Pedagogikanew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_188_Pedagogika_2015_3.pdf · 2018-02-08 · PEDAGOGIKA 2015,...

PEDAGOGIKA 2015, 3-son

1

Muassis:

Nizomiy nomidagi Toshkent

davlat pedagogika universiteti.

“Pedagogika” jurnali “Pedagogik

ta’lim” jurnalining vorisidir.

Jurnalda pedagogika, psixologiya,

o‘qitishning metod va texnologiya-

lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik

maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop

etiladi.

Jurnalga Toshkent shahar

Matbuot va axborot boshqarmasi-

ning 2014-yil 26-maydagi 02-004-

sonli “Ommaviy axborot vositasi

davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi

to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va

unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy

kitob palatasining 2008-yil 30-iyun-

dagi 511/S shartnomasi asosida

Davriy nashrlarning Xalqaro stan-

dartlar (ISSN) – 2010-5320 raqami

taqdim etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy

attestatsiya komissiyasi rayosatining

2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli

qarori bilan ro‘yxatga olingan.

Jurnal oliy ta’lim muassasalarining

professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim-

lar, akademik litsey, kasb-hunar

kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim

maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi-

rish va qayta tayyorlash tizimi

tinglovchilari, magistrantlar, talaba-

larga mo‘ljallangan.

Tahrir hay’ati:

SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir)

Abdullayeva Barno

Adilov Po‘lat

Adilova Saodat

Ashirboyev Samixon (bosh

muharrirning birinchi o‘rinbosari)

Begimqulov Uzoqboy

Beshimov Ro‘zinazar

Boymetov Botir

Egamberdiyeva Nodira

Ergashev Dilshod

Ergashov Maxamatirasul

Fayzullayev Saidnosir

Fuzailova Gavhar

Gulyamov Komiljon

Ismoilov Omilxon

Isyanov Ravil

Jalolov Jamol

Komilova Nodira

Mamadazimov Mamadmusa

Matenova Yuliya

Maxkamdjanov Karimjon

Mirqosimova Marg‘uba

Mirxoliqov Zikrilla (mas’ul kotib)

Muslimov Narzulla

Nurmuhammedova Laylo

Qahhorova Matluba

Qodirova Fotima

Safayev Nuriddin

Taxirov Jozil (bosh muharrir

o‘rinbosari)

Tolipova Jamila

Toirov Shuxrat

Valiyeva Sirojiya

Xalilov Faxriddin

Xodjayev Begzod

Yuzlikayev Farid

Zufarov Sherzod

2015/3


2

O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI TARIXIDAN

LAVHALAR

Xalq ta’limi tizimiga o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilarini tayyorlab

berayotgan o‘zbek tili va adabiyoti fakulteti universitetning eng keksa, o‘ziga

xos boy tarixiga ega bo‘lgan fakultetlaridan biridir.

O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti 1935-yili tashkil etilgan bo‘lib,

universitetning tengdoshidir. U dastlab “O‘zbek tili va adabiyoti” (1950)

fakulteti deb nomlangan, keyin esa “Tarix-filologiya” fakulteti deb yuritildi.

1968-yildan e’tiboran “Filologiya” fakulteti deb yuritila boshlandi. 1976-yili

uning asosida “O‘zbek va qozoq filologiyasi”, “Rus va tatar filologiyasi”

fakultetlari tashkil topdi.

Fakultetning birinchi dekani N. T. Venediktov bo‘lgan. Turli yillarda

K. D. Gramatovich, T. H. Salimov, Sh. M. Abdullayeva, M. U. Umarov,

M. Boboyeva, A. Q. Qayumov, H. Bekmuhamedov, M. B. Ahmadboyeva,

A. Sa’diyev, A. Sh. Shermatov, N. M. Hamidov, S. O‘. O‘tanov, T. Boboyev,

Q. Qo‘sonboyev, N. M. Mahmudov, B. To‘xliyev, I. J. Yo‘ldoshevlar dekanlik

qilishgan. 2006-yildan e’tiboran I. M. Azimov fakultet dekani bo‘lib ishlab

kelmoqda.

1935-yilda fakultet qoshida 2ta kafedra – “O‘zbek tili” va “O‘zbek

adabiyoti” kafedralari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, o‘tgan davr ichida “O‘zbek

tilshunosligi”, “O‘zbek adabiyoti”, “Umumiy tilshunoslik”, “O‘zbek tili va

adabiyotini o‘qitish metodikasi”, “Qardosh xalqlar adabiyoti”, “O‘zbek tili tarixi

va sharq tillari”, “Rus tilshunosligi”, “Rus va chet el adabiyoti”, “Qozoq

filologiyasi”, “Qrim-tatar filologiyasi”, “Rus guruhlarida o‘zbek tili” kafedralari

faoliyat ko‘rsatgan.

Turli yillarda bu fakultet dunyoga mashhur bo‘lgan akademiklar

V. M. Jirmunskiy, A. K. Borovkov, Y. E. Bertels, V. V. Reshetov, professorlar

A. Sa’diy, H. Zarifov, G‘ozi Olim, H. Sulaymon, G‘. Abdurahmonov,

F. Abdullayev, A. G‘. G‘ulomov, S. Usmonov, N. M. Mallayev, M. Asqarova,

A. Boboxonov, M. Mirzahmedov, M. Bekbergenov, A. Shermatov, T. Boboyev,

T. Aydarov, X. Abdurahmonov, P. Shermuhammedov, Q. Sattarov, M. O‘razov,

A. Isoboyev, K. Qosimova, dotsentlar Q. Ahmedov, taniqli olim va shoir

M. Shayxzoda, T. H. Salimov, O. Qayumov, M. U. Umarov, O. Sharafiddinov,

UNIVERSITETNING 80 YILLIGI


3

A. Alimuhamedov, Hakim Homidiy, Sh. Abdullayeva, I. Husanxo‘jayev.

M. Shamsiyev, T. Ibrohimov, O‘. Rashid, N. Bozorboyev, S. Ibrohimova,

T. Tursunova, J. Tursunov, M. Usmonova, U. Salohiddinov, H. Ubaydullayev,

N. Ismatullayev, R. Abdulahadova, L. Xalilov, S. Akbarov, M. Akbarov,

X. Nazarova, X. Komilova, S. G‘oyibov, Q. Oripov, Q. Azizov, M. Sharipov,

Sh. Afzalov, S. Aliyeva, R. Qayumova, B. Mirzaahmedov, X. Jumayeva,

S. Ravshanova, R. Inog‘omova, M. Amitova, N. G‘afurova, M. Shamsiyevalar

yoshlarga ilm sirlarini o‘rgatgan.

Fakultetda ko‘p yillar ishlab, ilmiy va ilmiy-metodik ishlari, yoshlarga

ta’lim va tarbiya berishda respublikamizga tanilgan M. Ahmadboyeva,

A. Rashidov, S. To‘rabekova, M. Hamidova, H. Jamolxonov, A. Saidniyozov,

M. Jumaboyev, Q. Safoyev, R. Yunusov. M. Abidova, N. Karimova,

F. Nabiyevlar qarilik gashtini surmoqda.

Fakultetda quyidagi professor va dotsentlar ma’lum muddat faoliyat

ko‘rsatdi: A. Memetov, Z. Ma’rufov, B. Mamedov, S. Sultonsaidova,

M. Sharafiddinova, A. Abdurazzoqov, J. Hazratqulov, N. Abdullayev,

Y. Eshonqulov, Z. Odilova, X. Muhamadaliyev, O. G‘ulomova va boshqalar.

Fakultetga asos solingan kundan boshlab respublika maktablari uchun

o‘zbek tili va adabiyoti, rus tili va adabiyoti, qozoq tili va adabiyoti (1953), tatar

tili va adabiyoti (1968), milliy maktablarda rus tili (1971), rus maktablarida

o‘zbek tili (1972-1981) mutaxassisliklari bo‘yicha yuksak malakali o‘qituvchi

kadrlar tayyorlab kelindi.

Fakultet yurtimizga el ardog‘idagi yozuvchi va olimlar guruhini yetkazib

berdi. Ular orasida davlat mukofoti sovrindorlari Hamid G‘ulom, Zafar Diyor,

Shuhrat, Mamarasul Boboyev, Mirmuhsin, Shukrullo, Zulfiya, Po‘lat Mo‘min,

Vosit Sa’dulla, Said Ahmad, Hakim Nazir, Turob To‘la, O‘ktam Usmonov,

Xayriddin Saloh, Yusuf Shomansur, Nizom Komil singari 40dan ziyod yozuvchi

va shoirlar mavjud.

Fakultetni bitirib, Respublikamiz oliy ta’lim muassasalari hamda ilmiy

tadqiqot institutlarida ishlagan va ishlayotgan akademiklar, fan doktorlarining

soni 50dan ziyoddir. Ular orasida akademiklar Izzat Sulton, Shonazar

Shoabdurahmonov, professorlar Anvar Xojiahmedov, Sobirjon Mirvaliyev,

Malik Murodov, Botirxon Akram, Hamdam Abdullayev, Zarif Do‘simov,

G‘affor Mo‘minov, Karimboy Hayitmetovning ilm-fan ravnaqiga qo‘shgan

hissalari ahamiyatga molikdir.


4

Mazkur fakultetda o‘zbek tili va adabiyoti hamda qozoq tili va adabiyoti

yo‘nalishlari bo‘yicha bakalavr, o‘zbek tili va o‘zbek adabiyoti mutaxassislari

bo‘yicha magistrlar tayyorlab kelinmoqda.

Hozirgi kunda kafedralarda faoliyat yuritayotgan professor-

o‘qituvchilarning 15 foizini fan doktorlari, professorlar, 46 foizini fan

nomzodlari, dotsentlar tashkil etadi.

O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti Chilonzor tumanida joylashgan birinchi

va ikkinchi pedagogik kollejlar, Toshkent nashriyot matbaa kolleji, Sirg‘ali

tumanidagi bank kolleji bilan hamkorlik o‘rnatgan.

Iqtidorli talabalar tashabbusi bilan fakultet nashri bo‘lgan “Biz va Siz”

gazetasi, “Izlanish” ilmiy to‘plami muntazam nashr qilinmoqda.

Fakultet Misr Arab Respublikasining Helvan universiteti, Janubiy

Qozog‘iston oliy ta’lim muassasalari bilan xalqaro hamkorlik aloqalarini

o‘rnatgan.

Fakultet qoshida quyidagi kafedralar faoliyat ko‘rsatadi:

O‘zbek tilshunosligi kafedrasi. Kafedra 1935-yilda tashkil etilgan bo‘lib,

unga turli yillarda professor G‘ozi Olim Yunusov, dotsent T. Salimov, professor

A. K. Borovkov, dotsent M. Shamsiyev, professor S. Usmonov, professor

M. Asqarova, professor N. Mahmudovlar mudirlik qilishgan. Hozir kafedraga

filologiya fanlari nomzodi M. Saparniyozova rahbarlik qilmoqda.

Bu kafedrada turli yillarda A. N. Kononov. V. V. Reshetov, A. G‘ulomov,

Sh. Rahmatullayev, T. Ibrohimov, X. Abdurahmonov, S. Akbarov, S. G‘oyibov,

H. Jamolxonov, T. Tursunova, Y. Eshonqulov, A. Saidniyozov, Q. Safoyev,

R. Yunusov, R. Rasulov, N. Husanov, N. Doniyorovalar mehnat qilgan.

Bu kafedraga 2011-yilda “O‘zbek tili tarixi va sharq tillari” kafedrasi

qo‘shildi va kafedra yiriklashtirildi. Shu kunlarda kafedrada filologiya fanlari

doktorlari, professorlar N. Mahmudov, S. Ashirboyev, D. Lutfullayeva,

filologiya fanlari nomzodlari I. Azimov, N. Ahmedova, M. Rahmatov,

N. Saydirahimova, M. Hakimova, o‘qituvchilar M. Umrzoqova, D. Nosirova,

Z. Xidraliyeva, M. Jamolxonovalar ta’lim va tarbiya ishlarini olib bormoqda.

Kafedrada shu kunga qadar 50dan ortiq fan nomzodi va fan doktorlari

tayyorlandi. Hozir kafedrada 2ta katta ilmiy xodim-tadqiqotchi-izlanuvchi, 7ta

tadqiqotchi tilshunosligimizning turli dolzarb mavzulari bo‘yicha doktorlik

dissertatsiyalari ustida izlanmoqdalar.


5

Kafedra a’zolari turli fundamental tadqiqotlarga bag‘ishlangan davlat

grantlarida ham qatnashib kelmoqda. Professor S. Ashirboyev TEMPUS

dasturida, M. Saparniyazova, M. Hakimovalar Respublika Fan va texnologiyalar

dasturida ishtirok etmoqda.

Mustaqillik yillarida kafedra olimlarining rahbarligida 4ta doktorlik, 34ta

nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi, oliy ta’lim uchun 4ta, o‘rta maxsus

ta’lim tizimi uchun 3ta, umumiy o‘rta ta’lim uchun 14ta darslik va qo‘llanmalar

yaratildi. Ulardan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi

uchun), “O‘zbek tilining nazariy fonetikasi” (magistratura bosqichi uchun), “Ona

tili” (5-sinfi uchun), “Ona tili” (6-sinf uchun), “Ona tili” (9-sinfi uchun),

“O‘qituvchi nutqi madaniyati” (oliy ta’lim uchun), “Davlat tilida ish yuritish”

(o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun) darslik va qo‘llanmalari “Yilning

eng yaxshi darsligi va o‘quv adabiyoti muallifi” tanlovlarida taqdirlangan. Bir

necha yildan beri “O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari” mavzusida

kafedra tashkilotchiligida ilmiy anjuman o‘tkazib kelinmoqda.

O‘zbek adabiyoti kafedrasi. O‘zbek adabiyoti kafedrasi ham 1935-yili

tashkil topgan. Kafedra tashkil qilingan dastlabki yillari bu yerda Abdurauf

Fitrat, Abdurahmon Sa’diy kabi mashhur olimlar talabalarga saboq bergan.

Keyingi yillargacha bu kafedra “O‘zbek klassik adabiyoti”, “Hozirgi

o‘zbek adabiyoti”, “Qardosh xalqlar adabiyoti” nomlari bilan uch mustaqil

kafedra sifatida ish olib borgan. Bu kafedralar faoliyat ko‘rsatgan vaqt

mobaynida O. Sharafiddinov, V. Zohidov, M. Shayxzoda, N. Mallayev singari

taniqli olimlar, Sh. Abdullayeva, H. Homidiy, T. Boboyev, Hamidjon Homidiy,

Q. Qahramonov, S. Matchonov, M. Mirqosimova, T. Shermurodov,

T. Matyoqubovalar rahbarlik qilib keldi. Bugungi kunda dotsent

K. Mullaxo‘jayeva kafedrani boshqarib turibdi. Shuningdek, kafedrada taniqli

olimlar O. Sharafiddinov, H. Sulaymon, O‘. Rashid, M. Sharipov,

S. Ibrohimova, T. Boboyev, P. Shermuhammedov, G‘. Musina, H. Fayziyev,

A. Rashidov, S. To‘rabekova, J. Tursunov, Q. Oripov, M. Jumaboyev,

B. Mamedov, M. Ahmadboyeva, Z. Odilova, M. Amitova, N. Karimova,

F. Nabiyev M. Obidova, M. Qalandarovalar samarali mehnat qilishgan. Bu

dargohda ishlagan Maqsud Shayxzoda yuksak saviyadagi badiiy, ilmiy ijod bilan

birga, uning yuqori malakali pedagogik kadrlar tayyorlash sohasidagi xizmatlari

ham diqqatga sazavordir. U “Chashma” adabiyot to‘garagi rahbari sifatida


6

Hamid G‘ulom, Ramz Bobojon, Shukrullo, Shuhrat, Mirmuhsin, Hayriddin

Saloh, Yusuf Shomansur kabi iste’dod egalariga ijod sirlaridan saboq bergan.

1968-yili kafedra qoshida professor N. M. Mallayev tashabbusi bilan

Alisher Navoiy nomidagi o‘quv muzeyi tashkil etildi. Unda noyob qo‘lyozma va

toshbosma asarlar saqlanadi. Bu yerda “Yosh navoiyxonlar” to‘garagi faoliyat

ko‘rsatib kelmoqda.

Universitetning 80 yilligi nishonlanayotgan shu kunlarda kafedrada

professorlar H. Homidiy, Q. Qahramonov, dotsentlar K. Mullaxo‘jayeva

T. Shermurodov, I. Yaqubov, Sh. Isayeva, T. Matyoqubova, Sh. Ergasheva,

H. Hamroqulova, G. Ashurova, fan nomzodlari A. Shoimov, G. Jo‘rayeva,

o‘qituvchilar V. Ahmedova, A. Xolmonov, N. To‘xtayeva, O. Tojiboyeva,

H. Jo‘rayeva, M. Omonova, F. Burxonova, I. Ismoilovlar yosh avlodga ta’lim va

tarbiya bermoqda.

Kafedrada 40dan oshiq nomlarda to‘plamlar, monografiyalar e’lon

qilingan. 1968-yildan buyon Respublika navoiyshunoslari tashabbusi bilan

kafedrada muntazam ravishda “Navoiyga armug‘on” to‘plami chop etib

kelinmoqda.

Kafedra olimlari turli yillarda umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus ta’lim,

oliy ta’lim tizimini o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlab kelmoqdalar. Ular ichida

professor N. M. Mallayevning o‘rta maktablar uchun yaratgan “O‘zbek

adabiyoti”, oliy maktab uchun yaratgan “O‘zbek adabiyoti tarixi”, professor

T. Boboyevning “Adabiyotshunoslik asoslari” millatimizning eng katta

muvaffaqiyati edi.

Umumiy tilshunoslik kafedrasi. Kafedra 1965-yilda tashkil topgan.

Uning tashkil topishida filologiya fanlari doktori, professor Saidzoda

Usmonovning xizmatlari katta bo‘ldi.

“Umumiy tilshunoslik” kafedrasi tashkil topganidan buyon shu kungacha

kafedraga professorlar S. Usmonov, A. Shermatov, R. Rasulovlar mudirlik

qilishgan. Hozir professor S. Muhamedova rahbarlik qilmoqda.

Bu kafedraga keyinchalik “Rus guruhlarida o‘zbek tili” kafedrasi qo‘shib

berildi va shu munosabat bilan uning a’zolari ko‘paydi. O‘tgan davrda kafedrada

quyidagi professor-o‘qituvchilar ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishdi:

X. Nazarova, L. Xalilov, M. Umarov, Sh. Afzalov, N. Ismatullayev, T. Aydarov,

M. Usmonova, S. Sultonsaidova, S. Aliyeva, Y. Abduvaliyev, M. Akbarov,

V. Aliyeva, S. Rahimov, A. Buvamuhamedov, M. Orifjonova, J. Hazratqulov,


7

S. Ashirboyev, N. Mahmudov, M. Hamidova, Sh. Muhamedov, V. Rustamov,

A. Abdurahimov, S. Ravshanova, N. Abdullayev, M. Abzalova, Z. Hamidov,

Z. Nurullayeva, X. Mahamadaliyev, A. Husanov, D. Mirazizova, D. Boqiva,

S. Boboyeva, U. Niyozov, V. O‘tanova, M. Salohiddinova, M. Siddiqovalar.

Hozir kafedrada 15 nafar professor-o‘qituvchi mehnat qilmoqda:

S. Muhamedova, R. Rasulov, I. Yo‘ldoshev, dotsentlar O‘. Sharipova,

S. Adilova, I. Umirov, N. Sulaymonova, G. Norimova, katta o‘qituvchilar

I. Quvondiqova, Q. Mo‘ydinov, A. Mirazizov, o‘qituvchilar D. Saidova,

A. G‘oziyev, Sh. Yunusova, Sh. Norovalar.

Kafedrada umumiy tilshunoslik, nutq madaniyati, o‘zbek tili

terminologiyasi, o‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borilgan.

O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish metodikasi kafedrasi. Bu kafedra

1972-yildan alohida kafedra bo‘lib faoliyat boshlagan. Unga 1972-1975-yillarda

dotsent T. H. Salimov, 1975-1981-yillar davomida pedagogika fanlari doktori,

professor A. A. Boboxonov, 1982-1992-yillarda dotsent Q. Ahmedov, 1992-

1995-yillarda dotsent R. Abdulahadova, 1995-2011-yillarda professor

B. To‘xliyevlar mudirlik qilishgan. 2011-yildan esa kafedrani pedagogika fanlari

doktori, professor R. Niyozmetova boshqarib kelmoqda.

Kafedrada turli yillarda professor A. Boboxonov, dotsentlar T. Salimov,

M. Shamsiyev, H. Ubaydullayev, U. Salohiddinov, B. Mizaahmedov,

Q. Ahmedov, R. Abdulahadova, R. Inog‘omova, M. Shamsiyeva, R. Qayumova,

X. Jumayeva, A. Abdurazzoqov, O. G‘ulomova, T. Niyozmetova, S. Jamolova,

katta o‘qituvchi Y. Rahimova, o‘qituvchi O‘. Misirovalar pedagogik faoliyat olib

borishgan.

Hozirgi kunda kafedrada professorlar B. To‘xliyev, S. Matchonov,

R. Niyozmetova, M. Mirqosimova, dotsentlar O. Oxunjonova, G. Eshchonova,

T. Yusupova, katta o‘qituvchi va o‘qituvchilar D. Jumashyev, K. Dosanov,

O. Ametova, R. Mirsamiqova, H. Aliqulova, F. Azimova, D. To‘xliyevalar

talabalarga ta’lim-tarbiya berib kelmoqda.

Kafedra a’zolari professor B. To‘xliyev rahbarligida “To‘garaklar ishini

tashkil etishning tashkiliy-uslubiy asoslarini yaratish”, “Ta’lim bosqichlarida

badiiy asarni sharhlash va izohlash yo‘li bilan o‘rganishning ilmiy-metodik

asoslarini tadqiq etish” mavzularida davlat grantini bajargan. Kafedra tashabbusi

bilan 2004-2014-yillarda respublika miqyosida 20ga yaqin anjuman o‘tkazilgan.


8

Oliy ta’lim muassasalari uchun “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi”

(B. To‘xliyev va boshqalar, 2010), “Adabiyot o‘qitish metodikasi” (B. To‘x-

liyev, 2010) yaratildi.

Qozoq tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi. 1972-yilning may oyida

fakulteti tarkibida “Qozoq filologiyasi” kafedrasi tashkil qilindi. Shu yili kafedra

mudirligiga fan nomzodi, dotsent N. Bozorboyev tayinlandi. 1986-1994-yillarda

professor T. Aydarov, dotsent Q. Seydanov, 1994-2004-yillarda professor

T. Qaldiboyevlar mudirlik qilishgan. 2005-yildan kafedrani professor

E. Abduvalitov boshqarib kelmoqda.

1970-1980-yillar kafedraning shakllanish davri bo‘ldi: bu yillarda fan

nomzodlari, dotsentlar M. Mirzahmedov, M. Bekbergenov, T. Aydarov,

M. Orazov va Q. Sattorovlar mehnat qilishgan bo‘lsa, 1990-yillarda kafedra

salohiyati yuksak darajaga yetdi va unda professorlar T. Aydarov,

M. Bekbergenov, M. O‘razov, Q. Sattorov, A. Isaboyev, dotsentlar Q. Seydanov,

T. Qoldiboyev, Q. Jiydeboyevlar yoshlarga ta’lim va tarbiya berdi. Turli yillarda

kafedrada M. Tlauov, A. Raimbekov, B. Turg‘onboyev, D. Aytboyev,

A. Sarsenbekovlar ham ishlagan. Hozirgi kunda kafedrada professor

E. Abduvalitov, dotsent N. Sizdiqboyev, katta o‘qituvchilar O‘. Boyqobilov,

D. Duyseboyeva va o‘qituvchi N. Abduvalitovlar mehnat qilmoqda.

Kafedra a’zolari nafaqat qozoq tili va adabiyoti bo‘limi talabalari, balki

O‘zbekiston Respublikasidagi qozoq maktablarini o‘quv adabiyotlari bilan

ta’minlash bo‘yicha keng qamrovli ijodiy ishlarni amalga oshirib kelmoqda.

Doimiy ravishda Qozog‘iston Respublikasi oliy ta’lim muassasalari bilan ikki

tomonlama shartnomalar asosida hamkorlik aloqalarini o‘rnatib keldi.

Fakultetda yuqoridagi kaferalardan tashqari “Tarjima nazariyasi va

amaliyoti” kafedrasi ham faoliyat ko‘rsatgan, unda asosiy va o‘rindoshlik asosida

A. Umarov (mudir), G‘. Salomov, R. Barakayev, H. Ismoilov, Q. A’zamov,

Z. Isomiddinov, N. Avazov, L. Ahmedova, S. Adilovalar ta’lim-tarbiya ishlarini

olib borishgan.

Fakultet jamoasi ta’lim va tarbiya ishida tashabbuslar ko‘rsatib ishlash va

ijod qilish bilan universitetimizning shonli bayramini munosib kutib olishga shay

bo‘lib turibdi.

Azimov I., Homidiy H.,

Jo‘rayeva G. (TDPU)


9

TDPU TOPOLOGIYA ILMIY MAKTABI:

TARIXI VA ISTIQBOLI

Bu maktabga o‘tgan asrning 70-yillarida asos solindi. 1969-yilda institut

(universitet) rahbariyati va mutaxassislarining taklifi bilan MDU “Oliy

geometriya va topologiya” kafedrasining professorlari Y. M. Smirnov va

V. I. Ponomoryovlar matematika fakultetining professor-o‘qituvchilari va

iqtidorli talabalari uchun “Topologiya fanining yutuqlari va dolzarb

muammolari” mavzusida 20 soatga mo‘ljallangan maxsus kurs o‘qishdi. Bu

fakultet professor-o‘qituvchilarida XX asr boshlarida vujudga kelgan va

keyinchalik tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan topologiya faniga katta qiziqish

uyg‘otdi va Nizomiy nomidagi TDPUda ham bu sohani rivojlantirish rejalari

tuzildi. Dastlab yosh va istiqbolli o‘qituvchilar O‘. Toshmetov va M. Ahmedov,

professorlar Y. M. Smirnov va V. I. Ponomoryov rahbarligida ilmiy-tadqiqot

ishlari olib borishdi. 1971-yildan esa ularning safiga M. Madirimov qo‘shildi

hamda professor Y. M. Smirnov ustozligida tadqiqot ishlarini olib bordi.

O‘. Toshmetov topologik fazolarning giperfazolarini retraktlar va sheyplar

nazariyasi nuqtayi nazaridan o‘rganish masalalari bilan shug‘ullandi. U 1974-

yilda quyidagi teoremani isbot qildi: agar metrikalanuvchi X fazo to‘la bo‘lsa,

quyidagi shartlar ekvivalent bo‘ladi: a) X-bog‘lamli va lokal bog‘lamli,

b) CompX-bog‘lamli va lokal bog‘lamli, d) ContX-bog‘lamli va lokal bog‘lamli,

e) CompX-absolut retrakt, f) ContX-absolut retrakt. O‘. Toshmetovning aynan

ushbu teoremasida retraktlar nazariyasining asoschisi taniqli polshalik matematik

Karl Borsukning 1937-yilda nashr qilgan “Retraktlar nazariyasi” monografi-

yasida qo‘yilgan muammolarning bittasi o‘zining ijobiy yechimini topdi.

M. Madirimov esa ilmiy izlanishlarini topologik guruh uzluksiz harakat

qiladigan fazolarda o‘lcham va retraktlar nazariyasi masalalariga bag‘ishladi. U

1974-1975-yillarda taniqli matematik olimlar Gurevich va Moritaning

metrikalanuvchi topologik fazolarning o‘lchamlarini nol o‘lchamli fazolardan

bo‘ladigan yopiq uzluksiz akslantirishlarning karralari yordamida tavsiflash,

Kuratovskiy va Dugundjning topologik fazolarning 𝐶𝑛 (n o‘lchamli

bog‘lamlilik) va LCn (n o‘lchamli lokal bog‘lamlilik) kabi muhim topologik

xossalarini uzluksiz akslantirishlarni davom ettirish bilan tavsiflash, Urison va

Katetovning fazolar o‘lchamlarini nol o‘lchamli fazolarga yoyish orqali

tavsiflash, Nagataning fazolar o‘lchamlarini maxsus bazalar tanlash orqali

tavsiflash haqidagi teoremalarini chekli guruhlar harakat qiladigan


10

metrikalanuvchi fazolar uchun ham o‘rinli ekanligini isbot qildi va tadqiqotlarini

yakunlab, 1976-yilda Moskva davlat universiteti huzuridagi ixtisoslashgan

kengashda “Topologik gruppa uzluksiz harakat qiladigan fazolarda o‘lcham va

retraktlar nazariyasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi.

Nizomiy nomidagi TDPUda topologiya ilmiy maktabining dunyoga kelishi

va rivojlanishida M. Madirimov rahbarlik qilgan topologiya ilmiy seminari

muhim rol o‘ynadi. D. Musayev, T. Jo‘rayev, U. Ismoilov, X. Jumaniyozova,

F. Sayidaliyeva, N. Yodgorov, R. Beshimov, R. Qoshnazarov, M. Ibragimov,

K. Qudaybergenov, A. Zoitov, D. Davletov, G‘. Djabbarov, J. Ro‘ziyev,

I. Raximov, A. Xo‘jayev, A. Ishmetov va boshqalar turli yillarda ushbu

seminarning faol a’zolari bo‘lishgan. D. Musayev, T. Jo‘rayev va R. Beshimov

o‘tgan asrning 80-yillarida ustozlari izidan borib, Moskva davlat universiteti

“Oliy geometriya va topologiya” kafedrasi huzuridagi aspiranturada o‘qishdi.

Ilmiy maktabning faol a’zolaridan fizika-matematika fanlari doktori

D. Musayev superparakompakt fazolar sinfining topologik xossalarini aniqlash,

olingan asosiy ilmiy natijalarni undanda kengroq bo‘lgan topologik fazolarga

hamda uzluksiz akslantirishlarga yoyish, to‘la parakompaktli, kuchli

parakompaktli va superparakompaktli fazolarning tekis fazolardagi analoglarini

kiritish hamda ularning boshqa turdagi tekis kompaktliliklar bilan

bog‘lanishlarini o‘rganish bilan shug‘ullandi.

D. Musayev fanga to‘la parakompaktli, kuchli parakompaktli va

superparakompaktli fazolarning tekis fazolardagi analoglarini birinchi bor kiritib,

ularning boshqa turdagi tekis kompaktliliklar bilan bog‘lanishlarini o‘rgandi

hamda ularning chekli ochiq additiv qoplamalar, akslantirishlar va bikompaktli

xausdorf kengaytmasi orqali xarakterlanishini isbot qildi. Uning ushbu ilmiy

natijalari topologik va tekis fazolar nazariyalarida, shuningdek, topologik

gruppalar nazariyasida keng qo‘llanilmoqda. U O‘zbekiston Respublikasida

topologiya fani bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasi himoya qilgan birinchi

matematik olimdir.

Fizika-matematika fanlari doktori R. Beshimov ilmiy izlanishlarini

topologik fazolarning kardinal invariantlari, giperfazolar va sust additiv

funksionallar fazosining topologik xossalarini o‘rganishga bag‘ishladi. U

topologik fazolarning sust zichligini o‘rgandi, sust zichlik ochiq, zich, kanonik

yopiq to‘plamlarga nasliy bo‘lishini isbotladi, sust zichlik va zichlik kardinal

sonlari lokal bikompakt, chiziqli tartiblangan topologik fazolar va metrik


11

fazolarda ustma-ust tushishini ko‘rsatib berdi. Xyuitt-Marchevskiy-Pondisheri

teoremasi topologik fazolarning sust zichligi uchun ham o‘rinli ekanligini isbot

qildi. Uning shogirdlari F. Muhamadiyev va N. Mamadaliyevlar topologik

fazolarning kardinal invariantlari bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularda doktorlik

dissertatsiyalari ustida tadqiqot ishlari olib bormoqda.

Ushbu maktabning yana bir vakili K. Qudaybergenov 1995-yildan boshlab

fon Neyman algebralariga nisbatan lokal o‘lchovli operatorlar algebralari (va

uning ba’zi algebraostilarining) differentsiallarini, shuningdek, fon Neyman

algebrasi va aniq normal yarim chekli iz bilan assotsirlangan nokommutativ

Arens algebralarining differensiallarini tavsiflash bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib

bormoqda.

K. Qudaybergenov tomonidan o‘lchovli funksiyalar halqasi ustidagi

Banax-Kantorovich modulidagi har bir sikl kompakt operator kompakt chiziqli

operatorlarning o‘lchovli taxlamasi ko‘rinishida, Banax-Kantorovich modulidagi

Fredgolm operatorlari o‘lchovli taxlama ko‘rinishida tasvirlanishi, o‘lchovli

funksiyalar halqasi ustidagi S* – algebralarni Gilbert-Kaplanskiy modulida

aniqlangan operatorlar algebrasi ko‘rinishida ifodalanishi isbotlandi. Fon

Neyman algebralariga biriktirilgan lokal o‘lchovli operatorlar algebrasi va uning

ba’zi algebraostilari differensiallashlarining umumiy ko‘rinishi topildi, fon

Neyman algebralari va aniq normal yarim chekli iz bilan assotsirlangan

nokommutativ Arens algebralari differensiallashlarini to‘liq tavsifladi. Hozirgi

paytda u algebra, funksional analiz va topologiya bo‘yicha respublikadagi

yetakchi matematik olimlardan hisoblanadi.

Ilmiy seminarning faol a’zolaridan biri fizika-matematika fanlari doktori

A. Zоitov ikkinchi kurs talabalik davridayoq umumiy topologiyaning asosiy

tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirib oldi. To‘rtinchi kursda topologiyaning

dolzarb muammolari doirasiga kirib bordi. Uni 1981-yilda V. V. Fedorchuk

tomonidan qo‘yilgan quyidagi ikki muammo ko‘proq qiziqtirdi:

topologik fazolarga turli xil funktorlar ta’sir qilganda ularning

geometrik va topologik xossalari qanday o‘zgarishlarga uchraydi?

turli xil funktorlar ta’sirida topologik fazolarning akslantirishlarida

qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ladi?

T. Jo‘rayev ushbu muammolarni ehtimollik o‘lchovlari funktori va uning

funktorostilari uchun o‘rgangan bo‘lsa, A. Zоitov ishorasi o‘zgaruvchi o‘lchovlar

birlik shari funktori va sust additiv funksionallar funktori uchun ijobiy hal qildi.


12

U doktorlik ishida idempotent ehtimollik o‘lchovlari funktori yarim additiv

funksionallar funktorining funktorostisi bo‘lishi, hajmlar funktori esa musbat bir

jinsli funksionallar funktorining funktorostisi bo‘lishini isbotladi, sust additiv

funksionallar nazariyasini yaratdi, Banax-Alaoglu va Fubini teoremalarining sust

additiv holat uchun variantlarini isbotladi.

A. A. Zоitov yosh olimlar, jumladan, fizika-matematika fanlari nomzodlari

G‘. Jabborov, D. Davletov, J. Ro‘ziyev, R. Jiyemuratov, I. Tojiyevlarning olim

sifatida shakllanishida ulkan hissa qo‘shdi. Hozirgi kunda A. Zоitov ilmiy

maslahatchiligida katta ilmiy xodim-izlanuvchilar A. Shakarov va

X. Xolto‘rayevlar tadqiqotlarini olib bormoqda. U 70dan ortiq ilmiy-nazariy va

10dan ortiq ilmiy-uslubiy maqolalar muallifidir.

Fizika-matematika fanlari nomzodi T. Jo‘rayev ehtimollik o‘lchovlari

funktori P va uning funktorostilari 𝑃𝑛 , 𝑃𝑓𝑛, PnC, 𝑃𝑓𝑛

𝑐 larning geometrik va

topologik xossalarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlari olib bordi. Ushbu

funktorlar stratifitsirlanuvchi topologik fazolarni shunday fazolarga o‘tkazishini

isbot qildi. Parakompakt S-fazolarning o‘lchamlari uchun logorifmik qoida

o‘rinli ekanligini ko‘rsatdi. Shu yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlarini davom ettirib,

Kovariant funktorlar ta’sirida fazolarning geometrik va topologik xossalarida

bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlashga bag‘ishlangan 60dan ortiq ilmiy maqolalari

yurtimiz va xorijning nufuzli matematika jurnallarida chop etildi.

Ilmiy maktabning ilk a’zolaridan biri fizika-matematika fanlari nomzodi

N. Yadgorov tartiblangan banax fazolar va qavariq to‘plamlar tuzilishini

o‘rganish va ularni tavsiflash masalalari bilan shug‘ullandi. Uning tomonidan

fanga proyektor tushunchasining turli xil umumlashmalari kiritilgan va ularning

o‘zaro bog‘lanishlari aniqlangan. Ushbu umumlashmalar ustma-ust tushadigan

fazolar sinflariga ajratilgan. Katta o‘lchamga ega bo‘lmagan qavariq

to‘plamlarning tuzilishi o‘rganilgan. Asosiy normali fazo bilan spektral ikkilikda

bo‘lgan va tartib birligiga ega fazolarning tavsifi tuzilgan. Uning natijasi o‘laroq,

O‘zFAning davriy nashrlarida va xorijning ilmiy jurnallarida tartiblangan banax

fazolari va qavariq to‘plamlarning spektral nazariyasiga bag‘ishlangan 35ta ilmiy

maqola chop qilingan.

Seminarning faol ishtirokchilaridan biri fizika-matematika fanlari nomzodi

M. Ibragimov neytral kuchli tomoniy simmetrik fazolarning geometrik

xossalarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bordi. U neytral kuchli


13

tomoniy simmetrik fazolarda neytral qisqartiruvchi proyektorlarning obrazi

neytral kuchli tomoniy simmetrik fazo bo‘lishini isbot qildi, kuchli tomoniy

simmetrik fazolarning bazali normaga ega bo‘lish shartlarini aniqladi, kuchli

tomoniy simmetrik fazolarda tomonlarning va geometrik tripotentlarning

geometrik xossalarini o‘rgandi, haqiqiy Gilbert fazosining geometrik tavsifini

oldi, chekli o‘lchamli fazolarda ixtiyoriy ekstremal nuqtaning norma bo‘yicha

bo‘rttirilgan nuqta bo‘lishini ko‘rsatdi, rangi chekli bo‘lgan kuchli tomoniy

simmetrik fazolar birlik sharlarining geometrik xossalarini o‘rgandi.

Iqtidorli matematik, fizika-matematika fanlari nomzodi G‘. Jabborov lokal

sust separabel fazolar va sust additiv musbat bir jinsli funksionallar funktorining

topologik xossalarini o‘rganish bilan shug‘ullandi. U psevdometrik fazolarning

zichligi, sust zichligi va salmog‘i o‘zaro teng ekanligini isbotladi. Lokal sust

separabel fazolarning ochiq aksi va topologik ko‘paytmasini xarakterlovchi

xossalarini ko‘rsatdi. Lokal sust separabellikning nasliy qism fazolari sinfini

aniqladi. Lokal kompakt, metrik va chiziqli tartiblangan topologik fazolarda

lokal sust separabellik va lokal separabellik ustma-ust tushishini isbotladi. Sust

additiv musbat bir jinsli funksionallar funktorining kompakt fazolar va ularning

akslantirishlari kategoriyasidagi ayrim topologik xossalarini aniqladi. Eltuvchisi

ikki nuqtadan ortiq bo‘lmagan sust additiv musbat bir jinsli funksionallarning

umumiy ko‘rinishini topdi. OH va OHn funktorlarning kategorik xossalarini

o‘rganib, OH va OHn funktorlari n≥3 bo‘lganda normallikning uzluksiz

akslantirishlar aslini saqlashdan tashqari barcha xossalarini qanoatlantirishini va

1≤n≤2 bo‘lganda OHn normal funktor bo‘lishini isbotladi.

Fizika-matematika fanlari nomzodi D. Davletov yarim additiv

funksionallar fazosini tavsiflash va yarim additiv funksionallar funktorining

kategorik xossalarini o‘rganish bilan shug‘ullandi. U yarim additiv

funksionallarning umumiy ko‘rinishini aniqladi, OS(2) fazosi uchburchakka

gomeomorf ekanligini isbotladi, yarim additiv funksionallar fazosi OS(n),

(n≥3)da chiziqli erkli elementlarning sanoqsiz sistemasi mavjud ekanligini

ko‘rsatdi. Kompakt X uchun yarim additiv funksionallar fazosi OS(X) bilan

barcha ehtimollik o‘lchovlari fazosi P(X)ning barcha qavariq kompakt

to‘plamostilari fazosi CC(P(X))ning gomeomorfligini isbotladi. Yarim additiv

funksionallar funktorining kompakt fazolar va ularning uzluksiz akslantirishlari

kategoriyasidagi ayrim topologik va kategorik xossalarini aniqladi. OS funktori

normallikning barcha xossalarini qanoatlantirishini ko‘rsatdi. Chekli eltuvchiga


14

ega bo‘lgan yarim additiv funksionallar funktori OSnning kategorik xossalarini

o‘rganib, uning uchun ixtiyoriy n∊Nda normallikning barcha xossalari o‘rinli

ekanligini isbotladi. Ehtimollik o‘lchovlari funktori P va eksponenta exp funktori

OS funktorining qism funktori ekanligini ko‘rsatdi.

Ilmiy maktabning yosh vakili A. Xo‘jayev tekis fazolarning kardinal

invariantlarini aniqlash bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Tekis

fazolardagi giperfazolarning sust zichlik va zichlik, salmoq, π-salmoq, π-

xarakter, Shanin soni, Shanin oldsoni, kalibr, oldkalibr kardinallarini aniqlovchi

qator teoremalarni isbotladi. A. Ishmetov idempotent ehtimollik o‘lchovlari

funktorining topologik xossalarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib

bormoqda. U professor A. A. Zoitov bilan ilmiy hamkorlikda ehtimollik

o‘lchovlari fazosini metrikalashtirish, idempotent ehtimollik o‘lchovlari

fazosining absolyut retrakt bo‘ladigan qism fazolarini aniqlash, idempotent

ehtimollik o‘lchovlari funktorining topologik xossalari haqida qator teoremalarni

isbotladi. A. Xo‘jayev va A. Ishmetovlar shu kunlarda doktorlik

dissertatsiyalarini yakunlash ustida ish olib bormoqda.

Ilmiy maktab MDU akademigi P. S. Aleksandrovning (1982-yildan

professor V. V. Fedorchuk) “Umumiy topologiya va geometriya”, O‘zFA

Matematika institutidagi akademik Sh. A. Ayupovning “Operatorlar algebrasi va

uning tatbiqlari”, O‘zMU professori V. I. Chilinning “Funksional analiz” ilmiy

maktablari bilan hamkorlik qilib kelmoqda. Ilmiy maktab a’zolari MDUda

an’anaviy ravishda o‘tkaziladigan “Aleksandrov o‘qishlari”, “Kolmogorov va

zamonaviy matematika” kabi ko‘plab xalqaro anjumanlarda ma’ruzalari bilan

qatnashishmoqda. Ilmiy maktabning tashabbusi bilan 2013-yilda “Topologiya-

ning zamonaviy tatbiqlari va muammolari” mavzusida universitetimizda xalqaro

ilmiy anjuman o‘tkazildi. Anjumanda O‘zbekiston matematiklaridan tashqari

Rossiya, Germaniya, Gretsiya, Shvetsiya, Ukraina, Qirg‘iziston, Iroq, Janubiy

Afrika respublikasi kabi xorijiy mamlakatlarning matematik olimlari ham

ma’ruzalari bilan ishtirok etdi.

Ilmiy maktab yoshlarning ilmiy salohiyatini oshirishga munosib hissa

qo‘shmoqda. Mustaqillik yillarida ilmiy maktab a’zolaridan 4 kishi doktorlik,

8 kishi nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilishdi. Shu kunlarda dotsentlar

T. Jo‘rayev va M. Ibragimovlar yakunlangan doktorlik dissertatsiyalarini himoya

qilish uchun tayyorgarlik ko‘rishmoqda.


15

Professorlar K. Qudaybergenov, R. Beshimov va A. Zoitov kafedra mudiri,

yosh tadqiqotchilarning ilmiy rahbari, ixtisoslashgan himoya kengashlarining

a’zosi, dissertatsiya himoyalarida rasmiy opponent, mahalliy va xorijdagi ayrim

matematik nashrlarning eksperti sifatida matematika fanining rivojiga munosib

hissa qo‘shmoqda.

Xo‘jayev A. (TDPU)

BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA JISMONIY MADANIYAT

KADRLARINI TAYYORLASH O‘CHOG‘I

Ma’lumki, ulug‘ allomalarimiz o‘qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari,

shuningdek, o‘qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo‘lgan sifatlar xususida

qimmatli ma’lumotlarni meros qilib qoldirgan. Binobarin, pedagogik

jarayonning mohiyatini anglamagan, bolalar e’tiborini qozonmagan o‘qituvchi

ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi bilim va

salohiyatga ega bo‘la olmaydi. Shu nuqtayi nazardan malakali o‘qituvchi kadrlar

tayyorlashga mo‘ljallanib, 1935-yil tashkil topgan Toshkent davlat pedagogika

institutida fizika-matematika, o‘zbek tili va adabiyoti, tarix hamda pedagogika

ixtisosliklari o‘z faoliyatini boshlagan.

1957-yildan fakultetda boshlang‘ich sinflar bo‘yicha kadrlar tayyorlana

boshlandi. 1958-yilda “Boshlang‘ich sinf pedagogikasi” kafedrasi tashkil etildi. Uni

turli yillar davomida N. V. Zubairova, I. Husanxojayev, A. T. To‘rayevalar

boshqardi. 1959-yilda undan “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasi ajralib

chiqdi. Unga dastlab dotsent M. U. Umarov, keyinroq dotsent A. G. Azizova

rahbarlik qildi. Bu kafedrani taniqli metodist-olima, professor K. Q. Qosimova

1967-yildan 1980-yilgacha boshqardi. 1981-yilda “Boshlang‘ich ta’lim”

kafedrasidan “Hozirgi zamon rus tili va uni boshlang‘ich sinflarda o‘tish

metodikasi” kafedrasi ajralib chiqdi. Uni boshlang‘ich sinflarda rus tili metodikasi

bo‘yicha mutaxassis, dotsent E. I. Nikolayeva boshqardi. Shu yillar davomida

kafedra iqtidorli yosh olimlar hisobiga kengaydi hamda ta’lim berish sifati va

samaradorligi oshdi. Unda o‘z fanini chuqur biladigan, tinmay izlanishda bo‘lgan

T. Tasetov, D. Muhammedova, T. Umarova, T. A’zamov, X. G‘ulomova,

Z. Ibragimova, D. Shodmonqulova, M. Hamroyev, Sh. Yo‘ldosheva,

M. Jumayev, M. Qodirov, M. Maqsudova, O. Rahimovlar faoliyat ko‘rsatdi.


16

“Pedagogika va boshlang‘ich ta’lim metodikasi” fakultetida 3ta kafedra

mavjud bo‘lgan. “Pedagogika” kafedrasi 8ta pedagog: 5 nafar dotsent va 3 nafar

o‘qituvchidan tarkib topib, uni dotsent R. A. Mavlonova boshqargan.

