვდასხვა

სცენარებისა და სხვადასხვა გლობალური ცირკულაციური მოდელების გამოყენებით

PRECIS-ი გაშვებულ იქნა სამხრეთ კავკასიის რამდენიმე ქვეყანაში. საქართველოს

მიერ განხორციელდა ორი გაშვება: ერთი საბაზისო პერიოდის (1961-1990) შეფასება

ERA401-ს მონაცემთა ბაზის გამოყენებით და მეორე 2020-2050 წლების სცენარის აგება

ECHAM4 გლობალური მოდელის და B2 სცენარის (იხ.დანართი 5) გამოყენებით.

აზერბაიჯანში გშვებულ იქნა PRECIS მოდელის სამი ვარიანტი ECHAM4 მოდელის

გამოყენებით და მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების A2

სცენარისათვის: 1961-1990 წლების საბაზისო პერიოდისათვის, რომელიც

გამოიყენება მომავლის პროგნოზის კორექტირებისათვის; 2020-2050 წლებისათვის და

2070-2100 წლებისათვის. ჰადლეის ცენტრთან თანამშრომლობით სომხეთს PRECIS-

ით გაშვებული აქვს HadAM3P გლობალური მოდელის ორი ვერსია: საბაზისო

პერიოდისათვის 1961-1990 და მომავალი 2070-2100 წლებისათვის. მიღებულ

სცენარებზე დაყრდნობით, საქართველოს რიგი შერჩეული რეგიონებისათვის,

შეფასებულ იქნა ძირითადი კლიმატური პარამეტრების მომავალი ცვლილებების

ხასიათი და ამ ცვლილების გავლენა ბუნებრივ რესურსებსა და სოციალურ-

ეკონომიკურ სისტემებზე.

საპროგნოზო პერიოდისათვის PRECIS მოდელით გამოითვლება კლიმატური

პარამეტრების დაახლოებით 128 მახასიათებელი ყოველ 1 საათში ერთხელ. ეს

პარამეტრები გაოითვლება ხმელეთის ზედაპირსა და ატმოსფეროს 50 ვერტიკალურ

დონესა და ნიადაგის 4 ფენისათვის. ამ პარამეტრებს შორის შეიძლება აღინიშნოს

რადიაციული პარამერები: ხმელეთის ზედაპირზე მოსული რადიაცია, გაბნეული და

არეკლილი რადიაცია, ატმოსფეროს და ნიადაგის ტემპერატურები, წნევა,

ტენიანობა, ნიადაგის ტენშემცველობა, ქარი, ნალექები და სხვა.

კლიმატის ცვლილების სცენარი

როგორც წესი, რეგიონული მოდელების საშუალებით გამოითვლება კლიმატური

პარამეტრების საშუალო მრავალწლიური (30-წლიანი) მონაცემები ორი სხვადასხვა

დროითი პერიოდისათვის. საქართველოსათვის ამ ეტაპზე განიხილება 1960-1990 წწ..

როგორც საბაზისო

პერიოდი და 2020-2050/2070-2100 პერიოდები მომავლის კლიმატის სცენარისათვის.

კლიმატის ცვლილების მომავალი პატამეტრების დადგენა ხდება სათბურის გაზებისა

და აეროზოლების გაფრქვევის რომელიმე სცენარის შესაბამისად.

თითოეული მოდელის დასაკალიბრებლად საჭიროა მისი გაშვება საბაზისო

პერიოდისათვის და მოდელით გენერირებული შედეგების შედარება იგივე

პერიოდის რეალურ დაკვირვებებთან. დაკალიბრების შედეგები გამოიყენება

მოდელით გენერირებული მომავალი სცენარების დასაკორექტირებლად. კავკასიის

რეგიონის შემთხვევაში საბაზისო პერიოდისათვის მოხდა PRECIS გაშვება ორი

გლობალური HadAM3P და ECHAM4 მოდელისათვის და ERA40 გამოყენება.

1 ERA40-ევროპის ამინდის საშუალოვადიანი პროგნოზების ცენტრის დაკვირვების მონაცემებისა და ამავე ცენტრის

გლობალური მოდელის მიერ გამოთვლილი პარამეტრების ანალიზის (შეჯერების) შედეგად მიღებული არქივი.




81

შედეგები შედარდა საქართველოში არსებულ საბაზისო პერიოდის (1960-1990 წწ.)

დაკვირვების მონაცემებს. სამივე ეს საკონტროლო გაშვება ქმნის ანსამბლს, რომელიც

რეგიონული კლიმატური მოდელის სრულყოფილი დაკალიბრების საშუალებას

იძლევა.

დანართი 5. მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია

კონკრეტული ლოკალური არისათვის საუკეთესო მოდელის შესარჩევად მოხდა

თითოეული მათგანის ტესტირება რეალურ დაკვირვებათა მასივებზე. ტესტირების

პროცესი თავის თავში შეიცავს მოდელის დაკალიბრების პროცესს, რომლისთვისაც

სხვადასხვა მეთოდი შეიძლება იქნას ჩატრებული. ამიტომ საჭიროა მოცემული

ლოკალური არისათვის ყველაზე კარგი მეთოდის შერცევა. ამ შემთხვევაში

დაკალიბრების საუკეთესო მეთოდის შერჩევა მოხდა შემდეგი სამი მეთოდიდან:

ფარდობითობის; კორელაციური და სხვაობითი. თითოეულ მეთოდს წინ უძღვის სამი

ეტაპი, რომელიც საერთოა სამივე ამ მეთოდისათვის. პირველ ეტაპზე საბაზისო

პერიოდის (1961-90წწ.) თვითოეული თვისათვის გამოთვლება 30-წლიანი საშუალო

მნიშვნელობა და საშუალო სტანდარტული გადახრა როგორც რეალური

დაკვირვებებისთვის, ასევე HadAM3P და ECHAM4 მოდელებით გამოთვლილი

შედეგებისთვის. მეორე ეტაპზე, საბაზისო პერიოდისათვის გამოთვლილი საშუალო

და საშუალო კვადრატული გადახრები დარდება დაკვირვებების მონაცემებით

გამოთვლილ იგივე პარამეტრებს. ამ პარამეტრებზე დაყრდნობით მოდელის მიერ

სიმულირებულ მონაცემებსა და რეალურ დაკვირვებებს შორის დგინდება

ურთიერთკავშირი, რომელიც შემდეგ მომავლის კლიმატის სცენარის

დასაკორექტირებლად იქნება გამოყენებული. მესამე ეტაპზე ერთ-ერთი მეთოდით

(ფარდობითი, კორელაციური, სხვაობითი) ხელოვნურად აგებული მასივი კვლავ

დარდება საბაზისო პერიოდის რეალურ დაკვირვებებს და გამოითვლება საშუალო

მიშვნელობა, სტანდარტული და მაქსიმალური ცდომილება. ამ კრიტერიუმებზე

დაყრდნობით შერცეული იქნება დაკალიბრების ის მეთოდი, რომელსაც მინიმალური

ცდომილება ექნება.

რაც შეეხება დაკვირვებათა მასივის და მოდელით 1960-1990 საბაზისო

პერიოდისათვის სიმულირებული მასივების ერთმანეთთან შესადარებლად

გამოყენებულ მეთოდებს ისინი შემდეგში მდგომარებს:

ფარდობითი მეთოდი: გამოითვლება ფარდობა მოდელის მიერ გამოთვლილ ყოველი

თვის 30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს

შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული მნიშვნელობის

(ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის) გამოთვლილ

ფარდობაზე გამრავლებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის

საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი

მასივის აგება, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი

წლისა და ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ

დაკვირვებათა მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.




82

კორელაციური მეთოდი: დგინდება კორელაციური კავშირი მოდელის მიერ

გამოთვლილ ყოველი წლის ყოველი თვის მნიშვნელობებსა (საშუალო ან ჯამი) და

დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის

სიმულირებული მნიშვნელობების (ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა) წრფივ

რეგრესიის განტოლებაში ჩასმით აიგება კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის

საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი

მასივი, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი წლისა და

ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ დაკვირვებათა

მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.

სხვაობითი მეთოდი: გამოითვლება სხვაობა მოდელის მიერ სიმულირებულ ყოველი

თვის 30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს

შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებულ მნიშვნელობაზე

(ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის)

გამოთვლილი სხვაობის დამატებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების

(ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების

ჯამი) 30-წლიანი მასივის აგება, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული

პარამეტრის, ყოველი წლისა და ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი

დარდება რეალურ დაკვირვებათა მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების

გამოყენებით.

აღნიშნული სამივე მეთოდით შედარებული და დაკლიბრებული იქნა მიწისპირა

ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურისა

და ნელექების ჯამის თვიური მნიშვნელობები. თითოეული ლოკალური არისათვის

მოდელის დაკალიბრების შედეგები იხილეთ შესაბამის თავში.

5. შეფასება და დასკვნები

5.1 მარნეულის მუნიციპალიტეტის გეოლოგიური შეფასება კლიმატის

მოსალოდნელი ცვლილების პირბებში

მარნეულის მუნიციპალიტეტთან მიმართებაში კლიმატის ცვლილების სცენარის

ტექსტიდან ვგებულობთ, რომ მარნეულის ვაკეზე ზომიერად მშრალი

სუბტროპიკული თბილი სტეპების ჰავა არის ჩამოყალიბებული. ვაკის

შემომსაზღვრელ ბაბაკარის და იაღლუჯის სერებზე, ასევე ლოქის ქედზე ჰავა

ზომიერად თბილი-სტეპურიდან ზომიერ-ნოტიოზე გარდამავალია. იცის ცხელი

ზაფხული. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული კლიმატის

პარამეტრების დახასიათება მოცემულია გარდაბნის მეტეოროლოგიური სადგურის

მონაცემების მიხედვით, ამასთან, აღნიშნულია, რომ მარნეულის მეტეოსადგურის

მონაცემები დისკრეტულია, ხოლო პარალელიზაცია გარდაბნის მეტეოსადგურთან

გამართლებულია იმით, რომ ეს ტერიტორიები ერთსა და იმავე კლიმატურ

ქვეზონაში და ზღვის დონიდან ერთნაირ სიმაღლეზე (300 მ) მდებარეობს.

