NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA … file1 o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta...

1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT

PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

Qo’lyozma huquqida

UDK 796/799:371.3

MUXAMETOV AXMADJON MUXAMETOVICHNING

“QISQA MASOFAGA YUGURUVCHILARNING TEXNIK VA TAKTIK

TAYYORGARLIGINING ZAMONAVIY PEDAGOGIK USULLARI”

Mutaxassislik: 5A141901-Jismoniy madaniyat

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan

DISSERTATSIYASI

«Himoyaga tavsiya etaman»

Magistratura bo’lim boshlig’i

t.f.n. dotsent ____ M.X.Esanov

«_____»_________ 2014 yil.

JTM va BS kafedrasi mudiri dotsent

_____________K.D.Raximqulov

Ilmiy rahbar dotsent:_________

K.D. Raximqulov

Toshkent – 2014

2

MUNDARIJA

KIRISH .....................................................................................................................…..3

I bob. Tadqiqotning umumnazariy masalalari va adabiyotlar taxlili.

1. Texnik tayyorgarlik va uni shakllantirish jarayonining pedagogik-psixologik

asoslari……………………………………………………………………………….8

2. Qisqa masofaga yugurish texnikasining tahlili ............................... .........................17

3. Sprinterlikda taktik harakatlarning o’rni va ularni qo’llanilishi .................................30

4. Sprinterlikda tezkorlikni tarbiyalash munosabati bilan texnik-taktik tayyorgarlik va

ularni tayyorgarligining o’ziga xos xususiyatlari……………….……………………...34

I BOB BO’YICHA XULOSA.................................................................................43

II bob. Tadqiqotning maqsadi, vazifalari, usullari va uning tashkil qilinishi.........44

1. Tadqiqotnig maqsadi, vazifa va usullari .....................................................................44

2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik baholash

metodi yordamida tahlil qilish ........................................................................................45

3. Pedagogik tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan

foydalanish (eksperiment) ..............................................................................................48

II BOB BO’YICHA XULOSA…………………..…………………………….…56

III bob. Yengil atletika mashg’ulotlarida qisqa masofaga yuguruvchilarning

texnik-taktik tayyorgarligini muammoli o’qitish texnologiyalari uslublarini

qo’llash dasturini ishlab chiqish……………………………..…………….......…….57

1. Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik – taktik tayyorgarlik jarayonida muammoli

o’qitish texnologiyasi «ARIZ-TRIZ» uslubini qo’llash .................................................57

2. “ARIZ-TRIZ” uslubining sprinterning bilish faoliyatini jonlantirishda samaradorligi

.........................................................................................................................................63

III BOB BO’YICHA XULOSA……………...…………………………….…..…67

UMUMIY XULOSALAR...............................................................................................68

ADABIYOTLAR RO’YXATI............................................................... ......................70

ILOVA LAR

3

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatda sog’lom turmush tarzini shakllantirish,

aholini salomatligini mustahkamlash, jismonan sog’lom va ma’naviy boy yosh

avlodni tarbiyalash, fuqarolarning jismoniy tarbiya va sport bilan jiddiy

shug’ullanishlariga erishish, bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan

hisoblanadi1. O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport

to’g’risida”gi qonuni (1992 yil 14 yanvar, 2000 yil yangi tahrir), “Ta’lim

to’g’risida”gi qonun (1992 yil iyul, yangi tahrir 1997), Prezidentimiz

I.A.Karimovning “Ta’lim tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish,

barkamol avlodni voyaga yetkazish to’g’risida”gi farmoni (1997 yil 10 oktyabr),

O’zbekiston Respublika vazirlar mahkamasining 1999 yil 27 maydagi qarori va

boshqa rasmiy hujjatlar asosida “Sog’lom avlod davlat dasturi” ishlab chiqilishi

sport mutaxassislarining, ustoz-murabbiylarning chuqur bilim, yuksak malaka, boy

tajriba va mahoratga ega bo’lishi, har tomonlama yetuk, ma’naviy barkamol

kadrlar tayyorlash garovidir. Zero ustozlar har jihatdan shogirdlariga namuna

bo’la olsagina kelajakka ishonchli zamin tayyorlanadi2 . Bunga erishish uchun

murabbiylar tinimsiz izlanishlari, o’z bilim va malakalarini oshirib borishning

barcha imkoniyat va vositalaridan samarali foydalanishlari zarur.

Ommaviy sport turlari orasida yengil atletika o’zining mashhurligi bilan

yetakchi o’rinlarni egallagan. Ayniqsa sprinterlik yugurishi yengil atletika

dasturlari ichida qiziqarlilaridan biridir. Bu sport sohasining yuqori ijtimoiy

ahamiyati, sprinterlar ko’p yillik tayyorgarligi muammolarining barcha

yo’nalishlarida ilmiy izlanishlarga sezilarli darajada qiziqishlarini belgilaydi.

Respublikamizning barcha viloyatlarida, bu sport turidan jamoalar faoliyat

yuritishiga qaramasdan sprinterlarni tayyorlash yaxshi holatda emasligiga va

sezilarli muammolar yig’ilib qolganligiga sport amaliyoti guvohlik beradi.

Dunyoning kuchli sportchilari ro’yxatida bizning o’zbek sportchilarimiz nomi

1O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonuni (14 yanvar 1992 yil)., O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora

tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27 may, 1999 yil. 2 O’zbekiston Res’ublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora

tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27 may, 1999 yil.

4

ko’paymayapti. Yevropa, Osiyo, Jahon chempionatlarida, xususan, so’nggi

Olimpiya o’yinlarida chet el sportchilari yetakchilik qilishdi. Bularning ham o’ziga

xos talaygina sabablari bor. Yosh murabbiylar o’zlarini tez namoyon qilish

maqsadida, shogirdlarining tayyorgarligini ko’p tomonliligini unitib qo’yishadi.

Musobaqalarda hatto malakali sprinterlarning ham past darajada texnik va taktik

tayyorgarlikka ega ekanliklari bilinib turadi. Sprinterlik texnikasidagi xatoliklari,

musobaqalashuv faoliyati barqaror emasligi tasodifan emas.

Sportchining texnik va taktik tayyorgarligi shakllanishi ko’p hollarda intuitiv

tarzda olib boriladi. Bu hamma vaqt ham to’g’ri natija beravermaydi va keragidan

ortiq kuch sarflashga, qiyin to’g’rilanadigan xatolarni tug’ilishiga, o’quv-

mashg’ulot jarayonining samaradorliligini pasayishiga olib keladi. Sprinterlik

yugurishiga to’xtaladigan bo’lsak, bu masofani imkoni boricha maksimal tezlikda

yugurib o’tishdir. Tezlik sprinterning yetakchi fazilatidir va musobaqadagi

muvaffaqiyat asosini tashkil etadi. Tezlik tabiiy moyillik, tug’ma qobiliyat va eng

muhimi ko’p yillik tarbiya, o’rganish, tayyorgarlik va musobaqalashish jarayoni

asosida shakllanadi. Tezlik oshishining eng muhim tomoni sprinterlik

yugurishining mukammal texnikasini egallashdir. Bu sport sohasida yuqori

natijalar faqat qisqa masofaga yugurish texnikasi va taktikasi talabiga javob

beradigan psixologik, jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasiga tayanish sharti

bilangina o’sish imkoniyatiga ega.

Bir vaqtda sprinterlik texnikasi va taktikasi ratsional asosining yaratilishi

jismoniy holatidan to’la foydalanish va musobaqa mashqlaridagi harakat

potentsialini amalga oshirish imkoniyatini beradi.

Afsuski, sprinterlarning texnik, taktik tayyorgarligining avvaldan ishlab

chiqilgan an’anaviy pedagogik uslublarining qo’llanilishi amalda o’zgarmaganligi,

mashg’ulot jarayonida texnikani va taktikani mukammallashtirish, samaradorligini

oshirish uchun zarur yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalar, uslublar, vositalar

qo’llanilmayotganligi va shular bilan qurollangan kadrlarning yetishmasligi

sababli, sportchilarda natijalarning rivojlanishi to’xtab qolgan. Sprinterlik texnikasi

va taktikasi taraqqiyot darajasi o’zgarmay qolishi natijasida, nihoyaga yetgan

5

darajada tez harakatlarni takrorlashda, bir xillik paydo bo’ladigan harakatlar, bir

xil ritmda bajariladigan sharoit tug’ilib qoladi , harakatlar bir xil maksimal ritmda

ko’p marta takrorlash, bosh miya qobig’ida ma’lum steriotip hosil bo’lishiga

asoslangan odatiylik, avtomatlashish paydo bo’ladi, ya’ni “qotib qolish” yuzaga

keladi.

Men yangi boshlovchi mutaxasis, murabbiy sifatida, yuqoridagi holatlardan

havotirdaman. O‘ylaymanki, ko‘p hollarda tayyorgarlik dasturlarining “o’rta”

tayyorgarlikka ega sportchilarga tavsiyalarning, tayyorgarlik muammolari bo’yicha

adabiyotlar sonining yetishmasligi va axborotlar tanqisligi ham shu sport

sohasining rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda. Berilgan ish yosh murabbiylar va

sportchilarga qisqa masofaga yuguruvchilar tayyorgarligi xususiyatlari,

tayyorgarlik jarayonida qo’llaniladigan pedagogik uslublar, texnologiyalar,

vositalar bilan tanishish va dunyoqarshlarini kengaytirish imkoniyatini beradi, deb

o’ylayman.

Tadqiqot ob’ekti: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika

universiteti qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarlik

jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktik

tayyorgarligini oshiruvchi zamonaviy pedagogik uslublar, vositalar va yo’llar.

Tadqiqotning maqsadi: Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va taktik

tayyorgarligida muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini

qo’llanilishi samaradorli ekanligini amaliy va nazariy asoslash.

Tadqiqotning vazifalari:

1. Muammo bo’yicha ilmiy-uslubiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish

va umumlashtirish;

2. Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktikasining rivojlanish

mexanizmini qonuniyatlarini kuzatish va o’rganib chiqish;

3. Muammoli o’qitish uslublarini qo’llashda qisqa masofaga yuguruvchilarning

texnik va taktik mahorati darajasining o’zgarishlarini aniqlash;

4. Qisqa masofaga yuguruvchilarning texnik va taktikasining egallaganlik

6

darajasini pedagogik baholash metodi yordamida tahlil kilish;

5. Ko’rsatilgan pedagogik uslublarni tahlil qilish.

6. Pedagogik tajriba-sinov ishlari.

Tadqiqotning farazi: Faraz qilinadiki, tadqiqot ishida qisqa masofaga

yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarligida yangi zamonaviy pedagogik

uslublarning qo’llanilishi o‘zining samarali ekanligini amalda o‘z ifodasini topadi.

Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili: Shug’ullanuvchilar

tomonidan qisqa masofaga yuguruvchilar texnikasini egallash jarayonining nazariy

asosi, mashg’ulotlar vaqtida ularda harakat ko’nikmalari va malakalarining

shakllanishi, mutaxassislarning amaliy yo’l bilan yig’ilgan bilim va harakat

tajribasi bo’lishi kerak.

Tadqiqot ishining metodlari: Adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suhbat,

tajriba-sinov, pedagogik baholash, sistemali yondoshish.

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Masalani har tomonlama

o’rganish asosida yengil atletikachi qisqa masofaga yuguruvchilar texnik-taktik

tayyorgarligi sifatini ko’tarishning zahira imkoniyatlari aniqlandi. Bu vazifani

bajarishga yordam beruvchi vosita va usullar tajriba sinovlarida asosli ekanliklarini

isbotladilar.

Olingan tajriba, sinov ma’lumotlar yengil atletika mashg’ulotlarini o’tishda

oldingiga qaraganda ancha ratsionalroq taqsimlash zarurligi haqidagi masalani

qo’yish imkonini bermoqda.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqot ishida qisqa masofaga

yuguruvchilarning texnik va taktik tayyorgarligida yangi zamonaviy pedagogik

uslublarning qo’llanilishini har tomonlama tahlili berilgan.

-Engil atletika murabbiylarini yangi pedagogik texnologiya muammoli

o’qitish asosida mashg’ulotlar o’tish usul va uslubi birinchi marta ishlab chiqildi, u

uchta guruhdagi amallarni o’z ichiga oladi:

- Eengil atletika mashg’ulotlarida qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va

taktik tayyorgarligining muammoli o’qitish texnologiyalari bo’yicha

mashg’ulotning tayyorlov, asosiy va xulosa qismlarini o’tkazish va mashg’ulot

7

jarayonida asosiy metodik ko’rsatmalarni to’g’ri ishlatish haqidagi ma’lumotlar

ham qo’shilgan axborotni to’plash;

- bu axborotni amaliy topshiriqlar, parametrlar asosida tahlil qilish, yengil

atletikachi sprinterlar tayyorgarligini to’g’ri olib borish yo’llarini ishlab chiqish;

- murabbiy nazorati ostida sportchilarning mustaqil ijodiy fikrlash faoliyatini

o’stirish;

- yosh murabbiy kadrlar uchun zarur metodik qo’llanmalar tayyorlash

maqsadlariga erishish va bu boradagi vazifalarning bajarilishini ta’minlovchi

qarorni ishlab chiqish va qabul qilish, amalga oshirish.

Ishning sinovdan o’tishi: “Jismoniy tarbiya metodikasi va bolalar sporti”

kafedrasi 2014 yil 16 maydagi yig’ilishida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya

kilindi. Tadqiqot natijalari Toshkent davlat pedagogika universiteti professor-

o’qituvchilari ilmiy anjumanlarida, magistrantlarning ilmiy konferentsiyalarida

muhokamadan o’tgan.

Natijalarning e’lon qilinganligi: Dissertatsiya yuzasidan talabgorning

universitet miqyosida 2 ta maqolasi e’lon qilingan.

Dissertatsiyaning tuzilishi va xajmi: Dissertatsiya kirish, uch bob, to`qqiz

paragraf (3ta jadval, 4ta rasm qo’llanilgan), xulosa, 78 nomdagi foydalanilgan

adabiyotlar va ilovalardan iborat.

8

I BOB. TADQIQOTNING UMUMNAZARIY MASALALARI VA

ADABIYOTLAR TAXLILI

1. Texnik tayyorgarlik va uni shakllantirish jarayonining pedagogik-

psixologik asoslari

Sportda muvaffaqiyatga erishish uchun oddiy texnika emas,balki juda ham

mukammallashgan, zamonaviy texnika zarur.

Mukammal texnika bu eng yuqori natijaga erishish maqsadida sport

mashqlarini bajarishning eng ma’qul, samarali usullaridir. Tayyorgarlik jarayonida

texnikani egallash yangi kelganlarning elementar, soddalashgan texnikasidan

sport ustalarining yuqori texnik mahoratigacha o’zgaradi .Mukammal texnika

sportchiga harakat va faoliyatlarini eng tejamli, samarali bajarish imkonini beradi,

ba’zan sport texnikasini faqatgina harakat shakli sifatida tushunishadi. Lekin

shakl hamma vaqt jonli va tarkibi bilan uzviy bog’liq, shuning uchun ham xar

qanday mashqqa harakat shakliga va tarkibiga ko’ra qarash kerak3.

Harakat faoliyati shakli va tashqi ko’rinishida sportchi ma’lum maqsadga

qaratilgan ,o’zaro bog’langan harakatlanishda, qo’l, oyoq, bosh va gavda

qismlarini holati va ko’chishi ifodalangan. Bunda harakatning tashqi ko’rinishi

harakatlar amplitudasi, tezligi, tempi, ritmi, harakatlarning ma’lum kelishganligi

bilan xarakterlanadi4.

Sport texnikasinig tarkibi, irodaviy zo’r berishlar, muskullar qisqarishi,

zo’riqishi, bo’shashishi va ularning qayishqoqligidan foydalanish bilan

xarakterlanadi. Bundan tashqari sport texnikasi tarkibiga og’irlik kuch

harakatlarining tuzilishi, inertsiyasi, tezlanishi, sekinlashuvi va boshqa omillarni

qo’llanishi kiradi. Amaliyotda ko’p hollarda, sportchilarni faqat harakat

faoliyatining tashqi shakliga , ularning tarkibini olmasdan o’rgatish kerak, deb

o’ylashadi5.

Shu yerda jismoniy mashqlar texnikasini pedagogik xarakteristikasini

keltirib o’tish o’rinlidir (1-jadval). Bu hodisada tashqi shaklni egallash o’z-o’zidan

3 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 333 b. 4 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56 s. 5 Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167 s.

9

sportchilarni zo’riqish, bo’shashish va boshqalarni yuzaga chiqarishni namoyon

bo’lishiga o’rgatadi deb ishonishadi6. Mukammal texnikani egallash uchun buning

o’zi yetarli emas ,ya’ni irodaviy va muskul zo’r berishiga o’rgatish, harakatlarni

tez bajarish, muskullarni vaqtida bo’shashtirish ko’nikmasi zarur.

Sportchi qisqa masofaga yugurish texnikasini chuqur bilishi va texnikasining

nazariy asoslarini tushunishi shartdir. Qisqa masofaga yugurish texnikasi shakli va

tarkibiga ko’ra beomexanik, anatomik, fiziologik, psixologik va pedagogik

qonuniyatlarga tayanadi. Qisqa masofaga yugurishda harakat faoliyati shunday

tuzilishi kerakki, tayanch –muskul apparati, muskulning optimal zo’riqishi va

qisqarishida ko’proq tejamli, samarali ishlashi lozim7.

Olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari har qanday pedagogik

tizim o’zaro bog’liq bo’lgan quyidagi invariativ elementlardan tashkil topishini

ko’rsatib berdi8:

1 - o’quvchilar (sportchilar);

2 - ta’lim (tarbiya) maqsadlari;

3 - ta’lim (tarbiya) mazmuni;

4 - didaktik jarayonlar;

5 - tashkiliy shakllari;

6 -pedagog yoki o’qitishning texnik vositalari (O’TV).

6 Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s 7 . Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s.

Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s. 8 Mavlonova R. Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b., Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii.

http://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology


10

1-jadval. Jismoniy mashqlar texnikasini pedagogik xarakteristikasi

Gimnastika

Sport

O’yinlar

Turizm

Jismoniy mashqlar

texnikasi

Jismoniy mashqlarni

qo’llashda vosita va metodlar

tizimi

Harakat vazifasini maqsadi

samarali muvofiq ravishda

bajarish uslublari

Texnikasining asosi

Texnikani aniqlovchi zvenosi, negizi

Kinematik xarakteristika

Texnikasining qismlari (detallari)

Texnikasining xususiyatlari

Dinamik xarakteristika

Fazoviy

xarakteristika

Vaqt

xarakteristikasi

davomiyligi,

tezligi

Ichki kuch

Tashqi kuch

Gavda - holati

Harakat

traektoriyasi

Shakli

Yo’nalishi

Amplituda tebranish kengligi

holatlari orasidagi masofa.

Fazoviy vaqt xarakteristikasi

Harakat

tezligi

Harakat ritmi (harakatlarning

ritmi)

Ritmik xarakteristika

(harakatlar bir maromda)

А) Teng harakat

operatsiyasining

possiv kuchlar

muskullarining

cho’ziluvchanligi

B)Harakat

aniqlashining

tortishi

V)Reaktiv

kuchlar

tezlashgan

А) O’z

gavdasining

og’irlik kuchi

B) Tayanch

reaktsiyalarining

kuchi

V)Tashqi muhit-

ning qarshilik

kuchi (suv tashqi

og’irliklar,

intersion kuchlar

va x.k)

O’zgaruv-

chan

Bir me’yorli

11

Tayyorgarlik jarayoni sportchi bilim, malaka, ko’nikma olishga murabbiy

esa ularni sportchiga berishga ehtiyoj sezgandagina faoliyat sifatida boshlanadi.

Bu holatda tayyorgarlik maqsad va vazifalari murabbiy hamda sportchining

birgalikdagi faoliyatining boshi bo’lib qoladi9.

Tayyorgarlik jarayonida ikki narsa yaqqol ifodalanadi murabbiyning

o’rgatish faoliyati va Shug’ullanuvchining o’quv-bilish faoliyati. Tayyorgarlik

jarayoni negizida murabbiy va sportchining birinchi tomondan bilim, ko’nikma,

malakalarni berish va kelgusida mukammallashtirish bilan ularni ikkinchi

tomondan egallashi yotadi. Tayyorgarlik jarayonida o’rgatishning quyidagi

shakllarini ajratish mumkin; mustaqil, nazoratli, mustaqil-nazoratli10.

O’rgatishning mustaqil shaklida shug’ullanuvchi o’zi u yoki bu harakatlarni

o’rganadi .Ularni tahlil qiladi ,o’rganish vositalarini tanlaydi. Bu shakl oddiy

harakatlarni egallashda samaralidir.

Nazoratli o’rgatish shaklida murabbiy sportchini u yoki bu harakatlarga

o’rgatadigan , ularni tahlil qiladigan o’rgatish uslublarini va vositalarini tanlaydi

,shogirdining harakatidagi turli xatolarni to’g’rilovchi murabbiy ustoz rolida

chiqadi. Bu shaklni tayyorgarlikning barcha bosqichlarida, ayniqsa, birinchi etapda

qo’llash mumkin.

O’rgatishning mustaqil-nazoratli shaklida murabbiy sportchini harakatlarga

o’rgatadi, sportchi o’z harakatlarini tahlil qiladi. Murabbiy bu harakatlarni

bajarilishini xatolarini emas, balki sportchining o’z tahlilini nazorat qiladi. Bu

shakl harakatlar texnikasini mukammallashtirish va yuqori kvalifikatsiyali

sportchilar yangi texnikani o’rganishlarida qo’llaniladi. Murabbiyning pedagogik

mahorati, tarbiya jarayoni kabi ko’p qirralidir. Mutaxassisda pedagogik mahorat

Shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish va ularni jismoniy qobiliyatlarini

9 Petrovskiy. V.V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove, 1977.129s., Platonov .V.N. Podgotovka

kvalifitsirovannix sportsmenov . M.:FiS, 1986.73,94s. 10 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Mavlonova R.

Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b., Novikov A.D. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi»

O’qituvchi nashriyoti 1975 y., Ozolin N.G. Razvitie vinoslivosti sportsmena.-M.: FiS, 1959, 128s., Platonov V.N.

Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Viщa shkola, 1987, 423 s.

http://www.accuna.ru/

12

takomillashtirishda; aqlni sinchkovligini va harakat faoliyatida mustaqil fikr yurita

bilishni rivojlantirishda, texnik va taktik harakatlarga o’rgata bilishda;

Shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari, hatti-harakat motivlarini ustalik

bilan tushinib olishda va qiziqishlari, talablari, ehtiyoj va intilishlarini mohirlik

bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi11 .

Ilmiy izlanishlar Shuni ko’rsatdiki, pedagogik uslublar sportchining yoshi,

jinsi va individual rivojlanish darajasiga mos kelgan taqdirdagina samaralidir12.

Tayyorgarlikda samarali pedagogik uslubning qo’llashning asosiy tamoyili

rivojlanishdagi biologik va psixologik darajalarning birligi va o’zaro aloqasini

ta’minlash, ularni pedagogik ishni rejalashtirishda hisobga olishdir. Sport

mashg’uloti jarayonida to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita ta’sir metodlari qo’llaniladi.

Bevosita ta’sir metodlariga sportchi oldiga harakatlarning ayrim

xarakteristikalarini tenglashtirish va aniqlashtirish (masalalarni qo’yish kiradi) ,

ritmni qayta qurish , vaqt va makonda zo’r berishlarni o’zgartirish masalalarini

qo’yish kerak. Bunday uslublarni qo’llashda sportchi o’zining erkin harakatlarini

ongli ravishda boshqarish imkoniyati kutiladi. Zo’r berishdagi nozik miqdorlar,

harakat ampletudasining o’zgarishi, ritm va harakat aktining boshqa

xarakteristikalari bilan harakatlarni boshqarish ta’minlanadi. Afsuski, keltirilgan

kichik o’lchamdagi zo’r berishlar, jarayonlarning tez borishi tufayli anglab

yetilmaydi, shuning uchun tez bajariladigan harakatlar amalda erkin

boshqarilmaydi . Bunday holatda bilvosita ta’sir uslublari qo’llaniladi. Mashqlarni

bajarish sharoitlarin o’zgartirish (qiyinlashtirish, osonlashtirish, teng sharoitga

o’zgartirish), sportchining psixologik holati, harakat masalalarini ichki va tashqi

sharoitlarni hamda bilvosita masalalarni qo’yilishidan foydalanish harakatlarni

kerakli unsurlari va tarkibiga ta’sir qilish “majburiy” erishiladi. D.D. Donskiy,

S.V. Dmitrevlar og’zaki so’z uslubi sprinter harakat texnikasidagi

o’zgarishlarni qaror toptirishda qiyinchilik tug’diradi.

11 Ozolin. N. G Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s., Salamov R.S. Sport

mashg’ulotining nazariy asoslari. Ucheb. pasobie dlya VUZov. – T.: UzDJTI, 2005. – 238s. 12 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., . Nikiforov Yu.B.,

Viktorov I.B. Postroenie i planirovanie trenirovki v Legkoy atletiki . M.: Fizkultura i sport, 1978, 224s., Petrovskiy.

V.V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove, 1977.129s


13

Chunki, og’zaki so’z metodining ob’ektiv tuzilishiga qaramasdan, sportchi

ongida faqat mashqlarni bajarish ko’nikmasigina emas, balki unga bo’lgan shaxsiy

munosabatiga tayanadigan o’zining harakat masalasi tarkib topadi, deb

hisoblashgan13.

S.L. Rubinshteyn sprinter texnik va taktik tayyorgarlik uslubiyotida harakat

masalasi va uning o’zgarishini birinchi o’rinda qo’ygan va “Harakatlarni

boshqarishni tashkil qilishda shu jarayonni osonlashtiradigan masalalar muhim rol

o’ynaydi” deb fikr bildirgan edi14.

N.G.Ozolin, D.P.Markovlarning tadqiqotlaridagi ko’rsatmalari uslubning

qo’llanilishi bir fazasidagi o’zgarishlar, ikkinchisini destruktiv o’zgarishiga olib

keluvchi maksimal sur’atda bajariladigan tsiklik harakatlarda (sprinter), texnika va

taktikani amaliy jihatdan egallashda kamchilikka egaligi ko’rsatib o’tilgan.

”Sportchi mashqlarni submaksimal sur’atda to’g’ri bajarishi mumkin lekin

sprinterga zarur tezlik pasayib, maksimal sur’atda bajarilganda “eski xatolar”

yuzaga chiqa boshlaydi”15.

J. Ridjes qisqa masofaga yuguruvchi texnik tayyorgarlik jarayoniga sportchi

shaxsini va uning ijodiy fikrlashini rivojlanganligiga tayanishni kiritish” degan

g’oyani ilgari surishdi 16. Bu nazariyaning kaliti – texnik tayyorgarlikka, sportchini

shaxsini rivojlantirishga tayanishni va eng avvalo, shug’illanuvchi fikrlashini

rivojlantirishni kiritish, tegishli tayyorgarlik jarayonining zarur natijasi o’quv-

bilish faoliyatini yaratish, shug’ullanuvchi o’zi uchun ayrim dastlabki bilimlarni

ochishi zarur bo’lgan mustaqil faoliyat qilish hisoblanadi. Dastlabki bilimlar

sportchi o’zgartirib, keyinchalik turli xil vaziyatlarda qo’llay oladigan sportchi

tomonidan qurilgan model sifatida chiqadi.

Bunday tayyorgarlik natijasi ichki tuzilishini ochuvchi

shug’ullanuvchilarning bilimi, narsa va holatlarning tizimi va yaxlitligidir. Texnik

tayyorgarlik jarayonini tashkil qilishda o’quv faoliyat turiga qarab maxsus o’quv

13 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s. 14 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru 15 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s 16 Ridjec.D. Beg. http://www.Myathletics.narod.ru


http://www.мyathletics.narod.ru/

14

masalalari ko’rinishida tasavvur qilish maqsadida o’quv materialini mantiqiy-

tarkibiy tahlili ko’zlanadi .

Uzoq vaqt maboynida qisqa masofaga yugurish mashg’ulotlarida

tayyorgarlik jarayonini mukammallashtirish asosan uslublarni emperik

mukammallashtirish hisobiga olib borilayapti. Murabbiylarning diqqati ob’ekti

urinishlar va xatoni aniqlash yo’llari bilan topilgan, ularni fikrich , qulayroq

metodik usul va mashqlar bo’lmoqda. Afsuski, bunday “topilmalar”

tayyorgarlik darajasini sifatli yuqoriroq pog’onaga ko’tara olmaydi, u faqatgina

eskirgan nazariy tasavvurlarga asoslangan, mavjud metodlar doirasida

tayyorgarlikni mukammallashtirish imkonini beradi. Oldinga siljish uchun qisqa

masofaga yuguruvchilar texnik tayyorgarlik uslublarining rivojlanishini

tormozlovchi holatlar to’g’risida tanqidiy fikrlash zarur.

Haqiqatdan ham texnik tayyorgarlik boshqa ped-psixologik qonuniyatlar

orqali ro’y berami? Bugungi kunda bu borada har xil fikrlar, qarashlar mavjud.

Yu.K.Goverdovskiyning fikricha pedagogika va ped-psixologiyaning holati qisqa

masofaga yuguruvchilar texnik tayyorgarligi texnologiyalarini ishlab chiqishda

tayanch bo’lmasligi kerak17.

Shug’ullanuvchilar tomonidan qisqa masofaga yuguruvchilar texnikasini

egallash jarayonining nazariy asosi, mashg’ulotlar vaqtida ularda harakat

ko’nikmalari va malakalarining shakllanishi, mutaxassislarning amaliy yo’l bilan

yig’ilgan bilim va harakat tajribasi bo’lishi kerak. Agar tayyorgarlik jarayonida,

idrok qiluvchi sportchida fikrlashni hisobga oladigan bo’lsak, qisqa masofaga

yuguruvchilar texnik tayyorgarligi o’zining alohida qonuniyatlari bilan

rivojlanuvchi shug’ullanuvchilarning maxsus fikrlash faoliyatini tashkil qilishni

taqozo etadi. Boshqa bir fikr ped-psixologik nazariyani texnik tayyorgarlikning

uslubiy asosi sifatida tan oladi. Unga ko’ra insonni o’rab turgan borliq

ko’rinishlarini bilish asosida yotuvchi psixologik jarayonlar umumiy tabiatga ega

va umumiy qonunlarga bo’ysunadi, bu qarashning tarafdori jismoniy madaniyat

va sport sohasidagi ilm-fanning asoschilaridan biri P.F. Lestgaftdir. U sportchini

17 Piaje J.Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s.

15

aqliy va jismoniy rivojlanishi mutlaqo bir xil asosdan kelib chiqishi kerak,

shundagina ancha uyg’un yaxlitlik hosil qilish mumkinligini ishonarli

tasdiqladi. Qanday qilib texnikaga o’rgatish shug’illanuvchilarni fikrlashlarini

rivojlantiruvchi, ular tomonidan nazariy bilimlarni egallashga qaratilgan texnik

tayyorgarlik jarayonini tashkil qilish mumkin.

Bugungi kunda shunga tegishli tayyor texnologiya mavjud emas. Faqatgina

qisqa masofaga yuguruvchilar spetsifikasini e’tiborga olib qo’yilgan savollarga

javoblar qo’shimcha tadqiqotlarni talab qiladi, deb aytish mumkin.

Inson harakatlari tuzilish darajasiga bog’liq klassifikatsiyasi

N.A.Bernshteyn tomonidan ishlab chiqilgan18. Uning harakat malakalari

to’g’risidagi qarashlari , ketma-ketlik va tuzilish bosqichlarining tarkibi harakat

faoliyatiga o’rgatishning turli tomonlarini ishlab chiqish uchun mustahkam asos

hisoblanadi, deb o’rgatadi. Muallif harakat malakalarining tuzilish fazalarini

quyidagicha ajratadi:

etakchi bo’g’inni aniqlash;

harakat tarkibini belgilash;

xatolarni ko’rsatish;

asoslarini taqsimlash;

harakatlarni avtomatlashtirish;

asosiy xatoliklarga ishlov berish;

standartlash(bir xil nusxa);

stabilizatsiya(barqaror qilish);

N.A.Bernshteyn shu ko’lamda ped-psixologik tadqiqotlarni kiritish uchun,

kelgusi tayyorgarlik texnologiyalariga talablar ko’rinishidagi asos yaratadi.

Fikrlashni rivojlantiruvchi tayyorgarlik texnologiyalarini ishlab chiqishda

ikkinchi faza – harakat tarkibini belgilash muhim kalit hisoblanadi.

Sportchi harakat faoliyatini egallashning ongda mavjudligi fakti “O’xshash”

harakatlar tuzilishi modeli D.D.Donskiy tomonidan ko’rsatilgan. Shug’illanuvchi

18 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru


16

qurilgan modelni qo’llash bilan hech qanday qiyinchiliksiz tegishli mashqlarni

bajarishni ichki mexanizmini ajratadi, ularni harakat tarkibini aniqlaydi19.

Tayyorgarlikni rivojlantirish nazariyasiga muvofiq pedagogik texnologiya:

bajarishni tarkibi va muhim ichki mexanizmlarini aniqlashga qaratilgan

mashqlar variantlarini sportchi mustaqil tahlil qilish imkoniyatini

tahminlash;

sportchi o’zining harakatlarini tashkiliy vositalarsiz shakllanishi mumkin

bo’lmagan dastlabki bilimlarni ko’zda tutish;

modellashtirish uchun kerakli vositalarni ko’rsatishi;

modellar transformatsiyasini talab qiluvchi masalalar tizimiga ega bo’lish;

shug’illanuvchi faoliyatini nazorat qilishni tashkil etishni nazarda tutishi

zarur;

Bunday texnologiyalarni yaratish masalasi avvalo mashg’ulotlarni tashkiliy

shakli planida yetarlicha qiyinchilikka ega.

19 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.

17

2. Qisqa masofaga yugurish texnikasining tahlili

Qisqa – masofalarga yugurish (sprint) to’rtta shartli fazaga bo’linadi:

yugurishning boshlanishi – start, startdan keyingi yugurish, masofa bo’ylab

yugurish va marraga kelish20.

Yugurishning boshlanishi – start. Sprintda yugurishni tezroq boshlashga

va qisqaroq masofa bo’lagida tezlikni maksimal o’stirishga imkon beradigan

past start qo’llanadi. Past startda yuguruvchi tanasining (1-rasm) yuguruvchi

qo’lini yo’lkadan uzgan zahoti tayanchdan ancha oldinlab ketgan bo’ladi.

1-rasm

Startdan yanada tezroq chiqish uchun start tirgaklari qo’llanadi Ular

depsinish uchun mustahkam tayanch bo’lishini, oyoqlar joylanishi va

tayanch sathlarining qiyalik burchagi doim bir xil bo’lishini ta’minlaydi.

Startning turli xil variantlarida start tirgaklari qanday joylanishi 2- rasmda

ko’rsatilgan.

2-rasm. Start tirgaklarini qo’yish

I- oddiy start uchun, II- cho’zilgan

Start uchun va SH- yaqinlashtirilga

20 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.,

Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A.

“Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri

ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.

18

Unda oldingi tirgak start chizig’idan 1-1,5 oyoq tagi masofasida, keyingi tirgak

esa oldingi tirgakdan boldir-ilik uzunligi oralig’ida o’rnatiladi. Oldingi

tirgakning tayanch sathi 45-50°, keyingisining sathi 60-80° nishab bo’ladi.

Tirgaklarning o’qlari orasidagi masofa odatda 18-20 sm ga teng bo’ladi21.

Ayrim yuguruvchilar oldingi tirgakni start chizig’idan uzoqlashtirib,

tirgaklar orasidagi masofani qisqartiradilar (“cho’zilgan start”), ayrimlari esa,

orqadagi tirgakni oldingiga yaqinlashtirib, tirgaklar orasidagi masofani

qisqartiradilar (“yaqinlashtirilgan start”).

Tirgaklarning joylanishiga qarab, tayanch sathlarining qiyalik burchagi

ham o’zgaradi, tirgaklar start chizig’iga yaqin-lashgan sari bu burchak

kichrayadi, tirgaklar start chizig’idan uzoqlashgan sari esa, burchak ham

kattalasha boradi. Tirgaklar o’rtasidagi masofa va ularning start chizig’idan

uzoqligi yuguruvchining tana tuzilishiga, uning tezligiga, kuchiga va boshqa

fazilatlariga bog’liq. Maxsus oyoq kiyimning barcha mixlari tirgakning tayanch

sathida bo’ladi; yuguruvchi faqat tuflisi tag charmining uchini yo’lkaga

tekkazib turishi kerak. “Startga!” komandasi bilan yugu ruvchi qolipchalar

oldiga o’tadida, cho’nqayib qo’llarini start chizig’idan oldinga qo’yadi. Mana

shu holatdan u oldindan orqaga harakat qilib, bir oyog’ini oldingi tirgakning

tayanch sathiga, ikkinchi oyog’ini esa keyingi tirgakning tayanch sathnga tiraydi.

Keyingi oyoq tizzasida turib, yuguruvchi qo’llarini start chizig’idan o’zi tomon

o’tkazib, start chizig’iga jipslashtirib yerga qo’yadi. Katta barmoq bilan bir-

biriga jipslashib turib qolgan barmoqlar orasida qayishqoq ark hosil bo’ladi.

Taranglanmagan to’g’ri qo’llar yelka kengligida qo’yiladi. Gavda to’g’ri, bosh

ham gavdaga nisbatan to’g’ri tutiladi. Tananing og’irligi ikkala qo’l, oldingi

oyoq tagi va keyingi oyoq tizzasiga teng taqsimlanadi. Mana shunday holatda

butun e’tiborni keyingi komandaga jalb qilish kerak.

“Diqqat!" komandasi berilgandan keyin, yuguruvchi oyoqlarini sal

to’g’rilab, keyingi oyoq tizzasini yerdan uzadi. Bu bilan u gavdasining sal

21

Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s

19

yuqorilatib oldinga siljitadi. Endi gavdaning og’irligi ikkala qo’l bilan oldingi

oyoqqa tushadi. Lekin gavda ning yo’lkadagi proektsiyasi start chizig’idan

15-20 sm berida bo’lishi kerak. Oyoq taglari tirgaklarning tayanch sathiga

qattiq tiraladi. Gavda to’g’ri tutiladi. Tos yelkaga nisbatan sal yuqori

ko’tariladi. Buning qancha yuqori ko’tarilishi jismoniy tayyorlik

qandayligiga va startda oyoqlarning joylanishiga bog’liq. Oyoq muskullari

kuchli bo’lgan yuguruvchi unchalik yuqori ko’tarilmasa ham bo’ladi. Bunday

holatda tana og’irligini qo’lga ortiqcha o’tkazmaslik kerak, chunki

signaldan keyin qo’lni yerdan ko’targunga qadar vaqt 0,05-0,15

sekundcha ortiq ketadi22.

Tayyor turgan holatda oyoq tizzalarining bukilish burchagi katta

ahamiyatga ega. Bu burchakning kattaroq bo’lishi (albatta, ma’lum miqdorda)

oyoqlarni tezroq to’g’rilashga, ya’ni depsinishga yordam beradi.

Startda tayyor turgan paytda oldingi tirgakka tiralgan oyoqning soni bilan

boldiri orasidagi optimal burchak 650-100° ga, keyingi tirgakka tiralgan oyoq

burchagi esa 1000-120° ga tengdir. Masalan, jahon rekordchisi Moris Grinda

bu burchaklarning biri 90° ga, ikkinchisi 111° ga, L. Berruttida esa 94 va 115°

ga tengdir23. Boshning gavdaga nisbatan holati o’zgarmay qolaveradn. Ko’z

pastga qaragan bo’ladi. Yuguruvchining “Diqqat!” komandasidan keyingi holati

haddan tashqari zo’rma-zo’raki bo’lmasligi kerak. E’tibor kuchaytirilsagina

yetadi. “Diqqat!” komandasi bilan yugurishni boshlash uchun beriladigan signal

orasidagi vaqt qancha bo’lishi qoidada ko’rsatilmagan. Bu intervalni startyor

turli sabablar bilan o’zgartirishi mumkin. Bu signalni o’z vaqtida qabul qilish

uchun yuguruvchilar zo’r e’tibor berishlarini talab qiladi. Yuguruvchi

22 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Donskoy. D. D.

Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.., Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya metrologiya.- M.:

FiS, 1982.- 256 s. 23

Mironov D. Metodika ispolzovaniya spetsialnogo texnicheskogo ustroystva dlya obucheniya i

sovershenstvovaniya texniki startovogo razgona v bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. //

Chelovek v mire sporta: Novie idei, texnologii, perspektivi : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T. 1.57s.,

Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.


20

to’pponcha ovozini (mashg’ulotda esa boshqa ovozni) eshitgach, darhol oldinga

intiladi.

Bu harakat qo’llarni oldinlatib yuqoriga tez siltash (bukib) bilan

boshlanadi. Bu oyoqlarning ham tez harakat qilishiga yordam beradi.

Start tirgaklaridan depsinish ikkala oyoqda bir vaqtda start tirgaklariga

qattiq bosish bilan boshlanadi. Lekin bu bosim darhol turli vaqtda

bajariladigan boshqa-boshqa ishga aylanib ketadi. Orqadagi oyoq sal

to’g’rilanib, uning son tezlik bilan olg’a uzatiladi; shu bilan birga oldinda

turgan oyoq keskin to’g’rilanib, yuguruvchi tanasini oldinga otib yuboradi.

Startdan chiqish vaqtidagi harakatlarni maksimal darajada tez bajarish

kerak24.

Startdan depsinishda gavda to’g’rilanadi. Startdan chiqayotganda

butun gavdani to’ppa-to’g’ri cho’zib yuborish ko’proq u. o. m. eng past

tushgan bo’lib, depsinish burchagi nihoyatda o’tkir bo’lishi mumkin edi. Lekin

startdan tos-son bo’g’imini to’liq yozmasdan chiqqan ma’qul. Bunday chiqishda

tananing u. o. m yetarlicha pastda bo’ladi, shuning bilan birga bunday holat

depsinish uchun qulay. Shuni ham aytib o’tish kerakki, tos-son bo’g’imining sal

bukilganligi oyoqni yerga aktiv tushirib, yerga tiraydigan muskullar ish

jadalligini oshiradi. Start va keyingi qadamlar texnikasi yuguruvchining

kuchiga va tezkorligiga bog’liq. Startdan chiqish harakatlarining barchasi bir

mustahkam malakaga aylangan holdagina shunday bo’lishi mumkin, shuni

aytib o’tish kerakki, mashq ko’rgan yuguruvchilarda signaldan keyin startdan

chiqishdagi birinchi harakat o’rtasil 0,1 sek. vaqt sarflanadi25. Ozroq mashq

ko’rgan yuguruvchilarda esa, bu vaqt ko’proq bo’ladi.

Startdan keyingi yugurish. Qisqa masofalarga yugurishda yaxshi natija

ko’rsatish uchun, startdan keyin tezda maksimal tezlikka erishish juda muhim.

Buning uchun odatda 20-25 m davom etadigan startdan keyingi yugurish xizmat

24

Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki sportsmenov».M.FiS,1988., Nikiforov Yu.B.

Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987., Ridjec.D. Beg. http://www.Myathletics.narod.ru. 25

Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar., Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki

sprinterov. M.: FiS,1987.