R. A. Mavlonova 1967-yilda akademik S. Rajabov rahbarligida “Mehnat

tarbiyasida maktab va oilaning hamkorligi” mavzusida nomzodlik

dissertatsiyasini, 1990-yilda “O‘zbekistonda boshlang‘ich ta’lim nazariyasi va

amaliyoti” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

R. A. Mavlonova faol tashkilotchiligi uchun 1974-yilda “O‘zbekistonda

xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi” unvoni, mustaqillik yillarida esa “Buyuk

xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlandi.

1960-yilda Toshkentga boshqa davlatlarning yirik olimlari taklif etilib,

“Boshlang‘ich sinflarda ta’lim va tarbiya birligini mujassamlashtirish”ga

bag‘ishlangan simpozium o‘tkazildi. O‘sha davrda katta nufuzga ega bo‘lgan

M. A. Pishkalo, M. I. Omorokova, Y. Kerimov, M. R. Lvov kabi qator olim-

larning ma’ruzalari barcha simpozium ishtirokchilarida ulkan qiziqish uyg‘otdi.

O‘z navbatida, taniqli olimlar R. A. Mavlonova va boshqalar boshchiligida

boshlang‘ich sinflarda ta’lim va tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan olib

borilayotgan ishlarga yuqori baho berishdi.

1978-yildan boshlab ijtimoiy kasblar fakulteti faoliyat ko‘rsata boshladi. Unga

bir necha yillar mobaynida ketma-ket O. U. Hasanboyeva, L. I. Starkova kabi

olimlar rahbarlik qilishdi. Keyingi yillarda fakultetni R. A. Mavlonova,

O. T. To‘rayeva, S. M. Nurmatov kabi olimlar boshqargan.

Fakultetda rus va o‘zbek tilida ta’lim beruvchi boshlang‘ich sinf

o‘qituvchilari, 1980-yildan boshlab tarbiyaviy ish tashkilotchilari ham tayyorlana

boshlandi. Bu davrlarda boshlang‘ich ta’lim sohasining rivojlanishiga professor

K. Q. Qosimova, dotsentlar N. Z. Zubairova, M. A. Salohuddinova, N. V. Valiyeva,

F. Temurova, S. X. Temurova, O. T. To‘rayeva, A. Abdurahimova, A. Doniyorov,

A. G. Azizova, I. G. Radishcheva, o‘qituvchilardan A. P. Korsakova,

T. I. Berejnaya, O. G. Goroxova, V. N. Gureyeva, M. I. Pisarenko va boshqalar katta

hissa qo‘shgan.

O‘sha yillarda fakultetning taniqli professorlari X. Abdurahmonov,

K. Qosimova, O. Hasanboyeva, K. Xoliqberdiyev, E. Nikolayeva, L. Levenberg,

M. Pirnazarov, D. Muhammedova, Y. Yo‘ldosheva, H. Yaqubova, P. Lochinova,

o‘qituvchilardan L. X. Tatiboyeva, O. V. Akopyan, L. I. Starkova,


17

Y. A. Mirtursunova, N. Aripova, T. U. Tasetov, N. Eshpo‘latov, L. Xijnyakova,

M. Alimtoyeva, M. Umarov kabilar samarali faoliyat ko‘rsatishdi.

Fakultet bitiruvchilari orasida taniqli olimlar bo‘lib yetishganlar ham bor.

Qarshi DU professori M. Ochilov, universitetimiz professorlari bo‘lib ishlagan

O. To‘rayeva, S. Temurova, O. Hasanboyeva, K. Hoshimovlar shular jumlasidandir.

Fakultetda ilg‘or o‘qituvchilar tajribasini o‘rganish va ommalashtirish

bo‘yicha doimiy ravishda faoliyat olib borilgan. Professor-o‘qituvchilar o‘z

tajribalari, ilmiy izlanishlarini ommaviy axborot vositalari, ilmiy-nazariy va ilmiy-

metodik adabiyotlarda aks ettirishgan. Kafedra o‘qituvchilari tomonidan bir qator

monografiya, ilmiy maqola, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklar yaratildi. Bular qatorida

X. Abdurahmonovning “Исследование по синтаксису узбекского устного

народного творчества” (Toshkent: Fan, 1972), “К изучению синтаксисa

простого предложения на материале пословиц и поговорок” (Toshkent:

O‘qituvchi, 1976) monografiyalari, E. I. Nikolayeva, N. U. Bikbayevaning

“Учебно-воспитательный процесс в школах Узбекистана” (Toshkent:

O‘qituvchi, 1980) metodik qo‘llanmasi, R. A. Mavlonovaning “Вопросы

совершенствования начального образования в Узбекистана” (Toshkent:

O‘qituvchi, 1980) “Опыт перестройки начального образования в Узбекистане”

(Toshkent: O‘qituvchi, 1983) asarlari, “Обучение и воспитание в начальных

классах” (Toshkent: TDPU, 1976), “Некоторые вопросы обучения и воспитания

в начальных классах” (Toshkent: TDPU, 1978) kabi ilmiy ishlar shular

jumlasidandir.

Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlariga ham katta e’tibor berilgan. 1983-yilda

ilmiy-tadqiqot ishiga 475 nafar talaba, 9 xil to‘garakka 230 nafar talaba jalb

qilingan.

2007-yilda “Boshlang‘ich ta’lim” fakulteti qayta tashkil etildi. Fakultetda

“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi”, “Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va tarbiyaviy

ishlar metodikasi”, “Gumanitar fakultetlarda matematika” kafedralari mavjud bo‘lib,

“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasida 16 nafar professor-o‘qituvchi,

“Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va tarbiyaviy ishlar metodikasi” kafedrasida

13 nafar professor-o‘qituvchi, “Gumanitar fakultetlarda matematika” kafedrasida

11 nafar professor-o‘qituvchilar pedagogik faoliyat olib borishdi.

2011-yilda optimallashtirish natijasida “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi”

kafedrasi hamda “Gumanitar fakultetlarda matematika” kafedralari birlashtirilib,

“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasi deb nomlandi.


18

2013-yildan fakultet “Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy madaniyat” fakulteti

deb nomlandi va unda to‘rt kafedra: “Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va

tarbiyaviy ishlar metodikasi”, “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi”, “Jismoniy

madaniyat va sport”, “Jismoniy tarbiya metodikasi va bolalar sporti” kafedralari

faoliyat olib bormoqda, 2014-yil 28-avgustdan boshlab “Jismoniy madaniyat va

sport” kafedrasi hamda “Jismoniy tarbiya metodikasi va bolalar sporti” kafedralari

birlashtirilib, “Jismoniy madaniyat va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi” deb

nomlandi.

2014-yildan e’tiboran hozirgi kungacha “Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy

madaniyat” fakultetida professor B. S. Abdullayeva dekan lavozimida faoliyat

ko‘rsatmoqda.

Hozirgi kunda fakultetda “Yosh tilshunos”, “Молодой эколог”, “Мой

родной язык”, “Yosh matematik”, “Ajib sonlar”, “Qiziqarli matematika”,

“Qiziqarli geometriya”, “Jas matematik”, “Mahoratli pedagog”, “Jas pedagog”,

“Tarbiya va shaxs”, “Pedagog-innovator” nomli ilmiy to‘garaklar, shuningdek,

“Meros”, “Yosh metodist”, “Jas metodist”, “Mohir qo‘llar” kabi to‘garaklar

faoliyat ko‘rsatmoqda.

Fakultetda boshqa ta’lim muassasalari bilan hamkorlik ishlari ham yo‘lga

qo‘yilgan. Hozirgi kunda 2ta kasb-hunar kolleji, 5ta maktabgacha ta’lim

muassasasi, 4ta umumta’lim maktablari bilan hamkorlik shartnomalari tuzilgan.

80 yil davomida bosib o‘tilgan yo‘l shundan guvohlik beradiki, fakultet

jamoasi o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni sidqidildan bajarib kelmoqda. Yangi

avlod boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini tayyorlash mas’uliyatini to‘la his qilgan

holda fakultet jamoasi ta’lim tizimidagi islohotlar talablarini hisobga olib mehnat

qilishmoqda.

Abdullayeva B. S. (TDPU)


19

TRENING MASHG‘ULOTI – TALABALAR RITORIK

KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH VOSITASI

Nurmanov A. T. (TDPU)

Abstract

The article is devoted to the questions of formation of future teachers'

rhetorical competence in process of preparing them to effectively communication

in extracurricular activities.

Резюме

Статья посвящена вопросам формирования у будущих учителей

риторической компетенции в процессе подготовки их к эффективному

общению на внеаудиторных занятиях.

Tayanch tushunchalar: kompetensiya, kompetentlik, kommunikativ va

ritorik kompetensiya, samarali muloqot, didaktik imkoniyatlar, muloqot

texnologiyasi va texnikasi.

I. A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida: “Keng

ko‘lamdagi muammolar yuzasidan har qanday darajadagi va har qanday

mamlakatning olimlari bilan teng bahslasha oladigan haqiqiy bilimga ega,

zakovatli, o‘qimishli insonlar kerak”1, – deyiladi. Tabiiyki, shaxslararo va

ommaviy muloqot sohasida yuksak kommunikativ kompetentlik talab etiladi, bu

esa ta’lim muassasalarida bo‘lajak pedagoglarning kommunikativ va ritorik

kompetentligini shakllantirish muhim masala bo‘lib qoladi.

Darhaqiqat, o‘qituvchilik faoliyatini tanlagan talabalarning kommunikativ

va ritorik kompetentligini ta’minlash pedagogik oliy ta’limning dolzarb

vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, ushbu

muammoga nisbatan shakllanib kelgan an’anaviy qarashlarimiz bugungi kun

talablarini o‘zida aks ettirishi zarur.

Ma’lumki, inson faoliyati davomida eng zarur bo‘lgan kompetensiyalar

ichida kommunikativ kompetensiya alohida ahamiyat kasb etib, u boshqa kasbiy

kompetensiyalarni egallash uchun ham xizmat qiladi. Umuman olganda, ta’lim

va tarbiya sohasida keng joriy qilinayotgan kompetensiyaviy yondashuv ushbu

jarayonning samarali natijasini ta’minlash uchun xizmat qiladi.

1Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Т. 7. – Б.

133.

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA


20

“Kommunikativ kompetensiya” va “kommunikativ kompetentlik”

tushunchalari mohiyati, ularning bo‘lajak o‘qituvchilarni samarali muloqot

texnologiyasi va texnikasiga tayyorlash borasidagi ahamiyati haqida fikr-

mulohazalar berilgan1.

“Kompetensiya” tushunchasi pedagogika, jumladan, lingvodidaktika

sohasida ta’lim maqsadlarini belgilash uchun qo‘llanilib, xorijiy tilda muloqot

qilishga qodirlik va amaliy tayyorlik deb ta’riflana boshlandi. Keyinchalik

olimlar ushbu tushunchani ijtimoiy-madaniy va psixologik aspektlarda talqin qila

boshladi va uning tarkibiga ko‘nikma va malakalarni, faoliyat tajribasini kiritdi.

Ushbu tushunchaga ko‘plab ta’riflar berilgan bo‘lib, ularni qiyosiy tahlil qilish

natijasida mutaxassislar quyidagicha xulosalarga kelishdi:

1. Kompetensiya – ta’lim maqsadi, uning mazmuni, natijasi va vositasi2.

2. Kompetensiya – individning turli xil vazifalarni bajara olish qobiliyati

bo‘lib, aniq bir kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim,

ko‘nikma va malakalar yig‘indisi3.

3. Kompetentlik – aniq bir kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur

bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaganlik xususiyati4.

Ritorik kompetensiya va uni shakllantirish masalalari A. K. Mixalskaya,

N. A. Ippolitova, V. I. Annushkin, I. A. Ivanchuk, T. A. Ladijenskaya,

G. N. Gorobes, Y. A. Sherbakova, I. A. Kolesnikova, V. V. Lebedevlar tadqiqot

markazida bo‘lgan.

Pedagogik ritorika bo‘yicha mashhur olim A. K. Mixalskaya shunday

yozadi: “Nutqiy kommunikatsiyaga oid barcha konsepsiyalarning kelib chiqishi

qaysidir darajada ritorikaga borib taqaladi”5. Ritorika fan sifatida qadimgi

Gretsiyada Aristotel, Sitseron, Demosfen davrlarida shakllanib, Sharqda,

aniqrog‘i, Markaziy Osiyoda buyuk ajdodlarimiz ilmiy meroslarida sayqallanib

1Нурманов А. Т. О компетентностном подходе в подготовке студентов к эффективному

общению // Pedagogika. – Ташкент, 2014. – № 3. – С. 19-24. 2Черепанова Л. В. Формирование лингвистической компетенции при обучении русскому

языку. – Новосибирск: Наука, 2006. – С. 11. 3Гончарова Н. Л. Категории компетентность и компетенция в современной

образовательной парадигме // Сборник научных трудов СевКав.ГТУ. Гуманитарные науки.

– 2007. – № 5. http://www.ncstu.ru. 4Хуторской А. В. Технология проектирования ключевых и предметных компетенций //

Интернет-журнал Эйдос. eidos.ru›journal/2012/0829-05.htm. 5Михальская А. К. Педагогическая риторика. История и теория. – Москва: Академия,

1998. – С. 43.

http://www.ncstu.ru/

http://www.eidos.ru/

http://www.eidos.ru/journal/2012/0829-05.htm


21

borganligi tarixiy manbalarda o‘z isbotini topganligining guvohi bo‘lamiz.

Jumladan, Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, ibn Sino, Abu Abdulloh al

Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Koshg‘ariy, Zamaxshariy kabi

allomalarning turli asarlarida til, nutq, notiqlikka oid fikrlarning

singdirilganligini ko‘ramiz. Markaziy Osiyoda ritorika, ya’ni voizlik san’ati

xazinasiga Bahovuddin Valad (XII asr), Jaloliddin Rumiy (XIII asr), Husayn

Koshifiy, Muin Voiz (XV asr), Alisher Navoiy kabi so‘z ustalari g‘oyat boy

hissa qo‘shgan. Ushbu fikr bilan chegaralangan holda shuni ta’kidlash kerakki,

buyuk ajdodlarimizning ritorika fani, uning taraqqiyoti va bugungi rivojidagi

ahamiyati borasida maxsus tadqiqotlar o‘z mualliflarini kutib qolmoqda.

Respublikamiz oliy ta’lim muassasalarida ritorika maxsus fan sifatida

o‘zining munosib o‘rnini egallashi uchun barcha imkoniyatlar yetarli. Boshqa

hech qanday fan bo‘lajak kadrlarni ritorika kabi samarali muloqot texnologiyasi

va texnikasiga, nutq kompozitsiyasi, stilistikasi va samarali munozara, kasbiy

nutqning og‘zaki va yozma janrlariga, nutq mahoratiga o‘rgata olmaydi.

G. N. Gorobesning ta’kidlashicha, “ritorik kompetensiya” shaxsning ritorik

layoqatidir, til tizimi haqida bilimlar, ritorikani fan sifatida bilishi, fikrni ixtiro

qilish, uni o‘rinli joylashtirish, nutqiy bayon qilish kabi ritorik ko‘nikmalar

refleksiyasidir”1. Muallifning ritorik kompetensiya kommunikativ kompeten-

siyaning eng yuqori darajasi ekanligi to‘g‘risidagi fikriga to‘liq qo‘shilgan holda,

bo‘lajak o‘qituvchining ritorik kompetensiyasini muloqot nazariyasi, uning

falsafiy, psixologik va lingvistik asoslari, muloqot madaniyati, turlari, muloqot

vositalari, texnologiyasi va texnikasi, pedagogik muloqot va uslublari

to‘g‘risidagi bilimlar, samarali muloqot qila olish malaka va ko‘nikmalar

majmuyidir deb ta’riflaymiz.

O‘qituvchining ritorik kompetensiyasi mezonlari sifatida kommunikativ

maqsad, strategiya va taktikani ongli ravishda muloqot vaziyatiga mos ravishda

tanlay olish, ritorik nutq janrlarini egallaganlik, ritorik janr va stilistik

vositalardan maqsadga muvofiq ravishda foydalana olish, shaklan va mazmunan

tugallangan matn yaratish layoqati va boshqalarni keltirish mumkin.

1Горобец Л. Н. Педагогическая риторика: теория и практика обучения студентов –

нефилологов риторической компетенции. – Армавир: АГПУ, 2007. – С. 152.


22

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bo‘lajak o‘qituvchilarni samarali

muloqotga tayyorlash jarayoni auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda ta’limning

interfaol shakllaridan foydalanishni taqozo etadi1.

Shu ma’noda aynan trening mashg‘ulotlarining imkoniyatlari cheksizdir.

Treningda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

talabalar muloqot, pedagogik muloqot, ularning psixologik va lingvistik

nazariy asoslari, turlari, muloqot madaniyati, samarali muloqot vositalari,

texnologiyasi va texnikasi, ritorika, ritorik pedagogik janrlar to‘g‘risidagi

bilimlarini interfaol rejimda amaliy sinab ko‘radi;

talabalar o‘qituvchi sifatida o‘z kommunikativ uslub, xulq va odobini

namoyish etadi, anglab oladi va kashf qiladi.

Trening mashg‘ulotining yana bir imkoniyati shundan iboratki, u real

kasbiy vaziyatlarni modellashtirish asosida tashkil etiladiki, ishtirokchilardan

muloqot jaryonida faol ishtirok etishni, ularning intellektual va analitik

imkoniyatlarini safarbar qilinishini talab etadi.

Bo‘lajak o‘qituvchilarning ritorik kompetensiyasini shakllantirish

maqsadida trening mashg‘ulotlarida intensiv metodlarning quyidagi turlaridan

foydalanish tavsiya etiladi:

kichik leksiya, informatsiya;

boshqaruvli diskussiya;

aqliy hujum, sinektika;

rolli o‘yin (vaziyatlarni rollarda sinab ko‘rish);

kommunikativ vazifalar va mashqlar;

namoyish va o‘zini-o‘zi namoyish etish;

analitik mashqlar;

simulyativ o‘yinlar;

ishbilarmonlik o‘yini;

videonamoyish, muloqot ishtirokchilari xulq-atvorini videonamoyish

etish va boshqalar.

Odatda trening mashg‘uloti uch bosqichda amalga oshiriladi: bilimlarni

egallash, namoyish etish va amalda sinab ko‘rish. Har bir bosqichda o‘ziga xos

metodlardan foydalaniladi. Masalan, bilimlarni egallash bosqichida mini leksiya,

axborot, kitoblardan foydalanilsa, namoyish etish bosqichida jonli tasvirlar va

1Нурманов А. Т. Подготовка студентов к технологии и технике эффективного общения на

внеаудиторных занятиях по “Искусству общения” // Программа и методические

рекомендации. – Джизак: Сангзор, 2009. – С. 76.


23

videofilmlar, amaliy bosqichda esa rolli o‘yinlar, modellashtirish metodlari

maqsadga muvofiqdir.

Trening mashg‘ulotlarida bo‘lajak o‘qituvchilarning ritorik

kompetensiyasini shakllantirish va takomillashtirish maqsadida amaliyotchi

mutaxassislarning tavsiya va maslahatlarini o‘rganish va amaliyotda tatbiq etib

ko‘rishga o‘rgatish metodi ham samara beradi. Jumladan, bu borada

V. I. Annushkin tomonidan berilgan tavsiyalarni keltiramiz:

o‘zingizga xos individual nutq uslubini shakllantirishga, auditoriyaga

mos notiq obrazini yaratishga harakat qiling;

real muloqot “jang”larida tajriba orttirib, amalda so‘zlashni mashq

qiling;

o‘zingizning va o‘zgalarning nutqini tanqidiy tahlil qilib boring;

ritorika qonun va qoidalarini o‘rganing;

turli davrlarning mashhur notiqlari va yozuvchilari ijodi bilan tanishib

boring;

yozma va og‘zaki nutqingizni takomillashtirish ustida mashq qilib

boring;

namunali matnlarni ovoz chiqarib, ifodali o‘qishni mashq qiling;

nutq texnikasi ustida ishlang;

o‘zingizga notiqlik san’ati bo‘yicha ideal toping va undan o‘rganib

boring1.

Talabalarni samarali muloqot texnologiyasi va texnikasiga tayyorlashga

mo‘ljallangan “Muloqot san’ati” bo‘yicha mashg‘ulotlar dasturiga muvofiq,

trening mashg‘ulotlarida, masalan, quyidagi mavzular muhokama etiladi:

“Muloqot – bu ijod va san’at”, “Muloqot – subyekt-subyekt munosabati”,

“Muloqotning milliy o‘ziga xos xususiyatlari”, “Sharq donishmandlarining inson

munosabatlari va muloqoti bo‘yicha tavsiyalari”, “Muloqot – ijtimoiylashuv

faktori”, “Muloqotning axloqiy-etik qirralari”, “Do‘stlik va sevgi – samarali

muloqotning eng yuqori cho‘qqisi”, “Mening muloqot uslubim”, “Muloqot

madaniyati haqida” kabi.

Xulosa o‘rnida ta’kidlash o‘rinliki, trening mashg‘ulotlarini tashkil etish,

boshqarish, mashg‘ulot davomida barcha talabalarning faol ishtirokini

rag‘batlantirish, turli metodlardan samarali foydalanish, mashg‘ulot davomida

barcha uchun qulay jismoniy va psixologik muhit yaratish, mashg‘ulot va

1Аннушкин В. И. Риторика. Экспресс – курс: [электронный ресурс]. – Москва: Наука,

2011. – С. 39.


24

ishtirokchilarning har biri faoliyatini tahlil qilish, xulosalar shakllantirish,

talabalarning nutqiga haqqoniy baho berish, ular ritorik mahoratining oshirib

borishi uchun o‘qituvchidan xolisona maslahatlar berish kabi muhim vazifalarni

bajarish talab etadi.

EKOLOGIYA VA SHAXS XUSUSIYATLARI O‘RTASIDAGI O‘ZARO

MUNOSABATLARNI O‘RGANISH MUAMMOSI

Akramov M. R. (TDPU)

Abstract

In the article the formation and development of ecological thinking,

ecological culture and national consciousness are considered as interrelated

processes.

Резюме

В статье рассматриваются проблемы экологии и личностных

особенностей, а также формирования и развития экологического

мышления, экологической культуры и национального самосознания как

взаимосвязанные процессы.

Tayanch tushunchalar: ekologik tafakkur, ekologik ong, ekologik

madaniyat, refleksiv aloqa, interiorizatsiyalashgan tizim.

Ekologik muammolarga bag‘ishlangan ko‘p sonli ishlar, ularning jamiyat

hayotidagi xilma-xil ko‘rinishlari, birinchi navbatda, psixologik xarakterdagi

sabablar bilan asoslangan. Ekologik tafakkur, ekologik madaniyat va milliy o‘z-

o‘zini anglash shakllantirilishi va rivojlantirilishi lozim bo‘lgan o‘zaro bog‘liq

jarayonlardir. Ekologik madaniyatning rivojlantirilishi bilan uzviy bog‘liq

muammolar: biosfera, evolutsiya, insoniyat, sotsium, vaqt, ekologik iqtisod,

hayotiy tizim va atrof-muhit o‘rtasidagi ekologik muvozanat, turli

sivilizatsiyalarning ekologik madaniyati xususidagi keng ko‘lamli, yaxlit,

fazoviy tafakkurning shakllanishiga olib keladi. Zotan, “Ekologiya hozirgi

zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal

etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni

va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog‘liqdir”1.

“Ekologik tafakkur”, “ekologik ong” negizida inson tabiat kuchlarini

tushunish va ular ustidan o‘z hukmronligini o‘tkazishdan oldin unga qadriyat

1Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик

шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. – Б. 104.


25

sifatida qarash bilan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish zaruriyatini anglash

imkonini beradigan yangi obrazlar va belgilar tizimini yaratadi. Hozirgi kunda

barcha olimlar insoniyatga tanazzuldan saqlanib qolish imkoniyatini beradigan

psixologiya va tafakkurga o‘tishni taklif etishmoqda1.

Ilm-fan tufayli inson tabiatga bo‘lgan munosabatini subyektning obyekt

bilan bo‘lgan munosabatiday ko‘ra boshladi. U o‘zini subyekt, tabiatni obyekt

sifatida ko‘zdan kechirmoqda. Biroq inson tabiatda uyg‘un yashashi uchun

nafaqat undan chetlashishi, balki u bilan o‘zaro identifikatsiyalash qobiliyatini

ham saqlab qolishi lozim. Tabiatga obyekt sifatida munosabatda bo‘lish

begonalashishga asos bo‘lsa, tabiatga subyekt sifatida munosabatda bo‘lish u

bilan identifikatsiyalashishga asos bo‘ladi.

Ekologiya va inson, ularning o‘zaro munosabatlari, o‘zaro ta’sir

xususiyatlari qadimdan odamlarni qiziqtirib kelgan muammolardan biridir.

Mazkur muammo ilk bor qadimgi yunon mutafakkirlari tomonidan o‘rganilgan2.

Aristotel, Gerodot, Gippokrat, Demokrit, Pifagor va boshqalar ijtimoiy va

psixologik hodisalarni tushuntirib berish uchun yagona bo‘lgan umumiy

tamoyillarni, nazariyalarni qidirib topishga, xalqlarning turli psixologik

xususiyatlarga ega bo‘lishi sabablarini tushuntirib berishga harakat qilgan. Ular

psixologik xususiyatlarning vujudga kelishini, asosan, tabiiy-geografik

muhitning ta’siri bilan bog‘lagan. Gippokrat (eramizdan avvalgi 460-375-yillar)

“Havo, suv va quruqlik” asarida odamlarning turli psixologik va jismoniy

xususiyatlarini bevosita iqlim sharoiti bilan belgilanishi mumkinligini

ta’kidlagan. Demak, u geografik determinizm tamoyilini ilgari surgan.

Odamlarning xarakter va temperament xususiyatlari vujudga kelishini

iste’mol qilayotgan oziq-ovqatlar bilan bog‘lab tushuntirishga ham urinishlar

bo‘lgan. Pifagor (eramizdan avvalgi 570-500-yillar) fikriga ko‘ra, hayvon go‘shti

va yog‘ining ko‘p iste’mol qilinishi qattiqqo‘llik va dag‘allikni vujudga keltiradi.

Aksincha, mevalar va sabzavotlarning muttasil iste’mol qilinishi esa tana

faoliyatini sustlashtirib, odamlar tabiatini muloyimlashtiradi.

1Докторов Б. З., Сафонов В. В., Фирсов Б. М. Уровень осознания экологических

проблем: профили общественного мнения // Социологические исследования. – Москва:

Издательство политической литературы, 1992. – № 12. – С. 51-58; Ожегов Ю. П.,

Никонорова Е. В. Экологический импульс: проблемы формирования экологической

культуры молодежи. – Москва: Молодая гвардия, 1991. – С. 7. 2Ожегов Ю. П., Никонорова Е. В. Экологический импульс: проблемы формирования

экологической культуры молодежи. – Москва: Молодая гвардия, 1991. – С. 63.


26

Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322-yillar) haddan ziyod issiq yoki sovuq

iqlim sharoitida yashaydiganlar qattiqqo‘l, shafqatsiz bo‘ladi, deb hisoblagan1.

Qadimgi yunonlar madaniyatida inson demiurg, yaratuvchi subyekt

sifatida, qadriyat kabi e’zozlangan, xususan, qadimgi yunon quruvchilari yo‘l

o‘tkazayotganda tog‘ga duch kelib qolsa, Sharq quruvchilari kabi tog‘ni aylanib

o‘tmasdan uni yorib yo‘l o‘tkazishga harakat qilgan. Sharqda esa tabiatga

nisbatan dialogik, ya’ni ekologik munosabat mavjud bo‘lgan. Sharqda tabiatga

tirik organizm kabi munosabatda bo‘lish hukmronlik qilgan. Mazkur holat

Sharqda agrar madaniyatning o‘ziga xosligi bilan belgilangan bo‘lishi mumkin2.

Abu Rayhon Beruniy “Osori boqiya” (Abadiy qadriyatlar) asarida turli

xalqlar: qadimgi yunonlar, eroniylar, so‘g‘dlar, xorazmiylar, xristianlar,

yahudiylar, musulmonlarning psixologik xususiyatlari determinantlarini ochib

bergan3.

Turli xalqlarga xos xususiyatlarni o‘rganish maqsadida Beruniy o‘ziga xos

ilmiy metod yaratdi. Buning uchun qadimgi xalqlar rivoyatlarini hamda o‘tmish

va kelajak to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash, biografik uslubdan

foydalangan.

Beruniy fikriga ko‘ra, u yoki bu xalqlarning ko‘plab jismoniy xususiyatlari

va farqlari ular yashayotgan sharoitlar, geografik muhitdagi tafovutlar bilan

bog‘liq: “...gavda tuzilishi, rangi, tabiiy xossalari va sifatlari nafaqat kelib

chiqish tafovutlariga bog‘liq, balki yer, suv, havo turfaligi bilan ham

belgilanadi”4.

Geografik omilning bashariyat turmushida tutgan o‘rni xususidagi

mulohazalarini bayon etar ekan, Beruniy nafaqat uning jismoniy tuzilishni

belgilashdagi o‘rni, balki turli ko‘rinishga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisalar

determinatsiyasi haqida ham so‘z yuritgan.

Beruniy fikricha, geografik omil nafaqat ijtimoiy tafovutlarni, balki til

rivojini ham belgilaydi. “Tillar o‘rtasidagi tafovut, – deb yozadi mutafakkir, –

kishilarning xalqlarga bo‘linishi hamda ularning bir-birlaridan uzoq-uzoqda

yashashligi bilan bog‘liqdir”5.

1Человек и его душа: познание и врачевание от древности и до наших дней. – Москва:

Яхтсмен, 1995. – С. 46-71. 2Шагун Г., Павлов В. И., Рыженков П. Е. Исследование экологического сознания детей

и подростков // Психологический журнал. – Омск, 1994. – Т. 15. – № 1. – С. 43-49. 3Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. – Тошкент: Фан, 1968. – Т. I. – Б. 488. 4Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. – Тошкент: Фан, 1968. – Т. I. – Б. 147. 5Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. – Тошкент: Фан, 1968. – Т. I. – Б. 145.


27

Qadimgi davr mutafakkirlarining asarlari bo‘yicha umumiy xulosa

qiladigan bo‘lsak, ekologiya insonning inson sifatida, uning nafaqat biologik,

balki ijtimoiy xususiyatlarining shakllanishiga ham ta’sir qilganligi ma’lum

bo‘ladi. “Odam – muhit” munosabatlarining buzilishi insonning psixologik

qiyofasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aynan “odam – muhit”

tizimidagi o‘zgarishlarning oqibatlari hozirgi zamon ekolog olimlar

tadqiqotlarida o‘z aksini topgan.

Ekologik xavfsizlikning turli jihatlariga bag‘ishlangan ishlar yetarlichadir.

Ularda mazkur muammo butun sivilizatsiyaga xos tizimli inqiroz doirasida tahlil

etilgan1. Hozirgi va bo‘lajak ekologik ofatlarga doir xavotir faqatgina ilmiy

nashrlarda sezilmayapti. Ijtimoiy fikrni o‘rganish ommaning keng qatlamlarini

atrof-muhit muammolari ham tashvishlantirayotganini ko‘rsatmoqda2. Shu bilan

birga, boshqa tadqiqotlarda odamzodda ekologik yo‘nalgan xulq-atvor mavjud

bo‘lmay, unda tabiatni faol ravishda vayron etishga moyillik mavjudligi

ta’kidlanadi3.

Inson xulqining aksilekologik ko‘rinishlari antroposentrizm paradig-

masidan kelib chiqadigan va cheksiz progress talablariga asoslanadigan

texnologik sivilizatsiya qadriyatlarining ustuvorligi bilan korreksiya qilinadi.

Sivilizatsiyaning mazkur ko‘rinishi tabiiy muhitni hamjamiyat taraqqiyoti sharti

sifatida idrok etiladi.

Ayrim nashrlarda sivilizatsiyaning yangi taraqqiyot yo‘llari muhokama

qilinmoqda. Ularda o‘zgacha proekologik (tabiat muhofazasiga yo‘nalgan)

qadriyatlar ilgari suriladi4. Bunday qadriyatlar, nafaqat texnologik sivilizatsiya

qadriyatlarining muqobili, balki insoniyatning yashab ketish sharti sifatida

qaralmoqda, shuningdek, qadriyatlarning yangi tizimini ijtimoiy ong

tuzilmalariga singdirish jarayoni sekin kechmoqda.

Proekologik yo‘nalishlar aholining aksariyatida ijtimoiy taraqqiyotning

o‘zga paradigmalariga rioya qilishga tayyorligi oshgandagina hayotga tatbiq

1Дилигентский Г. Г. “Конец истории” или смена цивилизаций? // Вопросы философии.

– Москва, 1991. – № 3. – С. 29. 2Ожегов Ю. П., Никонорова Е. В. Экологический импульс: проблемы формирования

экологической культуры молодежи. – Москва: Молодая гвардия, 1991. – С. 13. 3Фаустова Э. Н. Экологическое сознание студентов: дефицит знаний (на основе

социологического материала) // Социология. Вестник. – Москва, 1991. – № 4. – С. 72-78. 4Дилигентский Г. Г. “Конец истории” или смена цивилизаций? // Вопросы философии.

– Москва, 1991. – № 3. – С. 30-31.


28

etilishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish zaruriyatini e’tirof etish negizida turli

qadriyatlar yo‘nalishlari yotadi. Bir tomondan, iqtisodiyot va sanoatning

taraqqiyoti uchun zarur resurs sifatida tushuniladigan tabiiy muhit jamiyatning

ijtimoiy-madaniy rivojiga nisbatan ikkilamchi va tobe epifenomen sifatida ilgari

surilsa, tabiiy muhitni muhofaza qilish tabiatdan ratsional foydalanishga

monanddir va u jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydi. Boshqa tomondan, tabiiy

muhit ijtimoiy-madaniy voqelikka kiritilgan yoki kiritilmaganidan qat’i nazar,

ustuvor qadriyat sifatida tushunilishi ham mumkin. Bunday vaziyatda “atrof-

muhitni muhofaza qilish” termini, tabiatning insoniyat faolligi rivojining sharti

sifatida tushunilishini taqozo qiladi, mohiyatan tabiiy muhit ijtimoiy-madaniy

voqelikka nisbatan bo‘lgan ahamiyatidan qat’i nazar, o‘ziga xos qiymatga ega

bo‘lgan jamiyat va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi bilan

almashtiriladi. Aynan insonning ekologik ongini, uning atrof-muhitga bo‘lgan

munosabatini o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur muammoning

psixologik o‘rganilishi tabiiy muhitga nisbatan bir xil mazmundagi munosabat

mavjud emasligini ko‘rsatadi.

Shu bilan bog‘liq yana bir muammo o‘z-o‘zidan yuzaga keladi, ya’ni

nafaqat ekologik qadriyatlar va shunga muvofiq keluvchi xulq-atvor modellari

ommaviy ong tuzilmalarida maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi.

Ma’lumki, inson birgina psixika emas, balki ijtimoiy sifatlar egasi hamdir.

Ijtimoiy rollarni bajarish ushbu rol egasining qadriyatlariga zid bo‘lishi mumkin.

U ishdan tashqari paytda faol “tabiat shaydosi” bo‘lishi bilan birga, ishlab

chiqarish jarayoni mantiqiga bo‘ysungan holda, ekologik zarar yetkazishi ham

mumkin. Mazkur ziddiyatga asos kasbiy malakalarni o‘zlashtirish jarayonida

yuzaga kelish ehtimoli mavjud.

Ekologik ongga “tabiatga nisbatan mavjud ekologik tasavvurlar, tabiat

bilan o‘zaro ta’sirga kirishish texnologiyalari va mos strategiyalari yig‘indisi”

sifatida qaraydigan tadqiqotlar alohida o‘rin egallaydi. Bularga taalluqli ishlarda

urg‘u tabiat va uning alohida “obyektlari” idrokining psixologik xususiyatlariga

qo‘yiladi1.

Ilmiy adabiyotlarda ekologik ong strukturasining to‘rt asosiy tarkibiy

qismga bo‘linishi aks ettirilgan:

1Дерябо С. Д., Ясвин В. А. Методики диагностики субъективного отношения к природе.

– Москва: Наука, 2010. – С. 144.


29

“Ekologik bilim” – inson ongida ekologik tasavvurlar, tushunchalar,

fikrlar, gipotezalar, nazariyalar, qonunlar, qonuniyatlar va hokazolar ko‘rinishida

aks etuvchi olamni anglash jarayoni natijasi.

“Ekologik munosabat” – subyektning tabiiy muhitdagi harakatlar va tabiat

obyektlariga nisbatan fikrlari, pozitsiyalari, tuyg‘ularining fikriy aks etish

imkoniyatiga asoslangan tabiat obyektlari va hodisalari bilan refleksiv

aloqalarining interiorizatsiyalashgan tizimi.

“Ekologik ustanovka” shaxsning tabiiy muhitdagi kelgusi harakat va

hodisalarni idrok qilishga moyilligi, tayyorligi tabiiy muhitdagi shaxsiy faoliyat

jarayonining barqaror maqsadga yo‘naltirilgan xarakterini ta’minlaydi.

“Ekologik maqsad” – ekologik harakatlarni ko‘zda tutilgan natijaga

erishishga yo‘naltirib, belgilangan dasturga muvofiq holda yakunlashga ongli

intilish, insonning qo‘yilgan maqsadga erishishida tanlaydigan muvofiq

vositalarning ehtimoliy va oldindan ko‘zda tutiluvchi tanlov yakunida vujudga

keluvchi psixikaning maxsus funksional tuzilmasi. Maqsad murakkab, uzoq,

noodatiy va qiyin harakatlarni amalga oshirishni kutish vaziyatida ularni

bajarishga ichki tayyorgarlik vaqti sifatida namoyon bo‘ladi1.

Shu bilan birga, individual ekologik tasavvurlar tabiiy muhit bilan o‘zaro

ta’sirga kirishish tajribasiga mos ravishda shakllanadi, alohida olingan

individning tajribasi esa sotsiumning tabiat bilan bo‘lgan munosabatlar

xususiyatlari bilan belgilanadi. Mazkur xususiyatlar maishiy ekologik

tasavvurlarda o‘z aksini topgan bo‘lib, ular, o‘z navbatida, ekologik jihatdan

ahamiyatli vaziyatlardagi xulq-atvorning konkret shakllarini tanlash bilan

bevosita bog‘lanadi.

Tabiatga munosabat inson tomonidan amalga oshiriladigan ekologik

jihatdan ahamiyatli harakatlar qanday mazmun kasb etishida namoyon bo‘ladi.

Bunday harakatlar mazmuni esa ularning motivatsion negizi to‘g‘risidagi

tasavvurlarda ochib beriladi.

Ekologik tasavvurlar ko‘p qirrali, tizimli hosila sifatida ko‘zdan kechirilib,

refleksiyaning turli darajalarida namoyon bo‘ladigan tasavvurlarning kategorial

tuzilmasining qiyosiy tahlilini amalga oshirish hozirgi davrning dolzarb

masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.

1Панов В. И. Экологическая психология: Опыт построения методологии. – Москва: Наука,

2004. – С. 197.


30

ОСОБЕННОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ МОТИВА АФФИЛИАЦИИ В

ВОСПИТАНИИ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ОБЛИКА

СТУДЕНТОВ

Норкулова Н. Т. (ТГЭУ)

Abstract

The importance of development of affiliation motive in forming youths’

moral shape and value system is shown in this article. Empirical information on

studying and research the motive of affiliation among youth groups is given.

Rezume

Maqolada yoshlarining ma’naviy qiyofasini hamda qadriyatlar tizimini

shakllantirishda affiliatsiya motivatsiyasini rivojlantirishning ahamiyati

ko‘rsatilgan. Yoshlar jamoasidagi affiliatsiya motivini o‘rganish va tadqiq etish

bo‘yicha empirik ma’lumotlar keltirilgan.

Основные понятия: мотив аффилиации, стремление к принятию,

страх отвержения, коммуникативная компетентность, моральный облик,

социльные ценности.

Проблема формирования духовно-нравственного облика личности и

общества приобретает особую актуальность на современном этапе развития

Узбекистана. Специалисты различных отраслей научного знания -

философии, социологии, психологии, педагогики, экономики, экологии -

уделяют пристальное внимание на исследование данной проблемы.

Духовно-нравственный облик представляет собой процесс сохранения

позитивных идеалов и ценностей социума, обеспечивающих стабильное

состояние морального здоровья нации. В процессе формирования духовно-

нравственного облика студентов особое место занимает проблема их

мотивации. По этой причине мы решили изучить природу социальной

аффилиации как мотива, играющего важную роль в становлении активной

гражданской позиции молодёжи и формирования духовных, моральных

качеств личности будущих специалистов.

Говоря о формировании духовно-нравственного облика молодёжи,

хотелось бы процитировать слова Президента Узбекистана Ислама

Каримова “... приоритетным для нас является повышение материального и

духовного уровня народа, в особенности, формирование и углубление у

молодёжи интереса к изучению нашего бессмертного наследия, а также

стремление к освоению общечеловеческих ценностей. Ибо только

воспитанные в таком духе наши дети, которым принадлежит будущее,


31

вырастут всесторонне развитыми людьми, станут для нас настоящей

опорой и надеждой, обретут несгибаемую волю и духовную силу, будут

готовы к любым испытаниям жизни”1.

Следует отметить, что по природе в каждой личности имеется

потребность в аффилиации2 (от анг, to affiliate - присоединять,

присоединяться). В новейшем психологическом словаре под редакцией

В. Шапаря даётся следующая трактовка данной мотивации: «Мотив

аффилиации – стремление человека быть в обществе других людей».

Значительное количество исследований свидетельствует о

положительном эффекте мотива аффилиации – повышении эффективности

учёбы, труда, росте успеваемости, прогрессе в межличностных

взаимоотношениях, появлении психологического комфорта. К примеру,

роль потребности в эмоционально-доверительных контактах в структуре

мотива аффилиации изучалась в работах К. Обуховского, И. Кузнецовой,

Б. Бунка, а также, в исследованиях Н. Твороговой, которая изучала роль

мотива аффилиации в повышении эффективности в учёбе и труде3.

Именно эта потребность, как указывают авторы, помогает человеку

успешно взаимодействовать с окружающими, входить в эмоционально-

доверительное общение, т.к. посредством подобного общения человек

имеет возможность узнать и понять себя глубже и в результате быть менее

одиноким в нашем постоянно меняющемся мире4.

Важно отметить, что мотив аффилиации особое значение имеет в

формировании духовно-нравственного мира подрастающего поколения,

который выступает регулятором социального поведения личности. По

1Каримов И. А. Либерализация общества, углубление реформ, повышение духовности и

уровня жизни народа – критерий и цель всей нашей деятельности. – Ташкент: Узбекистан,

2007. – Т. 15. – С. 208. 2Шапарь В. Б. Новейший психологический словарь. – Ростов на-Дону: Феникс, 2007.

– С. 43. 3Обуховский К. Галактика потребностей. Психология влечений человека. – Санкт-

Петербург: Речь, 2003. – С. 94-109; Кузнецова И. В. Мотив аффилиации в межличностных

отношениях: дисс. ...канд. психол. наук. – Санкт-Петербург, 2006. – С. 48; Buunk B.

Affiliation and helping interactions within organizations: a critical analysis of the role of social

support with regard to occupation stress // in Stroebe W., Hewstone M. European Review of

Social Psychology. – Chichester: John Wiley, 1990. – Vol. 1. – P. 293-322; Кузнецова И. В.

Мотив аффилиации в межличностных отношениях: дисc. ... канд. психол. наук. – Санкт-

Петербург, 2006. – С. 76. 4Макклелланд Д. Мотивация человека. – Санкт-Петербург: Питер, 2007. – С. 384-386;

Ильин Е. П. Мотивация и мотивы. – Санкт-Петербург: Питер, 2011. – С. 373-385;

Хекхаузен X. Мотивация и деятельность. – Санкт-Петербург: Питер, 2003. – Т. 1. – С. 289.


32

нашему мнению, духовно-нравственный облик, являясь центральной

составляющей социального облика личности, проявляется в качесве

социальных особенностей, свойств, эмоций в первую очередь в

отношениях человека к человеку, человека к внешнему миру, обществу,

социальному режиму, в котором он живёт, также ко всем правовым

дисциплинарным требованиям, нормам, принципам и национальным,

общечеловеческим ценностям. Также духовно-нравственный облик явно

проявляется в отношении (чувсте ответственности) личности к своему

народу, нации, социуму, коллективу, семье, Родине, в быту, в образе

жизни, в активной гражданской позиции и т.д. На наш взгляд это как бы

устойчивая диалектическая связь между сознанием и деятельностью

личности, основными компонентами которых являются: идейность,

информированность, трудолюбие, доброжелательность, честность,

человечность, справедливость, коллективизм и т.д. Социально-

психологическое изучение личности предполагает выяснение способов

функционирования, тенденций развития и форм проявления мотива

аффилиации в молодёжных группах, так как именно данный мотив

является основным диапазоном составляющих качеств духовно-

нравственного облика личности.

Среди отечественных психологов Б. Кадировым, Г. Шоумаровым,

Э. Гозиевым, В. Токаревой, В. Каримовой, Н. Сафаевым, Ш. Баротовым,

Б. Умаровым, З. Нишоновой и Р. Суннатовой были изучены институты,

источники и механизмы социализации в формировании духовного,

идеологического, политического, профессионального облика личности,

влияющего на социальное поведение человека1. Вместе с тем, проведены

1Токарева В. А. Личность – важнейшая составляющая национальной модели подготовки

кадров // Янги турдаги ўрта махсус ўқув юртларида таълим ва тарбиянинг

самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари. – Тошкент, 1998. – С. 21-22;

Ғозиев З. F. Тараққиёт психологияси. – Тошкент: Университет, 1999. – Б. 48;

Қодиров Б. Р. Истеъдодли болалар ва уларни танлаш методикаси. – Тошкент, 1992.

– Б. 32; Шоумаров Г. Психология фанини ўқитишда дастур, дарслик ва ўқув кўлланма

муаммолари // Педагогика олий ўқув юртларида психология фанларини ўқитишни

такомиллаштириш муаммолари. – Тошкент, 1997. – Б. 15-18; Каримова В. М. XXI аср

психологияси: назария, амалиёт истиқболлар // Глобал ўзгаришлар шароитида шахс

ижтимоий хулқини бошқаришнинг долзарблиги. – Тошкент: Mumtoz so‘z, 2013. – Б. 22;

Сафаев Н. С. Психологические особенности национального самосознания студенческой

молодёжи: дисc. ... док. психол. наук. – Ташкент, 2005. – С. 293; Баротов Ш. Р., Олимов

Л. Й. Социал тренинг ва амалиёт. – Бухоро: БухДУ, 2007. – С. 48; Умаров Б. М.