სცენარის მიხედვით, განსახილველ ტერიტორიაზე ნალექების წლიური ჯამი

უკანასკნელი 50 წლის განმავლობაში უმნიშვნელო კლებას განიცდის. გარდა ამისა,

ბოლო 25 წლის მონაცემებით, მარნეულის რაიონში ზამთარი წინა 25 წელთან




83

შედარებით 0.50C არის დამთბარი. სხვათა შორის, უმნიშვნელო დათბობის ეს

ტენდენცია შენარჩუნებულია საშუალო მაქსიმალური და აბსოლუტური მინიმუმის

შემთხვევაშიც. იგივე სიტუაციას ვაკვირდებით ზაფხულის სეზონში, თუმცა, აქ

დათბობის მაჩვენებელი უფრო მცირეა და 0.20C არ აღემატება. დათბობის ეს

ტენდენცია უფრო მკაფიოდ შემოდგომის სეზონზე არის გამოხატული.

მეტეოსადგურის ფაქტობრივი მონაცემების ანალიზიდან გამომდინარე, პროგნოზის

მიხედვით - „მარნეულში საშუალო ტემპერატურის სეზონურ და წლიურ

მნიშვნელობებს ყველგან ზრდის ხასიათი აქვს ორივე სცენარის მიხედვით. B2

სცენარი უფრო მეტ, საშუალოდ 2.5 0C-ით მატებას აჩვენებს“.

პროგნოზის კიდევ ერთი, მნიშვნელოვანი მომენტი არის ის, რომ განსახილველი

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ნალექების წლიური ჯამი ორივე სცენარით

მცირდება. საბოლოოდ, გამოტანილია დასკვნა, რომ „განხილული მასალის თანახმად,

მარნეულში ზამთარი მომავალი 2020 – 2050 წლების პერიოდისათვის საშუალოდ

3.30C-ით უფრო თბილი იქნება“.

კიდევ ერთი, საყურადღებო ფაქტი იმაში მდგომარეობს, რომ ნალექთა წლიურ ჯამზე

200 მმ-ზე მეტი გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების

კრიტერიუმია, სცენარის მიხედვით, საერთოდ აღარ იქნება მოსალოდნელი.

კლიმატის ცვლილების სცენარის ზემოთ მოცემული მოკლე დახასიათების ფონზე

განვიხილოთ ამ ცვლილების შესაძლო ზეგავლენა მუნიციპალიტეტის ფარგლებში

არსებულ ბუნებრივ-გეოლოგიურ პირობებზე.

ღვარცოფი. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია ხშირი ჰიდროგრაფიული

ქსელით ხასიათდება. თუ მხედველობაში არ მივიღებთ შედარებით მცირე ნაკადებს,

აქ მთავარი ჰიდროგრაფიული ერთეულებია მდინარეები - ხრამი, მისი მარჯვენა

შენაკადით - შულავერ ჩაი, ალგეთი, მაშავერა და დებედა. არც ერთი ეს მდინარე,

თავიანთი წვრილ-წვრილი შენაკადების ჩათვლით, ღვარცოფული ბუნების არ არის.

მარნეულის ვაკეზე გამოსვლამდე, ისინი ღრმა, V-სებურ კანიონებში მოედინება,

რომელთა ციცაბო ფერდობები კლდოვანი ქანებით არის აგებული და ამდენად, აქ

ღვარცოფის ჩასახვის და განვითარების არავითარი წანამძღვარი არ არსებობს. მით

უმეტეს, გამორიცხულია ღვარცოფის წარმოქმნა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ

კლიმატის ცვლილების სცენარის მიხედვით, მოსალოდნელია ატმოსფერული

ნალექების წლიური ნორმის შემცირება, ხოლო ატმოსფერული ნალექების

ინტენსიური გამოყოფა, როგორც ცნობილია, ღვარცოფის წარმოქმნის უმნიშვნელო-

ვანესი კომპონენტია. მაშასადამე, ღვარცოფის ჩასახვისთვის აუცილებელი ორი

კომპონენტიდან - ფხვიერი წარმონაქმნებით აგებული ფერდობები და ინტენსიური

ატმოსფერული ნალექები, არც ერთი მათგანი განსახილველი ტერიტორიისთვის

დამახასიათებელი არ არის. რაც შეეხება მარნეულის ვაკის შემომსაზღვრელი ქედების

(ბაბაკარი, იაღლუჯა) მშრალი ხევებით დასერილ ფერდობებს, აქ ღვარცოფის

წარმოქმნის ერთ-ერთი კომპონენტი ფხვიერი ქანების (კონგლომერატი, თიხა-

თიხნარი) სახით უხვად არის წარმოდგენილი, მაგრამ, სამაგიეროდ, არ არსებობს

მეორე კომპონენტი მექანიკური მასალის ტრანსპორტიორის მძლავრი ნაკადების

სახით. მაშასადამე, კლიმატის ცვლილების მოცემული სცენარის მიხედვით,

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ღვარცოფების განვითარების რისკი

პრაქტიკულად ნულოვანია.




84

მეწყერი. ცნობილია, რომ მეწყერწარმომშობ მრავალრიცხოვან ფაქტორთა შორის

უმთავრესია ფერდობების დახრილობა და სიმაღლე, ფერდობის ამგები ქანების

ლითოლოგია, ზედაპირული და მიწისქვეშა წყლების აქტიური ზემოქმედება.

აღნიშნულ ფაქტორთა შორის დღესდღეობით, სახეზე მხოლოდ დიდი სიმაღლის და

დახრილობის ფერდობებია, რომლებზეც დელუვიური საფარი უმნიშვნელო

სისქისაა, ხოლო ზედაპირული და მიწისქვეშა წყლების როლი პრაქტიკულად

მინიმუმამდეა დაყვანილი. ამაზე კლიმატის ცვლილების სცენარში მოცემული

დასკვნაც მეტყეველებს, რომლის მიხედვითაც, წლიური ნალექების 200 მმ-ზე მეტი

რაოდენობა, რაც მეწყერსაშიშ შემთხვევად განიხილება, საერთოდ არ არის

მოსალოდნელი.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს, რომ მარნეულის მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე კლიმატის ცვლილების გარემო პირობებზე შესაძლო ზეგავლენაზე

მსჯელობისას პირველ პლანზე უნდა წამოიწიოს ჰიდროგეოლოგიურმა ფაქტორმა. ეს

ტერიტორია მარნეული - გარდაბნის არტეზიული აუზის დასავლეთი ნაწილია. აქ

განვითარებულ ადრემეოთხეულ დიდი სიმძლავრის ალუვიურ-პროლუვიურ

ნალექებში დაწნევითი მიწისქვეშა წყლები არის გავრცელებული. ეს წყლები

მრავალრიცხოვანი ჭაბურღილებით არის გახსნილი და ამასთან, ჭაბურღილთა დიდი

ნაწილი თვითდენის რეჟიმში მუშაობს. ცხადია, დათბობის ტენდენციის

შენარჩუნებისას, რომელსაც ატმოსფერული ნალექების წლიური რაოდენობის

შემცირება ახლავს, დაწნევითი ჰორიზონტების კვების ფაქტორი შემცირდება და

აქედან გამომდინარე, ჰორიზონტების წყალსიუხვე, აგრეთვე ჰიდროსტატიკური

წნევები სულ უფრო და უფრო დაიკლებს. მაშასადამე, კლიმატის ცვლილების

მოცემული სცენარის ფარგლებში მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ჰიდროგეოლო-

გიური პირობების გაუარესება მოჰყვება. არანაკლებ მნიშვნელოვანია ის გარემოება,

რომ დათბობის მიზეზით განსახილველ ტერიტორიაზე არსებული ბიცობი

ნიადაგების ხვედრითი წილი მოიმატებს, რაც სასოფლო-სამეურნეო წარმოების

დაქვეითებას განაპირობებს.

5.2 მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული

მდინარეების მოკლე ჰიდროლოგიური შეფასება კლიმატის

მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის ძირითადი მდინარეებია მტკვარი,

ალგეთი, ხრამი, დებედა და შულავერი.

მდინარე მტკვარი სათავეს იღებს თურქეთში, მთა ყიზილ-გიადიკის ჩრდილოეთ

ფერდობზე არსებული წყაროებიდან 2720 მეტრის სიმაღლეზე და ერთვის

კასპიის ზღვას აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. მდინარის სიგრძე 1364 კმ-ს,

წყალშემკრები აუზის ფართობი კი 188000 კმ2-ს შეადგენს.

საქართველოს ტერიტორიაზე მდინარის სიგრძე 350 კმ-ია. ამ მონაკვეთზე

მდინარის ჰიდროგრაფიული ქსელი შედგება 12211 მდინარისგან, რომელთა

ჯამური სიგრძე 35465 კმ-ს შეადგენს. მათ შორის ძირითადი შენაკადებია




85

ფოცხოვი (სიგრძით 64 კმ), დიდი ლიახვი (98 კმ), თეძამი (51 კმ), ქსანი (84 კმ),

არაგვი (66 კმ), ალგეთი (108 კმ) და ქცია-ხრამი (201 კმ).

მდინარე საზრდოობს მყინვარების, თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით.

მისი წყლიანობის რეჟიმი ხასიათდება სეზონური თოვლის დნობით გამოწვეული

გაზაფხულის წყალდიდობით და ზაფხულისა და ზამთრის შედარებით მდგრადი

წყალმცირობით. გაზაფხულზე ჩამოედინება წლიური ჩამონადენის 47-58%.

ზაფხულის ჩამონადენი შეადგენს 22-27%-ს და აჭარბებს როგორც შემოდგომის,

ასევე ზამთრის ჩამონადენს. ცალკეულ წლებში, გაზაფხულის წყალდიდობას

ემთხვევა წვიმებით გამოწვეული წყალმოვარდნები რაც იწვევს წყლის დონის

კატასტროფულ აწევას. აღნიშნულის მაგალითია 1968 წლის 18 აპრილის

წყალდიდობა, როდესაც ქ. თბილისში წყლის მაქსიმალურმა დონემ,

წყალმცირობის დონესთან შედარებით 7-9 მეტრით აიწია.

მდინარე მტკვარი ფართოდ გამოიყენება ირიგაციული, ენერგეტიკული და

სამრეწველო წყალმომარაგების მიზნებისთვის.