21

qiladi. Startdan keyingi birinchi qadamlarning to’g’riligi va shiddati depsinganda

gavda bilan yo’lka o’rtasidagi burchak mumkin qadar o’tkir bo’lishiga,

Shuningdek, yuguruvchining kuchiga, harakatlarining tezligiga bog’liq. Birinchi

qadam oldingi tirgakdan depsinayotgan oyoqning to’liq tug’irlanishi, Shu bilan

bir vaqtda ikkinchi oyoq soni ko’tarilishi bilan boshlanadi. Oyoqning soni

to’g’irlangan oyoqqa nisbatan to’g’ri burchakdan kattaroq burchak hosil qilib

ko’tariladi. Sonni juda yuqori ko’tarish muskullarning ishlash sharti nuqtai

nazaridan o’rinsizdir bundan tashqari tana ortiqcha yuqoriga ko’tarilib, oldinga

siljish qiyinlashadi. Bu tanani oldinga kam bukib yugurganda, ayniqsa yaqqol

ko’rinadi. Startdan chiqayotganda gavda to’g’ri engashgan, ya’ni ko’proq

engashgan bo’lsa, son gorizontal holgacha egib bormaydida, yuqoridan

ko’ra ko’proq oldinga yo’nalgan kuch hosil qiladi (3- rasm). Rasmda startdan

chiqayotganda gavda ko’p engashgan bo’lib, son optimal

3-rasm

ko’tarilsa, keyingi qadamga o’tish tezlanishi ko’rinib turibdi, birinchi

qadam oyoqni gavdaga nisbatan pastga-orqaga tez qo’yilishi va bu harakat

kuchli depsinishga o’tishi bilan yakunlanadi. Bu harakat qanchalik tez

bajarilsa, keyingi depsinish xam shunchalik tez va shiddatli bo’ladi. Chunki,

pastga tushayotgan oyoqning tug’irlana borishi dinamik va boshqarish

nuqtainazardan yerdan depsinishga aylanib ketadi.

Birinchi qadamni mumkin qadar tez bajarish kerak. Yuguruvchi gavdasi

engashgan bo’lgani uchun, birinchi qadamning uzunligi 100-130 sm gacha

qisqaradi. Qadam uzunligini ataylab qisqartish kerak emas, chunki qadamlar

chastotasi bir tekis bo’lganda, qadamlar qancha uzun bo’lsa, tezlik shuncha

22

yuqori bo’ladi. Startdan chiqayotganda tananining nishabligi, sonning ko’tarilishi,

depsinish, birinchi qadamning uzunligi, oyoqning tez qo’yilishi va to’g’irlanishi

– bularning hammasi o’zaro chambarchas bog’liqdir26.

Masofa mobaynida esa yugurish tezligi 11 m/sek ga yetadi, ayrim

paytda bundan ham yuqori bo’ladi. Sprinter har bir qadam sari tezlikni oshira

boradi. Chunki keyingi har qaysi qadam kuchi tobora tez harakatlana borayotgan

gavdaga ta’sir qiladi. Yuguruvchining u. o. m. tayanch fazasining ko’p

qismida tayanch nuqtasidan oldinda bo’lsa, tezlikni tobora oshira borish

uchun eng yaxshi sharoit tug’iladi27. Shunda eng qulay depsinish burchagi hosil

qilinadi va depsinish paytida hosil qilingan kuchning anchagina qismi

gorizontal tezliknn oshirishga sarflanadi.

Tezlik oshib borishi va tezlanish miqdori kamaya borishi bilan

birgalikda tananing nishabligi kamayadi va yugurish texnikasi asta-sekin masofa

bo’ylab yugurish texnikasiga yaqinlashadi.

Past startdan yugurishda hamma kuch oldinga harakat qilishga qaratilgan

bo’lishi kerak. Gavda tuzukkina (haddan ortiq emas) engashgan bo’lsa, bu

silkinch oyoq soni ortiqcha. yuqori ko’tarilishiga yo’l qo’ymasdan olg’a tomon

harakatga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga pastroq ko’tarilgan silkinch

oyoqni tezroq yo’lkaga tushirish mumkin28.

Startdan keyin birinchi qadamlarning uzunligi taxminan quyidagicha orta

boradi:

1-qadam (oldingi start tirgagidan) – 3,5 – 4 oyoq tagi, 2= – 3,5 – 4, 3= –

4– 4,5, 4= – 4,5– 5. 5=5– 5,5, 6= – 5,5– 6 oyoq tagi uzunligiga teng.

Eng kuchli dunyo sprinterlarining qadam uzunligi qanday orta borganini

misol tariqasida ko’rsatib o’tamiz (Ilyosov.N malumotlari bo’yicha).

Moris Grin 125– 130– 150– 162– 176– 187– 190– 202– 206– 215 sm,

26 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Djerayan G.O.

Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill., Donskoy. D. D.

Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s. 27 Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar. 28 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy

tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.


23

Osama Pauvel – 115– 85– 120– 137– 148– 155– 160– 170– 175 sm.

Qadamlar uzunligi orta borishi hatto qadam tashlash chastotasi bir xil

bo’lganda ham yugurish tezligini oshiradi. Gavda asta-sekin to’g’irlana

borishi bilan birga depsinish burchagi kattalashib, uchish fazasi uzaya borgani

sababli, qadam uzunligi orta boradi. Lekin qadam uzaya borishining asosiy

sababi orta borayotgan tezlikda harakat qilayotgan gavdaga depsinish kuchi

qo’shilishi hisobiga depsinishning tezlanishidir.

Depsinishni tezlatish uchun – demak, yuguruvchining siljishini tezlatish

uchun ham – oyoqni pastga-orqaga (gavdaga nisbatan) tez tushirishning

ahamiyati katta. Yuguruvchi yo’lkaga oyog’ini qanchalik tez qo’ysa,

depsinishning foydasi shuncha ko’payib, yugurish tezligi shunchalik tez oshadi.

Gavdaning har bir qadam sari tezroq harakat qila borishi uchish fazasini va

bunga bog’liq bo’lgan harakat amplitudasini tezroq oshirishga imkon beradi29.

Startdan keyingi yugurish oxirida tezlikning shiddat bilan o’sa borishi

qolmaydi. Shundan keyin taxminan 50–60 m masofagacha yugurish tezligi juda

oz orta boradi. Yuguruvchi har qanday holda ham, o’zining masofann yugurib

o’tadigan tezligiga mumkin qadar tezroq erishishga harakat qiladi. Lekin

maksimal tezlikka ortiqcha kuchanmay, bemalol erishish kerak. Qo’llarni

oldinga va orqaga shiddat bilan harakat qilishining katta ahamiyati bor. Startdan

keyingi yugurishda ham qo’llar harakati asosan masofada yugurishdagi bilan bir

xil, lekin qadamlar kalta bo’lgani sababli, ularning silkanishi ham qisqaroq

bo’ladi. Qadamlar uzunlashgan sari qo’llarning harakat amplitudasi ham

oshadi30.

Tezlikning oshib borishi bilan oyoqlar o’rta chiziqqa yaqinroq qo’yila

boshlaydi. Aslida startdan keyingi yugurish 12–15 metrdan keyin bir nuqtada

birlashadigan ikki chiziq bo’ylab yugurishdir. Agarda bitta yuguruvchi 30 metr

29 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill. 30 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Mironov D. Metodika

ispolzovaniya spetsialnogo texnicheskogo ustroystva dlya obucheniya i sovershenstvovaniya texniki startovogo

razgona v bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. // Chelovek v mire sporta: Novie idei, texnologii,

perspektivi : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T. 1.57s.

24

masofani startdan boshlab va yugurib kela turib bosib o’tishiga ketgan vaqtni

solishtirib ko’rilsa, startga va tezlikni o’stirib olishga qancha vaqt ketishini

bilib olish qiyin emas. Bu farq eng yaxshi yuguruvchilarda 0,8–1,0 sek ga teng

bo’lishi kerak31.

Masofa bo’ylab yugurish. Mazkur masofa uchun eng yuqori tezlikka

yaqinlashganda, yuguruvchining gavdasi sal oldinga engashgan bo’ladi.

Qadamlarning uzunligi va chastotasi eng qulay nisbatga keladi. Erishilgan

tezlikni saqlab qolish uchun, yugurishning shunday usuli marragacha saqlanadi.

4-rasmdan ko’rinib turibdiki (4–6 kadrlar), yuguruvchi depsinish holatiga

kelganda (vertikal paytida), silkinch oyoqni shiddat bilan oldinga yuqorilatib

chiqaradi.

4-rasm Masofa bo’ylab yugurish

Silkinch oyoqning soni tezlanib ko’tarila borib, anchagina oldinga o’tib

ketsa ham, depsinadigan oyoq oldinga sal engashganu, hali to’g’irlanmagan

ekanini sezish qiyin emas. Silkinch oyoq tosni yetarli darajada yuqori ko’tarilgan

31 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar., Niyozov.I.”Engil atletika”.Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.

25

momentda depsinadigan oyoq shartta to’g’irlanadi. Tayanch oyoq to’la

to’g’irlanib, to’sh bo’g’ini nihoyasigacha yozilganda (oyoq tagi bukilganda)

depsinish tugaydi.

Uchish fazasida sonlar bir-biriga tez yaqinlasha boshlaydi. Orqada qolgan

oyoq depsinishdan keyin bukilib, son bilan oldinga harakat qiladi, silkinch oyoq

esa yozilib tez yerga tusha boshlaydi. Silkinch oyoq sonining oldinga va yuqoriga

qiladigan harakatini tezlashtirish uchun, uchish fazasida narigi oyoq yerga

tushayotganda silkinch oyoqda hosil bo’lgan olg’a tomon intilishdan

foydalanish kerak32.

Silkinch oyoqning, avvalo, sonning orqa muskullari aktiv qisqarishi

natijasida pastga va orqaga shiddat bilan tez harakat qilishi esa bundan xam

muhimdir. “Vertikal” momentga o’tishni tezlatish, oyoq yerga qo’yilgandagi

sekinlashish ta’sirini kamaytirish va shundan keyingi depsinishni

kuchaytiriShuchun, silkinch oyoqning bu harakati keskin, aniq sezilarli bo’lishi

kerak. Oyoq yo’lkaga oyoq tagining old qismidan boshlab qo’yiladi.

Yaxshi sprinter qadamining uzunligi, oyoq tagi uzunligining 7-9 tasiga

teng. Bu yerning sifatiga, shamolga, yuguruvchining tayyorgarlik darajasiga,

qanchalik charchaganligiga va boshqa sabablarga qarab bir qadar o’zgarishi

mumkin. Chap va o’ng oyoqdan qo’yilgan qadamlar har doim bir xil

bo’lmaydi kuchli oyoqdan boshlangan qadam uzunroq bo’ladi. Yugurish bir

me’yorda, tezlik esa tekis bo’lishi uchun, ikkala oyoqdan qo’yilgan qadam

uzunligi ham bir xil bo’lgani yaxshi. Bu yugurish sur’atining yanada yuqori

bo’lishiga imkon beradi.

To’g’ri masofa bo’ylab sprintcha yugurishda oyoq tagi uchini to’g’ri

tutib yerga qo’yish kerak. Oyoq taglari tashqariga ortiqcha burilib ketsa,

depsinish sharoiti yomonlashib qoladi. Startdan keyin yugurishdagidek,

32 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.

Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s., Markov D.P. va

Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-

267betlar.

26

masofa bo’ylab yugurayotganda ham, tirsak bo’g’inida bukilgan qo’llar

oyoqlar bilan bir me’yorda orqaga-oldinga tez harakat qiladi. Qo’llar oldinga

bir oz ichkariga burilib, orqaga esa sal tashqariga burilib harakat qiladi.

Yugurish paytida tirsak bo’g’imidagi bukilish burchagi bir xil bo’lmaydi qo’l

oldinga o’tganida eng ko’p bukiladi, pastga tushganida yoziladi, orqaga-

yuqoriga ko’tarilganida esa yana bukiladi. Bukilish burchagi inertsiya

kuchlariga qarab o’zgaradi, uni ataylab o’zgartirish kerak emas. Qo’lning

bukilishi hammada har xil bo’lib, asosan, oyoq harakatlarining amplitudasiga

bog’liqdir.

Panjalar, yugurish paytida sal bukilgan yoki sal yozilgan (barmoqlar

cho’ziq) bo’lishi mumkin. Ularni kuch bilan to’g’irlab yoki musht qilib olish

kerak emas. Qo’llarning shiddatli harakati yelkani ko’tarishga olib kelmasin –

bu ortiqcha kuchanish boshlanganidan dalolat beradi.

Qo’l va oyoqlarning harakat chastotasi bir-biriga bog’liqdir. Bu chastota

kesishma innervatsiyaga asoslangan bo’lgani uchun qo’llar harakatini

tezlashtirish qadamlar chastotasini oshirishga yordam beradi33. To’g’ri chiziq

bo’ylab, og’ishmay yugurishning ahamiyati oz emas. Chunki yon tomonlarga

chayqalish yugurish ritmini va muvozanatini buzadi.

Sprintdagi muvaffaqiyat anchagina jihatdan yengil, erkin va ortiqcha

kuchanmay yugura bilishga bog’liq. Yuguruvchi startdan keyingi yugurishda,

maksimal kuch sarflash evaziga mumkin qadar ilgariroq eng yuqori tezlikka

erishmoqqa intilsa, masofada yugurayotganda bu tezlikni nisbatan kam kuch

sarflab saqlab qolishi kerak34. Startda va keyingi yugurish oxirida eng yuqori

tezlikka erishib olgandan keyin, yuguruvchi o’zini maksimal kuch berishdan

“ozod etib”, go’yo inertsiya bilan yugurishda davom etayotgan-day, tezlikni

kamaytirmay borishi juda muhimdir. Tabiiyki, bunda charchoq sekinroq orta

boradi-da, yugurishni uzoqroq davom ettirish mumkin bo’ladi, lekin maksimal

33 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s., Zatsiorskiy. V. M., Arunin. A.S.,

Seluyanov. V. N. , Biomexanika dvigatelnogo apparata cheloveka.M.:FiS,1981,65,73s 34 Anatomiya i fiziologiya Ye.A.Vorobeva, A.V.Gubor, Ye.B.Safyannikova.-M.: Nauka, 1969 g., Volkov N.I.

Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax napryajennoy mishechnoy deyatelnosti, Kand. diss., 1968,

560 s.

27

kuch berishdan kamroq kuch berishga esa anchagina keskin o’tiladi. Eng yuqori

tezlikka erishgan zahoti, yuguruvchi maksimal kuch berishni to’xtatadida,

bemalolroq yugurishda davom etadi35.

Marraga kelish. Masofa mobaynida yuguruvchi mumkin qadar

maksimal tezlik rivojlantirmagan bo’lsagina, 100 va 200 metr lik.masofa

oxirida yugurishni yanada tezlatish mumkin bo’ladi. Biroq marraga kelishda

tezlikni oshiraman deb, masofa davomida cheklab yugurish yaramaydi.

Startdan boshlab imkoniyat boricha tezroq maksimal tezlikka erishib olib, uni

masofa oxirigacha kamaytirmay borgan ma’qulroqdir. Yuguruvchining

gavdasi marra chizig’idan o’tgan vertikal tekislikka tekkan momentda

yugurish tugaydi. Marraga kelishning ikkita usuli bor birinchi usul “ko’krak

bilan tashlanish” deb ataladi.

Ikkinchi usulda yuguruvchi oldinga engashish bilan bir vaqtda bir

yonboshini marra chizig’i tomon burib, yelkasini lentadan(marra chizig’idan)

o’tkazishga intiladi36. Har ikkala usulda ham marra tekisligiga “cho’zilib

yotish” imkoniyati bir xil. Bu marraga otilish paytida tana u. o. m. ni

mumkin qadar maksimal oldinga o’tkazishdan iborat. Lentaga otilish paytida

yuguruvchining olg’a siljishi tezlashmaydi, balki tana pastki qismining olg’a

siljishi nisbatan sekinlanib, tana yuqori qismining oldindagi tezlanishi hisobiga

yuguruvchining marra tekisligiga tegish momenti tezlashadi. Marraga otilish

paytida yiqilmaslik uchun, gavda marra lentasiga tegishi bilan silkinch oyoq

juda ham oldinga uzatiladi. Yuguruvchi masofani o’tish uchun har gal bir xil

miqdorda qadam qo’yadigan bo’lsa, marraga otilishni har gal bir xil uzoqlikdan

(100-120 sm) va har gal bitta oyog’idan boshlaydigan bo’lsa, shundagina marraga

otilish yuguruvchining lentaga tegishini tezlatadi. Shundagina yuguruvchining

marraga kelishdagi harakatlari odat bo’lib qoladi, u marraga otilish haqida

35 Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy

kulturi. 1972, №10, s. 38-49., Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki

sportsmenov».M.FiS,1988, 36 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar., Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s

28

o’ylashga ovora bo’lmaydi. Bordi-yu masofa oxirida yuguruvchi marraga

otilishi haqida o’ylasa, oyog’ini moslashga urinsa va sh. k., unda bularning

hammasi tezlik pasayib ketishiga sabab bo’ladn, xolos (N. Ye. Teslenko).

Marraga otilish san’atini bilmagan yuguruvchilarga, otilishni o’ylamay

marra chizig’ini to’liq tezlik bilan yugurib o’tish tavsiya qilinadi. Marradan

keyin yugurish tezligi asta-sekin kamaytiriladi.

Turli masofalarga yugurish texnikasining xususiyatlari.

100 m ga yugurish. 100 metrlik masofani imkoniyat boricha maksimal

tezlikda yugurib o’tish kerak. Bunday tezlik har doim maksimal ish quvvati bilan

aniqlanmaydi. Har qaysi sprintchi ortiqcha kuchanmay, yengil yugurganda

erishgan eng yuqori tezligi, shu sprintchining maksimal tezligi bo’ladi. Eng zo’r

masterlar ish quvvati maksimal bo’lganda maksimal tezlikka ham erishadigan

bo’ladilar37.

Startdan tez yugurib chiqish 100 m ga yugurishda (tezroq maksimal

tezlikka erishib olib, imkoniyat boricha uni marragacha saqlab borish uchun)

jo’shqin tezlanishga aylanib ketadi. Biroq 100 metrga yugurishda ham o’sib

borayotgan charchash sababli masofaning oxirida tezlik bir qancha pasayadi.

Ammo qanchalik yaxshi mashq ko’rilgan bo’lsa, charchash shunchalik kech

boshlanadi38.

200 metrga yugurish. 200 metrga yugurish texnikasi startning joyi va

masofaning yarmi yo’lkaning burilishida ekani bilan 100 metrga yugurish

texnikasidan farq qiladi. Startdan keyingi masofani ko’proq qismini to’g’ri

chiziq bo’ylab yugurib o’tish uchun start tirgaklari burilishga urinma chiziqda

yo’lkaning tashqi chetiga o’rnatiladi. Yuguruvchi burilish bo’ylab

yugurayotganida butun tanasi bilan ichkari tomon og’ishi kerak, aks holda egri

chiziq bo’ylab yugurayotganda hosil bo’ladigan markazdan qochuvchi kuch uni

chetga chiqarib yuboradi. Bunday og’ish yugurish tezligi o’sa borgan sari va

37 Zimkin.N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.: FiS, 1956, 205 s., Klivlenko V.M.

Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996. 38 Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya: Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.

29

burilish radiusi kamaya borgan sari orta boradi. Yuguruvchi markazdan

qochuvchi kuch ta’sir eta boshlashini kutmay, balki uning boshlanishiga yo’l

qo’ymay, oldindan gavdani asta-sekin ichkarilatib, chapga og’dira borsa,

Shundagina burilishga to’g’ri kirib borgan bo’ladi. Yuguruvchi mumkin qadar

maksimal tezlikka erishgandagina tanasining chapga qiyaligini orttirishni

to’xtatadi va Shu daraja og’ishni burilishning qolgan qismini oxirigacha saqlab

boradi. Burilishda yugurishni yengillashtirish uchun, oyoq taglarini chapga

yo’lka raxi tomonga burib qo’ygan yaxshi. Qo’llarning harakati ham to’g’ri

yo’lka bo’ylab yugurishdagidan farq qiladi. O’ng qo’l ko’proq ichkariga,

chap qo’l esa ko’proq tashqariga harakat qiladi.

Burilishda yugurayotganda oyoq tagini yo’lka raxidan yoki chap

tomondagi oq chiziqdan 8-10 sm beriroq qo’yishga intilmoq kerak.

Burilishdan to’g’ri yo’lkaga chiqishni ham bilish kerak. Bu yerda

yuguruvchi tana qiyaligini kamaytirish uchun burilish tamom bo’lishini

kutmaydi, burilishning oxirgi metrlaridayoq tana qiyaligini kamaytira boshlab,

to’g’ri yo’lga chiqish paytida esa gavdasini to’la to’g’irlab oladi. 200 metrga

yugurayotganda o’sib borayotgan tanglikni “tushirish” uchun burilishdan chiqish

paytida eng zo’r kuch kelishdan qutulganday 2-3 qadam tashlab, keyin yana

marragacha to’liq kuch bilan yugurishni davom ettirish kerak.

Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, sprintchi 200 metr oxirigacha maksimal

tezlikda yugurib o’tishga qanchalik urinmasin, masofa oxirida, ayniqsa ikkinchi

100 metrda tezlik bari bir susayadi. Shu bilan birga, qadamlar uzunligi ham

kamayadi39.

400 metrga yugurish. 400 metrga yugurish texnikasi asosan sprintchasiga

erkin qadam tashlashdan iborat bo’lib, faqat bunda tezlik maksimal

bo’lgandagiga nisbatan kamroq jadallikda yuguriladi40. Gavda 100 metrga

yugurishdagidan kamroq engashadi, qo’llar ham sekinrok harakat qiladi.

39 Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinterov. http://www.accuna.ru., Nikiforov Yu.B.

Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987. 40 Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy

kulturi. 1972, №10, s. 38-49., Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki

sportsmenov».M.FiS,1988., Klivlenko V.M. Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996.


30

Qadamlarning uzunligi 7-8 oyoq tagi uzunligigacha qisqaradiyu, yuguruvchi

keng va erkin harakat qilishdan kechmaydi.

Startdan yugurib chiqish xuddi 100 metrga yugurishdagidek boshlanadi.