Ўзбекистонда вояга етмаганлар жиноятчилигининг ижтимоий-психологик муаммолари:


33

несколько исследований по выявлению и изучению особенностей

национального самосознания (Н. С. Сафаев, 2005), как внутреннего

духовного регулятора социального поведения личности, социально-

психологических факторов, как национальное самосознание,

этнопсихологические особенности, влияющие на духовный облик

узбекского народа и взаимосвязанные с ним. Среди исследований

узбекских психологов, вплотную занимавшихся изучением духовно-

нравственных аспектов, а точнее, психологическими аспектами

национального самосознания, следует отметить работу Н. С. Сафаева1, в

которой духовные факторы рассматриваются как движущая сила

социальных действий. Автор утреждает, что культурной базой

национального самосознания являются традиции, обычаи, ценности, язык,

стереотипы мышления и др. Всё это в целом составляет духовную основу

поведения людей.

Также хотелось бы особо отметить молодых учёных-исследователей,

активно занимающихся проблемами молодёжи, а именно А. Т. Нурманова2,

изучающего компетентный подход в подготовке студентов к эффективному

общению, также П. С. Эргашева3, исследующего одну из актуальных тем в

отечественной психологии – «Мотивация достижения успеха и отношение

к симметрииу студентов». П. С. Эргашев на основе результатов

экспериментального исследования выявил позитивное отношение к

симметрии у тех студентов, у которых был высокий результат по мотиву

достижения.

В своей статье мы хотели показать насколько важное значение имеет

развитие данной мотивации для сплочённости молодёжных групп. В связи

с этим мы решили предоставить эмпирические данные по измерению

психол. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2009. – Б. 125-128; Нишонова З. Т. Мустақил

ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг психологик асослари: психол. фан. док. ...дисс.

– Тошкент, 2005. – Б. 390; Суннатова Р. И. Индивидуально-типологические особенности

мыслительной деятельности // Возрастная и педагогическая психология: дисc.

...док.психол.наук. – Ташкент, 2000. – С. 282. 1Сафаев Н. С. Психологические особенности национального самосознания студенческой

молодёжи: дисc. ... док. психол. наук. – Ташкент, 2005. – С. 293. 2Нурманов А. Т. О компетентностном подходе в подготовке студентов к эффективному

общению // Pedagogika. – Ташкент, 2014. – № 3. – С. 19-24. 3Safayev N. S., Ergashev P. S. Talabalarda muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi va

simmetriyaga munosabat masalasi // Pedagogika. – Тoshkent, 2014. – № 6. – B. 10-16.


34

мотива аффилиации среди молодёжи и выяснить насколько мотив

аффилиации влияет на формирование морального облика студентов.

В качестве объекта исследования респондентами выступили студенты

вузов города Ташкента, в общем количестве 285 человек, из которых 73

девушки, 212 парней в возрасте от 18 до 32 лет. Средний возраст

исследуемой аудитории составил 21 год.

В ходе исследования были использованы методика СПО (Социально-

психологического опросника) по выявлению факторов, влияющих на

аффилиативное поведение личности и тест А. Меграбяна в модификации

М. Ш. Магомед-Эминова. Последняя методика была предназначена для

диагностики двух обобщённых устойчивых мотиваторов - стремления к

принятию (СП) и страха отвержения (СО). Тест состоит, соответственно, из

двух шкал: СП и СО1.

В таблице 1 даны результаты использования методики А. Меграбяна

для диагностики стремления к принятию (СП) и страха отвержения (СО). В

ней отражен сравнительный анализ данных по измерению мотива

аффилиации среди студентов с разной региональной принадлежностью (по

критерию U Манн-Уитни). Показано, что у студентов-выходцев из сёл по

сравнению со значением СП более ярко выражена мотивация СО (р<0,004).

Это можно объяснить тем, что новая среда, обстановка, в которую

попадают студенты, приехавшие из села в город учиться, могут

способствовать наличию таких показателей. Но также хотелось бы

отметить, что мотив СП у студентов, приехавших из сёл, выше, нежели у

городских студентов. Это мы можем связать со стремлением студентов к

самоутверждению, самореализации.

Таблица 1

Показатели

Средние ранги

U Р Город

(N=157)

Село

(N=115)

Стремление к принятию 132,7 141,6 8437 0,355

Страх отвержения 122,9 150,4 6965,5 0,004

Поскольку мотив аффилиации прямым образом связан с тесными

взаимоотношениями группы, нами были взаимосвязаны вопросы из СПО, в

частности, “Среди друзей мне ценнее всего...”. Нами были зафиксированы

1Ильин Е. П. Мотивация и мотивы. – Санкт-Петербург: Питер, 2011. – С. 373-375.


35

данные по количеству детей в семье этих респондентов. В таблице 2 дан

статистический анализ взаимосвязи вопроса “С кем вы в основном

проводите своё свободное время?” с методикой измерения социальных

ценностей (по критерию Крускал Уоллиса). Респонденты, воспитанные во

многодетных семьях, больше ценят взаимоотношения с однокурсниками.

На основе таких показателей напрашивается вывод: многодетные семьи

служат фундаментом коллективистической направленности, социальной

активности личности в обществе.

Таблица 2

Показатели

Средние ранги

Хи

-квад

рат

Р

«од

нокурсн

ики

»

(N=

18)

«од

ноклас

сни

ки

и

друзь

я с

о д

вора»

(N=

22)

«с

лю

би

мой

» (

N=

4)

«с

сем

ьёй

»

(N=

52)

други

е

(N

=14)

Профессиональные 61,81 45,48 72,13 56,01 56,50 4,04 0,401

Финансовые 60,89 60,45 67,13 51,54 52,18 2,60 0,628

Семейные 59,56 48,34 48,25 55,78 62,57 3,15 0,533

Социальные 63,11 47,50 54,13 53,12 67,54 4,75 0,313

Коллективные 65,69 44,86 32,38 56,71 61,21 6,96 0,138

Моральные 56,69 46,93 30,00 62,06 50,36 6,76 0,149

Физические 67,67 58,75 62,50 50,78 50,29 4,57 0,334

Интеллектуальные 59,36 37,43 46,00 61,72 58,54 9,90 0,042

Результаты, полученные с помощью методик изучения социальных

ценностей и вопроса (СПО) “С кем вы в основном проводите своё

свободное время?” показали, что студенты, выбирающие интеллектуальные

ценности, в основном своё свободное время в первую очередь проводят со

своей семьёй, потом с однокурсниками, потом с новыми знакомыми, с

любимым человеком и в конце с одноклассниками и друзьями со двора.

Главный момент, на который хотелось бы обратить внимание, это

взаимосвязь между интеллектуальными ценностями и семейными. То есть

молодёжь, ориентированная на семейные ценности, больше обращает

внимание на развитие в себе интеллектуальных качеств и способностей.


36

Таким образом, напрашивается вывод, что развитие духовных

ценностей молодёжи – это кропотливая работа педагогов, семьи и

общества.

Соотносить свои интересы и желания с интересами окружающих тебя

людей – задача не из лёгких. А ведь именно этому можно научить

подрастающую молодёжь при помощи развития мотива аффилиации.

Социально-нравственное воспитание в семье, в учебных заведениях, в

коллективе – это сильная школа формирования нравственного сознания,

морального облика молодёжи, так как у молодёжи пробуждаются чувства

товарищества, симпатии к сверсникам, желание оказать посильную помощь

друг другу.

Формирование мотивации аффилиации у студентов позволит, как нам

кажется, в будущем воспитать духовно сильную, морально устойчивую

молодёжь, которая обеспечит развитие страны во всех сферах

деятельности. Для этого необходимо реализовать следующие психолого-

педагогические условия:

успешное использование способов коллективного взаимодействия,

что позволит студентам активно общаться друг с другом, условие успеха

каждого станет условием успеха остальных;

формирование мотивации аффилиации у молодёжи в процессе

обучения должно представлять собой одну из задач профессиональной

деятельности преподавателей школ, лицеев, колледжей, а также высших

учебных заведений;

формирование мотиваций предполагает использование комплекса

психолого-педагогических средств, психологических тренингов,

обладающих соответствующими развивающими возможностями и

реализующими закономерности развития мотивации.

На основе проведённого исследования мы пришли к следующим

общим выводам:

во-первых, целенаправленная деятельность по формированию и

саморазвитию мотивации аффилиации будет достаточно результативной,

если она будет опираться на знание исходного состояния этих мотиваций

(или если будет развиваться с ранних стадий онтогенеза);

во-вторых, следование принципу «группирования», т.е ориентации

на группу, предпочтения интересов группы личным интересам позволит

изыскать большие выгоды в экономической сфере, без каких-либо


37

вложений многократно инвестировать труд своих сотрудников, конечно же

при этом должны будут использоваться этнопсихологические рычаги,

лежащие в основе жизнедеятельности нашего государства.

O‘QUVCHILARDA HUQUQIY TUSHUNCHALARNING

SHAKLLANISHIGA XOS QOBILIYATLILIK TALQINI

Jo‘rayev B. (Qarshi DU)

Abstract

The article illustrates the issues of psychodiagnostics in psychological

readiness of students for comprehension of juridical notions, also their

peculiarities of thinking, results of analysis and ability to compare in the thinking

process are revealed.

Резюме

В статье освещены вопросы психодиагностики в психологической

готовности учащихся при восприятии юридических понятий, а также

выявлены особенности их мышления, результаты анализа и способности

сравнения в процессе обучения.

Tayanch tushunchalar: o‘quvchi, yuridik tushunchalar, assotsiativ

fikrlash, abstrakt taqqoslash, aqliy faoliyat, sintezlash.

Psixologiya fanida shaxsning o‘z-o‘zini anglashi, hurmat qilishi, xatti-

harakatlarini tartibga solishi, qadriyatlarni o‘zida kamol toptirishi, ijtimoiy

tamoyillarga amal qilishi, shaxslararo munosabatlarni tartibga solishi va boyitib

borishini ta’minlashning qonun-qoidalarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi.

Ijtimoiy me’yorlarga amal qilish, o‘z navbatida, huquqiy me’yorlarning

uyg‘unlashgan takribiy qismi hisoblanadi. Huquqiy me’yorlar qonun hujjatlari

bilan belgilanganligi bois, ularga amal qilish shaxsning kamol topganligi,

kechinma-tuyg‘ularini tartibga solishi va xatti-harakat hamda xulq-avtorini

nazorat qilish bilan bog‘liq. Demak, shaxsning huquqiy savodxonligi, ularda

huquqiy tushunchalarni shakllantirish pedagogik-psixologik qonuniyatlarga

ko‘ra amalga oshiriladi.

Mamlakatimizda yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor

qaratilmoqda. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, kasb-hunar kollejlari

o‘quvchilarida turli yo‘nalishlar bo‘yicha tushunchalarni o‘rinli tushuntirish

ularning fikrlashi va dunyoqarashini yanada ortib borish imkonini beradi. Shu


38

bois, kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida yuridik tushunchalarni shakllantirishga

xos qobiliyatini aniqlash maqsadida diagnostik ishlar olib borildi.

Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida yuridik tushunchalarning

shakllanganligini tadqiq etish, muammoning nazariy-metodologik masalalaridan

kelib chiqqan holda tashkil etildi. Buning uchun o‘quvchilar tushunchalarni

baholay olish imkoniyatlarining psixologik xususiyatlari kasb-hunar ta’limi

jarayoniga qadar, ya’ni maktab ta’limi bo‘yicha yuridik tushunchalardan

xabardorlik holati va kasb-hunar ta’limi jarayonida ularni shakllantirish

xususiyatlariga e’tibor qaratildi. Tushunchalarning shakllanganlik darajasini

tadqiq etish metodlari o‘quvchilarning tushuncha to‘g‘risidagi tasavvurlari,

tafakkuri, tushunchalarning muhim xususiyatlarini farqlay olishi shakllanganligi

o‘quvchining umumiy taraqqiyoti bilan, ijtimoiy muhitning o‘zaro

uyg‘unlashuviga ega ekanligi bilan, shuningdek, sezgi, idrok, tasavvur va xotira

jarayonlarining rivojlanganlik holati bilan bog‘liq holda kechadi. Shu sababli

ham E. G‘. G‘oziyev tushunchalarning shakllanishida atrof-olamdagi voqea-

hodisalarning belgilari, alomatlari va xususiyatlari, xossalari, qonuniyatlarini va

o‘zaro bog‘lanishlarini bilish faoliyati va ta’lim jarayonida tushunib borishlari,

fikrlash jarayonida miqdor va sifat o‘zgarishlari yuz berishini qayd etib o‘tgan

edi1.

O‘quvchilarda tushunchalarni shakllantirish qobiliyatlarini o‘rganishda

mazkur tadqiqot ishiga taalluqli metodikalarni qo‘llab, natijalar tahliliga amaliy

yondashildi. Jumladan, “Piktogramma” “Murakkab analogiya”, “Tushunchalarni

taqqoslash”, “Muhim belgilarini ajratib ko‘rsatish”, “Mantiqiy tafakkur”

metodikalaridan foydalanildi.

“Piktogramma” metodikasidan foydalanishining asosiy maqsadi

o‘quvchilarning esda olib qolish xususiyatlari va uning samaradorligi, assotsiativ

fikrlash faoliyati xarakteri va tushunchali tafakkurning shakllanganlik darajasini

aniqlashdan iborat2.

Metodikani qo‘llashdan olingan qiymatlarni tahlil qilishga ikki xil tartibda

yondashildi:

1) respondentlarning tasvirlarni so‘zlarda ifodalash klassifikatsiyasiga;

2) respondentlarning umumiy qiymatlari tarzda sharhlashga harakat

qilindi.

1Ғозиев Е. Ғ. Тафаккур психологияси. – Тошкент: Ўқитувчи. 1990. – Б. 128. 2Лурия А. Р. Язык и сознание. – Ростов на-Дону: Феникс, 1998. – С. 40.


39

O‘quvchilarning metodika qiymatlarini birinchi yo‘nalish bo‘yicha ko‘rib

chiqilganda, farq qiluvchi qiymatlarni kuzatishga erishildi. O‘quvchilarning

metodika bo‘yicha miqdoriy ko‘rsatkichlaridagi eng muhim o‘rni so‘zlar konkret

tasvirlarda (72,423%) ifodalandi. Metodika normasiga ko‘ra, respondentlar

konkret tasvirlarining ustuvorligida o‘quvchilarda konkret-harakat tafakkuri

yetakchilik qilganligini ko‘rsatdi. Ikkinchi o‘rinda o‘quvchilarda so‘zlarni

belgili-simvolli (15,67%) tasvirlovchilar joy olgan. Metodikaning xususiyatiga

ko‘ra, o‘quvchilarda so‘zlarni “abstrakt” va belgili-simvolli ifodalash yetakchilik

qilganda fikrlovchi tip va aqliy faoliyatda axborotlarni sintezlash va

umumlashtirishga intilish yuqori abstrakt-mantiqiy tafakkurga xos deb

xulosalanadi.

O‘quvchilarning so‘zlarni esda olib qolishi va esga tushirishda sujetli

(4,30%) va metaforik (0,33%) tasvirlash boshqa turlardan ancha farq qilmoqda

(1-jadval). O‘quvchilarning qiymatlaridagi bu holat boshqa tafakkur turlariga

nisbatan tushunchali tafakkurning shakllanganlik holati obrazli tafakkurdan

dalolat beradi. Bu ularning badiiy ijodga qiziqishlarini anglatadi. Tadqiqotning

miqdoriy qiymatlari respondentlar, ya’ni o‘quvchilarda tushunchali tafakkur

shakllanganlik darajasini mavhum tushunchalar va tasvirlar o‘rtasida erkin

munosabatni ifodalay olganligi belgilaydi.

1-jadval

№ So‘zlarning tasviriy ifodalanish turlari Umumiy

1 Abstrakt tasvirlar (A) 7,27%

2 Belgili-simvolli (B) 15,67%

3 Konkret (K) 72,43%

4 Sujetli (S) 4,30%

5 Metaforik (M) 0,33%

Jami: 100%

Ushbu metodika o‘quvchilarda tushunchali tafakkur shakllanganligini

emas, balki uning proyektiv ahamiyatli shaxs xususiyatlarini tavsiflashga xizmat

qiladi. Masalan, o‘quvchilarning tasvirida odam surati ko‘p uchraydigan holatlar

o‘quvchilarning og‘zaki ma’lumotlarni mohirona ifodalashlari va muloqotga

xabar beradi. Bu empirik ma’lumotlarga o‘quvchilarda tushunchalarning

shakllanishida boshqa psixik jarayonlarning ahamiyatini, o‘quv materiallarning

didaktik tizimini ishlab chiqishga bag‘ishlangan tadqiqot ishlarining uzviy

davomi sifatida qarash mumkin. A. V. Brushinskiy va boshqa olimlarning ilmiy


40

izlanishlari o‘quvchilarda yuridik tushunchalarni shakllantirishning muhim

psixologik xususiyatlarini tahlil qilishga yo‘naltiruvchi ilmiy g‘oyalar sifatida

xizmat qiladi1. Bundan ko‘rinadiki, bu borada qiymatlarni ifodalash

o‘quvchilarning kichik mutaxassis sifatida shakllanishi va tanlagan kasb-hunar

sohasiga mos kelishini ifodalaydi.

Tushunchalarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar haqida so‘z

yuritilganda, boshqa psixik jarayonlarning ahamiyati muhimligi e’tirof etildi.

“Piktogramma” metodikasini qo‘llashdan maqsad ham xotira va tushuncha

shakllanishini o‘zaro bog‘lashdan iborat bo‘ladi.

O‘quvchilarning metodikalar bo‘yicha umumiy qiymatlari aks ettirilgan

jadvallarda bir qator holatlar xususida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi.

O‘quvchilarning “Piktogramma” metodikasi bo‘yicha qiymatlarni sharhlashda

ikkinchi jihatiga murojaat qilinadi. Bu esa o‘quvchilarning tushunchalarni va

yuridik soha bilimlarini o‘zlashtirishida xotira jarayonining o‘rnini aniqlashga

olib keldi. Xotiraning qonuniyatlariga ko‘ra, insonning o‘rtacha xotira ko‘lamini

belgilovchi me’yor Mullerning “oltin raqam”iga mos kelmoqda. O‘quvchilarning

umumiy qiymatlariga ko‘ra, o‘g‘il bolalarda -7,56 va qizlarda -7,72ga tengligi

aniqlandi. Metodikalarning umumiy natijalariga ko‘ra, qizlar va o‘g‘il bola

o‘quvchilarning natijalarida keskin statistik farqni ifodalovchi qiymatlar

aniqlanmadi. Birgina holatda ular o‘rtasida tafovut mavjud ekan, ya’ni

“Murakkab analogiyalar” metodikasi natijasiga ko‘ra, qizlar o‘g‘il bolalarga

nisbatan ahamiyatli ko‘rsatkichga ega bo‘ladi: 5,40 va 5,94; ʈ=-2,10, *r≤0,05. Bu

o‘quvchi qizlarda tushunchalar o‘rtasidagi abstraksiya va murakkab mantiqiy

bog‘lanishlarni aniqlash qobiliyati bir oz yuqoriroq ekanligidan dalolat bermoqda

(2-jadval). O‘quvchi o‘g‘il bolalar esa murakkab analogiyalar bilan ishlashda

qiyinchiliklarga duch kelishlari, mantiqiy mulohazalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni

tarqoq izohlashlari, mantiqiy aloqalarni yomon tushunishi mumkin ekan.

O‘quvchilar natijalarining umumiy qiymatlari o‘rtachadan yuqori

qiymatlarni aks ettirayotganligi tushunchalarni shakllantirishga qobiliyatli

o‘quvchilar yetarlicha ekanligini anglatadi. Tushunchalarning shakllanishida

o‘quvchilarning psixik imkoniyatlari mavjud deyishga nisbiy asos bor. Ushbu

asosli fikrning tasdig‘ini metodika qiymatlarining mazmuniy bog‘liqligini

o‘rganish orqali sharhlashga harakat qilinadi.

1Брушинский А. В. Психология мышления и проблемное обучение. – Москва: Знание,

1983. – С. 96.


41

Metodika qiymatlari o‘rtasidagi ichki aloqalar o‘quvchilarning

tushunchalarni shakllantirishga qobiliyatlarida qaysi xususiyatlar o‘rtasida

yetarlicha bog‘lanish va qaysilarida esa shakllantirish zarurligini tasdiqlaydi.

2-jadval

№ Metodikalar Umumiy natija O‘quv-

chilar

M σ t

M σ

1. Piktogramma

7,64

1,39

o‘g‘il 7,56 1,35 -,677

qiz 7,72 1,44

2. Murakkab

analogiya

5,67 1,42 o‘g‘il 5,40 1,32 -2,10*

qiz 5,94 1,47

3. Tushunchalarni

taqqoslash

5,24

0,95

o‘g‘il 5,34 0,96 1,010

qiz 5,14 0,947

4. Muhim belgilarini

ajratib ko‘rsatish

5,76 1,31 o‘g‘il 5,50 1,26 -1,905

qiz 6,02 1,31

5. Mantiqiy tafakkur

6,04

1,35

o‘g‘il 6,20 1,41 1,740

qiz 5,88 1,28

6. Ortiqchasini

o‘chirish

5,89 1,36 o‘g‘il 5,78 1,43 -,859

qiz 6,00 1,29

*r≤0,05

O‘quvchilarning metodikalar bo‘yicha miqdoriy qiymatlarini umumiy va

xususiy holdagi qiymatlari sharhlanadi.

O‘quvchilarning metodikalar bo‘yicha miqdoriy qiymatlariga ko‘ra,

axborotlarni esda olib qolishga tayyorliklari va tushunchalarni taqqoslash

metodikasi o‘rtasida ahamiyatli bog‘lanish aniqlandi: r=0,278, r≤0,01.

Korrelatsion ahamiyatli ko‘rsatkichlar o‘quvchilarning xotiralari tushunchalarni

shakllantirishida ularning o‘xshashlik va farqli jihatlarini ajratishga tayanishlari

yordam berishi ham mumkin. Ikkinchi bir jihatida tushunchalardagi o‘xshashlik

va farqlar xotira va tafakkurning assotsiativ nazariyasi ta’limotlariga ham

bog‘liqdir. O‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishida xotiraning ahamiyati

muhimligini tadqiqot natijalari yana bir bor tasdiqlamoqda (3-jadval).

O‘quvchilarning miqdoriy qiymatlari o‘rtasidagi ahamiyatli

ko‘rsatkichlarning yana bir ko‘rinishi “Murakkab analogiya” va “Ortiqchasini

o‘chiring” metodikalari o‘rtasida kuzatildi. Metodikalar o‘rtasidagi ahamiyatli

ko‘rsatkichlar o‘quvchilarning tushunchalarni o‘zlashtirishlarida murakkab

analogiya qonunlariga tayanish qobiliyatlarini rivojlantirish sababli ta’lim

jarayonida mantiqiy tafakkurni -r=0,243, r≤0,05 va predmet va voqea-hodisalarni


42

umumlashtirish, sabab va oqibat bog‘lanishlarini farqlash ko‘nikmalariga ega

bo‘lishlari -r=0,231, r≤0,05ni izohlaydi.

3-jadval

№ Metodikalar

1. Piktogramma 1 0,138 0,278** -0,026 0,072 0,122

2. Murakkab analogiya 1 0,193 0,185 0,243* 0,231*

3. Tushunchalarni

taqqoslash

1 0,079 0,289** 0,199*

4. Muhim belgilarini

ajratib ko‘rsatish

1 0,261** 0,370**

5. Mantiqiy tafakkur 1 0,495**

6. Ortiqchasini o‘chirish 1

*r≤0,05; **r≤0,01

O‘quvchilar ahamiyatli qiymatlarining yana bir ko‘rinishi “Tushunchalarni

taqqoslash” bilan “Mantiqiy tafakkur” -r=0,289, r≤0,01 va “Ortiqchasini

o‘chiring” metodikalari -r=0,199, r≤0,05 o‘rtasida ekan. O‘quvchilarning

qiymatli tushunchalarni taqqoslash, ya’ni tafakkurning analiz, sintez va

taqqoslash singari muhim operatsiyalarini shakllantirish orqali bir necha

predmetlar o‘rtasidagi bog‘liqliklar va tafovutlarni aniqlash yordamida konkret

tafakkurni shakllantirishga erishish mumkin bo‘ladi. Bunday holat o‘quvchilarda

yuridik tushunchalarni shakllantirish jarayonida ancha qo‘l keladi va ta’lim

jarayonida bilimlarni o‘zlashtirishlariga ko‘maklashadi.

O‘quvchilarning “Muhim belgilarini ajrating” metodikasi bilan “Mantiqiy

tafakkur” -r=0,261, r≤0,01 va “Ortiqchasini o‘chiring” metodikalari -r=0,370,

r≤0,01 o‘rtasida ham bog‘lanishlar aniqlandi. O‘quvchilar predmet va voqea-

hodisalar o‘rtasidagi muhim belgilarni ajrata olishlari tufayli abstrakt-mantiqiy

va tushunchalarning mavhum tomonlarini ko‘rishga moyil bo‘lib borishlarini

bildiradi. O‘quvchilar tushunchalarning muhim belgilarini ajrata olish

qobiliyatini rivojlantirish oqibatida mantiqiy tafakkur va sabab-oqibat tamoyiliga

ko‘ra, voqea-hodisalarni tushunishga erishishlari mumkin bo‘ladi.

O‘g‘il bolalarning ahamiyatli qiymatlari “Tushunchalarni taqqoslash” –

“Muhim belgilarini ajratish” -r=0,394, r≤0,01; “Mantiqiy tafakkur” -r=0,415,

r≤0,01 va “Ortiqchasini o‘chiring” metodikalari -r=0,485, r≤0,01 o‘rtasida

aniqlandi. Demak, o‘g‘il bolalarning umumiy natijalari qizlarniki bilan

taqqoslaganda, nisbatan pastroqqa o‘xshash tasavvur uyg‘otgan bo‘lsa-da, ammo

ular qiymatlarining ichki aloqadorligi anchagina chuqurroq bog‘lanishlarga


43

egaligini ko‘rsatmoqda. O‘g‘il bolalar tushunchalarini taqqoslash ham, ya’ni

tafakkurning analiz, sintez va taqqoslash singari muhim operatsiyalarini

shakllantirishda bir necha predmetlar o‘rtasidagi bog‘liqlik va tafovutlarni

aniqlash ko‘nikmalari orqali konkret tafakkurni shakllantirishga erishishlari

mumkin.

O‘g‘il bolalarning “Muhim belgilarini ajrating” va “Mantiqiy tafakkur”i

-r=0,353, r≤0,01 hamda “Ortiqchasini o‘chiring” metodikalari -r=0,366, r≤0,01

o‘rtasida bog‘lanishlar mavjud ekan. O‘g‘il bolalar o‘spirinlik yoshiga kelib,

hayotiy masalalar va faoliyat bilan bog‘liq muammolarni hal etishda qizlarga

nisbatan ancha yuqori amaliy faoliyatni namoyon etishga qobiliyatli bo‘lib

boradi. Ular predmet va voqea-hodisalar o‘rtasidagi muhim belgilarni ajrata

olishlari tufayli abstrakt-mantiqiy mulohaza yuritish va tushunchalarning

mavhum tomonlarini ko‘rish qobiliyatini kamol toptirib boradi. O‘quvchilar

tushunchalarning muhim belgilarini ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish

natijasida mantiqiy tafakkuri va sabab-oqibat tamoyiliga ko‘ra, voqea-hodisalarni

tushunishga erishishlari mumkin bo‘ladi.

Shuningdek, o‘g‘il bolalarda mantiqiy tafakkurning rivojlanishi

tushunchalarni shakllantirish hisobida konkret tafakkurning muhim

xususiyatlarini o‘zlarida kamol toptirishlari mumkin, deb hisoblash mumkin:

-r=0,289, r≤0,01.

Qizlarning korrelatsion ahamiyatli ko‘rsatkichlaridan biri “Murakkab

analogiya”, “tushunchalarni taqqoslash” -r=0,254, r≤0,05 va “muhim belgilarini

ajratib ko‘rsatish” metodikalari -r=0,221, r≤0,05 o‘rtasida aniqlandi. Ushbu

miqdoriy qiymatlar o‘quvchi qizlarning tushunchalarni shakllantirish uchun

qiyinchilik bilan mantiqiy tushuntirishga erishsalar-da, ular abstrakt va murakkab

mantiqiy aloqalarni payqashga layoqatlidir. Predmet va hodisalar orasidagi

murakkab o‘xshashliklarni farqlashga erishish orqali esa tushunchalardagi

muhim belgi va alomatlarni ortiqcha qiyinchiliksiz ajrata oladi.

Yana o‘quvchi qizlarda “muhim belgilarini ajratish” va “mantiqiy

tafakkur” o‘rtasida -r=0,359, r≤0,01 tushunchalarini farqlash va ularning bir

avlodga mansub ekanligini aniqlashda to‘g‘ri va mustaqil yondashishga

qobiliyatli bo‘lishlari mantiqiy fikrlashlarining o‘sishiga sabab bo‘lishi

shubhasiz. Oldingi qiymatlar singari o‘quvchi qizlarda ham mantiqiy

tafakkurning rivojlanishi huquqiy tushunchalarni shakllantirish hisobida konkret

tafakkurning muhim xususiyatlarini o‘zlarida kamol toptirishlari mumkin, deb

hisoblash mumkin: -r=0,490, r≤0,01.


44

Tadqiqot metodikalarining dastlabki natijalari shundan dalolat beradiki,

o‘quvchilarning yuridik tushunchalarini shakllantirishga psixologik

imkoniyatlari yetarli, ammo ularni huquqshunoslik fani bo‘yicha bilimlarni

o‘zlashtirishlari vaqtida ta’lim metodlari bilan uyg‘unlashtirish ham ijobiy natija

beradi.

Tushunchani aniqlashda tadqiqot predmeti va obyekti bosh mezon

hisoblansa-da, muammoni o‘rganishni optimallashtirish uchun asosiy va

qo‘shimcha metod va metodikalarni tatbiq etish choralarini ko‘rish maqsadga

muvofiq bo‘ladi. Tushunchani aniqlash metodlari va metodikalari tadqiqot

obyekti tushunchalarni o‘zlashtirish xususiyatlarini, biror-bir fan yo‘nalishi

bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish layoqati, qobiliyatliligi, tushunchalarni

shakllantirish qonuniyatlarini egallashga tayyorligini baholaydi. Shu bois,

metodika natijalarini tahlil etishda ularning bunday xususiyatlarini hisobga olish

o‘rinlidir.

AKMEOLOGIK YONDASHUV ASOSIDA PEDAGOG SHAXSINI

SHAKLLANTIRISH

Jobborova G. K. (TTESI)

Abstract

This article discusses the significance and opportunities of acmeogramma

in forming the modern teacher. The author highlights some structural parts of

pedagogical acmeogramma as well.

Резюме

В статье рассматриваются значение и возможности акмеограммы в

формировании современного педагога. А также в работе автором отмечены

основные структурные части педагогической акмеограммы.

Tayanch tushunchalar: akmeologik yondashuv, professiogramma,

akmeogramma, ijodkorlik, avtopsixologik qobiliyat.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining “Yuksak

ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida: “Barchamizga ayonki, inson qalbiga yo‘l,

avvalo, ta’lim-tarbiyadan boshlanadi. Shuning uchun qachonki bu haqda gap

ketsa, ajdodlarimiz qoldirgan bebaho merosni eslash bilan birga, ota-onalarimiz

qatori biz uchun eng yaqin bo‘lgan yana bir buyuk zot – o‘qituvchi va

murabbiylarning oliyjanob mehnatini hurmat bilan tilga olamiz.


45

Biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek

mas’uliyatli vazifani ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb

egalariga suyanamiz va tayanamiz, ertaga o‘rnimizga keladigan yoshlarning

ma’naviy dunyosini shakllantirishda ularning xizmati naqadar beqiyos ekanini

o‘zimizda yaxshi tasavvur qilamiz”1, – degan fikrni alohida ta’kidlab o‘tadi.

Zamonaviy ta’limda pedagogik kadrlarni tayyorlashga doir xilma-xil

yondashuvlar mavjud bo‘lib, mazkur yondashuvlar orasida akmeologik

yondashuv bo‘lajak o‘qituvchi shaxsining yuqori darajada o‘z-o‘zini anglay

olishi, o‘z-o‘zini namoyon eta olishi hamda o‘z-o‘zini rivojlantirishiga imkon

berishi bilan alohida ajralib turadi.

Bo‘lajak pedagoglarni kasbiy shakllantirish, ular shaxsining tarkib

topishiga ta’sir qiladigan kuchli ijtimoiy omil akmeologik motivatsiyadir.

Aniqlanishicha, inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil

inson orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir.

Ma’lumki, inson shaxsi juda murakkab psixologik fenomen bo‘lib, u

kishining individual hayoti davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida

asta-sekin tarkib topadi. Shu bois ham, akmeologiya ulg‘aygan shaxsning

rivojlanish va komillikka erishish jarayonini o‘rganuvchi maxsus fan

hisoblanadi. Akmeologiya (grekcha “akme” – cho‘qqi, yuqori pog‘ona,

harakatlantiruvchi kuch ma’nolarini bildiradi) ilm-u fanning shunday yangi

tarmog‘iki, u insonni o‘z taraqqiyoti dinamikasida, takomili hamda hayot-

faoliyatining turli bosqichlarida o‘zidagi eng kuchli qobiliyatlarini namoyon

qilishning kompleks masalalarini o‘rganadi, ya’ni u shaxsni o‘z takomili

jarayonida, ana shu taraqqiyot va yuksalishning obyektiv hamda subyektiv

omillari doirasida tadqiq etadi.

G. Berdiyev va B. Ibrohimxo‘jayevlarning fikricha, uzoq vaqtlar davomida

akmeologiyada faqat psixologik tadqiqotlar, birinchi navbatda, psixodiagnostik

usullar va rivojlanayotgan psixotexnologiyalardan foydalanilgan. Ular hozir ham

yangi ko‘rinishda va shaxsiy akmeologik usullar bilan birgalikda qo‘llanilmoqda.

Akmeologiyasi o‘zida keng obyekt – barcha yosh davrlarini qamrab olgan shaxs

rivojlanish psixologiyasi bilan jips bog‘langan va jadal rivojlanayotgan

shaxsning yetuk rivojlanish cho‘qqisi darajasini o‘rganadi2.

1Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.130. 2Бердиев Г., Ибрагимходжаев Б. Педагогик-психологик акмеология: касбий ва шахсий

самарадорлик муаммолари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2012 – № 4. – Б.17.


46

Akmeologik yondashuv bo‘lajak o‘qituvchilarda pedagogik ijodkorlikni

shakllantirishning ilmiy asosi sifatida pedagogika oliy ta’lim muassasasi

talabalarining mazkur jarayon ishtirokchilari, kasbiy faoliyatning yetuk shaxslari

va faol subyektlari tarzida namoyon bo‘lishlariga asoslanadi hamda ularning

subyekt va mutaxassis sifatida bosqichma-bosqich, uzluksiz o‘z-o‘zini

takomillashtirishi va o‘z-o‘zini rivojlantirishi uchun sharoit yaratadi. Pedagogik

ijodkorlikning rivojlanishi xilma-xil qobiliyatlarning aks etishi bilan bog‘liqdir.

Akmeologik qobiliyatlar insonning hayoti-faoliyati jarayonida muhim ahamiyat

kasb etadi, biroq ularning aynan jadal rivojlanishi avtopsixologik

kompetentlikning rivojlanishi natijasida sodir bo‘ladi.

Bo‘lajak pedagoglarda pedagogik ijodkorlikni shakllantirishda ijodiy

qobiliyatlarning aniq tizimini hisobga olgan holda yaqin, o‘rta va olis

kelajakdagi maqsad va intilishlar yo‘nalishlarini belgilab beruvchi muhim vosita

– akmeogramma alohida ahamiyat kasb etadi.

Akmeologik yondashuv asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda pedagogik

ijodkorlikni shakllantirish tizimining markaziy bo‘g‘ini sifatida samarali ijodiy

faoliyatga qobiliyatlilikni aks ettiruvchi kreativ tarkibiy qism aks etadi. Aynan

kreativlikni rivojlantirish akmeologik yondashuv asosida bo‘lajak

o‘qituvchilarda pedagogik ijodkorlikni shakllantirishning bosh maqsadlaridan

biridir. Ma’lumki, innovatsion fikrlashga qobiliyatlilik bo‘lajak o‘qituvchining

muhim kasbiy sifatlaridan biridir. Kreativ tarkibiy qism ijodiy fikrlash, ijodiy

o‘quv, tarbiyaviy, tadqiqotchilik faoliyatiga qobiliyatlilik, yangilik yaratishga

intiluvchanlik, pedagogik vazifalarni oqilona hal etish, o‘z faoliyatini mustaqil

loyihalay olish, kasbiy ijodiy vazifalarni hal etishga imkon beruvchi fikriy

vaziyatlarni shakllantirish kabilarni qamrab oladi.

Avtopsixologik kompetentlik nuqtayi nazaridan kreativ qobiliyatlarni uch

guruhga tasnif etish mumkin:

1) avtokognitiv qobiliyatlar: “Men” konsepsiyasi ko‘rinishida o‘zi haqidagi

yangi turdagi bilimlar (avtobilimlar)ni shakllantirish va rivojlantirish, refleksiya,

identifikatsiya, interiorizatsiyaga, o‘zining qarashlari, e’tiqodi va ustanovkalarini

o‘zgartirishga qobiliyatlilik;

2) shaxsning tipologik avtopsixologik o‘ziga xosliklari o‘z-o‘zini

rivojlantirishning yuqori imkoniyati bilan bog‘liq o‘z-o‘zini takomillashtiruvchi

shaxs, o‘z-o‘zini rivojlantirishning cheklanganligi bilan bog‘liqlikda shaxsning

yetuklashuvidagi kamchiliklar;


47

3) o‘z-o‘zini namoyon etuvchi shaxsda kreativ maqomning mavjudligi,

o‘ziga, hayotga ijodiy munosabatning mavjudligi, o‘z-o‘ziga yo‘nalganlikning

yuqori darajada rivojlanganligi, o‘ziga va uni o‘rab turgan atrof-muhitga

ishonch, o‘z xohish-istaklari va ehtiyojlarini to‘liq tushunib yetish.

Akmeogramma akmeografik yondashuvning asosiy metodi va u progressiv

rivojlanishga hamda shaxsning professionalizmi va konkret mehnat subyektlari

faoliyatining taraqqiyotiga imkon beradigan talablar, sharoit va omillar tizimini

namoyon etadi1. Akmeogramma individual tavsifga ega bo‘lib, rasmiy ravishda u

samarali faoliyat ko‘rsatayotgan subyektning individual “kesimi”ni, uning

imkoniyatlari va istiqbollarini, kuchli va kuchsiz tomonlarini o‘zida mujassam

etadi. Akmeogramma professiogramma va psixogrammaga nisbatan

individuallikning yuqori darajada namoyon etilishi bilan farqlanadi.

Professiogramma kasbiy faoliyatning xususiyatlari va mutaxassisga

qo‘yiladigan talablarni yoritib beruvchi ma’lum kasbning xususiyatlarini

tavsiflaydi, psixogramma ma’lum kasbda samarali professional faoliyat yuritish

uchun kerak bo‘ladigan insonning psixologik xususiyatlarini o‘zida ifoda etadi.

Akmeogramma esa talaba faoliyatining barcha jihatlari va tomonlari (kasbiy

faoliyat, har kungi munosabat, shaxsiy rivojlanish va faoliyatning umumiy

natijasi) hamda bundan kelib chiqib, bo‘lajak kadrning individual psixologik va

psixofiziologik xususiyatlariga qo‘yiladigan talablarni aks etadi.

Akmeogramma bo‘lajak kasbiy faoliyatning yaxlit tavsifini va insonning

individual-psixologik va psixofiziologik xususiyatlariga qo‘yiladigan talablarni

o‘z ichiga oladi. Bo‘lajak pedagoglarda pedagogik ijodkorlikni shakllantirishning

muhim yo‘nalishlarini aniqlash, rivojlantirish bo‘yicha real sharoitlarni yaratish

akmeologik muhitdan darak bersa, ularda pedagogik ijodkorlik qobiliyatini

aniqlash va rivojlantirish asosida bo‘lajak pedagogning yuqori pog‘onalarga

erishuvini ta’minlash o‘zida amaliy jihatni aks ettiradi2.

Akmeogrammani aniq, to‘g‘ri va xolisona to‘ldirish ekspert yoki akmeolog

tomonidan maqbul va ishonchli natijaning berilish kafоlatidir. Talaba tomonidan

akmeogramma to‘ldirib bo‘lingandan so‘ng, ekspert yoki akmeolog tomonidan

ko‘rib chiqish uchun taqdim etiladi. Olingan natijalar bo‘yicha ekspert o‘z

xulosasini berish bilan birgalikda, akmeologik tashxis qo‘yadi. Akmeogramma

1Салиев А. Ш. Ёшларнинг интилувчанлигини аниқлашда акмеограмманинг аҳамияти //

Ёшларнинг акмеологик қарашларини шакллантиришда соғлом турмуш тарзининг ўрни.

– Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2008. – Б. 227. 2Деркач А. А. Акмеология. – Москва: РАГС, 2004. – Б. 82.


48

natijalari ekspertiza qilinadi hamda bo‘lajak mutaxassisning pedagogik tafakkuri,

ijodkorlik qobiliyati, yangilik yaratishga xohishi va intilishi bilan bog‘liq bo‘lgan

resurslar aniqlanadi. Bir so‘z bilan aytganda, akmeogrammaning natijasi

bo‘yicha bo‘lajak mutaxassisning kasbiy o‘sish dinamikasi, pedagogik

ijodkorlikni shakllantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi yoki cheklovchi omillar,

motivatsion muhitning farqlanish xususiyatlari, shaxsiy o‘sish dinamikasi hamda

bunga imkon beruvchi va to‘sqinlik qiluvchi omillar, shaxsiy-professional

rivojlanish uchun qanday akmeotexnologiyadan foydalanish maqsadga

muvofiqligini aniqlash mumkin bo‘ladi.

К ВОПРОСУ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

СО СВЕРСТНИКАМИ И ВЗРОСЛЫМИ

Клычева З., Ибодуллаева И.

(НГПИ им. Ажинияза)

Abstract

The mutual relations of primary school age pupils between their peers and

adults are elucidated in the article, also certain changes occurring in this kind of

relationships are shown.

Rezume

Maqolada kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining tеngdoshlari hamda

kattalar bilan o‘zaro munosabati yoritilgan, bunday munosabatlarda yuz

bеradigan muayyan o‘zgarishlar ko‘rsatilgan.

Оснoвные понятия: младший школьный возраст, межличностные

взаимоотношения, социальный опыт, социальный контакт.

Известно, что при поступлении ребенка в школу решающим

фактором социализации становится овладение учебной деятельностью,

формирование школьных умений и навыков. Параллельно с этим школьник

включается и в другой, менее оформленный организационно, но не менее

значимый процесс усвоения социального опыта – складывающиеся в школе

межличностные отношения. Это так называемая «скрытая программа

социализации» по Р. Бёрнсу, благодаря которой развивается эмоциональная

и социальная жизнь ребенка, формируется его представление о себе, и о

том, что думают о нем другие1.

1Бёрнс Р. Развитие «Я» - концепции и воспитание. – Москва: Прогресс, 1986. – С. 73.


49

С первых дней пребывания в школе ребенок включается в процесс

межличностного взаимодействия с одноклассниками и учителем. На

протяжении младшего школьного возраста это взаимодействие имеет

определенную динамику и закономерность развития.

Как считают И. В. Дубровина, Е. Е. Данилова, А. М. Прихожан, «В

период адаптации к школе общение с одноклассниками, как правило,

отступает у первоклассников на второй план перед обилием новых

школьных впечатлений. Дети настолько поглощены своим новым статусом

и обязанностями, что почти не замечают одноклассников, не всегда могут

ответить на вопрос: «Кто сидел рядом с тобой за партой?»1.

Наблюдения за первоклассниками показывают, что в первые дни

школьной жизни дети ведут себя так, будто они избегают

непосредственных контактов друг с другом. Контакт между собой дети

осуществляют посредством педагога. Хрестоматийным является эпизод из

школьной жизни первоклассников, приведенный Я. Л. Коломинским:

«Если кто-то из учащихся забыл принести в класс ручку, а на уроке нужно

писать, то он не обращается к товарищам с просьбой дать ему лишнюю

ручку. Ученик обычно сидит и молчит, иногда плачет, надеясь, что

учительница заметит его бедственное положение. Учительница, узнав в чем

дело, обращается к классу, спрашивая, нет ли у кого лишней ручки.

Школьник, у которого есть свободная ручка, не отдает ее товарищу сам. Он

подает ручку учительнице, которая и передает ее ученику»2.

Младший школьник – это человек, активно овладевающий навыками

общения. В этот период происходит интенсивное установление дружеских

контактов. Приобретение навыков социального взаимодействия с группой

сверстников и умение заводить друзей являются одной из важных задач

развития на этом возрастном этапе.

Если у ребенка к 9-10 летнему возрасту устанавливаются дружеские

отношения с кем-либо из одноклассников, это значит, что ребенок умеет

наладить тесный социальный контакт с ровесником, поддерживать

отношения продолжительное время, это также означает, что общение с ним

тоже кому-то важно и интересно.

1Дубровина И. В., Данилова Е. Е., Прихожан А. М. Психология. – Москва: Академия,

1999. – С. 243. 2Дубровина И. В., Данилова Е. Е., Прихожан А. М. Психология. – Москва: Академия,

1999. – С. 74-75.


50

Согласно исследованиям Я. Л. Коломинского, отношение к друзьям и

само понимание дружбы имеют определенную динамику на протяжении

младшего школьного детства.

Для детей 5-7 лет друзья – это прежде всего те, с кем ребенок играет,

кого видит чаще других. Выбор друга определяется прежде всего

внешними причинами: дети сидят за одной партой, живут в одном доме и

т.п. В этом возрасте дети больше обращают внимание на поведение, чем на

качества личности. Характеризуя своих приятелей, они указывают, что

«друзья ведут себя хорошо», «с ними весело». В этот период дружеские

связи непрочны и недолговечны, они легко возникают и довольно быстро

могут оборваться.

Между 8-11 годами дети считают друзьями тех, кто помогает им,

отзывается на их просьбы и разделяет их интересы. Для возникновения

взаимной симпатии и дружбы становятся важными такие качества

личности, как доброта, внимательность, самостоятельность, уверенность в

себе, честность.