მდინარე ალგეთი სათავეს იღებს თრიალეთის ქედის არმოსავლეთ კალთებზე,

1900 მეტრის სიმაღლეზე არსებული წყაროებიდან და ერთვის მდ. მტკვარს

მარჯვენა მხრიდან სოფ. ქესალოსთან. მდინარის სიგრძე 118 კმ, საერთო ვარდნა

1625 მეტრი, საშუალო ქანობი 13,8 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი კი 763 კმ2-

ია. მდინარეს გააჩნია 188 შენაკადი ჯამური სიგრძით 508 კმ. მათ შორის დიდი

შენაკადებია ბზისწყალი (სიგრძით 15 კმ), ასურეთი (15 კმ) და ნალაბისხევი (11

კმ).

მდინარე ძირითადად საზრდოობს თოვლისა და წვიმის წყლებით. გრუნტის

წყლები მდინარის საზრდოობაში მეორეხარისხოვან როლს ასრულებენ. მისი

წყლიანობის რეჟიმი ბუნებრივ პირობებში ხასიათდება გაზაფხულის

წყალდიდობით, ზაფხულ-შემოდგომის წყალმოვარდნებით და ზამთრის

შედარებით მდგრადი წყალმცირობით. ცალკეულ უხვნალექიან წლებში მდინარეს

ქვემო დინებაში ახასიათებდა კატასტროფიული წყალმოვარდნები. 1966 წლის 17

მაისს კოკისპირული წვიმების შედეგად ადიდებულმა მდ. ალგეთმა დატბორა ქ.

მარნეული, საიდანაც ასზე მეტი ადამიანი ვერტმფრენებით გამოიყვანეს.

1983 წელს, მდ. ალგეთზე სოფ. ტბისთან, მწყობრში შევიდა 86 მეტრის

სიმაღლისა და 470 მეტრის სიგრძის ქვა-ნაყარი კაშხლით შექმნილი ალგეთის

ირიგაციული დანიშნულების წყალსაცავი, რომლის მთლიანი მოცულობა 65,0

მლნ. მ3, სასარგებლო კი 60,0 მლნ. მ3-ია. წყალსაცავმა, რომელმაც მთლიანად

დაარეგულირა მდ. ალგეთის ჩამონადენი, დატბორვის საფრთხისაგან იხსნა ქ.

მარნეული და სარწყავი წყალი მიაწოდა თეთრი-წყაროსა და მარნეულის

მუნიციპალიტეტების 14500 ჰა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულს.

მდინარე ალგეთი ფართოდ გამოიყენება ირიგაციული და ენერგეტიკული

დანიშნულებით. მასზე ბოლო წლებში მოეწყო ერთი მცირე

ჰიდროელექტროსადგური.

მდინარე ხრამი (ქცია-ხრამი) სათავეს იღებს თრიალეთის ქედის სამხრეთ

ფერდობზე 2422 მეტრის სიმაღლეზე არსებული წყაროდან და ერთვის მდ.

მტკვარს მარჯვენა მხრიდან სოფ. შახლისთან. მდინარის სიგრძე 201 კმ, საერთო

ვარდნა 2167 მეტრი, საშუალო ქანობი 10,7 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი კი




86

8340 კმ2-ია. მდინარეს ერთვის სხვადასხვა რიგის 2234 შენაკადი ჯამური

სიგრძით 6471 კმ. მათ შორის დიდი შენაკადებია ტუსრები ( სიგრძით 18 კმ),

ხევღრმისწყალი (16 კმ), მირზაოღლი-ხრამი (11 კმ), გუმბათი (22 კმ), თიქილისა

(11 კმ), ბეიუკ-დერესი (10 კმ), ქელახჩაი (10 კმ), ჯუჯიანი (31 კმ), კლდეისი (15

კმ), შავწყალა (36 კმ), ასლანისწყალი (30 კმ), ჭივ-ჭავი (19 კმ), მაშავერა (66 კმ),

სახსაგინჩაი (17 კმ), შულავერი (38 კმ) და დებედა (176 კმ).მდინარე საზრდოობს

თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით. ამასთან, გრუნტის წყლები მდინარის

საზრდოობაში მეორეხარისხოვან როლს ასრულებენ. მდინარე ხრამის წყლიანობის

რეჟიმი ბუნებრივ პირობებში ხასიათდება გაზაფხულის მნიშვნელოვანი

წყალდიდობით და არამდგრადი წყალმცირობით წლის სხვა პერიოდებში.

მდინარე ფართოდ გამოიყენება ენერგეტიკული და ირიგაციული მიზნებისთვის.

1949 წელს, დაბა წალკასთან, მწყობრში შევიდა 33,2 მეტრის სიმაღლისა და 113

მეტრის სიგრძის ქვა-ნაყარი კაშხლით შექმნილი ხრამის (წალკის) ენერგეტიკული

დანიშნულებისა და კომპლექსური გამოყენების წყალსაცავი, რომლის მთლიანი

მოცულობა 313 მლნ. მ3, სასარგებლო კი 293 მლნ. მ3-ია. იგი წყალს აწვდის 113

და 110 მგვტ სიმძლავრის ხრემჰეს-I და ხრამჰეს-II-ს, ასევე თეთრი-წყაროს,

ბოლნისისა და მარნეულის 13820 ჰა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულს.

მდინარე დებედა (სათავეებში პამბაკი) სათავეს იღებს სომხეთის ტერიტორიაზე,

პამბაკის ქედის ჩრდილოეთ ფერდობზე, მთა დარდიოლის (2312 მ) სამხრეთ-

დასავლეთ კალთებზე 2200 მეტრის სიმაღლეზე და ერთვის მდ. ქცია-ხრამს

საქართველოს ტერიტორიაზე სოფ. ლეჟბადინის სამხრეთ-დასავლეთით 0,6 კმ-ში,

305 მეტრის სიმაღლეზე. მდინარის სიგრძე 176 კმ, საერთო ვარდნა 1895 მეტრი,

საშუალო ქანობი 10,8 ‰, წყალშემკრები აუზის ფართობი 4080 კმ2, აუზის

საშუალო სიმაღლე კი 1420 მეტრია. მდინარეს ძირითადი შენაკადები ერთვის

სომხეთის ტერიტორიაზე.

საქრათველოს ტერიტორიაზე მდინარის სიგრძე 26 კმ, წყალშემკრები აუზის

ფართობი კი 295 კმ2-ია. ამ მონაკვეთზე მდ. დებედას მარცხენა მხრიდან ერთვის

მხოლოდ მდ. ბუნუშჩაი (სიგრძით 21 კმ), რომელიც სათავეს ასევე იღებს

სომხეთის ტერიტორიაზე.

მდინარე დებედა საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით. მისი

წყლიანობის რეჟიმი ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობით, შემოდგომის

წყალმოვარდნებით, ზაფხულის არამდგრადი და ზამთრის მდგრადი

წყალმცირობით.

მდინარე დებედა ფართოდ გამოიყენება ირიგაციული და ენერგეტიკული

დანიშნულებით. სომხეთის ტერიტორიაზე მასზე არსებობს რამდენიმე

ირიგაციული არხი და ორი ჰიდროელექტროსადგური. საქართველოს

ტერიტორიაზე მდ. დებედადან წყალს იღებს 6 ირიგაციული არხი.

მდინარე შულავერი სათავეს იღებს ლოქის ქედის ჩრდილოეთ ფერდობზე 1190

მეტრის სიმაღლეზე და ერთვის მდ. ხრამს მარჯვენა მხრიდან სოფ. იმირთან.

მდინარის სიგრძე 38 კმ, საერთო ვარდნა 847 მეტრი, საშუალო ქანობი 22,3 ‰,

წყალშემკრები აუზის ფართობი 177 კმ2, აუზის საშუალო სიმაღლე კი 800

მეტრია. მდინარეს, უმნიშვნელო სიგრძის შენაკადები, რომელთა ჯამური სიგრძე

41 კმ-ია, ძირითადად ერთვის მთიან ზონაში.




87

მდინარე საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და გრუნტის წყლებით. მისი

წყლიანობის რეჟიმი ხასიათდება წყალმცირობით მთელი წლის განმავლობაში,

რომელიც გაზაფხულზე ირღვევა უმნიშვნელო წყალდიდობით. ცალკეულ წლებში

გაზაფხულის წყალდიდობას ერთვის წვიმებით გამოწვეული წყალმოვარდნაც.

მდინარე გამოიყენება ირიგაციული დანიშნულებიტ. მასზე არსებობს მრავალი

მცირე, პრიმიტიული არხი.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის კლიმატური პირობებიდან გამომდინარე, აქ

აუცილებელია სავეგეტაციო რწყვის ჩატარება, რის გამო ზემოთ განხილული

მდინარეები ფართოდ გამოიყენება ირიგაციული დანიშნულებით. მდინარე

მტკვრიდან წყალს იღებდა ქესალოს სატუმბი სადგური, რომელიც ამჟამად აღარ

მუშაობს. მდინარე ხრამიდან მუნიციპალიტეტის ფართობების მორწყვას

ემსახურება ხრამ-არხი, აღმაშენებლის არხი, თამარისის არხი, ვაზიანის არხი,

ლეჟბადინისა და მუღანლოს სატუმბი სადგურები. მდინარე დებედადან სარწყავ

წყალს იღებენ ახალი-სადახლოს არხი, ბარათაანთ არხი, მეგობრობის არხი,

დებედას არხი, წმინდა გიორგის არხი და გამარჯვების არხი. მდინარე

ალგეთიდან წყალს იღებს 9 აპრილის არხი და კაპანხჩის სატუმბი სადგური,

რომელიც აღარ ფუნქციონირებს, ასევე დამატებითი კვების სახით წყალი

მიეწოდება ხრამ-არხს.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის კლიმატის მიმდინარე ცვლილებისა და მომავლის

სცენარის მიხედვით, აღნიშნული მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, მეტსადგურ

მარნეულის მრავალწლიური დაკვირვების მონაცემებით, ბოლო 25 წლის

მანძილზე გაზრდილია ჰაერის საშუალო და ექსტრემალური ტემპერატურის

მნიშვნელობები, რამაც ნალექების ჯამური რაოდენობის ზრდის მიუხედავად,

გამოიწვია მკაცრი გვალვების რიცხვის მატება. ნალექების ჯამური რაოდენობა

24,3 მმ-ით შემცირებულია მხოლოდ ზაფხულში, სხვა პერიოდებში კი

გაზრდილია. ნალექების დღე-ღამური მატება აღინიშნება მხოლოდ

გაზაფხულზე (26,0 მმ-ით) და შემოდგომაზე (13,7 მმ-ით), სხვა პერიოდებში კი

დაკლებულია. უმნიშვნელოდ არის მომატებულია თავსხმა ნალექიან დღეთა

რაოდენობა, როდესაც ნალექების რაოდენობა აღემატება 50 მმ-ს, ხოლო თავსხმა

ნალექიან დღეთა რაოდენობა, როდესაც ნალექების რაოდენობა აღემატება 90 მმ-

ს, არ დაფიქსირებულა.