400 metrlik masofa uchun kerak bo’lgan tezlikka yetishib olgandan keyin,

yuguruvchi bemalol qadamga o’tib, erishilgan tezlikni mumkin qadar uzoqroq

saqlab qolishga harakat kiladi. Lekin sportchi qanchalik mashq ko’rgan

bo’lmasin, uning tezligi, borgan sari o’sayotgan charchash sababli, pasayib

boradi41. 400 m masofani har holda bir xil sur’atda yugurib o’tishga intilish

kerak bu birinchi 200 m bilan ikkinchi 200 m ni o’tishga ketgan vaqtdagi farq

katta bo’lgandagiga nisbatan yuqoriroq natija ko’rsatishga imkon beradi.

400 metrga yugurishdagi tezlik egri chizig’i birinchi 100 metrlikning

boshlanishida juda tez va yuqori ko’tariladi, ikkinchi 100 metrlikda qariyb

o’sha darajada qoladi, uchinchi 100 metrlikda sekin va oxirgi 100 m - keskin

pasayadi42. Marraga 70-50 metr qolganda tezlik ayniqsa ko’p pasayadi. 400

metrga yuguruvchi birinchi 100 metrlikni faqat 100 metrga yugurganida

ko’rsata oladigan vaqtiga nisbatan atigi 0,3-0,5 ssk sekinroq yugurib o’tishi

kerak. Yaxshi mashq ko’rgan sportchi 400 metr masofaning birinchi 200

metrini o’zining 200 metrdagi shaxsiy rekordidan 1,3-1,8 sekundgina ortiqroq

vaqtda yugurib o’tishi kerak.

3. SPRINTERLIKDA TAKTIK HARAKATLARNING O’RNI VA ULARNI

QO’LLANILISHI

Sport taktikasi raqib bilan musobaqa qilish san’atidir. Uning bosh

vazifasi raqib ustidan g’alabaga erishmoq uchun, sportchining kuch va

imkoniyatlaridan mumkin qadar samarali foydalanishdir43.

Taktika san’ati yengil atletikaning barcha turlarida ham zarurdir. Lekin

turli sport ixtisosidagi yengil atletikachilarda bunga ehtiyoj bir xil emas. Taktik

41 Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraщeniya pri mishechnoy rabote: Ucheb. Posobie po obshey fiziologii.-M.,

1978-(Gos.TSentr ordena Lenina IFK). 42 Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987. 43 Volkov V.M., Romashov A.V. Predsorevnovatelnaya podgotovka srortsmena: Uchebnaya posobne / SGIFK-

Smolensk, 1991, 107 s., Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”,

1955, 196 str. sill.

31

san’at sportchiga o’z sport texnikasidan, jismoniy va ma’naviy-irodaviy

tayyorligidan, turli sharoitda har xil raqiblar bilan kurasha olish tajribasidan va

bilimidan samarali foydalana olish imkonini beradi. Shuning uchun taktika

san’ati sprinterlik yugurishida ham juda zarur bo’ladi.

Hozirgi vaqtda turli mamlakatlardagi eng kuchli yengil atletikachilarning

texnik, jismoniy va irodaviy tayyorliklari nihoyatda yuqori darajada. Shuning

uchun ham xalqaro musobaqalarda boshqa hamma jihatdan bir xil bo’lgan

sharoitda taktika san’ati yetukligi hisobiga g’alaba qilinadi.

Taktik tayyorlik taktika sohasidagi bilimlar bilan o’zining yengil

atletika turiga moslab amalda taktikani ishlata bilishidan tashkil topadi.

Musobaqalashishning muvofiq usul va yo’llarini ishlab chiqish ham,

bo’lajak musobaqadagi konkret raqiblarning imkoniyatlarini hisobga olish,

rejalar, variantlar, grafiklar va shu kabilarni tuzish maxsus taktik

tayyorgarlikka kiradi44. Umuman taktik mahorat mo’ljallangan rejani aniq

bajarishga, to’g’ri kelmay qolganda esa, vaziyatni tezgina baholashda eng

samarali qarorga kelishga imkon beradigan bilim, tajriba va malaka boyligiga

asoslanadi45.

Taktik tayyorgarlik vazifalari quyidagilardan iborat:

1) taktikaning umumiy qoidalarini o’rganish;

2) sport musobaqalarining, ayniqsa ixtisoslanayotgan yengil atletika turi

musobaqalarining mohiyati va qonuniyatlarini o’rganish;

3) ixtisoslanayotgan yengil atletika turidagi taktika yo’llari, vositalari va

imkoniyatlarini o’rganish;

4) kuchli sportchilarniig taktik tajribalarini o’rganish;

44 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 147,160,167, 170-178,333

Sayidaxmedov N.S. Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k rukovodstvu obщestvenno poleznim,

proizvoditelnim trudom shkolnikov: Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s. 45 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar.

32

5) mashg’ulotlarda, chamalashlarda va musobaqalarda taktika

elementlarini, usullarini, yo’llarini, variantlarini amalda qo’llashni o’rganish

(“taktik o’qish”);

6) vaziyat va boshqa tashqi sharoitlarni nazarda tutib, raqiblar kuchini,

ularning taktik, jismoniy va irodaviy tayyorgarliklarini, ularning taktik usullari,

variantlari va musobaqalashish sistemalarini o’rganish.

Bularning hammasini o’rgangandan keyin, sportchi konkret raqibni

hisobga olib, bo’lajak musobaqadagi taktikasini ishlab chiqishi

(musobaqalashishning eng maqsadga muvofiq taktik sxemani tanlashi, ayrim

vazifalarning hal etish varnantlari va usullarini topishi, grafik belgilab olishi va

hokazo) kerak. Keyin o’tgan musobaqani, taktika va uni tashkil etgan element

va variantlarning samara darajasini tahlil qilib, kelajak uchun xulosa chiqarish

kerak. Taktika sohasidagi bilimlar maxsus adabiyotlar o’qish, lektsiyalar,

suhbatlar tinglash, musobaqalarni kuzatish yo’li bilan hamda amaliy

mashg’ulotlar va tahlil qilish jarayonida hosil qilinadi.

Taktikani o’rgatishning asosiy vositasi – mo’ljallangan reja bo’yicha

mashq yoki harakatlarni (tezlikni ma’lum yo’sinda o’zgartira borib yugurish,

taktik sxemani o’zgartirish, nazarda tutilgan vaziyatga javoban o’rganilgan

variantlardan birini qo’llash va boshqalar) takror bajarishdir.

Taktik mahorat jismoniy va irodaviy fazilatlarning rivojlanishi bilan

chambarchas bog’liqdir46. Yetarli bo’lmagan tezlik va chidamlilik ko’pincha

taktik mahoratni yaxshilashga to’sqinlik qiladi. Masalan, o’zgaruvchan

sur’atda yugurish taktik tomondan juda samarali bo’lsa ham, sportchi

400 metr masofa davomida ko’p marta tezlanishga chiday olmaydigan

bo’lsa, uni qo’llash mumkin emas.

Ko’pincha mo’ljaldagi taktik kombinatsiyani amalga oshirishga

urinishdan oldin, sportchining funktsional imkoniyatlarini oshirish kerak

bo’ladi47.

46 Platonov V.N. Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Viщa shkola, 1987, 423 s. 47 Matveev L.P. Osnovi sportivnoy trenirovki: Uchebn: pos. dlya IFK.-M.: FiS. 1977, 118 , 271s.

33

Taktikani o’quv-mashg’ulotlarida, chamalashlarda, bevosita

musobaqaning o’zida o’rgatiladi. Ayniqsa keyingi bosqichlarda taktikani

o’rgatish jismoniy va irodaviy tayyorlik vazifalarini hal qilish bilan bir vaqtda

bo’laverishi kerak. Mashqni (turni) to’la kuch bilan bajarayotganda taktika

o’rgatish – muvaffaqiyatning muhim shartidir. “Taktik mashg’ulotlar”ga, ya’ni

ixtisoslanayotgan sport turini mashg’ulotlarida musobaqadagidek bajarishga

alohida e’tibor beriladi. Taktikani o’rgatish va uni takomillashtirishda

quyidagi asosiy metodlar qo’llanadi: taktik element va harakatlarni bo’laklab

va bularni bir-biriga bog’lab o’rganish, yaxlit o’rganish, so’z bilan

tuShuntirish, harakatlarni (o’zining va raqibning) tahlil qilish, elementlarni,

bog’lamlarni, harakatlarni takrorlash, taktik harakat variantlarini ishlab chiqish,

mashg’ulot va musobaqa jarayonida ijodiy topshir iqlar berish, taktik

mashg’ulotlar o’tkazish.

Qisqa masofaga yugurishda qo’llaniladigan taktik harakatlar va ularni

mukammallashtirish uchun zarur tizimli uslublar quyidagicha48:

Sportchining bellashuv jarayonida kuchni taqsimlashni mukammallashtirish

uchun qo’llaniladigan tizimli uslublar.

1. Mashg’ulotga rejalashtirilgan bo’limlarni tug’ri bajarish, belgilangan

o’zaro harakat tizimini aks ta’sir ko’rsatuvchi omillarni yengish bilan aniq

o’tkazish vazifalarini kiritish;

2. finishlararo mashklarni qayta-qayta qo’llash;

3. finishni ma’lum masofaga uzoqlashtirish;

4. xordik olgan raqiblar bilan ketma-ket mashq qilish;

5. muntazam yuklamaning pasayishi yoki bo’shashish bilan musobaqa

6. holatiga yaqin tartibda mashqlarni qayta- qayta bajarish;

Sportchining musobaqa paytida bir taktik harakatlar tizimidan ikkinchisiga

epchil tarzda o’tish malakasini rivojlantirish uchun qo’llaniladigan uslublar.

1. sportchilarni bir taktik kombinatsiya va usullardan ertadan kelishilgan

48 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 137,139, 147,160,170,331,333

34

signaldan keyin ikkinchisiga o’tishi.

2. tez va ijodiy o’zgarishni talab qiladigan, sportchi uchun to’satdan

o’zgaruvchan sharoitlarni qo’llash.

3. taktik kurashni olib borish xarakteri, usuli va yo’li bilan bir biridan

sezilarli darajada farq qiluvchi turli raqiblar bilan o’quv va o’rtoqlik

uchraShuvlarini o’tkazish.

Sportchi aniq taktik vazifani texnika arsenalidan tug’ri foydalanishga

bog’liq xolda yechish malakasini tarbiyalash uchun qo’llaniladigan uslublar:

1. mashqlarni taktik usullarni tug’ri tanlash extiyoji bilan qiyinlashtirilgan

tashqi sharoitlarda bajarish.

2. mashg’ulotlarga shartli raqib qarshiligini kiritish sportchiga umumiy

taktik vazifalarni ijodiy , mustaqil yechishi lozim bo‘lgan konkret b‘lagini

ajratish.

Ba’zi hollarda musobaqaning bevosita ko’rib turgan vaziyati ma’lum

holatlarini tushunishga taalluqli, boshqa hollarda – raqibining harakatlari holati va

xususiyatini baholashga, uning harakatlarini oldindan payqashga. Uchinchidan –

o’zining shaxsiy harakatlarini o’z vaqtida tayyorlashga taalluqli.

Yuqorida aytilgan fikrlarning hammasi taktik tayyorlash jarayonida

sportchilarni o’qitish va tarbiyalash, ularning taktik mahoratlarini oshirish yuksak

pedagogik va psixologik asosda qurilishi kerakligini ko’rsatadi.

4. Sprinterlikda tezkorlikni tarbiyalash munosabati

bilan texnik-taktik tayyorgarlik va ular tayyorgarligining o’ziga xos

xususiyatlari

Harakatning tezligi, jismning (yoki nuqtaning) fazodagi vaqt birligi ichidagi

siljishi tezlikni ifodalaydi. Odatda tezlikni aniqlashda uni metr-soniya bilan

o’lchanadi. Tezlikning keskin o’zgarishi mashqning yomon bajarilganligi yoki uni

noto’g’ri o’zlashtirib olganlik belgisidir. Psixologik va metodik nuqtai nazardan

tezlik optimal va maksimal tezlikka ajratiladi.

Sportchi texnikasida harakat tezligi muxim rol o’ynaydi: tezlik qanchalik

katta bo’lsa, sport natijalari shuncha yuqori bo’ladi. Biroq eng yuqori natijaga

35

erishish uchun ko’pincha maksimal tezlik emas, balki har bir sportchi uchun

harakatning optimal tezligi muhim ahamiyatga ega49. Tezlik erkin va majburiy

bo’lishi mumkin. Masalan, sprinterning tepalikka ko’tarilishidagi tezligi erkin

bo’lsa, tepalikdan pastga tushishda esa majburiydir50.

Musobaqalarda oldindan belgilangan harakat tezligiga aniq rioya qila bilish,

ya’ni, masofa qismlarini oldindan tuzilgan jadvaldagi tezlik bilan o’tish katta

ahamiyatga ega. Bu o’z kuchlarini vaqt jihatidan maqsadga muvofiq taqsimlashga

hamda charchash vaqtining boshlanishini uzoqqa cho’zishga imkon beradi.

Sportda bu malakani “tezlikni his etish” malakasi deb ataydilar51.

Tezlik harakatlarini bajarayotgan vaqtda holatlarni his etish va tuzatish

ancha qiyinlashadi. Shuning uchun harakatlarni katta tezlikda texnik jihatdan

to’g’ri bajarish juda murakkabdir. Amalda harakatlarni tez bajarish texnikasini,

harakatni sekin bajarib o’rganadilar (keyinchalik tezlik maksimal darajada

oshiriladi) yoki mashqni maksimal tezlikda bajarish , texnikani o’zlashtirishga

urinib ko’radilar. Bu har ikkala yo’lning ham o’z kamchiliklari bor.

Birinchi holda harakatlarni sekinroq bajarishga o’rgangan o’quvchi

keyinchalik uni maksimalga yaqin tezlikda texnik jihatdan to’g’ri bajara olmaydi.

Sababi sekinroq va maksimal tezlikda bajariladigan harakatlar, makon xususiyatiga

o’xshash bo’lsalarda , tezkor kuchlilik parametrlari jihatidan bir-biridan keskin

farq qiladi.

Ikkinchi holda sportchi o’z diqqat e’tiborini harakatlarni tezroq bajarish

istagi o’rtasida taqsimlay olmaydi, buning ustiga vazifaning texnik jihatdan

murakkabligi uni juda qiynab qo’yadi. Natijada u to’g’ri texnikani egallay

olmaydi.

Bunday xotolarga yo’l qo’ymaslik uchun ikki shartga rioya qilish kerak.

1. O’rgatishni maksimal tezlikka yaqin bo’lagi tezlikda (kuchning 9/10

qismicha) o’tkazish kerak , hamda harakatlarning tezkor kuchlilik strukturasi

49 Volkov N.I. Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax napryajennoy mishechnoy deyatelnosti,

Kand. diss., 1968, 560 s. 50 Zimnina N.V. Fiziologiya mishechniy deyatelnosti. /Pod redaktsiey N.V. Zimnina. – M.: Fizkultura i sport, 1982. 51 Romanov.A.O.Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964, 137,139, 147,160,167, 170-178326,331,333

36

maksimal tezlik holatdagidan farq qilmasligi, lekin, shu bilan birga, harakatlar

texnikasini nazorat qilish imkoni bo’lishi kerak. Bunday tezlik “Nazorat

qilinadigan” tezlik deb nomlanadi.

2. Harakatlarni nisbatan kichik tezlikdan maksimal darajagacha o’zgartira

borib, har xil tezlikda bajarish kerak.

Qisqa masofaga yugurishda yuqori natijalarga erishish odamning bo’yi

past-balandligiga va gavda tuzilishi qanday ekaniga bog’liq emas. Odatda past

bo’yli sportchilarning harakat chastotasi uzun bo’yli yuguruvchilarga nisbatan

ortiqdir. Lekin uzun bo’ylilarning esa qadamlari kengroq bo’ladi. Sprinterning

yetakchi fazilati – tezlikdir. Harakatni tez bajarish vaqtida katta kuch sarflay

olish qobiliyati – qisqa masofaga yugurishdagi muvaffaqiyat asosini tashkil

qiladi. Yugurish paytida barcha muskullar faol ishlaydi, shuning uchun eng

yaxshi sprintchilarda oeq muskullarigina emas, balki qo’l, ye lka va gavda

muskullari ham o’sgan bo’ladi. Xarakterli tomoni shundaki, kuch

rivojlanganlik jihatidan sprintchilar turli mutaxassislikdagi sportchilar orasida

eng yuqori o’rinlardan birida turadilar.

Sprintda muvaffaqiyatga erishish uchun maxsus chidamlilik, masofaning

oxirigacha erishilgan yuqori tezlikni saqlab qolish qobiliyati muhim

ahamiyatga ega52. Jahondagi eng yaxshi sprintchilar 200 metrga yugurishda

o’zlarining 100 metrda ko’rsatgan shaxsiy natijalarga nisbatan 2 barobarga

yaqin natija ko’rsata oladilar. Sprintda 4-5 yil maxsus mashg’ulotdan keyingina

eng yaxshi natijaga erishiladi. Sportda yanada o’sishga jismoniy va texnik asos

hosil qilish uchun dastlabki bir, ikki yilda mashg’ulotni to’g’ri o’tkazish ayniqsa

muhim.

Qisqa masofalarga yugurishda maxsus mashg’ulotlar o’tish – yugurish

texnikasini chuqurroq takomillashtirish, maxsus mashqlar va mashg’ulot

yuklamasi hajmini asta-sekin oshirish hamda musobaqalarda sistematik

qatnashish demakdir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmi maxsus

52 Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraщeniya pri mishechnoy rabote: Ucheb. Posobie po obshey fiziologii.-M.,

1978-(Gos.TSentr ordena Lenina IFK). , Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya:

Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.

37

tayyorgarlik bilan birgalikda orta boradi. Sportchining maxsus

mashg’ulotlaridan asosiy muddao quyidagidan iborat53:

1. Umumiy jismoniy tayyorlik darajasini: tezlikni, chidamlilikni,

egiluvchanlikni, muskullarni bo’shashtira bilish va boshqarish qobiliyatish

oshirish;

2. Startda, startdan keyingi tezlanishda, masofada yugurishda,

marraga kelishda hamda estafetali yugurishda texnik tayyorgarlik darajasini

oshirish;

3. Sprintchining tezkorlik-kuchlilik fazilatini va maxsus chidamliligini

yaxshilash;

4. Axloqiy va irodaviy fazilatlar darajasini oshirish;

5. Taktik tayyorgarlikni takomillashtirish va musobaqada, tajriba orttirish;

6. Nazariy tayyorgarlikni davom ettirish.

Sportchining shaxsiy xususiyatlariga qarab ko’rsatilganlardan boshqa

vazifalar ham hal etiladi.

Mashg’ulotlar haftada 5 marta quyidagi sxemada o’tkaziladi: 3 kun

mashg’ulot + 1 kun dam olish + 2 kun mashg’ulot + 1 kun dam olish54.

Yuqori razryadli sprintchilar mashg’ulotlarini rejalashtirish endi

boshlaganlar mashg’ulotining rejasidan, mashg’ulotlar soni ko’pligi bilangina

emas, balki mashg’ulot yuklamalarining hajmi va jadalligi ortiq ekani bilan ham

farq qiladi.

Tayyorlov davrida maksimal quvvatga ega bo’lgan ishni bajarish

qobiliyatini oshirish uchun, sprintchilarning tezkorlik-kuchlilik tayyorlik

darajasini yaxshilash juda muhim55. Bu vazifani hal qilish uchun juda ko’p

mashqlar kompleksi ishlatiladi. Bunday kompleks avvalo shtanga, tosh, qum

solingan xalta bilan ijro etiladigan mashqlardan, gimnastik mashqlardan,

53 Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-

101,163-168,225-267betlar., Piaje J.Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s. 54 Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M., “Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.,

Lutkovskiy Ye.M. Filippova.A.A. “Lyogkaya atletika” .M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s. 55 Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialnoy fizicheskoy podgotovki sportsmenov».M.FiS,1988,. Ozolin. N. G

Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s

38

sakrash va sprinterning maxsus tayyorlov mashqlaridan iborat bo’ladi. Shtanga

bilan bajariladigan mashqlar, shakli va bajarilish xarakteri jihatidan sprint

xususiyatiga mos bo’lishi kerak (o’tirib turish, shtanga tutqichini yelkaga qo’yib

sakrash, shtangani siltash va turtib ko’tarish va boshqalar). Ayniqsa 16-32 kg

og’irlikdagi tosh ko’tarib ikkita parallel gimnastik skameyka ustida dikir-dikir

sakrash foydalidir.

Sprintchi o’zining kuchi yetadigan eng og’ir va shunga yaqin og’irlikdagi

shtanga bilan (kam marta takrorlab), shuningdek, kichik va o’rta og’irliklardagi

shtangalar bilan (ko’p marta takrorlab) mashq qilgani ma’qul56. Tayyorlov

davridagi mashg’ulot turli xil sakrash va sprintchining maxsus tayyorlov

mashqlarini o’z ichiga olishi kerak. Bu mashqlarni seriya-seriya qilib bajarish,

ularni deyarli uzluksiz ijro etishga ketadigan vaqtni tayyorlov davri oxirigacha

asta-sekin 20-25 minutga yetkazish kerak. Sprintchilar tayyorlov davrida

unchalik jadal emas, lekin iloji boricha ko’p ish bajarishlari kerak. Buning

uchun mashg’ulotlar juda zich o’tkaziladi, mashqlar goh, u, goh bu muskul

gruppalariga (ayniqsa goh oyoq, goh qo’l muskullariga) ish tushadigan ratsional

tartibda ijro etiladi. Dam olish ham zarur, albatta. Sprintchi yuklamasi shunday

taqsim qilinishi kerakki, u 3 hafta yuklamani tobora oshira borib mashg’ulot

qilgandan keyin, bir hafta kam yuklama bilan shug’ullanishi kerak.Tayyorlov

davrining bahorgi bosqichida asosiy vazifa – asta-sekin musobaqalashuv

davridagi mashg’ulotlarga o’tish 6o’ladi. Tezlikni va maxsus chidamlilikni

oshirishga katta e’tibor beriladi. Buning uchun qisqa bo’laklarni (50-60 m

gacha) ko’p marta maksimal tezlikda yugurib o’tiladi va uzun -uzun (150-

300 m) masofalarni ko’p martalab yugurib o’tishda har hafta sari tezlik tobora

orttira boriladi.