Постепенно по мере усвоения ребенком школьной действительности,

у него складывается система личных отношений в классе. Ее основу

составляют непосредственные эмоциональные отношения, которые

превалируют над всеми другими.

Таким образом, первоклассники оценивают своих сверстников

прежде всего по тем качествам, которые легко проявляются внешне, а

также по тем, на которые чаще всего обращает внимание учитель.

К концу младшего школьного возраста критерии приемлемости

несколько меняются. При оценке сверстников на первом месте также стоит

общественная активность, в которой дети уже ценят действительно

организаторские способности, а не просто сам факт общественного

поручения, данного учителем, как это было в первом классе, и по-

прежнему, красивая внешность. В этом возрасте для детей значимость

приобретают и определенные личностные качества: самостоятельность,

уверенность в себе, честность. Примечательно, что показатели, связанные с

учением, у третьеклассников менее значимы и отходят на второй план.

Для «непривлекательных» третьеклассников наиболее существенны

такие черты, как общественная пассивность, недобросовестное отношение

к труду, к чужим вещам.


51

Характерные для младших школьников критерии оценки

одноклассников отражают особенности восприятия и понимания ими

другого человека, что связано с общими закономерностями развития

познавательной сферы в этом возрасте: слабая способность выделять

главное в предмете, ситуативность, эмоциональность, опора на конкретные

факты, трудности установления причинно-следственных отношений и т.д.1

Как отмечают российские исследователи И. В. Дубровина,

Е. Е. Данилова, А. М. Прихожан, к концу младшего школьного возраста

происходит своеобразная качественная перестройка как самих

межличностных отношений, так и их осознания. Безусловно, это связано с

возникновением в этот период потребности занять определенное

положение в группе сверстников. Напряженность этой новой потребности,

возрастающая значимость мнения сверстников и являются причиной

неадекватности оценки своего места в системе межличностных отношений.

Происходящие в этом возрасте изменения в отношениях со

сверстниками необходимо учитывать при организации воспитательных

мероприятий. Нередко учителя начальных классов практикуют осуждение

ученика за какой-либо проступок перед всем классом. Это мощный

травмирующий фактор для ребенка, последствия которого зачастую

требуют от психолога срочного психотерапевтического вмешательства.

Л. И. Божовичем также было выявлено, что к концу младшего

школьного возраста возрастает роль сверстников2. В 9-10 лет (в отличие от

более младших детей) школьники значительно острее переживают

замечания, полученные в присутствии одноклассников, они становятся

более застенчивыми и начинают стесняться не только незнакомых

взрослых, но и незнакомых детей своего возраста. В формировании у

младших школьников межличностных отношений решающая роль

принадлежит педагогу. В начале школьного обучения, пока еще у детей не

сложились собственные отношения, не сформировалась самооценка и

оценка одноклассников, они безоговорочно принимают и усваивают

оценки учителя, являющегося для детей высшим авторитетом.

1Реан А. А., Коломинский Я. Л. Социальная педагогическая психология. – Санкт-

Петербург: Питер, 1999. – С.480 2Божович Л. И. Личность и её формирование в детском возрасте. – Москва: Просвещение,

1968. – С. 464.


52

DIDAKTIKANING TUSHUNARLILIK TAMOYILI ASOSIDA

METRIK MASALALARNI YECHISH

Rixsiboyev T.,

Rixsiboyeva X. M. (TDPU)

Abstract

The article describes the ways of improving of algorithms of solving the

metric problems by transformation them to the root problems on the basis of the

didactic principle of perspicuity. The ways of modernization of various types of

given plane in general position are also considered.

Резюме

В статье изложены способы совершенствования алгоритмов решения

метрических задач путем преобразования их в корневую задачу на основе

дидактического принципа понятности, а также рассмотрены способы

модернизации различных видов заданной плоскости общего положения.

Tayanch tushunchalar: metrik masalalar, algoritm, ixtiyoriy vaziyatdagi

tekislik, tekislikni qulay ko‘rinishga keltirish, maqbul ko‘rinish va algoritm.

Ta’limning barcha bosqichlarida biror mavzuni o‘qitish metodikasiga

metodologik yondashish asosida eng oson, qulay va sodda hamda talabalarga

tushunarli usulni izlash, topish va ularni amaliyotga tatbiq qilish har bir fan

professor-o‘qituvchilarining zimmasiga yuklangan. Shu nuqtayi nazardan

“chizma geometriyada metrik masalalarni uchta grafik amalli yagona algoritmiga

ijodiy yondashib yechish talabalar uchun tushunarli bo‘lishi mumkin

emasmikan”, – degan gipoteza asosida izlanish olib borildi.

Biz taklif qilayotgan metodikaning avvalgilaridan afzalligi talabalarga

o‘qitiladigan mavzu materiallarining tushunarli bo‘lishi tamoyili hisoblanadi.

Bunda masalalarni yechish algoritmidagi grafik amallar soni kamayishi yoki

oshishi ham mumkin. Shuning uchun masalalarni yechish algoritmidagi grafik

amallar ketma-ketligini ishlab chiqishda ular yechilishining talabalarga

tushunarli bo‘lishiga e’tibor qaratildi.

Tadqiqotda ta’lim didaktikasining tushunarlilik tamoyili u yoki bu o‘qitish

metodikasi afzalligini aniqlashning asosiy mezoni qilib olindi, chunki bu

ko‘rsatkich qancha yuqori bo‘lsa, ta’lim samaradorligi ham mutanosib oshib

boradi. Buning uchun metrik masalalardan nuqta bilan tekislik orasidagi

masofani aniqlashda foydalanib kelinayotgan uchta grafik amaldan iborat

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA’LIMI


53

bo‘lgan yagona algoritm tahlil qilindi. Bunday masalalarga oid nazariy

materiallar ma’ruza va amaliyot darslarida berilib, nuqta bilan tekislik orasidagi

qisqa masofani topishga oid masalalar yechib ko‘rsatiladi.

Talabalar masalalarni yechishda berilgan ixtiyoriy tekislikning

proyeksiyalari mashg‘ulotlarda ko‘rsatilgandek bo‘lsa, o‘zlashtirilgan reproduk-

tiv bilimlar asosida ularni qiynalmay yechadi. Agar masalada berilgan ixtiyoriy

tekislikning ko‘rinishlari o‘zgargan bo‘lsa, u holda ularni yechishda ma’lum

qiyinchiliklarga duch keladi.

Natijada hali oliy ta’lim maskanida o‘qishga to‘liq moslashmagan birinchi

kurs talabalari (aksariyat OTMlarida chizma geometriya fani birinchi kursda

o‘qitiladi) bunday masalalarni yechishda juda katta psixologik to‘siqqa uchraydi.

Bunday psixologik holat talabalarda nafaqat qo‘yilgan masalani yechish, balki

chizma geometriya fanini o‘rganish qiyin, degan tushunchaning shakllanishiga

olib keladi.

Tadqiqot jarayonida bunday masalalarni yechishda talabalarga notanish

ko‘rinishda berilgan ixtiyoriy tekisliklar qulay yechiladigan o‘zak, ya’ni turli

ko‘rinishdagi tekisliklarni bir xil qulay o‘zak masala ko‘rinishga keltirish yo‘li

bilan ularda hosil bo‘lgan “psixologik to‘siq”ni bartaraf etish mumkin.

Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy fanlardagi ixtiyoriy ifodalarda berilgan

tenglamalarni yechishda avval ular oson va qulay yechiladigan tayanch masala

ko‘rinishiga keltirib olinadi. Masalan, matematikada berilgan masalalar kvadrat

tenglamalar, ikki had yig‘indisi yoki ayirmasining kvadrati kabi ko‘rinishlarga

keltirib yechiladi. Buni geometriya, trigonometriya, fizika va kimyo kabi

fanlarda ham uchratish mumkin. Bu g‘oya asosida ixtiyoriy vaziyatdagi

tekisliklar berilishining maqbul ko‘rinishini aniqlash bo‘yicha tadqiqot olib

borildi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, tekislikni eng qulay holatga keltirish uchun

kesishuvchi maxsus chiziqlar yoki uning izlari bilan ifodalashini ko‘rsatdi1. Shu

bilan bunday ko‘rinishda masalalar oson va qulay yechilishi hamda ularning

to‘laqonli tushunarli bo‘lishi bilan undagi manipulatsiyalar soni, tekislikning

an’anaviy uchburchak ko‘rinishida berilishiga nisbatan 33%ga kam bo‘lishi ham

aniqlandi2.

1Рихсибоев У. Т. Чизма геометрияда таянч метрик масалаларни ечишнинг янги тўғри

бурчак усули: тех. фан. номз. …дисс. – Тошкент, 2007. – Б. 58-69. 2Нурматов Э., Рихсибоев Т. Умумий вазиятдаги текисликларнинг масалаларни ечиш

учун қулай кўринишда берилишини аниқлаш // Инновацион технологиялар. – Тошкент,

2014. – Б. 189.


54

Manipulatsiyalar sonining bunday katta farq qilishi masala yechishning

birinchi algoritmida, ya’ni nuqtadan tekislikka perpendikular tushirish amalida

ekanligi aniqlandi.

1-rasmda nuqtadan tekislikka tushirilgan perpendikularning gorizontal va

frontal proyeksiyalari, to‘g‘ri chiziqni tekislikka perpendikularlik shartiga asosan

to‘g‘ridan-to‘g‘ri tekislik maxsus chiziqlarining mos ravishda gorizontal va

frontal proyeksiyalariga perpendikular qilib o‘tkazilgan: p' h' va p" f"

1-rasm

Qolgan hollarda ixtiyoriy tekislik turli ko‘rinishlarda berilgan bo‘lsa,

perpendikular o‘tkazish uchun, avval uning gorizontal va frontal chiziqlari

o‘tkazilib, so‘ngra perpendikularning proyeksiyalari hosil qilinadi. Buning uchun

10ta grafik manipulatsiya bajariladi.

Bunday grafik amal, ya’ni turli ko‘rinishlarda berilgan ixtiyoriy

tekislikning gorizontal va frontal chiziqlarini o‘tkazish aksariyat metrik va

pozitsion masalalarni yechishda uchraydi. Masalan, misolda ko‘rsatilganidek,

birinchi algoritmi “nuqtadan tekislikka perpendikular o‘tkaziladi” amalida ham

bajariladi.

Fikrimizcha, bu algoritmda uning tag amali, ya’ni asosi bo‘lgan

tekislikning maxsus chiziqlari – gorizontal va frontal chiziqlarini o‘tkazish


55

masalani yechishda zaruriy grafik amallardan biri bo‘lsa-da, tag amal asosiy

grafik amallardan biri sifatida qarab kelinmagan. Bu tag amal masala yechimida

asosiy va zaruriy amallardan biri bo‘lishiga qaramay, masalalarni yechish

algoritmining birinchi amalida yashirinib e’tibordan chetda qolgan.

Bunday xulosaga kelishimizga uzoq yillar davomida olib borilgan

kuzatishlar sabab bo‘ldi. Masala sharti bir xil bo‘lib, lekin tekisliklarning

berilishi uchburchakdan boshqacha bo‘lsa, talabalar masaladagi “ikki parallel

to‘g‘ri chiziq bilan berilgan tekislikni uchburchak ko‘rinishiga keltirib bering”

yoki “agar masalada tekislik uchburchak ko‘rinishida berilganida, uni

yechardim” degan murojaat va e’tirozlarni bildirishlari mumkin.

Natijada chizma geometriyada masalalarni yechish algoritmlari amallari

ichida yashirinib yotgan tag amallarni mustaqil amallar qatoriga qo‘shish,

talabalar tomonidan fanni o‘zlashtirish samaradorligiga erishishda asosiy

omillardan biri ekanligi aniqlandi.

Chizma geometriyadagi chizmani qayta tuzish usullarida yechiladigan

barcha masalalar, ular metrik yoki pozitsion masalalar bo‘lmasin, avval ixtiyoriy

vaziyatda berilgan tekisliklarning gorizontal va frontal chiziqlari o‘tkazilib,

so‘ngra masalalarni yechishga kirishiladi.

Bu yerda shuni ta’kidlash joizki, birinchi amalda o‘tkazilgan maxsus

chiziqlardan masalalarni yechish jarayonida, faqat nuqtadan tekislikka

perpendikular tushirish uchun foydalanib, ikkinchi o‘rinda o‘tkazilgan

perpendikularni berilgan tekislik bilan kesishgan nuqtasi topiladi, lekin

adabiyotlarda tekislikda o‘tkazilgan maxsus chiziqlar berilgan tekislikni

ifodalashi, shuning uchun undan foydalanish, masalalarni yechishda tekislikning

berilgan to‘g‘ri chiziqlaridan foydalanishga nisbatan qulay, oson va tushunarli

bo‘lishi yoritilmagan. Shunday ekan, masalalarni yechishda talabalarga

psixologik to‘siq bo‘lgan ixtiyoriy vaziyatdagi tekisliklarning turlicha

ko‘rinishda berilishini ularning gorizontal va frontal chiziqlarini o‘tkazish tag

amalini (tekislikning ko‘rinishi qanday berilishidan qat’i nazar) bajarish shartdir,

ya’ni tahlil qilinayotgan masalani, unda har qanday ko‘rinishda berilgan ixtiyoriy

tekislikning maxsus chiziqlarini o‘tkazib, tekisliklarni 1-rasmdagidek, qulay

ko‘rinishga keltirish va ifodalash, go‘yo dastlabki berilishdagi tekisliklarning

holati bilan masalani osongina yechib qo‘yish mumkin.


56

Demak, chizma geometriyada ixtiyoriy vaziyatda turli ko‘rinishdagi

tekislik qatnashgan barcha masalalarda avval ularni gorizontal va frontal

chiziqlari yordamida ifodalab, ya’ni ko‘rinishlari turlicha berilgan ixtiyoriy

vaziyatdagi tekisliklarni qulay o‘zak ko‘rinishiga keltirib, so‘ngra ularni

psixologik to‘siqlarsiz osongina yechish mumkin bo‘ladi. Shundagina

talabalarga metrik masalalarni yechishda mavjud bo‘lgan qiyinchiliklar bartaraf

etiladi.

Amaliyotda bu ilmiy faraz natijalaridan keng foydalanish maqsadida

muqaddam foydalanib kelinayotgan uchta grafik amaldan iborat bo‘lgan algoritm

takomillashtirilib, uning yagona modernizatsiyalashgan to‘rtta grafik amaldan

iborat algoritmi ishlab chiqildi.

Natijada metrik masalalardan nuqta bilan tekislik orasidagi eng qisqa

masofani topishning takomillashtirilgan algoritmi quyidagicha ko‘rinish oldi:

1. Ixtiyoriy tekislikning gorizontal va frontal chiziqlari o‘tkaziladi, ya’ni

berilgan tekislik o‘zak ko‘rinishga keltiriladi.

2. Nuqtadan tekislikka perpendikular to‘g‘ri chiziq tushiriladi.

3. Tushirilgan perpendikularning berilgan tekislik bilan uchrashgan nuqtasi

aniqlanadi.

4. Hosil bo‘lgan kesma izlanayotgan masofa bo‘ladi.

Bu algoritmning birinchi grafik amali ko‘rinishlari turlicha berilgan

ixtiyoriy vaziyatdagi tekisliklarni qulay ko‘rinishga keltirish hisoblanadi, lekin

chizma geometriya fanida muqaddam foydalanib kelinayotgan masalalarni

yechish algoritmlaridagi grafik amallar sonini saqlab qolish maqsadida 1-grafik

amal 0-grafik amal yoki berilgan masalalarni 0-qulay (o‘zak) masala

ko‘rinishiga keltirish amali deb nomlandi va u quyidagicha ifodalanadi:

0-amal. Berilgan ixtiyoriy tekislikning gorizontal h va frontal f chiziqlari

o‘tkaziladi, ya’ni u o‘zak masala ko‘rinishiga keltiriladi: chizmada h"║0X va f

'║0X.

Metrik masalalarni yechishda 0-o‘zak masala ko‘rinishiga keltirish amali

chizma geometriyadagi barcha masalalarni yechishda ham o‘z afzalliklariga ega.

Shuningdek, nuqta bilan tekislik orasidagi eng qisqa masofani aniqlashning

yangi algoritmida grafik amallar bittaga ko‘payishiga qaramay, masalani yechish

jarayoni talabalarga oson, qulay hamda tushunarli bo‘ladi.


57

BO‘LAJAK KASB TA’LIMI O‘QITUVCHILARINING KASBIY

KOMPETENTLIGINI RIVOJLANTIRISHDA SHAXSNING

INDIVIDUAL PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Muslimov N. A., Karimova N. N. (TDPU)

Ubaydillayev S. (JDPI)

Abstract

In article problems of individual and psychological features of the

personality in development of professional competence of future teacher of

professional education are considered.

Резюме

В статье рассматриваются проблемы индивидуально-психологи-

ческих особенностей личности в развитии профессиональной

компетентности будущего учителя профессионального образования.

Tayanch tushunchalar: kompetentlik, kasbiy kompetensiya, rivojlantirish,

individ, ehtiyoj, motiv, intellekt, hissiyot, iroda, fantaziya, amaliy ko‘nikma,

ijodiy qobiliyat.

Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy kompetentligi rivojlanishini

tahlil qilishning zaruriy metodologik asosi sifatida shaxsga yo‘naltirilgan

yondashuv olinib, mazkur yondashuv shaxsni uning motivatsion-ehtiyojli hamda

operatsion faoliyati bilan bog‘liq tarkibiy tuzilmasini tashkil qiluvchi barcha

xislat va sifatlari bilan birgalikda yaxlit majmua sifatida qarashni ko‘zda tutadi.

Motivatsion-ehtiyojli muhit o‘z ichiga faoliyatga undovchi turli mayllar

(ehtiyojlar, ijtimoiy ko‘rsatmalar, mehnat va kasbiy qadriyatli yo‘nalishlar,

qiziqish, motivlar va maqsadlar)ni qamrab oladi. Operatsion muhit maxsus bilim,

ko‘nikma va malaka majmuasini ifodalaydi.

Insonning faoliyat ko‘rsatishi bir-birini to‘ldiruvchi organik tizimlardagi

biologik jarayon, individual tajribani tashkillashtiruvchi psixik jarayon hamda

insonlarni madaniy jihatdan tashkillashtiruvchi ijtimoiy jarayonlarga bog‘liq

bo‘ladi. Individuallik ijtimoiy-tarixiy madaniyat taraqqiyotining subyekti sifatida

o‘z faoliyatini amalga oshiruvchi har bir inson psixikasining takrorlanmas o‘ziga

xosligini ifodalaydi.

Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisining kasbiy kompetentligi rivojlanishi

asosini motivatsion xislatlar, intellektual salohiyat, irodaviy sifatlar, amaliy


58

ko‘nikmalar, hissiy sifatlar hamda o‘z-o‘zini boshqara olish sifatlari tashkil

etadi1.

Pedagogik vazifalarning hal etilishi, avvalo, tarbiya subyektining

individual sifatlariga tayanadi. Ushbu sifatlar o‘zining rivojlangan ko‘rinishida

insonning to‘la shakllanganligini, individualligini, har tomonlama barkamolligini

tavsiflaydi. Ularning rivojlanganlik darajasi shaxsning ijtimoiy faolligi, hayot

tarzi, baxti va jamiyatda o‘zini qay tarzda tutishini belgilab beradi. Ko‘rinadiki,

shaxs va individual sifatlar bir-birini o‘zaro to‘ldiradi, shu sababli pedagogik

maqsadlar yo‘lida ham shaxsni, ham individuallikni o‘zaro qarama-qarshi

qo‘ymagan holda rivojlantirish lozim. Bunda, shaxs sifatlari individuallik

sifatlarining rivojlanishi asosida shakllanadi. Demak, shaxsni tarbiyalash uchun

individual sifatlarni rivojlantirish talab etiladi.

Keyingi yillarda, pedagogika sohasiga “kompetensiya” tushunchasi keng

kirib keldi. U olimlarning ilmiy tadqiqotlarida, pedagogik adabiyotlarda va

matbuotda tez-tez ko‘zga tashlanmoqda. Albatta, bu tushunchalarning keng

ko‘lamda ishlatilishi bejiz emas. Zero, ta’lim-tarbiya tizimining tubdan

yangilanishi o‘qituvchi va o‘quvchilarning kompetentlik darajasiga bog‘liq.

Ma’lumki, oliy ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari faqat bilim berish,

bo‘lajak o‘qituvchilarning ko‘nikma va qobiliyatlarini oshirishdan iborat emas,

balki talabalar ongida intellektual axborot va egallashlari zarur bo‘lgan ixtisoslik

bo‘yicha tayyorgarliklarini shakllantirish orqali ularning kasbiy kompetentligini

rivojlantirishdan iboratdir.

Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, talabalik davrida shaxsning

qiziqishlari rivojlanib va murakkablashib boradi. Talabaning qiziqishlarini,

oliy ta’lim tizimidagi ta’lim-tarbiya va ijtimoiy sharoitlarga moslashishlarini

individual o‘rganish va ularning barqarorligiga to‘la ishonch hosil qilish juda

muhimdir. Buning uchun, birinchi navbatda, o‘qituvchi talabalardagi kasbiy

kompetentlikning avvalgi holati, hozirgi darajasi va kelgusidagi rivojlanish

darajasini tasavvur eta olishi darkor. Shu bois, ta’lim jarayonida talabaning

kasbiy kompetentligini uning boshqa individual psixologik sifatlari: qobiliyat,

iste’dod, temperament va xarakter kabilar bilan bog‘liq holda o‘rganish

maqsadga muvofiqdir.

1Муслимов Н. А. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини касбий шакллантириш.

– Тошкент: Фан, 2004. – Б. 126.


59

Psixologlarning fikriga ko‘ra, kasbiy kompetentlikni rivojlantirishda ta’lim

oluvchining ijodiy faoliyati katta rol o‘ynaydi. Ijodiy faoliyatda diqqat,

kuzatuvchanlik, hissiyot, idrok, xotira, tafakkur, tasavvur, iroda va boshqa hodisa

va jarayonlarning mohiyatini anglashga safarbar qilinadi.

Ta’lim jarayonida diqqatning tavsiflari masalalarida psixolog V. S. Kuzin,

“Diqqat atrof-muhitni, borliqni bilishning muvaffaqiyatli muqarrar sharti

hisoblanadi, u ko‘z bilan ko‘rib, idrok qilishning to‘liqligi, chuqurligi,

fikrlashning faolligi, iroda kuchini u yoki bu obyektni o‘rganishga qaratilishini

ta’minlaydi”1, – degan fikrni ilgari suradi.

Insonning borliq to‘g‘risidagi barcha bilimlarining boshlang‘ich manbasi

sifatida psixologlar sezish va idrok qilish jarayonlari deb hisoblashadi. Sezish

predmetlarning yaqqol obrazidir. Badiiy ijodda ko‘rish orqali sezish

o‘rganilayotgan jarayonning muhim omili hisoblanadi.

Idrokning takomillashuvi o‘qituvchining bevosita rahbarligida amalga

oshadi. Idrokni rivojlantiradigan muhim vositalardan biri narsa va hodisalarning

o‘xshash va farqli alomatlarini ajratish uquvini tarkib toptirishdir.

Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining o‘quv-ijodiy faoliyatida ayrim

predmetlarning fazoviy xossalarini anglash muhimdir. Ko‘rish va ushlab bilish

natijasida idrok qilish jarayonida predmetlarning shakli, tuzilishi, kattaligi, hajmi

va boshqa xossalarini bilib olish hisobiga predmetlarning yaxlit obrazi

shakllanadi. Predmetlarning shakli, kattaligi, nisbatlari, yo‘nalishini, idrok qilish

uchun muhim omil kontur chiziqlari yo‘nalishlarini aniqlash va ularning kattaligi

bo‘yicha nisbatini hisoblashdan iboratdir. Bu ma’lum bir predmetlarni to‘g‘ri

to‘rtburchak sifatida, boshqalarini dumaloq sifatida va shu kabilarni idrok

qilishga imkon beradi. Kuzatuvchi, avvalo, o‘z diqqatini tekshirilayotgan

obyektning chegaralari chiziqlarida to‘playdi, shuning uchun kontur yoki shaklni

qamrab olgan chiziq predmet to‘g‘risidagi axborotning muhim ifodasi

hisoblanadi. Diqqatning bu xossalari talabalarni kostyum dizayniga o‘rgatuvchi

o‘qituvchilar tomonidan kostyumni loyihalash, kostyumni maketlash va badiiy

siklning boshqa fanlari bo‘yicha o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqishda keng

foydalaniladi.

Faoliyat jarayonida inson miyasining boshqa funksiyalari orasida asosiy

o‘rin xotiraga ajratiladi. Nazariy va amaliy materialni sifatli va ongli ravishda

1Кузин В. С. Психология. – Москва: АГАР, 1999. – С. 304.


60

o‘zlashtirish, shuningdek, u yoki bu faoliyatni bajarish jarayonining qoidalari va

ketma-ketligini eslab qolishni yengillashtirish uchun turli xil metodik usullar,

masalan, o‘quv materilini ma’nosiga qarab guruhlash qo‘llaniladi. Material

ishning eng asosiy va muhim bosqichlari bo‘limlarga ajratiladi, keyin bo‘limlar

birgalikda birlashtiriladi. Materialning bunday bo‘linishi talabalarga bilimlarni

mustahkam egallashga va fikrni eslab qolishning barcha bosqichlarida faol

ishlashga imkon beradi. Har qanday materialni eslab qolishning mustahkamligi

uni takrorlash vaqti bo‘yicha qanday taqsimlanganiga bog‘liq. Topshiriqlarning

oddiydan murakkabga borishi va har xil bo‘lishi oldindan ma’lum asoslar hamda

qoidalarni, albatta, takrorlash bilan birga qo‘shib olib borilishi kerak. Shunday

qilib, xotira mexanizmini tadqiq etish masalalari bo‘yicha biz talabalarda

bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentliklarini

shakllantirishning zaruriy sharti sifatida xotirani rivojlantirish lozimligi

to‘g‘risida xulosa qilishga asos bo‘ladi.

Obyektiv dunyoning chuqurligi va mohiyatini bilishga, uning qonunlarini

anglashga, amaliy faoliyatini rivojlantirishga kasbiy faoliyatda ijodga imkon

yaratishga tafakkur yordam beradi. S. L. Rubinshteyn unga: “Tafakkur bilishga

oid nazariy faoliyat sifatida harakat bilan juda yaqin bog‘langan. Tafakkur

mehnat faoliyatida amaliy operatsiya sifatida paydo bo‘ldi va faqat shundan

keyingina nisbatan mustaqil nazariy faoliyatga ajraldi”1, – deb baho beradi.

Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisining fikrlash faoliyatining o‘ziga xos

jihati obrazlar orqali fikrlashdir. Obrazlar texnik obyektlar va texnologik

jarayonlar orqali tafakkur qilish talabalarni analiz va sintez bo‘yicha faol fikrlash

faoliyatiga majbur qiladi. Shaxsning fikrlash faoliyatida individual farqlar

mavjud bo‘lib, ularning eng asosiylari intellektning kengligi, chuqurligi,

mustaqilligi, tanqidiyligi, moslashuvchanligi va tezligi hisoblanadi. Bu sifatlarni

fikrlashga oid masalalarni yechish jarayonida, talabalarning o‘quv-ijodiy

faoliyati davomida rivojlantirish mumkin. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisini

o‘qitish jarayoni fikrlash faoliyati bilan bog‘liq. Talabalar fikrining faol

ishlashini zamonaviy kostyumni yaratish jarayonida ularning amaliy ishida

kuzatish mumkin. Hatto, ijodiy fikr ma’lum topshiriq va bitta ijodiy fikr bilan

chegaralanganda talabalarning eskizlar va maketlarda bajarilgan ishlari doim

individualdir. Bu har bir talabaning fikrlash jarayoni uning hayotiy tajribasi,

1Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. – Санкт-Петербург: Питер, 1999. – С. 720.


61

kuzatishlari, dunyoqarashi, fantaziyasi, didi, nazariy va amaliy tayyorgarlik

darajasi bilan belgilanadi.

Talabalarning tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash, umumlashtirish,

umumiylik, tipiklik va xususiylik holatlarini aniqlash, abstraktsiyalash,

aniqlashtirish ko‘nikmalari ta’lim jarayonining asosiy masalasi va talabalarning

kasbiy malakalarini muvaffaqiyatli shakllanishining kafolati bo‘lib hisoblanadi.

Tasavvur qilish jarayoni bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchisining ijodi kreativ

fikrlashi uchun juda muhimdir. Ijodiy obyektni yaratish jarayoni avvalgi

tajribaning boyligi va turli-tumanligi bilan belgilanadi, uni kengaytirish ta’lim

jarayonining asosiy maqsadidir. Kostyumni yaratish jarayonida tasavvur qilish

faoliyati juda ko‘p omillarga: qo‘yilgan maqsad va faoliyat turi, talabalarning

qiziqishlari va ehtiyojlari, bilimlar hajmiga va elementlarni bajarishning texnik

va texnologik ko‘nikmalariga, qobiliyatlarga bog‘liq. Yangi mahsulot obyektini

yaratish bo‘yicha insonning ijodiy faoliyati katta mehnat natijasi hisoblanadi.

V. S. Kuzin ilhomni rassomning mashaqqatli, qat’iy mehnati natijasi, miqdor-

ning sifatga o‘ziga xos o‘tishi sifatida tavsiflaydi: “O‘quv faoliyati jarayonida

bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar miqdoriy to‘planadi va ma’lum onda yanada

yuqori va sifat darajasiga o‘tadi. Bu talabalarga o‘ylaganlarini bajara olishlariga,

avval qiyinchilik bilan bo‘lganlarini uddalashlariga, yaratilgan obyektdan katta

qoniqish hosil qilishiga imkon beradi”1.

Insonlarning amaliy faoliyatida xayol (fantaziya) katta ahamiyatga egadir.

Odamlar xayol obrazi orqali tabiatdagi narsa va hodisalarni, ijtimoiy hayot

sirlarini bilib oladilar, tabiat va jamiyat qonunlarini ochadilar va ulardan o‘z

hayotiy manfaatlari jarayonida amaliy foydalanadi. Kasb ta’limi

o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirishda fantaziya muhim

omildir.

Bunda tikuv buyumlarining yangi modellarini yaratish, ijodiy

topshiriqlarni bajara olish ko‘nikmalari shakllanadi. Fantaziya uchun yetarli

tajriba, aniq tasavvur va ma’lum bilimga ega bo‘lmoq zarur2. Fantaziya obyektiv

voqelikni inson ongidagi o‘ziga xos in’ikosi, real yoki noreal hodisalar haqidagi

o‘y, fikr, farazga asoslangan tasavvurlar majmuasidir. Yangilik yaratishga

intilgan har qanday shaxsni ijodiy farazsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Yangilik

1Кузин В. С. Психология. – Москва: АГАР, 1999. – С. 304. 2Боймуродов Н. Амалий психология. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 315.


62

yaratish yo‘llari faraz qilish jarayonida vujudga keladi. Ijodiy izlanish shaxsning

psixologik tavsifi uchun katta ahamiyatga ega. Shaxsning xayol surish, faraz

qilish, tasavvur qilish qobiliyatiga qarab uning ma’naviy dunyosi to‘g‘risida

muayyan darajada aniq fikrga kelish mumkin.

O‘quv-bilish faoliyati davomida shaxsning individual psixologik

xususiyatlarini va bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini

rivojlantirishga ta’sir qiluvchi ijodiy faoliyatini faollashtirishning shakl va

metodlarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga keldik:

talabalar zarur bilimlarni olishda ularning ijodiy faoliyati uchun qulay

pedagogik va texnik-texnologik shart-sharoitlar yaratish, ta’lim jarayonini to‘g‘ri

tashkil etish, maqbul rolli o‘yin, trening va boshqa metodikalarning qo‘llanilishi

hal qiluvchi ahamiyatga ega;

talabalarning kasbiy kompetentligini rivojlantirishning muvaf-

faqiyatliligi to‘g‘ri tashkil etilgan muammoli, vaziyatli topshiriqlarning

mazmuniga va murakkablik darajasiga bog‘liq bo‘lib, miqdoriy jihatdan

to‘planib, sifat darajasiga o‘tish bilan xarakterlanadi;

sezgi va idrok intellektual jihatdan bilimlarning darajasi va mazmuniga,

talabaning umumiy yo‘naltirilganligi va avvalgi tajribalariga bevosita bog‘liq;

agar faoliyat hissiyotga to‘lgan bo‘lsa hamda talabaning qiziqishlari va

ehtiyojlari bilan yaqin bog‘langan bo‘lsa, xotira va o‘quv materiali mazmunini

eslab qolish ongli bo‘ladi, xotira mexanizmini faollashtirish sharti o‘quv

jarayonida xotirani faollashtirishning psixologik usullari va axborot-

kommunikatsiya vositalari bo‘ladi;

talabalarning o‘quv-ijodiy faoliyati to‘g‘risidagi tasavvurlari tartibga

solingan muammoli, vaziyatli topshiriqlarni va ularni amalga oshirish jarayonida

ijodiy vaziyatning mavjudligini o‘z ichiga oluvchi o‘quv jarayonini tashkil etish

natijasida shakllanadi;

tafakkur o‘quv faoliyati jarayonida talabalarni tahlil qilishga,

sintezlashga, taqqoslashga, umumlashtirishga, aniqlashtirishga o‘rgatishda,

tartibga solingan muammoli, vaziyatli topshiriqlar asosida olib borilganda faol

shakllanadi.


63

KASB TA’LIMI O‘QITUVCHILARINING AHAMIYATLI

SIFATLARI TALQINI

Qodirov H. (TDPU)

Abstract

In this article an expediency of improvement of special knowledge,

abilities, skills and professionally significant qualities in training of future

teachers of professional education for professional activity is proved.

Резюме

В статье обоснована целесообразность совершенствования

специальных знаний, умений, навыков и профессионально значимых

качеств в подготовке будущих учителей профессионального образования к

профессиональной деятельности.

Tayanch tushunchalar: bilim, ko‘nikma, malaka, kasbiy tayyorgarlik,

kasbiy moslashuv, kasbiy madaniyat, kasbiy ahamiyatli sifatlar.

Kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash doirasida ro‘y beradigan jarayonlar

va hodisalarning ko‘p o‘lchamli va ko‘p pog‘onali xarakteri kasbiy shakllanish

vaziyatida inson faoliyatini imkon qadar to‘laroq o‘rganish uchun turli usullar

qo‘llashni taqozo etadi. Hozirgi paytda pedagogika fanida, shuningdek, turdosh

sohalarda bu maqsadni amalga oshirishda turli zamonaviy ta’lim

texnologiyalaridan foydalanilmoqda.

Insonning psixik sifatlarini kasbiy talablar bilan taqqoslash, birinchi

navbatda, shuning uchun ham murakkab sanaladiki, har ikkisida ham ko‘plab

xilma-xil elementlar mavjud. Masalan, S. I. Ojegov lug‘atiga kiritilgan taxminan

1500ta so‘z insonning shaxsiy sifatlarini ta’riflaydi1. Ammo barcha shaxsiy

sifatlarni ham bir so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi. Psixologlar bu so‘zlar va

tushunchalardan foydalanishni osonlashtirib berdi, unda shaxsiy sifatlar ma’lum

bir kichik guruhlar bo‘yicha taqsimlangan. Qobiliyatlar, qiziqishlar, temperament

va boshqalar ana shular jumlasidandir.

Agar kishi ma’lum turdagi mashg‘ulotga qobiliyatli bo‘lsa, u bilimlar va

ko‘nikmalarni tezda o‘zlashtira oladi hamda o‘z ishida sezilarli

muvaffaqiyatlarga erishadi. Bilim, ko‘nikma va malakalar mavjud bo‘lmasa,

qobiliyatlar haqida biror narsa deb bo‘lmaydi. Shunday qilib, bilim, ko‘nikma va

malakalar kasbiy tayyorgarlik jarayonida kasb ta’limi o‘qituvchisining kasbiy

ahamiyatli sifatlari shakllanganligining o‘ziga xos indikatori sanaladi.

Zamonaviy axborot texnologiyasi bazasining rivojlanishi va takomillashuvi 1Ожегов С. И. Словарь русского языка. – Москва: Русский язык, 1990. – С. 921.


64

bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy va shaxsiy sifatlariga tobora

yuqori talablar qo‘ymoqda. Yangi texnika va ilg‘or texnologiyalarni

o‘zlashtirishga o‘tish sharoitida moslashuvchan avtomatlashtirilgan ishlab

chiqarish, rotorli liniyalar, mikroprotsessorlar va robot texnikasiga xizmat

ko‘rsatuvchi yuqori malakali kadrlarga talab ortmoqda. Kasb-hunar kollejlarida

tayyorlanayotgan kadrlarning tayyorgarlik darajasi kasb ta’limi o‘qituvchilari

kasbiy salohiyatining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi.

Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy ahamiyatli sifatlarini ko‘rib chiqish

uchun bazaviy tushunchalarga to‘xtalib o‘tamiz. Kasbiy tayyorgarlik – talab

qilinadigan va daromad manbasi sifatida foydalaniladigan mehnat faoliyati turi.

Sifat obyektlarning xususiyatlari majmuyi bilan belgilanadigan obyektiv va

umumiy tavsifnomadir. Shunday ekan, kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy

ahamiyatli sifatlari ushbu malakaga ega bo‘lgan shaxsga kasb-hunar kollejlarida

samarali ishlashga imkon beradigan xislatdir. Sifat predmetning boshqa

predmetlardan farq qilishi yoki bir xilligini asoslab beradigan va ularga

munosabatda aniqlanadigan jihatlarni ifodalaydi1. Qobiliyat mavjud bo‘lgani

holda ular negizida kasbiy tayyorgarlik jarayonida kasbiy ahamiyatli sifatlar

shakllanadi. Qobiliyatlar shaxsning belgilangan faoliyat turini muvaffaqiyatli

amalga oshirishning subyektiv shartlari hisoblangan individual xususiyatlaridir.

Ular bilim, ko‘nikma va malakalarga borib taqalmaydi, balki faoliyat usullarini

egallab olish tezligi, chuqurligi va mustahkamligi bilan aniqlanadi.

Qobiliyatlar haqida faoliyatga qarab mulohaza yuritiladi. Eng muhimi

shundaki, faoliyatda qobiliyatlar namoyon bo‘libgina qolmaydi, balki rivojlanadi

ham. Shundan kelib chiqib, moyilliklar va qobiliyatlar o‘rtasidagi o‘zaro

munosabatlar haqidagi masala hal etiladi. Faoliyat tanlashga asoslangan

munosabatni, unga ehtiyojni ifodalaydi, moyillik insonning bu paytgacha

yashirin bo‘lgan kuchlarini uyg‘otish va safarbar qilishga olib keladi, uning

qobiliyatlarini aniqlash va shakllantirishga yordam beradi, uning kasbiy

yo‘nalganligini sezilarli darajada belgilaydi.

Kasbiy faoliyatga tayyorgarlik mehnatning barcha sohalarida katta

ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy sifatlarni shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Ularni

shakllantirish maktabgacha yosh davridan boshlanadi hamda umumiy o‘rta, o‘rta

maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimida davom ettiriladi. Bu sifatlar qatoriga

mehnatga hurmat va qiziqish, o‘qish va mehnat qilish jarayonida vujudga

1Большой энциклопедический словарь // Большая Российская энциклопедия. – Санкт-

Петербург: Норинт, 1998. – С. 1600.


65

keladigan qiyinchiliklarni bartaraf qilishda sabr-toqat va tirishqoqlik, mehnatga

chidamlilik, kelgusi faoliyatning puxta o‘ylanganligi va asoslanganligi, o‘ziga

nisbatan talabchanlik va tanqidiy qarash, intizom, jamoaviylik kabilar kiradi.

Ma’lumki, ishlab chiqarish ta’limida o‘zlashtirish ko‘pincha shaxsning shu

sifatlarining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Ta’lim oluvchida ularni

tarbiyalash kasb ta’limi o‘qituvchilarining birinchi galdagi vazifalaridan

sanaladi.

Talabalarning kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashi ularda

kasbiy ahamiyatli sifatlarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish

ta’limining mazmuni va usullari dastur va uslubiy yo‘riqnomalarda tavsiya

etiladi va ularni amalga oshirishda maxsus malaka va ko‘nikmalarni egallash

uchun zarur psixologik sifatlarni tahlil qilish va hisobga olish asosida yanada

aniqlashtirish talab qilinadi. Idrok qilishning ma’lum shakllari (rang ajratish,

sezgi organlari orqali idrok qilish va boshqalar), ko‘z bilan chamalash,

kuzatuvchanlik, diqqatni jamlash va taqsimlash, epchillik kabi sifatlar ana shular

jumlasidandir. Ular qatoriga belgilangan fikrlash shakllari, shuningdek, irodaviy

sifatlar, kasbiy qiziqish va boshqalar kiradi. Bu sifatlarga kasbiy ta’limdan ancha

oldin asos solingan. Ularning rivojlanish darajasini ta’limning ilk

bosqichlaridayoq aniqlash va hisobga olish zarur.

Kasbiy qobiliyatlar shaxsning kasbiy ahamiyatli sifatlari kabi bilim,

ko‘nikma va malakalarni egallash jarayonida rivojlanadi. Ularni shakllantirish va

zaruriy darajaga yetkazish, birinchi navbatda, qo‘llanayotgan o‘quv-uslubiy

vositalarning kasbiy, psixologik va didaktik talablarga mos kelishiga bog‘liq

bo‘ladi.

Kasbiy ahamiyatli sifatlarni shakllantirish shaxsning umumiy rivojlanishi

negizida ro‘y beradi va unga bog‘liq bo‘ladi. Bunda ko‘pincha mavjud bo‘lgan,

lekin talab qilinmagan sifatlarning reabilitatsiya qilinishi, yaxshi rivojlanmagan

sifatlarning “uyg‘otilishi” va kuchaytirilishi sodir bo‘ladi. Pirovardida quyidagi

bog‘liqlik amal qiladi: insonning rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa,

uning shaxsiy mehnat salohiyati va kasbiy faoliyat sifati shunchalik yuqori

bo‘ladi. Aksincha, kasbiy ahamiyatli sifatlarning sust shakllanganligi mehnatdan

qoniqmaganlikni yuzaga keltiradi, kasbiy o‘sish motivatsiyasini pasaytiradi,

ko‘pincha kasbni almashtirishga olib keladi.

Inson mehnat faoliyatining asosiy turi kasbiy faoliyat hisoblanadi.

Insonning kasbiy faoliyatga jalb qilinganligi faoliyat subyektining shaxsiga,

kasbiy tayyorgarligiga, tajribasiga, ya’ni maxsus bilim, ko‘nikma va malakalar


66

hamda kasbiy ahamiyatli sifatlariga bog‘liq bo‘ladi. Boshqa tomondan, bu

faoliyat sohasi va obyekt xususiyatlariga, ta’lim yo‘nalishi va muddati,

shuningdek, kasbiy tayyorgarlik usullari va vositalarini belgilab beradigan

muayyan kasbiy faoliyat turi va xususiyatlariga bog‘liq. Shunday ekan,

shaxsning kasbiy ahamiyatli sifatlari, ularni shakllantirishga olib keladigan

faoliyat va faoliyat obyekti ma’lum bir tarzda o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Bu

maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida, oliy ta’lim muassasasida

kasbiy ahamiyatli sifatlarni shakllantirish, vaqti-vaqti bilan tashkil qilinadigan

qo‘shimcha chora-tadbirlar sifatida aks ettiriladigan emas, balki bo‘lajak kasb

egasi tayyorgarligining uzviy bir qismiga aylanadigan o‘quv-tarbiya jarayonini

tashkil qilishda o‘z aksini topishi lozim.

E. F. Zeer kasb ta’limi o‘qituvchilari faoliyatini ko‘rib chiqar ekan, uch

pog‘onali umumlashtirish tizimidan foydalangan. Umumlashtirish darajalari

pasayib boradigan tartibda namoyon bo‘ladi: faoliyat turi, kasb ta’limi

o‘qituvchisining namunaviy kasbiy-pedagogik vazifalari va malakalari. Natijada

9ta faoliyat turi, 12ta kasbiy-pedagogik vazifa va 12ta malakalar guruhi

ajratiladi1.

Kasb ta’limi o‘qituvchilarining faoliyat maqsadi va obyektini

birlashtiradigan eng yuqori umumlashtirish darajasi bu faoliyat turidir. E. F. Zeer

quyidagi maqsadli faoliyat turlarini ajratib ko‘rsatadi: o‘quv-tarbiya jarayonidan

oldingi faoliyat, kasbiy ta’lim, o‘qishdan tashqari tarbiya ishlari, ijtimoiy ishlar,

ishlab chiqarish-texnologik faoliyat, o‘quv guruhi va ta’lim muassasasi tartib –

(rejim)ini ta’minlash, malaka oshirish, kasbga yo‘naltirish, texnik ijod.

Mohiyatan ularni ko‘rsatilgan faoliyat tiplari bilan taqqoslash, guruhlash va

umumlashtirish mumkin. Ajratilgan 9ta faoliyat turi o‘qituvchi va ishlab

chiqarish ta’limi ustasi uchun umumiy hisoblanib, muallif bir xil faoliyat uchun

vaqt miqdori ularda turlicha ekanini qayd etadi.

Kasb ta’limi o‘qituvchilari mehnatining muayyan mazmunini ikkita asosiy

ko‘rsatkich: uni bajargani holda mutaxassis belgilangan natijaga erishadigan

funksiyalar, shuningdek, ularni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan faoliyat

turlari orqali ochib beramiz. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, kasb ta’limi

o‘qituvchilarining kundalik ishlari gnostika, loyihalash, konstruktiv,

1Зеер Э. Ф. Профессиональное становление личности инженера-педагога. – Свердловск:

Уральский университет, 1988. – С. 212; Зеер Э. Ф. Психология профессий.

– Екатеринбург: УГППУ, 1997. – С. 244; Зеер Э. Ф. Психолого-педагогические методы

исследования инженерно-педагогического образования. – Свердловск: СИПИ, 1986.

– С. 44.


67

tashkilotchilik, kommunikativ va ishlab chiqarish-texnologik-operatsional

funksiyalarni tizimli va takrorlanadigan tarzda bajarishdan iborat bo‘ladi.

Dastlabki beshta funksiya istalgan ta’lim muassasasi pedagogi uchun odatiy

sanalib, ishlab chiqarish-texnologik-operatsional funksiya faqat kasbiy ta’lim

tizimi uchun xos.

Kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashning asosiy maqsadi kasbga

o‘qitish va o‘qituvchi shaxsini shakllantirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga

tayyorlash o‘quv fanini o‘qitish, o‘quvchilarni tarbiyalash, malaka oshirish,

mehnat natijalari va jarayonlarini hujjatlarda rasmiylashtirish, optimal ish

tartibini ta’minlash, pedagogik jamoada shaxslararo munosabatlar tizimiga faol

kirishishni o‘z ichiga oladigan qator xususiy maqsadlarni qo‘yish va ularga

erishish orqali amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish ta’limi muammolari orasida

asosiylardan biri ularning darajasi kasbiy talablarga muvofiq umumiy o‘rta, o‘rta

maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilarining yanada o‘sish hamda

kasbga moslashish muddatini qisqartirish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga

ega bo‘ladigan maxsus bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.

Zamonaviy sharoitlarda muvaffaqiyatli mehnat faoliyati va ijodiy mehnatning

zaruriy asosi sifatida maxsus malaka va ko‘nikmalar, shakllantirilgan kasbiy

ahamiyatli fazilatlar sifatiga talablar tobora ortib bormoqda. Mos ravishda kasbiy

ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan shunday talablar ham

kuchaymoqda. Demak, kasbiy ta’lim yo‘nalishi bitiruvchilari ham yuqori

darajada shakllantirilgan maxsus bilim, ko‘nikma va malakalarga hamda kasbiy

ahamiyatli sifatlarga ega bo‘lishi lozim.

Qator tadqiqotchilar, jumladan, A. K. Markova pedagogik faoliyat uchun

muhim sanaladigan aql-zakovat, maqsadga yo‘nalganlik, pedagogik fikrlash,

intuitsiya, improvizatsiya kabi pedagogning psixologik sifatlarini ajratib

ko‘rsatadi1.

L. M. Mitina V. P. Simonovning kasbiy ahamiyatli sifatlar ro‘yxatidagi

o‘qituvchi shaxsining quyidagi kasbiy jihatlarini keltiradi: aql-zakovat va

materialning erkin bayon qilishi, o‘quvchilarning yosh va psixologik

xususiyatlarini hisobga olishga qodirlik, daqiqasiga 120-130 so‘zdan iborat nutq

sur’ati, talaffuzning aniqligi, umumiy va maxsus savodxonlik, orasta tashqi

ko‘rinish, ifodali imo-ishoralar; ismini aytib murojaat qilish, vaziyatga tezkor

javob berish, topqirlik, muayyan maqsadlarni aniq ifodalay olish, barcha

1Маркова А. К. Психологические критерии и ступени профессионализма учителя //

Педагогика. – Москва, 1995. – № 6. – С. 55-63.


68

o‘quvchilarni birdaniga tashkillashtirishga qodirlik, o‘quvchilarning o‘quv

materialini tushunish darajasini doimiy tekshirish1.

Shuningdek, ilmiy adabiyotlarda pedagoglarning kasbiy ahamiyatga molik

sifatlari orasida empatiya, aql-zakovat, pedagogik fikrlash, intuitsiya,

improvizatsiya qilish, kuzatuvchanlik, optimizm, topqirlik, pedagogik oldindan

ko‘ra bilish, refleksiya kabilar ajratib ko‘rsatiladi.

Kasb ta’limi o‘qituvchilari dunyoqarashda nuqtayi nazarga, ijtimoiy

optimizm, yuqori darajadagi mas’uliyat hissiga ega bo‘lishi lozim. Bu

xususiyatlarning har biri o‘zicha murakkabdir.

Kasb ta’limi o‘qituvchilari, avvalo, yuksak axloqiy fazilatlar, ya’ni

insonparvarlik, tarbiya ko‘rganlik, ochiq ko‘ngillik, xushmuomalalik kabilarga

ega bo‘lishi lozim. Kasb ta’limi o‘qituvchilaridagi ushbu sifatlarning asosi uning

psixofiziologik tavsiflari, xususan, temperament xususiyatlari sanaladi. Agar

temperament avval boshdan faollik, serg‘ayratlik, vazminlik, mutanosiblik, ishga

layoqat, emotsional barqarorlik, reaksiyalar sur’atining yuqoriligi, shartli

reflekslar ishlab chiqish tezligining yuqoriligi kabi xususiyatlarga ega bo‘lsa,

kasb-hunar kollejlari o‘qituvchisi bo‘lib ishlash oson kechadi.

Amalga oshirilgan tahlillarga asoslanib, xulosa qilish mumkinki, kasb

ta’limi o‘qituvchilarining maqsadli funksiyalari deyarli to‘laligicha pedagogik

funksiyalar sanaladi. Kasb ta’limi o‘qituvchisining kasbiy ahamiyatli

sifatlarining mavjud ro‘yxatlarida esa pedagogik yo‘nalganlik sifatlari ustuvorlik

kasb etadi. Shunday qilib, pedagogning kasbiy tayyorgarligini ta’lim sohasidagi

faoliyatga qayta yo‘naltirish sodir bo‘ladi. Demak:

- maxsus o‘quv fanlari bo‘yicha tayyorgarlikni talabalarda kasbiy

ahamiyatli sifatlar hamda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga

yo‘naltirilgan metodlar asosida tashkil qilish;

- kasbiy ahamiyatli sifatlarning shakllanganligi ko‘rsatkichlarini

tashxislash natijalariga asoslangan ta’lim maqsadlariga optimal erishishga mos

keladigan shartlarni tezkorlik bilan aniqlash va yaratish;

- zamonaviy texnologiyalar asosida kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni

uzluksiz egallashni ta’minlash kabi shartlar bajarilgani holda, oliy ta’lim

muassasasida kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbga tayyorlash natijalari

samaradorligini oshirish mumkin bo‘ladi.

1Qarang: Митина Л. М. Учитель как личность и профессионал. – Москва: Просвещение,

1994. – С. 167.


69

KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI MUHITIDA

ASTRONOMIYA O‘QITISHNING AYRIM MASALALARI

Sattorov I., Sattorova B. J.,

Tillaboyev A. M. (TDPU)

Abstract

In article need of use of computer technologies in the course of teaching

astronomy is proved, and also personal experience of use of virtual educational

laboratory in training in this subject is described.

Резюме

В статье обоснована необходимость использования компьютерных

технологий в процессе преподавания астрономии, а также описан личный

опыт использования виртуальной учебной лаборатории в обучени данному

предмету.

Tayanch tushunchalar: astronomik jarayonlar, kuzatish-o‘lchash

materiallari, dasturiy mahsulotlar, virtual o‘quv laboratoriyasi.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritishi va mustahkamlash

davri kompyuter texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanish bosqichiga

to‘g‘ri keldi va respublika hukumati fan va hayotning barcha sohalariga

kompyuter texnologiyalarini keng joriy etish to‘g‘risida qator farmonlar chiqardi.

Astronomiya o‘qitish ma’lum obyektiv qiyinchiliklarga ega. Bu, avvalo,

astronomik hodisalarning talabalar tomonidan qiyin o‘zlashtirilishi bilan

izohlansa, ikkinchidan, astronomiyadan amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish bilan

bog‘liq qiyinchiliklardir. Ko‘pgina astronomik kuzatishlarni bajarish uchun

maxsus astronomik kuzatish vositalari (teleskop, fotometr, spektrometr va

boshqalar) kerak bo‘ladi. Ayrim astronomik hodisalar (masalan, Quyoshning

yillik ko‘rinishi aslida Yerning haqiqiy harakati tufayli sodir bo‘ladigan yillik

harakati) juda sekin ro‘y beradi va ularni ko‘rish uchun yil davomida uni kuzatib

borish kerak. Akademik soat davomida buni namoyish etib bo‘lmaydi, shuning

uchun o‘qituvchi bu hodisani og‘zaki yoki osmon sferasining modeli yordamida

tushuntiradi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, bunday usul past samara beradi. Bu

kamchiliklarni bartaraf etishda bizga kompyuter yordam berdi. 2001-2003-

yillarda astronomiya o‘qitishga kompyuter texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha

innovatsion loyiha (Respublika Fan va texnologiyalar qo‘mitasi moliyalashtirgan

I-81) bajarildi va amaliyotga joriy etildi1. Natijada yulduzlar osmonining

1Саттаров И., Муминова А., Шерданов Ч. Астрономияни ўқитишда янги ахборот

технологиялардан фойдаланиш тажрибасидан // Педагогик таълим. – Тошкент, 2000.

– № 3. – С. 71-73.


70

sutkaviy aylanishi, Oy va sayyoralarning oylik va yillik harakatini kompyuter

ekranida talabalarga namoyish etish imkoniyati tug‘ildi.

Astrofizik tadqiqotlar yulduzlarning yorug‘ligini o‘lchash va tahlil qilish,

ularning spektrini olish, o‘lchash va tekshirishdan boshlanadi. OTM sharoitida

yulduzlar yorug‘ligini o‘lchashning eng sodda usulini amalga oshirish mumkin,

biroq yulduzlar yorug‘ligini har xil ranglarda o‘lchash yoki ularning spektrini

olish va o‘lchashni oddiy OTM sharoitida amalga oshirish juda murakkab

masaladir. Buning uchun maxsus teleskop va fotometr hamda spektrometr zarur.

Teleskop odatda baland tog‘ ustiga o‘rnatiladi va unda kuzatish-o‘lchash ishlari

tunda bajariladi. Bunday astronomik kuzatish-o‘lchash ishlarini dars paytida

bajarib bo‘lmaydi. Hozirgi zamon astronomik tekshirishlar, elektromagnit

to‘lqinlar shkalasining turli qismlarida (radiodan tortib to rentgengacha)

bajariladi. Bunday tekshirishlar maxsus teleskoplar yordamida olingan kuzatish-

o‘lchash natijalariga asoslanadi. Bu kuzatish-o‘lchashlarni bitta observatoriyada

bajarib bo‘lmaydi. Osmon yoritkichini tekshirishda astronom-olim turli

teleskoplarda olingan natijalardan foydalanadi.

Astronomiyaning kuzatish-o‘lchash materiallari keng ilmiy jamoatchilik

uchun qadimdan ochiq bo‘lib kelgan. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va

internetning keng joriy etilishi astronomik kuzatish-o‘lchash materiallarini keng

ommalashtirishga yana ham katta yo‘l ochib berdi.

O‘tgan asrning oxirlariga kelib astronomik kuzatish-o‘lchash ishlarga

dastavval kosmik teleskoplarda va keyinchalik esa Yerda o‘rnatilgan

teleskoplarda ham raqamli kameralar keng qo‘llanila boshlandi. Raqamli

kamerada olingan kuzatish-o‘lchash natijalarini kompyuterda ko‘rish va tahlil

qilish mumkin1. Masalan, Yer atrofida aylanayotgan Dinamik Quyosh

laboratoriyasi (SDO-Solar Dynamic Observatory) chetki ultrabinafshaning 11ta

spektral chiziqlari nurida har 11 sekundda Quyoshni rasmga oladi va Yerga

tushiradi. Bu kuzatish-o‘lchash natijalari pastki Quyosh tojining tasvirlari bo‘lib,

ular pastki tojda ro‘y berayotgan jarayonlarni namoyish etadi va ularni tekshirish

yo‘li bilan biz Quyosh tojini o‘rganamiz2. Kompyuterga yoki CDga yozilgan

bunday kuzatish-o‘lchash natijalarining dars sharoitida astronomik kuzatish-

o‘lchash jarayoni sifatida namoyish etilishi mumkin va bunda talaba ham ishtirok

1Саттаров И., Муминова А., Шерданов Ч. Астрономияни ўқитишда янги ахборот


– № 3. – Б. 71-73; Саттарова Б. Ж. Коинотнинг уч ўлчамли тузилиши // Педагогик

таълим. – Тошкент, 2004. – № 4. – Б. 23-25. 2Solar Dynamic Observatory // http://sdo.gsfc.nasa.gov

http://sdo.gsfc.nasa.gov/


71

etadi. Ana shunday astronomik kuzatish-o‘lchash natijalari asosida Gettsburg

(AQSH) universitetida yaratilgan laboratoriya ishlari to‘g‘risida xabar 2001-

yilda “Sky and Telescope” jurnalida e’lon qilindi. Biz 2003-yilning dekabrida

kompyuterda bajarishga mo‘ljallangan va Gettsburg universitetida yaratilgan

“Astronomiyadan zamonaviy laboratoriya ishlari” mualliflariga murojaat qildik.

CDga yozilgan bu dasturiy mahsulot astronomiya o‘qitishga tatbiq etildi1.

TDPUning fizika-matematika fakultetida oxirgi 15 yil davomida olib

borilgan astronomiya o‘qitishga kompyuter texnologiyalarini qo‘llash tajribasi

katta samara berishini ko‘rsatdi. Maxsus dasturiy mahsulotlar yordamida

astronomik jarayonlar virtual sharoitda namoyish etiladi. Masalan, “Osmon

atlasi” deb ataladigan dasturiy mahsulot kuzatish paytidagi yulduzlar osmonini

namoyish etadi, bunda talaba yulduzlar osmonida Oyni, sayyoralarni, kunduz

paytda esa, hatto, Quyoshni ko‘radi, yulduzlar osmonining sutkaviy aylanishini

payqaydi. SkyGlobe deb nomlangan dasturiy mahsulot yordamida esa

sayyoralarning yillik harakatini tezlashtirilgan holda ham namoyish etish

mumkin2.

Gettsburg (AQSH) universitetida dasturiy mahsulot sifatida yaratilgan

laboratoriya ishlarida astronomiyadan 8ta laboratoriya ishi bajarish

rejalashtirilgan: Bular: 1) uch xil rangda (UBV) Hulkar yulduzlari yorug‘ligini

o‘lchash; 2) osmonning tanlangan sohalaridagi yulduzlar spektrini olish; 3)

qizilga siljishiga ko‘ra galaktikalar uzoqligini aniqlash; 4) kosmik radionurlanish

manbalari (pulsar)ni tekshirish; 5) kosmik rentgen nurlanish manbalarini

tekshirish va boshqalar3.

Kompyuterda bajarishga mo‘ljallangan bu laboratoriya ishlari hozirgi

zamon astronomik kuzatish-o‘lchash ishlarini amalda namoyish etadi va talabada

haqiqiy astronomik kuzatish-o‘lchash ishlari bajarayotganligi to‘g‘risida

qoniqish hosil qiladi. Avvalo, talaba kompyuter ekranida yulduzlar osmonini

ko‘radi, tekshirish kerak bo‘lgan yulduzni fotometrga qo‘yadi, tekshirish usulini

1Сатторов И., Муминова А., Султонов А., Сатарова Б. Ж., Уч рангли электро-

фотометрия ва унинг моҳияти // Педагогик таълим. – Тошкент, 2002. – № 6. – Б. 43-45;

Қодиров Б. Ғ., Сатторов И., Бегимқулов У. Ш. Астрофизикадан компьютерда

лаборатория ишлари. – Тошкент: ТДПУ, 2002. – Б. 49. 2Саттаров И., Муминова А., Шерданов Ч. Астрономияни ўқитишда янги ахборот


– № 3. – Б. 71-73. 3Қодиров Б. Ғ., Сатторов И., Бегимқулов У. Ш. Астрофизикадан компьютерда

лаборатория ишлари. – Тошкент: ТДПУ, 2002. – Б. 49; Сатторов И., Сатторова Б. Ж.,

Тиллабоев А. М. Астрофизик практикум. – Тошкент: ТДПУ, 2015. – Б. 50-51.


72

tanlaydi va fotometrni ishga tushiradi. Hozirgi zamon astronomik kuzatish-

o‘lchashlar ham shu tarzda bajariladi. Kuzatuvchi astronom teleskop yonida

qorong‘i, ochiq va ko‘pincha sovuq havo sharoitida emas, balki issiq va yorug‘

xonada kompyuter oldida o‘tiradi va kuzatish-o‘lchash ishini boshqaradi. Talaba

bajargan astronomik kuzatish-o‘lchash natijalarini tahlil qiladi va undan osmon

yoritqichi to‘g‘risida bilim to‘playdi. Fakultet o‘quv jarayoniga “Virtual o‘quv

laboratoriya” joriy etilgan bo‘lib, bu dastur osmondagi bir necha o‘n ming

yulduzning spektrini olishga va tekshirishga yoki 14ta tarqoq yulduz to‘dasi

yorug‘ligini 5 xil rangda o‘lchashga va tarqoq to‘dalarni tekshirishga imkon

beradi. Dasturiy mahsulot yordamida olingan yulduz spektriga ko‘ra, talaba

yulduzning spektral sinfini aniqlaydi, yulduz yorug‘ligini o‘lchaydi va uzoqligi

ma’lum bo‘lgan yulduzlar uchun “spektr-yorqinlik” diagrammasini tuzadi,

yulduzning yorqinlik sinfini aniqlaydi.

Yulduzlarning spektri Quyoshnikiga o‘xshash tutash spektrdan iborat. Bu

o‘xshashlik yulduzlar ham Quyosh singari samo jismlari ekanligiga ishonch hosil

qiladi. Bu ishonch talaba dunyoqarashining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.

Osmonda bizga yorug‘ gardish sifatida ko‘rinayotgan Quyosh koinotdagi

milliardlab yulduzlarning biri ekanligi, u bizga yulduzlarga nisbatan juda yaqin

joylashganligi va shuning uchun gardish sifatida ko‘rinishi, yulduzlar bizdan

juda uzoqda joylashganligi va shuning uchun ular yorug‘ nuqta sifatida

ko‘rinishi kabi tushunchalar talaba ongida shakllanadi. Yulduzlar Quyosh singari

massiv sharsimon jismlar bo‘lganidan ular atrofida ham sayyoralar aylanishi

mumkin degan fikr paydo bo‘ladi. Bu sayyoralar orasida Yerga o‘xshashlari ham

bo‘lishi mumkin va ularda hayot bo‘lishi mumkin degan mulohoza

shakllanishiga imkon beradi. Darhaqiqat, oxirgi yillarda olib borilgan tadqiqotlar

mingga yaqin yulduz atrofida sayyoralar tiziming borligini aniqladi va ular

orasida Quyosh sistemasiga o‘xshaganlari ham borligi ma’lum bo‘ldi.

Virtual o‘quv laboratoriyasida keltirilgan 14ta tarqoq to‘da yulduzlari

yorug‘ligini uch xil rangda (UBV) o‘lchash va undan rang ko‘rsatkichi (B-U)ni

hisoblash orqali talaba tarqoq to‘da uchun “rang ko‘rsatkich-yorug‘lik” (“spektr-

yorqinlik” diagrammasi timsoli) diagrammasini tuzadi va undan foydalanib

yulduzlar to‘dasining yoshini aniqlaydi.

Virtual o‘quv laboratoriyasida keltirilgan laboratoriya ishlarini bajarish

jarayonida talaba radioteleskopda pulsardan kelayotgan radiosignallar (turli

chastotalarda) to‘g‘risida ma’lumot olinadi va 8ta pulsar uchun olingan


73

radiosignal yozuvlaridan ularning pulsatsiyalanish davri va quvvatini aniqlaydi.

Shuningdek, talaba 16 rentgen nur manbaga tegishli ma’lumotlardan ularning

radio va optik signallarini tahlil qila oladi. Bu ma’lumotlardan rentgen nur

manbalari yuqori darajada qizdirilgan gaz qobig‘i bilan o‘ralganligini va bu

qobiq rentgen, optik va radio diapazonlarida nurlanayotganligiga ishonch hosil

qiladi.

Virtual o‘quv laboratoriyasida keltirilgan laboratoriya ishlarini fizika

o‘qitish jarayoniga tatbiq etish katta samara berishi mumkin. Masalan, virtual

o‘quv laboratoriyasi yordamida olingan Quyosh va yulduzlar spektri, asosan,

qora (absorbsion) chiziqlar bilan kesilgan tutash spektrdan iborat. Virtual o‘quv

laboratoriyasi yulduzlar spektrida energiyaning taqsimlanish egrisini beradi. Bu

egri nazariy ravishda topilgan Plank taqsimotiga o‘xshash ko‘rinishga ega. Oq

yulduzlar, masalan, Sirius spektrida energiya maksimumi ultrabinafsha nurlarga,

sariq yulduzlar spektrida esa sariq ranglarga to‘g‘ri keladi. Bu natijalar nazariy

yo‘l bilan topilgan nurlanish qonunlari, Plank funksiyasi to‘g‘riligini ko‘rsatadi.

Ma’lumki, barcha yulduzlar ko‘proq vodorod va geliydan tarkib topgan,

biroq vodorodning Balmer seriyasi chiziqlari oq yulduzlar spektrida yaqqol

ko‘zga tashlanib turadi, sariq yulduzlar spektrida esa yo‘q. Agar barcha yulduzlar

asosan vodorod va geliydan tarkib topgan bo‘lsa, nega sariq yulduzlar spektrida

vodorod chiziqlari ko‘rinmaydi? Bunga javob yulduzlar temperaturasining har

xilligidir. Yuqori temperaturali oq yulduzlarda vodorod atomlari uyg‘ongan

holatlarga o‘tgan va atom o‘tishlari natijasida hosil bo‘lgan spektral chiziqlar bu

yulduzlar spektrida intensiv va, aksincha, past temperaturali sariq yulduzlarda

vodorod atomlari uyg‘onmagan holatni egallaydi, shuning uchun uyg‘ongan

holatlar orasida atom o‘tishlar natijasida hosil bo‘ladigan Balmer seriyasi

chiziqlari sariq yulduzlar spektrida kuchsizdir. Bu yerda ham talaba atom

fizikasidan olgan atom tuzilishiga oid bilimlarini mustahkamlaydi.

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, kompyuter texnologiyalari muhitida

astronomiyani o‘qitish an’anaviy va past samarali verbal o‘qitish usulidan farq

qiladi, astronomik hodisalarni kompyuter ekranida namoyish etishga,

astronomiya bo‘yicha laboratoriya ishlarini bajarish va ular natijalarini tahlil

etishga imkon beradi. Kompyuterda astronomiya o‘qitish talabada mustaqil bilim

olish ko‘nikmasini rivojlantiradi.


74

FAZOVIY JISMLARNI O‘QITISHDA ANALOGIYADAN

FOYDALANISH

Davletov D. E., Saparboyev J. Y.,

Soliyeva N. O. (TDPU)

Abstract

This article discusses the ways of using the method of analogy in study the

properties of the tetrahedron.

Резюме

В статье рассматриваются пути применения метода аналогии при

изучении свойств тетраэдра.

Tayanch tushunchalar: analogiya metodi, tetraedr, triedr, bissektrisa,

bissektrial tekislik, mediana, og‘irlik markazi, sfera.

AL va KHKlarida stereometriya kursini o‘qitishda fazoviy jismlarning

xossalarini ularga planimetriya kursidan ma’lum bo‘lgan tekislikdagi

figuralarning xossalariga bog‘lagan holda o‘rgatish o‘quvchilarda

o‘rganilayotgan fazoviy jismlar haqidagi tasavvurlarini kengaytirishga, tekislik

va fazodagi jismlarning o‘zaro o‘xshash tomonlarini olishga imkon beradi.

Ma’lumki, geometriyani o‘qitishdan maqsad tekislikdagi va fazodagi

shakllarning xossalarini sistemali ravishda o‘rgatish va bu xossalarni hisoblash

yo‘li bilan yechiladigan hamda konstruktiv xarakterdagi masalalarni yechishda

qo‘llanish yo‘li bilan o‘quvchilarning fazoviy tasavvurlarini, mantiqiy

tafakkurlarini rivojlantirish, hosil qilingan bilimlarni yer ustidagi o‘lchashlarda,

har xil qurilmalarning sirtlari va hajmlarini aniqlashda va shu kabi amaliy

ishlarni bajarishda foydalanishga malaka hosil qilishdir. Bu maqsadlarni amalga

oshirishda geometriyani o‘qitish jarayonida analogiya usulidan foydalanish

o‘rganilayotgan yangi geometrik jismlar haqida tezroq tasavvurga ega bo‘lish

imkonini beradi. Jumladan, uchburchak va tetraedrning bir qancha o‘xshash

xossalari ko‘plab geometrik tushunchalarda uchburchak bilan bog‘lanishlarini

ko‘ramiz, fazoviy o‘xshashlikka ega bo‘lamiz, ya’ni, uchburchak tomoni va

tetraedr yoqli, ichki chizilgan aylana va ichki chizilgan sfera, tashqi chizilgan

aylana va tashqi chizilgan sfera, yuza va hajm, burchak bissektrisasi va ikki yoqli

burchak bissektori va hokazo.

Bu o‘xshashliklar faqat tashqi tomondan emas. Agar formulalardagi

planimetrik terminlarni ularga mos stereometrik terminlar bilan almashtirsak,

ko‘pchilik uchburchak haqidagi teoremalar tetraedr haqidagi teoremalarga

aylanadi. Quyida shunday teoremalarni ko‘rib o‘tamiz.


75

Adabiyotlarda analogiyaning amalda qo‘llanilishi haqida juda kam

ma’lumotlar keltirilgan. Rivojlanayotgan davrda tekislikda va fazoda

geometriyaning o‘xshashliklari haqida ma’lumotlar berish orqali o‘quvchilarning

ma’lum darajada matematikaga bo‘lgan qiziqishlarini, qolaversa, matematik

tafakkurini hamda fazoviy tasavvurlarini rivojlantiradi.

Akademik litseylar uchun nashr qilingan “Geometriya” I (rus tilida)

darsligida uchburchak bissektrisasi xossalari haqida quyidagi teorema keltirilgan:

1-teorema. ABC uchburchagi C burchagining CD bissektrisasi uning

qarshisida yotgan tomonni uchburchakning AC va BC tomonlariga proporsional

kesmalarga ajratadi1.

Isboti: faraz qilaylik, ADC va DBC uchburchaklarning asoslari mos

ravishda AC va BC kesmalar bo‘lsin (1-rasm). D nuqta ACB burchakning

tomonlaridan teng uzoqlashgan bo‘ladi. Shuning uchun 𝑆𝐴𝐷𝐶

𝑆𝐵𝐷𝐶 =

|𝐴𝐶|

|𝐵𝐶| tengligi

hosil bo‘ladi.

Endi bu uchburchaklarning asoslarini AD va DB kesmalar deb faraz qilsak,

quyidagiga ega bo‘lamiz: 𝑆𝐴𝐷𝐶

𝑆𝐵𝐷𝐶 =

|𝐴𝐷|

|𝐵𝐷|.

Bundan |𝐴𝐷|

|𝐵𝐷| =

|𝐴𝐶|

|𝐵𝐶| ni hosil qilamiz.

Eslatma. Ikki yoqli burchakning bissektorial tekisligi deb, bu ikki yoqli

burchakni o‘zaro teng bo‘lgan ikki yoqli burchaklarga bo‘luvchi yarim tekislikka

aytiladi.

1-rasm

1-teoremaga analog teorema sifatida quyidagi teoremani keltirish mumkin.

1Абдуллаев К. Х., Змиевская Л. Е., Низаметдинова М. А., Хусанов Ж. Х. Геометрия.

– Ташкент: Ўқитувчи, 2002. – C. 195-196.


76

2-teorema. Tetraedrning ikki yoqli burchagi unga qarama-qarshi qirrani bu

ikki yoqli burchak yoqlari yuzalarining nisbati kabi bo‘ladi.

Isboti: ABCD tetraedrning AD qirradagi ikki yoqli burchak bissektorial

tekisligi bilan kesimi ADM bo‘lsin (2-rasm). ACMD va ABMD tetraedr

hajmlarini mos ravishda V1 va V2 bilan belgilaymiz. ADC va ADB yoqlardan teng

uzoqlashgan nuqtani M deb olsak, quyidagiga ega bo‘lamiz: 𝑉1

𝑉2 =

𝑆𝐴𝐷𝐶

𝑆𝐴𝐷𝐵.

Boshqa tomondan 𝑉1

𝑉2 =

𝑆𝐷𝑀𝐶

𝑆𝐷𝑀𝐵 =

|𝑀𝐶|

|𝑀𝐵| ifodasini yozish mumkin.

Yuqoridagilar asosida 𝑆𝐷𝑀𝐶

𝑆𝐷𝑀𝐵 =

|𝑀𝐶|

|𝑀𝐵| tengligini hosil qiamiz.

2-rasm

Ko‘rsatilgan darslikda uchburchakning mavjud bo‘lishlik sharti quyidagi

teorema orqali keltirilgan.

3-teorema (Uchburchak tengsizligi). Uchburchakning har bir tomoni

qolgan ikkita tomoni yig‘indisidan kichik.

Fazoda triedr (uch yoqli burchak) uchun yuqoridagi teoremaga analog

teoremani keltiramiz.

4-teorema. Triedr (uch yoqli burchak) uchidagi tekis burchagi uning

qolgan ikkita tekis burchaklari yig‘indisidan kichik.

Endi uchburchak medianalari kesishgan nuqta haqidagi teorema va tetraedr

uchun unga anologik teoremani keltiramiz. Yuqoridagi darslikda uchburchak

medianalari haqida quyidagi teorema keltiriladi:


77

5-teorema. Uchburchakning medianalari bitta nuqtada kesishadi va

kesishish nuqtasida uchburchak uchidan boshlab hisoblaganda 2:1 nisbatda

bo‘linadi1.

Isboti: M1 nuqta ABC uchburchakning AD medianasidan olingan nuqta

|𝐴𝑀1|: |𝑀1𝐷| = 2: 1 bo‘lsin, O nuqta esa fazodagi ixtiyoriy nuqta bo‘lsin (3-

rasm).

U holda 1

1 2

3 3OM OA OD va

1( )

2OD OB OC bo‘ladi. Bundan

1

1 2 1 1( ) ( )

3 3 2 3OM OA OB OC OA OB OC tenglikka ega bolamiz.

Agar M2 va M3 nuqtalar mos ravishda CE va BF medianalardan olingan

nuqtalar bo‘lsa va mediana uzunligini uchburchak uchidan hisoblaganda 2:1

nisbatda bo‘lsa, yuqoridagiga o‘xshash bo‘ladi:

2 3

1 1( ), ( )

3 3OM OA OB OC OM OA OB OC .

3-rasm

Bundan 1 2 3OM OM OM va M1, M2, M3 nuqtalar ustma-ust tushishi

kelib chiqadi. Teorema isbotlandi.

Eslatma. Tetraedr medianasi deb, tetraedr uchidan chiqib qarshisidagi

yoqning og‘irlik markazi bilan tutashtiruvchi kesmaga aytiladi.

5-teoremaga analog teoremani keltiramiz.

6-teorema. Tetraedrning to‘rtta medianasi bitta nuqtada kesishadi va

burchak uchidan boshlab hisoblaganda 3:1 nisbatda bo‘linadi.

1Абдуллаев К. Х., Змиевская Л. Е., Низаметдинова М. А., Хусанов Ж. Х. Геометрия.

– Ташкент: Ўқитувчи, 2002. – С.195-196.


78

Isboti: M1 nuqta ABCD tetraedrning CC1 medianasida olingan nuqta va

|𝐶𝑀1|: |𝑀1𝐶| = 3: 1 shart bajariladigan nuqta bo‘lsin (4-rasm). Fazoda ixtiyoriy

O nuqtani olamiz. U holda 1 1

1 3

4 4OM OC OC bo‘ladi va bundan tashqari

1

1( )

3OC OA OB OD tenglikka ega bo‘lamiz, bu yerda C1 – ABD

uchburchakning o‘g‘irlik markazi bo‘lganligi tufayli

1

1 3 1 1( ) ( )

4 4 3 4OM OC OA OB OD OA OB OC OD tengligi kelib

chiqadi.

4-rasm

Shuningdek, M2, M3, M4 nuqtalar mos ravishda tetraedrning AA1, BB1, va

DD1 medianalarida olingan nuqtalar va bu nuqtalarda medianalar uzunliklari 3:1

nisbatda bo‘linsin. Yuqoridagidek mulohaza yuritib,

2 3 4

1( )

4OM OM OM OA OB OC OD tenglikka ega bo‘lamiz va

bundan ko‘rinadiki, M1, M2, M3, M4 nuqtalar ustma-ust tushadi.

Endi ba’zi teoremalarga analog teoremalarni isbotsiz keltiraylik.

7-teorema. Uchburchakning bissektrisalari bitta nuqtada kesishadi va bu

nuqta unga ichki chizilgan aylana markazi bo‘ladi1.

Quyida bu teoremaga fazoda analog teoremani keltiramiz.

1Погорелов В. Геометрия. – Ташкент: Ўқитувчи, 1990. – С. 256.


79

8-teorema. Triedr (uch yoqli burchak) ikki yoqli burchaklarinig bissektrial

tekisliklari bitta to‘g‘ri chiziq bo‘ylab kesishadi (5-rasm).

9-teorema. Uchburchakning o‘rta perpendikularlari bitta nuqtada kesishadi

va bu nuqta tashqi chizilgan aylana markazi bo‘ladi.


5-rasm

10-teorema. Triedr (uch yoqli burchak) yoqlarining bissektrisalaridan

o‘tib, bu yoqlarga perpendikular bo‘lgan tekisliklari bitta to‘g‘ri chiziq bo‘ylab

kesishadi (6-rasm).

6-rasm

Tahlil qilinayotgan darslikda uchburchak balandliklari haqida quyidagi

teorema keltirilgan:

11-teorema. Uchburchak balandliklari bitta nuqtada kesishadi.



80

12-teorema. Uchyoqli burchak qirralaridan o‘tib, qarama-qarshi yoqlariga

perpendikular tekisliklar bitta to‘g‘ri chiziq bo‘ylab kesishadi (7-rasm).

7-rasm

13-teorema. ABC uchburchak ichidan ixtiyoriy O nuqta olamiz va bu

nuqtadan uchburchak tomonlariga parallel to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazamiz. Agarda

hosil bo‘lgan kichik uchburchaklar yuzаlarini – S1, S2, S3 va ABC uchburchak

yuzasini esa S bilan belgilasak (8-rasm), quyidagi tenglik o‘rinli bo‘ladi:1

1 2 3S S S S .

8-rasm

Isboti: hosil bo‘lgan uchburchaklar ABC uchburchakka o‘xshash

bo‘lganligi uchun 31 2, ,MR OQ S OPS S

AB AB ABS S S tengliklarini yozishimiz

mumkin.

Bu tengliklarni qo‘shib, quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz:

1Прасолов В. В. Задачи по планиметрии. – Москва: Наука, 2006. – С. 15.


81

1 2 31

S S S MR OQ OP MR BR MA

AB ABS

Bundan 1 2 3S S S S hosil bo‘ladi.

Endi tetraedr uchun yuqoridagi teoremaning analogini keltiramiz. Ammo

bu teorema asosan matematikani chuqur o‘rganuvchilar uchun qo‘shimcha

ma’lumot sifatida beriladi.

14-teorema. Tetraedr ichidagi ixtiyoriy nuqtadan tetraedr yoqlariga

parallel to‘rtta tekislik o‘tkazamiz. Agar hosil bo‘lgan kichik tetraedrlar hajmlari

– V1, V2, V3, V4 va berilgan tetraedr hajmi esa V bo‘lsa, quyidagi tenglik o‘rinli

3 3 3 331 2 3 4V V V V V bo‘ladi. Bundan tashqari, yana quyidagi

analogiyalarni misol keltirish mumkin: a qismi - planimetriyadagi teorema, b

qismi - fazodagi analogi.

1-masala: a) uchburchakning yuzi S va unga ichki chizilgan aylana uchun

quyidagi formula o‘rinli 𝑆 =1

2𝑝𝑟, bu yerda p – uchburchak perimetri, r – ichki

chizilgan aylana radiusi;

b) tetraedr hajmi V va unga ichki chizilgan sfera uchun quyidagi 𝑉 =1

3𝑆𝑟

formulasi o‘rinli bo‘ladi, bu yerda S – tetraedrning to‘la sirti, r – bu sferaning

radiusi1.

2-masala: a) uchburchakka ichki chizilgan aylana radiusi r bo‘lsa, 1

𝑟=

1

ℎ1+

1

ℎ2+

1

ℎ3 tengligi o‘rinli bo‘lib, bu yerda h1, h2, h3 – uchburchak balandliklari2;

b) tetraedrga ichki chizilgan sfera radiusi r bo‘lsa, 1

𝑟=

1

ℎ1+

1

ℎ2+

1

ℎ3+

1

ℎ4

tenglik o‘rinli, bu yerda h1, h2, h3, h4 – tetraedrning balandliklari3.

Bu teoremalar V. Yuzbashevning “Planimetriya” va “Stereometriya” nomli

qo‘llanmalarida ham keltiriladi, undan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari

matematika o‘qituvchilari darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda,

chuqurlashtirilgan guruhlar uchun qo‘shimcha ma’lumot sifatida foydalanishlari

mumkin4. Yuqoridagilarga asoslanib shuni aytish mumkinki, berilgan elementlar

bilan izlangan elementlar orasidagi bog‘lanishni aniqlash va qilingan farazlarni

1Прасолов В. В., Шарыгин И. Ф. Задачи по стереометрии. – Москва: Наука, 1989. – C. 6. 2Рихсиев Б. Математикадан олимпиада масалалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1991. – Б. 87. 3Понарин Я. П. Элементарная геометрия. – Москва: Наука, 2006. – С. 106. 4Юзбашев А. В. Планиметрия. – Москва: МАТИ, 2005. – С. 210. www.math4school.ru;

Юзбашев А. В. Стереометрия. – Москва: МЦНМО, 2004. – С. 312.

http://www.math4school.ru/


82

asoslash uchun bir qancha xulosalar chiqarishni talab qiladigan masalalarni hal

qilishda analogiyadan foydalanish o‘quvchilarga nazariyani ongli va puxta

o‘zlashtirishga yordam beradi, shuningdek, uning amaliy qiymatini ko‘rsatadi,

zarur amaliy mahorat va malakalar beradi.

O‘QUV JARAYONIDA MOSLASHUVCHI TIZIMLARNI

QO‘LLASHNING AYRIM MASALALARI

Fayziyeva M. R. (TDPU)

Abstract

This paper is dedicated to the questions of use of individually adaptive

learning system. Objectives, advantages of this system and its differences from

the traditional system of education are revealed in this article.

Резюме

В статье изучены вопросы применения индивидуально адаптивной

системы обучения, раскрыты ее цели, преимущества, показаны ее отличия

от традиционной системы обучения.

Tayanch tushunchalar: o‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimlar,

an’anaviy o‘qitish tizimlari, ta’lim olish, ta’lim oluvchining individual

xususiyatlari.

Ta’lim tizimiga zamonaviy axborot kommunikatsiya va pedagogik

texnologiyalarning kirib kelishi ta’lim sifatini oshirish bilan bir qatorda,

pedagoglar zimmasiga katta mas’uliyat yuklab, ularni puxta o‘zlashtirishni talab

etmoqda. Bu mamlakatimizda o‘z yo‘nalishi bo‘yicha bilim, ko‘nikma va

malakalarga ega bo‘lgan yetuk kadrlarni tayyorlash davr talabi bilan bog‘liq

bo‘lib turibdi.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” doirasida ta’lim tizimida amalga

oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish maqsadida “2008-2012-yillarda

uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim-tarbiya

samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‘tarish” dasturi ishlab chiqildi.

Mazkur dasturda “ta’lim muassasalarida sog‘lom ijodiy muhitni yaratish,

ta’lim va tarbiya jarayoniga ilg‘or innovatsion, pedagogik va axborot

texnologiyalarini joriy etish orqali o‘qitish sifatini yangi bosqichga ko‘tarish,

o‘quvchi-yoshlarning dunyoqarashi, tafakkuri, mustaqil mushohada qilish

qobiliyatlarini rivojlantirish”, “iqtidorli bolalarning qobiliyati va iste’dodini

aniqlash, tarbiyalash, to‘laqonli ro‘yobga chiqarishning yagona umummilliy


83

tizimini shakllantirish, o‘quv-tarbiya jarayonini individuallashtirish,

tabaqalashtirish va profillashtirishning ilmiy asoslarini yaratish”, “ta’lim

muassasalarida virtual o‘quv-laboratoriya, zamonaviy axborot-kommunikatsiya,

elektron-texnik va masofadan o‘qitish imkoniyatlarini kengaytirish, darslik,

qo‘llanma va o‘quv filmlarining elektron turlarini yaratish va ulardan ta’lim-

tarbiya jarayonida samarali foydalanish” kabi ta’lim-tarbiya samaradorligini

yangi sifat darajasiga ko‘tarish vazifalari qo‘yilgan1.

Ta’lim jarayonini axborotlashtirishning rivojlantirilishi har bir fan bo‘yicha

axborot ta’lim resurslarini va o‘qitish muhitini yaratish bilan bog‘liq. Bunday

muhitni tashkil etishda, avvalo, ta’lim muassasalarida axborotlashtirishni tashkil

etish, ya’ni barcha o‘quv, ma’muriy va xo‘jalik xizmatlarini, kutubxona va

boshqaruv (rektorat, dekanat, o‘quv bo‘limi va boshqalar) bo‘limlarini yagona

tarmoqqa birlashtirish, ularning internet tizimiga chiqish imkoniyatlarini

yaratish, ta’lim muassasasida o‘quv jarayonini nazorat qilish, axborot

texnologiyalari negizida maxsus elektron o‘quv-metodik majmualar, intellektual

o‘qitish tizimlari, o‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimlarni yaratish orqali

talabalarning mustaqil ta’lim faoliyatini tashkil etish kabi vazifalarni amalga

oshirish zarur bo‘ladi.

Ta’lim hamma vaqt rivojlanuvchi ta’lim talablariga mos bo‘lishi kerak.

Hozirgi zamon talabi ta’lim berishning yangicha muhitini yaratish, yangi axborot

va innovatsion texnologiyalardan, texnik vositalardan foydalanib, dunyoning

ixtiyoriy nuqtasidan bilim olishni tashkil etishdan iborat bo‘lmoqda.

Ma’lumki, ta’lim muassasalarida fanlar bo‘yicha yaratilgan va

foydalanilayotgan elektron darslik hamda qo‘llanmalar takomillashtirishga

muhtoj. Har bir pedagog kelgusida o‘zi o‘qitadigan fanni mukammal bilishi, shu

fandan elektron darslik va qo‘llanmani yoki avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi

tizimni, masofali ta’lim kursini, test tizimi dasturini yarata olishi zarur.

Bu muammolar turli kasbdagi yetuk mutaxassislar bilan ijodiy

hamkorlikda o‘qitish tizimini ishlab chiqish orqali amalga oshirilishi mumkin.

Ta’lim olishning eng tez va sifatli usuli bu individual tarzda o‘qituvchidan

ta’lim olish hisoblanadi. Ta’limning ushbu usulida ta’lim oluvchining psixologik

imkoniyatlari, qiziqishlari, iste’dodi va talabi e’tiborga olinadi. Bu usul

materialni o‘zlashtirishda vaqt tejaydi va ta’lim berish jarayonini tezlashtiradi,

1Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // 2008-2012-yillarda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan

moderniztsiyalash va ta’lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‘tarish dasturi.

http://eduportal.uz/uzb/article556.html

http://eduportal.uz/uzb/article556.html


84

lekin bu usulda o‘qituvchi va ta’lim oluvchi vaqtlarining mos kelishi, mablag‘

kabi masalalarda muammolar mavjud.

O‘quv jarayonini o‘qituvchisiz tashkil etishda o‘qitishning boshqa

tizimlaridan foydalaniladi. Hozirgi o‘quv jarayonida qo‘llanilayotgan mavjud

tizimlar o‘quv materiallari jamlangan statik sahifalar yoki elektron shakldagi

materiallardan iborat. Ta’lim olish sifatini yaxshilash va o‘quv jarayonini

tezlashtirish uchun, albatta, ta’lim oluvchining darajasiga mos materiallar ishlab

chiqish va uning ta’lim olish trayektoriyasini belgilab boruvchi tizimni joriy

etish zarur. O‘qitishning ushbu jarayonini tashkil etishda, avvalo, yaratilgan

tizim ta’lim oluvchining individual xususiyatlarini aniqlashi va shu asosda ta’lim

olish darajasini belgilab berishi lozim, ya’ni individual ta’lim berishda o‘qituvchi

ta’lim oluvchining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib, o‘quv jarayonini tashkil

etganidek, tizim ham ta’lim oluvchining iste’dodi, qobiliyatini aniqlab olishi va

shu asosda ta’lim oluvchining trayektoriyasini ishlab chiqishi zarur. Bu

talablarga javob beruvchi tizimlar o‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimlar deb

yuritiladi1.

Bunday o‘qitish tizimini ishlab chiqish jarayonida eng kamida quyidagi

mutaxassislar jamoasi ishtirok etishi zarur: pedagog-psixolog, veb dizayner,

sahifalovchi, veb dasturchi.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimni ikki xil, ya’ni avtonom va tarmoq

muhitida (online) ishlashga mo‘ljallangan dasturiy vositalar ko‘rinishida yaratish

mumkin.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim shunday o‘qitish tizimiki, uning

negizida shaxsning individual xususiyatlari, bilimi, mustaqilligi, o‘quv

jarayonining o‘ziga xosligi turadi.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim faqatgina ta’lim jarayonining

sermazmun axborot ta’minoti bo‘libgina qolmay, balki ta’lim jarayoni

subyektlarining elektron ta’lim resurslari bilan faol muloqoti hamda ta’lim

oluvchining ijodiy qobiliyatini shakllantirish imkoniyati yaratilgan pedagogik

tizimdir.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimning an’anaviy o‘qitish tizimidan

farqi 1-jadvalda keltirildi.

1Brusilovsky P., Eklund J., Schwarz E. Adaptive Navigation Support in Educational

Hypermedia on the World Wide Web. – Australia: Southern Cross University, 1997. – P. 278-

285.


85

An’anaviy o‘qitish tizimi O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim

An’anaviy o‘qitish tizimi

o‘qitishning ko‘rgazmali tu-

shuntirish usuliga asoslangan

bo‘lib, an’anaviy ko‘rgaz-

malar, namunalarni qo‘llash

texnologiyasidir.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim talabaning layoqati va

ichki imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda, uning individual

xususiyatlarini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar

yaratish texnologiyasidir.

Maqsadi: talabaga ma’lumot,

bilim berish, malaka va

ko‘nikmalarini hosil qilish

maqsadida reproduktiv faoli-

yatini tashkil etish.

Maqsadi: talabaning shaxsiy o‘quv faoliyatini ta’minlash

uchun shart-sharoitlar yaratish, ularning individual

xususiyatlarini e’tiborga olish va rivojlantirish.

Asosiy jihatlari:

o‘qituvchining uchta

asosiy funksiyasi: talabaga

bilim berish (tayyor o‘quv

materiali bilan tanishtirish),

o‘quv faoliyatini boshqarish,

talaba bilimini baholash.

bilim berish shaklining bir

xilliligi (tayyor holdagi verbal

matnlar asosida);

berilgan xususiyatlarga

ko‘ra, shaxsni shakllan-

tirishga yo‘naltirish;

tayyor namuna, qoida,

algoritmga asosangan holda-

gina o‘qitish.