მომავლის სცენარის მიხედვით, 2020-2050-იან წლებში, მარნეულში ჰაერის

საშუალო წლიური ტემპერატურა დაახლოებით 20-ით მაღალი იქნება, ზამთარი

კი 3,30-ით თბილი, შენარჩუნებული ყინვიანი დღეებითა და მომატებული

ექსტრემალური რაოდენობის ნალექიან დღეთა რიცხვით. ნალექების დღე-ღამური

მაქსიმუმი ზაფხულიდან გადაინაცვლებს ზამთარში, როდესაც მისი რაოდენობა

3-ჯერ გაიზრდება ბოლო 25 წელთან შედარებით. ნალექების დღე-ღამური

მაქსიმუმი 43%-ით მოიმატებს შემოდგომაზეც. სამაგიეროდ მცირდება

შემოდგომაზე მოსული ნალექების ჯამი. მოიმატებს თავსხმა ნალექიან დღეთა

რაოდენობა, როდესაც ნალექების რაოდენობა აღემატება 10, 20, 50 და 90 მმ-ს.

სამაგიეროდ შემცირდება ნალექების წლიური ჯამის 200 მმ-ით გადაჭარბების

შემთხვევები. მნიშვნელოვნად მოიმატებს ,,მკაცრი” და ,,ექსტრემალური

გვალვების” განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა, რაც ტემპერატურის




88

მატებასთან ერთად, დანამდვილებით გამოიწვევს სარწყავ წყალზე

მოთხოვნილების გაზრდას. სარწყავ წყალზე მოთხოვნილების გაზრდა კი

გავლენას იქონიებს ხრამისა და ალგეთის წყალსაცავების შევსებისა და მათი

ექსპლუატაციის პირობებზე.

ვინაიდან მარნეულში ნალექები თოვლის სახით მეტად უმნიშვნელო

რაოდენობით მოდის, ნალექების დღე-ღამური რაოდენობის მატებამ ზამთარში,

შესაძლებელია გამოიწვიოს მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებულ მცირე

მდინარეებსა და მშრალ ხევებზე იშვიათი განმეორებადობის მაქსიმალური

ხარჯების ჩამოყალიბება, რამაც შესაძლებელია გარკვეული უარყოფითი

ზეგავლენა მოახდინოს სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე და მიმდებარე

ტერიტორიებზე.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული ძირითადი

მდინარეების მტკვრის, ალგეთის, ხრამის, დებედასა და შულავერის

ჩამონადენის მოსალოდნელი ცვლილებების დადგენა ერთი მეტეროლოგიური

სადგურის მონაცემების მიხედვით, შეუძლებელია, რადგან აღნიშნული

მდინარეები სათავეს იღებენ საკმაოდ შორი მანძილიდან და მათი წყლიანობის

რეჟიმი დამოკიდებულია მრავალ ფაქტორზე. ამასთან, საქართველოში მდინარეთა

ჩამონადენზე დაკვირვებები აღარ მიმდინარეობს გასული საუკუნის 90 წლების

შემდეგ, რის გამო შეუძლებელია ბოლო პერიოდის ჩამონადენის შედარება სხვა

პერიოდების ჩამონადენთან მისი ცვლილებების დასადგენად.

5.3. ბიომრავალფეროვნება და კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და

მომავლის სცენარი მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის

კლიმატური ფაქტორები(მზის სხივური ენერგია, ტემპერატურა, შეფარდებითი

ტენიანობა, ნალექები და ქარი), განსაკუთრებით კი თერმული,ახდენს პირდაპირ

ზეგავლენას ხმელეთის ეკოსისტემებზე, ბიოტების გეოგრაფიულ განაწილებაზე, მათ

სეზონურ ცვლილებებზე , ეკოსისტემის სახეობრივ შემადგენლობაზე ,

ბიომრავალფეროვნებაზე და პროდუქტიულობაზე. ბიოლოგიურ სისტემებზე

კლიმატის ზემოქმედების გამოვლინება ხდება გეოფიზიკური და გეოქიმიური

ფაქტორების კომპლექსის ცვლილების გზით,რომელიც ექვემდებარება კლიმატურ

ცვალებადობას.

როგორც ზემოთ აღინიშნა ტემპერატურა არის ერთ ერთი მნიშვნელოვანი

ეკოლოგიუერი ფაქტორი ეკოსისტემაში შემავალი ცოცხალი კომპონენტებისათვის. ის

სხვა კლიმატურ ფაქტორებთან ერთად განაპირობებს ორგანიზმის ცხოველქმედებას,

ზრდა-განვითარებას და განაწილებას.

ცოცხალ ორგანიზმებს ევოლუციის პროცესში გამოუმუშავდათ ტემპერატურის

მიმართ გარკვეული დამოკიდებულება. მათ განვითარებისთვის სჭირდებათ სითბოს

განსაზღვრული რაოდენობა. ცოცხალ ორგანიზმებს ტემპერატურის განსაზღვრული

მინიმუმის დროს შეუძლიათ განვითარების დაწყება , რომელსაც „სასიცოცხლო

ნული“ ეწოდება. იგი სხვადასხვა ორგანიზმისთვის სხვადასხვაა და დამოკიდებულია




89

ამ ორგანიზმის მემკვიდრულ თვისებებზე და იმ საარსებო პირობებზე, რომელშიც

ევოლუციურად ჩამოყალიბდა სახეობა. სიცივის გამძლე მცენარეებისთვის

„სასიცოცხლო ტემპერატურის ნული“ დაახლოებით +50C უდრის, ზომიერი

სარტყლის მცენარეებისთვის +100C, ხოლო სითბოს მოყვარულთათვის +150C და

მეტსაც. რაც შეეხება ტემპერატურის ოპტიმუმს, როდესაც ორგანიზმი საუკეთესო

ზრდით ხასიათდება იგი სხვადასხვაა მცენარებისა და ცხოველების სხვადასხვა

ჯგუფებისთვის. მცენარეებისთვის იგი მერყეობს 25-300-ს შორის. ტემპერატურის

მაქსიმუმი, როდესაც მცენარე წყვეტს ზრდას დაახლოებით 40-500-ის ფარგლებში

მერყეობს.

ბიოლოგიურმა სახეობებმა ევოლუციისა და კოევოლუციის პროცესში შეიძინეს

ადაპტაციის მექანიზმები კლიმატური ფაქტორების თანდათანობით და

ხანგრძლივად მიმდინარე ცვლილებების მიმართ.

მცენარეებს მაღალი და დაბალი ტემპერატურისაგან თავის დასაცავად

გამოუმუშავდათ სხვადასხვა ადაპტაციები: ანატომიურ-მორფოლოგიური,

ფიზიოლოგიური და ეკოლოგიური.

რაც შეეხება ცხოველებს,მათი აქტიური ცხოვრება შესაძლებელია ტემპერატურის

მხოლოდ ვიწრო დიაპაზონში 00-დან დაახლოებით 500C-მდე. ცხოველებისთვის

ტემპერატურული ადაპტაციის მექანიზმები განსხვავებულია პოიკილოთერმულ და

ჰომოიოთერმულ ორგანიზმებში. ცხოველების არახელსაყრელი ტემპერატურისადმი

შეგუება გამოიხატება მორფოლოგიურ, ფიზიოლოგიურ და ეთოლოგიურ

ადაპტაციებში.

გარდა ცალკეული ორგანიზმებისა კლიმატური ფაქტორების და განსაკუთრებით

ტემპერატურის მიმართ მგრძნობელობას იჩენს თვით ეკოსისტემა და მასში

გაერთიანებული მრავალი თანასაზოგადოება. ასე რომ ეკოსისტემის

მგრძნობელობის ხარისხი კლიმატური ცვლილებების მიმართ დამოკიდებულია მის

ბიოტურ და აბიოტურ კომპონენტებს შორის სტრუქტურულ და ფუნქციონალურ

ურთიერთზემოქმედებაზე ეკოსისტემის შიგნით.

ცოცხალი ორგანიზმების მსგავსად ცალკეული ბიოსისტემებისთვისაც

დამახასიათებელია ცვალებადობა როგორც დღე-ღამის, ისე სეზონისა და წლების

განმავლობაში.

რაც შეეხება მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებულ ეკოსისტემებსა

და მასში არსებულ ბიომრავალფეროვნებას, ისინიც სხვა ბიოსისტემების მსგავსად

განიცდიან მიმდინარე კლიმატის ცვლილების ზეგავლენას. ბოლო წლების მანძილზე

მარნეულის რაიონში არსებულმა ეკოსისტემებმა და მისმა ბიომრავალფეროვნებამ

მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადეს. მარნეულის ტერიტორიის უმეტესი

ნაწილი სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს უკავია.პირველადი ბუნებრივი

მცენარეულობა აქ თითქმის აღარ არსებობს,მხოლოდ მისი დერივატებია

შემორჩენილი.

იმისათვის რომ დადგინდეს კლიმატის ცვლილება ახდენს თუ არა რაიმე

მნიშვნელოვან ზეგავლენას აქ არსებულ ბუნებრივ ეკოსისტემებზე და მის

ბიომრავალფეროვნებაზე ამისათვის საჭიროა ვიცოდეთ მისი მცენარეული

კომპონენტების ფენოლოგიური რითმის მრავალწლიანი დინამიკა, რისთვისაც

საჭიროა სისტემატიური და დეტალური დაკვირვება მცენარეების ფენოფაზებზე.




90

ვინაიდან მხოლოდ ამ შემთხვევაშია შესაძლებელი იმის დადგენა თუ რა გავლენას

ახდენს კლიმატის ცვლილება სახეობის განვითარებაზე და ბიომრავალფეროვნების

მდგომარეობაზე. მსგავსი კვლევები ამ რეგიონში და ზოგადად საქართველოში

ბოლო პერიოდში არ ჩატარებულა. ამიტომ შეგვიძლია თეორიული დასკვნების

გაკეთება ზოგადი ანალიზის საფუძველზე.