Sprintcha yugurish texnikasini takomillashtirish avvalgidek diqqat

markazida bo’ladi. Bu bosqichda 60, 100, 150, 200, 300, 500 va 600 m

56 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki

sprinterov. M.: FiS,1987.

39

masofalarda kontrol chamalashlar, musobaqalar va har xil sprintcha ko’p

kurashlar muntazam o’tkazib turiladi.

Musobaqalashuv davrida mashg’ulot yanada ixtisoslashtiriladi. Ilk

musobaqalashuv davrida sprintchi oldiga juda muxim vazifalar qo’yiladi.

Bular qish va bahor oylarida boshlangan katta va qiyin tayyorgarlik ishini

yakunlash, iyun-sentyabr oylarida bo’ladigan ko’pgina mas’uliyatli

musobaqalarda sprintchining muvaffaqiyatli chiqishi uchun zarur zamin

yaratishdan iboratdir. Shuning uchun tayyorgarlik davriga nisbatan hajmi bir oz

kamroq, lekin nihoyatda zo’r jadal mashg’ulotlar o’tkaziladi. Sprintchilar

mashq ko’rganlik darajalarini yaxshilash uchun zarur bo’lgan musobaqalarda

qatnashadilar. Ular 80 m dan 200-250 m gacha masofalarni yuqori tezlikda,

maksimalga yaqin va maksimal tezlikda takror-takror yugurib o’tadilar. 400

m ga yuguruvchilar maxsus chidamlilikni o’stirish uchun57, 200 dan 500-600 m

gacha masofada har hafta sari tezlikni oshira bora qayta-qayta yugurib o’tadilar,

yugurishlar orasidagi dam olish vaqti esa, yuguruvchi yana masofani katta

tezlikda yugurib o’tishga tayyor bo’lishga qarab belgilanadi58. Agar yuguruvchi

bunga unchalik tayyor bo’lmasa, takror yugurishda u masofaning dastlabki

uchdan bir qismini 70% jadallikda yugurib o’tishi mumkin.

500-600 m ga bir bor va takror yugurish ham o’tkaziladi. Lekin bu

masofalarga yugurganda rekord vaqt ko’rsatishga inti lish kerak emas; kuchni

butun masofaga taqsimlab, 400 m ga yugurgandagi o’rtacha tezlikdan kamroq

o’rtacha tezlikda yugurish kerak. Maxsus chidamlilikni o’stirish uchun, ba’zi-

ba’zida 500— 600 m ga yugurib, uning 400 m ni musobaqadagi tezlikda o’tishi

kerak. Takror yugurishlar orasidagi tanaffus qancha davom etish kerakligi

mashg’ulot qilayotgan sportchining o’zini sub’ekti qanday his etayotganiga qarab

belgilanadi. Odatda tanaffus 5—15 minut davom etadi.

57 Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya: Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s. 58 Ozolina. N. G. Voronin V. I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,85,95,155,203s

40

400 m ga yuguruvchiniig maxsus chidamliligi taraqqiy etshiga, shu

masofada chamalashlar va musobaqalar o’tkazish yaxshi ta’sir ko’rsatadi59.

Musobaqalashuv davri trenirovka mashg’ulotlaridagi mashqlarning umumiy

miqdori bahordagidan kamroq bo’ladi. Chunki katta tezlikda yugurish asabga

ko’proq zo’r kelishini talab qiladi va bunda umuman yuklama ortib ketadi.

200 va 400 m ga yuguruvchining musobaqalashuv davridagi

mashg’ulotida burilishda yugurishga ko’p ahamiyat beriladi.

Startdan chiqish, 30-60 m ga yugurish, tezlanish, takror yugurish kabi

mashqlarning hammasini burilishda ham bemalol qilaversa bo’ladi. Bu

ayniqsa 200 m ga yuguruvchilarga zarur.

Chunki ularning burilishdagi tezliklari to’g’ri yo’ldagi tezliklariga yaqin

bo’ladi. Sport natijalari darajasini va turg’unligini pasaytirmaslik uchun butun

musobaqalaShuv davri mobaynida tezkorlik-kuchlilik mashqlarini muntazam

ijro etib turish kerak. Shuning uchun sprintchining yozgi mashg’ulotlariga

sprintcha yugurishdan tashqari, maxsus yugurish mashqlari, xilma xil sakrash

turlari, to’ldirma to’plar va qum solingan xaltalar bilan mashqlar, tosh

ko’tarib dikirlashlar, yengil shtanga bilan mashqlar xam qo’shish zarur.

Ba’zan bunday mashqlar bajarishga alohida mashg’ulotlarni to’la bag’ishlash

ham mumkin.

Ilk musobaqalashuv bosqichida mashg’ulotlar 90-100 minut davom etadi.

Asosiy musobaqalar bosqichida sprintchi juda ko’p (deyarli har kuni)

musobaqalarda ishtirok etadi. Shuning uchun musobaqa va mashg’ulot

yuklamalarini, ular orasida dam olishni zo’r e’tibor bilan rejalashtirish kerak60.

Sprintchining juda ko’p musobaqalarga ishtirok etishi qisqa masofalarga

yuguruvchining mashq ko’rganlik darajasi yuksalishiga va sport natijasi

o’sishiga yordam beradi.

59

Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy

kulturi. 1972, №10, s. 38-49.,Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn. simp.//

Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №8, s. 26-33., Menxin Yu.V. Fizicheskaya podgotovka v Legkoy

atletiki.-M: FiS,1989, 224s 60 Ozolin. N. G Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki .M.:FiS,1970,70,82.s

Ozolin. N. G. Molodomu kollege.-M.:FiS,1988.23,154,180s

41

Mas’uliyatli musobaqalar o’rtasidagi mashg’ulotlarda asabga ortiqcha

zo’r keladigan mashg’ulot ish shakllaridan mumkin qadar voz kechmoq darkor.

Chunonchi, mashg’ulotlarda sprintchining hadeb masofani iloj boricha tez

yugurib o’taverishga va ma’lum masofa bo’lagida rekord vaqt ko’rsataverishga

intilishiga qarshi kurashmoq kerak. Yuguruvchi tezligini sekundomer bilan

haddan tashqari ko’p nazorat qilaverish yaramaydi. Chunki bu ham sportchida

imkoni boricha tez yugurish istagi hosil bo’lishiga sabab bo’ladi.

Mashg’ulotning qo’shimcha mashqlari. Har kuni erta bilan

taraqqiyotdan ortda qolgan alohida muskul gruppalarini rivojlantirishga yoki

alohida texnika elementlarini bilib olishga mo’ljallangan mashqlar qilib turish

lozim61. Sprintchining bunday kundalik mashg’ulot programmasiga odatda

qorin, gavda orqasi, son, boldir, oyoq tagi va qo’l muskullarini o’stiradigan

mashqlar, shuningdek, egiluvchanlikni o’stiradigan mashqlar kiritiladi. Quyida

sprintchnning ertalabki mashg’uloti namunasini keltiramiz62:

1. Mashg’ulot boshida sekin yugurish yoki turgan joyda yugurish – 2– 3

minut.

2. Oyoqlar orasini oldinga keng ochib, oldingi oyoqni bukib turib, ikki

qo’lni oldindagi oyoq tizzasiga tiraladi. Gavdani pastga-yuqoriga chuqur-

chuqur prujinasimon tebratiladi (har oyoqda galma-gal); 3-5 marta

takrorlanadi.

3. Tirsak bo’g’ini bukilgan qo’llarni tez-tez hzrakatlantirish; 15

sekunddan 2-3 marta.

4. Qo’llarga tayanib tik turgan joyda yugurish – 10 sekunddan 3 marta.

3 va 4- mashqlar galma-gal ijro etiladi.

5. Gantellar bilan silkinch harakatlar, gavdani aylantirish, engashish va

boshqa mashqlar – 10 minut.

6. Ustiga yuk (qumli xalta) qo’yib, sonni ko’tarish – har oyoqda 20

61 Zimkin.N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.: FiS, 1956, 205 s. 62 Markov .A.N Siris. P.Z «Trenirovka Legkoatleta» M.Pros.1990,94-100s., Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy

tahriri ostida”Engil atletika” O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.

42

martadan 2 seriya. Buning o’rniga ustiga yuk qo’ymay, sonni baland-baland

ko’tarib, turgan joyda yoki oz-ozdan olg’a siljib yugursa ham bo’ladi, har

oyoqda 60-80 martadan 2 seriya.

7. Yelkaga qumli xalta qo’yib, turgan joyda dikir-dikir sakrash 20-30

martadan 2 seriya, yuksiz esa – 100-150 martadan, 6 va 7– mashqlar galma-

gal ijro etiladi.

8. Muskullarni bo’shashtirishga mo’ljallangan mashqlardan 3 – 4 ta

aralashtirib, sekin yugurish – 2 – 3 minut.

Kontrol mashqlar. Mashq ko’rganlik darajasi o’zgarishini quyidagi kontrol

mashqlar vositasida aniqlasa bo’ladi63:

Masalan, sportchining 100 m ga yugurishdagi maxsus chidamliligi

darajasini aniqlash uchun, oxirgi 20 metrni qancha vaqtda yugurib o’tgani

aniqlanadi, 200 va 400 m ga yuguruvchi uchuv esa, oxirgi 100 va 50 m ni

qancha vaqtda yugurib o’tgani aniqlanadi. Musobaqalarga tayyorlanish va

ularda qatnashish. 100 va 200 m ga yuguruvchi tayyorlov davrida 60, 100 va 300

m ga yugurishdan musobaqalarda, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorlik

darajasini ko’rsatib beradigan mashqlarda ishtirok ztishi kerak. . Bundan

tashqari sprintchi yugurib kelib uzunlikka sakrashdan, g’ovlar osha

yugurishdan va yengil atletikaning boshqa turlari bilan xam Shug’ullanib

tursa maqsadga muvofiqdir.

63 Donskoy. D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki .M.:FiS,1971,56s.., Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya

metrologiya.- M.: FiS, 1982.- 256 s.

43

I BOB BO’YICHA XULOSA

Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ” uslubi bu o’qitishning pedagogik

texnologiyasi bo’lib, o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va

sportchining ijodiy jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik

faoliyatning xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va

muammoli vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan

iborat bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini

saqlagan holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni

bilish jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.

Muammoli o’qitishdan foydalangan holdagina sportchilarda o’quv muammolari va

kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondaShuvni tarbiyalash,

mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin.

44

II BOB. TADQIQOTNING MAQSADI, VAZIFASI VA USULLARI VA

ULARNI TASHKIL QILISH

1. Tadqiqotning maqsadi, vazifasi va usullari

Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik va taktik tayyorgarligida muammoli

o’qitish texnologiyasi ARIZ-TRIZ uslubini qo’llanilishi samaradorli ekanligini

amaliy va nazariy asoslash.

1. Muammo buyicha ilmiy-uslubiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil

qilish va umumlashtirish.

2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining rivojlanish mexanizmini

konuniyatlarini kuzatish va o’rganib chiqish.

3. Muammoli o’qitish uslublarini qo’llashda sprinterlar texnik va taktik

mahorati darajasining o’zgarishlarini aniqlash.

4. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik

baholash metodi yordamida tahlil qilish.

5. Ko’rsatilgan pedagogik uslublarning tahlil qilish.

6. Pedagogik sinov (eksperiment).

Tadqiqot usullari. Adabiyotlarni tahlil qilish, kuzatish, suhbat, eksperiment,

pedagogik baholash , sistemali yondoshish64.

Texnika va taktikani pedagogik baholashda baho ekspertlar tomonidan

birinchi bosqichda bevosita sprinter yugurishini kuzatish orqali ikkinchi boskichda

Sprinterning yugurish texnikasini kinokameraga va fotosuratga olib ularni kuzatish

orqali sportchi texnikasi, taktikasiga baho beriladi. Bu sport texnikasini qayd

qilishning eng mukammal usuli, chunki bitta harakatni o’zini ekranga

proektsiyalab qayta-qayta ko’rish, harakatni sekinlashtirilgan suratda ko’rish,

yaxlit harakat amali xaqida tasavvurga ega bo’lishga, aloxida harakat unsurlarini

taqqoslab harakat amali dinamikasi haqida ma’lumotni qo’lga kiritishi va texnika

unsurlariga ob’ektiv baho berishi mumkin. Kuzatuvlar jarayonida maxsus jadval

ishlab chiqilib ular turli tamoyillar asosida tuzildi va texnika ballar tizimida

64 Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v fizicheskom vospitanii: Posobie dlya

studentov, aspirantov i prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s., Kuzmina N.V.Metod

sistemnogo pedagogicheskaya issledovaniya: Uchebnoe posobie.-L. Iz-vo. LGU. 1980,172 s.

45

baholandi. Jadvalga ko’ra sport texnikasining xar bir unsuri “yaxshi” (4),

“Qoniqarli” (3), “Yomon” (2) deb baholanadi. Ballarning umumiy yigindisi

baholanayotgan texnika unsurlarining soniga bog’lik. Ballarning jamini

chiqarishda urta arifmetik baho aniqlanadi va mashklarni bajarish texnikasiga

muvofik foiz belgilanadi. Ushbu jadvaldan foydalanib, shuningdek ,

kinogrammalarni tahlil etib xar bir sportchining texnik –taktik tayyorgarlik

darajasini baholash imkoniyatiga ega bo’linadi65.

Ushbu usullar dissertatsiyaning hamma vazifalarini hal qilish uchun

universaldir. Tadqiqotni vazifalari qo’yilayotganda va olingan natijalar muhokama

qilinayotganda ushbu usullar asosiylaridan biri edi. Mazkur usullar maqsadni

qo’yishga yordam berdi, tadqiqotlarning ishchi gipotezasini ifodalashga va ayrim

nazariy xulosalarni asoslashga yordam berdi.

Mavzu bo’yicha jamlangan adabiyotlarda qayd etilgan ilmiy va uslubiy

ma’lumotlar qiyosiy tarzda tahlil qilindi hamda masalaning bugungi ahvoliga baho

berildi. Jumladan qisqa masofaga yuguruvchilarga texnik-taktik harakatlarni

o’rgatish, murabbiyning spolrtchilarga texnik-taktik tayyorgarlik mashg’ulotlarida

mavjud pedagogik uslublarni qo’llashlarining ijobiy va salbiy tomoni mavjud

ekanligi olimlar tadqiqotlari yordamida asoslab berildi.

Sportchilarni malakasini oshirishda texnik-taktik tayyorgarlik yuqori

natijalar asosi hisoblanadi.texnik-taktik harakatlarni musoboqa davriga

yaqinlashtirilgan holda o’rgatish yuqori samara berishi adabiyotlar tahlilida

ko’plab olimlar tamonidan yoritilib o’tgan.

2. Sprinterlik texnikasi va taktikasining egallaganlik darajasini pedagogik

baholash metodi yordamida tahlil qilish

Tadqiqotlar boshida nazorat va tadqiqot guruhlarining texnik-taktik

tayyorgarlik holatiga yani ularni egallaganlik darajasi va bajarilishi bilan tanishish

maqsadida xududdagi yetakchi ekspertlar tomonidan pedagogik baho berildi.

65 Vlasov K.P. Metodi nauchnix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta. Ucheb. posobie. - Sankt-Peterburg:

2000. – 116 s., Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T.: Zar qalam, 2004. – 334 bet.

46

Baholash sprinterlik yugurishi fazalarida bo’lakligicha olib borildi. Ya’ni start va

startdan chikish, masofa bo’ylab yugurish, marraga kelish.

Tadqiqotlardan oldin baholash natijalaridan ma’lum bo’ldiki ikkala guruhda

ham sprinterlik texnik va taktik tayyorarligi past darajada. Nazorat guruhida

texnik tayyorgarlik – 68.6% taktik tayyorgarlik – 57.3% tashkil qildi. Tadqiqot

guruhida bu natijalar 68.9% va 57.5 % tashkil qiladi.

Tajriba guruhida sprinterlarning start va undan chikish texnikasining

baholanishi ularning past darajada ekanligidan dalolat beradi (texnik tayyorgarlik

darajasi1-sportchiniki (Ilova 1 - sxema) 71 %, 2-sportchiniki (Ilova 1.1 - sxema)

65%. Sprinterlarning startda turish holatida yetarlicha kamchiliklar mavjud, zero

sprinterlikda dastlabki tezlik olishda muvaffaqiyat asosini startda turish va undan

chikish harakati tashkil etadi sportchilarning ikkalasida xam startda turish holatida

tananing og’irligi ikkala qo’l, oldingi oyoq tagi va keyingi oyoq tizzasiga teng

taqsimlanmagan. “Diqqat” buyrug’idan keyin gavdasini sal yuqorilatib oldinga

siljitilmagan va muskullarini zo’riqtirgan xolda turgan. Bu esa reaktsiyani

yo’qolishiga, startdan keyingi birinchi odimlarning tez quyishiga chikishiga va

eng asosiysi depsinishga xalakit beradi, qarshilik qiladi. Yuguruvchilar

to’pponcha ovozini (mashg’ulotda esa boshqa ovozni) eshitgach, darhol oldinga

intiladi. Bu harakat qo’llarni oldinlatib yuqoriga tez siltash (bukilgan holatda)

bilan boshlanadi. 2 - sportchida bu holatda qo’llar to’liq oldinga chiqarmagan

oqibatda oyoqlarning ham tez harakat qilishi sustlashgan ikkala sportchida

ham startdan chiqishda gavda egilish burchagi 70o tashkil qiladi, shu

vaziyatda oyoqlarning “tayanch” va “uchish” fazalari uyg’unlikka ega emas.

2-sportchining startdan chiqishda odimlar kattaligi texnika talabiga javob

bermaydi orqa itarilish bosqichida oyoqlarning to’g’rilanishi ikkala guruhda ham

past darajada ekanligi kuzatiladi.

Tadqiqotlar boshlangandan 3 oydan keyin olingan natijalarda bir oz

o’zgarishlar kuzatildi ayniqsa tajriba gurihida. (Nazorat guruhida texnik t – 70.3%,

taktik t-59 %, Tajriba guruhida bular 77.7% va 69 % tashkil qildi) .Tadqiqotlar

yakunida tajriba guruhida texnik tayyorgarlik- 90.8 % taktik tayyorgarlik- 88.9%

47

tashkil etdi. Nazorat guruhida esa bu natijalar deyarli o’zgarmagan ,ya’ni texnik

tayyorgarlik-72.6% taktik tayyorgarlik-64%.

Sprintchining maxsus tayyorgarligi qanday bo’layotganini nazorat qilish

uchun yuqoridagidan bo’lak ko’rsatkichlarni ham sistematik hisobga olib borsa

bo’ladi. Masalan, sportchining 100 m ga yugurishdagi maxsus chidamliligi

darajasini aniqlash uchun, oxirgi 20 metrni qancha vaqtda yugurib o’tgani

aniqlanadi, 200 va 400 m ga yuguruvchi uchuv esa, oxirgi 100 va 50 m ni

qancha vaqtda yugurib o’tgani aniqlanadi. Musobaqalarga tayyorlanish va

ularda qatnashish. 100 va 200 m ga yuguruvchi tayyorlov davrida 60, 100 va 300

m ga yugurishdan musobaqalarda, shuningdek, umumiy va maxsus tayyorlik

darajasini ko’rsatib beradigan mashqlarda ishtirok ztishi kerak . Bundan

tashqari sprintchi yugurib kelib uzunlikka sakrashdan, g’ovlar osha

№ Kantrol mashqlar Sana,vaqt Sana,vaqt Sana,vaqt

natija mo’ljal natija mo’ljal natija mo’ljal

1. Past startdan 30 va 60

m ga yugurish

2. Kela turib 100 m ga

yugurish

3. Startdan 150 va 300 m

ga yugurish

4. Turgan joydan

uzunlikka sakrash;

5. Turgan joydan uch

hatlab sakrash

6. Shtangani turtib

ko’tarish (faqat

erkaklar uchun)

7. Turgan joydan

yuqoriga sakrash

(sm da)

8. Turnikda tortilish

(ayollar uchun) kim

ko’p. 1 '

48

yugurishdan va yengil atletikaning boshqa turlari bilan xam shug’ullanib

tursa maqsadga muvofiqdir.

3. Pedagogik tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan

foydalanish (eksperiment)

Ishda qo’yilgan gepotezani isbotlash, amaliyotda sinab nazariy jihatdan

asoslash uchun texnik va taktik tayyorgarlik jihatidan teng bir xil darajaga ega

bo’lgan ikkita nazorat va tadqiqot guruhlarida olib borildi. Tajriba guruhi va

nazorat guruhi qilib Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti

engil atletika jamoalari qisqa masafaga yuguruvchilar belgilandi. Nazorat guruhida

sportchilar texnik–taktik tayyorgarligi avvaldan qo’llanilib kelinayotgan ananaviy

pedagogik uslublardan foydalangan holda olib borildi. Jumladan, pedagogik

tajribani amalga oshirishda muammoli o’qitish texnologiyasidan ham foydalanildi.

Unda quyidagi adabiyot tahlilidan foydalanildi.

Muammoli o’qitishning didaktik tizimida birmuncha to’liq tadqiq qilingan

tashkil etuvchisi muammoli ta’lim hisoblanadi. U o’rganuvchilarning fikrlash

faoliyatini birmuncha faollashtirishga, ularda muammoning yechimiga

yondashishni shakllantirishga, va nihoyat - ijodiy tafakkurni rivojlantirishga

samarali ta’sir ko’rsatadi66. Bu ta’sir intellektual qiyinlaShuvning maxsus

vaziyatlarini - muammoli vaziyatlar va ularning yechimlarini tuzish bilan

ta’minlanadi. Muammoli vaziyat o’qitish jarayonida muhim motiv va hayajonli

vosita sanaladi. Uning samarasi to’g’risida A.M Matyushkin, M.I. Maxmutov,

I.Ya. Lerner kabi yirik olimlar o’z nazariyalarini yaratdilar67.