Asosiy jihatlari:

talabaning keng qamrovli qiziqishlari va ehtiyojlarini

qondirishga qaratilgan o‘quv jarayoniga moslashgan

yondashuv;

ta’lim oluvchining har bir talabi, yagona shaxsiy sifatlari

hamda mavjud bilimini yuksaltirishga bo‘lgan e’tiborini

kuchaytirish;

pedagog va talaba o‘rtasida subyekt-subyekt munosabatini

o‘rnatish;

talaba shaxsini rivojlantirish, uning hayot-faoliyati,

takrorlanmas qobiliyatini shakllantirish va faollashtirish

maqsadida individual xususiyatlarini e’tiborga olish;

talabada ilmiy bilimlar tizimini shakllantirish;

o‘quv faoliyatining individual tempi va usulini qidirib

topish, shaxsiy bilish jarayoni va qiziqishlarini ochish va

rivojlantirishga yordam berish;

ijobiy “Men” konsepsiyasini shakllantirish, ijodiy

layoqatini rivojlantirish, malaka va mahoratga o‘z

harakatlari natijasida erishishiga yordam berish.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi (Web) tizimlarning asosiy maqsadi ta’lim

jarayonini individuallashtirish hamda differensiallashtirish tamoyillari asosida

tashkil etish, oliy ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan yetakchi professor-

o‘qituvchilarning kasbiy salohiyatlariga tayangan holda, ta’lim sifatini oshirish,

ta’lim oluvchilarning uzluksiz ta’lim olish imkoniyatini yaratish, ta’lim

oluvchilarning intellektual salohiyati, ijodiy layoqati, qobiliyati va

motivatsiyasidan kelib chiqib, ta’lim trayektoriyasini (darajasini) aniqlash

yordamida o‘qitish va ta’limning turli shakllarini o‘zaro bir-biriga

yaqinlashtirishdan iborat.

1-jadval


86

Shu bilan birga, bizningcha, o‘quv jarayoniga moslashuvchi ta’lim

paradigmalarining quyidagi jihatlariga e’tibor qaratish lozim:

ta’lim oluvchining shaxsiy bilim va tajribasini e’tiborga olish;

bilim berish jarayonida talaba fikr va g‘oyalarini hisobga olish;

bilim olish strategiyasini o‘rganish va rivojlantirish usullarini hisobga

olish;

pedagogning ta’lim berish usulini aniqlash va rivojlantirish;

pedagogning o‘qitish usuli bilan ta’lim oluvchining bilim olish usulini

moslashtirish yo‘llarini hisobga olish;

o‘quv jarayoniga moslashgan darslarni tashkil etish texnologiyasini

egallash;

bilimlarning aniq bir sohasi bilan bog‘langan o‘quv jarayoniga

moslashgan ta’lim konsepsiyasi va texnologiyalarini aniqlash;

pedagogik kadrlarni ta’limning o‘quv jarayoniga moslashgan modeli

asosida o‘qitish va malakasini oshirish.

O‘quv jarayoniga moslashuvchi tizimlarning afzalligi:

- ta’lim oluvchiga mustaqil ta’lim olish, erkinlik, yuksalish va va o‘z

iste’dodini yuzaga chiqarish imkoniyatining berilishi;

- mavzularni o‘zlashtirishning tizimliligi va bir butunligi;

- o‘quv faoliyatini jadallashtirish, natijaning samaradorligi va sarf-

xarajatlarning optimalligi;

- ta’lim oluvchining o‘quv faoliyati natijalarining obyektiv baholanishi;

- o‘qituvchi zaruriyat tug‘ilganda, ta’lim oluvchilarni darajalarga (kuchli,

o‘rtacha va kuchsizlarga) bo‘lish, o‘quv materialini o‘zlashtirish, uy ishlarini

bajarish;

- bilim olishda bo‘shliq hosil bo‘lish muammosining hal etilishi (xususan,

ta’lim oluvchi darsga qatnashishi yoki qatnashmasligidan qat’i nazar,

o‘qituvchiga har bir modul topshiriqlarini topshirishi zarur bo‘ladi);

- ishlash jarayonida o‘qituvchi dars mashg‘ulotlariga tayyorlanish uchun

ketadigan ish vaqtining tejalishi kabilar.

Tizim bilan ishlovchi har bir o‘qituvchi tadqiqotning pozitsiyasi,

hammuallifi bo‘lib shakllanadi. Jumladan, har bir pedagog doimiy izlanishda

bo‘ladi, xilma-xilliklar hisobiga pedagogik mehnat motivatsiyasi oshadi, jarayon,

metod tanlashda o‘z vaqtini taqsimlay olish imkoniyatiga ega bo‘ladi, o‘z

mehnati natijasi haqida doimiy ravishda xabardor bo‘ladi1.

1Марон А. Е., Монахова Л. Ю. Методологические основания понимания адаптивных

систем обучения // Современные адаптивные системы образования взрослых. Российская

Академия образования. Институт образования взрослых. – Санкт-Петербург, 2002. – C. 5-7.


87

Xulosa qilib aytganda, o‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim fanlarning

o‘zaro aloqasini yangi samarali bosqichga olib chiqadi. O‘quv jarayoniga

moslashuvchi tizimning asosi yangi axborot texnologiyalari bo‘lib, ushbu

texnologiya ta’lim olishga bo‘lgan motivatsiyani oshirishga, individual

xususiyatlarga moslashgan topshiriqlar talabalarga kelajakdagi rivojlangan

sanoat va axborot jamiyatida talab qilinadigan chuqur bilimlarni egallashga

yordam beradi. Shuningdek, o‘quv jarayoniga moslashuvchi tizim pedagoglarga

ham o‘z faoliyat ko‘rinishlarini o‘zgartirishga imkoniyat yaratadi. Bunda

pedagog faoliyatining asosiy qismini ta’limning mazmuni, elektron ta’lim

resurslarining mundarijasi va tuzilishi, pedagogik-psixologik qo‘llab-quvvatlash

shakllari, interaktiv muloqot turlari, har bir ta’lim oluvchining noyob shaxsiy

sifatlaridan kelib chiqib, topshiriqlar to‘plamini ishlab chiqish va ularni

loyihalash tashkil qiladi. Ishning qolgan qismini esa tizim o‘z zimmasiga oladi.

O‘ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O‘RNI VA

GEOGRAFIYA TA’LIMI

Safarova N., Toshxo‘jayeva N. (TDPU)

Abstract

In this article on example of Republic of Uzbekistan the influence of a

factor of economic geographical location on social and economic development of

regions is studied, the main aspects of studying of these features at geography

lessons are considered.

Резюме

В настоящей статье на примере Республики Узбекистан изучено

влияние фактора экономического-географического расположения на

социально-экономическое развитие регионов, рассмотрены основные

аспекты изучения данных особенностей на занятиях географии.

Tayanch tushunchalar: iqtisodiy geografik o‘rin, mikro, mezo, makro

geografik o‘rin, iqtisodiy-ijtimoiy geografik fanlar.

Mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bir qator omillar ta’sir

ko‘rsatadi. Ushbu omillar orasida iqtisodiy geografik o‘rin o‘ziga xos

xususiyatlari bilan ajralib turadi. Prezident I. A. Karimov bu borada shunday

deydi: “…O‘zbekistonning hududiy makon xususiyatlari, uning jo‘g‘rofiy o‘rni

bizning ichki va tashqi siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta

ahamiyatga ega. …O‘zbekiston bugungi kunda qo‘shni davlatlar – Qozog‘iston,

Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg‘oniston o‘rtasida bog‘lovchi xalqa


88

vazifasini o‘taydi. …Bularning barchasi respublikaning jahon iqtisodiyotiga

integratsiyalashuvi, chet el investitsiyalarini jalb qilish, O‘zbekistonni davlatlar

o‘rtasida o‘zaro foydali hamkorlikning, tovarlar va kapital tranzitining o‘ziga xos

mintaqaviy markaziga aylantiradi”1. Bu fikrlar iqtisodiy geografik o‘rinning

muhim omil va o‘ziga xos resurs sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun

katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlab beradi.

Ta’kidlash joizki, “iqtisodiy geografik o‘rin” tushunchasi geografiya fani,

uning tarixiy shakllanishi va rivojlanishi davomida keng qo‘llanib keladi va

маzkur fanning eng muhim, o‘zak kategoriyalaridan sanaladi. Iqtisodiy geografik

o‘rin tarixiy o‘zgaruvchanligi, dinamik holati bilan ajralib turadi.

Mustaqillik yillarida respublikamiz iqtisodiy geografik o‘rni qulaylashuvi,

birinchi navbatda, transport tizimining rivojlanish holati bilan bog‘liq bo‘ldi.

Bu davrda bajarilishi lozim bo‘lgan barcha yo‘nalishlardagi ishlar

O‘zbekistonning iqtisodiy geografik o‘rnini har jihatdan qulaylashtirishga

qaratilganligi respublikaning mustaqil ichki transport tizimini shakllantirish va

transport xavfsizligini ta’minlashi bilan ahamiyatlidir. O‘zbekiston yagona temir

yo‘l tizimining yaratilishi natijasida ortiqcha transport chiqimlaridan xalos

bo‘ldi, aloqa masofalari ancha qisqarib, yo‘llar o‘tadigan hududlardagi boy tabiiy

resurslarni o‘zlashtirishda ham keng imkoniyatlar yaratildi.

Mintaqalar iqtisodiy geografik o‘rin holati tahlil etilganda, mikro, mezo,

makro o‘rin jihatlariga e’tibor qaratish zarur. Bu bosqichlar bir-biridan hududiy

ko‘lami va qamrovi bilan farq qiladi. Mikro geografik o‘rin hududning o‘ziga

qo‘shni bo‘lgan davlatlarga, mezo geografik o‘rin esa unga yaqin mintaqalarga

nisbatan tutgan o‘rni holatida aniqlanadi. Makro geografik o‘rin eng murakkab

va ko‘lam jihatdan katta maydonni o‘zida mujassam etadi va global (dunyo)

miqyosda ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonning iqtisodiy geografik o‘rni ushbu

bosqichlar asosida tahlil qilinganda, uning quyidagi o‘ziga xos jihatlari namoyon

bo‘ladi:

O‘zbekistonning mikro iqtisodiy geografik o‘rni ancha qulayligi bilan

tavsiflanadi. Bu holat, avvalo, uning Markaziy Osiyo respublikalarining o‘rtasida

joylashganligi va barcha mintaqa davlatlari bilan bevosita chegaradoshligi tufayli

kelib chiqadi. O‘zbekistonning mikro iqtisodiy geografik o‘rni qulayligi qo‘shni

respublikalar bilan barcha turdagi quruqlik transporti (avtomobil, temir yo‘l,

1Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик

шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б. 228-229.


89

quvur) tuzilmalari bilan nisbatan yaxshi bog‘langanligida ham o‘z ifodasini

topadi. Mikro iqtisodiy geografik o‘rindagi bunday qulayliklar tufayli tarixiy

davrlardan hozirgacha O‘zbekiston mintaqa davlatlari orasida aholisi eng zich,

yirik shaharlarga boy, iqtisodiyoti nisbatan rivojlangan darajaga chiqqan.

Yaqin atrofida joylashgan davlatlar (Rossiya Federatsiyasi, Afg‘oniston,

Eron, Kavkazorti respublikalari)ga nisbatan O‘zbekistonning mezo iqtisodiy

geografik o‘rni o‘rtacha qulayliklarga egaligi bilan ajralib turadi. Mezo iqtisodiy

geografik o‘rinning bunday baholanishiga sabab shuki, O‘zbekiston, bir

tomondan, Kavkaz respublikalari, ayniqsa, Rossiya Federatsiyasi bilan

zamonaviy transport vositalari orqali samarali bog‘langan va bu davlatlar bilan

an’anaviy ravishda ko‘p tomonlama yaqin aloqalar olib boradi. Janubda

joylashgan va O‘zbekistonning mezo iqtisodiy geografik o‘rni guruh davlatlari

toifasiga kiruvchi Afg‘oniston, Eron mamlakatlari hamda G‘arbiy Xitoy

(Shinjon) mintaqasi butun o‘tgan tarixiy davrlar davomida respublikamiz bilan

har tomonlama keng ijtimoiy aloqada bo‘lib kelgan bo‘lsa-da, hozirgi vaqtda

bunday aloqalar susaygan.

Davlatlararo iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning yanada samarali natijalar

berishi uchun jahonning uzoqroq mamlakatlari bilan bog‘lanish, boshqacha

aytganda, makro kengliklar talab etiladi, ammo dunyo mamlakatlari bilan

iqtisodiy aloqa o‘rnatishda materik ichkarisida joylashgan davlatlar dengiz

bo‘yidagilarga nisbatan bir qancha noqulayliklarga duch keladi. O‘zbekiston

yaqin dengizlarga chiqishi uchun kamida ikki davlat hududini bosib o‘tishga

to‘g‘ri keladigan davlat bo‘lganligi sababidan makro iqtisodiy geografik o‘rni

nisbatan noqulaydir. Mustaqillik yillarida turli yo‘nalishlarda O‘zbekistonning

uni dunyo okeani bilan bog‘lovchi xalqaro yo‘l loyihalarida faol ishtirok etishi

mazkur holatni biroz yengillashtiradi1.

“Iqtisodiy geografik o‘rin” tushunchasi geografiya fanining bir qator

yo‘nalishlari, xususan, harbiy geografiya, tibbiyot geografiyasi, rekreasiya va

turizm geografiyasi kabilarda muhim ahamiyatga ega. Ammo bu tushuncha

iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada alohida o‘ringa egadir, chunki bunda

geografik o‘rin, qolgan yo‘nalishlardan farqli ravishda, o‘rganilayotgan iqtisodiy

geografik obyektlar (tumanlar, shaharlar, korxonalar, sanoat va transport

tugunlari, qishloq xo‘jaligi maydonlari kabilar)ning hududiy-iqtisodiy

1Сафарова Н. И. Минтакалар иктисодий географик ўрнининг интеграл таркибий

жиҳатлари // Ўзбекистон география жамияти ахбороти. – Тошкент, 2007. – Б. 118-120.


90

munosabatlariga aloqador bo‘ladi va boshqa barcha ijtimoiy-iqtisodiy

ahamiyatga molik bo‘lgan voqeliklar bilan bog‘liq holda o‘rganilishi orqali

ahamiyatlidir.

Respublika iqtisodiy geografik o‘rni va u bilan bog‘liq ma’lumotlar,

asosan, iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fanlari tarkibiga kiruvchi “O‘rta Osiyo

iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”, “O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy

geografiyasi” fanlarida chuqur tahlil qilinadi. Ushbu fanlar doirasida

o‘rganilayotgan mavzular orasida tadqiq qilinayotgan tushuncha bo‘yicha

talabalarga bilim berish, ularda turli amaliy topshiriqlar asosida malaka va

ko‘nikma hosil qilish muhim, chunki talaba o‘zi yashayotgan davlat iqtisodiy

geografik o‘rni xususiyatlarini bilishi va ularning milliy iqtisodiyot rivojidagi

ijobiy hamda salbiy ta’sir doirasini aniqlay olishi orqali jahonning turli davlat va

mamlakatlari haqida fikr yuritish, ularni taqqoslaysh imkoniyatlari ortadi.

Ayniqsa, O‘zbekistonning ma’muriy-hududiy birliklari hisoblangan viloyatlar

doirasida iqtisodiy geografik o‘rin tafovutlarini aniqlash hamda tahlil qilish

talabalarning o‘zi yashayotgan o‘lkalari haqida yanada chuqurroq bilimga ega

bo‘lishlariga muhim omil bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, ularda milliy g‘urur,

Vatanga muhabbat tuyg‘ularining shakllanishida katta yordam beradi.

Har qanday hudud, alohida olingan mintaqa yoki iqtisodiy rayon iqtisodiy

geografik o‘rni xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Bu farqlar, avvalo,

ularning tabiiy sharoitlarining o‘ziga xosligi, geosiyosiy, qo‘shnichilik va

transport holatlari, markaziy shaharlarga yaqin-uzoqligidan, boshqa hududlar

bilan olib boradigan moddiy va madaniy aloqa imkoniyatlarining turlichaligidan

kelib chiqadi. Bunday holat, o‘z navbatida, mintaqalar iqtisodiy-ijtimoiy

taraqqiyot darajasining har xil shakllanishiga olib keladi. O‘zbekiston

Respublikasining iqtisodiy mintaqalari ham bundan mustasno emas va u haqida

talabalarga bilim berishda mazkur holatlarni hisobga olish talab etiladi. Bunda

uni ilmiy asoslangan holda to‘g‘ri baholay olish katta ahamiyatga ega.

Mintaqalar iqtisodiy geografik o‘rnini baholash borasida N. N. Baranskiy,

I. M. Maergoyz, V. S. Varlamov va boshqalar ilmiy izlanishlar olib borgan.

Baholashda N. N. Baranskiy faqat iqtisodiy jihatlar emas, balki davlat siyosati,

madaniyati, strategiyasi ham muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi1.

I. M. Maergoyz esa iqtisodiy geografik o‘rinni baholash o‘rganilayotgan

1Баранский Н. Н. Избранные труды // Научные концепции географии. – Москва: Мысль,

1980. – С. 156.


91

hududning ketma-ketlikka ega bo‘lgan genetik bog‘liq bo‘lgan asosiy tashqi

obyektlarga nisbatan tutgan o‘rnining ko‘p marotaba aniqlangan kombinasiyasi

orqali aniqlanishi va unda yoqilg‘i manbaalariga nisbatan tutgan o‘rni asosiy

ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib bergan1. V. S. Varlamov yuqorida keltirilgan

fikrlarga qo‘shilgani holda, ishlab chiqarish va transportga ketgan xarajatlar

miqdori ham hisobga olinishi zarurligini isbotlagan2. Yuqoridagi fikrlarni tahlil

qilgan holda, mashg‘ulotlarda mintaqalar iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga

nisbatan faol ta’sir etib kelayotgan omillar alohida o‘rganib chiqilib, har bir

omilning ta’sir kuchi turli ballar shkalasida (masalan, 10 ball darajasida)

baholanishi mumkin.

Professor-o‘qituvchi ma’ruzada talabalar bilan birga ta’sir ko‘rsatuvchi

muhim omillarni ilmiy asoslagan holda ajratib oladi hamda ular asosida

respublika iqtisodiy geografik o‘rniga umumiy tavsif beradi. “O‘zbekiston

iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi” fanidan o‘tiladigan amaliy mashg‘ulotlarda

esa respublika viloyatlari iqtisodiy geografik o‘rniga xos jihatlari aniqlanadi.

Misol tariqasida O‘zbekiston mintaqalari iqtisodiy geografik o‘rnining reyting

ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun yuqorida nomlari tilga olingan geograf olimlar

tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan 10ta omil ajratib olindi hamda ularning har biri 10

ballik oraliqda baholandi (1-jadval).

1-jadval

Mintaqalar

Tab

iiy

geo

gra

fik

om

il

Iqti

sodiy

geo

gra

fik o

mil

Tra

nsp

ort

om

ili

Sh

ahar

lar

turi

va

tizi

mi

om

ili

Tar

ixiy

mar

kaz

lar

yaq

inli

gi

Ma’

muri

y m

ark

azg

a yaq

inli

gi

Geo

siy

osi

y q

o‘s

hnic

hil

ik

om

ili

Mik

rog

eog

rafi

k o

‘rin

om

ili

Mez

ogeo

gra

fik

o‘r

in o

mil

i

Mak

rog

eogra

fik

o‘r

in o

mil

i

Jam

i b

alla

r

O‘r

tach

a b

alla

r

Qoraqalpog‘iston

Respublikasi 3 6 8 6 5 3 8 8 6 6 59 5,9

Andijon 7 8 5 7 8 8 5 8 6 6 68 6,8

1Qarang: Задачи изучения экономико-географического положения // Вестник Московского

Университета. Серия география. – Москва, 1978. – Сб. 3. – С. 111. 2Варламов В.С. Экономико-географическое положение как фактор развития крупного

города (на примере Оренбурга): дисс. ...канд.геогр.наук. – Москва, 1962. – С. 24.


92

Buxoro 5 8 8 5 10 6 8 8 7 6 71 7,1

Jizzax 8 8 8 6 6 8 8 8 7 6 73 7,3

Navoiy 6 8 8 6 4 6 7 6 8 6 64 6,4

Namangan 7 7 7 8 8 7 6 7 6 5 68 6,8

Samarqand 9 9 10 8 10 8 9 10 9 8 90 9,0

Sirdaryo 5 5 8 6 2 8 8 6 5 5 58 5,8

Surxondaryo 8 6 5 3 3 3 3 5 3 5 44 4,4

Toshkent 10 10 10 10 10 10 8 10 8 8 94 9,4

Farg‘ona 8 9 8 8 8 8 6 8 7 6 76 7,6

Xorazm 3 5 5 3 10 3 5 5 5 5 49 4,9

Qashqadaryo 6 9 8 5 8 5 5 6 5 5 62 6,2

Jadval mualliflar tomonidan hisoblab chiqilgan.

Ushbu 1-jadvalni to‘ldirishlari davomida talabalarning tarixiy, qiyosiy

tahlil, statistik, mantiqiy fikrlash usullari bo‘yicha qanday bilimlarga egaligini

tekshirish ham mumkin bo‘ladi. To‘ldirilgan jadval ma’lumotlari Farg‘ona

mintaqasi viloyatlari mezo va makro geografik omillariga oid mavjud

muammolar tufayli iqtisodiy geografik o‘rni ancha qulay deb baholangan

ma’muriy iqtisodiy rayonlardan orqada qolgan. Bir-birlariga ancha yaqin bo‘lgan

keyingi reyting ko‘rsatkichlarini Jizzax, Qashqadaryo, Buxoro va Navoiy

viloyatlari egallashdi. Respublika mintaqalariga nisbatan reyting ko‘rsatkichlari

bo‘yicha Surxondaryo mintaqasi eng noqulay geografik o‘rinda. Bunda

Surxondaryo viloyati respublikamizning chekka janubiy qismida joylashganligi,

Afg‘oniston va Tojikiston Respublikasi hamda Turkmaniston bilan chegaralarga

egaligi sabab bo‘lgan.

Umuman, talabalarning fikrlash darajasini oshirishga yordam beruvchi

yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan topshiriqlar kelajakda ularning turli darajadagi ta’lim

muassasalarida o‘quvchilarga ta’lim berishida katta amaliy yordam beradi.

Ta’kidlash joizki, talaba o‘zi yashayotgan davlat geografik o‘rni xususiyatlarini

bilishi va uni tahlil qilishi nafaqat geografiya yo‘nalishi talabalari, balki

“O‘zbekiston Respublikasi geografiyasi” fani doirasida bakalavriatning barcha

yo‘nalishi talabalari uchun ham muhimdir.


93

К ВОПРОСУ ИЗУЧЕНИЯ ВИДОВРЕМЕННЫХ ФОРМ

АНГЛИЙСКИХ ГЛАГОЛОВ И ИХ УЗБЕКСКИХ ЭКВИВАЛЕНТОВ

Стив Сигмиллер (Монтклерский ГУ, США)

Адилова С. А. (ТГПУ)

Abstract

This article examines the tense and aspect forms of English verbs and their

Uzbek equivalents. A graphical method is proposed for representing the

theoretical material.

Rezume

Maqolada ingliz tilidagi fe’llarning zamon va aspekt shakllari hamda

ularning o‘zbekcha ekvivalentlari tadqiq qilingan. Nazariy materialni grafik

tarzda tushuntirish usuli taklif etilgan.

Основные понятия: глагол, видовременная форма, аспект,

эквивалент, настоящее время, прошедшее время, система координат.

Известно, что при преподавании неродного языка важно умело

использовать факты сопоставительной типологии, и в то же время выявлять

лингвокультурные особенности релевантных (иногда идентичных)

грамматических категорий и концептов родного и изучаемого языков. В

этом плане особый интерес вызывают концепт «время» в английском языке

и узбекские эквиваленты видовременных форм английского глагола.

Данные вопросы, на наш взгляд, являются актуальными как в обучении

английскому языку узбекской аудитории, так и в преподавании узбекского

языка англоязычным студентам, которых в последнее время становится все

больше и больше.

Время, как универсальное понятие, фиксирует бытовой, физический,

исторический, космический, генеалогический, мифологический и т.д. счет

времени, понятный любому человеку независимо от его национальности,

тогда как грамматический концепт «время» фиксирует расхождения в

анализе грамматической природы категории времени различных языков,

которые становятся более очевидными при сопоставлении языкового

выражения естественного времени с помощью глагольных форм, или так

называемых времен1.

1Разоренов Д. А. Лингвокультурные особенности концепта «время» в английском языке //

Известия ТулГУ. – Тула, 2010. – № 1. – С. 329.

IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI


94

При сопоставлении системы времен глаголов английского и

узбекского языков, на первый взгляд, можно зафиксировать идентичность

некоторых форм. Однако подробный анализ всех возможных

подразделений времени и всех временных форм обеих языков

свидетельствует об уникальной самобытной структуре языковой системы

грамматического концепта «время».

Прежде чем детально рассматривать видовременные формы

английского глагола и способы их передачи в узбекском языке, необходимо

обсудить некоторые термины, их значение и сделать общие замечания. Во-

первых, важно различать понятия «tense» (грамматический концепт

«время») и «time reference» (временная ссылка, начало отсчета времени).

Понятие «время глагола» выражает грамматическое и лексическое

значение, ставя движение, событие или состояние на некую точку вдоль

воображаемой линии времени. Тогда как «отсчет времени» - это временное

семантическое свойство. И мы будем использовать термин «tense» как

грамматическую особенность, а «time reference» - как семантическое

свойство.

В идеальной ситуации грамматика языка и его лексика совпадают, но

тем не менее, этот идеал часто не достигается. Есть много несоответствий

между гипотетической функцией грамматической формы и ее фактически

выполняемой функцией. Например, бывают случаи, в английском и

узбекском языках, когда глагол в форме настоящего времени семантически

относится к какому-либо другому времени, ежели к настоящему.

Необходимо отчетливо понимать различия между грамматическими

особенностями глагольной формы и семантической областью, к которой

она относится.

Как известно, в учебниках по грамматике английского языка

относительно глагола используется двойной термин «Tense/Aspect». К

сожалению, нет такого простого терминологического способа отделить

грамматические и семантические особенности, связанные с аспектом

(видом). Аспект нельзя поставить на определенную точку вдоль

воображаемой линии времени. Он относится к внутренним структурным

свойствам событий, выражая: продолжительность, завершенность, начало,

конец действия и другие семантические особенности.

Объяснять время английского глагола как таковое не вызывает

трудности, если не считать концепт «аспект». Аспект глагола изучен


95

многими учеными, которые называют его различными терминами. Нет

единогласия и в вопросе отнесения категории аспекта к одному из

следующих пластов – лексическому, лексико-грамматическому или

синтаксическому.

Другими словами, в английском языке для выражения времени

глагола недостаточно ответить только на вопрос “когда?”, необходимо

добавить вторую характеристику – “как?”, которая определяет вид.

Английский глагол имеет не просто временную, а видовременную форму и

представляет собой двухмерное понятие. Тогда как в узбекской грамматике

не выделяют специальной категории вида глагола. Хотя существует ряд

случаев, где речь идет именно о видовой и модальной семантике действия

(например, o‘qir edi – он читал; gapirmoqchimasmiz – мы не намерены

говорить), как грамматическая категория называется только термин «время

глагола», а не «время/вид» или «модальность».

На этом этапе, прежде чем перейти на рассмотрение двуязычных

примеров, необходимо однозначно заявить, что в английском языке

существует только два времени глагола как грамматическая категория – это

настоящее и прошедшее время. Прошедшее время образуется при помощи

суффикса -ed в правильных глаголах и различными способами в

неправильных глаголах (изменение гласных, отсутствие суффикса,

супплетивизм). Настоящее время выражается суффиксом -s в третьем лице

единственного числа, а также отсутствием временного суффикса в любом

другом лице и числе. Некоторые примеры:

Наст. вр., третье лицо, ед.ч. Наст.вр., другие лица Прошед. вр.

works

sleeps

drinks

goes

work

sleep

drink

go

worked

slept

drank

went

Английские глаголы имеют также совершенный (перфективный) и

прогрессивный аспекты. Совершенный аспект передается

вспомогательным глаголом «have», за которым следует основной глагол в

форме причастия прошедшего времени: has seen, had written, have been и

т.д. Прогрессивный аспект состоит из вспомогательного глагола «be» и

причастия настоящего времени: is crying, was sleeping, be working.

Что касается будущего времени, то оно, не имея формального

маркера, не представляет собой самостоятельную грамматическую


96

категорию. Говорить о будущих событиях можно, используя целый ряд

различных способов:

Lynn leaves for Paris on Friday (простое настоящее время)

Lynn is leaving for Paris on Friday (прогрессивное настоящее время)

Lynn is going to leave for Paris on Friday (иносказательная конструкция

сиспользованием выражения «going to»)

Lynn will leave for Paris on Friday (вспомогательныйглагол)

Lynn will beleaving for Parison Friday (вспомогательный глагол +

прогрессивное настоящее время)

Исходя из вышесказанного, мы ограничимся рассмотрением только

тех англо-узбекских примеров, где выражается грамматическая категория

настоящего или прошедшего времени. Для этого понадобится не прямая

линия (рисунок 1), а система координат (рисунок 2).

Рисунок 1

Подобно любой точке в пространстве, видовременная форма

английского глагола складывается из двух координат: время

(когда происходит действие – в прошлом, настоящем) и аспект

(как совершается действие – как факт, процесс, результат, длительность и

завершенность в настоящем)1.

В свою очередь, узбекский язык, будучи агглютинативным, имеет

категорию будущего времени глагола в виде двух разновидностей, а

именно: будущее намерения (bormoqchiman) и будущее

предположительное время (borarman). И, следовательно, в линии времени

узбекских глаголов должно быть три основных деления – прошедшее,

настоящее, будущее время. С другой стороны, каждое время делится на

разновидности, которые в определенной мере напоминают

аспект/модальность английского глагола. Значит, и узбекский глагол

представляет собой как минимум двухмерное понятие.

1Ананенко Д. В. Система видовременных форм английского глагола активного залога… в

системе координат. – С. 2-3. http://festival.1september.ru/articles/

Прошедшее Настоящее

Когда?

http://festival.1september.ru/articles/


97

Рисунок 2

Возникает вопрос: возможно ли расположить узбекские глаголы на

той же системе координат, на которой находятся английские глаголы, и

будут ли это одни и те же точки? Насколько полезной будет сводная

сравнительная система координат английского и узбекского глаголов

настоящего и прошедшего времен для преподавателя и студента?

В поисках ответа на эти вопросы нами были проанализированы

несколько английских предложений и их узбекские варианты. Была

предпринята попытка разместить видовременные формы английского

глагола и их узбекские эквиваленты в указанной выше системе координат,

иллюстрируя сходства и различия в их грамматическом оформлении и

семантике. При этом были изучены и учтены разъяснения данного

теоретического вопроса авторами некоторых источников1.

На точке A координаты могут быть расположены английские и

узбекские глаголы следующих предложений:

I wrote the letter yesterday (написал) – Men kecha xatni yozdim.

А на точке В: They run every morning (бегают) – Ular ertalablari

yuguradilar.

1Жалолова Ш. М. Грамматически релевантные классификации глагола английского и

узбекского языков // Вестник ЧГПУ. – Челябинск, 2011. – № 12. – С. 262-270;

Herve Guerin. Uzbek Tense /aspect/ modality system. – Р. 7-10. http://uzbek-glossary.com;

Пўлатов А. Қ., Мўминова Т. П., Пўлатова И. О. Дунёвий ўзбек тили. – Тошкент: ЎзМУ,

2003. – Б. 23-26, 59-62. Azimova N. Uzbek: An Elementary Textbook. – Georgetown:

University Press. 2010. – Р.190, 312; Ismatulla Khayrulla. Uzbek Textbook. – Springfield:

Dunwoody Press. 2001. – Vol. 1. – Р. 139, 308, 210, 285.

http://uzbek-glossary.com/


98

В целом, прогрессивный аспект означает постоянное событие, а

совершенный аспект обозначает событие прошлого с сохраняющейся

актуальностью:

John was writing an essay (действие, продолжавшееся в прошлом,

точка С) – Jon insho yozayotgan edi.

John is writing an essay (действие, происходящее в настоящий момент,

точка D:) – Jon insho yozyapti.

John had written an essay (законченное действие, но с определенной

значимостью для другого события в прошлом, точка Е) – Jon insho yozib

bo‘lgan edi.

John has written an essay (законченное действие, но с определенным

отношением к настоящему времени, точка F) – Jon insho yozib bo‘ldi.

Первая проблема, с которой мы сталкиваемся при сопоставлении

видовременных форм английского глагола с формами узбекского глагола –

это активность аналитических форм узбекского глагола. Из вышеуказанных

четырех примеров только в двух узбекских предложениях участвуют

категориальные формы основного глагола (yozyapti, yozayotgan edi). В

третьем и четвертом предложениях значение законченности действия

передается сложным глаголом, состоящим из основного и

вспомогательного.

Рассмотрим следующий диалог:

Do you want to go have lunch? – Ovqatlanishga borishni xohlaysizmi?

Thanks, but I've already eaten – Rahmat, lekin men allaqachon ovqatlanib

bo‘lganman / bo‘ldim.

Thanks, but I already ate – Rahmat, lekin men (yaqinda, hozirgina)

ovqatlandim.

В этом и многих подобных случаях значение формы настоящего

совершенного вида практически такое же, что и значение формы простого

прошедшего времени, и любой из этих глаголов применим в данном

контексте. Тем не менее, бывают случаи, когда эти две формы совершенно

различны. Рассмотрим следующие двапредложения:

Bill worked at company for five years – Bill kompaniyada besh yil ishladi.

Bill has worked at company for five years – Bill kompaniyada besh yildan

beri ishlaydi / ishlayapti.

Первое предложение описывает событие, которое завершено; то есть

Билл больше не работает в компании (точка А). Второе предложение


99

предполагает, что Билл все еще работает там, следовательно, действие

сохраняет свою актуальность и на координате оно находится в отрезке

между точками С и D. При этом в качестве узбекского эквивалента может

быть выбран глагол настоящее-будущего или настоящее-длительного

(прогрессивного настоящего) времени.

Задачей формы настоящего времени совершенного аспекта является

описание прошлого события с сохраняющейся актуальностью, хотя часто

ее значение бывает немного расплывчатым и эквивалентно простой форме

прошедшего времени. Тогда как, прошедшее совершенное время, выполняя

ту же функцию, имеет отношение к контрольной точке в прошлом, то есть

оно предоставляет справочную информацию для какого-либо другого

события, которое произошло в прошлом. Сравним: Джон проработал в

компании в течение пяти лет, когда он получил звание менеджера.

Рассмотрим еще примеры:

I have been waiting for you since morning (действие, начавшееся в

прошлом и продолжающееся в данный момент, точка Н) – Men sizni

ertalabdan beri kutyapman.

I had been waiting for you for two hours, when you arrived (действие,

начавшееся в прошлом, продолжавшееся в течение некоторого времени и

закончившееся перед неким моментом в прошлом, точка G) –Kelganingizda

sizni ikki soatdan beri kutayotgan edim.

Узбекские эквиваленты в данном случае – глаголы настоящего

длительного и прошедшего длительного времен (точки С и D).

Как видно из примеров, не все видовременные формы английского и

узбекского глаголов могут находиться на одной и той же точке системы

координат, что объясняется спецификой языков, наличием

трудноуловимых особенностей богатой глагольной системы обеих языков,

сложностью соотнесения времени и аспекта при переводе с одного языка

на другой. Тем не менее, видовременные формы глаголов английского и

узбекского языков вполне могут быть объяснены при помощи системы

координат. Такое объяснение является актуальным, в связи с тем, что в

настоящее время ценится способность преподавателя графически

изображать теоретический материал большого объема. Следовательно,

существует необходимость продолжения исследований в данном

направлении.


100

РОЛЬ ИСТОРИЧЕСКОГО ИСТОЧНИКА В ФОРМИРОВАНИИ

ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ

Фузаилова Г. (ТГПУ)

Abstract

The article is devoted to the questions of role of the historical sources in

shaping students' cognitive activity at lessons of history of Uzbekistan and the

questions of using these so urces.

Rezume

Maqola O‘zbekiston tarixi darslarida talabalarning bilish faoliyatini

shakllantirishda tarixiy manbalarning tutgan o‘rni va bu manbalardan

mashg‘ulotlarda foydalanish masalalariga bag‘ishlangan.

Основные понятия: история, исторический источник, методика

использования исторических источников, учебный процесс, организация

самостоятельной работы.

На историческую науку возлагается большая ответственность и

неоднократно это подчёркивается Президентом Республики Узбекистан

И. А. Каримовым1 и специальными постановлениями Кабинета Министров

Республики Узбекистан2, отмечается необходимость всестороннего

изучения духовного наследия наших великих ученых, их роли в развитии

национальной культуры и мировой цивилизации, так как именно

преемственность традиций служит той основой, на которой формируется у

подрастающего поколения национальное самосознание, чувство

патриотизма. Президент Республики Узбекистан И. А. Каримов в беседе с

учеными-историками и журналистами отметил: «Уцелевшие в

безжалостных испытаниях времени надписи и рисунки на камнях, и

сегодня хранящиеся в библиотеках более 20 тысяч рукописей, в которых

запечатлены десятки тысяч научных трудов по истории, литературе,

искусству, этике, философии, медицине, математике, физике, химии,

астрономии, архитектуре, земледелию – это поистине бесценное духовное

богатство и гордость наша. Мало найдется в мире народов, обладающих

таким большим наследием. Настала пора серьёзного изучения этих

уникальных рукописей, отразивших жизненный опыт, что накапливался

1Каримов И. А. Узбекистан на пороге ХХI века: угрозы безопасности, условия и гарантии

прогресса. – Ташкент: Узбекистан, 1997. – С. 315; Наша высшая цель – независимость и

процветание Родины, свобода и благополучие народа. – Ташкент: Узбекистан, 2000.

– С. 110. 2Постановления Кабинета Министров Республики Узбекистан «О подготовке и издании

«Новой истории Узбекистана» от 16 декабря 1996 г. // Народное слово. 1996, 17 декабря.


101

веками нашими предками, их религиозные, нравственные, научные

взгляды»1.

Стоящие перед учебными заведениями задачи формирования

активной личности, умеющей самостоятельно воспринимать и оценивать

настоящее и прошлое, а также требования государственных

образовательных стандартов, предопределяют необходимость разработки

методики использования исторических источников. Обращение к

историческим источникам ведет к развитию познавательного интереса к

предмету «история», дает возможность приобрести первый личный опыт

наблюдения и изучения многообразия свидетельств о жизни и деятельности

людей в прошлом. В процессе обучения истории преподаватель сообщает

студентам предусмотренные программой исторические знания, приводит

их в определенную систему.

При этом преподаватель не должен просто заставлять заучивать

готовые формулировки и положения, что нередко приводит к формальному

усвоению студентами исторических знаний. Необходимо развивать у

студентов навыки самостоятельной работы, стимулировать мысль,

развивать мышление с тем, чтобы побудить студентов к самостоятельному

чтению исторической литературы, развить вкус к животрепещущим

проблемам современного и прошлого. Надо всемерно стимулировать такие

виды самостоятельной работы, как наблюдение за изучаемыми явлениями

и их сравнение, анализ и синтез, рассуждение и доказательство, выводы и

обобщения, установление связи между изучаемыми явлениями и жизнью.

Для облегчения работы преподавателя по отбору и использованию

исторических источников необходимо составление и издание хрестоматий.

Однако, к сожалению, на сегодняшний день нет хрестоматий,

составленных по всем разделам курса истории Узбекистана. Мы считаем,

что, несомненно, предварительный отбор, обработка документов и

необходимая дозировка информации должны производиться составителями

хрестоматий. Преподаватель может воспользоваться сборниками

документов по отдельным проблемам, но подобные сборники содержат

много таких документов, которые выходят за рамки учебной программы и,

следовательно, в полном объеме не могут быть использованы в высших

учебных заведениях2.

1Каримов И. А. Без исторической памяти нет будущего. – Тошкент: Узбекистан, 1998.

– С. 32. 2Некрасов П. А. Использование исторических документов в процессе обучения истории.

– Одесса: Тип, 1963. – С. 16.


102

Поэтому преподаватель истории, исходя из требований учебной

программы, должен сам отобрать нужный документ или самую

необходимую его часть, придерживаясь следующих правил:

1. Содержание документа должно дать материал для разрешения

основной образовательной, воспитательной и развивающей задач занятия,

т.е. соответствовать целевой установке занятия.

2. Содержащийся в документе материал должен быть конкретным,

выразительным, ярким.

3. Документ должен быть доступен пониманию студентов, не

требующих дополнительных сведений о событиях, явлениях, ознакомление

с которыми будет для них добавочной нагрузкой.

Отобрав нужный документ, преподаватель, пользуясь справочным

материалом, сопровождающим документ, устанавливает происхождение

данного документа, тщательно изучает его содержание, продумывает и

определяет для себя значение отдельных положений источника.

Если преподаватель хочет прочесть источник в книге, он заранее

отмечает страницы, где находится нужный текст, делает пометки, делает на

их основании выводы. Затем преподаватель определяет, какую именно

часть источника или какие подробности он возьмёт и какие предложения

должен прочесть, где сделать пропуск, какие слова или термины объяснить

студентам, после каких предложений дать пояснения, какие слова будут

принимать логическое ударение, чтобы обратить внимание студентов, или

где делать паузы в чтении, чтобы дать студентам возможность усвоить

основную мысль прочитанного ими отрывка и т.д. Если преподаватель

собирается проанализировать источник вместе со студентами в аудитории,

он продумает, как разделить на части читаемый источник, как он будет

комментировать каждый прочитанный им отрывок, какие вопросы будет

задавать студентам после каждого отрывка, сформулирует вопросы точно и

просто, продумает вывод, который следует из анализа текста источника.

Преподаватель должен охватить план занятия в целом, а именно: в

какой части занятия будет использован данный документ, сколько будет

уделено времени для работы с ним, что каким будет содержание беседы,

которую развернет лектор вокруг данного документа, а каким выводам он

подведет студентов.

Только старательно продумав всё занятие в целом, составив его

технологическую карту, уточнив все его детали, преподаватель может

рассчитывать, что привлекаемый документ поможет студентам понять и

осмыслить изучаемый программный материал, научить их работе с


103

текстами, стимулировать работу мысли студентов. Методы работы с

документами чрезвычайно многообразны. Они зависят от характера и

содержания документа, а также от поставленных преподавателем задач.

Среди множества приемов работы с историческими текстами можно

выделить следующее:

чтение и анализ;

выписки определений понятий, основных положений;

комментированное чтение;

коллективный разбор текста;

формирование вопросов к тексту;

обобщение фактического и теоретического материала в целях

конкретизации изучаемых общественных явлений;

выявление различных подходов к общественно-историческому

развитию;

анализ аргументации авторов;

нахождение разных способов решения проблем на основе

сопоставления нескольких источников;

формирование обобщенных выводов;

выявление причинно-следственных связей и построение

логической цепи суждений;

составление текстовых, сравнительно-обобщающих и

конкретизирующих таблиц, логических и текстовых схем, планов

(развернутого, структурно-логического, тематического), тезисов,

конспекта; подготовка сообщений, докладов, рефератов и т.д.1

Целесообразно использовать систему заданий, ориентированных на

три уровня познавательной деятельности2. Выбор уровней определяется

познавательными возможностями студента и целями обучения.

Первый уровень – воспроизводящий. Предполагает выписки

основных понятий, определений, выводов, ответы на поставленные

вопросы, требующие уточнения и пересказа текста; заполнение таблицы,

схемы по образцу в ходе коллективного разбора документа,

ориентированного на понимание текста, составление простого плана и т.д.

1Мельникова Е. А. О современных методах преподавания истории. http://bank.orenipk.ru/

Text/t32_30.htm

http://bank.orenipk.ru/


104

Второй уровень – преобразующий. Вопросы и задания могут

включать рассказ студента по документу, сопровождающийся анализом

текста, выделением в нем основной идеи, вывода, синтезом положений

источника с другим теоретическим материалом (самостоятельный отбор,

группировка фактов, идей и привлечение их для раскрытия изучаемой

темы); составление развернутого плана, тезисов, конспекта, текстовых

таблиц, схем; самостоятельную постановку вопросов к документу;

подготовку рефератов, докладов и др.

Третий уровень – творческо-поисковый. На данном уровне студентам

предлагаются познавательные задания, требующие осмысления и

сопоставления точек зрения мыслителей, положений нескольких

документов; выявление линий сравнения изучаемых явлений и составление

сравнительных таблиц логических цепочек; применение теоретических

положений документа для доказательства, аргументирование своей точки

зрения, обсуждения дискуссионных проблем; посильной поисковой

деятельности по сбору материала, его анализу и систематизации по

определенной теме, подготовки творческих сочинений, эссе и др. Анализ

содержания исторического документа зависит от его типа и завершается

обобщающими выводами (в виде таблицы, схемы, утверждения)1.

Работа непосредственно с документом представляет ряд

методических трудностей. Прежде всего, необходимо научить студентов

анализировать документ постепенно, с каждым разом усложняя работу.

Начинать надо с чтения небольших отрывков из документа и анализа его

самим преподавателем с привлечением студентов к разбору и обсуждению

отдельных вопросов. Чем больше студенты будут втягиваться в

самостоятельную работу, тем в большей мере они будут обладать методом

анализа и синтеза. Затем можно дать каждому студенту подготовленные

выдержки из источников для чтения и анализа под руководством

преподавателя. Такова последовательность работы по привитию студентам

умений и навыков анализировать источники, черпать знания не только из

учебников, но и работать с дополнительной научной литературой.

При работе с документами важно заинтересовать студентов, создать

ситуацию, стимулирующую интерес и творческую активность. Здесь

выручит игра. Например, на уроке по теме «Нашествие монголов»

1Замараев О. В. Обучение работе и историческими документами на основе

документально-методических комплексов. www.teacher.org.ru/555/rabota.rtf

http://www.teacher.org.ru/555/rabota.rtf


105

студентам предлагается несколько документов в виде рукописей в свитках,

с обгоревшими краями. Студенты играют роль исследователей,

отправившихся на машине времени в гущу событий. Перед ними стоит

задача:

Последовательность

событий

Подтверждение в

документе

Возможные

выводы

1. Восстановить ход событий.

2. Составить словарик исторических терминов.

3. Сделать все возможные выводы.

В ходе занятия они заполняют карту исследования1.

Карта исследователя обязательно сдается на проверку преподавателю.

Преподаватель может использовать и другие способы работы с

документами. Например, можно предложить студентам определить жанр

текста (или его вид), предположить какой сферы общественных отношений

касаются затронутые в тексте проблемы, узнать о каких личностях идет

речь, поделиться общими впечатлениями от чтения документа, назвать

тематику, сюжет, конфликт (внутренний и внешний). Следующим

примером может стать мазаика2 – документ разделяют на несколько частей,

а затем составляют общее впечатление (следует строго ограничить время,

чтобы каждый прочитал только свой кусочек текста).

Исторические источники могут быть использованы не только на

занятиях, но и во внеаудиторной работе, в частности, при выполнении

заданий по проектной технологии.

Целью использования исторических документов на занятиях истории

Узбекистана является не просто углубление и конкретизация исторических

фактов, развитие аналитических умений и навыков работы с тестом, но и

развитие познавательного интереса к истории, формирование умений и

навыков самостоятельной работы и повышение эффективности учебного

процесса.

1Чурикова О. В. Практическая работа с документами на уроках истории. www.edu.of.ru 2Мельникова Е. А. О современных методах преподавания истории. http://bank.orenipk.ru/

Text/t32_30.htm

http://www.edu.of.ru/


106

AMIR TEMUR HAYOTI VA FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI

MATERIALLARIDAN TA’LIM JARAYONIDA FOYDALANISHNING

BA’ZI MASALALARI

Raxmatullayeva O. (TDPU)

Abstract

The article discusses the question of study materials of historiography

about Amir Temur’s life and activity. Also it analyses the ideas put forward in

the major scientific works published in years of independence, where the

methodological basics and the directions of the process of teaching of history are

considered.

Резюме

В статье рассматривается вопрос изучения материалов историографии

о жизни и деятельности Амира Темура. Также анализируются идеи,

выдвинутые в крупных научных трудах, изданных в годы независимости,

где рассматриваются методологические основы и направления процесса

обучения истории.

Tayanch tushunchalar: tarixshunoslik, manbalar, temurshunoslik,

tadqiqot, monografiya, ilmiy nashrlar.

Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni talab

qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ular qatoriga, davlatchiligimiz

tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini tadqiq etish

muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri sohibqiron Amir Temur

bo‘lib, “…tengsiz azm-u shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo‘lgan bu

mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o‘zidan ham

amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilm-u fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va

ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi”1.

Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I. A. Karimov Amir Temur nomini tiklash va abadiylashtirish masalalariga katta

e’tibor qaratdi. Bu yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash yillari bo‘ldi. Amir

Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash2 va 1996-yilni “Amir Temur yili”

1Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 44-

45. 2Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 декабрдаги “Амир

Темур таваллудининг 660 йиллигини нишонлаш тўғрисида”ги 630-сонли Қарори // Халқ

сўзи. 1994, 30 декабрь.


107

deb e’lon qilish to‘g‘risida1, “Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil etish

to‘g‘risida”2, “Amir Temur ordenini ta’sis etish to‘g‘risida”3 kabi qator farmon

va qarorlar hamda ularning ijrosi muhim tarixiy voqea bo‘lib, ushbu mavzuni

davlat miqyosiga ko‘tarilishi uning obyektiv reallik ekanligini ko‘rsatadi.

Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur shaxsiga bo‘lgan e’tiborini

hisobga olib, UNESCO Bosh Assambleyasining 1995-yil oktabr-noyabr oylarida

bo‘lib o‘tgan 28-sessiyasida 1996-yilni sohibqiron tavalludini keng nishonlash

haqidagi qarori qabul qilindi, shuningdek, Parijda “Temuriylar davrida ilm-fan,

madaniyat va maorifning gullab-yashnashi” haftaligi o‘tkazildi4. Shuningdek,

Parijda 1996-yil 22-aprelda “Temuriylar davrida fan, madaniyat va ta’lim

ravnaqi”5 mavzusida o‘tkazilgan konferensiyada o‘zbek olimlarining mavzuni

asosiy manbalar yordamida yoritib berishi muhim ahamiyat kasb etdi.

Toshkent shahrida esa “Amir Temur va uning jahon tarixidagi o‘rni”6

mavzusida xalqaro ilmiy anjuman bo‘lib o‘tdi.

Amir Temur va temuriylar davriga oid qator respublika va xalqaro

miqyosdagi ilmiy-amaliy konferensiyalarning an’anaviy tarzda o‘tkazilishi7,

1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 26 декабрдаги “1996 йилни “Амир

Темур йили” деб эълон қилиш тўғрисида”ги ПФ-1333-сонли Фармони // Халқ сўзи. 1995,

27 декабрь. 2Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 14 мартдаги “Темурийлар

тарихи давлат музейини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 99-сонли Қарори //

Халқ сўзи. 1996, 15 март. 3Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги “Амир Темур” орденини таъсис

этиш тўғрисида 225-I-сонли Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг

Ахборотномаси, 1996. – № 5-6. 63-модда. www.lex.uz 4UNESCO: Resolutions of twenty eighth session of General Assembly. – Paris, 1996. – Vol. I.

– P. 89. 5Уринбаев А. Оценки личности и деятельности Амира Тимура в исторических трудах его

эпохи (на франц., русс. яз.) // Расцвет науки, культуры и образования в эпоху Тимуридов.

– Париж, 1996. – С. 23-28; Юсупова Д. Вопросы науки и культуры эпохи Темуридов в

трудах Хондамира // Расцвет науки, культуры и образования в эпоху Тимуридов. – Париж,

1996. – С. 28-36; Yusupova. D. Y. L’ Epanonissement de la Culture de L’ Epoque Des

Timourids D’apres Khondamir / L’ Epanonissement de la Culture sous Temour et les Princes

Timourids “Recueil des theses du Collogue International scientifique a loccasion du 660-e

anniversaire d’ Amir Temour”. – Paris, le 22 april. 1996. – P. 15-17; Yusupova. D. Y. Education

under Amir Temur and the Temurids // Amir Temur and his place in world history. –

Tashkent: Uzbekistan, 1996. – P. 100-101. 6Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 123. 7Амир Темур шахсининг замондошлари томонидан баҳоланиши ва фаолиятининг

мустақил Ўзбекистон учун аҳамияти. – Самарқанд, 1996. – Б. 24; Амир Темур

сабоқлари: 1. Амир Темур ва инсон манфаатлари. − Тошкент: Шарқ, 1998. − Б. 64; Амир

Темур сабоқлари: 2. Амир Темур илм-фан ва маданият ҳомийси. − Тошкент: Ғафур Ғулом,

1999. – Б. 104; Амир Темур сабоқлари: 3. Амир Темур ва унинг марказлашган давлат

http://www.lex.uz/


108

uning hayoti va faoliyati tarixshunosligining yanada kengayishiga muhim ta’sir

ko‘rsatdi. Bu tadbirlar samarasi o‘laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid

ahamiyatga molik yangi tadqiqotlar yaratildi, manbalar ilmiy muomalaga

kiritildi. Mustaqillik yillarida temurshunoslikda erishilgan yutuq sifatida “Temur

va Ulug‘bek davri tarixi”1, “Amir Temur jahon tarixida”2, “Amir Temur”3 kabi

katta nashrlarni ko‘rsatish mumkin. Jumladan, “Temur va Ulug‘bek davri tarixi”4

nomli monografiyada “Temur va uning davrini o‘rganishga oid asosiy manbalar

hamda ilmiy adabiyotlar tarixshunoslik nuqtayi nazaridan tahlil qilib berildi.

“Amir Temur jahon tarixida” nomli asarda asosli tarzda Amir Temur

davlati tarixi, sohibqironning mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan

ozod qiluvchi kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o‘sishi va savdo

aloqalari, xalqaro aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama

ochib berilgan. “Amir Temur jahon tarixida” asarining “Amir Temur davri

tarixnavisligi” bobidagi “ilmiy izlanishlar” qismida o‘zbekistonlik va xorijiy

tadqiqotchilarning ishlari tahlil qilinib, ularning xususiyati va tarixiy mazmuniga

ko‘ra guruhlarga ajratib berildi. Shuningdek, bu asarda “Amir Temur shaxsini bir

yoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki ko‘nikmalardan uni

chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o‘tish tadriji sodir bo‘ldi”5,

– degan xulosaga kelindi.

B. Ahmedov, G. A. Pugachenkova va R. G. Mukminovalarning “Amir

Temur” asarida Amir Temurning Yevropa va Osiyo tarixidagi buyuk xizmatlari,

Buyuk ipak yo‘lini tiklagani, bunyodkorlik faoliyati, ilm-fan va madaniyatga

homiyligi yoritilgan6. Ushbu tadqiqotlarda ilgari surilgan g‘oyalardan

metodologik asos, yo‘llanma sifatida foydalanib boshqa adabiyotlarga ham

munosabat bildirish mumkin.

тузиш йўлидаги буюк хизматлари. − Тошкент: Шарқ, 2001. − Б. 62; Темурийлар даври

маданий ёдгорликлари // Темурийлар тарихига оид манбалар: муаммолар, мулоҳазалар.

− Тошкент, ЎзМУ, 2003. − Б. 107; Амир Темур ва темурийлар даври: янги тадқиқотлар.

– Тошкент: Bospoligraf, 2005. − Б. 216; Темурийлар салтанатида давлатчилик ва ренес-

санс // Темурийлар давлатчилиги ва ренессанси. – Тошкент: Aloqa Print, 2007. – Б. 127;

Темурийлар тарихига оид манбалар. – Тошкент: Aloqa Print, 2010. – Б. 117. 1Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Тошкент: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. – Б. 264. 2Амир Темур жаҳон тарихида. − Тошкент: Шарқ, 2001. − Б. 304. 3Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур. – Ташкент: Университет,

1999. – С. 263. 4Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Тошкент: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. – Б. 28-42. 5Амир Темур жаҳон тарихида. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 214-216. 6Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур. – Ташкент: Университет,

1999. – С. 18-59.


109

Vatanga fidoyi farzandlarni tarbiyalashda tarix fanining ahamiyati katta.

Zero, shu fan orqali yoshlar qalbiga Vatan tuyg‘usi, mardlik, jasorat,

qahramonlar ibrati va oliyjanoblik g‘oyasi kirib boradi. Sohibqiron Amir Temur

shaxsi va saltanati tarixini o‘rganish orqali ta’lim jarayonida yoshlarda insoniy

fazilatlarni, yurt qayg‘usi, vatanparvarlik his-tuyg‘ularini shakllantirish muhim

rol o‘ynaydi.

Tarix o‘qituvchisi Amir Temur hayoti va faoliyatini o‘qitishda

temurshunoslikda erishilgan yutuqlardan keng foydalanishi, yoshlarni sohibqiron

shaxsi, hayoti va faoliyati tarixi, yurt mustaqilligi va mustaqillikni avaylab-

asrash yo‘lidagi sa’y-harakatlarini yoritgan asosiy manba va tadqiqotlardan

foydalanishda e’tibor qaratilishi kerak bo‘lgan ba’zi fikr-mulohazalar bayon

etildi.

Tarix o‘qituvchisidan adabiyotlarga murojaat qilinayotganda nihoyatda

ziyraklik talab etiladi, chunki ayrim nashrlarda muammoning xolis yoritilishi

bilan birga, ayrim salbiy holatlarni ham kuzatish mumkin. Bunda

temurshunoslikda o‘z yechimini kutayotgan quyidagi dolzarb muammolar borligi

ko‘zga tashlanadiki, tadqiqotlardagi ayrim nomutanosibliklarni tarix o‘qituvchisi

inobatga olgan holda yondashishi kerak. Bular:

avvalgi tadqiqotlarning ilmiy yutuqlaridan foydalanmaslik, asosiy

yozma manbalarga asoslanmaslik yoki yagona manbaga tayanib mavzuning

talqin etilishi, takrorlash hollari, ilmiy tadqiq va tahlilga e’tibor bermaslik kabi

holatlardir. Shuningdek, tadqiqotlar tahlilini amalga oshirish natijasida mavzu

yuzasidan dolzarb muammolar borligi bilan bir qatorda, ularning bir tekis

o‘rganilmaganini qayd etish lozim. Xususan, yozma manbalarning bir qismi

chop etilganiga qaramay, 1340-1360-yillardagi Movarounnahr siyosiy hayoti,

1360-1370-yillarda Amir Temurning siyosiy hokimiyat tepasiga kelishigacha

bo‘lgan davrdagi faoliyati umumiy xarakterda o‘rganilgan va voqeliklar ko‘proq

axborot shaklida bayon etilgan yoki masala aksariyat hollarda chetlab o‘tilganlik

holatlari kuzatiladi. Tadqiqotlarning aksariyatida mualliflar, asosan, 1370-yildan

keyingi siyosiy voqealarga e’tibor berilganligi kuzatiladi. Buning uchun

o‘qituvchi birinchi darajali asosiy tarixiy manbalarning tarjimalaridan

foydalanishga majbur bo‘ladi;

hanuzgacha jahonda chop etilayotgan nashrlar, turli ensiklopediyalar va

internet ma’lumotlarida Amir Temur shaxsi va faoliyatiga salbiy baho berib

kelinmoqda. Saltanat esa mo‘g‘ullar saltanati, hatto, Hindistonda ham mo‘g‘ullar

saltanati talqini ustun bo‘lib qolmoqda;


110

tadqiqotlarda Amir Temurning olimlar, fan arboblarini o‘z atrofiga

to‘plab, ular bilan maslahat qilib, kengashlar olib borgani, ma’rifat, din,

ma’naviyatning uyushtiruvchi va tarbiyalovchi kuchiga ishongani qayd etilgan.

Amir Temurning ilm-fan ravnaqi yo‘lidagi xizmati e’tirof etilib, yuqori

baholangan. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, monografik tadqiqotlarda,

dissertatsiyalarda Amir Temur davri ilm-fan taraqqiyoti masalalari bu davr

siyosiy voqea va iqtisodiy holatlariga nisbatan kamroq yoritilgan. Masalan,

sarlavhaga qo‘yilgan muammoning mazmunda ochib berilmasligi (masalan,

“Temur va Temuriylar davrida maorif”, “Amir Temur davrida fan, ta’lim,

tibbiyot” kabi maqolalarda sarlavhadagi Amir Temur davri emas, balki

temuriylar davrini yoritish bilan cheklanilganlik) kuzatiladi;

hanuzgacha Amir Temurning harbiy mahorati va davlatning harbiy

boshqaruv tizimini to‘liq yoritishga bag‘ishlangan fundamental tadqiqot

bajarilmagan. Amir Temur harbiy yurishlarining asosiy maqsadi va tarixiy

ahamiyatini ilmiy asosda ochib beruvchi ilmiy tadqiqotlar olib borilishi ham

dolzarb vazifalaridan biridir. Shundagina Amir Temurning saltanatni boshqaruv

mohiyati ochib beriladi. Amir Temur harbiy san’ati ko‘p asrlar davomida Sharq-

u G‘arb davlatlariga o‘rnak va andaza bo‘ldi. Amir Temurning qilgan harbiy

yurishlariga bir xil baho berilishi, bu yurishlarning chuqur tahlil etilmaganidan

dalolatdir. Bu muammo hanuzgacha o‘zining ilmiy yechimini topmagan1.

Amir Temur harbiy yurishlarining ko‘plab siyosiy va iqtisodiy sabablari

bo‘lganligi ilgari ham fanda, jumladan, I. P. Petrushevskiyning “История

Ирана” asarida e’tirof etilgan edi. Unga ko‘ra, Amir Temur yurishlarida ma’lum

iqtisodiy reja − Osiyo bilan Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘llari ustidan to‘liq

nazorat o‘rnatish ekanligi aytilgan2.

O‘z vaqtida B. Ahmedov Amir Temur harbiy yurishlarining sabab va

oqibatlari masalasini, ya’ni sohibqironning sarkardalik mahoratini yoritib

beruvchi, uning jahon tarixidagi o‘rnini belgilashga xizmat qiladigan,

temurshunoslikning bahsli muammolariga o‘z munosabatini bildirgan edi3.

B. Ahmedov “Amir Temur” tarixiy romaniga yozgan “Muqaddima”,

“Abadiyatga daxldor”, “So‘ng so‘z” qismlarida Amir Temur hayoti va faoliyatini

o‘rganish muammolari, kam o‘rganilgan va munozarali masalalari xususida so‘z

yuritiladi4. Jumladan, Amir Temurning harbiy yurishlariga tavsif berilgan.

1Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Тошкент: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. – Б. 39. 2Петрушевский И. П. История Ирана. – Москва: МГУ, 1977. – С. 162. 3Аҳмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 226. 4Аҳмедов Б. Амир Темур. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 294.


111

Hindistonga qilingan harbiy yurishni, garchand, uni islomni himoya qilish

deyilgan bo‘lsa-da, biroq biror sabab bilan oqlab bo‘lmasligini va boshqa

tomondan Eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom va Turkiyaga yurishlar esa tamoman

bosqinchilik yurishlari emasligining sabablari xususidagi mulohazalari e’tiborga

molikdir.

Demak, Amir Temurning harbiy sarkardalik mahoratiga, jahon tarixida

tutgan o‘rniga munosib baho berish uchun “harbiy yurishlar”ning sabab va

mohiyatiga bag‘ishlangan alohida tadqiqotni amalga oshirish zarur, degan xulosa

kelib chiqadi, chunki bu masalalar mavjud adabiyotlarda umumiy axborot

shaklida to‘xtalib o‘tilgan. Xususan, B. Ahmedov, G. A. Pugachenkova va

R. G. Mukminovalarning “Amir Temur” nomli monografiyasida Amir

Temurning harbiy yurishlaridan ko‘zlangan asosiy maqsad “talonchilik” yoki

“bosqinchilik” emas, balki savdo-sotiq, karvon yo‘llari havfsizligini ta’minlash,

ilm-fan taraqqiyotini rivojlantirish uchun qilingan sa’y-harakat ekanligi

ta’kidlanadi1.

Amir Temur davlati harbiy boshqaruv tizimining o‘rganilishi masalasiga

O‘zbekistonda, asosan, mustaqillik yillarida e’tibor qaratildi. Bu xususda

A. Muhammadjonov, B. Ahmedov, H. Dadaboyev, A. Ziyo tadqiqotlarida ayrim

mulohazalar bildirilgan. Harbiy boshqaruv tizimi to‘g‘risidagi fikrlarda ko‘proq

“Temur tuzuklari” asaridagi ma’lumotlarga tayanilgan, biroq hali fanda harbiy

boshqaruv tizimi xususiyatlari to‘la aks etmagan.

Amir Temur hayoti va faoliyatining barcha jihatlarini to‘liq qamrab olgan

mukammal tadqiqot bo‘lmagani bois, bu hol sohibqironning badiiy talqinda

yaratilishi ham tarixiy haqiqatdan uzoqlashtiradi, ssenariylar yaratilishini

qiyinlashtiradi va hatto hanuzgacha tarixiy filmlar yaratilmayotganining sababi

qilib ham shuni ko‘rsatish mumkin.

Xulosa sifatida shuni ta’kidlash kerakki, Amir Temur hayoti va faoliyati

tarixshunosligi materiallaridan ta’lim jarayonida foydalanishda, dastavval,

yuqorida keltirilgan yirik asarlardagi yo‘nalishlarga murojaat etish, mavzuga doir

temuriylar tarixiga oid ko‘pgina yozma manbalar tarjimalari bilan tanishish

muhimdir. Ma’lumki, keyingi yillarda mavzuga doir e’tiborga molik tadqiqotlar

amalga oshirildi, xususan, asosiy yozma manbalarning tarjimalari ilmiy izohlar

bilan chop etildi, yangi mazmunda mavzuning turli aspektlari yoritildi, yangi

1Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур. – Ташкент: Университет,

1999. – С. 18-59.


112

talqindagi g‘oyalar ilmiy muomalaga kiritildi va bu bilan, o‘z navbatida,

temurshunoslik sohasiga ham yangi mazmundagi o‘zgarishlar olib kirildi.

Manbashunos olimlar tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan ma’lumotlar

Amir Temur shaxsi, hayoti va faoliyati, fan va madaniyatga homiyligi bilan

bog‘liq tomonlarga haqqoniy baho berish imkoni yaratildi. Bularning natijasi

o‘laroq, Amir Temur shaxsi, bilim doirasi, sarkardalik va davlatchilik faoliyati

yangicha, haqqoniy va xolis baho oldi. Shuningdek, Amir Temur hayoti va

faoliyati tarixiga oid muhim, mavjud munozarali muammolarga oydinlik

kiritishga, tadqiqotlar manbalari asosining kengayishiga, ilmiy saviyasining

oshishiga xizmat qildi.

Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va davriga oid shu qadar turli-

tuman manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy, ilmiy, badiiy adabiyotlar

yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil

etish, yutuq va kamchiliklarni aniqlash zarurligini ko‘rsatdi. Bu, o‘z navbatida,

tarixshunoslik fani mazmuni, uning haqqoniyligi hamda ta’lim jarayonining

samaradorligini ta’minlagan bo‘lar edi.

JADID MA’RIFATPARVARLARINING DIDAKTIK QARASHLARIDA

XORIJIY TILLARNI O‘RGANISH MOTIVLARI

Babashev F. A. (O‘zDJTU)

Abstract

In article the views of representatives of Jadidism movement about

significance of learning of foreign languages are analyzed.

Резюме

В статье анализированы взгляды представителей джадидизма о

значении изучения иностранных языков.

Tayanch tushunchalar: chet tillarni o‘qitish, kasbiy bilim, ko‘nikma va

malaka, xorijiy tillarni o‘rganish motivlari.

Bugungi globallashuv davrida shaxsga, uning imkoniyatlariga katta

talablar qo‘yilmoqda. Zamon talablariga javob beradigan yetuk mutaxassis

bo‘lish uchun kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalardan tashqari ma’lum darajada

shaxsiy sifatlar ham talab qilinadi. Bu axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini

mukammal bilish va xorijiy tillardan birida erkin muloqot qila olishdir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi “Chet

tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi

PQ-1875-sonli Qarorida qayd etilganidek, “...mamlakatda O‘zbekiston


113

Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi”ni amalga oshirish doirasida chet tillarga o‘qitishning kompleks

tizimi, ya’ni uyg‘un kamol topgan, o‘qimishli, zamonaviy fikrlovchi yosh

avlodni shakllantirishga, respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada

integratsiyalashuviga yo‘naltirilgan tizim yaratildi”1.

Shu bilan birga, chet tillarning o‘qitilishi bugungi kun talablariga javob

bermasligi Qarorda alohida ta’kidlanib, mavjud holat quyidagicha ta’riflangan:

“... ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va darsliklar zamon talablariga, xususan,

ilg‘or axborot va media-texnologiyalardan foydalanish borasidagi talabga to‘liq

javob bermayapti. Ta’lim asosan an’anaviy uslublarda olib borilmoqda. Ta’lim

tizimining barcha bosqichlarida chet tillarni uzluksiz o‘rganishni tashkil qilish,

shuningdek, o‘qituvchilar malakasini oshirish hamda zamonaviy o‘quv-uslubiy

materiallar bilan ta’minlash yanada takomillashtirilishini taqozo etadi”2.

Shuningdek, Qarorda bu borada amalga oshirilishi zarur bo‘lgan aniq chora-

tadbirlar belgilangan. Bu chora-tadbirlar respublikamizda xorijiy mamlakatlar

bilan turli jabhalardagi hamkorlik aloqalari kengayib borayotgan bir davrda katta

ahamiyat kasb etadi. Bu borada amalga oshirilayotgan amaliy ishlar to‘g‘risida

Prezidentimiz tomonidan quyidagilar bayon etilgan edi: “Barcha umumta’lim

muassasalarida chet tillarni o‘rgatish bo‘yicha 17 mingdan ortiq o‘quv xonalari

tashkil etildi. 1-sinf o‘quvchilari uchun chet tillar bo‘yicha multimedia varianti

ilova qilingan, 538 mingdan ziyod rangli darslik chop etildi. 2 ming nafarga

yaqin chet til o‘qituvchisi tayyorlandi va ularning umumiy soni 26 ming kishiga

yetdi”3. Til bilish qadimdan ziyolilarning yuksak ilmiy salohiyati, tafakkur

kuchidan dalolat berib kelgan. O‘rta asrlarda yashab ijod etgan mutafakkirlarning

ijodiy faoliyatini tahlil va tadqiq qilar ekanmiz, ularning turli fanlarni mukammal

bilishdan tashqari bir necha tillarni ham puxta egallaganligi, shu tillarda ilmiy

asarlar yaratganligining guvohi bo‘lamiz.

Til ijtimoiy hodisa bo‘lib, u bilim va ma’lumot olish, axborot almashish,

kishilar o‘rtasida insoniy munosabatlarni yo‘lga qo‘yish vositasidir. O‘zining ona

1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни

ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1875-

сонли Қарори // Халқ сўзи. 2012, 11 декабрь. 2Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги «Чет тилларни

ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1875-

сонли Қарори // Халқ сўзи. 2012, 11 декабръ. 3Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислoм Кaримoвнинг мaмлaкaтимизни 2013 йилдa

ижтимоий-иқтисодий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2014 йилгa мўлжаллaнгaн иқтисодий

дaстурнинг энг муҳим устувoр йўналишлaригa бaғишлaнгaн Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг

мaжлисидaги мaърузaси. http://lex.uz/news/144

http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=16188

http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=48401

http://lex.uz/news/144


114

tilidan tashqari boshqa millat tilini ham bilgan insonning imkoniyatlari ikki

barobar ortadi.

Prezidentimiz qayd etganlaridek, “...agar rus millatiga mansub kishi o‘zbek

tilini bilsa, o‘zbek esa rus tilini bilsa, buning ustiga hozirgi yoshlarimiz yana

uchinchi tilni ham bilsalar, nur ustiga a’lo nur bo‘lmasmidi?”1

XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida ko‘p millatli Turkiston xalqlari

uchun rus tilini o‘rganishning o‘zi ham jahonning boshqa rivojlangan davlatlar

madaniyati bilan tanishish, ularning yutuqlaridan bahramand bo‘lish

imkoniyatlarini kengaytirar edi. Shu boisdan, qator ma’rifatparvarlarimiz

o‘zlarining hayotiy tajribasi misolida rus tilini o‘rganishning ahamiyatini

asoslashgan, jumladan, ma’rifatparvar shoir Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li

Furqat o‘zining “Rus tili” nomli maqolasida bizning rus tilini bilishimiz

ruslarning emas, asosan, bizning manfaatimizga mosdir”2, – degan edi.

Darhaqiqat, til o‘rganish masalasiga, Turkistonda ta’lim tizimining isloh

qilinishiga, jamiyatning taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan jadidchilik harakati

namoyandalari ishlari e’tiborlidir. Ular til o‘rganish, o‘zga xalqlar madaniyatidan

bahra olishni yosh avlodning barkamol shaxs sifatida shakllanishining asosiy

omili, deb bilgan.

Jadidchilik harakati asoschisi, turkiy xalqlar uyg‘onishining boshida turgan

ma’rifatparvar I. Gasprinskiy ham yoshlarning xorijiy tillarni mukammal

o‘zlashtirishi tarafdori bo‘lgani holda, har bir millat vakili o‘zligini saqlab

qolishi kerak, deb hisoblaydi. Yevropa va Sharq davlatlari, xalqlari tarixi va

madaniyatini chuqur bilgan inson sifatida Gasprinskiy o‘tmishda bunday holatlar

ro‘y bergan xalqlarni misol sifatida keltirib, kelajak avlodni ushbu holatlarga

tushib qolish xavfidan xoli bo‘lish to‘g‘risida ogohlantiradi. Quyida uning rus

ziyolilari boshidan kechirgan ma’naviy inqirozli davrlar to‘g‘risidagi fikrlarni

keltiramiz: “Petr zamonidan yuz yil qadar rus ziyolilari yevropaliklarga taqlid

qilganliklari kulgili bir hol. Olgan tarbiyalari nemischa yoki fransuzcha edi.

Faqat yetarli darajada tarbiya olmasdan, maymunona bir sifatda ish ko‘rar edilar.

Fan va kamolot maydoninda juda ortda bo‘lganliklari holda erkin fikrlashda

o‘zlarini Russo, Volter hisoblashar, o‘z davralarini xushhol ko‘rish bilan bir

qatorda konstitutsiyadan, jumhuriyatdan bong urar edilar. Haddan ortiq taqlidga

berilib, ruscha gapirishni “ayb” va nodonlik bilib, yarim-yorti “fransuzcha”

1Каримов И. А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: Ўзбекистон,

2011. – Б. 70. 2Qarang: Раджабов С. Р., Муминходжаев К. М., Каримова С. К. Антология

педагогической мысли... – Москва: Педагогика, 1986. – С. 162.


115

gapirishni o‘zlariga lozim deb hisoblardilar. Lekin keyinchalik rus adabiyoti bir

qadar ilgarilagandan so‘ng taqlidga berilish kamaydi, ruslar ruscha fikr yurita

boshladilar”1.

Hozirgi davrda ham ayrim yoshlarda o‘zlarining yurish-turishi, kiyinishi,

hatto o‘zaro muomalasida ham o‘zga madaniyatga taqlid qilish, sun’iy, ba’zan

bachkana xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turishga bo‘lgan intilishni

kuzatishimiz mumkin. Boshqa xalqlar tili, madaniyati ulardagi ijobiy, kundalik

faoliyat uchun foydali fazilatlarni o‘zlashtirish kerak. Masalan, Yevropa

xalqlarida kuzatiladigan ta’limning, tarbiyaning pragmatik (amaliy natijaga)

yo‘nalganligi, Sharq xalqlaridagi konservatizm (eski aqidalarga sodiqlik)

o‘zining ijobiy jihatlariga ega, lekin inson o‘zligini, o‘z xalqiga xos bo‘lgan,

ajdodlari tomonidan asrab-avaylab kelinayotgan ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni

yo‘qotmasligi kerak.

Gasprinskiy o‘z fikrlarini yapon xalqi misolida tasdiqlaydi: “Bu holning

aksini yaponlarda ko‘rish mumkin. Yaponlar funun va kamolotlarini Yevropa

ilmidan olib yuksaltirdi. Ko‘p narsa qabul qilgan bo‘lsalar ham, o‘zlarining eski

madaniyati, adabiyoti va milliy tarbiyalari bo‘lganligidan taqlidchilik kasaliga u

qadar ko‘p chalinmadilar. Tashqi qiyofa va maslak jihatidan ziyoli yapon fikran,

hissan yaponligicha qoladi. Na farang bo‘ladi, na ingliz”2. Ushbu misolning o‘zi

ham “yapon mo‘jizasi” hodisasini izohlash uchun asos bo‘la oladi. Demak, har

bir millat o‘zining tarixiga, milliy qadriyatlari va milliy mentalitetiga sodiq

qolgan holda, bashariyatning eng zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan bahramand

bo‘lishga intilishi lozim. Buning uchun birinchi navbatda o‘zining ona tilini

mukammal bilish, undan keyingina xorijiy tillarni o‘rganish va o‘zga millat

vakillari bilan erkin muloqotga kirishish imkoniga ega bo‘lishi zarur.

Gasprinskiy Yevropa safarida bo‘lganida, u yerdagi ta’limda, jumladan,

o‘zga tillarni o‘rganishga bo‘lgan havas va intilishni ko‘rib, juda hayratlanadi:

“Venaning katta madrasasida talaba, o‘zi nemis, ismi Genrix ekan. Shu tarzda

tanishib, qo‘l berib ko‘rishdik. ... shogird (talaba)ning aytishicha, Vena

madrasasida al-sinayi islomiya (musulmon xalqlari tillari) darsxonasi bo‘lib,

unda to‘rt mudarris bor ekan. Ellikka yaqin shogirdlar arab, fors va turkiy tillarni

ta’lim etarkanlar. Juda qiziq! Nemis madrasasida musurmon tillari o‘qilsa!3”

1Гаспринский И. Ҳаёт ва мамот масаласи: (Танланган асарлар тўплами). – Тошкент:

Маънавият, 2006. – Б. 95. 2Гаспринский И. Ҳаёт ва мамот масаласи: (Танланган асарлар тўплами). – Тошкент:

Маънавият, 2006. – Б. 96. 3Гаспринский И. Ҳаёт ва мамот масаласи: (Танланган асарлар тўплами). – Тошкент:

Маънавият, 2006. – Б. 149.


116

Darhaqiqat, Yevropa sayohati Gasprinskiyning ilm-ma’rifat kuchiga bo‘lgan

ishonchini yanada mustahkamladi, yurtni, xalqni yuksaltiradigan asosiy

omillardan biri ilm va bilim degan qat’iy qarorga kelishiga sabab bo‘ldi.

Gasprinskiy Fransiya ta’lim tizimi to‘g‘risida yana quyidagi fikrlarni

bayon qiladi: “Jumla (ko‘p) kichik va katta maktablar nazorati va

muovanat(yordam berish)i uchun maxsus vazir va devonxona bor. Har viloyatda,

har uyezdda yana maktab nozirlari va o‘quv majlislari bor. Qiz va o‘g‘il bolalar

barchasi o‘qiydilar. Fransiya aholisi orasida o‘qish-yozishni bilmaydigan odam

deyarli yo‘qdir. Agar yoshligida o‘qiy olmagan bo‘lsa, ular qarilik chog‘larida

ham o‘qishga rag‘bat qiladilar. Har kun ish(da) mashg‘ul bo‘lgan fuqarolar

uchun “Yakshanba maktablari” mavjudki, fransuzlarda yakshanba ahli islomdagi

“juma” maqomida bo‘lib, yakshanba kunlari dam olish davomida ikki-uch soat

“Yakshanba maktablari”ga borib, o‘qish-yozishni o‘rganadilar. Bu maktablarda

o‘qish majburiy va bepul. Muallimlarga maosh yo jamoat tarafidan, yo xayriya

orqali, yo davlat tomonidan to‘lanadi”1.

Fikrimizcha, Gaspirinski Fransiyadagi aynan shunday ta’lim muassasalari

faoliyatini o‘rganish natijasida u kelajakda nafaqat bilim olish maskanlari

faoliyatini, balki ularda fanlarni o‘qitish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha

ilg‘or fikrlarni ilgari surish va amalga oshirishga muvaffaq bo‘lgan.

Turkiston jadidlarining rahnamosi hisoblangan Mahmudxo‘ja Behbudiy

o‘zining ma’rifatparvarlik faoliyati, ta’lim-tarbiya sohasi ravnaqiga qo‘shgan

hissasi bilan ajralib turadi. Diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan,

bir qator tillarni bilgan mutafakkir turkistonlik yoshlarning boshqa millat

vakillari singari bilimli, ma’rifatli bo‘lishini orzu qiladi, ularning faqat og‘ir

mehnat bilangina mashg‘ul ekanligidan afsuslanadi.

Behbudiy millat, yurt ravnaqining yoshlar qo‘lida ekanligini anglagan

holda, turli xalqlarning tillarini o‘rganish ta’limning asosiy maqsadlaridan biri

bo‘lishi kerak, tillarni bilish kishining dunyoviy ilmlarni mukammal egallashiga

xizmat qiladi, deb hisoblaydi. Mutafakkir qaysi tillarni o‘rganish zarurligini ham

sanab o‘tadi: “...bugun bizlarga to‘rt tilga tahrir-u taqrir etguvchilar kerak, ya’ni

arabiy, rusiy, turkiy va forsiy. Arabiy til din uchun na daraja lozim bo‘lsa, rusiy

ham tiriklik va dunyo uchun lozimdur. Arabiyni bilmaslik din, ruscha bilmaslik

dunyo qo‘ldan ketar, turkiy va forsiyni kerakligiga so‘z yo‘qdur. Yana bir til va

1Гаспринский И. Ҳаёт ва мамот масаласи: (Танланган асарлар тўплами). – Тошкент:

Маънавият, 2006. – Б. 171.


117

xat borki, butun olam bir-biri ila aning ila so‘ylaydur. Ul Fransiya tili va xatidur.

G‘ayridinning ilm va xatlarini o‘rganmoq shariatga durustdur”1.

Tilni o‘rganish zamon talabi ekanligi ayni o‘sha davrda barcha

ma’rifatparvarlar tomonidan ta’kidlangan. Zero, XIX asr oxiri – XX asr boshlari

butun dunyoda kapitalistik munosabatlarning yuksak darajada taraqqiy etishi,

savdo-iqtisodiy aloqalarning kuchayishi, qit’alararo, davlatlararo munosabat-

larning kengayishi davri bo‘ldi. Bu esa, o‘z navbatida, turli tillarda muloqot qila

oladigan, xalqaro huquq me’yorlarini biladigan kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni

kuchaytirdi. Turkiston ma’rifatparvarlari bunday kadrlarni mahalliy millat

vakillari ichidan tayyorlanishi tarafdori edi.

Shunday ma’rifatparvarlardan biri Saidahmad Siddiqiy “Til bilmasang

yolg‘iz qolgan sayyoh kabi, yo‘l qidirib, zulmat ichra yurarsan sen”2, – degan

fikrni beradi. Xuddi shu fikrlarni tasdiqlab, yoshlarni til o‘rganishga da’vat

qilgan Abduqodir Shakuri o‘z fikrlarini quyidagi she’rida aniq bayon etadi:

Ular sersuv daryoga o‘xshar.

O‘zbek tilini sen mukammal bilgin.

Shunda tushungaysan ushbu o‘lka boyligin,

Fors tili ham senga qadrdon,

Uning yordamida charxlagin tiling.

Rus tili imkoniyatlaring oshirar ko‘p bor,

U qushga qanotdek, senga ham darkor3.

Jadid ma’rifatparvarlarining asosiy maqsadi el mustaqilligi va ravnaqiga

xalqni ilmli, qilish yoshlarni rivojlangan mamlakatlarning iqtisod, ilm-fan va

ta’lim sohasidagi tajribalarini o‘rganishi hamda ularni amalda tatbiq etish orqali

erishishida ko‘radi. Ular o‘zlarining pedagogik merosida chet tillarni o‘rganishga

taraqqiyot sari odimlashning asosiy sharti sifatida qaraydi. Bu hozir ham aynan

shu masala o‘ziga xos dolzarblik kasb etmoqda. Shu boisdan ham, yoshlarda

(kelajakda qaysi sohada faoliyat ko‘rsatishidan qat’i nazar) o‘z yo‘nalishiga oid

bilim va ko‘nikmalarni to‘liq egallash bilan birga, chet tillarni mukammal

o‘rganishga intilishini, ammo o‘zlikni, o‘z milliy qadriyatlarini qadrlash

ruhiyatini saqlab qolishimiz zarur bo‘ladi.

1Аҳророва З. Жадид педагогикаси асослари. – Тошент: ЎзМУ, 2004. – Б. 38-39. 2Раджабов С. Р., Муминходжаев К. М., Каримова С. К. Антология педагогической

мысли… – Москва: Педагогика, 1986. – C. 166. 3Раджабов С. Р., Муминходжаев К. М., Каримова С. К. Антология педагогической

мысли... – Москва: Педагогика, 1986. – С. 182.


118

JISMONIY TAYYORGARLIK DARAJASINING GAVDA TUZILISHI

XUSUSIYATLARIGA BOG‘LIQLIGINI O‘RGANISH METODIKASI

Xonkeldiyev Sh. X.,

Xasanov A. T. (Farg‘ona DU)

Abstract

The article presents the results of experimental research on the

identification and implementation in practice of physical education the results of

canonical analysis on determine the relationship between motor abilities and

morphological characteristics.

Резюме

В статье представлены данные экспериментальных исследований по

выявлению и внедрению в практику физического воспитания результатов

канонического анализа по определению взаимосвязи между двигательными

возможностями и морфологическими признаками.

Tayanch tushunchalar: kanonik tahlil, morfologik belgilar, harakat

qobiliyati, korrelatsiya, harakat tayyorgarligi, determinatsiya, somatometriya,

balog‘at yoshigacha davr.

Mustaqillik yillarida o‘quvchi yoshlar jismoniy statusi har yillik

monitoringi natijalarining ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda, bu davlat

standartlarining normativ bazasiga o‘z vaqtida ilmiy asoslangan tuzatishlar

kiritish uchun asos bo‘ladi. Shu bilan birga, mos keluvchi tuzatishlarni kiritishda

jismoniy mashqlarning ko‘p turlarida yutuqqa erishish gavda tuzilishi

hususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasida

o‘rganilayotgan kontingentning jismoniy tayyorgarlik darajasiga antropometik

ko‘rsatkichlarning beixtiyor ta’sir ko‘rsatishi bo‘yicha ikkita usul taklif qilinadi.

Agar ko‘rsatilgan yondashuvlar matematik statistikaning ancha qat’iy

terminlarida shakllantirilsa, birinchisi shunday harakat topshiriqlari urinishlariga

mos keladiki, uning natijalari morfofunksional belgilar bilan tuzatilmaydi,

ikkinchisi esa tuzatishlarning ko‘p sonli koeffitsiyentlarini aniqlash va

morfologik belgilar guruhi bilan qaysidir jismoniy mashqda yutuqqa erishish

orasida ko‘p sonli orqaga qaytishlar sonini tenglashtirishda mos keladi. Ushbu

muammo bo‘yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahlili tekshirishning turli xillarini

bajarish natijalari morfologik belgilarga ta’siri to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar

borligini ko‘rsatdi.

Farg‘ona vodiysi ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan o‘quvchi yoshlar

harakat tayyorgarligini o‘rganish bo‘yicha ko‘p yillik tadqiqotlarda balog‘at

SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI


119

yoshidan oldingi davrda harakat topshiriqlarini bajarish natijalariga jismoniy

rivojlanish u qadar ta’sir ko‘rsatmasligi aniqlandi, bunda jinsiy yetilish davrida

ko‘proq sezilarli ta’sir ko‘rsatishi kuzatiladi.

Gavda umumiy o‘lchamlarining (gavda uzunligi, og‘irlik) kuch, yugurish

tezligi, sakrash va uloqtirishlarning ko‘rsatkichlariga ta’siri 14-16 yoshli o‘g‘il

bolalarda ancha aniqroq ko‘rinadi. Yugurish, sakrashlar va uloqtirishlardagi ko‘p

tuzatishlar koeffitsiyenti mos ravishda 0,45; 0,56; 0,56ni tashkil qiladi, harakat

topshiriqlari turlarida tekshirilayotganlarning natijalari variatsiyasi yosh, bo‘y va

gavda og‘irligi bilan 20-30% aniqlanadi.

Demak, yosh, bo‘y va gavda og‘irligining birgalikdagi ta’siri, variatsiya

bilan kuch va kuch-chaqqonlik mashqlarida 75-80%ni tashkil qiladi, bu

V. M. Zatsiorskiy, Sh. X. Xonkeldiyev, A. A. Tolametov fikrlari bilan mos

keladi1. Ushbu faktni tasdiqlash maqsadida o‘quvchilar guruhida harakat

tayyorgarligining 11 ko‘rsatkichi bo‘yicha antropologiyada tez-tez qo‘llanila-

digan testlar bilan ikki marta pedagogik eksperiment o‘tkazildi. Farg‘ona

shahridagi ta’lim muassasalarida o‘qiyotgan 10-16 yoshdagi o‘quvchilarda

jismoniy tayyorgarlikni baholash o‘tkazildi.

Olingan materiallarni qayta ishlash uchun tekshirish turlari va jismoniy

rivojlanish belgilari aloqasini tahlil qilishda matematik statistika metodlaridan

foydalanildi. Yugurish, sakrash, uloqtirish va tortilishlar natijalariga erishishda

jismoniy rivojlanish belgilarining birgalikdagi ta’siri aniqlandi. Jismoniy

rivojlanishning ko‘proq axborot beruvchi belgilari hamda har bir yosh

guruhidagi tekshirish turlari tanlandi.

Juft aloqalar shakllarini tavsiflash uchun juft, bo‘lingan va ko‘plik

tuzatishlar hamda yana tuzatish munosabati va juft tuzatish koeffitsiyentlarining

mazmuni turli-tuman bo‘lganligi uchun ko‘p sonli orqaga qaytadigan

(regression) tahlil qo‘llanildi. Ikkinchi bosqichda kanonik qiymat metodikasining

amaliy qo‘llanilishi tekshirildi, bu esa o‘rganilayotgan kontingentning ko‘p sonli

jismoniy mashqlari natijalari bilan morfofunksional ko‘rsatkichlari orasidagi

o‘zaro aloqani aniqlash imkonini beradi.

Kanonik tahlil metodi bir necha kanonik qiymatlarni tanlab olish va

kamayish tartibida joylashtirishga va ularga mos keluvchi kanonik tuzatishlarni

olishga yordam beradi. Bu kelajakda me’yoriy hujjatlarda keltiriladigan jismoniy

tayyorgarlikni baholash tizimini tuzish uchun asos bo‘ladi va jismoniy mashqlar

1Зациорский В. М. Спортивная метрология. – Москва: Ф и С, 1982. – С. 93-94;

Ханкельдиев Ш. Х. Метрологические основы физической культуры. – Фергана: ФерГУ,

2009. – С. 42-45; Толаметов А. А. Спортивная метрология. – Ташкент: УзГосИФК, 2009.

– С. 64-75.


120

kompleksidagi natijalarni prognozlash imkonini beradi. Bu farazni tekshirish

maqsadida 10-16 yoshli maktab o‘quvchilari guruhida pedagogik tadqiqotlar

o‘tkazildi (1-jadval).

Jismoniy tayyorgarlik va morfofunksional ko‘rsatkichlarga tanlab olingan

barcha testlar ishonchlilik tekshiruvidan o‘tdi. Morfofunksional ko‘rsatkichlarni

o‘lchash tartibi umumiy qabul qilingan antropometrik amaliyotga mos keldi.

Olingan natijalarni matematik qayta ishlash ikki bosqichda o‘tkazildi.

1-jadval

Yoshi Umumiy

soni

Gavda

uzunligi (sm)

Gavda

og‘irligi (kg)

Gavdaning muskul

to‘qimasi (%)

10 120 129,6 ± 3,91 28,27 ± 2,79 43,72 ± 3,49

12 125 138,6 ± 8,44 32,84 ± 6,11 45,79 ± 2,45

14 132 151,6 ± 7,30 41,80 ± 6,62 46,43 ± 3,23

16 125 166,9 ± 5,15 56,81 ± 6,12 50,04 ± 2,91

Birinchi bosqichda har bir yosh kontingenti uchun bir xildagi statistik

tavsiflar, korrelatsion matritsalar hisoblandi va faktorli tahlil bajarildi. Ikkinchi

bosqichda qayta ishlash bilan ikkiga ajratilgan juda ko‘p o‘zgarishlarda kanonik

tahlili o‘tkazildi. Birinchi seriya eksperimentlar natijalari bo‘yicha bajarilgan

mashqlar natijalari variatsiyasi morfologik belgilarni qo‘shilgan ta’siriga ko‘ra,

10-14 yoshli bolalarda 10-54%, 14-16 yoshlilarda 10-41%gachaligi (r<0,001)

aniqlandi.

Juftlik aloqalarining linearizatsiyasi jismoniy mashqlarni bajarish

natijalariga morfologik rivojlanish xususiyatlarining ta’sir darajasini ancha aniq

aks ettiruvchi ko‘p sonli korrelatsiyalar koeffitsiyentlarining oshishiga olib keldi.

Aloqalarning linearizatsiyasidan keyin hisoblangan (determinatsiya koeffit-

siyentlari foizda berilgan) nazorat mashqlarining natijalarini jismoniy

rivojlanishning o‘rganilayotgan belgilariga birgalikda ta’sirining oxirgi natijalari

(“Alpomish” va “Barchinoy” salomatlik testlari mazmunini tashkil qiluvchi

nazorat mashqlarini bajarish natijalariga o‘rganilayotgan belgilarning (%)

birgalikdagi ta’siri) 2-jadvalda keltirilgan.

2-jadval

Testlar O‘g‘il bolalar Qiz bolalar

10 11 12 13 14 10 11 12 13 14

30m va 60m.ga

yugurish (sm) 25,1 28,4 40,0 52,1 49,1 24,3 21,5 29,2 46,5 55,8

Uzunlikka sakrash

(sm) 28,5 28,2 33,9 47,0 52,9 39,0 35,3 35,9 29,8 41,8


121

Tennis to‘pini

uloqtirish (mm) 26,5 19,2 23,6 55,4 57,2 29,8 20,2 23,5 24,4 34,5

Turnikda tortilish

(marta) 24,8 21,8 37,4 35,0 42,7

Jismoniy rivojlanishning ta’siri yoshidan qat’i nazar ijobiy o‘sish

tendentsiyasiga ega bo‘ldi va faqat 11 yoshda barcha o‘rganilayotgan parametrlar

bo‘yicha ko‘p sonli determinatsiya koeffitsiyenti keskin pasaydi.

Kanonik tahlilning yakunlari bilan cheklanib, ularni maqsadga muvofiq

deb hisoblaymiz va korrelatsiyaning yuqori kanonik koeffitsiyentlarinigina

keltirib, raqamli informatsiyani sezilarli hajmi bilan ularga mos keluvchi kanonik

qiymatlarni yozamiz. Shundan, korrelatsiyaning kanonik koeffitsiyenti 12 yoshli

bolalar guruhida 0,768ga teng bo‘lib, bu morfofunksional ko‘rsatkichlariga

ko‘ra, harakat testlarida natijaga erishishning chambarchas bog‘liqligi namoyon

bo‘ladi1. Demak, agar morfofunksional ko‘rsatkichlar natijalari kanonik

qiymatga ko‘paytirilsa, olingan kanonik indeks tasodifiy qiymat hisoblanadi va

statistik tarqoqlikka ega bo‘ladi. Bu variatsiya o‘rganilayotganlar morfo-

funksional ko‘rsatkichlarining har xil darajasiga ega bo‘lgan baholash turli

me’yorlarini kiritilishga to‘g‘ri keladi.

Eksperimental ma’lumotlar variatsiyasi 0,695dan 0,783gacha chegarada

bo‘lgan turli yosh guruhlarida korrelatsiya koeffitsiyentining yuqori

barqarorligini ko‘rsatdi. Korrelatsiya kanonik koeffitsiyentining tengligi

o‘tkazilgan statistik tadbirlarning ishonchliligini tasdiqlaydi, bu o‘quvchi

yoshlarning jismoniy imkoniyatlari va morfofunksional statuslari orasida yosh

faktorlariga bog‘liqlik ta’sirining kamligini ko‘rsatadi2.

Gavda tuzilishiga ko‘ra, qator jismoniy mashqlarda natijalarning qat’iy

bog‘liqligi bo‘yicha isbotlangan fakt ularning ta’sirini hisobga olish va

morfologik belgilar ta’siriga bog‘liq bo‘lmagan, jismoniy tayyorgarlikni

baholash usullarining ishlab chiqilishi zarurligini ko‘rsatadi.

1Байтлеу Р. Взаимосвязь общей и специальной физических подготовок сотрудников

силовых структур // Теория и методика физической культуры. – Алма-Аты, 2006. – № 2.

– С. 64-68; Изаак В. М. Профессионально-прикладная физическая подготовка в системе

физического воспитания студентов. – Ташкент: УзГосИФК, 2003. – С. 22; Наставление по

физической подготовке в Вооруженных Силах Республики Узбекистан (ПФП-97).

– Ташкент, 1997. – C. 148. 2Хамрокулов Р. А. Совершенстование военно-прикладной физической подготовки

сельской допризывной молодёжи: дисс. … канд. пед. наук. – Ташкент: УзГосИФК, 2005.

– С. 28; Ханкельдиев Ш. Х. Физический статус учащиеся молодежи. – Фергана: ФерГУ,

2014. – С. 148-157.


122

ILM-U HIKMAT FIDOYISI

Bir dargohda ham tahsil olib, ham ishlab, o‘nib-o‘sib,

ilm-fan va ta’lim-tarbiya ravnaqiga munosib hissa qo‘shib,

uning nufuzi-yu obro‘sini nafaqat respublikamizda, balki

jahonga tanitayotganlar, ochig‘i, kam uchraydi.

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika

universiteti o‘zbek adabiyoti kafedrasi professori,

filologiya fanlari doktori Hamidjon Homidiy ana shunday

mo‘tabar ustozlardan biri sanaladi.

1935-yilda Namangan viloyati Kosonsoy tumanida

tavallud topgan ustoz 1955-1960-yillarda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat

pedagogika instituti (hozirgi universitet)da tahsil oldi va bir umrga ushbu ziyo

maskani bilan bog‘lanib qoladi. O‘zining ilmiy-pedagogik faoliyatini 1962-yilda

ushbu dargohda oddiy o‘qituvchilikdan boshlagan Hamidjon Homidiy o‘zbek

adabiyoti kafedrasining aspiranti, dotsenti va professori darajasigacha bo‘lgan

sharafli yo‘lni bosib o‘tdi.

1967-yilda “Firdavsiy “Shohnoma”sining bir o‘zbekcha tarjimasi haqida”

nomli nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan olim ushbu yo‘nalishdagi ilmiy

izlanishlarini davom ettirib, 1990-yilda “Firdavsiy va o‘zbek adabiyoti”

mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi va filologiya

fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. 1992-yildan professor ilmiy unvoniga

sazovor bo‘lgan olim 1996-yilda ilm-fan va ta’lim-tarbiya sohasidagi xizmatlari

uchun hukumatimiz tomonidan “Do‘stlik” ordeni bilan mukofatlandi.

Odatda, Hamidjon Homidiy ilmiy-ijodiy faoliyati haqida so‘z ketganda,

keng qamrovli olim istilohi qo‘llaniladi. Bu bejiz emas, albatta. Zero, olimning

ilmiy izlanishlariga nazar tashlasak, bir necha ustuvor yo‘nalishlar yetakchilik

qilishiga guvoh bo‘lamiz. Jumladan, mumtoz adabiyot masalalari, madaniy-

ma’rifiy xarakterdagi izlanishlar, ilmiy-adabiy portretlar, tazkira va hokazolar.

Olimning mumtoz adabiyotga oid ilmiy izlanishlarining o‘zak qismini fors-

tojik adabiyotining yetuk namoyandasi, “Shohnoma”dek o‘lmas badiiy asar

muallifi Firdavsiy ijodi va uning o‘zbek adabiyotiga ta’siri masalasi tashkil

etishini ko‘ramiz.

Avvalo, ta’kidlash joizki, mumtoz adabiyot masalalari bilan hamma ham

shug‘ullanavermaydi. Unga ilmiy tayyorgarlikdan tashqari fors-tojik va arab

tillarini mukammal bilish taqozo etiladi. Boz ustiga, ilmiy muammo mumtoz

adabiyot tarjimasiga oid bo‘lsa, unda til bilishning o‘zi ham kifoya qilmaydi.

Buning uchun tarjima qilingan asarning poetik mazmunini, badiiy til, obraz va

FAN VA TA’LIM FIDOYILARI


123

timsollarning yashirin, tagma’no qatlamlarini ham nozik his qila oladigan,

mohiyatini teran anglaydigan salohiyatga ham ega bo‘lishi lozim.

Ustoz Hamidjon Homidiyda bularning barchasi mujassam. Shuning uchun

ham olimni zullisonayn olim deyish barobarida har ikki tilning poetik

imkoniyatlarini yaxshi biladigan va bir-biriga qiyoslab, mohiyatini teran ocha

oladigan iqtidor sohibi deb baholash lozim bo‘ladi. Buni biz olimning “Barhayot

she’riy qasr”, “Firdavsiy va Navoiy”, “Shohnomaning shuhrati”, “Boqiy bo‘ston

tarovati”, “Firdavsiy va o‘zbek adabiyoti” kabi ilmiy, ilmiy-ommabop kitoblari

misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Olim bu yo‘nalishdagi tadqiqotlarida asosiy

e’tiborni an’ana va ijodiy ta’sir masalalariga qaratadi. Xususan, olim

qarashlarida “Shohnoma”dagi yetakchi motivlarning xalq og‘zaki ijodi

namunalari hisoblangan ertak va afsonalardan tortib Yusuf Xos Hojib, Atoiy,

Sakkokiy, Alisher Navoiy, Bobur, Ogahiylar ijodi va XX asr o‘zbek

adabiyotidagi o‘rni masalalari keng yoritiladi. Bunda asosiy e’tibor

“Shohnoma”dagi yetakchi obrazlarning tilga olingan adiblar ijodida muayyan

poetik maqsadni ifodalashdagi vazifasiga urg‘u qaratiladi.

Hamidjon Homidiy ilmiy izlanishlarida “Avesto”ni o‘rganish alohida

sahifani tashkil etadi. Buni olimning “Avesto” saboqlari haqida chop etilgan

“Avesto”ning adabiy, ilmiy qimmati”, “Avesto” fayzlari”, “Avesto” va tibbiyot”,

“Avestodan Shohnomaga” kabi kitoblari misolida ham ko‘rishimiz mumkin.

Olimlarimiz haqli ravishda, qayd etganlaridek, Hamidjon Homidiy “Avesto”ga

oid manba matnlarini qiyosiy asosda chuqur o‘rganadi va asar haqidagi qimmatli

xulosalarini bayon etadi. Eng muhimi, bu bebaho yodgorlik mohiyatida yotuvchi

va o‘zidan keyingi dinlarga ham asos bo‘lib xizmat qiluvchi hayotbaxsh

konsepsiyasiga alohida e’tibor qaratadi. Jumladan, undagi ko‘pxudolik va u bilan

bog‘liq bo‘lgan juda ko‘p zararli udumlarning rad etilishi va yakkaxudolik

g‘oyasining hayotga tatbiq etilishining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot

rivojida juda katta ahamiyati haqidagi chuqur tahliliy ilmiy xulosalar olim

kuzatishlarining ziynatidir. Bugina emas, olim jiddiy izlanishlar ”Bundaxishn”,

“Dinkard” singari yodgorliklar asosida mazdoparastlik dinining peshvosi

Zardushtning ilmiy biografiyasini yaratishga muvaffaq bo‘ldi.

Hamidjon Homidiyning ilmiy izlanishlarini kuzatganda, bir jihat e’tiborni

o‘ziga tortadi, ya’ni uning barcha ilmiy tadqiqotlarida ilmiylik bilan ma’rifiylik

uyg‘unlashib ketadi. Bunga “Shohnoma” va “Avesto” haqidagi izlanishlarida

ham guvoh bo‘lamiz. Ayniqsa, olimning ilmiy-ommabop yo‘sinda tartib qilgan

“Tasavvuf allomalari”, “Allomalar olami”, “Olis-yaqin yulduzlar”, “Ko‘hna

sharq darg‘alari”, “Daholar davrasi”, “Mashriqzamin hikmat bo‘stoni” va boshqa

shu kabi ko‘plab kitoblarida, asosan, Sharq ma’rifatparvar ziyolilari va tasavvuf

allomalarining ibratli hayoti va ijodiy sahifalari yoritiladi. Ayniqsa, olimning


124

“Mashriqzamin hikmat bo‘stoni” nomli kitobida juda ko‘plab olim-u

fuzolalarning ma’rifiy xarakterdagi qarashlarining jamlangani tahsinga loyiq.

Zero, olimning tiynatida ham ma’rifatlilik, suhbatdoshga har bir fikrini asrlar

davomida sayqallangan purma’no hikmat-u ibratlar bilan ziynatlab yetkazish

ustuvordir. Matnshunos va manbashunos olim ilk bor “Tazkirat ul-avliyo”,

“Dorobnoma”, “Qissai Somironshoh” singari manbalarni ilmiy iste’molga olib

kirdi.

Bu yil Prezidentimiz tomonidan “Keksalarni e’zozlash yili” deb e’lon

qilindi. Har yili 9-may Xotira va qadrlash kuni sifatida keng nishonlanadi. O‘sha

kuni o‘tganlarni yod aylash, ular xotirasiga hurmat bajo keltirish, xonadonlarga

tashrif buyurib, nuroniylik gashtini surayotgan otaxon-u onaxonlarning holidan

xabar olish, ularning duosidan bahramand bo‘lish yaxshi amallardan biriga

aylanib bermoqda. Zero, xalqimizga xos eng ulug‘ xislatlardan biri ham ana

shunda namoyon bo‘ladi. Ustoz Hamidjon Homidiy xalqimiz tiynatiga xos ana

shu katta hikmatni teran anglaganlardan. Shu bois ham uzoq yillar o‘zi faoliyat

yuritgan dargohda birga ishlagan hamkasblari yoki hammaslak va hamsuhbat

bo‘lgan ustoz-u do‘stlari haqida yozilgan tazkiralarida ular siymosini abadiyatga

muhrlashdek savobli ishlarni amalga oshirib kelmoqda. Shu ma’noda olimning

“Ajdodlar sabog‘i – aql qayrog‘i”, “Ustozlar sabog‘i – aql chirog‘i”, “Nizomiy

dilbandlari”, “Namangan adiblari” kabi asarlari xarakterlidir. Mazkur xotiralarda

ustoz o‘zi saboq olgan, birga ishlagan yoki saboq bergan ustoz-u shogirdlar

haqida yozadi. Ularning yetuk rahbar yoki murabbiy, olim yoxud ijodkor bo‘lish

barobarida insoniy qalb javohirlarini ochishga e’tibor qaratadi. Shunchaki e’tibor

qaratmaydi, balki o‘zi guvoh bo‘lgan biror bir hayotiy lavha yoki epizod bilan

asoslaydi.

Shu jihatdan “Ustozlar sabog‘i – aql chirog‘i” tazkirasi xarakterlidir.

Ayniqsa, uzoq yillar institutda rektor bo‘lib faoliyat yuritgan Sh. Abdullayev,

Z. R. Nuriddinov kabi rahbarlar, A. Qayumov, Y. G‘ulomov, E. Yusupov,

M. Asqarova, N. Mallayev, H. Sulaymon, M. G. Davletshin, A. Alimuhamedov,

Sh. Shomuhamedov, S. Usmonov, A. Rashidov va boshqa kasbdosh ustozlar

haqidagi xotiralar o‘zining ma’rifiy qimmati bilan alohida ahamiyatga molikdir.

Zero, bu xotiralarda tilga olingan rahbar-u olimlar ilmiy-amaliy salohiyatdan

tashqari juda katta insoniy qalb egalari ekaniga ishonch hosil qilamiz. “Nizomiy

dilbandlari” kitobida shu dargohda tahsil olgan shoir-u adiblar haqida ham

qimmatli ma’lumotlar jamlangan asarlaridan namunalar berilgan.

Ustoz Hamidjon Homidiy yirik olim va ma’rifatparvar bo‘lish barobarida

mohir pedagog, tashkilotchi rahbar va shogirdlariga jonkuyar ustoz hamdir.

Ustoz uzoq yillardan beri talabalarga o‘zbek adabiyotidan saboq berib kelmoqda.

O‘ttiz yillardan ziyodroq o‘zbek adabiyoti kafedrasiga mudirlik qildi. Uning


125

rahbarligida o‘ndan ortiq tadqiqotchilar ilmiy darajali bo‘lishdi. Olim uzoq

yillardan buyon O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent davlat sharqshunoslik

institutlarida hamda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti qoshidagi

doktorlik dessertatsiyalari himoya qilinadigan ixtisoslashgan Ilmiy

kengashlarning a’zosi sifatida adabiyotshunoslik ilmi rivojiga munosib hissa

qo‘shib keldi. Ustozni muborak 80 yillik tavallud ayyomi bilan qutlar ekanmiz,

hamisha shogirdlar ardog‘ida bo‘lib, uzoq umr, sihat-salomatlik va ilmiy-ijodiy

bardavomlik tilab qolamiz.

Qahramonov Q. (TDPU)

SHOGIRDLAR MEHRINI QOZONGAN USTOZ

Texnika fanlari doktori, professor Mirkomilov

Shavkat Miromilovich 1946-yil 23-dekabrda Toshkent

shahrida tavallud topgan. 1963-1968-yillarda Nizomiy

nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining

tabiiyot-geografiya fakultetida kimyo-biologiya mutaxas-

sisligi bo‘yicha tahsil olgan. U 1968-yildan beri Nizomiy

nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetida

samarali mehnat qilmoqda.

Sh. M. Mirkomilov 1977-yilda Sankt-Peterburgda

aspiranturani o‘qib, muddatidan oldin nomzodlik

dissertatsiyasini, 1997-yilda doktorlik dissertatsiyasini

muvafaqqiyatli himoya qildi. Olimning ilmiy ishi paxta tozalash sanoati

chiqindisi va g‘o‘zapoya xomashyosidan sifatli selluloza olish, undan

mikrokristal selluloza va uning gelini olish, xossalarini o‘rganish va

texnologiyasini ishlab chiqarishga tatbiq etishga bag‘ishlangan.

Shavkat Miromilovich respublika va xalqaro anjumanlarning faol

qatnashchilaridan biridir. Ilmiy maqolalar, tezislari mahalliy va chet ellarda

nashr etiladigan ilmiy jurnallar, simpozium va konferensiyalar to‘plamlarida

chop etilgan. Bu sohalar bo‘yicha u 200dan ortiq ilmiy ish, jumladan:

N. G. Rahmatullayev, H. T. Omonov, A. Y. Iskandarovlar bilan hammualliflikda

yozilgan “Kimyodan olimpiada masalalari” o‘quv qo‘llanmasi (Toshkent:

O‘qituvchi, 2007) “Yilning eng yaxshi o‘quv qo‘llanmasi” tanlovida 3-o‘rinni

egallagan. “Kimyo texnologiyasi fanidan amaliy ishlar, masala va testlar

to‘plami” o‘quv qo‘llanmasi (Toshkent: Universitet, 2006), “Anorganik kimyo”

o‘quv qo‘llanmasi (Toshkent: Universitet, 2007), “Polimerlar kimyosi” o‘quv

qo‘llanmasi (Toshkent: Navro‘z, 2013), “Noorganik kimyodan laboratoriya


126

ishlari” metodik qo‘llanmasi (Toshkent: Universitet), N. G. Rahmatullayev,

H. T. Omonovlar bilan hammualliflikda yozilgan “Kimyo o‘qitish metodikasi”

darsligi (Toshkent: Iqtisod-moliya, 2013) 2014-yil “Yilning eng yaxshi darslik

va o‘quv qo‘llanmasi” respublika tanlovida 2-o‘rinni egallagan. Shuningdek, u

10ta metodik qo‘llanma 15ta mualliflik guvohnomasi va 6ta O‘zbekiston

Respublikasi patenti muallifidir. 2005-2006-o‘quv yillarida “Kimyo-ekologiya”,

2010-2011-o‘quv yillarida “Kimyo” va 2011-2012-o‘quv yilida “Kimyo o‘qitish

metodikasi” bakalavriat yo‘nalishi ochilishi bilan bu yo‘nalishlar DTSlari, fan

dasturlari, o‘quv rejalari va ular asosida ishchi fan dasturlari, ishchi o‘quv

rejalari yaratilishida faol ishtirok etdi.

Uning rahbarligida fakultetda birinchi xo‘jalik shartnomalari tuzildi. 1979-

1981-yillarda Rossiyaning Arxangelsk shahridagi Solonbala va 1982-1984-

yillari Arxangelsk viloyati, Novodivinsk shahridagi Arxangelsk selluloza-qog‘oz

ishlab chiqarish kombinatlari va 1985-1990-yillarda Toshkent chinni zavodi

bilan xo‘jalik shartnomalari tuzilib, ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Ilmiy tadqiqot

ishlarining natijalari O‘zbekistonda, Rossiyada va Italiyaning Albissola

shahridagi “Piral” firmasida o‘tkazilgan tajriba-sinov bo‘yicha ishlab

chiqarilgan, yuqori sifatli, yupqa devorli chinni va sopol buyumlari Toshkent,

Moskva, Praga, Xelsinki, Budapesht, Sofiya, Anqara, Varshava, Tokio, Rim,

Seul shaharlaridagi simpozium, anjuman va ko‘rgazmalarda munosib baholandi.

Yaratilgan ishlanmalar katta iqtisodiy samara bilan Toshkent chinni zavodida

amaliyotga tatbiq etildi.

Sh. M. Mirkomilov 1985-1996-yillarda tabiiyot-geografiya fakulteti

dekani, 1998-2002-yillarda tabiiy fanlar fakulteti dekani, 2005-yildan 2012-

yilgacha “Kimyo o‘qitish metodikasi” kafedrasiga rahbarlik qildi. U ilmiy

rahbarligida uning talabalari respublika olimpiadalarida faxrli o‘rinlarni egallab

kelishgan.

Kafedra mudiri sifatida kafedraning o‘quv, moddiy-texnik va laboratoriya

bazasini mustahkamlash, o‘quv jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari

joriy etilishiga katta ahamiyat berdi. Uning rahbarligida kafedraning barcha

professor-o‘qituvchilari e’tibori o‘quv-tarbiyaviy jarayonni yuqori darajaga olib

chiqish va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashga qaratildi. Shu davr

mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi ilmiy-tadqiqot

institutlari, O‘zbekiston Milliy universiteti, Samarqand, Xorazm, Buxoro,

Termiz, Qarshi davlat universitetlari, Jizzax, Navoiy, Qo‘qon, Toshkent viloyati,

Nukus pedagogika institutlari, umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-

hunar kollejlari bilan ilmiy-pedagogik aloqalarni mustahkamladi.


127

Olim o‘z ish tajribasi va ilmiy salohiyatini ko‘plab magistrant va talaba

yoshlarni ilmiy va ma’naviy yuksaltirishga bag‘ishlamoqda. Uning ilmiy

rahbarligida 2ta katta ilmiy xodim-izlanuvchi va magistrlar, ko‘plab bitiruvchi

kurs talabalari zamonaviy ta’lim texnologiyalarini amaliyotga joriy qilish

masalalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqda. Olim yosh avlodga

kimyo fanidan chuqur bilim berish bilan birga, Vatanga sodiqlik hamda milliy

g‘oyani singdirib bormoqda. Ulkan hayotiy tajriba va ilmiy-pedagogik

salohiyatga ega bo‘lgan olim hozirgi kunda zamonaviy texnologiyalardan

xabardor, jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni tez ilg‘ab oladigan, kasbiy

raqobatga chidamli bo‘lgan ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash ishiga munosib

hissa qo‘shmoqda.

Saydahmadova Sh. R. (TDPU)

UNIVERSITET TARBIYALAGAN OLIM

Bolaligi Toshkent shahrining so‘lim go‘shalaridan

biri bo‘lgan Qorasuv dahasining “Avayhon” mahallasida

o‘tgan Botir Baymetov maktabda o‘qib yurgan davridan

boshlab el ardog‘idagi rassom, O‘zbekistonda xizmat

ko‘rsatgan san’at arbobi Zokir Inag‘omov, professor Malik

Nabiyev, professor Kozim Eminov kabi ustozlardan

tasviriy san’atning sir-asrorini puxta egallashga intildi.

Hozir u Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika

universiteti tasviriy san’at va uni o‘qitish metodikasi

kafedrasining mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, professor, O‘zbekiston Badiiy

Akademiyasi ijodkorlar uyushmasi a’zosi, dilkash murabbiy, yuzlab

talabalarning mohir ustozidir.

B. Baymetov 1953-yil 25-iyunda Toshkent shahrida xizmatchi oilasida

tavallud topdi. U 1960-1970-yillarda 112-umumta’lim maktabida ta’lim oldi.

1979-yilda Nizomiy nomidagi TDPIni rasm va chizmachilik o‘qituvchisi

mutaxassisligi bo‘yicha tugatib, qalamtasvir kafedrasida o‘qituvchi lavozimida

ish boshladi. Yosh pedagog o‘z faoliyatining birinchi kunidan boshlab

talabalarga tasviriy san’atning nozik sirlaridan saboq berdi va tez orada talaba-

yoshlar qalbidan o‘rin oldi. U tinmay izlanar, o‘qir va o‘zining mahoratini yana-

da oshirishga harakat qilar edi. Yosh o‘qituvchi asosiy ishlari bilan bir qatorda

iqtidorli yoshlarni izlash, ular bilan qo‘shimcha mashg‘ulotlar uyushtirish

bo‘yicha ham talaygina ishlarni olib bordi.


128

1992-yil Moskva shahrida Rossiya Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi,

davlat mukofoti laureati, professor V. S. Kuzin rahbarligida tasviriy san’at

o‘qitish metodikasi ixtisosligi bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini

muvaffaqiyatli himoya qildi hamda pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasiga

ega bo‘ldi.

B. Baymetov qalamtasvir, plastik anatomiya, tasviriy san’at o‘qitish

metodikasi fanlaridan nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni yuqori saviyada olib

bormoqda.

O‘tgan 36 yildan ortiq vaqt mobaynida u yuzdan ortiq talabalarning bitiruv

malakaviy ishlari, magistrlik dissertatsiyalariga ilmiy rahbarlik qildi. Hozirda

ular mamlakatimizning tasviriy san’atga ixtisoslashgan maxsus litsey va

maktablari, Badiiy akademiya tasarrufidagi kasb-hunar kollejlari, umumta’lim

maktablari va oliy ta’lim muassasalarida yoshlarga tasviriy va amaliy san’at

sirlarini o‘rgatmoqda.

B. Baymetov uzoq yillik pedagogik faoliyati davomida universitet va

fakultetning jamoat ishlarida faol qatnashib keldi. Jumladan, u universitet kasaba

qo‘mitasi prezidiumi a’zosi, 1982-1987-yillarda fakultet boshlang‘ich kasaba

uyushmasi raisi, 1992-1994-yillarda fakultet o‘quv ishlari bo‘yicha dekan

muovini, 1997-1999-yillarda tasviriy san’at va uni o‘qitish metodikasi

kafedrasining mudiri, 1999-2007-yillarda badiiy grafika fakulteti dekani

lovozimlarida ishladi. 2008-yildan boshlab hozirgi kungacha esa tasviriy san’at

va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi mudiri lavozimida faoliyat ko‘rsatmoqda.

Uning sa’y-harakatlari bilan “Amaliy san’at” bakalavriat ta’lim yo‘nalishi,

“Tasviriy san’at” magistratura mutaxassisligi ochildi. Uning bevosita

rahbarligida DTS va o‘quv rejalari ishlab chiqildi.

B. Baymetov tasviriy san’at sohasida respublika olimlari orasida o‘ziga xos

o‘ringa ega. U fakultetda o‘qitiladigan mutaxassislik fanlarining samaradorligini

oshirish hamda respublikamizda tasviriy san’atni o‘qitish metodikasi bo‘yicha

ilmiy izlanishlar olib bormoqda. B. Baymetovning respublika va xorijiy

jurnallarda tasviriy san’at o‘qitishning dolzarb muammolariga bag‘ishlangan

yuzdan ortiq ilmiy maqolalari e’lon qilingan. Uning o‘zbek milliy xalq amaliy

san’ati asosida yaratgan naqsh namunalari tasviriy san’at dasturlariga kiritildi.

Jumladan, uning muallifligida “Qalamtasvir”, “Chizmatasvir”, “Plastik

anatomiya”, “Haykaltaroshlik”, “Tasviriy san’at texnologiyasi va nusxa


129

ko‘chirish”, “Portret qalamtasviri”, “Qalamtasvir asoslari” kabi darslik, o‘quv va

uslubiy qo‘llanmalar yaratildi.

B. Baymetov “Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi” ixtisosligi bo‘yicha

mustaqil tadqiqotchi-izlanuvchilarga ilmiy maslahat bermoqda.

B. Baymetov universitet va fakultet miqyosidagi namunali ishlari uchun

Xalq ta’limi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda universitet rektorati

tomonidan bir necha bor taqdirlangan. Jumladan, 1995-yilda “Eng yaxshi ilmiy

ish uchun”, 2001-yilda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan “Yilning

eng yaxshi o‘quv qo‘llanmasi uchun” hamda 2001-yil natijalariga ko‘ra,

universitet Ilmiy kengashi qarori bilan “Yilning eng yaxshi dekani” deb topilgan.

2006-yilda uning bakalavriat yo‘nalishlari uchun yaratgan “Qalamtasvir”

darsligi respublikada o‘tkazilgan “Yilning eng yaxshi o‘quv adabiyoti” tanlovida

g‘oliblikni qo‘lga kiritdi. 2011-yilda esa respublika badiiy ta’lim rivojiga

qo‘shgan ulkan hissasi uchun O‘zbekiston Badiiy akademiyasining maxsus

diplomi bilan taqdirlandi.

B. Baymetov bir necha bor Respublika Fan va texnologiyalar markazi

tomonidan e’lon qilingan innovatsion tanlovlarda qatnashib, g‘oliblikni qo‘lga

kiritgan. Uning bevosita rahbarligida universitetning muzeylar majmuasi

yaratildi. Universitet bosh binosi maydonida Nizomiy byustini o‘rnatishda

O‘zbekiston xalq rassomi I. Jabborov bilan bosh fasadning dizayn ishlarini

amalga oshirdi.

Talabalar o‘rtasida o‘tkaziladigan Respublika fan olimpiadasida u

fakultetga rahbarlik qilgan yillari 6 nafar talaba shogirdi g‘olib bo‘lgan.

Shuningdek, ko‘plab talabalar Respublika miqyosida o‘tkaziladigan tanlovlarda

qatnashib, “Mirzo Ulug‘bek” (2001-2002, 2002-2003), “Alisher Navoiy” nomi-

dagi (2003-2004, 2004-2005, 2012-2013-o‘quv yillarida) Davlat stipendiyasi

sohiblari bo‘ldi. B. Baymetov iqtidorli aspirant va tadqiqotchilarga ilmiy

rahbarlik qilishda ham muayyan muvaffaqiyatlarga erishdi. Jumladan, uning

rahbarligida 2 nafar ilmiy xodim nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Botir

aka hozir kuch-g‘ayratga to‘lgan, undan biz katta asarlar kutib qolamiz.

Tolipov N. (TDPU),

Azimov S. (Buxoro DU)


130

YUKSAK SALOHIYAT EGASI

Universitetimizning 80 yillik muborak to‘yi

munosabati bilan bu ulug‘ dargohda uzoq yillar (50 yildan

ortiq) o‘qituvchi, dotsent, professor, “Nazariy fizika”

kafedrasining mudiri, fakultet dekani lavozimlarida

ishlagan Ahmadjon Ibrohimovich Boydedayevning

sermazmun hayotini kasbdosh do‘stlari, shogirdlari,

qo‘lida ta’lim olgan respublikamizning minglab

o‘qituvchilar jamoasi yuksak faxr hissi bilan eslaydi.

Ahmadjon Boydedayev 1955-yilda hozirda Mirzo Ulug‘bek nomidagi

O‘zMUning fizika-matematika fakultetini tamomlaganidan keyin yo‘llanma

asosida Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutiga (hozirda

universitet) kelgusida aspiranturaga kirish rejasi bilan ishga yuborildi va

professor R. X. Mallin mudirlik qilayotgan nazariy fizika kafedrasida o‘qituvchi

lavozimidan o‘z pedagoglik faoliyatini boshladi.

1955-1956-o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab termodinamika va

statistik fizika kursini o‘qiy boshladi. Keyingi o‘quv yillarida elektrodinamika,

kvant mexanika, yadro fizikasi, ba’zan klassik mexanika bo‘yicha ma’ruzalar

o‘qidi va amaliy mashg‘ulotlar olib bordi. U 1961-yil yanvar oyida Moskva

viloyati pedagogika universitetining aspiranturasiga qabul qilindi va ilmiy

faoliyatini boshladi. 1964-yilning iyun oyida Moskvada “Некоторые вопросы

кинетики времена колебательной релаксации в газах” mavzusidagi

nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi va TDPUda pedagogik

va ilmiy faoliyatini umrining oxirigacha davom ettirdi.

Ahmadjon Boydedayev o‘qitishda nazariyaning rolini juda yaxshi

anglagani tufayli nazariyotchilikni o‘ziga kasb qilib tanladi, unga sodiq bo‘ldi va

barchaga uning qudratini ko‘rsatishga harakat qildi. U ko‘pchilikning amaliyotga

ruju qo‘yishini, uni ko‘klarga ko‘tarishini uncha xushlamasdi, ba’zilarning

nazariyaga chap ko‘z bilan qarashlariga mutloqo qarshi bo‘lib, amalda nazariya

va amaliyotni o‘rinli uyg‘unlashtirishga undab, mashhur olim K. A. Timiryazov

“Qirq yillik nazariya insonga qirq yil davomida amaliyot bera olmagan narsani

berdi”, – degan so‘zlarni eslatishni yaxshi ko‘rardi. Shu bois, mustaqillik

UNIVERSITETNING TAMAL TOSHINI QO‘YGANLAR


131

yillarining boshidan nazariy fizikaning turli sohalari bo‘yicha talabalar uchun

qo‘l keladigan darslik va qo‘llanmalarni yozishga kirishdi.

“Nomuvozanatli statistik fizika asoslari” qo‘llanmasida talabalarga

ehtimollar taqsimoti funksiyasining fazo va vaqt bo‘yicha o‘zgarishini

aniqlaydigan tenglamani topish va uni yechish sirlarini, so‘ngra ular asosida

makroskopik fizik parametrlar va ularning tenglamalarini aniqlash yo‘llarini

o‘rgatdi.

O‘tgan asrning 90-yillarida olim tabiatdagi kuchlar va ularning

xususiyatlarini ochib, eng nozik masala – olamning evolutsiyasi, ya’ni “qaynoq

portlash”dan keyingi koinotning evolutsiyasi, fizik jarayonlarning kechishini aks

ettiruvchi asarini yakunladi va unda insonning asriy orzusi bo‘lgan olamning

qanday vujudga kelganligiga tegishli ilmiy tahlilini berdi.

A. Boydedayev o‘zining ko‘p yillik ilmiy va pedagogik faoliyati davomida

talabalarga mazmunli va maroqli ma’ruzalar o‘qish bilan birgalikda fizikaning

turli sohalari, jumladan, termodinamika va statistik fizika asoslari, nisbiylik

nazariyasi, kosmologiya, akustika bo‘yicha ko‘p yillar ilmiy-tadqiqot ishlarini

olib bordi. Uning natijasi o‘laroq oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun bir

qancha darslik va o‘quv qo‘llanmalari, shuningdek, umumta’lim maktablari

uchun darsliklar yaratdi.

Inson umrini “oqar daryo”ga o‘xshatish bejiz emas. Har qanday daryo

ma’lum masofaga cho‘zilib borar ekan, u o‘z yo‘lida qanchadan-qancha savobli

ishlarni amalga oshiradi, o‘zi yetib borgan joylarni obi-hayot bilan ta’minlaydi,

jon bag‘ishlaydi, go‘zal dalalar, bog‘lar yaratadi. Biroq oqib o‘tgan suv orqaga

qaytmaydi. Aynan shu jihati bilan ham u inson umriga o‘xshaydi. Savobli ishlar

qilmoqqa oshiqmoq ham insonlarning eng yaxshi fazilatidir. Har qanday inson

buni hech qachon yoddan chiqarmasligi va o‘z umrini, hayot yo‘lini sermazmun,

sermahsul, faqat savobli amallar bilan o‘tkazishga harakat qilmog‘i zarur.

Bunday insonlarni el-yurt har doim hurmat qiladi, ardoqlaydi, yaxshi ko‘radi.

Darhaqiqat, Ahmadjon aka ham yuqorida keltirilgan ulug‘ fazilatlarni

o‘zida mujassamlashtira olgan, kishini to‘g‘ri, adolatli yo‘lga boshlovchi, yosh

avlodning komil inson bo‘lib yetishishida o‘zining beminnat xizmatini,

ayamaydigan insonlar qatoridagi ustoz, olim va yuksak salohiyat egasi edi.

Mamadazimov M.,

Nurillayev B. (TDPU)


132

ILM DARGOHINING FAOL TASHKILOTCHISI O‘zbekistonda pedagogika oliy ta’lim muassasalari

uchun tasviriy san’at va chizmachilik fanlari bo‘yicha

pedagogik kadrlar tayyorlash sifatini oshirish maqsadida

1955-yil Nizomiy nomidagi TDPIda “Badiiy grafika”

fakulteti tashkil etildi.

Ahmadjon Ikromovich Inag‘omov 1940-yil

3-aprelda Toshkent shahrida ishchi oilasida tavallud

topgan. 1957-yilda umumta’lim maktabini a’lo baholar

bilan bitirib, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat

pedagogika institutining (hozirgi universitet) “Badiiy grafika” fakultetiga

o‘qishga hujjat topshiradi va imtihonlardan muvaffaqiyatli o‘tadi.

Mazkur institutni tugatib, 1961-yilda o‘z pedagogik faoliyatini qalamtasvir

va rangtasvir kafedrasining laboranti lavozimida boshlaydi, keyin assistent,

o‘qituvchi, katta o‘qituvchi, kafedra mudiri lavozimlarida davom ettirdi.

Ilm-fan bilan shug‘ullanishi, tinimsiz mehnat qilishi tufayli, fakultetda

birinchilar qatorida 1980-yilda pedagogika tarixi va nazariyasi bo‘yicha

pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun “Совершенствования

эстетическо-трудового воспитания подрастающего поколения (учащихся

средних школ) средствами изобразительного искусства” mavzusida

nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Tasviriy san’at o‘qitish metodikasini

rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan olim sifatida tanildi. 1982-yilda u dotsent

ilmiy unvonida tasdiqlandi.

1977-1990-yillarda “Badiiy-grafika” fakulteti dekani bo‘lib ishladi.

1977-yilda fakultet kengayib, talabalar soni ortishi munosabati bilan

fakultetda uchta mustaqil kafedra faoliyat ko‘rsata boshladi. Bular: qalamtasvir,

rangtasvir va tasviriy san’at va chizmachilik o‘qitish metodikasi kafedralari edi.

“Tasviriy san’at va chizmachilik o‘qitish metodikasi” kafedrasining

asoschisi va uning birinchi mudiri dotsent A. I. Inag‘omovdir.

Fakultet dekani bo‘lishi munosabati bilan “Tasviriy san’at va chizmachilik

o‘qitish metodikasi” kafedrasiga 1977-1990-yillarda dotsent Po‘lat Odilov

mudirlik qildi. 1990-yildan 1998-yilgacha bu kafedraga yana dotsent

A. I. Inag‘omov mudirlik qildi. Kafedrada shu davrlarda dotsent B. Azimova,

M. Isayeva, J. Majidov, R. Rajabov, S. Abdirasilov, katta o‘qituvchilar

T. Boltaboyev, O. Umrzoqova, F. Musaqulov, L. Shelamonovalar faoliyat


133

ko‘rsatdi. Tasviriy san’at va chizmachilik o‘qitish metodikasi kafedrasining

mudiri, dotsent A. I. Inag‘omovning ilmiy rahbarligida O‘zbekiston maktablarida

tasviriy san’at va chizmachilik fanlarini o‘qitish muammolari va amaliy faoliyat

masalalarini yoritishga bag‘ishlangan ilmiy-pedagogik tadqiqotlar olib borildi,

ko‘plab fan nomzodlari tayyorlandi: Kim Aleksandr (1990), R. Rajabov (1991),

G. Ershov (1992), S. Abdirasilov (1993), U. Nurtayev (1994) shular

jumlasidandir.

Ajoyib va kamtarin ustoz A. Inag‘omov ilmiy faoliyat bilan

shug‘ullanuvchi yosh izlanuvchi-tadqiqotchilarga katta e’tibor qaratdi va

rahbarlik qildi, tasviriy san’at o‘qitish metodikasining dolzarb muammolariga

doir 70dan ziyod ilmiy maqolalar, O‘zbekiston maktablari uchun “Tasviriy

san’at” fan dasturlari, ilmiy-metodik ishlanmalari, o‘quv qo‘llanmalari muallifi

hisoblanadi.

Umumta’lim maktablarida tasviriy san’at fani O‘zbekiston mustaqillikka

erishgunga qadar sobiq Ittifoqda yaratilgan tasviriy san’at fani darsliklarining

o‘zbek tiliga tarjimasi asosida oqitilar edi. 1990-yillardan boshlab Inag‘omov va

B. Piontiklar tomonidan maktab boshlang‘ich sinfl tasviriy san’at kursidan milliy

ma’lumotlar asosida namunaviy dastur tuzildi va ularning ishlanmalari ilg‘or

maktablarda tajriba-sinovlaridan o‘tkazilgandan so‘ng, o‘quv jarayoniga tatbiq

etildi.

Dotsent A. Inag‘omovning yuqori malakali pedagog kadrlar tayyorlashdagi

ko‘p yillik xizmati e’tiborda bo‘lgan u “Xalq ta’limi a’lochisi” ko‘krak nishoni

hamda vazirlik va Nizomiy nomidagi TDPUning bir qancha faxriy yorliqlari

bilan taqdirlangan.

Ilm dargohining ajoyib olimi, o‘z kasbiga sadoqatli, talabchan, samimiy,

kamtarin inson Ahmadjon Ikromovich Inag‘omovning yorqin xotirasi professor-

o‘qituvchilar, shogirdlari va keng jamoatchilik qalbida o‘lmas siymo sifatida

mangu yashaydi.

Abdirasilov S. F.,

Rajabov R. K. (TDPU)


134

MUNDARIJA

UNIVERSITETNING 80 YILLIGI

Azimov I., Homidiy H., Jo‘rayeva G.

O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti

tarixidan lavhalar...................................2

Xo‘jayev A.

TDPU topologiya ilmiy maktabi:

tarixi va istiqboli....................................9

Abdullayeva B. S.

Boshlang‘ich ta’lim va jismoniy

madaniyat kadrlarini tayyorlash

o‘chog‘i.................................................15

PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,

PEDAGOGIK INNOVATIKA

Nurmanov A. T.

Trening mashg‘uloti – talabalar ritorik

kompetensiyasini shakllantirish

vositasi……..........................................19

Akramov M. R.

Ekologiya va shaxs xususiyatlari

o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni

o‘rganish muammosi............................24

Норкулова Н. Т.

Особенности проявления мотива

аффилиации в воспитании духовно-

нравственного облика

студентов.............................................30

Jo‘rayev B.

O‘quvchilarda huquqiy tushunchalarning

shakllanishiga xos qobiliyatlilik

talqini.....................….......................…37

Jobborova G. K.

Akmeologik yondashuv asosida pedagog

shaxsini shakllantirish..........................44

Клычева З., Ибодуллаева И.

К вопросу взаимоотношения младших

школьников со сверстниками и

взрослыми...........................................48

MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY

FANLAR TA’LIMI

Rixsiboyev T., Rixsiboyeva X. M.

Didaktikaning tushunarlilik tamoyili

asosida metrik masalalarni

yechish.................................................52

Muslimov N. A., Karimova N. N.,

Ubaydillayev S. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining

kasbiy kompetentligini rivojlantirishda

shaxsning individual psixologik

xususiyatlari……....…...............……. 57

Qodirov H. Kasb ta’limi o‘qituvchilarining

ahamiyatli sifatlari talqini....….......….63

Sattorov I., Sattorova B. J.,

Tillaboyev A. M. Kompyuter texnologiyalari muhitida

astronomiya o‘qitishning ayrim

masalalari.............................................69

Davletov D. E., Saparboyev J. Y.,

Soliyeva N. O. Fazoviy jismlarni o‘qitishda

analogiyadan foydalanish....................74

Fayziyeva M. R. O‘quv jarayonida moslashuvchi

tizimlarni qo‘llashning ayrim

masalalari.............................................82

Safarova N., Toshxo‘jayeva N. O‘zbekistonning iqtisodiy geografik

o‘rni va geografiya ta’limi...................87

IJTIMOIY VA GUMANITAR

FANLAR TA’LIMI

Стив Сигмиллер, Адилова С. А. К вопросу изучения видовременных

форм английских глаголов и их

узбекских эквивалентов....................93

Фузаилова Г. Роль исторического источника в

формировании познавательной

деятельности студентов..................100


135

Raxmatullayeva O. Amir Temur hayoti va faoliyati

tarixshunosligi materiallaridan ta’lim

jarayonida foydalanishning ba’zi

masalalari...........................................106

Babashev F. A. Jadid ma’rifatparvarlarining didaktik

qarashlarida xorijiy tillarni o‘rganish

motivlari.............................................112

SAN’AT VA JISMONIY

MADANIYAT TA’LIMI

Xonkeldiyev Sh. X., Xasanov A. T. Jismoniy tayyorgarlik darajasining gavda

tuzilishi xususiyatlariga bog‘liqligini

o‘rganish metodikasi..........................118

FAN VA TA’LIM FIDOYILARI

Qahramonov Q. Ilm-u hikmat fidoyisi.........................122

Saydahmadova Sh. R. Shogirdlar mehrini qozongan

ustoz...................................................125

Tolipov N., Azimov S. Universitet tarbiyalagan olim............127

UNIVERSITETNING TAMAL

TOSHINI QO‘YGANLAR

Mamadazimov M., Nurillayev B.

Yuksak salohiyat egasi......................130

Abdirasilov S. F., Rajabov R. K.

Ilm dargohining faol

tashkilotchisi......................................132

Tuzatish

Jurnalning 2015-yil 2-soni 38-betidagi sarlavhada “tayorlash” so‘zi

“tayyorlash”, 125-betdagi 4- va 5-qator “…unga institutning o‘quv ishlari

bo‘yicha prorektori lavozimini taklif etdi va bu lavozimda Muhammadjon aka

roppa-rosa 20 yil faoliyat ko‘rsatdi” hamda shu sahifaning 6-qatoridagi “surat”

so‘zi “sur’at” deb o‘qilsin.


136

РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН

МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО

ОБРАЗОВАНИЯ

ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ

УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ

ПЕДАГОГИКА

(научно-теоретический и методический журнал)

№ 3

Muharrir: B. Mavlonov

Sahifalovchi: N. Razzoqova

Nashr ko‘rsatkichlari:

Yakka obunachilar uchun – 1076

Tashkilotlar uchun – 1077

Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan.

Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.

2015-yil 15-iyunda bosishga ruxsat etildi. 87-buyurtma.

Adadi – 1177 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.

Bichimi 70x1001/16 “Times New Roman” garniturasi.

Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.

100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,

Yusuf Xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64

Veb sayt: www.tdpu.uz

E-mail: [email protected] // [email protected]

http://www.tdpu.uz/

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

Pedagogikanew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_188_Pedagogika_2015_3.pdf · 2018-02-08 · PEDAGOGIKA 2015,...

Documents

Transcript of Pedagogikanew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_188_Pedagogika_2015_3.pdf · 2018-02-08 · PEDAGOGIKA 2015,...