მარნეულის რაიონში იმის გამო რომ თითქმის არ არის არცერთი ბუნებრივი

ეკოსისტემა პირველადი სახით შენარჩუნებული, დაცული ტერიტორიების სისტემა

არ არის განვითარებულ, არ არსებობს არცერტი ტიპის დაცული ტერიტორია.

ნახევარუდაბნოს მცენარეულობა ძირითადად ზამთრის საძოვრებად გამოიყენება და

მთლიანად დეგრადირებული, გაღარიბებული და დასარევლიანებულია.

სტეპის მცენარეულობაც მუდმივად ძოვების მაღალ პრესს განიცდის და აშკარად

გამოსახულია მცენარეულობის დეგრესია.

ტყის ეკოსისტემებიც ძლიერ დეგრადირებულია ანთროპოგენული პრესის გამო.

მდინარის ნაპირებზე შემორჩენილია ტუგაის ტყის ფრაგმენტები.

მიუხედავად იმისა რომ კლიმატის ცვლილების ბოლო 25 წლის მონაცემებით

საქართველოში და კერძოდ მარნეულის რაიონში წინა 25 წელთან შედარებით ოდნავ

დამთბარია და შეინიშნება სხვა კლიმატური პარამეტრების ცვლილებებიც,

ბუნებრივი ეკოსისტემები და მცენარეთა სავეგეტაციო პერიოდი არ შეცვლილა. ამის

მიზეზი შეიძლება იყოს მკაცრი კლიმატური ზონის მცენარეებში ტემპერატურული

ცვლილებების მიმართ არსებული ტოლერანტულობის ფართო დიაპაზონი. ან ის რომ

მცენარეები რეაგირებენ არა კლიმატის საშუალო პარამეტრების ცვლილებაზე არამედ

მათთვის უფრო მნიშვნელოვანია დღე-ღამური კლიმატური პარამეტრების წლიური

მიმდინარეობის ცვლილების ხასიათი და ზოგ შემთხვევაში ექსტრემალური

კლიმატური პარამეტრები, რომელმაც შეიძლება მკვეთრად შეცვალოს ეკოსისტემის

ბიომრავალფეროვნება.

მარნეულში არის მაგალითები ექსტრემალური ტემპერატურული ცვლილებები(მაგ.

გვალვები) არაპირდაპირ როგორ ცვლის ცენოზს. განსაკუთრებით ყველაზე დიდი

ცვლილებები განიცადა სტეპისა და ნახევარუდაბნოს მცენარეულობამ. სტეპისა და

ნახევარუდაბნოს უდიდესი ფართობები გადახნულია, საძოვრები გადატვირთულია

და ხდება ჭარბი ძოვება. ცხვრის ჭარბი ძოვების შედეგად სტეპის ეკოსიტემების

დიდი ნაწილის მცენარეული საფარი გათქერილია და დეგრადირებულია, რამაც

გამოიწვია გვალვების ზეგავლენით მრავალი სახეობის განდევნა საძოვრიდან და

სარეველებისა და გვალვაგამძლე სახეობების, გაბატონება. ეს რათქმაუნდა არ არის

კლიმატის ცვლილების პირდაპირი ზემოქმედების შედეგი, რადგან აქ მთავარი

სტრესული ფაქტორი გახლავთ ანთროპოგენული ზემოქმედება, მაგრამ გვალვების

ზეგავლენა მნიშვნელოვანია.

გვალვები მკვეთრად ცვლიან სტეპისა და ნახევრადუდაბნოს მცენარეულობის

ზოგიერთი სახეობის სეზონურ რითმიკას, ისინი ძლიერი სიმშრალისა და მაღალი

ტემპერატურის პირობებში (ივლისი-აგვისტო) სვენების პერიოდში გადადიან.

გრძელვადიან პერსპექტივაში კლიმატი წარმოადგენს ძირითად ფაქტორს

ეკოსისტემისა და მისი მრავალფეროვნების ფორმირებისათვის,ის განსაზღვრავს მის

სახეობრივ შემადგენლობას და ეკოსისტემაში ნივთიერებათა და ენერგიის ცვლის




91

შეთანხმებულ მუშაობას. ბიოლოგიური სისტემების რეაქციას კლიმატის

ცვლილებაზე მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს დროის მასშტაბი.

ათეული წლების განმავლობაში და დროის უფრო დიდ პერიოდებში კლიმატის

პარამეტრების ცვლილებამ შესაძლებელია გამოიწვიოს ბუნებრივი ეკოსისტემების

სახეობრივი სტრუქტურის(ბიომრავალფეროვნების) და ეკოსისტემაში ამა თუ იმ

სახეობის დომინირების თანამიმდევრობის ცვლილება.თავდაპირველად

კლიმატოგენური ცვლილებები ბუნებრივი ეკოსისტემის სტრუქტურაზე მოცემულ

წერტილში მოხდება ინდივიდებისა და პოპულაციების დონეზე, რომელიც შემდგომ

აისახება ეკოსისტემის სახეობრივ შემადგენლობაზე, პოპულაციის რიცხოვნებაზე და

ეკოსისტემაში სახეობის დომინირებაზე. ამიტომ, ვინაიდან სხვადასხვა სახეობებს

სხვადასხვა გენერაციის ხანგრძლივობა ახასიათებთ და აქვთ ადაპტაციის

არაერთგვაროვანი უნარი, არსებობს ალბათობა სახეობათაშორის ურთიერთობის

დარღვევის,რომელიც კოევოლუციის პროცესში გამოუმუშავდათ. ამის შედეგად

დაიწყება მიგრაციული პროცესები, რომელთაც შეიძლება ჰქონდეთ როგორც

აქტიური ადაპტაციური ხასიათი ასევე პასიური- ინდივიდები,რომლებიც უცხო

ეკოსისტემაში მოხვედრისას იღუპებოდნენ, ვერ უწევდნენ კონკურენციას

ადგილობრივ სახეობებს, შეცვლილი კლიმატის პირობებში წარმატებულად იწყებენ

დამკვიდრებას. ამის შედეგად , იწყება კლიმატოგენური გადაადგილებები ბიომების

საზღვრების ასწლიანი და შემდგომი მასშტაბით. ამ პროცესების მიმდინარეობის

კვალდაკვალ შესაძლოა სახეობები, რომელთაც აქვთ ადაპტაციის შეზღუდული

შესაძლებლობები გადაშენდნენ, ისეთები როგორიცაა იშვიათი, ენდემური და

არაკლიმატური(ანთროპოგენული და სხვ.) ფაქტორების პრესის ქვეშ მყოფი

სახეობეები.

საქართველოს მომავალი 30 წლიანი კლიმატური ცვლილების სცენარის მიხედვით

2020-50წწ პერიოდისათვის მოსალოდნელია კლიმატის მნიშვნელოვანი ცვლილება,

საშუალო წლიური ტემპერატურა მოიმატებს 2,5-30C-ით, ნალექები კი მოიმატებს 6%-

ით.

ეკოსისტემის კომპონენტების, მათ შორის ბიომრავალფეროვნების მდგომარეობის

სამომავლო ცვლილებების შეფასებისა და გრძელვადიანი პროგნოზისათვის

სპეციალისტები გამოიყენებენ პალეოანალოგიის მეთოდს. პალეოანალოგიისთვის

გამოიყენებენ ჰოლოცენის ოპტიმალურ პერიოდს(5,5 ათასი წელი თანამედროვე

ეპოქამდე), როდესაც საშუალო გლობალური ტემპერატურა თანამედროვესთან

შედარებით იყო 0,7- 10-ით მეტი, და მიკულინურ(ვიურმულ) გამყინვარებათაშორის

ხანას(125 ათასი წლის წინანდელი პერიოდი), როდესაც საშუალო გლობალური

ტემპერატურა თანამედროვესთან შედარებით იყო 1,7-1,80-ით მაღალი.

საშუალოგლობალური ტემპერატურების ეს დიაპაზონი ძალიან ახლოს არის 30-50

წლის შემდგომ მოსალოდნელ ტემპერატურებთან.

ჰოლოცენის პერიოდში დაახლოებით 9-6 ათასი წლის წინათ დედამიწაზე ჰავა

ახლანდელზე უფრო თბილი იყო. მყინვარებს ნაკლები მოცულობა ჰქონდა, ოკეანის

დონე თანამედროვეზე 4-5 მეტრით მაღლა იყო.

შავი ზღვის აუზში ფლანდრიული ტრანსგრესიის პარალელურად

ხმელთაშუაზღვიდან შემოჭრილმა მარილიანმა წყალმა მიაღწია კარანგატულის

შემდგომ მაქსიმუმს 4-5 მეტრს, რის შემდეგაც შავი ზღვის დონე ისევ დადაბლდა.




92

კავკასიონის მყინვარები იმ დროს მკვეთრად შემცირდნენ, ხოლო ანტიკავკასიონის

გამყინვარება სავსებით გაქრა. ტყის ზედა საზღვარი თანამედროვესთან შედარებით

200-300 მეტრით მაღლა მდებარეობდა. 5700-5600 წლის წინათ გამოვლინდა

კოსმოგენური აცივების უკანასკნელი(მეშვიდე) ფაზა, რომელმაც რამდენიმე მეტრით

დაადაბლა, ახლანდელთან შედარებით ოკეანისა და შავი ზღვის დონე, გამოიწვია

მკვეთრი გადაჯგუფებები მცენარეულ საფარში. 5000 ათასი წლის წინათ კავკასიაში

დამყარდა დღევანდელის მსგავსი პირობები. მე-19 საუკუნის ბოლოდან ისევ დაიწყო

დათბობა, ხეობურმა ყინვარებმა დაიხიეს(1-1,5 კმ-ით), მთელი რიგი ყინვარები

დაიყო შემადგენელ ნაწილებად, ბევრი მცირე ყინვარი სრულად აღიგავა პირისაგან

მიწისა.

კლიმატის სამომავლო ცვლილების შეფასება, რომელიც მიღებულია გლობალურ

კლიმატზე ანთროპოგენული ზემოქმედების სხვადსხვა სცენარების

გათვალისწინებითა და სხვადასხვა კლიმატური მოდელების დახმარებით,

მიუთითებენ იმაზე რომ 21-ე საუკუნის შუა პერიოდში საქართველოში

მოსალოდნელია როგორც არიდული ასევე ჰუმიდური დათბობა. შავი ზღვის

სანაპირო ზოლში მოსალოდნელია ხმელეთის დატბორვა და მტკნარი წყლის

დაბინძურება, საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონებში კი მოიმატებს გვალვიანობის

ინტენსივობა და გაძლიერდება გაუდაბნოების პროცესები.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ეკოსისტემებისა და მისი

ბიომრავალფეროვნების მოსალოდნელ შესაძლო ცვლილებებზე კლიმატთან

მიმართებაში, კვლევების არარსებობის გამო, შესაძლოა მიახლოებული და ზოგადი

პროგნოზის გაკეთება.