Muammoli o’qitish texnologiyasida asosiy diqqat xatoliklarni izlab topish

maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali

o’rganuvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish jihatlariga qaratiladi. U o’zida

xatoliklarning uch asosiy guruhini birlashtiradi: gnoseologik, metodik va o’quv.

66 Gulchevskaya V.G., Skachkov A.V. Kontseptualnie osnovi sovremennix pedagogicheskix texnologii.

http://www.orizont.ru., Klarin M.V. Innovatsii v mirovoy praktike. Riga, 1995. 96 s. 67 Ishmuhammedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. T.

Universitet, 2004., Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya yo’nalishlari, muammolari, yechimlari. //Xalq

ta’limi jurnali 1999. №4.4-11 b

http://www.orizont.ru/

49

Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar

evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo’l qo’yiladi. Tadqiqotlarning

ko’rsatishicha, o’quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanish sportchilarda

borliqni tanqidiy mushohidalash, tahlil qilish va o’z xatolarini to’g’rilash

ko’nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o’quv predmeti va fanga bo’lgan

munosabatlarini o’zgartiradi: o’rganilayotgan fan mazmuni o’rganuvchilar oldida

tayyor haqiqatlar yig’indisi sifatida emas, balki g’oyalar va odamlarning tarixiy

dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo’nalishlar kurashi tarzda, odat va yangilanish

qarama-qarshiligi sifatida turadi.

Metodik xatolar o’quv xatolari bilan o’zaro bog’liq: o’rganish xatolari ko’p

hollarda - o’qitish xatolari natijasidir. o’quv xatolari maxsus tashxislovchi

jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyinchalik kuchli

ta’sir etuvchi vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an’anaviy o’qitishda

bilmaslikdan bilishga o’tish standartli vaziyatlarni qo’llash bilan chegaralansa,

muammoli-modulli o’qitishda o’quvchining yaqindan rivojlanishi doirasi yangi

bilimlarni yuzaki o’zlashtirish va noto’g’ri qo’llashga olib keladigan tanqidiy

vaziyatlar - xatolar sohasigacha kengaytiriladi. Bunday sharoitda bilmaslikdan

bilishga o’tish sohasi o’rganuvchi uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki

tabiiy zveno bo’lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanish mintaqasiga aylanadi68.

Muammoli modulli o’qitish texnologiyasining yetakchi sifat belgisi - bu

egiluvchanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishda

egiluvchan avtomatlashtirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda

ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko’p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va

ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchan sharoitga moslasha olish va zudlik bilan ta’sir

etish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Egiluvchanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik

holda bo’lishi mumkin.

Tuzilmali egiluvchanlik qator holatlar bilan ta’minlanadi: muammoli-modul

tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog’onaligi, egiluvchan

68 Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii. http://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology


50

jadval loyihasining mavjudligi va ko’p vazifali o’quv xonalarining jihozlanganlik

imkoniyatlari va boshqa.

Mazmunli egiluvchanlik birinchi navbatda ta’lim mazmunini

tabaqalashtirish va integratsiyalash imkoniyatlarida namoyon bo’ladi. Bunday

imkoniyatning o’zi taklif etilayotgan texnologiyada o’quv materialining blok va

modulli printsip asosida saralanish evaziga vujudga keladi.

Texnologik egiluvchanlik muammoli-modulli ta’lim jarayonining quyidagi

jihati bilan ta’minlanadi: o’qitish metodlarining variantligi, nazorat va baholash

tizimining egiluvchanligi, o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini yakka tartibda

tashkil etish va boshqa.

M.A.Choshanovning ta’kidlashicha69, kasb maktablarida o’qitish jarayonini

muammoli-modulli asosga o’tkazish quyidagilarga imkon beradi:

- o’quv materialining muammoli modullarini guruhlash yo’li bilan kursni to’liq,

qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlarini ishlab chiqishni ta’minlaydigan

dialektik birlikda integratsiyalash va tabaqalashtirishni amalga oshirish;

- bilim darajasiga bog’liq holda sportchilarning u yoki bu muammoli-modulli

dastur variantini mustaqil tanlashi va ularning dastur bo’ylab individual siljish

sur’atini ta’minlanishi;

- muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratish uchun stsenariylar

sifatida foydalanish;

- o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishda murabbiy ishida maslahatchi-

koordinatsiyalovchi vazifaga urg’uni ko’chirish;

- o’quv materialini bayon qilish tezligi va o’zlashtirish darajasiga putr

yetkazmagan holda o’qitish metodlari va shakllari majmuasiga moslik asosida

kursni qisqartirish;

Ta’lim mazmunini muammoli-modulli loyihalash quyidagi asosiy

tayanchlardan iborat bo’ladi70:

69 Choshanov M.A. Didakticheskoe konstruirovanie gibkoy texnologii obucheniya//Pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-

29. 70 Avliyaqulov N.X. O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyani amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.

51

- bilish faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga

qo’yib tuzish. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik

modellashtirish, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi;

- tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlash. Saralashning muhim

sharti bilish faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy

va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o’qitishning tayanch mazmuniga oid quyidagi

mezonlarni hisobga olishni taqoza etadi:

- fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta’limni insonparvarlashtirish;

- yechimi bilish faoliyati metodlarining mosini qo’llashni talab etadigan yirik

kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o’ziga xosligini hisobga olib

ajratish;

- ixtisosli va darajali tabaqalashtirishni ta’minlashga yo’naltirilgan o’zgaruvchan

modullarning mazmunini tanlash va hajmini aniqlash, shuningdek, muammoli-

modulli dasturlarning turli - to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlari

bo’yicha o’quvchilarning yakka tartibda olg’a siljishi uchun sharoitlar yaratish.

Shunday qilib, muammoli o’qitish texnologiyasining mohiyatini quyidagicha

izohlash mumkin: o’quvchilarning talab etilgan darajada bilimdonligiga erishish

uchun o’quv materiali mazmunini yirik tuzilmalash, unga mos holda o’qitish

metodlari, vositalari va shakllarini tanlash amalga oshirilib, ular o’quvchilarni

to’liq, kisqargan yoki chuqurlashgan o’qitish variantlarini mustaqil tanlash va

o’tishga yo’naltiriladi. Muallifning ta’kidlashicha, muammoli o’qitish

texnologiyasi bo’yicha 70 foiz o’quv materiali yuqori darajada o’zlashtirilgan va

aniq o’rnatilgan kompetentlik darajani kafolatli ta’minlangan71.

Hozirgi pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o’qitishning turli ta’rif

va tavsiflari bor. Muammoli o’qitish deganda, - deb yozadi mashxur polyak didakti

V.Okon-biz muammoli vaziyatlar hosil qilish, muammoni shakillantirish,

muammolarni xal kalishda o’quvchilarga zarur yordamlarni berish, bu xollarni

Metodicheskie rekomendatsii dlya prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s., Sayidaxmedov N.S.

Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k rukovodstvu obщestvenno poleznim, proizvoditelnim trudom

shkolnikov: Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s. 71 Choshanov M.A. Didakticheskoe konstruirovanie gibkoy texnologii obucheniya//Pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-

29.

52

tekshirish, olingan bilimlarni sistemaga solish va mustahkamlash .jarayoniga

boshchilik qilish kabi ishlar toplanmimi tuShunamiz72. Bizningcha, nisbatan to’liq

va aniq ta’rif M.I. Maxmutov tomonidan berilgan bo’lib, unda muammoli o’qitish

mantiqiy fikrlar tadbirlari, tahlil, umumlashtirish hisobga olingan o’rgatish va dars

berish usullarini qo’llash qoidalari va sportchilarning tadqiqot faoliyatlari

qonuniyatlarining tizimi sifatida izohlanadi73.

Muammoli o’qitishning mohiyatini murabbiy tomonidan sportchilarning

o’quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o’quv vazifalarini,

muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish

bo’yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni

o’zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi. O’qitishda muammoli

vaziyat shunchaki “fikr yo’lidagi kutilmagan to’siq” bilan bog’langan aqliy

mashaqqat holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik

holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o’zlashtirilgan bilim izlari va yangi

yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat usullari yotadi.

Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan bog’liq bo’lavermasligini

ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan bog’lanmasa, aqliy

mashaqqat muammoli bo’lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni

kafolatlamaydi. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq

qilib, unda sportchi mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga

avval va ayni vaqtda ma’lum bo’lgan vazifa, masala bo’yicha ichki, yashirin

aloqalarini anglab yetadi.

Muammoli o’qitish texnologiyalari tarkibiga kiruvchi ko’plab uslublar

mavjud. Ular74:

“Fikrlar hujumi”- bu metod A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan.

72 Radjabov R.F,Xujaniyozova Z.O. Muammoli o’qitish tizimi. /Xorazm Ma’mun Akademiyasi ilmiy merosi

barkamol shaxs tarbiyasining omil va vositasi sifatida. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya tezislari to’plami.

Urganch 2005. 24-25 b.,Saidahmedov N.S. Pedagogik texnologiya: tahlil, ta’rif, mulohaza. – Ma’rifat. 24.06.1998 y. 73 AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-

55. 74 Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp. ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.

AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.

Gulchevskaya V.G., Skachkov A.V. Kontseptualnie osnovi sovremennix pedagogicheskix texnologii.

http://www.orizont.ru.


53

Yalpi “fikrlar hujumi”, bu metod J. Donald Filips tomonidan ishlab

chiqilgan.

“Fikrlarning shiddatli hujumi” – destruktiv berilgan baho bilan dialog, bu

metod Ye.A. Aleksandrov tomonidan taklif qilingan, G.Ya. Bush tomonidan

o’zgartirilib yo’lga qo’yilgan.

“Sinektika” metodi - u 1960 yilda AQSh da U. Gordon tomonidan ishlab

chiqilgan.

“Texnik yechimlarning morfologik tahlili va sintezi” - bu metod shvey-

tsariyalik astrofizik TSvikki tomonidan ishlab chiqilgan. “Funktsional–foydali

tahlil” metodi - bu metodning yaratuvchilari sifatida permlik muxandis Yu.M.

Sobolev va L.Mayez boshchiligidagi Amerikaning “Jeneral elektrik” firmasining

muhandislaridir.Bulardan tashqari “6 x 6”, “Kundalik tutish”, “Qora quti”,

“Rezyume”, “Skarabey”, “Bumerang”, “Tarmoqlar” kabi muammoli o’qitish

texnologiyalari mavjud.

“ARIZ-TRIZ” metodi(ijodiy masalalarni yechish nazariyasi (fikrlash

texnologiyasi usuli)) - G.S.Altshuller va uning maktabi tomonidan ishlab

chiqilgan. Bu metodlar sinov va kamchiliklar hamda boshqa ularning

modifikatsiyalaridan sezilarli farq qiladi. Ular ko’r ko’rona qidirishdan ko’ra

texnik tizimlarni rivojlantirish qonuniyatlariga bo’ysungan mantiqiy operatsiyalar

tizimi asosiga qurilgan. Nazariyaning asosiy g’oyasi: texnik tizimlar o’z holicha

emas, balki yaratuvchilik vazifalarini ongli va maqsadga muvofiq yechishda

foydalanish mumkin bo’lgan muayyan qonunlar asosida yuzaga keladi va

rivojlanadi75.

Bu vazifalarni yechish jarayonini texnik ziddiyatlarni aniqlash, tahlil etish va

yechish deb qarash lozim bo’ladi, belgilangan vazifalarni qo’llash metodikasi esa

texnika va texnologiyani yaratishdagi ilmiy-texnik ziddiyatlarni ajratib olish,

aniqlash va hal qilish bo’yicha muntazam ravishda muayyan harakatlarni

bajarishdir. Tizim o’z ichiga bunday ziddiyatlarni hal qilishga yordam beruvchi

75 Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp. ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.

AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda .pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.

54

o’ziga xos yangilovchi operatorlarning 40 ta usullarini qamrab oladi. Ulardan

ayrimlari quyidagilar: “taqsim qilish”:

a) ob’ektni mustaqil qismlarga bo’lish;

b) ob’ektni bo’laklarga bo’lib bajarish;

v) taqsimlash darajasini kengaytirish;

“butlash”: a)ayni yoki yondosh operatsiyalari uchun mo’ljallangan ob’ektlarni

birlashtirish; b) ayni va yondosh operatsiyalarni birlashtirish;

“onalik”: a) bir ob’ektni ikkinchi ob’ekt ichiga va o’z navbatida uning ichiga

uchinchi ob’ektni joylashtirish;

b) bir ob’ektni to’g’ridan-to’g’ri ikkinchi ob’ekt orasidan o’tkazish;

“chappalik”: a) ob’ektning harakatdagi qismini yoki tashqi muhitni qo’zg’almas

holatga olib kelish, aksincha, muqim holatni harakatdagi holatga keltirish;

b) vazifa shartlari talab qilgan harakatlar o’rniga teskari harakatni amalga oshirish;

v) ob’ektning «oyog’ini osmonga qilib qo’yish» va uni o’nglash;

«zararni foydaga aylantirish»: a) zararli faktorlardan (masalan, muhitga zarar

yetkazadigan) ijobiy samara berishda foydalanish;

b) zararli faktorlarni boshqa zararli faktorlar bilan qo’shish asosida uni bartaraf

etish;

v) zararli faktorlarni ortiq darajada kuchaytirish asosida uni bezarar qilish.

TRIZ uslubi buyicha murabbiy-murabbiy sportchi oldiga masala kuyishi kerak ,

masalan : sprinterlik yugurishida dastlabki masofa bo’laklarida tezlanib ketish

texnikasini o’rganish. Keyin sportchining o’zi mustaqil ravishda albatta murabbiy

kuzatuvi va yordami ostida TRIZ algoritmidan foydalangan holda ishlashi lozim.

TRIZ algoritmi:

1. Sprinterlik yugurishi fazalaridagi texnikani sinchiklab o’rganishi.

2. Texnikani o’rganish uslubining modelini kurish.

3. Natijani bashorat qilish .

4. Sportchi o’zining zaxiralarini aniqlash.

5. Muammoni tizim operatori buyicha joylashtirish (Markaziy zvenoni

aniklash,tizim usti, tizim osti).

55

6. Ishtirokchilarni belgilash (Sub’ekt-texnik harakat-murabbiy).

7. Tayyorgarlik jarayonida yoki harakatlarni bajarish texnikasida yuzaga

keladigan karshilik va ziddiyatlarni aniqlash.

8. Masala yechimining barcha yo’llarini tahlil kilib, eng samarali va qulay,

qisqa yo’lini topish.

Shunday qilib, muammoli vaziyatning mohiyati shuki, u sportchi tanish

bo’lgan ma’lumotlar va yangi faktlar, hodisalar, qaysiki, ularni tushunish va

tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi, o’rtasidagi ziddiyatdir. Bu

ziddiyat bilimlarni ijodiy o’zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir.

Tajriba guruhida mashg’ulotlarga sportchilar texnik-taktik tayyorgarligi

muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash kiritildi.

Tadqiqotlar uch bosqichda o’tkaziladi.

I bosqich - tadqiqot muammosini zamonaviy holatini baholash uchun

maxsus ilmiy-uslubiy adabiyotni o’rganish va tahlil qilish; tadqiqotning maqsadi

va vazifalarini aniqlash, gipotezani shakllantirish, shuningdek tadqiqot usullarini

sinab ko’rish; mutaxasislarning ilg’or amaliy tajribalarinini umumlashtirish; sinov

(eksperiment) dasturini ishlab chiqish;

II bosqich – Nazorat va tadqiqot guruhlarida texnik - taktik tayyorgarligi

ustidan pedagogik baholash o’tkazish. Pedagogik baholashning natijalarini tahlil

qilish va o’zgarishlarni aniqlash. Nazorat guruhida QMYu texnik – taktik

tayyorgarligida muammoli o’qitish texnologiyasi “ARIZ-TRIZ” uslubini

qo’llashdan keyin olingan natijalarni tahlil qilish va Shu asosda dastur ishlab

chiqish va tayyorgarlik jarayoniga joriy etish.

III bosqich – QMYu texnik –taktik tayyorgarligida “ARIZ-TRIZ”uslubidan

foydalanish bo’yicha ishlab chiqilgan dasturni tajribalar bilan (eksperimental)

asoslash; murabbiylar uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish.

56

II BOB BO’YICHA XULOSA

Qisqa masofaga yugurish texnikasini va taktikasini o’rgatish

metodlarining har qaysisi, o’zining ijobiy tomonlari borligiga qaramasdan, tez

va samarali o’rgatishni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shuning uchun

amalda hamma metodlar ayrim-ayrim ham, bir vaqtning o’zida birga ham

qo’llanadi va ko’proq sportchining faolligiga tayanish kerak ya’ni sportchining

o’zi texnika va taktikani tahlil qilishi, imkoniyat darajasida xatolarni

to’g’rilashi kerak. Bunda tayyorgarlik vositalari turli xil vaz iyat va

sharoitlarda ekspremental ta’sir xarakteristikasiga ega bo’ladi.

57

III BOB. YENGIL ATLETIKA MASHG’ULOTLARIDA QISQA

MASOFAGA YUGURUVCHILAR TEXNIK TAKTIK

TAYYORGARLIGINI MUAMMOLI O’QITISH TEXNOLOGIYALARI

USLUBLARINI QO’LLASH DASTURI

1. Texnik-taktik tayyorgarlik jarayonida muammoli o’qitish texnologiyasi

“ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash

“ARIZ-TRIZ” uslubi shug’ullanuvchining ijodiy mustaqilligini to’la amalga

oshiradi. Unda sportchi murabbiyning bergan vazifasini bajaradi, ayni vaqtda

o’zlari ham o’quv muammosini shakllantiradi, o’zlari mustaqil gipotezani

yechishga harakat qiladilar, izlanishni amalga oshiradi va pirovard natijaga

erishadilar. Shu tariqa “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash bilan sportchilar faoliyati

olimlarning ilmiy-tadqiqot faoliyatiga yaqinlashadi. Murabbiy faqat

sportchilarning ilmiy izlanishlariga umumiy rahbarlik qiladi, vazifalar esa ularning

mustaqil o’quv-bilish xatti-harakatlarining to’la davriyligini ko’zda tutadi: yoki

tahlilgacha axborotlar yig’iladi yoki yechilishiga qadar o’quv muammosi qo’yiladi

hamda yechimlar tekshirib ko’riladi va yangi bilimlar joriy qilinadi. “ARIZ-TRIZ”

uslubidan o’rganilayotgan texnika va taktikaning umumiy asoslarini qamrab olgan

eng muhim masalalarni yechishda foydalanish tavsiya etiladi. Bu esa boshqa

barcha materiallarning tobora ongli o’zlashtirilishiga olib kelishi lozim.

Shuningdek, bunday metodda mashg’ulot o’tkazish uchun murabbiy tanlangan

bo’lim yoki mavzu sportchilarning idrok qilishlariga qulay bo’lishini nazarda

tutishi lozim bo’ladi. “ARIZ-TRIZ” uslubi ta’lim oluvchidagi uzoq vaqtni va

maxsus sharoit yaratilishini talab qiladi. Sportchilarning ijodiy ishlari shakliy

jihatdan rang-barangdir. Ular o’rganilayotgan texnika va taktikaning nazariy

asoslarini o’rganish va o’z individual texnikasi va taktikasini shakllanishidagi

to’siqlarni aniqlash, xatolarni to’g’rilash borasida u yoki bu masalaning nazariy

holatini (adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, hujjatlarni arxivda o’rganish)

o’rganish, ko’rgazmali qurollar, didaktik materiallar tayyorlash va boshqalardir.

Qisman “ARIZ-TRIZ” uslubi murakkab muammoni bo’laklarga ajratib, uning

qulay masalalarini bosqichma-bosqich aniqlab olishda qo’llanadi va unda hal

qilingan har bir bosqich (qadam) masalaning keyingi bosqichini yechishda asos

58

bo’lib xizmat qiladi. Bunda sportchilar o’quv mummosining qo’yilishida,

gipotezani taxmin qilish va isbotlashda faol qatnashdilar. Ularning faoliyati

reproduktiv va ijodiy unsurlarini o’zida qamrab oladi. Bunda o’qitishning qidiruv

(izlanish) suhbati, sportchilarning javoblari va to’ldirishlariga qo’shimcha qilgan

holda murabbiyning bayoni, faktlarni kuzatish va umumlashtirish usullari

qo’llanadi. Bu hollarda sportchilarning reproduktiv va qidiruv (izlanish)

faoliyatining muvofiqligiga muhim ahamiyat kasb etadi. Ular biror bosqichdagi

o’quv muammosining mustaqil hal qilinishidan to ulardan aksariyati yechilgunga

qadar kuchli o’zgarib turishi mumkin.

Mashg’ulotlarda ijodiy suhbatni qo’llash maqsadga muvofiq topiladi.

Sportchilar bunday suhbat jarayonida o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan bilimlari,

ijodiy faoliyati tajribasiga asoslangan holda murabbiy rahbarligida muammoni

izlaydi va mustaqil ravishda uning yechimini topadi. Sportchilar o’z tashabbuslari

bilan savollarga javob beradilar yoki o’z chiqishlarida turli mulohazalarni

bildiradilar, muammoning yechilishidagi o’z variantlarini ilgari suradilar, hodisalar

o’rtasidagi rang-barang aloqalarni qayd qiladilar, bahslashadilar, boshqalarning

fikriga tanqidiy munosabat bildiradilar. Bu jarayonda murabbiyning sportchilarga

yordam berish darajasi ularning mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish darajasiga

bog’liq bo’ladi.

Muammoli o’qitish sharoitidagi tayyorgarlik jarayonining mustahkam asosi

sportchilarni mustaqil fikrlashga muntazam tayyorlash, shaxsiy fazilat sifatida

ulardagi baholanadigan mustaqillikni shakllantirish va rivojlantirish hisoblanadi.

Bu o’qitishdagi mustaqil ishning alohida muhim ahamiyati, uni o’quv yurti

pedagogik tizimi markaziga qo’yilishining qonuniyligi, uning o’z tizimi bo’lishi

zaruriyatini tashkil etish demakdir. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, bu masala

hanuzgacha amaliyotda to’la hal qilingan emas. Tayyorgarlik mashg’ulotlari bir

necha bosqichda o’tkaziladi. Birinchi bosqichda bilimlar nazorat qilinadiki,

ularning mavjudligi mashg’ulotlarda ishlab chiqiladigan vazifalarning yechilish

metodikasini tushunishga yordam beradi. Murabbiy bilimlar o’zlashtirilishining

nazoratini o’tkazib bo’lgach, sportchilarni muayyan toifadagi vazifalarni yechish

59

metodikasi bilan tanishtiradi. Bu jarayonda murabbiy metodika tarkibiga kiradigan

barcha harakatlarni sportchilarga tuShuntirishi lozim. O’rganilgan metodikaga

muvofiq ravishda barcha harakatlarni amaliy egallashni tashkil etish uchun

murabbiy sportchilarga individual topshiriqlar beradi. Bu topshiriqlarni bajarish

jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni o’z vaqtida yengish maqsadida

murabbiysportchilarga yo’l-yo’riqlar beradi. Bunda murabbiyning vazifasi har bir

sportchining o’z topshirig’ini ongli ravishda bajarishini ta’minlashdan iborat

bo’ladi. Topshiriqni bajarish yakunlangach, murabbiyuning borishini va sportchilar

ishlari natijalarini tahlil qiladi, guruh bilan birgalikda tipik qiyinchiliklarni

muhokama qiladi, ularni yengish usullarini ko’rsatib beradi, shakllangan

malakalarni kelgusida takomillashtirish bo’yicha vazifalar qo’yadi.

Shunday qilib, muammoli turdagi tayyorgarlik mashg’ulotlarni o’tkazish

quyidagi bosqichlarni ko’zda tutadi:

- muayyan toifadagi vazifalarni yechish metodikasini tushunib olishga yordam

beradigan bilimlar o’zlashtirilishini nazorat qilish;

- o’zlashtirilish ob’ekti bo’lgan vazifalarning yechilish metodikasi bilan tanishish;

- aniq vazifa materiallari asosida o’rganilgan metodikaga muvofiq ravishda

sportchilarning individual faoliyatni tashkil etish;

- tipik qiyinchiliklar va ularni yengish yo’llarini guruh bo’lib muhokama qilishni

tashkil etishning sportchilar tomonidan bajarilib borishi va natijalarini tahlil qilish,

kelgusida egallanishi mumkin bo’lgan malakalarni takomillashtirish bo’yicha

vazifa qo’yish.

Qisqa masofaga yuguruvchilar texnik-taktik tayyorgarligining muammoli

uslubda tashkil etish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:

1. Muayyan toifadagi vazifalarning yechilish metodikasini ishlab chiqish uchun

zarur bo’lgan bilimlarning sportchilar tomonidan o’zlashtirilishini nazorat qilish;

2. Echilish metodikasini ishlab chiqishni ko’zda tutgan yangi vazifalarni

qo’yish;

3. Qo’yilgan vazifaning yechilish metodikasini ishlab chiqishga qaratilgan

sportchilarning fikrlashga urinishlarini tashkil etish;

60

4. Sportchilar ishlarining natijalarini tahlil qilish, metodikani ishlab chiqish

jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni guruh bo’lib muhokama qilish, uning

sabablari va uni yengish usullarini aniqlash.

Tayyorgarlik jarayonini takomillashtirish metodlari muammoli o’qitish jara-

yonida samaradorligi bilan alohida ahamiyatga ega. Ulardan sportchi ijodiy

shaxsni – bo’lg’usi mutaxassisni shakllantirish nuqtai nazardan foydalanish

maqsadga muvofiqdir. Bunday o’qitishda sportchilarning bilish mustaqilligini

shakllantirish va rivojlantirish katta ahamiyatga ega, chunki u sportchilarda

bilimga bo’lgan barqaror qiziqishning shakllanganligini, tashabbus va mustaqil

faoliyatning muntazamligini, muayyan aqliy harakatlar va aqliy sifatlar tizimini

ko’zda tutadi.

Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki (1,2-rasmlar) qisqa masofaga

yuguruvchilar texnik taktik tayyorgarligida “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llagandan

keyin sportchilar texnik taktik mahorati sezilarli darajada rivojlangan va o’z

samaradorliligini ko’rsatdi. Tadqiqot guruhidagi sportchilarning texnik va taktik

tayyorgarligining rivojlanganligini O’zbekiston respublikasi miqiyosida

o’tkazilgan talabalarning Universiada sport musobaqalaridagi (Toshkent-2007)

qo’lga kiritgan sport natijalarida ham ko’rsa bo’ladi.

1-jadval Tajriba guruhida texnik tayyorgarlik darajasining o’sishi

(n=8)

№

F.I.

Tadqiqotdan

oldini

3 oydan

so’ng

Tadqiqot

yakunida

1. Aveshov Q. 69.6 78 91.6

2. Abduxoliqov Sh. 69 76 88

3. To’raho’jaev Q. 69.3 76 90

4. Matyoqubov B. 69.6 77 91

5. Mo’ldoshev B. 68.2 79 92

6. Abubakirov D. 68 80 91.8

7. Arabjonov Sh. 68.5 76 90.5

8. Sultonov D. 69.7 80 92

∑ 551.9 622 726.9

_X 68.9 77.7 90.8

V% 68.9% 77.7% 90.8%

61

2-jadval Nazorat guruhida taktik tayyorgarlik darajasining o’sishi

(n=8)

№

F.I.

Tadqiqotdan oldin

3 oydan

so’ng

Tadqiqot

yakunida

1. Qarshiev V. 7 8.2 11

2. Shukurov M. 7.3 8 10.6

3. Vosiqov K. 6.6 8.6 10.3

4. Abduqodirov K. 6.3 7.9 10

5. Saidho’jaev S. 7.5 8.2 12

6. Sharipov B. 7 7.9 10

7. Axmedov A. 6.9 8.5 10.5

8. Sultonov M. 6.7 9 11

∑ 55.3 66.3 85.4

_

X

6.9 8.2 10.6

V% 57.5% 69% 88.9%

Demak, muammoli o’qitish bu o’qitishning pedagogik texnologiyasi bo’lib,

o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va sportchining ijodiy

jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik faoliyatning

xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va muammoli

vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan iborat

bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini saqlagan

holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni bilish

jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.


kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondashuvni tarbiyalash,

mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin. Muammoli

o’qitishni qo’llash, bilishni tuShunishni shakllantirishga yordam beradi, pedagogik

ijod va kasbiy mahoratni rivojlantirishga psixologik va kasbiy tayyorligini

shakllantiradi.

Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ“ uslubi o’quv axborotlarining maxsus

tuzilmasini ishlab chiqishni taqqazo qiladi. Muammoli tayyorgarlik texnologiyasi

savollar, farazlar tizimi, uning yechimi, nazorat va tuzatuvlarni amalga oshirish

tizimi orqali mazmunni muntazam ochib borishni ko’zda tutadi.

62

Qisqa masofaga yuguruvchilarni texnik-taktik tayyorgaligining muammoli

o’qitish “ARIZ-TRIZ“ uslubining samaradorliligini quyidagilar bilan tasdiqlash

mumkin:

1. Qisqa masofaga yuguruvchilarni texnikasi va taktikasini tushunish, tashkil

etilishini to’g’ri baholash, muskullar bajargan ish ketma- ketligini va xususiyati

to’g’risida fikr yuritishga imkon beradi, sport mashg‘ulotlari jarayonida alohida

vazifalarni aniqlashtirishga va tayyorgarlikning aniq vazifalarini hal etish uchun

mos vositalarni tanlab olishga yordam beradi;

2. Texnikani tahlil qilish sport texnikasiga o’rgatishni ilmiy asoslash va

metodikasini takomillashtirish uchun zarur shart- sharoit hisoblanadi. O’qitish

metodikasi, ya’ni qanday o’qitish to’g’risida gapirishdan avval, amaliy o’qitish

kerakligini, ya’ni qisqa masofani yugurish texnikasiga o’qitishni aniq tasavvur

qilish kerak. Egallab olinishi eng birinchi vazifa bo’lishi kerak bo’lgan jismoniy

mashqning eng muhim qismini ajratib olishni bilish kerak;

3. Sportchi tomonidan mustaqil faoliyat yuritishni bilish sport sohasidagi

ijodiy ishlar uchun, qisqa masofada yugurish texnikasini va taktikasini

takomillashtirish uchun zarur. Qisqa masofaga yugurish texnikasi va taktikasi

tabiatda va jamiyatda bo’lgani kabi bir joyda to’xtab turgani yo‘q, balki rivojlanib

bormoqda, sport texnika-taktikasini rivojlantirish jarayonida murabbiyning roli

passiv kuzatuvchi roli bo’lishi mumkin emas;

Sportchi “TRIZ” algoritmidan borar ekan o’zi mustaqil ravishda o’z

texnikasi va taktikasidagi xatoliklarni aniqlaydi, ularni to’g’rilashda yuzaga

keladigan qiyinchilik va ziddiyatlarni tahlil qiladi, qo’yilgan masalani (texnik-

taktik xatolar) yechishning eng qulay va samarali usul va vositalarini tanlaydi

murabbiy esa sportchining texnika va taktikasining bajarilishini emas balki

sportchining o’z tahlilini nazorat qiladi, masala yechiminig eng optimal yechimini

belgilaydi.

“ARIZ-TRIZ“ uslubi ayniqsa sport mashg’ulotlarini individual jamoaviy

shaklida (1 murabbiy 10-15 sportchini shug’ullantiradi) samaralidar. Chunki

mashg’ulotlarning bu shaklida murabbiy hamma spotchilarni birdek nazorat qila

63

olmaydi, xar biri bilan individual ishlay olmaydi, yuklamalarni berishda sportchi

zahira va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Oqibatda tayyorgarlik tomonlarining

vazifalari yechilmay qoladi.

“ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llashda murabbiy oldida quyidagi masalalar turadi;

1. Har bir sportchining psixologik xususiyatlarini farqlay bilish.

2. Sportchining psixologik xususiyatini inobatga olib masalani aniq qo’ya

bilish.

3. Sportchilarning psixologik xususiyatlarini xisobga olib xatolarni to’g’rilay

bilish.

4. Vazifalarni shunday shakllantirishi kerakki sportchi ularni tushunishi va

bajarishi aniq chiqsin.

5. Har bir sportchi bilan muomala taktikasini tanlay bilish.

Shuni unitmaslik kerakki “ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llash jarayonida birinchi

o’ringa (planga) murabbiyning bilimi emas balki har bir sportchining individual

qobiliyatlari chiqadi.

“ARIZ-TRIZ“ uslubini qo’llash muayyan tayyorgarlikka ega “o’rta”

darajadagi, QMYu texnikasi –taktikasi to’g’risida fundamental bilim, ko’nikma va

malakaga hosil qilgan sportchilarni bo’lishini taqozo etadi.

Yangi kelganlar yoki kichik razryadli sportchilarni tayyorgarligida an’anaviy

uslublarni qo’llash samaralidir.

2. “ARIZ-TRIZ” uslubining sprinterning bilish faoliyatini jonlantirishda

samaradorligi

Qisqa masofaga yuguruvchilarning bilish faoliyatini jonlantirish deganda

murabbiyning sportchilar tomonidan bilimlarni egallash, malaka va ko’nikmalarni

shakllantirish, ulardan amaliyotda foydalanishga qiziqish uyg’otish faolligini,

ijodkorligini, mustaqilligini oshirish maqsadida ta’limning mazmuni, shakli va

usullari, metod va vositalarini takomillashtirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi.

Ma’lumki, bilish sportchilarning tushunishi uchun bo’lgan aniq fan sathida

boshlanadi va bu bosqichga uning rivojlanishi, qobiliyati mos kelishi, tabiat

64

jarayonlari va hodisalarining ichki mohiyati va haqiqiy mazmuniga yetish va shu

tariqa asl ilmiy bilimlar o’zlashtirilar ekan, bu o’rinda o’qitishning faol, muammoli

”ARIZ-TRIZ” uslubilarini qo’llash zarur. Vazifa ilmiy bilimlarni egallash

jarayonida o’z-o’zidan hal bo’lmaydi. Uning yechilishi tafakkurni maxsus mashq

qildirishga jalb etadi. Shu ma’noda gap o’quv materialini o’rganishning muayyan

obrazi, tashkiliy, pedagogik maqsadga muvofiqligi jarayoni, fikrlashning faol

taraqqiy etib borishi, bilish faolligi va sportchilarning mustaqilligi haqida boradi.

Inson faoliyati zamirida idrok ,aks ta’sir,qarshi javob yotar ekan

sportchining faolligi axborotni qabul qilish,uni qayta ishlash xarakteri va vaqti ,

mos keladigan ta’surotlarda gavdalanishiga bog’liq. Axborotni idrok qilish

samarasi axborot maydonining kattaligi, shu maydon kattaligi qidirish yo’llari

bilan aniqlanadi.

Axborotni to’g’ri va o’z vaqtida idrok qilish bir qator omillarga bog’liq:

A) Narsalarni ko’rish tizimida anglashga.

B) Yoshga (eng yuqori cho’qqisi 25 dan 28 yoshgacha belgilangan).

V) Sport formasi holatiga: ancha yuqori darajasi yaxshiroq idrokni

ta’minlaydi.

G) Idrok ob’ekti: spetsifik ob’ektlar nospetsifik ob’ektlarga qaraganda

yaxshi idrok qilinadi.

D) Axborotli qidiruv.

E) Atrof muhit holatiga, uning murakkablashuvi yoki kengayishi

kuzatilayotgan ob’ektni idrok qilishni yomonlashtiradi.

J) Sensomotor ta’sirning tarkibi va dinamikasiga.

Sportchilarning bilish faoliyatini tashkil etish tamoyillari:

1) tayyorgarlik jarayoni tizim sifatida tashkil etilishi, undagi barcha

komponentlarning bog’liqlik va o’zaro harakati ta’minlanishi lozim;

2) tayyorgarlik shug’ullanuvchilarni bilish faoliyatini tashkil etishning

funktsional didaktik tizimi tarzida qurilishi lozim;

65

3) pedagog-murabbiyning o’rgatuvchilik faoliyati turlarining har biri aniq

sprinterlik texnikasi va taktikasining xususiyatlarini hisobga olgan holda bu

faoliyatning asosiy usullariga ajratilishi lozim;

4) murabbiyning muayyan o’rgatuvchilik faoliyati o’z funktsiyasini

shug’ullanuvchilarning bilish faoliyati funktsiyasi bilan organik birlashtirishi

lozim;

5) barcha tayyorgarlik vositalari o’rganuvchining bilish faoliyatini tashkil

etishda tayanch vazifasini o’tashi kerak;

6) o’rganuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish tinglovchining o’z o’zini

tashkil etish bilan uzviy bog’liq bo’lishi lozim.

Qisqa masofaga yuguruvchilarning faolligini jonlantirish uchun murabbiy

va sportchining o’zaro munosabatlari muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bu

mazmunda “murabbiy-sportchi” sistemasi o’ziga xos boshqaruv tizimi sifatida

qaralishi mumkin, unda murabbiy sub’ekt sifatida, sportchi esa boshqaruv ob’ekti

sifatida ishtirok etadi. Shu bilan bir vaqtda boshqarish vazifasi sportchining taktik-

texnik harakatlariga yo’naltirilgan, uning psixik holatiga va umuman xulqiga ta’sir

ko’rsatishdan iborat bo’ladi.

Murabbiyning boshqaruvchi ta’sir ko’rsatishi ularni amalga oshirishga

qaratilgan sportchining ongli urinishlari to’plami natijasi musobaqalar harakatlari

dasturida va ularning o’zgarishida, sportchining psixik holati dinamikasida,

murabbiy va sportchining o’zaro qoniqish hosil qilishlarida va bir-birini

tuShunishida nihoyat, sport natijasi mezoni bo’lib xizmat qiladigan harakatlari

umumiy natijalarida o’z ifodasini topadi. Qisqa masofaga yugirishda munosabatlar

uning tarkibiy qismlaridan biri - o’zining taktik harakatlarini boshqarish maqsadida

raqiblar harakatlarini va holatini tashqi ko’rinishini bilib olish, aytaylik yugurish

suratini ma’lum darajada o’zgartirish muhim ahamiyatga ega.

Munosabatlarning o’zgaruvchanligi musobaqalashish faoliyatini

keskinligini, o’zaro aloqalarning muvaffaqiyatliligi yoki muvaffaqiyatsizligini,

muammoli vaziyatlarning ko’pligini va shu kabilarni ko’rsatadi. Shuning uchun

musobaqalashish sharoitida munosabatlar birinchidan vaziyatga bog’liq,

66

ikkinchidan uning boshqaruvchilik vazifasi ortib boradi. Murabbiy mavjud

vaziyatni, sportchilarning holatini, jamoaning kayfiyatini to’g’ri baholashni bilish

kerak, o’zining munosabatlarini usul va uslublarini yanada dinamik qilishi kerak.

Ko’pchilik hollarda fikrlash asosida qabul qilinadigan qarorlar “ovozsiz”, ya’ni

sportchining ichida aytadigan so’zlari ko’rinishida ichki nutqda tashkil etiladi.

Bunday intuitiv yechimlar o’nlab, yuzlab marotaba shunday vaziyatlarda bo’lgan,

sportchining tayyorlangan kurash va har tomonlama tajribasi, qisqartirilgan va

ixchamlashtirilgan xulosalari asosida amalga oshiriladi, shuning uchun vaziyatni

tushunish jarayonining o’zi uni tanib olish darajasida amalga oshiriladi.

“ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash orqali tayyorgarlik jarayonini tashkil qilish

sportchi kutilayotgan raqib bilan uchrashishga puxta tayyorlanish, uning

harakatlarini xayolan ko’p marta takrorlash, haqiqiy vaziyatda darhol tanib olish

ko’nikmalarini rivojlantiradi

67

III BOB BO’YICHA XULOSA

Mutaxassisda pedagogik mahorat shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish

harakat faoliyatida mustaqil fikr yurita bilishni rivojlantirishda, texnik va ularni

jismoniy qobiliyatlarini takomillashtirishda; aqlni sinchkovligini va taktik

harakatlarga o’rgata bilishda; shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari,

xatti-harakat motivlarini ustalik bilan tushunib olishda, va qizishlari, talablari,

ehtiyoj va intilishlarini mohirlik bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi.

Takomillashtirish bosqichida “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash orqali

texnika detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni takomillashtirish, jismoniy va

irodaviy fazilatlarni yanada rivojlantirish hisobiga texnik mahorat o’sadi.

68

UMUMIY XULOSA

1. Muammoli o’qitish “ARIZ-TRIZ” uslubi bu o’qitishning pedagogik

texnologiyasi bo’lib, o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha murabbiy va

sportchining ijodiy jarayonlarini sintezlaydi. Muammoli o’qitishda pedagogik

faoliyatning xususiyatlari o’quv axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va

muammoli vaziyatlarga ko’chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan

iborat bo’ladi. Ijodiy o’quv faoliyati muammoli o’qitishning asosiy qoidasini

saqlagan holda – ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlarni

bilish jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.


kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan yondashuvni tarbiyalash,

mustaqil bilish malakasi va metodlarini shakllantirish mumkin. Muammoli

o’qitishni qo’llash, bilishni, tushunishni shakllantirishga yordam beradi, pedagogik

ijod va kasbiy mahoratni rivojlantirishga psixologik va kasbiy tayyorligini

shakllantiradi.

2. Qisqa masofaga yugurish texnikasini va taktikasini o’rgatish

mstodlarining har qaysisi, o’zining ijobiy tomonlari borligiga qaramasdan, tez

va samarali o’rgatishni to’la-to’kis ta’minlay olmaydi. Shuning uchun

amalda hamma metodlar ayrim-ayrim ham, bir vaqtning o’zida birga ham

qo’llanadi va ko’proq sportchining faolligiga tayanish kerak ya’ni

sportchining o’zi texnika va taktikani tahlil qilishi, imkoniyat darajasida

xatolarni to’g’rilashi kerak .Bunda tayyorgarlik vositalari turli xil vaziyat va

sharoitlarda ekspremental ta’sir xarakteristikasiga ega bo’ladi.

3. “ARIZ-TRIZ” uslubini qo’llash jarayonida birinchi o’ringa

murabbiyning bilimi emas balki har bir sportchining qobiliyatlari va tayyorgarlik

darajasi,uning funktsional imkoniyatlari, harakat tajribasi, o’rganilayotgan sport

texnikasi va taktikasining murakkabligi chiqadi.

4. Murabbiyning pedagogik mahorati, tarbiya jarayoni kabi ko’p qirralidir.

Mutaxassisda pedagogik mahorat shug’ullanuvchilarni malakali o’qitish harakat

69

faoliyatida mustaqil fikr yurita bilishni rivojlantirishda, texnik va ularni jismoniy

qobiliyatlarini takomillashtirishda ; aqlni sinchkovligini va va taktik harakatlarga

o’rgata bilishda; shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlari, xatti-harakat

motivlarini ustalik bilan tushunib olishda, va qizishlari , talablari,ehtiyoj va

intilishlarini mohirlik bilan yo’lga qo’ya bilishda namoyon bo’ladi.

5. Sport texnikasi va taktikasining tayyorgarlik jarayoni uzluksiz davom

etadi. Odatda bu jarayon shartli suratda o’rganish va takomillashtirishga

bosqichlariga bo’linadi. Bunday bo’linish sportchining oldiga qo’yilgan

vazifani detallashtirishga imkon beradi. Takomillashtirish bosqichida “ARIZ-

TRIZ” uslubini qo’llash orqali texnika detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni

takomillashtirish, jismoniy va irodaviy fazilatlarni yanada rivojlantirish

hisobiga texnik mahorat o’sadi.