სტეპისა და ნახევარუდაბნოს ზონაში, გლობალური დათბობა გამოიწვევს

გაუდაბნოების პროცესის გააქტიურებას და გვალვაგამძლე და ქსეროფილური

სახეობების გაფართოებას.

ადგილობრივი ეკოსისტემები მეტად მგრძნობიარენი არიან კლიმატის

მოსალოდნელი ცვლილების მიმართ, მითუმეტეს დღეის მდგომარეობით ისინი

დეგრადირებულნი არიან ძლიერი ანთროპოგენული პრესის შედეგად.

მოსალოდნელი ცვლილებები სქემატურადაა გამოხატული ცხრილში 18:

№ ეკოსისტემები მიმდინარე სუქცესიები მოსალოდნელი

სუქცესიები

ბიომრავალფეროვნე

ბის ცვლილება

1 ნათელი ტყის

ეკოსისტემა,რომელს

აც ქმნის: Pistacia

mutica,Celtis

caucasica,Acer

iberikum,Pirus

georgica,P.sachokiana,

Juniperus polycarpos

და სხვ.

მცირე ფრაგმენტებია

შემორჩენილი

იალღუჯის მაღლობზე

და მთისწინეთში.

ძირითადად

დაუცველია, ხდება

ტერიტორიის

გამოყენება სამეურნეო

საქმიანობისთვის, რაც

ამცირებს ტყის

ფართობს.

მოხდება ნათელი

ტყეების ჩანაცვლება

მეორადი სტეპებით

და

აგრობიოცენოზებით.


ბა შემცირდება და

გაღარიბდება.

2 ჭალის ფრაგმენტებადაა კლიმატური ბიომრავალფეროვნე




93

ტყეები(ტუგაის

ტიპის)

Populus

hibrida,P.alba,P.canes

cens,Quercus

pedunculiflora,Salix

excelsa და სხვ.

შემორჩენილი

მდინარეთა

ნაპირებზე.ძლიერ

დეგრადირებულია.

არაა დაცული ხდება

უკონტროლო ჭრები.

ცვლილებისა და

ანთროპოგენული

ზემოქმედების ფონზე

ტყის ფართობი

შემცირდება.

ბა

გაღარიბდება.მცენარ

ეთა და ცხოველთა

სახეობრივი

შემადგენლობა


3 მუხნარ-რცხილნარი

ტყეები

Quercus

iberica,Carpinus

caucacaucasica,

C.orientalis.

არ არის დაცული,

განიცდის

ანთროპოგენულ პრესს.

კლიმატური

ცვლილებისა და


ზემოქმედების

შედეგად ტყის

ეკოსისტემა

შეიცვლება

ქსეროფიტული

ფიტოცენოზით(ჯაგეკ

ლიანი ფორმაციით)


ბა გაღარიბდება.

ტყის ზოგიერთი

მცენარეული

სახეობები გაქრება,

ტყის ცხოველებიც


4 წიფლნარი შემორჩენილი ლოქის

ქედზე მცირე

ფრაგმენტებად.

დაუცველია და

განიცდის

ანთროპოგენულ პრესს.

შესაძლოა მოხდეს

კლიმატოგენური

სუქცესია და


ზემოქმედების ფონზე

ჩამოყალიბდეს სხვა

ფიტოცენოზი.მაგალი

თად სუბალპური

მდელო.


ბა გაღარიბდება

5 ნახევარუდაბნოთა

მცენარეულობა

Salsola dendroides,

Sal.ericoides,

Artemisia fragrans,

Salicornia herbacea

და სხვ.

ნახევარუდაბნოთა

არეალში ძირითადად

ზამთრის საძოვრები

და ბაღ-ვენახებია

განვითარებული.

კლიმატური

ცვლილების

ზემოქმედების

შედეგად დაიწყება

გაუდაბნოების

პროცესი,საძოვრებზე

შეიცვლება

ნახევარუდაბნოს

ფიტოცენოზი და მის

ადგილს დაიკავებს

უდაბნოს

მცენარეულობა,



გაქრება იშვიათი

სახეობები:Iris iberica

და სხვ.

6 უროიანი სტეპი

Festuka

valesiaca,F.ovina,

Stipa tirsa,

St. capilata,Falcaria

vulgaris,Filipendula vu

lgaris და სხვ.მონაწილ

ეობით

უმეტეს ფართობებზე

განვითარებულია

მემინდვრეობა და

საძოვრები, სტეპები

დეგრესიას განიცდიან.

სტეპის

ფიტოცენოზები


დაიწყება

გაუდაბნოების

პროცესი.

გადაშენების საფრთხე

დაემუქრება ენდემურ

და იშვიათ

სახეობებს:Bongardia

chysogonum; Paeonia

mlokosewitschii;

Onobrychis cyrsi და

სახეობრივი

მრავალფეროვნება


ენდემური

სახეობები გაქრება.




94

სხვ.

7 ჯაგეკლიანი სტეპი

ტყის ელემენტებით

Paliurus spina

Christi,Prunus

spinosa,Carpinus

orientalis და სხვ.

მიმდინარეობს

ინტენსიური ძოვება.

მოსალოდნელია

კლიმატოგენური

სუქცესია


ზეწოლის ფონზე,

შესაძლოა

ჩამოყალიბდეს

მეორადი უროიანი

სტეპი.



რეკომენდაციები

კლიმატის გლობალური ცვლილების ეპოქაში და საქართველოში მოსალოდნელი

კლიმატური ცვლილებასთან ადაპტაციის მიზნით საჭიროა განხორციელდეს რიგი

ღონისძიებებისა.

1.მარნეულში დაცული ტერიტორიის არარსებობა ხელს არ უწყობს დაიწყოს

ბუნებრივი ეკოსისტემების კლიმატოგენურ სუქცესიებზე მონიტორინგი ამიტომ

საჭიროა ამ მუნიციპალიტეტში შეიქმნას დაკვირვებისთვის საჭირო მობილური

ჯგუფები და ჩატარდეს ხანგრძლივი კვლევები, რაც მოგვცემს შესაძლებლობას

ზუსტად განვსაზღვროთ ბიომრავალფეროვნების მოსალოდნელი ცვლილებები.

2. მარნეულის ვაკეზე არის ენდემური სახეობის ქართული ზამბახის(Iris iberica)

პოპულაციები, რომელიც ძლიერ დეგრადირებულია და საჭიროებს დაცვას.

ამისათვის სასურველია შეიქმნას ამ ტერიტორიაზე აღკვეთილი.

3. მარნეულის მდელოების უმეტესი ნაწილი გამოყენებულია სათიბ-საძოვრებად და

მემინდვრეობისთვის, მარცვლოვანი კულტურების მოსაყვანად, ბაღ-ვენახებისთვის.

საძოვრების დეგრადაციის ხარისხი მაღალია არამდგრადი ძოვების გამო. კლიმატის

ცვლილების კვალდაკვალ,მომატებული ტემპერატურა კიდევ უფრო მეტად

დააზიანებს ისედაც დეგრადირებულ ტერიტორიების ფიტოცენოზს, ამიტომ საჭიროა

ანთროპოგენული სუქცესიების შემცირების მიზნით დაწესდეს საძოვართ

მორიგეობის სისტემა. კარგი იქნება თუ საძოვრებს დავასვენებთ რამოდენიმე წლით

და განვახორციელებთ სარეაბილიტაციო სამუშაოებს. შევაგროვებთ ადგილობრივი

ფიტოცენოზის მარცვლოვნების თესლებს და მოვახდენთ გაზაფხულზე მათ შეთესვას

საძოვრებზე. ამით აღდგება ამ ჰაბიტატებისთვის დამახასიათებელი მცენარეულობა,

ხოლო ინვაზიური სახეობების გამრავლება შემცირდება.

4. აუცილებელია დადგინდეს წვრილფეხა და მსხვილფეხა პირუტყვის ის საშუალო

რაოდენობა რომელიც ამ რაიონში ძოვს და ამის შემდეგ შემუშავდეს ძოვების რეჟიმი

და განისაზღვროს ის ტერიტორიები, სადაც შესაძლებელი იქნება წინასწარ

დადგენილი რაოდენობის პირუტყვის ძოვება.




95

5. უნდა მოხდეს მარნეულის ტერიტორიაზე არებული ეკოსისტემების მდგრადი

მართვის გეგმების შემუშავება და ტყის აღდგენისა და ადგილობრივი ჯიშებით

ხელოვნური ტყეების გაშენების პროცესების გააქტიურება, რაც ხელს შეუწყობს

ადგილობრივი ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებასა და გაზრდას და რაც მთავარია

ტემპერატურის ზრდის შემცირებას.

5.4 მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიური სიტუაციის

შეფასება კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების პირობებში

5.4.1. მეთოდოლოგიური განმარტება

მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოციალურ-ეკონომიკური სიტუაციის ანალიზისას

ვეყრდნობით გარკვეულ დაშვებებს ხელმისაწვდომი ინფორმაციის დამუშავებისას.

დაშვებულია, რომ სოციალურ-ეკონომიკური სიტუაციის ანალიზისას უპრიანია

უმსხვილესი დამსაქმებელი სფეროების პოტენციალის ანალიზი, გარდა სახელმწიფო

სექტორისა, რომელიც საქართველოს რაიონებში არსებითად ერთმანეთის მსგავსია

და შედარების კარგ შესაძლებლობას არ იძლევა. სამწუხაროდ, რაიონებში არსებული

ფორმალური და არაფორმალური დასაქმების ზუსტი რაოდენობრივი და

ხარისხობრივი დახასიათება შეუძლებელია იმის გათვალისწინებით, რომ ეროვნული

სტატისტიკური სააგენტოს დონეზე ასეთი ინფორმაცია ამჟამად არ მოიპოვება.

მდგომარეობას ისიც ართულებს, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ამა თუ იმ რაიონში

მოქმედებს მსხვილი საწარმო, აუცილებელი არაა, რომ მისი დასაქმებულების

უმრავლესობა რაიონის მკვიდრი იყოს, ან ამ საწარმოს შემოსავლები რაიონის

შემოსავლებზე პირდაპირ და უშუალოდ აისახებოდეს. გარდა ამისა, საქართველოში

2002 წლიდან არ ჩატარებული მოსახლეობის აღწერა და მისი რიცხოვნობის,

მიგრაციული პროცესების მასშტაბის, ხარისხისა და ხასიათის დადგენა უკიდურესად

გაძნელებულია. ამის გათვალისწინებით, საქართველოს თითქმის ყველა

რაიონისათვის, თუკი მას არ გააჩნია მსხვილი ადმინისტრაციული ცენტრი,

სოციალურ-ეკონომიკური ფონის განმსაზღვრელი ძირითადი ფაქტორი სოფლის

მეურნეობაში არსებული პოტენციალი, კერძოდ მიწის ფონდი, ძირითადი სასოფლო-

სამეურნეო კულტურების ფართობები, პირუტყვის სულადობა, საძოვრების

ხელმისაწვდომობა და სხვა ფაქტორები მოიაზრება. საქართველოს რაიონების

აბსოლუტური უმრავლესობა სასოფლო-სამეურნეო პროფილის რაიონებია და მათ

ეკონომიკაში არასასოფლო-სამეურნეო სექტორი შედარებით უმნიშვნელო როლს

თამაშობს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ მოკლედ მიმოვიხილავთ არასასოფლო-

სამეურნეო სექტორების იმ ნაწილს, რომელიც მოსახლეობის შედარებით

მნიშვნელოვან რაოდენობას ასაქმებს და სპეციფიკურია კონკრეტული რაიონისათვის.

ამ ლოგიკით, სოციალური, ჯანდაცვის, განათლებისა და სახელმწიფო მართვის

სფეროები განხილული არაა, რადგანაც ამ სფეროების ხასიათი ქვეყნის ყველა

რაიონისავის ერთგვაროვანია. გარდა ამისა, კლიმატის გლობალური ცვლილება

პირდაპირ და ცალსახად ყველაზე მეტად სოფლის მეურნეობაზე აისახება. მისი

პოზიტიური თუ ნეგატიური ზეგავლენის დადგენა ეკონომიკის სხვა სფეროებზე, ამ




96

ზეგავლენის არაპირდაპირი და უფრო რთული ხასიათის, აგრეთვე შესაძლო

უკუკავშირების რთული ბუნების გამო, ძალზე პრობლემატურია. ამგვარად,

წარმოდგენილ მასალაში სოფლის მეურნეობა განხილულია როგორც სფერო,

რომელიც პირდაპირ და უშუალოდ განიცდის კლიმატის ყველაზე მეტ ზეგავლენას

და უმნიშვნელოვანესია კლიმატის გლობალური ცვლილების კონტექსტში.

მარნეულის რაიონის ეკონომიკის მდგომარეობის, უპირატესად სოფლის მეურნეობის

სექტორის დღევანდელი მდგომარეობისა და პოტენციალის ანალიზისას

გამოყენებულია საქართველოს სოფლის მეურნეობის 2004 წლის აღწერის შედეგები,

ასევე 2010 წლის საქართველოს სოფლის მეურნეობის წელიწდეულის მასალები,

საქართველოს მთავრობის მიერ 2007 წელს მომზადებული ქვემო ქართლის რეგიონის

პასპორტი. აღსანიშნავია, რომ 2005 წლის შემდეგ სტატისტიკის ეროვნული

სამსახური აღარ მოიპოვებს ინფორმაციას რაიონების დონეზე, ფაქტობრივად

შეუძლებელია რაიონების დონეზე სოფლის მეურნეობაში მიმდინარე პროცესების

დინამიკაში განხილვა. იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ წინამდებარე მასალა

განკუთვნილია მარნეულის რაიონის კლიმატის შესაძლო ცვლილებისათვის

ადაპტაციის გრძელვადიანი სტრატეგიის შემუშავების ამოცანის შესასრულებლად,

დავალების კონტექსტიდან გამომდინარე, მივიჩნიეთ რომ 2004 წელს ჩატარებული

სასოფლო-სამეურნეო აღწერის მასალების ანალიზი ამ მიზნისათვის სავსებით

საკმარისია შემდეგი გარემოებებიდან გამომდინარე: 1) 2004 წლის სასოფლო-

სამეურნეო აღწერის შედეგები ყველაზე სრულყოფილ და დეტალურ ინფორმაციას

იძლევა საქართველოს სოფლის მეურნეობაზე რაიონების დონეზე და სოფლის

მეურნეობის ძირითად დარგებზე. 2) საქართველოს სოფლის მეურნეობაში უკვე

დიდი ხანია შეინიშნება ხანგრძლივი სტაგნაციის პროცესი. ინფორმაცია დარგში

შრომისა და კაპიტალის ნაყოფიერების, ასევე ეფექტიანობის სხვა მაჩვენებლების

შესახებ დინამიკაში და თანაც რაიონების დონეზე, უბრალოდ, არ მოიპოვება.

ამიტომაც მიგვაჩნია, რომ 2004 წელს დაფიქსირებული ინფორმაცია, რაიონების

კლიმატის ცვლილებებთან ადაპტაციის კონტექსტში დამაკმაყოფილებელია. 3)

საქართველოს სოფლის მეურნეობა რეგიონებისა და დარგების მიხედვით არ

განიცდის ისეთ კარდინალურ ცვლილებებს, რომლებიც დროთა განმავლობაში ამა

თუ იმ რეგიონისა თუ დარგის პერსპექტივას მკვეთრად გამოხატავდა. ამგვარად, ამა

თუ იმ რაიონის რესურსული ბაზისა და განვითარების პოტენციალის გააზრება

ქვეყნის საერთო კონტექსტში მეთოდოლოგიურად გამართლებულია. 4)

ანალიზისათვის სოფლის მეურნეობის ცალკეული სფეროები მარნეულის

რაიონისათვის შეპირისპირებულია დანარჩენი საქართველოს ანალოგიურ

სფეროებთან რათა უფრო ნათლად გამოიკვეთოს რაიონის კონტექსტი, პრობლემები

უფრო კონტრასტულად გამოჩნდეს და უფრო ადვილად შემუშავდეს შესაბამისი

ადაპტაციის ღონისძიებები.

5.4.2. ზოგადი აღწერილობა

მარნეულის მუნიციპალიტეტის ეკონომიკაში სოფლის მეურნეობა წამყვან როლს

ასრულებს. რაიონში მოიპოვება სამრეწველო და მომსახურების სექტორის ცალკეული

საწარმოები, თუმცა მათი როლი რაიონის ეკონომიკაში შედარებით უმნიშვნელოა. ამ




97

თვალსაზრისით, ეს რაიონი საქართველოს რაიონების დიდი უმრავლესობის

მსგავსია, გარდა იმ რაიონებისა, რომლებშიც ფუნქციონირებენ მსხვილი მასშტაბის

სამრეწველო საწარმოები, რომლებიც მუშახელის შედარებით დიდ რაოდენობას

ასაქმებენ. აქედან გამომდინარე, წარმოდგენილი მასალა კონცენტრირებულია

სოფლის მეურნეობის სექტორის, როგორც მოსახლეობის დასაქმებისა და შემოსავლის

მომტანი ძირითადი სფეროს რესურსული ბაზისა და პოტენციალის ანალიზზე.

ამასთან, ძალზე მოკლედაა მიმოხილული დასაქმების სხვა სფეროებიც.

5.4.3. ეკონომიკის ზოგადი მომოხილვა

მარნეულის რაიონის ეკონომიკა დასაქმების ძირითადი სფეროების მიხედვით

საქართველოს რაიონების მსგავსია, განსაკუთრებით კი იმ რაიონებისა, სადაც

შედერებით ნაკლებია ქალაქის მოსახლეობა. იმის გამო, რაიონულ დონეზე

დეტალური ინფორმაცია ეკონომიკის სფეროების მიხედვით საქართველოში ამჟამად

არ იღირიცხება, ვფიქრობთ, რომ 2007 წელს საქართველოს მთავრობის მიერ

მომზადებული ქვემო ქართლის რეგიონის პასპორტი მარნეულის რაიონის ზოგადი

ეკონომიკური სტრუქტურის კარგ მიახლოებას იძლევა. ამ დოკუმენტის მიხედვით,

ქვემო ქართლის მოსახლეობის 60% სამუშაო ძალას შეადგენს, საიდანაც დაახლოებით

68% დასაქმებულად ითვლება. დასაქმებულთაგან 67% სოფლის მეურნეობაშია

ჩაბმული, დაახლოებით 11% სამეწარმეო სფეროში, ხოლო დანარჩენი

დასაქმებულები სხავადსხვა სფეროებზე ნაწილდებიან. მარნეულის რაიონში,

სოფლის მეურნეობა დასაქმებისა და შემოსავლების თვალსაზრისით, იმაზე მეტ

როლს თამაშობს, ვიდრე ზოგადად ქვემო ქართლისათვის, დასაქმებულთა 91%

სოფლის მეურნეობაზე მოდის აღსანიშნავია, რომ დასაქმებულთა უმრავლესობა

მარნეულის რაიონში, დაახლოებით 77% თვითდასაქმებულად აღირიცხება, რაც

არაფორმალური, ან არასრული დასაქმების ერთგვარი ფორმაა. ამათგან, მთელი

საქართველოს, მათ შორის ცხადია ქვემო ქართლისა და მარნეულისათვის 90-95%

სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულად აღირიცხება. 2007 წლის ქვემო ქართლის

რეგიონის პასპორტის მიხედვით, რეგიონში საშუალო ხელფასი სახელმწიფო

სექტორში აშშ დოლარზე გადაანგარიშებით 176 დოლარს შეადგენს, ხოლო კერძო

სექტორში 117 დოლარს. საშუალო წლიური შემოსავალი ერთ მოსახლეზე

გადაანგარიშებით 360 დოლარია, რაც საქართველოს საშუალო მაჩვენებელს თითქმის

ოთხჯერ ჩამორჩება.

5.4.4. დასკვნა, კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის შეფასება

გამომდინარე იქედან, რომ მარნეულის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას

ძირითადად აგრარული სექტორი განსაზღვრავს, განვიხილავთ კლიმატის

ცვლილების ზეგავლენას რაიონის სოფლის მეურნეობაზე. შესაბამისი

ანალიზისათვის მიზანშეწონილია აგროკლიმატური ზონირების გათვალისწინება.

სოფლის მეურნეობის სხვადასხვა დარგის რაციონალურ განლაგებას და მათ

განვითარებას განსაზღვრავს აგროკლიმატური რესურსები. კლიმატის ცვლილება

თავის მხრივ განაპირობებს აგროკლიმატური რესურსების სტრუქტურის ცვლილებას




98

ცალკეული რაიონებისათვის. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე შედგენილია ქვემო

ქართლის აგროკლიმატური ზონების რუკა (იხ. სურათი #1 ქვემოთ).

სურათი #1. აგროკლიმატური ზონები

წყარო: გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების

აგროკლიმატური რესურსები. გამომც. “უნივერსალი”, 2010

საშუალო დღეღამური ტემპერატურების ჯამების მიხედვით (+10°-ზე მეტი)

გამოყოფილია 5 ზონა. ზონებში იზოჰიეტებით მითითებულია ატმოსფერული

ნალექების ჯამი თბილ პერიოდში, რაც საშუალებას იძლევა შევაფასოთ მოცემულ

ზონაში სასოფლო-სამეურნეო კულტურების წარმოების პირობები, ტენით

უზრუნველყოფისას.

აქტიური ტემპერატურების (+10°-ზე მეტი) ჯამი აგროგლიმატური ზონების

მიხედვით

აგროკლიმატური ზონა

მაქსიმალური სიმაღლე ზღვის დონიდან

(მ)

საშუალო დღეღამური +10°-ზე მეტი

ჰაერის ტემპერატურის ჯამი

I 400მ. 4000°

II 1000მ. 3000°

III 1400მ. 2000°

IV 1500მ. 1000°

V 2000მ. 700°




99

წყარო: გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური რესურსები. გამომც.

“უნივერსალი”, 2010

მარნეულის მუნიციპალიტეტი ზირითადად მდებარეობს II აგროკლიმატურ ზონაში.

აღნიშნული ზონა ვრცელდება ზღვის დონიდან 400მ.-დან 1000მ.-მდე. აქტიურ

ტემპერატურათა ჯამი 4000°-3000° და მეტია. ატმოსფერული ნალექების საშუალო

მრავალწლიური შეადგენს 500-600მმ., ზოგიერთ ადგილებში 700-800მმ. თბილ

პერიოდში 350-400მმ. ბოლო წაყინვები დაიკვირვება 01/09 – 05/04 პერიოდში.

პირველი წაყინვები - 03/11 – 13/11. უყინვო პერიოდის ხანგრძლივობა 215-224 დღეა.

მოცემული ზონაში კლიმატური პირობები მისაღებია ვაზის, ხეხილოვნების,

ბოსტნეულის და ბაღჩეულისათვის მაღალი მოსავლიანობის შენარჩუნებისათვის

აუცილებელია ჩატარდეს კულტურების წყლით უზრუნველყოფის ღონისძიებები 1-

2ჯერ, ზოგჯერ 3ჯერ.

რაიონის შედარებით მცირე ნაწილი მდებარეობს I აგროკლიმატურ ზონაში.

აღნიშნული ზონა ვრცელდება ზღვის დონიდან 300მ.-დან 400მ.-მდე. აქტიურ

ტემპერატურათა ჯამი 4000°-ზე მეტია. ატმოსფერული ნალექების საშუალო

მრავალწლიური შეადგენს 400-500მმ., თბილ პერიოდში 300-350მმ.

მოცემული ზონაში კლიმატური პირობები მისაღებია ვაზის, ხეხილოვნების,

მარცვლეული კულტურებისათვის. ზონა მშრალია, ატმოსფერული ნალექების

სიმცირე ვერ უზრუნველყოფს მაღალ მოსავლიანობას. აუცილებელია ზაფხულში

ჩატარდეს ერთწლიანი კულტურების წყლით უზრუნველყოფის ღონისძიებები 3-4-

ჯერ, მრავალწლიანი კულტურებისთვის - 1-2ჯერ. იგივე ღონისძიებები შეიძლება

საჭირო გახდეს ვეგეტაციის სხვა თვეებშიც.

არსებული ინფორმაციის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ მარნეულის

მნიშვნელოვნად მოწყვლადია კლიმატის ვცლილებებისადმი. საქმე იმაშია, რომ

რაიონში გავრცელებული ბოსტნეული და ბაღჩეული კულტურების განსაკუთრებით

მგრძნობიარეა სითბოსა და ტენიის უზრუნველყოფისადმი. სავარაუდო

ტემპერატურის ზომიერი მატება შეიძლება დადებითი ფაქტორი იყოს , თუმცა

ტენიანობის შემცირება მეტად უარყოფითად იმოქმედებს ამ კულტურებზე. რაიონის

მიწის ფონდის ფრაგმენტაციის და დეფიციტის პირობებში, აგრარული სექტორის

არსებული სტრუქტურის შენარჩუნება მეტად მნიშვნელოვანია სოციალურ-

ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით.

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა

1. საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო აღწერა, საქსტატი, თბილისი 2004

2. საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა, საქსტატი, თბილისი 2002

3. საქართველოს სოფლის მეურნეობა, საქსტატი, თბილისი, 2010

4. მეწარმეობა საქართველოში, საქსტატი, თბილისი, 2011




100

5. გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური

რესურსები. გამომც. “უნივერსალი”, 2010

6. კლიმატის გლობალური დათბობის გავლენა აგროკლიმატური ზონების

ცვლილებაზე. მელაძე გ., თუთარაშვილი მ., მელაძე მ., ჰიდრომეტეოროლოგიური

ინსტიტუტის შრომები, ტომი #115.

7. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია

8. მარნეულის მუნიციპალიტეტის საბაზისო კვლევა, ადგილობრივი

შესაძლებლობების გაზრდა და რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავება

კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტირებისა და ბიომრავალფეროვნების დაცვის

მიზნით საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში, EU, Mercy Corps, CENN

9. Georgia’s Second National Communication to the UNFCCC, თბილისი, 2009

10. მარნეულის მუნიციპალიტეტის გამგეობა

11. მარნეულის მუნიციპალიტეტის საკრებულო

12. მარნეულის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიული ორგანოების რწმუნებულები

13. მარნეულის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახური

14. მარნეულის კულტურის, განვითარების, სპორტის, ძეგლთა დაცვის და

ახალგაზრდულ საქმეთა სამსახური

15. ა.ი.პ კულტურის ცენტრი

16. საქართველოს სტატისტიკის სამსახური

17. მარნეულის მუნიციპალიტეტის განვითარების სტრატეგია

18. კ.თავართქილაძე - ჰავის ცვლილების თავისებურებანი საქართველოში.

ვ.ბაგრატიონის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, #2(81), 2008

19. გ.მელაძე - სუბტროპიკული ტექნიკური კულტურების აგროკლიმატური

პირობები და პროგნოზები. თბ., 1971 20. Агроклиматические ресурсы Грузинской ССР. Под. ред. Т.И.Турманидзе.

Гидрометеоиздат, Л., 1978

21. გ.მელაძე, მ.თუთარაშვილი, მ.მელაძე - კლიმატის გლობალური დათბობის

გავლენა აგროკლიმატური ზონების ცვლილებაზე. «კლიმატი, ბუნებრივი

რესურსები, სტიქიური კატასტროფები სამხრეთ კავკასიაში”. საერთაშორისო

კონფერენციის მასალები. ჰმი-ის შრომები, ტ.#115, 2008

22. გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური

რესურსები. გამომც. “უნივერსალი”, 2010

23. Геология СССР, т.X, Грузинская ССР, редактор акад. П. Гамкрелидзе, изд. «Недра»,

Москва, 1964

24. Гидрогеология СССР, т.X, Грузинская ССР, редактор проф. И. Буачидзе, изд.

«Недра», Москва, 1970

25. Атлас Грузинской ССР. Академия наук Грузинской ССР институт географии им.

Вахушти

26. საქართველოს ტერიტორიისთვის დამახასიათებელი ბუნებრივი სტიქიური

მოვლენების საფრთხეებისა და რისკების ატლასი. CENN/ITC, თბილისი, 2012

27. Кварцхава П.Ф. Сводный отчёт Марнеульской ГГП по работам 1961 – 1964 г.г.

Фонды Госдепартамента геологии Грузии, 1965

28. საქართველოს ფლორა. თბილისი.1970-2003.ტ.I-XIV. „მეცნიერება“ თბილისი




101

29. რ. გაგნიძე, მ. დავითაძე. 2000.“ადგილობრივი ფლორა“.გამომცემლობა აჭარა

30. ლ.მარუაშვილი.1970. „საქართველოს ფიზიკური გეოგრაია“. თსუ გამომცემლობა,

თბილისი.

31. ლ.მარუაშვილი. «კავკასიის ფიზიკური გეოგრაფია“. თბილისი.

32. ნ.კეცხოველი.1960.“საქართველოს მცენარეული საფარი“.საქართველოს

მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, თბილისი.

33. საქართველოს წითელი ნუსხა, 2006 წ.

34. გურიელიძე ზ. 1996. საშუალო და მსხვილი ძუძუმწოვრები. წიგნში:

“საქართველოს ბიომრავალფეროვნების პროგრამის მასალები”. თბილისი: 74-82.

35. საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინება კლიმატის ცვლილების ჩარჩო

კონვენციისთვის, თბილისი, 2009

36. Biodiversity, Climate Change and Adaptation. Nature-Based Solutions from the World Bank

Portfolio.

37. FOREST ECOSYSTEMS IN THE CONDITIONS OF CLIMATE CHANGE: BIOLOGICAL

PRODUCTIVITY, MONITORING AND TECHNOLOGIES FOR ADAPTATION 38. Ю.Одум. Основы экологии. 1986.

39. Р.Дажо. Основы экологии.

40. Горищина Т.К. Экология растении.

41. Работнов Т.А. Фитоценология. 1992.

42. www.fao.org 43. www.kvemokartli.info 44. www. kvemokartli.ge

45. http://ka.wikipedia.org/wiki/მარნეულის_მუნიციპალიტეტი

46. www.marneuli.ge

წინამდებარე პუბლიკაციის შინაარსზე სრული პასუხისმგებლობა ეკისრება მერსი

ქორფსს და სენს, და იგი არავითარ შემთხვევაში არ გამოხატავს ევროკავშირის

მოსაზრებებსა და შეხედულებებს.

მარნეულის მუნიციპალიტეტის საბაზისო...

Documents

Transcript of მარნეულის მუნიციპალიტეტის საბაზისო...