70

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

I. O‘zbekistan Respublikasi qonunlari

1. O’zbekiston Res’ublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonuni (14

yanvarg’ 1992 yil).

2. O’zbekiston Res’ublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda jismoniy

tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 27

may, 1999 yil.

II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari

1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.

O’zbekiston, 1992.

2. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. T.: 1996. 3-tom,

3. Karimov I.A. “Jamiyatimiz mafkurasi xalkni-xalk, millatni-millat qilishga

xizmat etsin”. T.: O’zbekiston, 1998, 7-tom, 370 b

4. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. T.: O’zbekiston,1997, 2-tom, 326 b.

5. Karimov I.A. “O’zbekiston, bozor munosobatlariga o’tishining o’ziga xos

yo’li”.-T.:O’zbekiston, 1998, 1-tom, 213 b.

6. Karimov I.A. “O’zbekiston, milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura”. T.:

O’zbekiston, 1-tom.

7. Karimov I.A. “O’zbekistonning o’z istiqbol va taraqqiyot yo’li”. T.:

O’zbekiston, 1992.1-tom, 36 b.

8. Karimov I.A. “Buyuk kelajagimizning xuquqiy kafolati” .T.: Sharq,

1993. 2-tom, 92 b.

III. Asosiy adabiyotlar

1. Anatomiya i fiziologiya Ye.A.Vorobeva, A.V.Gubor, Ye.B.Safyannikova.-

M.: Nauka, 1969 g.

2. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issledovaniy v

fizicheskom vospitanii: posobie dlya studentov, aspirantov i prepodavateley IFK. -

M.: Fizkultura i sport, 1978. – 223 s.

71

3. Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // master,vsesoyuzn.

simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №10, s. 38-49.

4. Biologicheskie i pedagogicheskie aspekti vinoslivosti // mater,vsesoyuzn.

simp.// Teoriya i praktika fizicheskoy kulturi. 1972, №8, s. 26-33.

5. Verxoshanskiy.Yu.V. «Osnovi spetsialgnoy fizicheskoy podgotovki

sportsmenov».M.FiS,1988,

6. Vlasov K.P. Metodi nauchix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta.

Ucheb. posobie. –M.:1998 – 12 s.

7. Vlasov K.P. Metodi nauchnix issledovaniy i organizatsiya eksperimenta.

Ucheb. posobie. - Sankt-Peterburg: 2000. – 116 s.

8. Volkov V.M., Romashov A.V. predsorevnovatelnaya podgotovka

sportsmena: Uchebnaya posobne / SGIFK-Smolensk, 1991, 107 s.

9. Volkov N.I. Energeticheskiy obmen i rabotosposobnost v usloviyax

napryajennoy mishechnoy deyatelnosti, Kand. diss., 1968, 560 s.

10. Djerayan G.O. Sovershenstvovanie texniki i taktiki sprintera.-M.,

“Fizkultura i sport”, 1955, 196 str. sill.

11. Donskoy D. D. Biomexanika s osnovami sportivnoy texniki

.M.:FiS,1971,56s.

12. Zatsiorskiy V.M. Sportivnaya metrologiya.- M.: FiS, 1982.- 256 s.

13. Zatsiorskiy V.M. Fizicheskie kachestva sportsmena.-M.: FiS, 1970, 200s.

14. Zatsiorskiy V. M., Arunin. A.S., Seluyanov. V. N., Biomexanika

dvigatelnogo apparata cheloveka.M.:FiS,1981,65,73s

15. Zimkin N.V. Kachestvennie storoni dvigatelnoy deyatelnosti. V kn.:

fiziologiya mishechnoy deyatelnosti, truda i sporta.-L.: Nauka, 1969, 385-386 s.

16. Zimkin N.V. Fiziologicheskaya xarakteristika sili, bistroti vinoslivosti.-M.:

FiS, 1956, 205 s.

17. Zimnina N.V. Fiziologiya mishechnoy deyatelnosti. /pod redaktsiey N.V.

Zimnina. – M.: Fizkultura i sport, 1982.

18. Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T.: Zar qalam, 2004. – 334

bet.

72

19. Klivlenko V.M. Bistrota v sporte. M.: FiS, 1996.

20. Kots Ya.M. Osobennosti krovoobraosheniya pri mishechnoy rabote: Ucheb.

posobie po obo’ey fiziologii.-M., 1978-(Gos.Tsentr ordena Lenina IFK).

21. Kots Ya.M. Fiziologicheskie osnovi vinoslivosti. Sportivnaya fiziologiya:

Uchebn. dlya IFK, 1986, 79-98 s.

22. Lutkovskiy Ye.M. Filippova A.A. “Lyogkaya atletika”

.M.FiS,1977.24,37,49-52,55-67,167s.

23. Markov A.N. Siris P.Z. “Trenirovka Legkoatleta” M.Pros.1990,94-100s

24. Markov D.P. va Ozolin N.G. umumiy tahriri ostida ”Engil atletika”

O’qituvchi nashriyoti. 1971y.49-56,86-101,163-168,225-267betlar.

25. Matveev L.P. Osnovi sportivnoy trenirovki: Uchebn: pos. dlya IFK.-M.: FiS.

1977, 118, 271s.

26. Matveev L.P. Teoriya i metodika. FK: Uchebn. dlya IFK.-M.: FiS, 1991,

542 s

27. Maxmutov M.I, Ibragimov G.I., Choshanov M.A. pedagogicheskie

texnologii razvitiya mqshleniya uchashixsya, Kazan, 1993. 88 s.

28. Menxin Yu.V. Fizicheskaya podgotovka v Legkoy atletiki.-M: FiS,1989,

224s

29. Mironov D. Metodika is’olg’zovaniya s’etsialg’nogo texnicheskogo

ustroystva dlya obucheniya i sovershenstvovaniya texniki startovogo razgona v

bege na korotkie distantsii / Mironov D., Arakelyan Ye. // Chelovek v mire sporta:

Novqe idei, texnologii, pers’ektivq : Tez. dokl. Mejdunar. Kongr. - M.: 1998. - T.

1.57s.

30. Niyozov.I. ”Engil atletika”. Farg’ona nashriyoti.2005y.19-23,84-98 betlar.

31. Nikiforov Yu.B. Effektivnost trenirovki sprinterov. M.: FiS,1987.

32. Nikiforov Yu.B., Viktorov I.B. postroenie i planirovanie trenirovki v

Legkoy atletiki . M.: Fizkultura i sport, 1978, 224s.

33. Novikov A.D. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi» O’qituvchi

nashriyoti 1975 y

34. Ozolin N.G. Razvitie vinoslivosti sportsmena.-M.: FiS, 1959, 128s.

73

35. Ozolin N.G. Sovremennaya sistema sportivnoy trenirovki

.M.:FiS,1970,70,82.s

36. Ozolin N.G. Molodomu kollege.-M.:FiS,1988.23,154,180s

37. Ozolin N.G. Voronin V.I. “Lyogkaya atletika” M.FiS,1979,49,95,155,203s

38. Petrovskiy. V. V. Organizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiev.: Zdorove,

1977.129s

39. Platonov V.N. Podgotovka kvalifitsirovannqx sportsmenov .

M.:FiS,1986.73,94s

40. Platonov V.N. Teoriya sporta: Uchebn. dlya IFK.-Kiev: Vio’a shkola, 1987,

423 s.

41. Metodicheskie rekomendatsii dlya prepodavateley IFK. - M.: Fizkultura i

sport, 1978. – 223 s.

42. Romanov.A.O. Uchebnik sportsmena. M.:FiS, 1964,167,170,326,331,333

43. Saidahmedov N.S. pedagogik texnologiya: tahlil, ta’rif, mulohaza. –

Ma’rifat. 24.06.1998 y.

44. Sayidahmedov N., Ochilov A. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va

zamonaviy loyihasi.- T.,RTM, 1999. –55 b.

45. Salamov R.S. Sport mashg’ulotining nazariy asoslari. Ucheb. pasobie dlya

VUZov. – T.: UzDJTI, 2005. – 238s.

46. Pedogogik texnologiyani amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.

47. Tolipov U., Usmonboeva M. pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.

T. Fan, 2005. 205 b.

48. Choshanov M.A. Didakticheskoe konstrutirovanie gibkoy texnologii

obucheniya//pedagogika, 1997. № 2. – S. 21-29.

49. Yarashev K.D. «Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish» Abu Ali ibn Sino

nashriyoti 2002 y.

50. Sog’lom avlod-bizning kelajagimiz. O’zbekiston Respublikasi prezidenti

I.A.Karimovning sog’lom avlod dasturini tasdiqlashga bag’ishlangan majlisida

so’zlagan nutqi. T.: 2000 yil.

74

IV. Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Avliyaqulov N.X. O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyani

amaliy asoslari. Buxoro, 2000, 38-b.

2. Azizxodjaeva N.N. Nauchnie osnovi pedagogicheskoy texnologii /Resp.

ilm.-met.konf. mat./ T. 2000, 7-9 b.

3. AzizxodjaevaN.N. O’quv jarayonining samaradorligini oshirishda

.pedagogik texnologiyalar.T.: TDPU,2007,27-55.

4. Bespalko V.P. Slagaemie pedagogicheskoy texnologii. M. pedagogika,

1989, 192 s.

5. Ishmuhammedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim

samaradorligini oshirish yo’llari. T. Universitet, 2004.

6. Klarin M.V. Innovatsii v mirovoy praktike. Riga, 1995. 96 s.

7. Kuzmina N.V. Metod sistemnogo pedagogicheskaya issledovaniya:

Uchebnoe posobie.-L. Iz-vo. LGU. 1980,172 s.

8. Mavlonova R. Pedagogika. T. O’qituvchi, 2001. 172-180 b.

9. Magistrlik dissertatsiyasini yozish, rasmiylashtirish va ximoya qilishga

tayyorlash bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar. – T.: Moliya, 1999. – 180 b.

10. Piaje J. Psixologiya intellekta. – M. 1969. 108 s

11. Radjabov R.F. Xujaniyozova Z.O. Muammoli o’qitish tizimi. /Xorazm

Ma’mun Akademiyasi ilmiy merosi barkamol shaxs tarbiyasining omil va

vositasi sifatida. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiya tezislari to’plami.

Urganch 2005. 24-25 b.

12. Sayidaxmedov N.S. Teoriya i praktika podgotovki studentov pedvuza k

rukovodstvu oboshestvenno poleznim, proizvoditelnim trudom shkolnikov:

Avtoref. d-ra ped. nauk.-Tashkent,1983.- 45 s.

V. Ilmiy jurnal va konfrensiya maqolalari

1. Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya yo’nalishlari, muammolari,

yechimlari. //Xalq ta’limi jurnali 1999. №4.4-11 b

75

VI. Internet saytlari

1. Verxoshanskiy.Yu.V. Netraditsionnie metodi podgotovki sprinter.

htt’://www.accuna.ru

2. Gulg’chevskaya V.G.,Skachkov A.V.Kontse’tualg’nqe osnovq sovremennqx

pedagogicheskix texnologii. htt’://www.orizont.ru

3. Polat Ye.S. Novie pedagogicheskie texnologii.

htt’://www.scholar.urc.ac.ru:2002/courses/Technology

4. Ridjec.D. Beg. htt’://www.Myathletics.narod.ru

5. Tretyakov P.I., Sennovskiy I.B. Texnologiya modulnogo obucheniya v

shkole. htt’://www.ioso.ru./ts/s10419/index.htm





http://www.ioso.ru./ts/s10419/index.htm

76

ILOVALAR

Qayd etilgan ilovalarda aks ettirilgan jadvallardan magistrlik

dissertatsiyasining pedagogik tadqiqot natijalarini taqqoslash va muhokama etishda

foydalanilgan

1-rasm. Nazorat va Tadqiqot guruhlarida texnik

tayyorgarlikning o’zgarish dinamikasi

2-rasm. Nazorat va Tadqiqot guruhlarida taktik

tayyorgarlikning o’zgarish dinamikasi

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Tadqiqot

boshida

3 oydan so'ng Tadqiqot

yakunida

Nazorat

Tadqiqot

77

1.1-sxema. Tadqiqot guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining

texnikasini baholash

Sportchining ismi Aveshov Q.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3

I.”Startga!” buyrug’idan so’ng start

vaziyati

1. Oyoqlar holati.

2. Qo’llar holati.

3. Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida

tana og’irligining taqsimlanishi

3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

4

3

4

3

4

4

4

4

II.”Diqqat!” buyrug’idan so’ng start

vaziyati .

1. Tosning holati.



3. Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish

burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

4

4

4

4

4

4

4

III.O’q otilishidan keyingi harakat.

1. Qo’lni siltash.

2. Startdan tananing otilish burchagi .

3. Start dastgohlaridan oyoqlar bilan

itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

4

4

4

3

4

4

3

IV.Startdan dastlabki qadamlarning

qo’yilishi .

1. Startdan dastlabki qadamlarning

uzunligi .

2. Qadamlar sur’ati .

3

2

3

2

3

3

4

4

4

3

4

4

78

3. Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning

to’g’rilanishi

4. Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .

5. Harakatlar erkinligi , ortiqcha

zo’riqishning yo’qligi

6. Startdan dastlabki qadamlar vaqtida

yuguruvchi tanasining holati

3

4

2

3

2

2

3

2

3

2

3

4

3

4

4

3

4

3

4

4

3

3

4

4

V.Masofa bo’ylab yugurish

1. Yuguruvchining gavda holati .

2. Qo’l xarakati.

3. Depsinish holatida, silkanch oyoq

xarakati.

4. Silkinch holatida, depsinadigan

oyoq xarakati.

5. Odimlar chastotasi.

6. Qadamlar uzunligi va sur’ati.

7. Yugurishda oyoq tagi uchining

holati

8. Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .

9. Harakatlar erkinligi , ortiqcha


10. Qo’l va oyoq haraktlarining

uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

4

3

4

4

3

3

4

4

4

3

4

4

4

3

3

4

4

4

4

4

3

4

4

4

4

4

3

4

4

4

∑ 71 67 71 90 93 92

_

X

69.6 91.6

V% 69.6% 91.6%

Eng yuqori ball-100

79



Sportchining ismi Abduholiqov Sh

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

4

3

3

3

4

4

4

4


vaziyati .

1.Tosning holati.

2.Qo’llar va oyoqlar tayanchi orasida tana

og’irligining taqsimlanishi

3.Oyoqlarning tizza bo’g’imida bukilish

burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

4

4

3

3

4

4

4


1.Qo’lni siltash.

2.Startdan tananing otilish burchagi .

3.Start dastgohlaridan oyoqlar bilan

itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

4

4

4

3

3

3

3


qo’yilishi .

1.Startdan dastlabki qadamlarning uzunligi

2.Qadamlar sur’ati .

3.Orqa itarilish bosqichida oyoqlarning

to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

4

3

4

3

3

4

4

3

80

4.Yugurishning to’g’ri chizziqliligi .

5.Harakatlar erkinligi , ortiqcha


6.Startdan dastlabki qadamlar vaqtida


4

2

3

2

3

2

2

3

4

4

4

3

3

4

3

3

3

4


1.Yuguruvchining gavda holati .

2.Qo’l xarakati.

3.Depsinish holatida , silkanch oyoq

xarakati.

4.Silkinch holatida, depsinadigan oyoq

xarakati.

5.Odimlar chastotasi.

6.Qadamlar uzunligi va sur’ati.

7.Yugurishda oyoq tagi uchining

holati





uyg’unligi

3

2

2

2

3

2

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

3

3

3

4

3

4

4

3

3

4

4

4

3

3

4

4

3

3

4

3

4

3

4

3

3

4

4

4

4

3

4

4

4

∑ 69 68 70 90 86 88

_

X

69. 88

V% 69% 88%

Eng yuqori ball-100

81



Sportchining ismi To’raxo’jaev Q

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

4

3

4

3

4

4

4

4


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

4

4

3

4

4

4

4


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

4

4

4

3

4

4

3


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

4

3

4

3

4

4

4

3

82






4

2

3

2

3

2

2

3

4

4

4

3

3

4

4

3

4

4



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.



7.Yugurishda oyoq tagi uchining holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

2

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

4

3

4

4

3

3

4

3

4

3

4

3

4

3

3

4

3

4

3

4

3

4

4

4

4

4

3

4

4

4

∑ 70 67 71 89 89 92

_

X

69.3 90

V% 69.3% 90%

Eng yuqori ball-100

83



Sportchining ismi Matyoqubov B.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

4

3

4

3

4

4

4

4


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

4

4

4

4

4

4

4


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

4

4

4

3

4

4

3


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

4

3

4

3

4

4

4

3

84






4

2

3

2

3

2

2

3

4

4

4

3

3

4

4

3

4

4



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.




holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

4

3

4

4

3

3

4

4

4

3

4

4

4

3

3

3

4

4

4

4

3

4

3

4

4

4

3

4

4

4

∑ 71 67 71 90 92 91

_

X

69.6 91

V% 69.6% 91%

Eng yuqori ball-100

85

2.1-sxema. Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining


Sportchining ismi Qarshiev V.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

3

4

3

3

4

3

3


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3

86






4

2

3

2

3

2

2

3

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.




holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

3

3

4

3

3

3

3

3

4

3

3

3

4

3

3

3

3

3

3

3

4

3

4

3

3

3

3

3

4

3

∑ 71 67 71 80 79 81

_

X

69.6 80

V% 69.6% 80%

Eng yuqori ball-100

87



Sportchining ismi Shukurov M.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

3

4

3

3

4

3

3


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3

88






4

2

3

2

3

2

2

3

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.




holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

4

3

3

3

4

3

3

3

3

3

3

3

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

∑ 71 67 71 79 79 79

_

X

69.6 79

V% 69.6% 79%

Eng yuqori ball-100

89



Sportchining ismi Vosiqov K.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.



tana og’irliginin taqsimlanishi

3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

3

4

3

3

4

3

3


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3

90






4

2

2

3

2

3

3

2

2

3

3

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.




holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

4

3

3

3

3

3

3

3

2

3

3

3

3

3

3

3

3

3

∑ 71 67 71 78 79 77

_

X

69.6 78

V% 69.6% 78%

Eng yuqori ball-100

91



Sportchining ismi Abduqodirov K.

Texnik unsur

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3


vaziyati

1. Oyoqlar holati.




3

4

3

4

3

4

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3


vaziyati .

1.Tosning holati.




burchagi.

4

3

3

3

2

3

3

2

3

4

3

3

4

3

3

4

3

3


1.Qo’lni siltash.



itarish.

3

2

3

3

2

2

3

2

2

4

3

3

4

3

3

3

3

2


qo’yilishi .




to’g’rilanishi

3

2

3

3

2

2

3

3

3

4

3

3

4

3

3

3

3

3

92






4

2

3

2

3

2

2

3

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3



2.Qo’l xarakati.


xarakati.


xarakati.




holati





uyg’unligi

3

3

2

2

3

2

2

3

3

3

3

3

3

3

2

2

3

3

2

3

2

2

2

3

3

3

2

4

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

4

3

3

3

4

3

4

3

3

3

3

3

2

3

3

3

3

3

3

3

3

3

∑ 71 67 71 79 80 74

_

X

69.6 77.3

V% 69.6% 77.3%

Eng yuqori ball-100

93


musobaqa taktikasini baholash

Sportchining ismi Mo’ldoshev B.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3

1.Sportchining bellashuv jarayonida

kuchni taqsimlash ko’nikmasi.

2.Sportchining musobaqa paytida bir taktik

xarakatlar tizimidan ikkinchisiga epchil

tarzda o’tish malakasi.

3.Sportchi aniq taktik vazifani texnika

arsenalidan tug’ri foydalanishga bog’lik

xolda yechish malakasi

2

3

3

2

2

2

2

3

2

3

3

4

4

4

4

4

3

4

∑ 8 6 7 10 12 11

_

X

7 11

V% 58.3% 91.6%

Eng yuqori ball-12



Sportchining ismi Abubakirov D.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3






2

2

2

3

3

3

3

3

3

4

4

4

94




2

3

2

3

4

4

∑ 6 8 8 9 11 12

_

X

7.3 10.6

V% 61.1% 88.3%

Eng yuqori ball-12



Sportchining ismi Arabjonov Sh.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3









2

3

3

2

2

2

2

2

2

3

3

3

4

4

4

4

3

4

∑ 8 6 6 9 12 10

_

X

6.6 10..3

V% 55.5% 86.1%

Eng yuqori ball-12

95



Sportchining ismi Sultonov D.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3









2

2

3

2

2

2

2

2

2

3

3

3

4

3

3

4

3

4

∑ 7 6 6 9 10 11

_

X

6.3 10

V% 52.7% 83..3%

Eng yuqori ball-12

4.1-sxema Nazorat guruhidagi qisqa masofaga yuguruvchining


Sportchining ismi Saidxo’jaev S.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3






2

3

2

2

2

2

3

3

4

2

2

3

96




3

2

2

3

2

2

∑ 8 6 6 9 8 7

_

X

6.6 8

V% 55.5% 66%

Eng yuqori ball-12



Sportchining ismi Sharipov B.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3









2

2

2

2

3

2

2

2

2

3

3

3

3

2

2

3

2

2

∑ 6 7 6 9 7 7

_

X

6.3 7.6

V% 52.7% 63.8%

Eng yuqori ball-12

97



Sportchining ismi Axmedov A.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3









2

2

2

2

2

2

3

3

2

3

2

2

2

2

2

4

3

4

∑ 6 6 8 7 6 10

_

X

6.6 7.6

V% 55.5% 63.3%

Eng yuqori ball-12



Sportchining ismi Sultonov M.

Taktik amallar

Baholar

Tadqiqotdan

oldin

Tadqiqot

yakunida

E.1 E.2 E.3 E.1 E.2 E.3





2

2

2

3

4

4

98





3

3

2

2

2

2

3

3

4

4

3

4

∑ 7 7 6 9 8 10

_

X

6.6 9

V% 55.5% 75%

Eng yuqori ball-12

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA … file1 o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta...

Documents

Transcript of NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA … file1 o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta...