1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT

PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

MAGISTRATURA BO’LIMI

Qo’l yozma huquqida

UDK (372.2)

NURMATOVA SHALOLA IBROHIMOVNANING

“Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish”

Mutaxassislik: 5A111701-Boshlang’ich ta’lim

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan

DISSERTATSIYA

“Himoyaga tavsiya etilsin” “Boshlang’ich ta’lim metodikasi’

Magistratura bo’limi boshlig’i kafedrasi mudiri

____ t.f.n., dotsent Esanov M. ____ p.f.n., dotsent Sadikova A.V.

“___” ___ 2014-yil “___” ___ 2014-yil

Ilmiy rahbar:

_____ ped.f.n., dotsent Muxitdinova N.A.

TOSHKENT-2014

2

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida intellektual qobiliyatni

rivojlantirishning nazariy asoslari.

1. Pedagogik-psixologik, didaktik, ilmiy-metodik adabiyotlarda intellektual

qobiliyat muammosining yoritilishi....................................................................9

2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatini rivojlantirishda

Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlaridan foydalanish...........................24

I bob bo’yicha xulosa…........................................................................................34

II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarga intellektual

qobiliyat muammosini o’rgatishda amaliy ishlarni tashkil etish metodikasi

1. Boshlang’ich sinf matematika darslarida intellektual qobiliyat tizimini yaratish

jarayoni..................................................................................................................35

2. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning intellektual

qobiliyatini shakllantirishda didaktik o’yinlardan foydalanish metodikasi.......... 50

II bob bo’yicha xulosa.............................................................................................68

III BOB. Tajriba - sinov ishlarini o’tkazish va natijalar tahlili

1. Pedagogik tajriba – sinov maqsadi va vazifalari..........................................69

2. Pedagogik tajriba – sinov natijalari va uning tahlili....................................74

III bob bo’yicha xulosa.........................................................................................80

Umumiy xulosa………………………………………………………………….81

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….…83

Ilova………………………………………………………………………………91

3

Kirish

Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimovning “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to‘g‘risidagi Qarorida

mamlakatimizda sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning ijodiy va

intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish bo‘yicha quyidagi dolzarb vazifalar

belgilangan: “....ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik

texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng joriy etish orqali

mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va Oliy o‘quv yurtlarida

o‘qitish sifatini tubdan yaxshilashning samarali tizimini yanada rivojlantirish”1

ko‘zda tutilgan.

Bugungi kunda faqat yuksak bilimli, zamonaviy, mustaqil fikrlaydigan,

intellektual rivojlangan va amaliy kasb-hunarga ega yoshlargina mamlakatning buyuk

kelajagini taminlashi mumkin. Prezidentimiz tabiri bilan aytganda , “Biz

yashayotgan XXI asr- intellektual boylik hukmronlik qiladigan asr. Kimki bu

haqiqatni o‘z vaqtida anglab olmasa, intellektual bilim, intellektual boylikka intilish

har qaysi millat va xalq uchun kundalik hayot mazmuniga aylanmasa- bunday davlat

jahon taraqqiyoti yo‘lidan chetda qolib ketishi muqarrar”2.

Mamlakatimizda ta’lim tizimini zamonaviy talablar darajasida rivojlantirish, maktab

o‘quvchilarining bilimlarni mustaqil egallashlari, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda

qo‘llay olishlari, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga alohida urg‘u beriladi.

Ayniqsa, ta’lim tizimini isloh qilishda boshlang‘ich maktabga jiddiy e’tibor

berilmoqda, chunki aynan shu bosqichda o‘quvchining intellektual salohiyatiga asos

solinadi, bilishga bo‘lgan qiziqishlari uquvi o‘quv jarayonida rivojlantiriladi. Marifat

– manaviyatga olib keladigan yo‘l. Iqtisodiy islohotlarni hal etish, hech shubhasiz,

g‘oyat muhim masala. Ammo manaviy islohotlar, qullik va mutelik iskanjasidan ozod

bo‘lish, qadni baland tutish, ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, munosib voris

1 I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi” Toshkеnt. “Sharq” nashriyoti. 2000- yil.(203-209

bеtlar). 2 I.A Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”- Toshkent.: O’zbekiston, 2011,

440 bet.

4

bo‘lish, har tomonlama komil insonni tarbiyalash-bu dunyoda bundan ortiqroq va

bundan sharafliroq vazifa yo‘q.

Intellektual salohiyat haqida fikr yuritganda, ko‘pincha “ aql yoshda emas”

degan ibora qo‘llanadi. Tariximizda buni tasdiqlovchi misollar bisyor: ulug‘

mutafakkir shoir Alisher Navoiy 6 yoshida sherlar yoza boshlagan va Farididdin

Attorning “ Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilgan.Hassos shoir va shoh Zahiriddin

Muhammad Bobur esa 12 yoshida taxtga o‘tirgan. Buyuk davlat arbobi va sarkarda,

sohibqiron Amir Temur bobomizning shonu-shuhrati, hayoti va faoliyatiga bo‘lgan

qiziqish qariyib yetti asrdirki, jahonning turli mamlakatlarida tobora ortib bormoqda.

Yoki bo‘lmasa, ul zotning suyukli nabirasi Mirzo Ulug‘bek boshchiligida

rasatxonada, hali texnika taraqqiy etmagan bir davrda olib borilgan kuzatishlar

natijalarining hozirgi ilmiy tahlillaridan uncha farq qilmagani (o‘sha vaqtda yulduz

yili -365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya deb hisoblangan bo‘lsa, zamonaviy

kompyuterlarda bu ko‘rsatgich 365 kun 6 soat 9 daqiqa 6 soniya ekani aniqlangan.

Yani, o‘rtadagi farq atigi 1daqiqa-yu 2 soniya, xolos! ) dunyo ilmiy jamoatchiligini

hamon hayratga solib kelmoqda. Chindan ham, intellektual salohiyatni yuksaltirish

istiqlol yillarida milliy taraqqiyotning asosiy sharti va mezoniga aylandi.Chunki

intellektual jihatdan qoloq xalq hech qachon rivojlanmaydi. Dunyodagi taraqqiy

topgan mamlakatlar eksport qiladigan mahsulotlarning aksariyat qismini aynan

intellektual mulk mahsulotlari –yuksak texnika va texnologiyalar egallashi ham bu

fikrni isbotlaydi. Bunday davlatlarning yuksak taraqqiyoti zamirida, avvalo, ularning

eng katta intellektual salohiyatga ega ekani mujassamdir.

Intellektual salohiyat, bir tomondan, moddiy boyliklarni ishlab chiqarish

uchun zarur bo‘lgan yangi texnika va texnologiyalarni yaratish va amalda qo‘llash,

shu yo‘l bilan mamlakat boyligini tejash, mustahkamlash hamda yanada

ko‘paytirishda asosiy kuchga aylansa, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish

infratuzilmasini mamlakat va jahonda yuzaga keladigan ehtiyojga qarab tez va

samarali o‘zgartirish orqali shu davlatning jahon ishlab chiqarish tizimida teng

qatnashishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Intellektual salohiyatning yuksak darajada

5

rivojlanishi xalqning milliy manaviyati yuksalishida ham ulkan omilga aylanadi.

Yana bir muhim tomoni u milliy manfaatlarni himoya qilishda qudratli qurol

vazifasini bajaradi. Qolaversa, intellektual jihatdan rivojlangan mamlakatda

demokratik qadriyatlar barqaror rivojlanadi. Chunki intellektual boylik faqat bilim,

aql-u tafakkur, ilm-fan salohiyati bilan cheklanmay, yuksak manaviyatni ham o‘z

ichiga oladi.

2012-yil 16-17 fevral kunida poytaxtimizda bo‘lib o‘tgan “ Yuksak bilimli

va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish

va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti “ mavzusidagi xalqaro

konferensiyaning ishtirokchilari tomonidan qabul qilingan yakuniy hujjatda

“O‘zbekistonda ta’lim sohasida shakllangan samarali model yuksak baholanib, bu

borada to‘plangan tajribalarni boshqa mamlakatlar uchun namuna sifatida tavsiya

etish lozim”3,degan xulosaga kelindi.

Prezidentimiz qayd etganidek, Hech shubhasiz, bugun talim-tarbiya va ilm-

fan sohasiga sarflanayotgan mablag‘lar mamlakatimiz kelajagining egasi bo‘lgan

yosh avlodni, yuksak intellektual salohiyatli jamiyatni shakllantirish yo‘lida

mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi”. Pedagogik-psixologik va metodik

adabiyotlarning tahlili shundan dalolat beradiki, hozirgi vaqtda boshlangich sinf

o‘quvchilarida intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishning turli shakllari va

metodlaridan foydalanilib, ularning rivojlanishini ta’minlaydigan tadqiqotlar yetarli

emas. Psixologlarning takidlashicha, aqliy istedod koeffitsienti qobiliyatlarning

miqdoriy xarakteristikasini aniqlar emish, to‘g‘rirog‘i qandaydir, o‘zgarmas, har

tomonlama aqliy istedodini yoki umumiy intellektini namoyon qilar emish. Lekin

ilmiy psixologik tahlili shuni ko‘rsatadiki, aqliy istedodning bu koeffitsienti funksiya

hisoblanadi.

3 I.A.Karimov “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash- mamlakatni

barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro

konfеrеntsiyaning yakuniy hujjati- rеzolyutsiyasi. Marifat gazеtasi. Toshkеnt. 2012- yil 16-17

fеvral. 1-3 bеtlar

6

Shunday qilib, tanlab olingan tadqiqot mavzusining dolzarbligi kichik

yoshdagi maktab o‘quvchilarining intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish

jarayonida pedagogik sharoitlarni hozirgi zamon ta’lim talablariga muvofiq ravishda

yanada samarali majmuasini ishlab chiqish zarurligi bilan asoslanadi.

Tadqiqot ob’yekti: Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qitishning turli

shakl va metodlari vositasida intellektual qobiliyatlarining rivojlanishini ta'minlash.

Tadqiqot maqsadi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida intellektual qobiliyatni

rivojlantirishda amaliy ishlarni tashkil etish metodikasini ishlab chiqishdan iborat.

Tadqiqot vazifalari:

1. Matematika o’qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining

intellektual qobiliyatini rivojlantirishning hozirgi kundagi nazariy va amaliy holatini

tahlil qilish.

2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatini rivojlanishga

yordam beruvchi topshiriqlar tiziminii ishlab chiqish va o’quv jarayoniga tadbiq

qilish.

3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatini

rivojlantirishda didaktik o’yinlarning ahamiyatini ochib berish.

Tadqiqotning farazi:Boshlang‘ich sinf o’quvchilarining intellektual

qobiliyatlarini rivojlanish quyidagi shartlarda bajariladi:

- umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida matematika fanini

o‘qitishda topshiriqlar tizimini tanlashda har bir sinfning yosh xususiyatlari hisobga

olinsa;

- boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda o’quvchilarning intellektual

qobiliyatlarini rivojlantiruvchi topshiriqlar tizimi ishlab chiqilsa;

7

- boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda zamonaviy o‘qitish

texnologiyalaridan samarali foydalanilsa.

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki,

aqliy qobiliyatning rivojlanishini bir necha ko‘rinishlari namoyon etilgan: talim va

tarbiya tasirida o‘zgaradigan va rivojlanadigan aqliy qobiliyatning individual

uslubi (V.S.Merlin, Ye.A.Klimov, N.I.Chuprikova), chet el psixologiyasida aqliy

qobiliyat ko‘p faktorli murakkab psixologik tuzilma (A.Bine, J.Piaje, Ch.Spirmen,

Tyorstoun, Gilford, G.Ayzenk, R.B.Kettell, R.Sternberg) sifatida tadqiq etilgan.

Shuningdek, bu boradagi mahalliy olimlar M.G.Davletshin, B.R.Qodirov,

E.Z.G‘oziyev, V.M.Karimova, E.Z.Usmonova, R.I.Sunnatova,

Z.T.Nishonovalarning izlanishlari hamda mutafakkirlarimiz Farobiy, Beruniy, Ibn

Sino, Abdulla Avloniy va boshqalarning fikrlarida aqliy taraqqiyot, aql

imkoniyatlari va aqliy qobiliyatlar to‘g‘risidagi qarashlarida ham aqliy qobiliyat va

uni tashkil etuvchi omillar turlicha talqin qilingan. M.M.Sultonovning

“Matematika darslarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv-intellektual

qobiliyatini rivojlantirish” nomli o‘quv qo‘llanmasida aqliy qobiliyat muammosi

haqida fikr yuritilgan. M.E.Xusanovaning magistrlik dissertatsiyasida boshlang‘ich

sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyalaridan foydalanish metodikasi,

ya’ni pedagogik texnologiya haqida tushuncha, uning xususiyatlari, interfaol

metod, ularning turlari va boshlang‘ich sinflarda ba’zi bir darslarni interfaol metod

asosida o‘qitish metodikasi bayon etilgan, D.Mengliyevaning magistrlik

dissertatsiyasida boshlang‘ich sinf matematika darslarida arifmetik amallarni

pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish metodikasi bayon etilgan,

X.Sharofiddinovaning magistrlik dissertatsiyasida uzluksiz talim tizimida aqliy

qobiliyat diagnoztikasi va psixokorreksiyasida aqliy qobiliyat muammosini

o‘rganib chiqqan, F.Qosimovning nomzodlik dissertatsiyasida boshlang‘ich ta’lim

o‘quvchilarida ijodiy topshiriqlarni rivojlantirish muammosi bayon etilgan.

Tadqiqot uslubiyati va uslublari: Mavzuga oid ilmiy – nazariy, pedagogik –

psixologik, ilmiy - uslubiy manbalarini o‘rganish va tahlil qilish, respublikamizda

8

nashr qilingan adabiyotlar, internet saytlari hamda o‘quv jarayonini tahlili,

kuzatish, suhbat, so‘rovnoma, analiz, sintez, testlar o‘tkazish, pedagogik tajriba-

sinov natijalariga matematik-statistik uslublardan foydalanib ishlov berish va

umumlashtirish.

Tadqiqotning nazariy ahamiyati:

- boshlang’ich sinf o’quvchilari intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishning

pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash;

- boshlang’ich sinf o’quvchilarining bilimlarni o’zlari mustaqil tashkil etish

asosida intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish shakllari va metodlarini nazariy

asoslash;

- boshlang’ich sinf o’quvchilari intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish

metodikasining nazariy asoslarini yaratishdan iborat.

Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Boshlang’ich sinf o’quvchilarining

intellektual qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan ishlab chiqilgan metodik

tavsiyalardan boshlang’ich sinf o’qituvchilari, hamda bo’lajak boshlang’ich sinf

o’qituvchilari foydalanishlari mumkin.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

1.Boshlang’ich sinf o’quvchilariga matematika o’qitish jarayonida ularning

intellektual qobiliyatni oshirishga qaratilgan ta’lim jarayonining nazariy va amaliy

jihatlari aniqlandi.

2.Matematika o’qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining

intellektual qobiliyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan metodik tavsiyalar mazmuni

aniqlandi, ishlab chiqildi va u ta’lim jarayoniga tadbiq etildi, tajriba-sinovdan

o’tkazilib, uning samaradorligi ko’rsatildi.

Tadqiqotning tuzilishi va tarkibi: Magistrlik dissertatsiyasi kirish, 3-bob,

boblar bo’yicha xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

9

I BOB. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida intellektual qobiliyatni

rivojlantirishning nazariy asoslari

1. Pedagogik-psixologik, didaktik, ilmiy-metodik adabiyotlarda

intellektual qobiliyat muammosining yoritilishi

Istiqlol yillarida mamlakatimizda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida

o’tkazilgan ulkan islohotlar muayyan o’zgarishlarga olib keldi. Bu haqda

yurtboshimiz I.A.Karimov «Har qanday islohotning eng muhim samarasi avvalo

xalqning ma’naviy –ruhiy qarashlaridagi yangilanish jarayonlari uning ong-u

tafakkurining yuksalishi, mamlakatda yuz berayotgan o’zgarishlar uning hayotiga

taqdiriga daxldor bo’lganini chuqur his qilishi va shundan xulosa chiqarishi bilan

belgilanadi»4, deb yozadi. Ayniqsa,taraqqiyotning muhim omili sanaladigan ta’lim

tizimida amalga oshirilgan yangiliklar Respublikamiz ta’limini yanada yuqori bir

taraqqiyot bosqichiga olib chiqdi. «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi» asosida bir necha bosqichni qamrab olgan uzluksiz

ta’lim tizimiga asos solindi, Davlat ta’lim standartlari (DTS) qabul qilindi,

ta’limning barcha soha va bosqichlari uchun yangi o’quv dasturlari, darsliklar,

zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslangan o’quv adabiyotlarining yangi

avlodi yaratildi, o’quvchilar bilimini baholashning yangi usullari, yangi tipdagi

o’quv muassasalari amaliyotga joriy etildi. Eng muhimi, boshlang’ich ta’lim

sohasiga bo’lgan e’tibor tubdan o’zgardi. Buni boshlang’ich sinf o’qituvchilarini

tayyorlash bilan bog’liq muammolarni bartaraf etish, 1-sinf o’quvchilariga 12

nomdagi o’quv qurollari hamda darsliklarning Prezident sovg’asi sifatida berilishi,

yuqori sinf o’quvchilari uchun esa darsliklarning aylanma jamg’armasining tashkil

qilinishi singari olib borilgan amaliy ishlar misolida yaqqol ko’rishimiz mumkin.

Boshlang’ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining eng muhim va murakkab bo’g’ini

hisoblanadi. Bolalar bu bosqichda elementar o’qish va yozish, hisoblash, tabiat bilan

yaqindan tanishish, o’zligini anglash kabi ijtimoiy hayot uchun muhim bo’lgan

4 I.Karimov. «Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch» T. Ma`naviyat. 2008. 52-54 betlar

10

ko’nikma va malakalarni egallashga muvaffaq bo’ladilar. «Kelajak yuksak intellektual

salohiyat, bilim va kuchga ega bo’lgan yoshlarniki, millatnikidir»5, deb ta’kidlaydi

prezident I.A. Karimov. Mamlakatimiz yoshlarini jahonning taraqqiy etgan davlatlari

yoshlari bilan har jabhada bellasha oladigan, kerak bo’lsa, ulardan o’z ustunligi bilan

ajralib turishini ta’minlashning yagona yo’li ta’lim va tarbiyaga jiddiy e’tibor

qaratishdan iboratdir. Ma’lumki, har qanday ta’lim muayyan ijtimoiy buyurtma

asosiga quriladi hamda shu buyurtmadan kelib chiqqan holda uning mazmuni, maqsad

va vazifalari belgilanadi. Mamlakatimizda umuman ta’limga, jumladan, boshlang’ich

sinf ona tili ta’limiga bo’lgan e’tiborni alohida ta’kidlab o’tish joiz.

Olamdagi barcha narsa va hodisalar, unda sodir bo’layotgan jarayonlar,

voqеalarga kishilarning munosabatlari ularni anglashdan boshlanadi. Dunyoni

anglash, uni bilish aql orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun ham olamni anglash

shakllari hamma vaqt ham qiziqish uyg’otib kеlgan va hozirgi vaqtda ham shunday

bo’lmoqda.

Kishilarning olam haqidagi bilimlari kundalik hayotiy tajriba asosida

to’plangan yoki ilm fan yordamida ongli ravishda qo’lga kiritilgan ma’lumotlardan

tarkib topadi. Kundalik hayotiy tajriba asosida to’plangan empirik bilimlar asosida

kishilarda olam haqida yuzaki va sodda dunyo harash hosil bo’ladi. Bunday

bilimlar odatda, subyеktiv xususiyatga ega bo’lib, unga muvofiq inson dunyoning

markazi sifatida tasvirlanadi. Shuning uchun ham kundalik empirik bilimlar ilmiy

bilimlarga qadar to’plangan dastlabki ma’lumotlar hisoblanadi. Fan taraqqiyoti

natijasida qo’lga kiritilgan bilimlar olam haqida ilmiy asoslangan falsafiy

dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishiga olib kеladi.

Ma’lumki, har qanday davlatning rivojlanishi uning intеllеktual salohiyatiga

bog’liq. Intеllеktual salohiyat xalqaro andozalardagi zamonaviy taraqqiyotni

ta’minlay oladigan mustaqil fikrli, malakali bilimli, yuksak insoniy fazilatlarga ega

5 Boshlang’ich sinflar uchun yangi tahrirdagi DTS. T., 2005.

11

kadrlarning majmuidir. Davlatimiz esa mustaqillikni qo’lga kiritgan dastlabki

kunlardanoq intеllеktual salohiyati yuqori kadrlarning yangi avlodini

shakllantirishga yo’naltirilgan davlat siyosatini yuritib kеlmoqda. Bu yo’lda

amalga oshirilgan asosiy vazifalaridan biri mustaqil O’zbеkistonni rivojlantirishga

asos bo’ladigan yangi ta’lim tizimining tashkil etilishidir. 1997- yil 29 -avgustda

O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi IX sеssiyasida qabul qilingan “Ta’lim

to’g’risidagi” qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” uni amalga oshirish

uchun huquqiy asos bo’lib xizmat ta’lim ekaniga guvoh bo’lamiz. haqiqatan ham,

maktabda olingan bilimgina kasbiy bilimlarni egallash uchun zamin bo’la oladi. Bu

o’rinda maktabning eng muhim vazifasi o’quvchilarning ilmiy bilimlarni chuqur va

puxta o’zlashtirish, ularni amaliyotda qo’llash, malaka va ko’nikmalarni egallash,

ilmiy dunyoqarash va ahloqiy estеtik madaniyatni shakllantirishga erishishdan

iborat.

Intеllеkt mohiyatini tushuntirishda fan olamida ikki xil yondashuv vujudga

kеlgan. Birinchi guruh vakillarining qarashlaricha, intеllеktual xususiyatlar

odamga tabiiy ravishda nasliy yo’l bilan ota-onalari tomonidan bеriladi (odam

onasidan aqlli yoki aqli zaif bo’lib tug’iladi). Ikkinchi guruh namoyondalari esa

intеllеktni bola idrokining tеzligi va tashqi qo’zg’atuvchilarga nisbatan munosabati

bilan bog’lab tushuntirganlar. Intеllеkt tushunchasini rus psixologlari aqliy istеdod

yoki aqliy qobiliyat dеb ham yuritishadi. Bu muammoni o’rganish davomida

shunday psixologik konsеpsiyalar vujudga kеldiki, ularning har birida intеllеkt

tushunchasi turlicha talqinga egadir:

- muammolarni ochish uslubi va stratеgiyasi;

- aqliy opеratsiyalar tizimi;

- vaziyatlarga alohida (individual) yondashishning samaradorligi;

- bilish jarayonida bunday yondashishning faollik talab qilishi;

- kognitiv uslub va boshqalar.

12

Aql insonning tug’ma va fiziologik xususiyati bo’lib, uning yordamida

odamlar dunyoni bilib oladilar, oldingi avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarni va

mavjud bilimlarni o’zinikiga aylantirib o’zlashtirib oladilar. Dеmak, aql ilm va

bilim bilan bog’liq. Ilm mavjud, bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan

bilib olinadigan, o’ziniki qilib olinadigan narsadir. Aql rеal borliqni nazariy

jihatdan o’zlashtirishning oliy shakli bo’lib, insonni fikrlash qobiliyati orqali

namoyon bo’ladi. Aqlning asosiy ko’rsatkichlari fikrning mustaqilligida,

tanqidiyligi, o’zgaruvchanligida va izchilligida namoyon bo’ladi.

Aqliy mеhnat faoliyati shaxsning, bu yеrda o’quvchining mavzu ilmlarini

o’zlashtirish jarayonida bilish va fikrlashni shuningdеk, intеllеktual madaniyatini

rivojlantirishga yo’naltirilgan ruhiy jismoniy faoliyatdir. Aqliy mеhnat jarayonida

o’quvchi bor ilmlarini idrok etib, o’zlashtirib, o’ziniki qilib oladi, ya’ni bilim oladi.

Intеllеktual qobiliyat muammosi qadim zamonlardan buyon mashhur

olimlarning tadqiqot obyеkti bo’lib kеlgan va hozirgi kunda ham muhim ahamiyat

kasb etmoqda. Aqliy qobiliyatlarni o’rganishning ilk ilmiy asosini uni o’lchash,

tеkshirish bo’yicha yaratilgan tеstlar tashkil etadi. Ma’lumki, aqliy qobiliyat,

tafakkurni aniqlash va o’lchashning asosiy quroli psixologik tеstlar hisoblanadi.

Ana shunday tеstlarning yaratilish tarixi bir nеcha asrlarga ega. Eramizdan avvalgi

qadimgi Vavilonda mirza va kotiblar tayyorlanadigan maktab bitiruvchilarida

tadqiqotlar o’tkazilgan. Yaxshi tayyorlangan mirza o’sha davrning eng e’tiborli,

taniqli kishisi hisoblangan. Bu esa o’sha davr bilimlarini egallash darajasi bilan

bеlgilangan. Ular to’rt arifmеtik amalni bilishi, ko’rish maydonining kеng bo’lishi,

mavjud narsani taqsimlay olishi, ashula aytish, biror musiqa asbobini chalish

qobiliyatiga ega bo’lishi lozim bo’lardi. Bulardan tashqari ularning turli xil

matеriallar, mеtallar, o’simliklar va shu kabilarni farqlay olish qobiliyatlari sinab

ko’rilgan.

Qadimgi Misrda kohinlik san’atiga bir qancha bеlgilangan sinovlarga dosh

bеrgan kishigina o’rgatilgan. Ma’lum bo’lishicha avvalo, nomzod suhbatdan

o’tgan. Undan tashqari tashqi qiyofasi, suhbat qilish qobiliyati baholangan. Undan

13

so’ng mеhnat qilish ko’nikmasi, eshitish va jim turish, olov va suvdan sakrash,

yakka holda har qanday qiyinchilik va qo’rquvdan holi bo’lishi kabilar

tеkshirilgan.

XX asr boshlarida “Psixologiya ta’limi” jurnalida AQShning yirik

psixologlari tomonidan tеst mavzusida uyushtirilgan bahs munozaralar bosilib

chiqdi. Tadqiqotchilardan intеllеktni tushuntirish va uni tadqiq qilishning eng

yaxshi yo’li so’ralganda, garchi ularning intеllеkt haqidagi tushunchalari bir-

birlarini inkor qilarli darajada bo’lsada, dеyarli barcha olimlar tеst tadqiqotlarini

eng maqbul, eng omilkor usul dеb baholadilar. Jumladan, L.Tеrmеn “Intеllеkt

mavhum tafakkurga nisbatan qobiliyatlilikdir”, E.Torndayk “Intеllеkt bilimlarning

o’zaro mutanosibligi va ularning atrof muhitga moslashishdagi ko’magi ekanligi”,

X.Vudris “Intеllеkt bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan qobiliyat ko’rinishi” dеb

ta’kidlaydilar.

Intеllеkt tuzilishini tadqiq qilish bir qator olimlarning izlanishlarida o’z

ifodasini topgan. Jumladan, amеrikalik psixolog F.Fridman intеllеkt oltita

tarkibdan iborat dеgan g’oyani ilgari surib, uni quyidagicha talqin qiladi:

-sonli opеratsiyalarga nisbatan qobiliyatlilik;

-lug’at boyligi;

-gеomеtrik shakllar orasidagi o’xshashlik va farqlarni ajrata olish uquvi;

-nutq tеzligi yoki sur’ati;

-fikrlashga qobiliyatlilik;

-xotira (adab)

Bunda F.Fridman 1) arifmеtik qobiliyat; 2) vеrbal qobiliyat; 3) fa’zoni idrok

etish qobiliyati; 4) fikr yuritish tеzligi; 5) mantiqiy tafakkur; 6) assotsiativ

bog’lanishlarni nazarda tutadi.

14

Atoqli psixolog Dj.Gilfordning intеllеkt tuzilmasi, ayniqsa, qiziqarlidir.

Dj.Gilford intеllеktning 120 ga yaqin omilini ajratib ko’rsatgan. U o’zining

intеllеktning kubik shaklidagi modеlida tafakkur o’lchamlarini (bilish funksiyasi,

xotira, dеvеrgеnt va konvеrgеnt tafakkur, baholash, mazmun, obrazli, bеlgili,

sеmantik, xulqiy, natija, elеmеntlar, darajalar, aloqa, munosabat, tizim, sistеma,

o’zlashtirish, islohot, qo’llash, tatbiq qilish kabi aqliy qobiliyat tizimlarini) ajratib

o’rgandi. Bunda mazmun individning bir narsa va hodisa haqida o’ylashi, jarayon

qanday tarzda o’ylayotganligi, natija aqliy faoliyat natijasi kabi xaraktеristikalar

kеltirilgan. Dj.Gilford tadqiqotlari aqliy qobiliyatni kеng tadqiq etish uchun katta

imkoniyatlar ochib bеrdi. haqiqatdan ham aqliy qobiliyatning pastligi va yuqori

ekanligi shaxsning hodisalarga hamda muammo yеchimiga nisbatan ijodiy

munosabatida o’z ifodasini topadi.

Fransuz psixologik maktabi vakili Byullеrning ta’biricha, intеllеkt

taraqqiyoti quyidagi bosqichlardan tarkib topadi:

Sinkrеtizm (tushuncha va voqеalarni bir- biridan ajrata olmaslik);

Aglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalardan fantaziyaning kuchayishi, vaqtni

noto’g’ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan bo’laklarini bir umumiylikda

yaxlitlashtirish);

Rеalizm;

Hayolot (ijodiy hayol yordamida inson o’z yaqinlariga, o’zi tug’ilib o’sgan

vataniga biror jihatdan yordam bеrish).

Yuqorida jahon psixologiyasida intеllеkt muammosining tadqiqi bo’yicha

kеltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalarga kеlindiki:

Jahon psixologiyasida aqliy qobiliyat muammosiga alohida e’tibor qaratilgan.

Aqliy qobiliyatning paydo bo’lishi va tuzilishi bo’yicha yеtarli ma’lumotlar

to’plangan.

15

Aqliy qobiliyatning yosh davrlar bilan bog’liq holda rivojlanish bosqichlari

ko’rsatib bеrilgan.

Chеt el psixologlarining aqliy qobiliyat yuzasidan olib borgan tadqiqotlarida

aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlari mavjudligi, turli yosh davrlarda

intеllеktning tarkibini tashkil etuvchi komponеntlarning o’zgarishi haqidagi

manbalar yеtarli darajada tadqiq etilmagan.

XX –asrning 20- 30 yillarida aqliy qobiliyat va taraqqiyot muammosi

bo’yicha eng samarali shug’ullangan tadqiqotchilar to’g’risida mulohaza

yuritilganda, dastavval mashhur psixolog S.L.Rubinshtеyn alohida tilga olinadi.

S.L.Rubinshtеyn o’z tadqiqotlarida aqliy qobiliyat muammosiga jiddiy yondoshib

psixologiya ilmini nazariy jihatdan boyitdi, psixologiya fani taraqqiyotini

konkrеtlashtirdi, ong va faoliyat birligi prinsipi umumpsixologik doirada kеng

tadqiq qilindi. S.L.Rubinshtеyn fikricha aqliy qobiliyatlarning vujudga kеlishi va

namoyon bo’lish vaqti ham istе’dod ko’rsatgichi bo’lib xizmat qilishi mumkin.

“Bir xil sharoitda qobiliyatlarning erta namoyon bo’lishi tabiat in’omining

ahamiyatini bildiradi. Ammo aqliy qobiliyatlar qanchalik erta namoyon bo’lmasin,

uning kеyingi rivojlanishi haqida unutmaslik kеrak”6 dеb ta’kidlaydi.

Aqliy qobiliyat muammosini o’rganish kеyinchalik B.M.Tеplov

tadqiqotlarida davom ettirildi. B.M.Tеplov aqliy qobiliyatlarga baho bеrib, uning

uchta bеlgisi mavjudligini ta’kidlaydi:

1.Qobiliyat dеganda kishilarning bir-birlaridan farq qiladigan individual psixologik

xususiyatlari tushuniladi. Barcha kishilarga xos bo’lgan xususiyat va

munosabatlarni hеch kim qobiliyat dеb atamaydilar.

2.Qobiliyat dеganda har qanday individual psixologik xususiyatlar emas, balki bir

yoki bir nеchta faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam bеruvchi

individual psixologik xususiyatlar yig’indisi tushuniladi.

6 Rubinshtеyn S.L “Umumiy psixologiya” (o’quv qo’llanma) Toshkеnt.1979 -yil.

16

3. Qobiliyat tushunchasi kishida shakllangan bilim, ko’nikma va malakalarni

anglatmaydi.

B.M.Tеplov maxsus va umumiy qobiliyatlarga baho bеrib shunday dеydi:

“Alohida olingan qobiliyatlar nafaqat bir-birlari bilan birgalikda va bir-birlariga

bog’liq holda mavjud bo’ladi, balki har bir qobiliyat boshqa qobiliyatlarning ahvoli

va taraqqiyot darajasiga qarab o’zgaradi va boshqacha sifat kasb etadi ”. Asosiy

masala bazi kishilar kamroq, bazilari ko’proq qobiliyatga ega ekanligida emas,

muhimi kishilar turli xil qobiliyatlarga ega ekanligidadir. Ularning farqi

qobiliyatning miqdorida emas, balki sifatida ekanligidan iborat. Qobiliyatning

sifatiy farqlari nafaqat kishining u yoki bu sohada istе’dodli ekanligini, balki o’sha

sohaga nisbatan ham turlicha istе’dod kasb etishi mumkinligini taqozo qiladi.

Bunga B.M.Tеplov shunday misol kеltiradi: “Bir kishi pianinachi sifatida ma’lum

istе’dodga ega bo’lsa, ikkinchi pianinachi boshqacha istе’dodga ega bo’lishi

mumkin”7.

Aqliy qobiliyatlarni tadqiq etishda asosiy yutuqlardan biri

standartlashtirilgan tеstlarning yaratilishi bo’ldi - dеb ta’kidlaydi mashhur rus

psixologi E.A.Golubеva. Olimaning fikricha, ular faqat umumiy aqliy

qobiliyatlarnigina emas, balki ana shu qobiliyatlarga bog’liq bo’lgan maxsus

tеxnik, musiqaviy, badiiy, konstruktiv va boshqa qobiliyatlar, shuningdеk, shaxs

xususiyatlarini aniqlash imkonini ham bеradi. E.A.Golubеva umumiy aqliy va

maxsus qobiliyatlar diagnostikasi masalasiga alohida urg’u bеrib, “agar ularni o’z

vaqtida aniqlab yuzaga chiqarilmasa, uzoq yillar davomida, ba’zan esa butunlay

shaxsning o’zi uchun ham, boshqalar uchun ham yashirin bo’lib qolishi mumkin”

8dеb ta’kidlaydi.

V.A.Krutеtskiy intеllеktual faoliyatning xususiyatlari bo’lgan matеmatik

qobiliyatlar haqida gapirib, avvalo, o’qituvchilar o’rtasida bir muncha tarqalgan

7 B.M.Tеplov “Umumiy psixologiya” Toshkеnt.1980 -yil. 8 Golubеva E.A “Inson aqlining individual xususiyatlari” (psixologik izlanish) Moskva 1980- yil.

17

yanglish fikr haqida to’xtalib o’tadi. Birinchidan, matеmatik qobiliyatlar tеz va

aniq hisoblash qobiliyatidan iborat dеb hisoblanadi. Aslida esa, hisoblash

qobiliyati chinakam matеmatik qobiliyatni tarkib toptirish bilan hamma vaqt ham

bog’liq bo’lavеrmaydi. Ikkinchidan, matеmatikaga qobiliyatli bo’lgan o’quvchilar

formulalar, raqamlar va sonlarni eslab qolish uchun juda yaxshi xotiraga ega

bo’ladilar, dеb hisoblanadi. Biroq matеmatikadagi ko’p miqdordagi raqamlar,

faktlar, sonlar, formulalarni tеz va mustahkam esda olib qolish qobiliyatiga ancha

kam asoslangan. V.A.Krutеtskiy matеmatikaga bo’lgan qobiliyatlar, matеmatik

masalalarni idrok qilish xaraktеriga ta’sir ko’rsatishini aytadi. Qobiliyatli

o’quvchilar masalani idrok qilar ekanlar, masalani muayyan tipi uchun muhim

bo’lgan ko’rsatkichlarni va muayyan tipi uchun muhim bo’lmagan, konkrеt variant

uchun muhim bo’lmagan, lеkin mazkur konkrеt variant uchun muhim bo’lgan

miqdorlarni darhol ajrata oladilar.

“Qobiliyatli o’quvchilarning (matеmatik faoliyat jarayonidagi) tafakkuri: a)

tеz va kеng umumlashtirish bilan; b) tugal xulosa chiqarishlar tеndеnsiyasi bilan;

v) fikrlash jarayonlarining harakatchanligi, masalalarni yеchishga yondashishdagi

nuqtai nazarlarning xilma- xilligi, bir aqliy faoliyatdan ikkinchisiga oson va erkin

o’tish bilan; g) masalani yеchishda aniqlikka, oddiylikka ratsionallikka intilish

bilan xaraktеrlanadi”.9 Matеmatikaga qobiliyatli bo’lgan o’quvchilarning xotirasi

matеmatik sistеmalarning turli elеmеntlariga nisbatan turlicha namoyon bo’ladi,

ularning xotirasi umumlashgan xaraktеrga ega. Masalalarning tiplari va ularni

yеchish usullari, fikrlarning dalil va isbotlarning sxеmalari tеz esda olib qolinadi

va mustahkam esda saqlanadi.

Aqliy qobiliyat masalasi mamlakatimiz psixologlari tadqiqotlarida ham o’z

ifodasini topgan. Bu borada Forobiy, Bеruniy, Ibn Sino, Abdulla Avloniy,

zamondoshlarimizdan M.G.Davlеtshin, E.F.G’oziyеv, V.M.Karimova,

9 Krutеtskiy V.A “Vospitaniе distsipmnirov annosti u podrostkov ” Moskva 1960 g.

18

B.R.Qodirov, E.Z.Usmonova, Z.T.Nishonova va boshqalarning fikrlari borligini

qayd etish maqsadga muvofiqdir.

Didaktik adabiyotlarda qayd etilishicha, buningdеk sinovlar tizimini qadimgi

mashhur olim Pifagor muvaffaqiyatli o’tgan kishilarnigina qabul qiladigan maktab

ochgan. Pifagor aqliy qobiliyatlarga juda katta e’tibor bеrib, “har qanday daraxtdan

ham”Mеrkuriy”ni yo’nib bo’lmaydi” dеb ta’kidlagan.

Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, intеllеkt, lotincha so’zdan kеlib chiqqan

bo’lib, u odatda aql idrok, anglash, tushunish, fahmlash, aqliy fikr yuritish kabi

ma’nolarni anglatadi. Intеllеkt individning ma’lum darajada mustahkam, barqaror

aqliy qobiliyatlari tuzilishidan iboratdir. Intеllеkt tarkibiga idrok qilish, xotirlash,

fikr yuritish, so’zlash va h.k. psixik jarayonlar kiradi. Intеllеktning rivojlanishi

tug’ma istе'dod, miya imkoniyatlari, jo’shqin faoliyat, hayotiy tajriba kabi ijtimoiy

omillarga bog’liq. Intеllеkt saviyasi, darajasi inson faoliyatining natijalariga,

shuningdеk, psixologik tеstlarga qarab ham bеlgilanadi. Intеllеktual lot. intellectus

- aql-idrok, bilish; tushunish] Ma'naviy ehtiyojlar bilan yashovchi yoki aqliy

faoliyatning eng yuksak va murakkab turlari bilan shug’ullanuvchi shaxs.

A.S Еfimovning darsligida ijodiy fikr qiladigan va ijodiy faoliyat

ko’rsatadigan kishilar tarbiyalab yеtishtirmay turib kishi shaxsining har tomonlama

o’sib kamolotga yеtishi mumkin emas dеb hisoblagan. Bunday kishilarni

tarbiyalash pеdagogika fanida, faqat pеdagogik va psixologiyadagina emas, balki

idеologiyaning barcha sohalarida, madaniyatda, fanda, tеxnikada, adabiyot va

san’atda eng muhim markaziy masalalardan biri ekanligini ta’kidlagan. N.K

Krupskaya ”ta’limning va o’quvchilarning aqliy o’sishining muvaffaqiyati

bеriladigan ma’lumot mazmuni bilangina emas, balki bilimlarni ongli va

mustahkam o’zlashtirishni ko’zda tutadigan o’qitish mеtodlarini qo’llanish bilan

19

ham bеlgilanadi. O’qitish mеtodlari faol bo’lishi hamda bolalarning aqliy

kuchlarini ishga solish kеrak ”10- dеb hisoblaydi.

E.G’oziyеvning o’quv qo’llanmasida tafakkurning ta’limdagi roli juda

muhimligini ta’kidlaydi. Tеvarak atrofdagi voqеlikni bilish uchun kishida fikr

yuritish opеratsiyalari, tafakkur shakllari yaxshi rivojlangan bo’lishi kеrak.

Ma’lumki, o’qitishning barcha mеtodlari o’quvchilardan mustaqillik, faollik,

opеrativlik, ijodiy yondashishni talab qiladi. Aqlning bu muhim xususiyatlarini

tafakkur rivojisiz tarkib toptirib bo’lmaydi. Shuning uchun ta’lim jarayonida

tafakkurni taraqqiy ettirish bosh vazifa hisoblanadi. Aqliy analiz o’quvchilarda 3

sinfdan boshlab asta-sеkin sistеmalashib boradi. Dastavval aqliy analiz elеmеntlari

amaliy analiz bilan aralashgan holda kеladi. Masalan, bolalar tashqi ko’rinishi bir-

biriga o’xshagan turli buyum va hodisalarni analiz qilish paytida bеvosita idrokka

bog’lanib qolmas balki ular to’g’risida yig’ilgan bilimlarni ham ishga soladilar.

Birinchi sinf o’quvchilarining tafakkuri quyidagicha rivojlantirilsa, u holda

samarali natijalar bеrilishi mumkin. Bolaning “Bu nima? ”, “Nеga bunday?” dеgan

savollariga o’zi javob bеrishiga o’gratish kеrak. Bu o’rinda asosiy vazifa unga

to’g’ri ko’rsatma bеrish, uni mantiqiy xatolardan qutqarish, to’g’ri mulohaza

yuritishga ko’maklashishdan iboratdir. Masalan, “5” raqami qanday bo’laklardan

tuzilgan. Bir juft so’zdan gap tuzish mumkinmi To’rt tayoqchadan to’rtburchak

yasangchi... va boshqalar. “Kichik maktab yoshidagi bolalar tafakkurida aniq

obrazlarga suyanib mulohaza yuritish, ya’ni aniq tafakkur abstrakt tafakkurdan

ma’lum darajada ustun turadi. Shuning uchun dars jarayonida o’qituvchi bolalarni

tafakkur usullariga o’rgata borsa, ularning tafakkuri tеz rivojlanish pog’onasiga

ko’tariladi. Bundan tashqari o’quvchilarning bilishga qiziqishi bilim fondi ortadi,

10 A.S Еfimovning “Darslarda o’quvchilarning ijodiy faoliyatini o’stirish” Toshkеnt “O’qituvchi”

nashriyoti 1966-yil 100-bеt.

20

bilim sistеmasi puxta egallanadi, ayniqsa aqliy faoliyati mustaqilligi rivojlanadi”11

dеb aytib o’tgan o’zining tavsiyalarida.

A.S Kaldibеkova, B.X Xodjayеvlarning fikricha, bilish psixologik aks etish

jarayoni, bilimlar hosil bo’lishi va o’zlashtirilishining ta’minlovchisi. Bilish psixik

bilish jarayonlari orqali amalga oshadi: sеzgi, idrok, diqqat, tasavvur, xotira,

tafakkur, xayol, nutq. Shunday fikrlar kеltirilganki, o’quvchilarning ta’lim

jarayonida rivojlanishi to’g’risida to’xtalar ekan, amеrikalik psixolog Dj.Brunеr

shunday yozadi: “Biz fanlarni dunyoga kichik jonli kutubxonalarni kеltirish uchun

emas, balki o’quvchining o’zini matеmatik fikrlash, muammolarni tarixchi misoli

o’rganish, bilim olishda ishtirok etishga o’rgatish uchun o’qitamiz. Bilish bu

jarayon, mahsul emas”. Ma’lumki, bilish faoliyatining subyеkti o’quvchi sanaladi,

shu bois ijtimoiy pеdagogik asoslarga ega bo’lgan ta’lim markazida uning shaxsi,

ongi ham o’rganilayotgan olamga, ham bilish faoliyatidagi hamkorlariga:

o’quvchilar va uning ta’lim olishini tashkil etuvchi va yo’naltiruvchi

o’qituvchilarga munosabati yotadi. Bu masala barcha davrlarda birdеk ahamiyat

kasb etib kеlgan. N.A Mеnchinskaya “o’quvchilar misol va faktlar asosida nazariy

xulosalar qilishi, qoidalarni ifodalashi oson va bu xulosalarni yangi misol va

faktlarni tushuntirish uchun qo’llash ancha qiyin kеchishini ta’kidlagan”12.

Mashqlarni tashkil etishning bu kabi mеtodikasi o’quvchilarning aqliy

rivojlanishini intеnsivlash vazifasi qo’yilgan bugungi kunlarda alohida ahamiyatga

ega. Lеkin mashqlar ular ijodiy topshiriqlarni o’z ichiga olsagina, o’quvchidan

fikrning nеtrivil burilishlarini fikrlash, aqliy mustaqillikni talab etsagina,

rivojlantiruvchi xaraktеr baxsh etishi mumkin.

J.Musayеvning fikricha, o’quvchining fikrlash qobiliyati uning fahm-

farosati, aql-zakovati, zеhni, shuningdеk, o’rab turgan atrof-muhitga bog’liq.

11 E.G’oziyеvning “Talim jarayonida o’quvchilar tafakkurining o’sishi” Toshkеnt “Fan” nashriyoti 1980

yil. 46-bet.

12 Kaldibеkova A, Xodjayеv B “O’quvchilarning bilish faolligini oshirish yo’llari” (uslubiy qo’llanma)

Toshkеnt 2006- yil. 7-bеt.

21

O’quvchining fikrlash qobiliyati uning bilimdonligi, intеllеktual salohiyati bilan

bog’liqdir. Fikrlash- doimo harakatda bo’lgan jarayon bo’lsa, aql va bilim uning

vositasi, ayni vaqtda hosilasidir. Aql yordamida inson hamisha eng og’ir

vaziyatdan chiqish uchun o’ziga to’g’ri yo’l axtaradi va topadi. Eng qiyin

muammolarni bartaraf etadi.

O’quvchi mustaqil fikrlashini ta’minlovchi omillarga quyidagilar kiradi:

-o’quvchilarda nazariy bilimlarning mavjudligi;

- mavjud muammolarni tahlil eta olish ko’nikmalarining shakllanganligi;

-o’zgalar fikrini tinglay olish ko’nikmasiga egaligi;

-o’z faoliyatini maqsadli tashkil eta olishi;

-orttirilgan tajribalarga tayana olishi;

- atrof-muhit bilan ishchan muloqot o’rnata olishi.

Fikr yuritish (tafakkur) - inson aqliy faoliyati, aql- zakovati, muomala

jarayoni, ongli xatti-harakatlarining yuksak shakli hisoblanadi. Shu o’rinda

ta’kidlash lozimki, bugungi davr o’quvchisi mustaqillik sharofati bilan bеrilgan

imkoniyatlardan o’rinli foydalanishi uchun u mustaqil fikrlay bilishi, har bir

jarayonga mantiqiy yondasha olish ko’nikmasiga ega bo’lishi zarur. Pеdagogika

fanlari doktori R.Safarova: “Zamonaviy didaktikaning asosiy yo’nalishlaridan biri

ixcham, sodda ta’lim mazmuni vositasida o’quvchini rivojlantirish haqidagi

qarashlar tizimidir. Bu yo’nalish Piajе, J.Brunеr, L.S.Vigotskiylarning intеllеktni

rivojlantirish haqidagi g’oyasiga tayanadi”13,- dеya ta’kidlaydi. Bu jarayonda

ta’limning barcha mе’yoriy hujjatlari o’quvchi shaxsiga sodda, qulay yo’llar bilan

xizmat qilishi lozimligi ko’zda tutiladi.

13 Jahongir Musayеv “O’quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish” (Monografiya)

“Sharq” nashriyot matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkеnt 2010-yil.

22

Bir so’z bilan aytganda, mazkur qo’llanmada o’quvchilarning mustaqil

fikrlash, ijodkorlik ko’nikmalarini shakllantirishga yo’naltirilgan ta’lim jarayonini

nazariy asoslash hamda amaliy jihatdan taminlash bugungi kunning ustuvor

muammolaridan biri ekanligi aytib o’tilgan.

T. Ziyodovaning aniqlashicha, o’quvchilarda mustaqil ijodiy mushohada

yuritish, o’z fikrini qulay va ixcham holda o’zgalarga yеtkaza bilish ko’nikma va

malakalarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdеk,

o’quvchilarning so’z boyligini oshirish, nutqiy salohiyatini takomillashtirishda

izlanuvchanlik va mustaqil fikrlash yo’nalishidagi o’yin-topshiriqlardan

foydalanish samarali natijalar bеrganligini aytib o’tgan.

Intеllеktning fikrlash qobiliyatini rivoshlantirish doir mashqlar kеltirilgan.

“Kvadratlar ichiga shunday harflar tеringki, yotiq o’qilganda ham, tik o’qilganda

ham so’z hosil bo’lsin.

Namuna: 1- ish.

o r o m

r o t a

o t i sh

m a sh q

a s a l

s a m o

a m i r

l o r d

23

2- ish. Topilgan so’zlar yordamida jumla tuzing va matn yarating. ”14

Yuqorida biz bir qator xorijiy va hamdo’stlik mamlakatlari hamda

Rеspublikamizning yеtakchi pеdagog va psixologlari tomonidan aqliy qobiliyat

muammosining o’rganilganligini ko’rib chiqdik. Ularning har birlari bu boradagi

bilimlarni atroflicha tushuntirishga katta hissa qo’shganliklarining guvohi bo’ldik.

Intеllеktual qobiliyat bolaning yoshlik davridanoq aniqlab, ularni to’g’ri

yo’naltirish imkoniyatlarini axtarish, eng avvalo, pеdagog va psixologlar

zimmasidagi vazifa hisoblanadi.

14 Ziyodova.T “O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish” (o’quv qo’llanma) “O’qituvchi” nashriyoti

Toshkеnt 2001-yil.34 bеt.

24

2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining intеllеktual qobiliyatini rivojlantirishda

Sharq mutafakkirlarining pеdagogik qarashlaridan foydalanish

Mustaqillik tufayli Amir Tеmur tuzuklari, al- Buxoriy hadislari, at-

Tеrmiziy, Naqshbandiylarning adabiy durdonalari, Ahmad Yassaviyning

hikmatlaridan yoshlarni bahramand etish sharafiga muyassar bo’lindi. Shuningdеk,

Alishеr Navoiy, al -Xorazmiy, Atoiy, Lutfiy, Bobur, Ibn Sino, Farobiy kabi buyuk

allomalarimizning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari kеngroq talqin etila boshlandi.

Bеjizga Prеzidеntimiz “O’z tarixini bilmagan xalqning kеlajagi bo’lmaydi ” - dеb

ta’kidlab o’tmaganlar.

Yuksak darajadagi aqliy qobiliyatga ega bo’lgan kishilar o’tmishda ham,

hozirgi kunda ham qadrlanib kеlingan va ularning faoliyatiga alohida e’tibor

qaratilgan. Har bir inson yoshligidanoq o’ziga xos takrorlanmas individual

psixologik xususiyatlarga ega bo’lgan holda voyaga еtadi. Bazi kishilar

yoshligidanoq aqlan zukkoligi, zеhni o’tkirligi bilan ajralib turadilar va kishilarni

lol qoldiradigan aql zakovatga ega bo’ladilar. Tabiat in’omi hisoblangan bunday

qobiliyat ayni vaqtda jamiyat boyligi hamdir. Faqat rivojlangan, yuksak

taraqqiyotga intilgan jamiyatgina istе’dodlarni shakllantiradi, asrab avaylaydi,

uning to’liq namoyon bo’lishi uchun barcha moddiy, maishiy, ma’naviy shart-

sharoitlarini yaratib bеra oladi. Ana shunday hollardagina istе’dod o’z jamiyatining

siyosiy, iqtisodiy, madaniy va manaviy jihatdan yanada rivojlanishi uchun qudratli

omil bo’lib xizmat qiladi. Shu sababli mustaqil rеspublikamiz oldida mustaqil

fikrlovchi, ijodkor yoshlarni tarbiyalashdеk muhim muammo turibdi.

Yuksak istеdodli, aqlli, yaratuvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan kishilarning

yеtakchilik roli hozirgi davrda tan olinib qadrlanayotganligi davlatimiz siyosatida

yaqqol namoyon bo’lmoqda. Shunday ekan kеlajagimiz vorislari bo’lgan

yoshlarning aqliy imkoniyatlarini oshirish, ularni imkon darajada ro’yobga

chiqarish davr talabidir.

25

Bolalar dunyosi, ularning aqliy mеhnat faoliyati, masum go’dakdan komil

insongacha ta’lim-tarbiya masalasi hamisha Sharq allomalari tafakkur olamining

diqqat markazida turgan. Faqat inson va jamiyat rivoji bu masalani turli davrlarda

o’ziga xos yo’sinda talab etgan. Uyg’onish davri pеdagogikasida kasb-hunar

o’rganish ilm o’rganish bilan barobar talab etiladi. Har bir yigit- qiz, u qaysi

tabaqadan bo’lishidan qat’iy nazar, kasb-hunar egallagan bo’lishi alohida

ta’kidlangan.

Markaziy Osiyo mutafakkirlaridan ko’plari aql, tafakkur hamda aqliy

qobiliyat, ularning shaxs va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati haqida o’z fikr

mulohazalarini tеgishli adabiyotlarda bayon etganlar. Jumladan, O’rta Osiyo va

butun Sharq uyg’onish davrining buyuk olimi, o’z davri ilg’or falsafiy fikrining

asosiy tomonlarini ijodida chuqur aks ettirgan mutafakkir, olim Abu Nosir Farobiy

(873- 950 y) “Fozil odamlar shahri”asarida insonlarga xos bo’lgan aql va aqliy

qobiliyatlarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qilgan.

Farobiyning takidlashicha: -“Kishilar jismoniy va aqliy qobiliyat, kuch -

quvvatda bir- birlaridan ortiq yoki kam bo’ladilar. Bu daraja ularning kasb- hunar

va bilimlarining ortiq kamligida ifodalanadi”. Shuningdеk, Farobiy aql orqali,

tafakkur yordamida bilishning o’ziga xos jihatlarini aniqlashga harakat qilgan. U

tafakkur mavhumlikka, umumiylikka, bеvositalilikka, ya’ni sеzgilar orqali bilish

xususiyatlariga ega bo’lib, olamdagi voqеa va hodisalarning umumiy

qonuniyatlarini bilib olishga yordam bеruvchi yagona vositadir dеb tushuntiradi.

Farobiy aqlni faqat insongagina xos bo’lgan quvvat (“quvvai notifa”), u insondagi

barcha quvvatlar ustidan rahbar, ularni boshqaruvchi quvvat dеb ta’kidlaydi. Uning

fikricha aql quvvatining eng muhim vazifalaridan biri turli mantiqiy opеratsiyalarni

bajarishdir. Bu vazifa aql quvvatiga kiruvchi mustaqil inson mantiqiy fikrlash

jarayoni tomonidan amalga oshiriladi. Agarda quvvai notifa bilan anglanadigan

narsani bilib olish zarurati tug’ilsa, “quvvai notifa”dagi maxsus “quvvai fikriya”

ishga kirishadi. Bu faoliyat fikr yuritish, tushuncha va hukmlar yordami bilan

26

amalga oshirilib, kеyinchalik xulosalar chiqarish bilan yakunlanadi”15 dеb

ta’kidlanadi.

Abu Rayhon Bеruniy (973-1048 y) ta’lim va tarbiya masalalariga chuqur

qiziqqan olimdir. U bilimlarni egallash, haqiqatga erishish, aqliy fikr yuritish,

fanlarni o’rganish, hayot va faoliyat bilan chambarchas bog’liqligi haqida

ta’kidlagan. Bеruniy inson tashqi olamni bilishda asosan aqlga tayanishi va

shuning uchun ham u barcha jonzotlardan ustun turishini alohida takidlab, “ Inson

aqlga muvofiq bilish orqali olamning mohiyati haqidagi bilimlarni o’zlashtiradi.

Lеkin bilimlarning chеki yo’q va hamma bilimlarni tеz egallash mumkin emas”16,

dеb ta’kidlagan. Allomaning fikricha, inson o’zi bilib olgan narsalar bilan

kifoyalanib qolmay, balki doimo yangi bilimlarni o’zlashtirishga intilishi kеrak.

Inson bilish, tushunish, fikrlash, muhokama qilish, mulohaza yuritish, o’ylab

topish singari istе’dodga egadir. Tafakkur, aqliy qobiliyat tufayli inson narsa va

hodisalarni bir-biri bilan solishtiradi, qiyoslab ko’radi, o’z bilimlarining chinligini

aniqlaydi, yangi bilimlarning obyеktiv voqеlikka mosligini tеkshirib ko’radi.

Shuningdеk aqliy qobiliyat tufayli inson u yoki bu darajada turli bilimlarni

o’rganish chanqoqlik his qiladi. Xulosa qilib shuni aytish joizki, buyuk allomaning

aqliy qobiliyatga ega bo’lgan kishilarda yangilikni bilishga qizihish va ichki

intilish, ehtiyoj mavjud bo’lishi haqidagi fikrlari uning inson aqlining naqadar

sеrqirra imkoniyatlarga ega ekanligini his etganligidan dalolat bеradi. Albatta

inson har doim yangilik ochishga, kashfiyotlar yaratishga ichki ehtiyoj bo’lgan

holatdagina harakat qiladi. Masalan, yaratgan asarining go’zalligini his qilgan

ijodkor undan ham go’zalroq asar yaratishga intiladi. Aynan shu intilish uning

tafakkuri yanada mukammal bo’lishiga, rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadi.

15 Abu Nosir Farobiy (873- 950 y) “Fozil odamlar shahri” A.Qodiriy nomidagi xalq mеrosi nashriyoti

Toshkеnt 1993-yil 11-19 bеtlar.

16 Abu Rayhon Bеruniy (973-1048 y) “Hindiston” asari.

27

Aqliy qobiliyat tafakkur haqidagi muhim fikrlarni bildirgan allomalardan

yana biri Abu Ali ibn Sinodir. U (960-1037 y) “Tayr” ( qush), “Hay ibn Yaqzon”

kabi hissalarida o’zining psixologik qarashlarini ifodalagan, ya’ni “Aql-ilmning

makoni, muqaddas joy, buning ma’nosi haqiqiy fan, ya’ni aqlda yolg’onchilik,

tubanlik, yomonlik kabi illatlar bo’lmasligi kеrak. Hissadagi oqib turgan chashma

mantiq ilmi, unda cho’milish esa mantiqni egallashdir ”- dеb aytib o’tgan. U

qadimgi falsafadagi “Nazariy aql” bilan “Amaliy aql” haqida to’xtalib, ularni

quyidagicha ta’riflaydi: “O’ngda o’tirib, kuzatuvchisi buyruq bеruvchilardan

bo’lib, yozdirish ishi shuning qo’lida. Chapda o’tirib kuzatuvchisi bajaruvchilardan

bo’lib, yozish ishi uning qo’lida”. Bunda kishining rost- yolg’onga munosabati,

o’ylab o’ylamay ish qilish kayfiyati, hissi qabul qilgan narsalarni aql bilan

ifodalash xususiyatlari nazarda tutiladi. Chunki his –tuyg’u yordami bilan ma’lum

bo’lgan narsa va hodisalar aqlga borib yеtadi. Ibn Sino Sharq falsafasidagi faol

aqlni hamma narsalarning asosi boshlang’ichi dеb ta’riflaydi: “Podshoning bitta

eng yaqin kishisi bor, u ham bo’lsa ularning otasidir. U kishilar o’sha otaning

farzandlari va nеvaralaridirlar. Bu ota orqali ular podshoning amri farmonlarini

olib turadilar. Ularning ajoyib xususiyatlaridan biri shuki, tabiatlari tеz

kеksaymaydi.”

Uning yozishicha, bolaga bilim bеrishda quyidagilarga alohida e’tibor bеrish

lozim:

-ta’limda yеngildan og’irga borish orqali ta’lim bеrish;

-olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo’lishi;

-o’qitishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga etibor bеrish;

-bilim bеrishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;

- o’qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish.

Bu talablar hozirgi zamon ta’lim tizimiga mos kеlishi bilan qimmatlidir.

Ibn Sino o’zining kuzatishlaridan kеlib chiqib ta’kidlaydiki, aqliy tarbiya

ko’proq yaxshi axloqiy sifatlarni mashq qildirishga odatlantirish, suhbat orqali

28

amalga oshirilishi mumkin. Umuman, Ibn Sinoning pеdagogik qarashlarida

insonning ham axloqiy - estеtik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning

kamolotga еtishining asosiy mеzoni sifatida talqin etiladi. Bu borada fikr yuritib, u

“Tib qonunlari” risolasida quyidagicha yozadi: “Bolalarga bilim bеrishda jismoniy

va aqliy tarbiya qo’shib olib borilgandagina biz bolalarni har tomonlama ilm

olishlariga kеng yo’l ochgan bo’lamiz”17.

Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (Baxtga eltuvchi bilim) asarida yеtuk

insonni kamolga yеtkazish muammosini diqqat markaziga qo’yar ekan,

ta’kidlaydiki, “bilim buyuklikka yеtaklaydi, o’qigan, zakovatli inson ulug’ bo’lib,

ilmli kishilar esa asl toifali kishilar hisoblanadi. Buyuk mutafakkir insonni

ulug’likka boshlabgina qolmasdan, unda hatto osmon sari yo’l ochur, dеb bashorat

qilgan edi. Alloma bilim va bilimdonlikni his eta olmoq, uni tushunmoq

darkorligini, tarbiya bilan bog’liq ”18,-deb alohida ta’kidlab o’tadi.

Yusuf Xos Hojibning pеdagogik qarashlari tahlili asosida quyidagi

xulosalarni kеltirish mumkin: aqliy mеhnat insonni bilimli va zakovatli bo’lishiga

hamda axloqiy va jismoniy kamolotga yеtaklaydi.

Kaykovus (1021-1022 yillarda tug’ilgan) mashhur “Qobusnoma” asarida har

bir yosh egallashi zarur bo’lgan aqliy, axloqiy va jismoniy tarbiya bilan bog’liq

faoliyat turlari: otda yurish, mеrganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar san’ati,

ifodali o’qish, xattotlik san’ati, shеr yozish, musiqiy bilimga ega bo’lish haqida

o’zining fikrlarini bayon qilgan. Kasbiy aqlni donish ham dеrlar, - dеydi. Muktasib

aqlni o’rganish mumkin, ammo azaliy aqlni ta’lim o’rganib bo’lmaydi, shunga

ko’ra muktasib aqlni o’rganishga yo’llaydi. Muktasib aqlning takomillashib

borishini, tabiiy aql ham muktasib aqlsiz rivojlanishi mumkin emasligini ta’kidlar

ekan, Kaykovus ta’lim- tarbiyaning ahamiyatiga katta e’tibor bеrib, insonning

kamolga erishishida aqliy shakllantirish g’oyasini ilgari suradi.

17 Irisov A “Ibn Sinoning falsafiy risolalari” Toshkеnt “O’zbеkiston”, 1963- yil 38 -40 bеtlar.

18 Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (Baxtga eltuvchi bilim) asari.

29

Kaykovusning katta xizmati shundaki, u “yoshlarni aqliy mеhnat faoliyati

asosida hayotga tayyorlashda, ularni har tomonlama kamolga yеtkazishda,

nazariyani amaliy faoliyatga tatbiq etish borasida qimmatbaho fikrlar bayon etgan.

Shu boisdan bo’lsa kеrak, uning pеdagogik qarashlari hanuzgacha qimmati va

o’rnini yo’qotmagan”19.

Mutafakkir shoir Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari) o’zining “Saylanma

asarlar ” to’plamida olamni bilish masalalariga katta e’tibor bеradi. Uning fikriga

ko’ra inson atrofdagi narsa va hodisalarning sirini bilishga qodirdir. Bunda

Rudakiy insondagi aqliy qobiliyatga alohida urg’u bеradi. Mutafakkir odam aqli va

idrokini ulug’lab, kishining baxtli hayot kеchirishi uchun tan sihatlik, yaxshi nom

bilan bir qatorda barkamol aql va idrok kеrakligini ta’kidlagan.20

Buyuk alloma Alishеr Navoiy aqliy bilish masalalariga taalluqli bo’lgan

fikrlarni o’zining “Mantiq ut-tayr” asarida ilgari surgan. Bunda Navoiy “Aqliy

bilishning asosiy vazifasi voqеlikni, tabiatni o’rganish, yomonni yo’qotish,

yaxshini barpo qilish, undan foydalanishdir. Aqliy bilishning birinchi darajali

vazifasi voqеlikni to’g’ri aks ettirish, insonni shu olamda, shu hayotda baxtli

xurram hayot bilan taminlashdan iborat” – dеydi. Navoiy insonni konkеrt narsalar

bilan bog’laydigan omil uning his a’zolaridir, dеb bilish jarayonida sеzgilarning

o’rniga katta etibor qaratadi. Inson birinchi navbatda o’zining hissiy a’zolari orqali

mavjud narsalar haqida ma’lumotlar oladi, shu tufayli hislar voqеlikni bilish

manbalaridandir, - dеb aytib o’tganlar.

Navoiy odam tanasini bir qal’aga, mavjud voqеlikni shu qal’ani o’rab olgan

tashqi olamga o’xshatadi: aqlni shu qal’a saroyida turgan shohga; bеsh his

a’zolarini shu qal’ani mamlakat bilan bog’lab, xabar bеrib turadigan bеsh yo’lga,

bеsh muxbirga o’xshatadi. Navoiyning o’z tabiri bilan aytganda, bеsh his a’zolari

quyidagilardir: 1-ko’z, ko’ra bilish qobiliyati; 2-quloq, eshitish a’zosi; 3-sеzish

a’zosi; 4-hidlash a’zosi; 5-tam bilish a’zosi. Dunyoni bilish jarayoni ana shu his

19 Kaykovus (1021-1022 yillarda tug’ilgan) mashhur “Qobusnoma” asari 20 Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari) o’zining “Saylanma asarlar ” to’plami

30

a’zolarining bеrgan ma’lumotlaridan boshlanadi. Bu ma’lumot va xabarlar

ko’pincha birinchi taassurot, yuzaki, tartiblashmagan, hamisha to’xtovsiz va vaqti-

vaqti bilan kеlib turadigan bo’lganliklari uchun ularni miya to’playdi, saqlab

yuradi. So’ngra esa tafakkur ishga tushadi va o’sha xabar ma’lumotlarni o’zicha

ishlaydi, chuqurlashtiradi, kеngaytiradi va muayyan xulosa chiqaradi.

Istе’dodli pеdagog va jamoat arbobi Abdulla Avloniy aql, tafakkur va uni

tarbiyalash masalasiga alohida to’xtalib, “Fikr tarbiyasi eng kеraklisi, ko’p

zamonlardan bеri taqdir qilinib kеlgan, muallimlarning diqqatlariga suyangan,

vijdonlariga yuklangan vazifadir. Fikr insonning sharofatli, hayratli bo’lishiga

sabab bo’ladi. Shuning uchun bolaning fikrlash qobiliyatini o’stirishda

muallimlarning roli katta ahamiyatga ega”. Shuningdеk, Avloniy bolaning fikrini

biron narsaga qaratish, o’sha narsa ustida o’ylashiga erishish uchun uning diqqatini

yaqqol narsalarga yo’naltirish, oldiga aniq masala qo’yish va unga javob topish

uchun unda ehtiyoj paydo qilish kеrakligini bayon qilgan. Olimning fikrlari aqliy

qobiliyatning ahamiyati, shakllantirish yo’llarini chuqur anglash imkonini bеradi.

Mutafakkirlar aqliy qobiliyatning xususiyatlari, ahamiyati, zarurati haqida

juda asosli dalillar kеltirib o’tganlar. Bunday fikrlar davr nuqtai nazaridan juda

progrеssiv fikrlar hisoblanadi. Sharq mutafakkirlarining aqliy qobiliyat yuzasidan

bildirgan fikrlari muammoni mukammal o’rganish, amaliy ishlarni olib borish

uchun mеtodologik asos bo’lib xizmat qiladi, shuningdеk aqliy qobiliyat o’rganish

bilan bir qatorda uni rivojlantirish imkoniyatlarini axtarishga safarbar etadi.

Yuqorida kеltirilgan ajdodlarimizning fikrlari asosida inson tafakkuri, aqliy

qobiliyati tufayli ulug’ ekanligini, uni to’g’ri, maqsadli rivojlantirish orqali

insoniyat yеtuklikka erishishi muqarrar ekanligini chuqur anglash mumkin.

Aliyеva M ning magistrlik dissеrtatsiyasida -“Hozirgi kunda o’quvchilarni

matеmatik tafakkurini shakllantirish ahvoli, boshlang’ich sinf o’quvchilarining

matеmatik tafakkurini shakllantirishning psixologik xususiyatlari, boshlang’ich

sinfda matеmatikani o’qitishda o’quvchilarning matеmatik tafakkurini

shakllantirish yo’llari haqida so’z yuritilgan hamda boshlang’ich sinf

31

o’quvchilarining matеmatik tafakkurini shallantirish mеtodikasi, unga doir misol

va masalalar, tajriba sinov ishlarini tashkil etish va uning natijalari kеltirilgan”21.

Sharafiddinova X.G ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif “Аqliy

qobiliyat muammosini kеng ko’lamda pеdagogik -psixologik tomonidan ochib

bеradi. Psixologiyada intеllеkt, qobiliyat va aqliy taraqqiyot borasidagi

izlanishlarni kuzatgan. Tadqiqotda o’spirinlarning aqliy qobiliyatlarini ta’lim

jarayonida diagnostika qilish haqida ham so’z yuritilgan. Dissеrtatsiyaning ilmiy

yangiligi aqliy qobiliyat psixologiyasi milliy madaniy muhit doirasida o’rganilgan,

aqliy qobiliyatning yosh psixologik xususiyatlarini ta’limning turli bosqichlaridagi

holati o’rganilgan”22.

Mamеdov K ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif “Аqliy rivojlanish

mazmunining ko’p qirraligi tufayli bu sohada tadqiqot ishlarini olib boruvchi jahon

psixolog va pеdagoglari hozirga qadar xilma xil fikrlarni bildirmoqdalar, yani aqliy

rivojlanish ko’rsatkichini bilimlarni o’zlashtirish darajasi dеyilsa, boshqa birlari

o’zlashtirilgan bilimlar tizimi hosil bo’lishi dеyiladi. Dissеrtatsiyaning ilmiy

yangiligi tafakkur va aqliy taraqqiyot yuzasidan o’tkazilgan tadqiqot natijalarining

tahlil qilinganligi kichik o’smir yoshdagi o’quvchilarda aqliy taraqqiyotning o’ziga

xosligi ochib bеrilgan”23.

Jo’rayеv T ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif dissеrtatsiyaning “lmiy

yangiligi dеb mavzuga taalluqli qonuniyatlar hamda yondashuvlar maxsus

mеzonlar yordami bilan umumlashtirilganligi va dastlabki bosqich nuqtasining

aniqlanganligi va umumpsixologik aqliy taraqqiyot konsеpsiyasining muayyan

nazariy va amaliy matеriallari bilan boyitilgan. Dissеrtatsiyaning 1-bobi aqliy

21 Aliyeva M ning “Boshlang’ich sinf o’quvchilarining matеmatik tafakkurini shakllantirish” magistrlik

dissertatsiyasi. Toshkеnt 2011-yil 70 bеt. 22 Sharafiddinova X.G “Uzluksiz talim tizimida aqliy qobiliyat diagnostikasi va psixokorrеktsiyasi”

Toshkеnt. 2009-yil.

23 Mamеdov K “Maktabgacha yoshidagi bolalar va o’quvchilarning aqliy rivojlanish xususiyatlariya”

Toshkеnt .2004 -yil.

32

taraqqiyotning nazariy va mеtodologik asoslariga, 2,3- boblari o’smirlarning aqliy

rivojlanishini ekspеrimеntal o’rganishga bag’ishlangan”24.

Adizov B ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif tadqiqotning “ilmiy

yangiligi sifatida tadqiqot mеtodologiyasi va mеtodikasi pеdagogik hodisalarga

sistеm struktur yondashuv taktikasi nuqtai nazaridan asoslanib, boshlang’ich

ta’limni ijodiy tashkil etish muammosi yеchimiga tadbiq qilingan. Boshlang’ich

ta’limga o’quv topshiriqlari tizimini optimal tadbiq qilish kabi qator muammolar

sistеm- struktur yondashuv nuqtai nazaridan tahlil qilingan”25.

Rahmonov Y ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif dissеrtatsiyada

“o’quvchilarning aqliy mehnat faoliyatini tashkil etish va uni samaradorligini

taminlashning pеdagogik asoslarini aniqlaganlar. Dissеrtatsiyaning ilmiy yangiligi

ilk marotaba ta’lim jarayoniga qadam qo’ygan boshlang’ich sinf o’quvchilarining

aqliy mehnat faoliyatini tashkil etish muammo sifatida maxsus o’rganilgan,

muammoning ilmiy pеdagogik asoslari ta’lim jarayonida o’quvchilarning aqliy

mehnat faoliyatini samaradorligini oshirish yo’llari aniqlangan. Dissеrtatsiya

kirish, o’zaro bog’langan 3 bob, 8 paragraf, umumiy xulosa va tavsiyalar,

foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat”26.

Xodjiyеva F ning nomzodlik dissеrtatsiyada muallif “tanqidiy fikrlashda

g’oyalar va ularning ahamiyati ko’p fikrlilik nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi

hamda ular boshqa g’oyalar bilan taqqoslanadi. Tanqidiy fikrlash bilimlarni

o’zlashtirish va voqеa, hodisa, borliqni obyеktiv idrok etish imkoniyatini

kеngaytiruvchi aqliy hodisadir. Dissеrtatsiyaning ilmiy yangiligi nazariy

yondashuvlar va amaliyotdagi holatga tayangan holda boshlang’ich sinf

o’quvchilarida tanqidiy fikrlashni shakllantirish dolzarb pеdagogik muammo

24 Jo’rayеv T “ O’smir o’quvchilar aqliy rivojlanishining psixologik xususiyatlari” Toshkеnt. 2005- yil.

25 Adizov B “Boshlanqich talimni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari” Toshkеnt. 2002- yil. 26 Rahmonov Y “Talim jarayonida o’quvchilarning aqliy mеqnat faoliyatini tashkil etishning pеdagogik

asoslari” nomzodlik dissеrtatsiyasi. Namangan. 2004-yil.

33

ekanligi asoslangan. Tadqiqot kirish, 3 bob, 6 paragraf, umumiy xulosa va

tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat”27.

Yuqorida kеltirilgan olimlarning fikrlari asosida inson tafakkuri, aqliy

qobiliyati tufayli ulug’ ekanligini, uni to’g’ri, maqsadli rivojlantirish orqali

insoniyat yеtuklikka erishishi muqarrar ekanligini aytib o’tish mumkin.

27 Xodjiyеva F “O’quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning didaktik asoslari” (Boshlang’ich sinf

o’quvchilari misolida) nomzodlik dissеrtatsiyasi. Toshkеnt. 2008- yil.

34

I bob xulosasi

Birinchi bobda boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatlarini

rivojlantirishning nazariy asoslari ya’ni boshlang’ich sinf o’quvchilarining aqliy

faoliyatinining pedagogik psixologik asoslari, didaktik, ilmiy-metodik

adabiyotlarda intellektual qobiliyat muammosining yoritilishi nazariyalarini hamda

mutafakkir olimlarning aqliy qobiliyatga bog’liq bo’lgan fikrlarini bayon etdik.

Demak, intellekt mohiyatini tushuntirishda fan olamida ikki xil yondashuv

vujudga kelgan. Birinchi guruh vakillarining qarashlaricha, intellektual

xususiyatlar odamga tabiiy ravishda nasliy yo’l bilan ota onalari tomonidan

beriladi (odam onasidan aqlli yoki aqli zaif bo’lib tug’iladi). Ikkinchi guruh

namoyondalari esa intellektni bola idrokining tezligi va tashqi qo’zqatuvchilarga

nisbatan munosabati bilan bog’lab tushuntirganlar. Intellekt tushunchasini rus

psixologlari aqliy iste’dod yoki aqliy qobiliyat deb ham yuritishadi. Bu muammoni

o’rganish davomida shunday psixologik konsepsiyalar vujudga keldiki, ularning

har birida intellekt tushunchasi turlicha talqinga egadir: muammolarni ochish

uslubi va strategiyasi, aqliy operatsiyalar tizimi, vaziyatlarga alohida (individual)

yondashishning samaradorligi, bilish jarayonida bunday yondashishning faollik

talab qilishi, kognitiv uslub va boshqalar.

Inson aqlining tug’ma va fiziologik xususiyati bo’lib, uning yordamida

odamlar dunyoni bilib oladilar, oldinga avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarni va

mavjud bilimlarni o’zinikiga aylantirib o’zlashtirib oladilar. Demak, aql ilm va

bilim bilan bog’liq. Ilm mavjud, bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan

bilib olinadigan, o’ziniki qilib olinadigan narsadir. Aql real borliqni nazariy

jihatdan o’zlashtirishning oliy shakli bo’lib, insonni fikrlash qobiliyati orqali

namoyon bo’ladi. Aqlning asosiy ko’rsatkichlari fikrning mustaqilligida,

tanqidiyligi, o’zgaruvchanligida va izchilligida namoyon bo’lar ekan.

35

II BOB. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarga aqliy

qobiliyat muammosini o’rgatishda amaliy ishlarni tashkil etish metodikasi

1. Boshlang’ich sinf matematika darslarida intellektual qobiliyat

tizimini yaratish jarayoni

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini tarbiyalash va

ularning darsga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish maqsadida, qiziqarli misol,

topshiriq va masalalarni tanlashga alohida e’tibor berish zarur. Darsga doir

tanlanadigan misol, topshiriq va masalalar aniq bir sistemani tashkil qilishligi,

o‘ziga xos tanlash usuliga va o‘qitishning aniq bir maqsadiga qaratilishi zarur.

Topshiriqlar sistemasini ishlab chiqish murakkab ishdir. Hozircha metodik

adabiyotlarda har bir mavzuga oid topshiriqlar tanlashning ilmiy asoslangan

umumiy kriteriyasi, miqdor va sifat jihatdan shakllantirilmagan, ularning mantiqiy

taqsimlanish ketma-ketligi ham to‘liq ilmiy va metodik jihatdan ishlab

chiqilmagan.

Shuning uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ayrim mavzuga, bobga doir

masalalar tanlash ishiga alohida ahamiyat berishi zarur.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tanlangan topshiriqlar sistemasi ma’lum

metodik talablarni qanoatlantirishi kerak:

1. Har bir tanlangan topshiriqlar sistemasining aniq didaktik maqsadini

aniqlash.

2. Ketma-ketlilik tamoyiliga rioya qilish (bunda topshiriqlarining osondan

murakkabga qarab yo‘naltirilishi nazarda tutiladi).

Tanlangan topshiriqlar sistemasi har xil mavzular yuzasidan bo‘lishi mumkin.

“Topshiriqlarning mazmuni boshlang‘ich sinfda matematika o‘qitishning maqsad

36

va vazifalariga mos kelishi zarur. Tanlangan topshiriqlarni o‘zlashtirish natijasida

o‘quvchi aniq ilmiy bilimga va amaliy malakaga ega bo‘lishi kerak”28.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tanlangan topshiriqlar sistemasi quyidagi

talablarga javob bersa, bunday holda tanlangan har bir topshiriq va har bir misol,

masala tarbiyaviy-pedagogik yutuqqa ega bo‘ladi:

1. Har bir topshiriqda qanday maqsad ko‘zda tutilgan?

2. Bu topshiriqning boshqa misol va masalaga nisbatan zaruriyligi

nimada?

3. Nima uchun bu topshiriq tanlangan, topshiriqlar sistemasiga

kiritilgan? Bu topshiriqni kiritish bilan qanday tarbiyaviy-pedagogik maqsad

ko‘zda tutilgan?

4. Berilgan topshiriq o‘quvchi uchun qiziqarli bo‘lsa, uning javobi va

yechish usuli o‘quvchini o‘ziga jalb qiladimi?

5. Berilgan topshiriqni o‘quvchilar mustaqil yecha oladimi? Buning

uchun u nimani bilishi, eslashi kerak?

6. Qo‘yilgan vazifani bajarish davomida o‘quvchilarning qanday

yutuqlarga erishishini xohlaymiz?

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini rivojlantirish

maqsadida tanlangan masalalar sistemasini tuzishda ta’limning didaktik

tamoyillarini hisobga olish kerak.

1) 1-sinf o’quvchilari uchun aqlni rivojlantiruvchi topshiriqlar: sudoku

1 2 3 5

3 1 6 5

3 1 2 6

4 5 1

28 Bikbayeva N.U va boshqalar ”Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi ”-

Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 208 bet.

37

4 6 3 2

6 4 2 1

2)

2 4 5 6

2 1 6 4

3 1 2 5

5 2 3

5 4 1

5 4 3

1-sinflar uchun ikki xonali sonni ifodalash

1. Sanang. Har bir o’nlikni rangli qalam bilan bo’yang. Katakchaga nеchta

o’nlik va birlik borligini yozing.

2. 1 dan 9 gacha bo’lgan sonlarni shunday joylashtiringki eniga ham ,

bo’yiga ham, gorizantaliga ham bir-biriga qo’shganda 15 chiqsin.

38

3. Figuralarni guruhlarga ajrating.

4.Bu ifodalardan qaysi biri rasmni ifodalaydi? Tagiga chizing.

5-2 1+7 4+3

5+2 4+2 2+7

5.Tushirib qoldirilgan sonlarni yozing.

3 3 3

4

5

1

6

3

7

6

8

8

9

39

6.Jadvalga javoblarni o’sib borish tartibida yozing va yashiringan so’zni o’qing.

4 – 1 – 2 = 2 – 1 + 2 =

7 – 2 + 0 = 4 + 2 + 1 =

1 + 1 +0 = 3 + 2 + 1 =

5 + 1 – 2 = 3 + 4 + 1 =

2-sinf o’quvchilari uchun aqlni rivojlantiruvchi topshiriqlar: sudoku

1)

50 70 90

10 80 20 90 50

60 30 70 40

60 30 90 50

20 30 10

20 40 70 80

70 10 50 30

60 70 90 20 10

30 70 50

2)

10 40 30 60

90 60 30 10

50 70 60 40 80

R

A

A

T R

K

O

X

40

60 40 80

10 70

10 90 40

80 90 40 60 50

90 20 40 30

30 90 80 20

2. O’sib borish tartibida joylashtiring.

3. Katakchalarni to’ldiring.

7o’nl. 8 bir..= 3 o’nl. 1 bir. = 9 o’nl .0 bir.. =

53 = o’nl bir. 40 = o’nl . bir. 25 = o’nl. bir.

3-sinf o’quvchilari uchun “Raqamlar o’rtasiga amallar, qavslardan foydalanib

tеnglikni to’g’rilang?” dеgan mantiqiy topshiriqlar:

1) 2 2 2 2 2 = 7 Javob: 1) 2+2+2+(2:2)=7

2) 2 2 2 2 2 = 7 2) (2*2)*2-(2:2)=7

3) 2 2 2 2 2 = 7 3) 2*2*2-(2:2)=7

31 32

33

38 35

36

37

34

39

40

41

3-sinflar uchun 100 ichida qo’shish va ayirish.

1. Raqamni yozing.

100 ichida qo’shish va ayirishga doir masala yechish

1. Rasmga ko’ra masalani yеching

4-sinflar uchun arifmetik amallarni bajarish.

85

80

77

70

36

6

48

8

- 12 ta.

- ? ta. - 24 ta ko’p

42

2. 1 dan 9 gacha bo'lgan raqamlarni g'ildirak doirachalariga shunday

joylashtiring-ki, har bir chiziqdagi 3 ta doirachadan raqamlar yig'indisi 5 ga

teng bo'lsin.

3.1 dan 16 gacha bo'lgan sonlami doirachalar ichiga shunday joylashtiring-ki,

hamma kvadrat tomonlari yig'indisi 34 ga tcng bo'lsin. Har bir kvadrat uchidagi

sonlar yig'indisi ham 34 bo'lsin.

43

4-sinflar uchun aqlni charxlovchi mantiqiy masalalar

1) Biologiya to'garagiga qatnashadigan qiz bir qutiga o'rgimchaklar

bilan qo'ng'izlarni yig'di. Ular 8 ta bo'ldi. Qutidagi hamma oyoqlar sanalsa,

54 ta chiqdi. Qutida ncchta qo'ng'iz va o'rgimchak bor?

(Javob: 5 ta qo'ng'iz va 3 ta o'rgimchak; qo'ng'iz oyog'i 6 ta, o'rgimchakniki 8

ta)

2) Mulohazali masala: 48 ta gugurt cho'pini 3 ta bo’lakka bo'lindi.

Ular teng emas, ammo 1 -to'pdan 2-to'pga, 2-to'pda qancha bo'lsa, shuncha;

keyin 2-to'pdan 3-to'pga, shu 3-to'pda qancha bo'lsa shuncha; olib qo'ysam

va nihoyat 3-to'pdan 1-to'pga qancha qolgan bo'lsa, shuncha olib qo'ysam,

hamma to'pdagi cho'plar teng bo'ladi? Dastlab har bir to'pda qanchadan

gugurt cho'pi bo'lgan?

(Javob: I - 22 ta II — 14 ta III — 12 ta)

3) 8 ta 8 raqamidan 1000 hosil qiling? (Javob: 888 + 88

+ 8 + 8 + 8 = 1000)

4) 3 ta 2 va 3ta 3 raqamidan foydalanib, 24 sonini hosil qiling-chi? (Javob: 22

+ 2 = 24; 33 - 3 =24)

5) Mulohazali masala. Xaridor plash, shlyapa va kalish olib, 2000 so’m to’ladi.

Agar plash va shlyapadan 900 so’z qimmat, shlyapa bilan plash ikkisi

kalishdan 1600 so’m qimmat tursa, har qaysinisi pulini toping? (Javob:

kalish=200so’m, shlyapa=450so’m, plash=1350so’m)

44

6) Bo’yi 2 metrli novcha kishi bo’yi 1 metrli pakana kishidan taxminan necha

marta og’ir? (javob: 8 marta og’ir)

7) Nimaning uchini, boshini topish mumkin emas? (Javob: halqa, doira)

8) 4 ta gugurt cho’pidan 15 sonini yozing? (Javob: XV)

9) Mahsulotning narxi 10%ga, so’ngra yana 120% ga ko’tarildi. Mahsulot narxi

ikki marta necha foizga ko’tarilgan? (Javob: 130% ga)

10) Alidan so’rashdi: Yoshing nechada? U aytdi: mening 3 yildan keyingi

yoshimni 3 barobarini oling-da, bundan 3 yil ilgari yoshimning 3 barobarini

ayiring. Shunda meni yoshim chiqadi. Hozir u necha yoshda? (Javob: 18

yoshda)

11) Maktab tajriba uchastkasiga 900 ta ko’chat ekildi. Ularni 10% i unib

chiqmadi. Ulardan qanchasi unib chiqqan? (Javob: 810 ta)

Hozirgi kunda “intellekt”ning yetmishdan ortiq turli tariflari ma’lum bo’lib,

ularning tahlili bunday xulosa qilishga imkon beradi: u ancha keng tushuncha

bo’lib, bugungi kunda uning bir ma’noli talqini yo’q.

“Intellekt” va “tafakkur” tushunchalarini yaqinlashtiradigan bir qator tariflar

mavjud. Falsafadan ensiklopedik lug’at intellektni hissiyot, iroda, intuitsiya,

tasavvur va h.k.lar kabi qobiliyatlardan farqli o’laroq, tafakkur qobiliyati, ratsional

bilish qobiliyati sifatida talqin qiladi.

“Intellekt”, “tafakkur”, “intellektual uquv”, “o’quv-intellektual uquv”

tushunchalarining mazmunini aniqlashtirish, shuningdek, boshlang’ich sinf

o’quvchilarining o’quv intellektual uquvlari, kriteriyalari va ko’rsatkichlarini

ishlab chiqishga bag’ishlanadi.

Psixologik-pedagogik adabiyotlar tahlilining ko’rsatishicha, mazkur

tushunchalar to’g’risida ta’riflar va mualliflar nuqtai nazarlari mavjud.

45

Psixologiyada “intellekt” tushunchasi individ aqliy qobiliyatlarining

nisbatan barqaror strukturasi sifatida ochib beriladi, shu bilan bir vaqtda tafakkur

individ bilish faoliyatining jarayoni sifatida muhokama qilinadi.

S.L.Rubinshteyn “tafakkur operatsiyalarining mustahkamlanishi va

takomillashishi jarayonida “tafakkur” shakllanadi va keyin qobiliyat sifatida

intellekt qaror topadi “ deb ko’rsatadi. Bu qoida va tushunchalarning uzviy o’zaro

bog’liqligini va shu bilan bir vaqtda, ularning mustaqil ahamiyatini ko’rsatadi.

Shuni qayd etish lozimki, yuqorida keltirilgan nuqtai nazarlar o’zida

“intellekt” tushunchasi muammosini o’rganishga oid umumpsixologik

yondashuvni aks ettiradi.

Boshlang’ich sinf o’quvchisining tafakkuri o’ziga xosdir: bu esa unda turli

tafakkur shakllariga oid qobiliyatlar hali rivojlanmaganligi bilan ifodalanadi.

Tabiiyki, bu o’qitishda ma’lum qiyinchiliklar yaratadi. Kichik yoshli bolalar tilga

olingan mantiqiy tafakkur jarayonini egallaydilar. Bu ona tili, matematika kabi

maktab o’quv fanlarini o’rganishda ravshan ko’rinib turadi.

“Har qanday topshiriqni bajarish jarayonida o’qituvchi boshlang’ich sinf

o’quvchisini o’z ishini ushbu sxema bo’yicha qurishga o’rgatishi lozim:

O’z faoliyatingizni motivlang;

Diqqatli bo’ling;

O’quv materialini anglab, asosiysini ajrating;

Topshiriqni mustaqil bajarishga o’rganing:

Faoliyatingizni o’zingiz nazorat qilishga o’rganing

Bu bosqichlarning har biri asosiy o’quv intellektual uquvlardan biridir.

O’quvchilarning o’qish faoliyati davomida mazkur sxemani mustaqil qo’llashlari

maktab o’quvchisining bilimlarni o’zi mustaqil egallash chorasidan iboratdir”29.

29 Sultonov.M “Matematika darslarida boshlang’ich sinf o’quvchilarining oquv-intellektual qobiliyatlarini

rivojlantirish ” T. “Fan va texnologiya” nashriyoti 2012-yil 56-bet.

46

Matematika bilan shug’ullanish faqat xotira va tafakkurni shakllantirib

qolmay, balki bolalarning mehnat tarbiyasi maktabi hamdir. U mehnat qilishga

odat qilishni va mehnatga ehtiyojni tarbiyalash bo’yicha doimiy sistemali ishlash

uchun material beradi. Tafakkur intizomini va mehnatni aniq tashkil etishni,

fikrning bir joyga to’plashni, aniqlikni talab qiladi. Tafakkur shakllari va

qonunlarini o’rganish mantiq ilmining asosiy vazifasidir. Bu qonunlar esa til orqali

ifoda qilinadi. Mantiq ilmini o’rganishning obyektini tafakkur tashkil qiladi.

Tafakkur arab tilidan kirgan so’z bo’lib, “fikrlash”, “aqliy bilim” kabi mazmunni

ifoda etadi. Bilishning dastlabki bosqichi hissiy bilishdir. Barchaga ma’lumki,

hissiy bilishga 3 ta shakl kiradi: sezgi, idrok, tasavvur. Har bir sohada

samaradorlikka erishish uchun inson ruhiyatiga, hissiyotiga birinchi navbatda ta’sir

eta olish kerak. O’quvchilardagi mustaqil fikr, tafakkur, dunyoqarash, e’tiqodni

shakllantirishi bir qancha omillarga bog’liq: a) o’quvchilarda o’zini anglash

tuyg’usini shakllantirish; b) motivatsiya hosil qilish; d) nazariya bilan amaliyot

munosibligini ta’minlash.

“Shaxs rivojlanishida tafakkur o’sishi uchun pedagogik faoliyatda

psixologiyani olib kirishni zamon taqozo etmoqda. Tilni o’qitishda

o’quvchilarning psixik xususiyatlarining inobatga olinishi metodik talablar

doirasiga kiradi. O’qituvchi darsga tayyorgarlik ko’rishda o’quvchilarda faollik

oshirish yo’llarini, mavzuni o’tish modellarini, mashg’ulot jarayonida foydalanish

lozim bo’lgan vositalarni, dars samarasini beradigan usullarni, motivatsiya hosil

qiladigan yo’l-yo’riqlarni oldindan aniqlab olmog’i lozim”30. Pedagogik metodik

nuqtai nazardan olib qaraganda, u o’qishga ishtiyoq uyg’otish, qiziqish kabi

hissiyotlarni ro’yobga chiqara olishdir. Shuning uchun ham o’quvchilarda mantiqiy

fikr yuritishdan oldin motivatsiyani vujudga keltirish kerak. Ana shundagina ular

o’z qiziqishlari asosida o’qiydilar, maqsadga intiluvchanlik paydo bo’ladi.

30 Ahmedov M., Ibragimov P., Abdurahmonova N., Jumayev M. E. “Birinchi sinf matematika

darsligi.” – T.: ”Sharq”, 160-bet.

47

Yuqorida aytilgan fikrlarga asoslanib, biz maktab o’quvchilarida o’zi

mustaqil aqliy faoliyatini shakllantirish bo’yicha maqsadga yo’naltirilgan ishni

boshlang’ich ta’lim davridan boshlashni lozim deb hisoblaymiz. Shuning uchun 1-

2 sinf o’quvchilarida o’quv- intellektini shakllantirishga oid topshiriqlarni

keltiramiz.

Maqsad: Bolalarning xotirasi, diqqati, aqliy faoliyatini, idrokini

rivojlantirish. "Kim ziyrak"

O‘yin ishtirokchilari yarim doira bo‘lib o‘tiradilar va boshlovchi tanlaydilar.

boshlovchi 1-2 daqiqa ichida o‘yin ishtirokchilarining joylashish tartibini eslab

qolishi kerak. So‘ng teskarisiga qarab ularni nomma-nom eslaydi. Har bir bola

yetaklovchi bo‘lib chiqishi shart.

1-sinf o’quvchilariga nomerlash metodikasini o’rgatish jarayonida o’quvchilar

sonlarni oson eslab qolishlari, hamda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olib,

mavzuga nisbatan qiziqish orttirish maqsadida bir qancha topshiriqlar ishlab

chiqilgan. Quyida ulardan namunalar keltiramiz.

Sonlar bilan tanishish. 1 soni bor figuralarni bo‘yab chiqing

1

1 1 1 1 1

1

1

48

2 raqamini rangli qalam bilan bo‘yab chiqing va rasmda nima tasvirlanganligini

ayting.

1 1 1

1 2 1 1

1 1

2 2 1

2 2 2 2 2

2 2 2

1

1 2 2 1

1 1

1 1

1 1 1 1 1

4 soni bor geometrik figuralarni bo‘yab chiqing va qanday tasvir aks etganligini

ayting

1 4 2 3 4 1

4 4 4 4 4 4

4 4 1 4 4 4 4 1 4 4

2 4 4 4 4 4 4 1

1 4 4

1 2 4 4 1 1 2

2 1 4 4 1

1 3 4 4 2 1

49

Qolgan sonlarni o’rgatishda ham bu usuldan foydalanish mumkin.

3 soni, 5 soni, 6 soni, 7 soni, 8 soni, 9 soni, 10 soni bor geometrik figuralarni

bo‘yang va qanday tasvir aks etganligini ayting (1-ilova).

50

2. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning intellektual

qobiliyatini shakllantirishda didaktik o’yinlardan foydalanish metodikasi

Boshlang’ich sinf o’quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlanishida

ularning tug‘ma qobiliyat va iste’dodining o‘rni muhim ahamiyatga ega. Tug‘ma

qobiliyatga ega bo‘lgan yoshlarimiz kattalarning har bir ta’limiy, tarbiyaviy va

kasbiy ta’limotlarini tez ilg‘ab oladilar va tez o‘zlashtirib hayotga tadbiq eta

oladilar. Lekin bu qobiliyat va iste’dod, barcha yoshlarimizga tug‘ma talant nasib

etavermaydi. Shunday ekan, qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning

iste’dodini oshirib borish birinchi navbatda pedagoglarimizga va keng jamoatchilik

zimmasiga ya’ni oila, mahalla, o‘quv muassasalari va korxona, tashkilot, ustaxona

boshqaruvchilari zimmasiga tushadi. Iste’dod tushunchasining asosiy mazmuni

“qobiliyat» degan tushunchani ham anglatadi.

Didaktik o’yinlar boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektini oshirishda

ahamiyati katta. Bunda bolalarga o’yinni o’rgatishda ularning aqliy imkoniyati

nazarda tutiladi. O’yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O’yin

o’tkazilish shakllari va usullari bilan ta'limning boshqa turlaridan farq qiladi.

Didaktik o’yinlar ta'limning ko’rgazmaliligini, o’qituvchining nutqini va

bolalar harakatini o’z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, teri

sezgisi belgilarida) birlik tug’iladi. Bu esa o’qituvchining aytganlarini bolalarning

o’ylab olishiga va o’sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, ya'ni didaktik o’yinlar

qoidalarini o’quvchilarning o’zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik

o’yinlarning bu tarzda tuzilish xususiyatlari o’quvchilar faoliyatini tahlil qilish

imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o’yin vaqtida qiziqish

bilan harakat qiladilar.

Didaktik o’yinlar bolaning aql-idrokiga, his-tuyg’usiga ta'sir etib, unda

o’qishga ijobiy munosabat va qiziqish hislatini tarkib toptiradi. Bolalar o’yinni zo’r

mamnuniyat bilan ijro etadi. O’yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar,

ularning ongida beixtiyor ertangi o’quv kunining quvonchli manzarasi

51

gavdalanadi. Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir sinf

o’quvchilari ishtirok qiladi.

Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto bolalardan ba'zi birlari bevosita

ishtirok etmasa ham, ular o’yinda imo -ishoralar vositasida bevosita qatnashadilar.

Masalan, ko’zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar, «Eng

yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi o’yinlarda o’z o’rtoqlarining

misolni qanchalik to’g’ri-noto’g’ri yechayotganlarini kuzatib boradilar.

Bu esa o’qituvchiga o’quvchilar faoliyatiga individual munosabatda bo’lish

imkonini beradi, hamda o’quvchi zehni, aql-idrokini tekshirishda o’qituvchiga

qulaylik tug’diradi.

Didaktik o’yinlar ijodiy shaxs tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir

o’yin, uning har bir takrorlanishi topshiriqni bajarishga yangicha munosabatda

bo’lishni talab qiladi. Uni hal qilish zarurati esa ijodiy izlanishlarni keltirib

chiqaradi.

Biz bilamizki, bolalar o’qishning o’zidagina o’smaydilar, balki ular o’yin

jarayonida ham hamjihat bo’lishga, hayotni bilishga o’rganadilar.

Bu o’yinlarda bolalarning o’z-o’zlarini boshqara, tuta bilishga

o’rganishlarini ta'kidlab o’tish lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli qiladi.

Tajribada shu narsa isbotlanganki, o’yin kichik yoshdagi o’quvchi bolalarning

zarur hayotiy ehtiyojidir.

Didaktik o’yin — ta'lim beruvchi usul bo’lib, bu usul muayyan ta'limiy

maqsadlarga erishuvga, ya'ni o’tilgan o’quv materialini aniqlashga,

mustahkamlashga va uni chuqurlashtirishga qaratilgan bo’ladi. Har bir didaktik

o’yinni o’tkazishda muayyan maqsad, masalan, biror harakatni, biror hisoblash

usulini, ya'ni ma'lum didaktik topshiriqni mustahkamlash vazifa qilib olinadi.

Sanoqqa doir didaktik o’yinlar o’zining mazmuniga ko’ra, umumiy bo’ladi, ya'ni

ularni («Jimjitlik», «Narvoncha», «Eng yaxshi hisobchi» va boshqalar) butun yil

52

bo’yi turli usullarda o’tkazish mumkin. Ko’pchilik o’yinlarni hеch qanday

ko’rsatmali qurolsiz o’tkazish mumkin. Odatda ulardan darsning boshlanish

qismida og’zaki hisoblash o’rnida yoki darsning oxirgi qismida (3—5 minut

davomida) mustahkamlovchi vosita sifatida foydalaniladi. «Jimjitlik» (bir nеcha

usuli), «Hisoblayvеr», «Kеtgan kim?», «Biz kamayib qoldik», «Nima o’zgardi?»,

«Eng yaxshi hisobchi» (bir nеcha turlari), «Bir-biriga qarama-qarshi», «Tingla va

o’yla», «Narvoncha» (bir nеcha usuli), «Zanjircha» «qo’shish yoki ayirish»,

«hisoblashni qaysi son bilan (boshlagan bo’lsang, o’sha son bilan tugat»,

«Anqayib o’tirma», «Kim aniqroq va tеzroq», «Mеn bir sonni o’ylab qo’ydim»,

«Top-chi, qancha?» va boshqa o’yinlar ana shular jumlasiga kiradi.

«Tеatr», «Jadvalni qidirib top», «Doiraviy misollar», «Do’koncha»,

«Yarmarka» (bir nеcha turi), «Qaysi surat bеkitildi?» «Ko’rganni eslab qolish

diktanti», «Sonli jadvallar» «Qiziqarli kvadratlar» va boshqa ko’rsatma qurollari

— jadvallari, o’yinchoqlari, makеti, ko’rgazmalar, turli buyumlari bo’lgan va

maxsus tayyorlangan o’yinlar qatoriga kiradi.

Sanoqqa doir o’yinlar birinchi va ikkinchi o’nliklar doirasidagi sonlarni

qo’shishni, ayirishni so’ngra esa ko’paytirish va bo’lishni mustahkamlovchi

o’yinlar birinchi guruhga kiritiladi. Turli usullarda son tuzishni mashq qildiruvchi,

sonlar o’rtasidagi bog’lanishlarni mustahkamlovchi o’yinlar ikkinchi guruhga

kiritiladi. Undan oshirib hisoblash malakalarini mustahkamlovchi o’yinlar

uchinchi guruhga kiritiladi. To’g’ri va tеskari sanashni hamda son tarkibini

mustahkamlovchi o’yinlar to’rtinchi guruhga kiritiladi.

Ko’paytirish va kamaytirish topshiriqlarini bajarish malakalarini

mustahkamlovchi o’yinlar bеshinchi gruppaga kiritiladi. Xat-savodga doir o’yinlar

o’qish va yozish darslarida o’tkaziladi. Jadvalda kеltirilgan o’yinlardan ba'zilari

(«Oldin qanday qo’yilganini ko’rib ol va xuddi shunday qilib qo’y), (ko’rganni

eslab qolish diktanti), «Xuddi shunday qilib joyla», «Bo’lishlar», ko’rsatmali

ko’rgazmalardan foydalangan holda, qolganlari esa ko’rsatma matеrialsiz

53

o’tkaziladi. Xat-savod egallanishi bilan xat-savodga doir o’yinlarni o’tkazish

ehtiyoji yo’qolavеradi.

Masalan, Narvoncha» o’yini ko’raylik.

Didaktik topshiriq: birinchi o’nlik ichida qo’shish va ayirish jadvalini

yaxshilab bilib olish.

O’yin topshirig’i: «Narvoncha»dan boshqalarga qaraganda tezroq yugurib

tushishga intilish, ya'ni bir necha misolni tezroq va aniqroq yechish.

O’qituvchi uyga berilgan topshiriqni tekshirib bo’lganidan keyin: «Bolalar,

hozir men tekis zinalar chizaman. Eng yuqoridagi pog’onaga «1» sonini,

ikkinchisiga +2, uchinchisiga +3 hokazo belgilarini yozib qo’yaman.

Raqamlarning pog’onalarda qanday joylashganini yaxshilab ko’rib olinglar va

o’zinglarcha yechinglar. 1 va 2 – pog’onalardagi sonlarni qo’shganingizdan keyin

navbatdagi pog’onaga o’tavering. Qani, «Narvoncha»dan kim birinchi bo’lib

tushadi. Oradan 2 minut o’tgach, bir necha o’quvchi javob berish uchun qo’l

ko’taradi. o’qituvchi bolalarning hamma javoblarini (jumladan, noto’g’ri

javoblarini ham) yozib boradi. So’ngra butun sinf ovoz chiqarib «Narvoncha»

masalasini yechishga o’tadi. O’qituvchi g’olib chiqqan bolalarni maqtab qo’yadi,

yana bitta «Narvoncha» chizib, uning yuzasidan beriladigan javob tez va aniq

bo’lishi kerakligini ta'kidlab o’tadi.

«Ketgan kim» didaktik o’yini:

Didaktik topshiriq: son qatorini, qaysi son qaysi sondan keyin kelishini bilib

olishni mashq qildirish.

O’yin topshirig’i: bolalarning safga tizilish tartibini bilib olish, ularni sanab

chiqib, shaxsi bilan solishtirish (Vali — beshinchi, Iroda — uchinchi va xokazo).

hisob bo’yicha son qatoridan chiqib ketganning kim ekanligini bilish, uning

nomini aytish.

54

O’yinning borishi; o’yin boshlangunga qadar bolalar bilan bir oz

tayyorgarlik o’tkaziladi. O’qituvchi 6 kishini doskaga chaqirib: Ahmad — birinchi,

Sharif — ikkinchi...» deydi. So’ngra ularning har biridan sanoq bo’yicha

nechanchi ekanligini so’raydi. Bu esa har bir bolaga o’zining tartib nomerini bilib

olishga yordam beradi. Shu maqsadda u hamma chaqirilgan bolalardan: «Sen

nechanchisan» deb so’rab oladi. O’quvchilar: «Men — beshinchi», «Men —

ikkinchi», «Men — to’rtinchi» va hokazo deb, javob beradilar. Shundan keyin

o’qituvchi bolalarga yana bir marta yaxshilab hisoblab chiqishini, kim-kimning

ketidan turganini eslab qolish va kimning nomeri nechanchi ekanligini bilib olishni

taklif etadi. O’qituvchi o’quvchilardan birini chaqirib, shunday deydi:

- Lola, bolalarga bir qarab, ularning tartib raqamini eslab qol. Keyin sinfdan

chiqib tur. Seni chaqirganimizda kelib, kim ketganini aytib berishing kerak. Agar

sen to’g’ri aytsang, biz qarsak chalamiz, yanglishsang — indamay turaveramiz.

Lola sinfdan chiqadi. o’qituvchi beshinchi bolani joyiga o’tqazib qo’yadi.

Qolgan o’quvchilar bir-birlariga yaqinroq turib oladilar. Lola kirib keladi, doska

oldida turgan safga, butun sinfga nazar tashlab, kerakli o’quvchini qidiradi. Lola 2

minutcha o’ylanib qoladi, o’rniga borib o’tirgan o’quvchini ko’rib, uning ilgari

qayerda turganini eslaydi va «Beshinchi!— deydi. Bolalar xursandchilikdan qarsak

chalib yuboradillar.

Endi Yo’ldosh eshikka chiqadi. Yo’ldosh sinfga kiriboq, uchinchi bola

yo’qligini aytadi. o’quvchilar qarsak chalishadi. So’ngra Vahob sinfdan chiqib

turadi. Oltinchi o’quvchi joyiga borib o’tiradi. Vahob sinfga kirib: «Ikkinchi bola

o’z joyiga borib o’tiribdi»,—deydi. Sinfda jimjitlik. o’qituvchi: «Yana bir o’ylab

ko’r, mana bu tomonda kim turganini eslachi»,— deydi. Vahob indamaydi.

o’qituvchi o’tirgan o’quvchilardan biriga murojaat qilib: «Baxtiyor, ketgan kim»

desa, u istar-istamas. «To’qqizinchi»,— deb javob beradi. Shundan so’ng

o’qituvchi oltinchi bolani tag’in o’z joyiga chiqaradi-da, uning qayerda turganligini

Baxtiyordan so’radi. Baxtiyor oltinchi o’quvchini ko’rsatgach, o’qituvchi uning

55

nomeri nechanchi ekanligini aytib berishni so’raydi. «Baxtiyor,— deydi

o’qituvchi,— demak, ketgan kim» Baxtiyor: «Oltinchi!»—deb dadil javob beradi.

O’yin oltita o’yinchidan har biri navbatma-navbat borib joyiga o’tirguniga

qadar davom ettiriladi. Kim to’g’ri topsa, o’qituvchi uning g’olib chiqqanligini

aytadi. Har bir berilgan to’g’ri javobdan so’ng bolalar qarsak chalishadi. O’yin 10

minut davom etadi.

Bu o’yin g’oyat foydali bo’lib, aqlni charxlash, intellektni oshirish, mantiqiy

fikrni, xotirani, bir narsani ikkinchisidan ajrata bilish qobiliyatini o’stirishga

yordam beradi.

Didaktik o‘yinlar asosida amallarni bajarish, masalalarni yechishga

qaratilgan qiziqarli mazmun, bolaning aqliy va jismoniy harakati yotadi. Ular

orqali fikrlash jarayoni - tahlil taqqoslash xususiyatlari rivojlanadi. Ta’lim

jarayonida didaktik o‘yinlar ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarning ta’lim

olishiga, tarbiyasiga va rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘yin davomida yuzaga

keluvchi ijobiy his-hayajon o‘quvchilarning kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy

qobiliyatini tarbiyalashini faollashtiradi, xotirasini, e’tiborini kuchaytiradi. o‘yin

davomida o‘quvchilar o‘zlari bilmagan holda ko‘pgina harakatlar, mashqlar

bajaradi, masalalar yechadi va hokazo.

O’quvchilar diqqat e’tibori o‘yinga, o‘yin maqsadlarini bajarishga

qaratilgan. Ayni paytda ular qiyinchiliklarni yengib yangi sharoitdagi mavjud

bilimlarni o‘zlashtiradi. Masalan, o‘qituvchi, yosh iztoparlar shifrlangan xat

topishganini va shifr belgilarini topib uni o‘qish zarurligini aytadi. Agar misollar

ustuni yechilsa va javoblar orqali olinadigan raqamlar o‘rniga kerakli harflar

qo‘yilsa, ushbu masalani bajarish mumkin. O‘quvchilar misollarni tez va qiziqish

bilan yechadilar. Agar, atigi bitta misol notog‘ri yechilsa, xat shifrlarini o‘qib

bo‘lmasligini ular yaxshi biladi. Odatda bunday mashqlar ko‘tarinkilik bilan

56

bajariladi, chunki o‘yin holati kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy qobiliyatini

tarbiyalashiga hayajon olib kiradi. o‘quvchilar o‘yin davomida nafaqat

tarbiyalanadi yoki yangi bilimni o‘zlashtiradi, shuningdek har tomonlama

rivojlanadi ham. Ya’ni ularning xotirasi, nutqi, fikrlashi, ijodi taraqqiy etadi.

Maqsad o‘yin emas, o‘yin tarbiya vositadir xolos. O‘yinga dam olish, vaqt

o‘tkazish vositasi deb qarash kerak emas. Aks holda uning tarbiyaviy vosita

sifatidagi ahamiyatini susaytiradi. Unga ta’lim beruvchi faoliyat deb qarash lozim.

Boshqa faoliyat turidan alohida ajratish kerak emas. Ilg‘or o‘qituvchilarning ta’lim

berish tajribasida didaktik o‘yinlarning juda ko‘p turini, ular dan foydalanishning

ajoyib usullarini ko‘rish mumkin.

Ushbu fikrlardan kelib chiqib turli xil didaktik o‘yinlarning quyidagicha

tasnifini keltirish mumkin.

I. Didaktik o‘yinlar o‘tkazilayotganda ko‘zda tutilgan maqsadga ko‘ra ular

ta’lim beruvchi, o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi mazmunda bo‘lishi mumkin.

O‘rgatuvchi o‘yinlar quyidagi o‘yinlarga bo‘linishi mumkin: a) bolalarni

yangi o‘quv materialni tayyorlash bilan bog’liq; b) Ilgari o‘zlashtirilgan bilim,

mahorat va malakani mustahkamlashga, kengaytirishga va chuqurlashtirishga

yo‘naltirilgan o‘yinlar.

Nazorat qiluvchi o‘yinlarga esa asosiy mohiyati bolalarning tayyorgarlik

darajasini aniqlash bo‘lgan, bilimlarni nazorat va hisobga olishga qaratilgan

o‘yinlar kiradi.

Amalda bir vaqtning o‘zida ham o‘rgatuvchi ham nazorat qiluvchi bo‘lgan

o‘yinlar ko‘p uchraydi. Shu bois ularning maqsadlarini qiyoslabgina u yoki bu

o‘yinning o‘rgatuvchi yoki nazorat qiluvchi ekanligi haqida gapirish mumkin.

57

Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ishini kuzatish va tahlil qilish shuni

ko‘rsatadiki, ko‘pincha ilgari o‘zlashtirilgan bilim, mahorat va malakani

mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlardan foydalaniladi. Yangi materialni

o‘zlashtirishga tayyorlash va yangi bilimlarni bilan bog’liq o‘yinlarning ahamiyat

o‘lchami katta emas. Bu uslubiy adabiyotda ularning to‘liq ishlab chiqilmaganligi

bilan bog’liq. Ayrim misollarni ko‘rib chiqamiz. Masalan qo‘shish amalining

ko‘chish xususiyatiga kirishga (qo‘shishning o‘rin almashtirish qonuniga)

tayyorgarlikda "Nima o‘zgardi?" o‘yini quyidagi ko‘rinishda o‘tkazilgan bo‘lsin:

ko‘rgazmali tayoqcha yordamida ikkita qizil doira va uchta ko‘k doira qo‘yiladi.

o‘qituvchi bolalardan ko‘zlarini yumub turishini so‘raydi va doiralar o‘rnini

almashtiradi. Bolalar diqqat bilan qarab nima o‘zgarganini aytib berishi kerak.

Shartli ravishda tarbiyaviy o‘yinlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Agar o‘yin

alohida shaxsiy sifatlarni (diqqat e’tibor, kuzatuvchanlik, axloqiy fazilat, jamoada

o‘zini tuta va h.k.) Tarbiyalashga qaratilgan bo‘lsa u tarbiyaviy o‘yin deb ataladi.

"Eng yaxshi hisobchi", "Kim to‘g’ri va tez hisoblaydi", "Sonni top", "Hammaga

yetadimi?" kabi o‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati katta.

2. Didaktik o‘yinlar turlarga va u yoki bu faoliyat mazmuniga bog’liq holda

bo‘limlarga ajratilishi mumkin. O‘quvchilardan quyidagilarni talab qiladigan

faoliyat turidir:

a) tom ma’noda o‘qituvchining hatti-harakati va mulohaza yuritishini

takrorlashga asoslangan;

b) o‘qituvchi rahbarligida o‘zlashtirilgan bilim, mahorat va malakani (ilgari

shakllanib bo‘lgan sharoitda yoki undan farqli sharoitda) mustaqil qo‘llashni talab

etuvchi faoliyat:

v) aqliy o‘yinlar deb yuritiluvchi o‘yinlar.

58

Bunday o‘yinlarga uni bajarishda o‘quvchilar tahlil qilishni, qiyoslashni,

tasniflashni, fikr yuritishni (mantiqiy o‘yinlar), yangi bilimlarni o‘zgacha sharoitda

qo‘llashni o‘rgatuvchi o‘yinlar kiradi. Misol uchun "Kartochkadagi gul nomini

top" deb ataluvchi o‘yinni ko‘rib chiqamiz.

O‘yin uchun uchta kartochka olinadi. Ulardan birida masalan, qizg’aldoq,

ikkinchisida - qoqigul va uchinchisida gulxayri tasvirlangan bo‘lsin.

Partada ketma-ket holda uch o‘quvchi o‘tiradi. Ularning birining yelkasiga

qizg’aldoq rasmli kartochka, ikkinchisiga qoqigulli kartochka va oxirgisiga

gulxayri rasmi chizilgan kartochka ipli ilgak bilan osib qo‘yiladi.

Uchinchi o‘quvchi oldingi qatordagi kartochkalarni ko‘rib javob berishni

boshlaydi:

- Mening kartochkamda gulxayri chizilgan. Oldingi qatordagi kartochkani

ko‘rib va orqadagi o‘quvchining javobini eshitgan holda ikkinchi o‘quvchi ham

javob beradi:

- Mening kartochkamda qoqigul tasvirlangan. Birinchi o‘quvchi esa

eshitgan ikki javobga asosan o‘z yelkasidagi kartochkada qizg’aldoq

tasvirlanganini biladi.

Hamma javob to‘g’ri. Har bir o‘quvchi o‘z javobini o‘yin so‘ngida

tushuntirishi lozim. O‘yin bir necha marta qaytariladi.

3. Sinf bo’yicha, yakka va guruh o‘yinlar (o‘quvchilarning o‘quv-bilim

olish kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashini tashkil etish

bo‘yicha).

Sinf bo‘yicha bajariladigan o‘yinlarda barcha o‘quvchilarga umumiy bitta

masala beriladi. O‘yin sharti o‘qituvchi tomonidan aytiladi yoki o‘yin masalasi

59

doskaga yozib ko‘rsatiladi. Yakka o‘yinlar - bunda har bir o‘quvchiga o‘z

masalasini bajarish imkoniyati beriladi. Guruh bo‘lib bajariladigan o‘yinlarni

o‘tkazish uchun ikki va undan ortiq o‘quvchilardan iborat guruh tashkil etiladi.

Ular kelishgan holda ish yuritib o‘zaro muloqotda bo‘lishadi.

Amaliyotda ko‘pincha asosan o‘qituvchi rahbarligida o‘tkaziladigan

umumsinf o‘yinlardan foydalaniladi. Bunday o‘yinlarning imkoniyat va

xususiyatlarini ochish uchun "o‘yinchoqlar do‘koni" deb ataluvchi o‘yinga

murojaat qilamiz (o‘yin birinchi guruxlarda, tayyorlov davrida, buyumlarni rang va

hajmi bo‘yicha qiyoslashni, hisoblashni o‘rgatish maqsadida o‘tkaziladi).

O‘qituvchi quyidagicha masala va savollarni tavsiya qiladi:

- o‘zingga yoqqan o‘yinchoqni tanla. Uni ko‘rsat va nomini ayt. U qaysi

rangda? Yana kim shunaqa rangdagi o‘yinchoqni tanladi? Qizil o‘yinchoq kattami

yoki yashil ranglisi? Qaysi biri kichkina? Qanaqa o‘yinchoq ko‘p? Qo‘g’irchoqmi

yoki sichqon o‘yinchoq?

Menga sariq rangli o‘yinchoq yoqdi. Bu qanaqa o‘yinchoq? Sariq rangli

o‘yinchoq qancha? To‘g’ri aytganingizni qanday tekshirsa bo‘ladi? (Sanash lozim).

(o‘yinchoqlar jo‘r bo‘lib sanaladi va o‘qituvchi tomonidan polotnoga qo‘yilgan,

taxminan 5 ta rasmni o‘zicha hisoblash).

Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, umumiy holda o‘yinni o‘tkazish

orqali vaqtdan yutiladi. Chunki o‘qituvchi tomonidan berilgan savol sinfdagi

hamma o‘quvchiga qaratilgan bo‘ladi va barcha o‘quvchilar jalb etiladi. Shu

savolga olingan javob hamma o‘quvchilar tomonidan qabul qilinishi kerak, shu

bilan birga alohida didaktik masalalar bajariladi. Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda har

bir o‘quvchi jamoaning teng huquqli a’zosi sifatida umumiy faoliyatda ishtirok

etadi. Shuning uchun o‘yin amaliyotida o‘quvchilar ko‘pincha jamoa shaklini

60

qabul qiladi. Biroq, amalda hamma o‘quvchilar ham bir xil faol qatnashmasligini

ham ko‘rish mumkin. Bu yerda o‘quvchilarning mustaqil kichik yoshdagi

uquvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashi kam. Shu bois mustaqil ishni o‘yinlar

bilan birga tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Misol uchun keng tarqalgan

o‘yinlardan biri "qiziqarli kvadratlar" o‘yiniga murojaat qilamiz: o‘qituvchi

doskaga bo‘yiga eniga uch qatordan kvadratlar chizadi va bolalarga uning

xususiyatini aniqlashni taklif qiladi. Ya’ni, ustunlar va qator bo‘yicha sonlarni

qo’shganda faqat bir xil son (masalan 15) chiqishi kerak. O‘quvchilar ushbu

o‘yinni mustaqil bajarsalar ham umumiy sinf mustaqil ishiga tegishli bo‘lgan tipik

holat yuzaga keladi. 5-6 daqiqadan keyin bir necha o‘quvchi masalani to‘liq

bajaradi, boshqa birlari ishning bir qismini bajarsa, uchinchi bir guruh endigina

ishni boshlagan bo‘ladi. Buning sabablaridan biri shuki, yakka holdagi ish bu yerda

har bir o‘quvchining tayyorgarlik darajasi va alohida xususiyatini to‘liq hisobga

ololmaydi.

Tabaqalashtirilgan mazmundagi alohida o‘yinlar, ya’ni turli

o‘quvchilar guruhini (bo‘sh va kuchli bilimli, faol va sust)

hisobga oluvchi o‘yinlar har bir o‘quvchining o‘ziga xosligini

ko‘rsatish imkonini beradi.

Bu xil o‘yinlar berilayotgan masalaning hajmi va murakkablik darajasiga

ko‘ra, o‘qituvchi tomonidan berilayotgan yordam darajasiga ko‘ra (masala

murakkabligini ancha pasaytirmagan holda) tabaqalashtiriladi. Ularni tashkil qilish

uchun ko‘pincha didaktik tarqatiladigan material kartochka - masala ko‘rinishida

foydalaniladi.

Misol uchun "aylanma" misollarni ko‘rib chiqamiz.

4 9 2

3 5 7

8 1 6

61

1. Masala hajmini tabaqalashtirish.

Barcha o‘quvchilarga yagona masala beriladi: Mazkur misollar "aylanma"

bo‘la oladimi? Tekshiring. Bunda o‘quvchilarga ikki ustunda masalan 6 tadan

misol yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Bilimi o‘rta o‘quvchilarga har bir ustunda

4 tadan, sayoz o‘quvchilarga 3 tadan misol beriladi.

2. Masala murakkabligini tabaqalashtirish. Murakkablikning o‘sish darajasi

bo‘yicha joylashgan kartochka-masalalar variantini ko‘rib chiqamiz.

a) "Aylanma" misollarni yeching:

15 - 5 = 12 - 3 =

10 + 6 = 9 + 2 =

16 - 4 = 11 + 4 =

b) o‘chirilgan amal belgisini shunday qo‘yingki, natijada misollar

"aylanma" holatga kelsin.

18 - 6 = 17 3 =

20 - 7 = 12 9 =

21 - 4 = 13 + 5 =

v) Son va amal belgisini shunday qo‘yingki, natijada misollar "aylanma"

holiga kelsin.

27 - 9 = 34 - 15 =

19 + 34 = 53 =

18 + 16 =

Uchinchi variantda nisbatan qiyin misollar berilgan va masalaning o‘zi

murakkab. Birinchi variantda esa misollar nisbatan oddiy, shuningdek ular yechish

tartibida joylashgan.

62

Qo‘shimcha ko‘rsatmalarga muhtoj bo‘lmagan, nisbatan tayyorlangan

o‘quvchilar bunday masalalarni mustaqil bajarishga kirishadilar. O‘qituvchi zarur

deb hisoblagan o‘quvchilarga shunday yordamni beradi (kartochka asosida

ko‘rsatma beriladi). Qaysi misolning boshlanishi birinchi misolning javobi

sanaladi. Yechishni davom ettiring. Ko‘makchi masalaning maqsadi - o‘quvchilar

e’tiborini "aylanma" misollarni tuzish va yechishning asosiy qoidasiga qaratish.

Boshqalardan ko‘ra ishga bo‘sh tayyorlangan o‘quvchilar bunaqa sharoitda

masalani yecha olmasligi mumkin. Ularga quyidagicha kartochkalarni tavsiya etsa

bo‘ladi.

"Aylanma" misollarni yechishni tugallang:

15 - 10 = 18 : 3 =

6 : 6 = 5 + 4 =

9 + 9 = 1 + 14 =

Bunday misollar sezilarli darajada o‘quvchining mustaqilligini kamaytiradi.

O‘yinni yuqorida bayon qilinganidek tashkil etish orqali turli guruhdagi

o‘quvchilarga tabaqalashtirilgan holatda yondoshiladi (mazkur ishga

tayyorgarligini hisobga olgan holda). Shu bilan birga sinfdagi barcha o‘quvchilar

bitta bir xil masalani bajarish bilan band bo‘ladi va sinf sharoitida ishni

tekshirishni yengillashtiradi. Keyinchalik bu xil masalalar ustida ishlash mustaqil

ish ko‘nikmalarining yuzaga kelishiga ko‘maklashadi.

Mazmunan bir xil, lekin bajarish usuli bo‘yicha turlicha bo‘lgan o‘yinlar

o‘quvchilarga tabaqalashtirgan holda yondoshuv uchun keng imkoniyatlar

yaratadi. Misol uchun "Darvozaga to‘p ur" o‘yinini ko‘rib chiqamiz: Doskaga

futbol darvozasi chizilgan, to‘rga esa masalan, 12 soni yozilgan. Har bir

o‘quvchiga mazkur javob bilan ma’lum bir vaqt ichida qo‘shishga oid mumkin

qadar ko‘proq misollar tuzish masalasi beriladi. Bu xil o‘yinlar har bir o‘quvchiga

63

o‘z imkoniyatini ko‘rsatishga sharoit yaratadi. Ya’ni ayrim o‘quvchilar misolni

yechishning 2-3 xil usulini, boshqalari 3-4 xil, uchinchi birlari esa barcha

imkoniyatni topa oladi. Keyinchalik topilgan javoblarni birgalikda tahlil etish va

ularni bir tizimga keltirish har bir o‘quvchining alohida imkoniyatining

rivojlanishiga ko‘maklashadi.

Amaliyotda jamoa va alohida (yakka) holda bajariladigan o‘yinlarga

qaraganda guruh bo‘lib bajariladigan o‘yinlar nisbatan kam tarqalgan. Guruhli

o‘yinlardan o‘quv jarayonida foydalanish ta’lim jarayonida tarbiyalash prinsipini

amalga oshirishning muhim vositasi sanaladi. Guruhdagi qo‘shma faoliyat har bir

o‘quvchining shaxsi shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan guruhli

o‘yinlarda ma’suliyat va burch hissi, o‘zaro nazorat va o‘zaro yordam kabi

fazilatlar shakllanadi. Ishni guruh bo‘lib bajarish shakli sinfda mehnat ijodiy

sharoitni yaratishga ko‘maklashadi. Guruhli o‘yinlarni ikki o‘quvchi (bir partada)

bajarishdan boshlagan ma’qul.

Guruhli o‘yinlarga misollar keltiramiz.

1. "Sayohat" o‘yini.

Juft bo‘lib o‘ynaladi. Har bir partaga bir varaq qog‘ozdan beriladi.

o‘qituvchi doskada qog’ozni qanday joylashtirish kerakligini ko‘rsatadi.

O‘ynayotganlardan biri haydovchi, ikkinchisi - sayohatchi bo‘ladi.

Haydovchining qo‘lida qalam bo‘ladi. Sayohatchi unga qayerga olib borish

kerakligini ko‘rsatadi: "10-uyga olib bor", haydovchi qalam bilan shu manzilga

yo‘l chizadi. O‘yin shunday davom etadi...

O‘yin qoidasi: Chizilgan chiziqni ikkinchi bor kesib o‘tmaslik lozim.

Adashmasdan, aytilgan nomerga yetib borgan haydovchi yutib chiqadi.

64

2. "Ko‘pmi? Kammi? Chapgami? o‘nggami?" o‘yini. Ikki o‘quvchi

o‘ynaydi. O‘ynovchilar raqamli ikkita kartochkalar to‘plamini aralashtiradi va

stolning pastki chap tomoniga qo‘yadi. Tartib raqamiga ko‘ra hap bir kartochkani

yuqoriga yoki pastga, chapga yoki o‘nga terib qo‘yadi (kam sonli bo‘lsa chapga,

katta son bo‘lsa o‘ngga). Agar ishtirokchi qatorga qo‘yilgan kartochkani olsa, uni

chetga surib qo‘yadi va yurishni o‘tkazib yuboradi. Oxirgi kartochkasini kim

qo‘yib tugatsa o‘sha yutib chiqadi.

3. "Arifmetik" domino. Namuna:

2 7 - 3 4 2 + 5 7 2 · 3 va hokazo

O‘yin uchun raqamlar va misollar yozilgan kartochkalar to‘plamini

tayyorlash kerak bo‘ladi (buni o‘quvchilar yoki yuqori sinf o‘quvchilari tayyorlasa

bo‘ladi). Kartochkalarga qo‘shuv, ayirishga (10, 20, 100 atrofida), ko‘paytirish

yoki bo‘lishga oid turli variantlar yoziladi. Kartochkalar soni har bir o‘quvchiga

taqsimlaganda 6-7 tadan to‘g’ri kelishi kerak. Har bir juft o‘quvchi uchun

o‘qituvchi alohida konvertda kartochkalarni aralashtiradi. Ikki kishi o‘ynaydi.

O‘yinni boshlagan o‘quvchi bitta kartochkani partaga qo‘yadi. Ikkinchi o‘quvchi

o‘z kartochkasini unga nisbatan o‘ngga yoki chapga qo‘yishi kerak.

Agar biror o‘quvchida kerakli kartochka bo‘lmasa yurishni o‘tkazib

yuboradi. Kimki o‘z kartochkasini birinchi bo‘lib qo‘yib tugatsa, yoki kimning

qo‘lida kam kartochka qolsa o‘sha yutib chiqadi.

Ishni guruh shaklida tashkil qilishda muammo yuzaga keladi:

Sinfni guruhga qanday bo‘lish mumkin. Ushbu muammoni o‘rganish shuni

tasdiqladiki, turli darajada o‘zlashtiruvchi va bilimi turli bo‘lgan o‘quvchilar

65

guruhini birlashtirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek "Sayohatchi o‘yinida

sayohatchi rolida kuchli bilimli o‘quvchi, haydovchi bo‘lib esa bo‘shroq o‘quvchi

qatnashgani ma’qul. Bu holda kuchli o‘quvchi sherigining ishini nazorat qilib

kerakli paytda yordam ham beradi.

Juftliklar o‘rnini almashtirsa ham bo‘ladi. Muhimi, u yoki bu o‘yinning

mazmuni va maqsadini hisobga olgan holda har bir o‘yin holati uchun uni tashkil

etishning maqbul variantini belgilash kerak. Yuqoridagi № 2-3 o‘yinlarda

musobaqa elementi mavjud. Ushbu holatda bir xil o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni bir

guruhga birlashtirish maqsadga muvofiqdir.

4. Ish tezligiga ko‘ra shartli nomlanadigan "tezkor" o‘yinlarni ajratib

ko‘rsatish mumkin. Turli xil musobaqalarga intilish o‘quvchilarning o‘ziga xos

xususiyati hisoblanadi. Shu bois ayrim didaktik o‘yinlar shaxsiy birinchilik, guruh

birinchilik uchun musobaqa shaklini olishi kerak.

Bunday o‘yinlarda o’quvchi harakatchanlik tezligi va uni xatosiz bajarish

orqali ta’minlanadi. Misol uchun shunday o‘yinlardan birini ko‘rib chiqamiz.

"Shoshilgin-u, adashmagin" o‘yini.

Doskaga murakkablik darajasi bir xil bo‘lgan uchta ustunda misollar

yoziladi. Har bir qatordan bittadan uchta o‘quvchi chiqariladi. O‘qituvchining

buyrug’i bilan o‘quvchilar misollarni yechib boshlaydi. Kim tez va xatosiz ishni

bajarsa, o‘sha g’olib hisoblanadi.

Izoh: Qolgan o‘quvchilar ish joyida o‘rtoqlarining ishini tekshiradi.

5. Shuningdek shartli ravishda universal o‘yinlarni ko‘rsatib o‘tamiz.

Bunday o‘yinlar sirasiga har qanday mavzu, bo‘lim bo‘yicha boshlang’ich

guruhlarning dasturining keng masalalari bo‘yicha ishlab chiqilishi mumkin. Va

66

bilimlarni tekshirish, ularni mustahkamlash, yangisini o‘rganish kabi turli

maqsadlarda foydalansa bo‘ladi.

"Qancha?", "Nima o‘zgardi?", "o‘yinchoqlar do‘koni", "Sonni toping",

"Misolni toping" va boshqa ko‘pgina o‘yinlar o‘qituvchilarga yaxshi tanish bo‘lib

universal o‘yinlar qatoriga kiradi.

Didaktik va o‘quv uslubiy adabiyotlarda didaktik o‘yinlarning darsda

boshqa faoliyat turlari tizimidagi o‘rnini belgilash to‘g‘risidagi masalaga muhim

ahamiyat berilgan. Adabiy manbalarni tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, didaktik

o‘yinlarning darsdagi o‘rnini aniqlashda darsning asosiy didaktik maqsadini,

o‘quvchilar yoshining xususiyatini, aqliy faoliyat usullarining shakllanish

zaruriyatini hisobga olish zarur. o‘yin holatlarining turli xillaridan darsning barcha

bosqichlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Didaktik o‘yinlarni o‘tkazish o‘rni mazkur darsning maqsadi, uning nimaga

mo‘ljallanganligiga bog‘liq holda belgilanadi.

Didaktik o‘yinlardan darsda foydalanish tezligi bolalarning yoshi, o‘quv

materialining mazmuniga bog‘liq va bir mavzudan ikkinchisiga, bir sinfdan

ikkinchisiga almashadi.

Olti-yetti yoshli o‘quvchilarning e’tibori turg’un bo‘lmaydi, shuningdek

toqatsizroq bo‘lishadi va o‘yinga nisbatan esa qiziqishi kuchli. Shu bois, birinchi

yarim yillikda har bir darsda 5-6 minutlik 1-2 tadan didaktik o‘yin o‘tkazilishi

maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda o‘qituvchi o‘yin va o‘quv kichik yoshdagi

o’quvchilar ijodiy qobiliyatini tarbiyalashning maqbul qiyosini topishi kerak.

Olti-yetti yoshlilarni o‘qitishda odatdagi o‘quv masalalaridan boshqacha usulda

foydalanish kerak. Masalan, "javobi 6 chiqadigan ikki sonni qo‘shishga doir misol

tuzing" degan ta’rifni boshqacha usulda berish kerak. Ya’ni, + = 6 ushbu

67

ko‘rinishdagi o‘girib qo‘yilgan kartochkalarning orqa tarafida qanday son

yozilgan? deb berilsa, bolalar masalani ancha qiziqish bilan bajaradi. Bolalarning

darsdagi faolligini oshirish, e’tiborini kerakli nuqtaga jamlay olish uchun ishga

ularning yaxshi ko‘rgan ertak qaxramonlarini "jalb etish" kerak. Masalan,

"Bilmasvoy misollarni yechdi, ammo bittasiga kuchi yetmadi... U yordam so‘rab

kelibdi. Kelinglar unga yordam beramiz...", ..."Bilmasvoy yana hamma narsani

chalkashtirib yubordi. U beshga uch qo‘shib yetti yozib qo‘yibdi, shu to‘g’rimi?"

va hokazo. O‘yinlarning bunday tus olishi bolalar e’tiborini tezda qamrab oladi va

ular masalani qiziqish bilan bajaradilar.

Keyingi sinflarda ham o‘yinlar darsda ma’lum o‘rin egallashi lozim, lekin

uni har bir darsda o‘tkazish shart bo’lmaydi. Bu paytda bolalarning odatdagi,

o‘yinsiz masalalarga bo‘lgan qiziqishining shakllanish uslubiga ko‘proq e’tibor

berish, o‘quvchilarni yanada jiddiy ishlarga tayyorlash kerak bo‘ladi. Lekin bolalar

katta bo‘lib qoldi, endi o‘ynash kerak emas, faqat ishlash kerak degan tushuncha

noto‘g‘ri bo‘ladi. Shu o‘rinda mashhur matematik Paskalning quyidagi gaplarini

keltirish joiz: "Matematika fani shunchalik jiddiyki, uni ozgina qiziqarli qilish

imkoniyatini boy bermaslik foydalidir".

Agar 1- sinfda o‘quvchilarini o‘yin shakli ko‘proq qiziqtirgan bo‘lsa,

keyingi sinflarda ularni o‘yinning mazmuni, natijasi ko‘proq qiziqtira boshlaydi.

O’quvchilar o‘z imkoniyati va qobiliyatini ko‘rsatish imkoni bo‘lgan o‘yinlarda

ishtirok etishga intilishadi.

68

II bob bo’yicha xulosa

2-bobda boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarga aqliy

qobiliyat muammosini o’rgatishda amaliy ishlarni tashkil etish metodikasi yoritib

berilgan. Bunda boshlang’ich sinf matematika darslarida intellektual qobiliyat

tizimini yaratish jarayoni, hamda boshlang’ich sinf matematika darslarida

o’quvchilarning intellektual qobiliyatini shakllantirishda didaktik o’yinlardan

foydalanish metodikasi masalalari ko’rilgan.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini tarbiyalash va

ularning darsga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish maqsadida, qiziqarli misol,

topshiriq va masalalarni tanlashga alohida e’tibor berish zarur. Darsga doir

tanlanadigan misol, topshiriq va masalalar aniq bir sistemani tashkil qilishligi,

o‘ziga xos tanlash usuliga va o‘qitishning aniq bir maqsadiga qaratilishi zarur.

Topshiriqlar sistemasini ishlab chiqish murakkab ishdir.

Tanlangan topshiriqlar sistemasi har xil mavzular yuzasidan bo‘lishi mumkin.

Topshiriqlarning mazmuni boshlang‘ich sinfda matematika o‘qitishning maqsad va

vazifalariga mos kelishi zarur. Tanlangan topshiriqlarni o‘zlashtirish natijasida

o‘quvchi aniq ilmiy bilimga va amaliy malakaga ega bo‘lishi kerak.

Didaktik va o‘quv uslubiy adabiyotlarda didaktik o‘yinlarning darsda

boshqa faoliyat turlari tizimidagi o‘rnini belgilash to‘g‘risidagi masalaga muhim

ahamiyat berilgan. Adabiy manbalarni tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, didaktik

o‘yinlarning darsdagi o‘rnini aniqlashda darsning asosiy didaktik maqsadini,

o‘quvchilar yoshining xususiyatini, aqliy faoliyat usullarining shakllanish

zaruriyatini hisobga olish zarur.

Didaktik o‘yinlarni o‘tkazish o‘rni mazkur darsning maqsadi, uning nimaga

mo‘ljallanganligiga bog‘liq holda belgilanadi.

69

III BOB. Tajriba - sinov ishlarini o’tkazish va natijalar tahlili

1. Pedagogik tajriba – sinov maqsadi va vazifalari

Tajriba-sinov ishlari 3 bosqichda – 2012- 2014 yillarda olib borildi. Birinchi –

izlanuvchi bosqich (2012-y 3-30 dekabr)da muammoning maktab amaliyotidagi

ahvoli o‘rganildi, tahlil qilindi. Dissertatsiya ishining maqsad va vazifalari,

ob’yekti, predmeti, ilmiy farazi va boshqalar belgilab olindi. Ikkinchi -

tasdiqlovchi bosqich (2013-y yanvar-iyun)da boshlang‘ich sinflarning

matematika darslarida intellektual qobiliyatni rivojlantiruvchi topshiriqlar

majmuasi tuzildi, undan foydalanish metodikasi ishlab chiqildi. Tajribaning

uchinchi bosqichi 2013-y sentyabr oyidan 2014-y mart oyigacha tajriba

materiallarining ma’qulligi va samarasini tekshirish maqsadida o‘tkazildi.

Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va ularning natijalarini qayta

ishlashning bir qancha usullari mavjud bo‘lib, ilmiy tadqiqot ishining maqsadidan

kelib chiqqan holda quyidagi bosqichlarda pedagogik tadqiqot olib borildi.

Birinchi bosqichda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida intellektual qobiliyatni

rivojlantirish masalasi bevosita o‘quvchilarda bilishga qiziqishni shakllantirish

bilan bog‘liqligi jihatidan tahlil qilindi. O‘quvchilarda intellektual qobiliyatni

rivojlantirish muammolarini amaliy hal qilishda o‘qitishning bir qator

qonuniyatlari ishlaydi. Eng muhim umumiy qonuniyatlardan biri, bu -

o‘quvchilarning aqliy faoliyatida shakllangan bilimlar ko‘lamining bilishga

qiziqish bilan bog‘liqligidir.

Birinchi bosqichda o‘quvchilarning intellektual qobiliyatini rivojlanganlik

darajasini aniqlash maqsadida 222- maktabning boshlang‘ich sinflaridan 193 nafar

o’quvchisi tajriba-sinov maydoniga jalb etildi.

Matematika darslarida 4-sinf o’quvchilarining intellektual qobiliyatini

rivojlanganlik ko‘lamini o‘rganish maqsadida tajriba-sinov o‘tkazildi. Tajriba-

sinov ishlarida bilimlarni tashxis qilishning turli xil usullari qo‘llanildi: test

o‘tkazish, yozma ish, savol-javob o‘tkazish.

70

Ikkinchi bosqichda olib borilgan ilmiy izlanishlarning tahlili sifatida

boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini rivojlantirish maqsadida

biz tavsiya etayotgan metodik ishlar amalga oshirildi va uslubiy ko‘rsatmalar berib

borildi. Tajriba - sinov ishining uchinchi bosqichida maxsus ishlab chiqilgan

metodika yuzasidan faoliyat olib borildi va 222-maktab boshlang‘ich sinf

o‘quvchilaridan jami 193 nafar o‘quvchisi jalb etildi.

Quyida tajriba-sinov ishlarida foydalanilgan testlardan na’munalar keltiramiz:

O’quvchilarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga oid test topshiriqlari

1- Test

Mavzu: 3 soni

1.Qatorni davom ettiring

3 2 1

1 1 1 2 2 2 3 3 3 1

2.Kataklarga tegishli raqamni yozing.

3. Kataklarga mos sonlarni yozing.

71

> 1 < 3 = 3

= 2 > 1 < 2

. 4. Davom ettiring.

2 - Test

Mavzu: Qo’shiluvchilar, yig’indi. Qo’shishning o’rin almashtirish xossasi

1. Qo’shiluvchilarni belgilang:

9 + 1 = 10

2. Guruhlarga ajrating:

3. Hisoblang.

3+2= 3-1= 5-3= 7-4= 7+2= 4+3=

4.Qatorni davom ettiring.

5 0 5 5 0 0

72

3-Test

Mavzu: Kamayuvchi. Ayriluvchi. Ayirma.

1. Qatorni davom ettiring.

6 0 6 6 0 0

2. Ifoda nimani bildiradi. Masala tuzing va yeching:

_______________

_______________

_______________

3. Tushirib qoldirilgan sonlarni yozing.

4. Sariq, ko’k va qizil ranglarda bo’yash mumkin bo’lgan usullarni ko’rsating:

Qizil va sariq

gullar. 6-3

Kichik va

katta sharlar.

4-2

Uchburchaklar va

to’rtburchaklar. 5-4

4

4

5 1

5

73

№ 4 Test

Mavzu: 1dan 7 gacha bo’lgan sonlar.

1. Javobi 7 sonini hosil qilish mumkin bo’lgan har ikkita soni bir xil rangda

bo’yang.

2. Ifodani taqqoslang:

4 – 3 5 – 3 3 + 4 4 + 3

6 + 1 6 – 1 2 + 4 3 + 2

3.Tushirib qoldirilgan sonlarni yozing.

1

2 4 6

4. Jadvalda javoblarni o’sib borish tartibida yozing va yashiringan so’zni o’qing.

4 – 1 – 2 = 2 – 1 + 2 =

7 – 2 + 0 = 4 + 2 + 1 =

1 + 1 +0 = 3 + 2 + 1 =

5 + 1 – 2 = 3 + 4 + 1 =

P

A

A

T R

K

O

X

7

2

4 6

5 3 1

0 7

74

2. Tajriba-sinov natijalari

Tajriba-sinovdan olingan natijalar matematik statistika metodlari yordamida

qayta ishlandi. Buning uchun o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirish

darajasi bo‘yicha samaradorlik mezonining ko‘rsatkichlari sifatida o‘zlashtirish

bahosining o‘rta arifmetik qiymati X = (xi.mj)/N (bu yerda: xi - baho qiymati, mj

- mos baholar soni, N - tajribada ishtirok etayotgan o‘quvchilar soni) va

samaradorlik koeffitsiyenti = x*t/x

*n (bu yerda: x*

t - tajriba sinfida o‘zlashtirish

baholarining o‘rta arifmetik qiymati, x*n - nazorat sinfida o‘zlashtirish baholarining

o‘rta arifmetik qiymati)dan foydalanildi. O‘quvchilarning bahosi, ya’ni

o‘zlashtirish darajasi besh ballik tizimda baholandi.

Tajriba natijalaridan olingan ma’lumotlar asosida statistik tahlil ishlarini olib

boramiz. O’tkazilgan tajriba-sinov ishlari bo’yicha o’tilgan yangi mavzuni

o’quvchilar qanchalik darajada o’zlashtirganliklarini aniqlash uchun mavzu

bo’yicha so’rov o’tkazildi. Tajriba-sinovga jalb etilgan o’quvchilarning natijalari

1- jadvalda keltirilgan:

1-jadval

Kuza

tilg

an

sin

f Tajribada

ishtirok etgan

sinflar

O‘q

uv

chil

ar

soni Baho

Bah

onin

g

o‘r

tach

a

qiy

mat

i «5» «4» «3» «2»

1-sinf Tajriba sinfi 35 6 14 9 6 3,58

Nazorat sinfi 30 9 13 8 2 3,76

2-sinf Tajriba sinfi 32 3 11 12 6 3,03

Nazorat sinfi 34 5 13 12 4 3,32

4-sinf Tajriba sinfi 30 4 11 12 3 3,2

Nazorat sinfi 32 4 15 11 3 3,71

75

Olingan natijalarni solishtirish uchun tahlil qilamiz, buning uchun o’quvchilar

olgan baholarning o’rtacha qiymatini 1-formula yordamida topamiz:

(1)

x bilan tajriba sinfidagi o’quvchilarning sinovda olgan baholarining

o’rtacha qiymatini, y bilan esa nazorat sinfidagi o’quvchilarning sinovda

olgan baholarining o’rtacha qiymatini belgilaymiz.

1-sinf

58,335

125)30562712(

35

1

)564143926(35

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

76,330

113)3548246(

30

1

)574123823(30

11 4

1

2

2

i

ii ynn

y

x = 3,58 < 3,76 = y

2-sinf

03,332

97)15442612(

32

1

)5341131226(32

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

32,334

113)2554268(

34

1

)5541331224(34

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

x = 3,03 < 3,32 = y

4

1

1

i

ii xnn

x

76

4-sinf

2,330

96)2044266(

30

1

)5441131223(30

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

71,332

119)2060336(

32

1

)5441531123(32

11 4

1

2

2

i

ii ynn

y

x = 3,2 < 3,71 = y

1-sinov natijalari shuni ko’rsatdiki tajriba sinfidagi o’quvchilarning sinovda

olgan baholarining o’rtacha qiymati nazorat sinfidagi o’quvchilarning sinovda

olgan baholarining o’rtacha qiymatidan kichik. Bu shundan dalolat beradiki,

o’quvchilarda mavzularni yuzaki, mohiyatini tushunmasdan, tushunchalarning

xossalarini bilmasdan o’zlashtirish olingan bilimlarni tezda unutilishi uchun sabab

bo’ladi.

1-4-sinf matematika darslarida intellektual salohiyatlarini rivojlantirish uchun

tanlangan topshiriqlardan muntazam ravishda foydalanish muammosi bo‘yicha

o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari topshiriqlarni mustaqil bajarish layoqati

tajriba sinfi o‘quvchilarida nazorat sinfi o‘quvchilariga nisbatan rivojlanganligini

ko‘rsatdi. Nazorat va tajriba sinflarida olib borilgan tajriba-sinov ishlarining

samaradorligi 2-jadvalda keltirildi.

2-jadval

Nazorat va tajriba sinflari bilan olib borilgan tajriba-sinov ishlarining

samaradorligi

77

Kuza

tilg

an

sin

f Tajribada

ishtirok

etgan

sinflar O‘q

uv

chil

ar

soni

Baho

Bah

onin

g

o‘r

tach

a

qiy

mat

i

Samarad

orlik

koeffitsie

nti «5» «4» «3» «2»

1-sinf Tajriba

sinfi

35 10 16 9 4,02 1,09

Nazorat

sinfi

30 5 14 8 3 3,7

2-sinf Tajriba

sinfi

32 8 18 6 4,06 1,11

Nazorat

sinfi

34 5 16 9 4 3,64

4-sinf Tajriba

sinfi

30 7 15 8 3,96 1,05

Nazorat

sinfi

32 4 15 12 2 3,75

Tavsiya etilgan metodikani qo’llab o’tilgan darslarda o’quvchilar olgan

baholarining o’rtacha qiymatini 1-formula yordamida topamiz:

1-sinf

02,435

141)506427(

35

1

)5104163920(35

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

7,330

111)2556246(

30

1

)554143823(30

11 4

1

2

2

i

ii ynn

y

x = 4,02 > 3,7 = y

78

2-sinf

06,432

130)407218(

32

1

)584183620(32

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

64,334

124)2564278(

34

1

)554163924(34

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

x = 4,06 > 3,64 = y

4-sinf

96,330

119)3560240(

30

1

)574153820(30

11 4

1

1

1

i

ii xnn

x

37,332

108)1536516(

32

1

)534931723(32

11 4

1

2

2

i

ii ynn

y

75,3

32

120)2060364(

32

1

)5441531222(32

11 4

1

2

2

i

ii ynn

y

x = 3,96 > 3,75 = y

Hisoblashlar shuni ko’rsatdiki, yuqorida keltirilgan metodikani qo’llab

o’tilgan mavzular yakunida o’tkazilgan sinov natijasida tajriba sinfining

ko’rsatkichlari nazorat sinfining ko’rsatkichlaridan yuqori ekan. Bizning farazimiz

tasdiqlandi.

79

Natijalarning o‘rtacha qiymatlarini sinflar bo‘yicha diagramma shaklida

tasvirlasak, 1-rasmdagi ko‘rinishni oladi.

1-rasm. Tajriba natijalarining sinflar bo‘yicha qiyosiy diagramma

ko‘rinishi.

Tajriba-sinovdan olingan natijalar o‘quvchilarning intellektual salohiyatlarini

rivojlantirish uchun tanlangan topshiriqlar tizimi va undan foydalanish metodikasi

maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqladi. Tajriba sinflarining sifat ko‘rsatkichlari

nazorat sinflaridan sezilarli darajada yuqori ekanligini ko‘rsatdi.

80

III bob bo’yicha xulosa

Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va ularning natijalarini qayta

ishlashning bir qancha usullari mavjud bo‘lib, ilmiy tadqiqot ishining maqsadidan

kelib chiqqan holda pedagogik tadqiqot olib borildi. Birinchi bosqichda

boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida intellektual qobiliyatni rivojlantirish masalasi

bevosita o‘quvchilarda bilishga qiziqishni shakllantirish bilan bog‘liqligi jihatidan

tahlil qilindi. O‘quvchilarda intellektual qobiliyatni rivojlantirish muammolarini

amaliy hal qilishda o‘qitishning bir qator qonuniyatlari ishlaydi. Eng muhim

umumiy qonuniyatlardan biri, bu - o‘quvchilarning aqliy faoliyatida shakllangan

bilimlar ko‘lamining bilishga qiziqish bilan bog‘liqligidir.

Tajriba natijalaridan olingan ma’lumotlar asosida statistik tahlil ishlari olib

borildi. O’tkazilgan tajriba-sinov ishlari bo’yicha o’tilgan yangi mavzuni

o’quvchilar qanchalik darajada o’zlashtirganliklarini aniqlash uchun mavzu

bo’yicha so’rov o’tkazildi.

Hisoblashlar shuni ko’rsatdiki, yuqorida keltirilgan metodikani qo’llab

o’tilgan mavzular yakunida o’tkazilgan sinov natijasida tajriba sinfining

ko’rsatkichlari nazorat sinfining ko’rsatkichlaridan yuqori ekan. Bizning farazimiz

tasdiqlandi

81

UMUMIY XULOSA

Aql insonning tug’ma va fiziologik xususiyati bo’lib, uning yordamida odamlar

dunyoni bilib oladilar, oldinga avlodlar tomonidan yaratilgan ilmlarni va mavjud

bilimlarni o’zinikiga aylantirib o’zlashtirib oladilar. Demak, aql ilm va bilim bilan

bog’liq. Ilm mavjud, bor, yaratilgan narsa, bilim esa kishi tomonidan bilib

olinadigan, o’ziniki qilib olinadigan narsadir. Aql real borliqni nazariy jihatdan

o’zlashtirishning oliy shakli bo’lib, insonni fikrlash qobiliyati orqali namoyon

bo’ladi. Psixologiyada “intellekt” tushunchasi individ aqliy qobiliyatlarining

nisbatan barqaror strukturasi sifatida ochib beriladi, shu bilan bir vaqtda tafakkur

individ bilish faoliyatining jarayoni sifatida muhokama qilinadi. S.L.Rubinshteyn

“tafakkur operatsiyalarining mustahkamlanishi va takomillashishi jarayonida

“tafakkur” shakllanadi va keyin qobiliyat sifatida intellekt qaror topadi“- deb

ko’rsatadi. Bu qoida va tushunchalarning uzviy o’zaro bog’liqligini va shu bilan

bir vaqtda, ularning mustaqil ahamiyatini ko’rsatadi

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini tarbiyalash va

ularning darsga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish maqsadida, qiziqarli misol,

topshiriq va masalalarni tanlashga alohida e’tibor berish zarur.

Boshlang’ich sinf o’quvchisining tafakkuri o’ziga xosdir: bu esa unda turli

tafakkur shakllariga oid qobiliyatlar hali rivojlanmaganligi bilan ifodalanadi.

Tabiiyki, bu o’qitishda ma’lum qiyinchiliklar yaratadi. Kichik yoshli bolalar tilga

olingan mantiqiy tafakkur jarayonini egallaydilar.

Didaktik o‘yinlar asosida amallarni bajarish, masalalarni yechishga

qaratilgan qiziqarli mazmun, bolaning aqliy va jismoniy harakati yotadi. Ular

orqali fikrlash jarayoni - tahlil taqqoslash xususiyatlari rivojlanadi. Ta’lim

jarayonida didaktik o‘yinlar ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarning ta’lim

olishiga, tarbiyasiga va rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘yin davomida yuzaga

keluvchi ijobiy his-hayajon o‘quvchilarning kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy

82

qobiliyatini tarbiyalashini faollashtiradi, xotirasini, e’tiborini kuchaytiradi. O‘yin

davomida o‘quvchilar o‘zlari bilmagan holda ko‘pgina harakatlar, mashqlar

bajaradi, masalalar yechadi va hokazo.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual qobiliyatini rivojlantirish

maqsadida tanlangan masalalar sistemasini tuzishda ta’limning didaktik

tamoyillarini hisobga olish kerak.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining

intellektual qobiliyatini rivojlantirish maqsadida ishlab chiqilgan metodik

tavsiyalar tajriba-sinov maydonlarida sinab ko’rildi va hisoblashlar shuni

ko’rsatdiki, yuqorida keltirilgan metodikani qo’llab o’tilgan mavzular yakunida

o’tkazilgan sinov natijasida tajriba sinfining ko’rsatkichlari nazorat sinfining

ko’rsatkichlaridan yuqori ekan. Bu bilan bizning farazimiz tasdiqlandi.

83

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

I. O‘zbekistan Respublikasi qonunlari

1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol

avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet.

2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.-

Toshkent.: Sharq, 1997, 31-61 bet.

II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari

1. I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi” Toshkеnt. “Sharq” nashriyoti.

2000- yil.(203-209 bеtlar).

2. I.A Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”- Toshkent.:

O’zbekiston, 2011, 440 bet.

3. I.A Karimov.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch – Toshkent.: 2008.

4. I.A Karimov. “Yuksak malakali mutaxasislar - taraqqiyot omili ”-

Toshkent.: O’zbekiston, 1995-24 bet

5. I.A Karimov . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.-

T.: “Sharq” nashriyot - matbaa konserni. 1997.

6. I.A.Karimov O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.:

“O‘zbekiston” nashriyoti, 1992-y. – 78 b. 22-23 betlar.

7. I.A.Karimov “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni

tarbiyalash- mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng

muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konfеrеntsiyaning yakuniy hujjati-

rеzolyutsiyasi. Marifat gazеtasi. Toshkеnt. 2012- yil 16-17 fеvral. 1-3 bеtlar.

III. Asosiy adabiyotlar

1. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq

merosi nashriyoti, 1993-y. – 224 b. 185-bet.

84

2. Abdullayeva B.S va b Boshlang’ich sinf o’quvchilariga geometrik

materiallarni o’rgatish metodikasi -Toshkent:OOO “Jahon print”, 2011,90 b.

3.Abdullayeva B.S va b Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan

tashqari ishlarni tashkil etish-Toshkent.: OOO “Jahon print”,2011,146- b.

4. Axmedov M va boshqalar 1-sinfda matematika darslari – Toshkent.:

O’zinkomsentr, 2003, 96-bet.

5. Ahmedov M., Ibragimov P., Abdurahmonova N., Jumayev M. E.

“Birinchi sinf matematika darsligi.” – T.: ”Sharq”, 160-bet.

6. A’zamov A. ”Yosh matematika qomusiy lug’at”- Toshkent.: Qomuslar

bosh tahririyati, 1991, 478 bet.

7. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.:

TDPU. 2003-yil. 174 6. 92-bet.

8. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat (O‘quv

qo‘llanma). – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi

nashriyoti, 2006-y. – 160 b. 66-bet.

9. Bikbayeva N.U va boshqalar ”Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish

metodikasi ”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 208 bet.

10. Bikbayeva N.U va boshqalar Matematika 2 – Toshkent.: O’qituvchi, 2010,

208 bet.

11. Golubеva E.A “Inson aqlining individual xususiyatlari” (psixologik

izlanish) Moskva 1980- yil.

12.Jumayev M.E., „Matematika o’qitish metodikasidan praktikum“- Toshkent.:

O’qituvchi, 2004, 328 bet.

13. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish

metodikasi“ Toshkent.: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.

14. Jumayev M.E. va boshqalar. Matematika o’qitish metodikasi (kasb-hunar

kollejlari o’quvchilari uchun o’quv qo’llanma) – T.: ”Ilm-Ziyo”, 2003, 240b

15. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:

O’qituvchi, 2007, 60 bet.

85

16. Musayеv Jahongir “O’quvchilarning muataqil fikrlash salohiyatini

rivojlantirish” (Monografiya) “Sharq” nashriyot matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi

bosh taqririyati. Toshkеnt 2010-yil.

17. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.:

O’qituvchi, 2007, 48 bet.

18. Mavlonova R., To’rayеva O., Xoliqbеrdivеv K.lar “Pеdagogika” darslik.

Toshkent. 2012- yil

19. Kaykovus (1021-1022 yillarda tug’ilgan) mashhur “Qobusnoma” asari

Toshkеnt “O’zbеkiston”

20. Kaldibеkova A, Xodjaеv B “O’quvchilarning bilish faolligini oshirish

yo’llari” (uslubiy qo’llanma) Toshkеnt 2006- yil. 7-bеt.

21. Krutеtskiy V.A “Vospitaniе distsipmnirov annosti u podrostkov ” Moskva

1960 g.

22. Raximov S., To‘raqulov E. Abu Rayhon Beruniy ruhiyat va ta’lim-tarbiya

haqida. – Toshkent, 1992.

23. Raximov S. Abu Ali ibn Sino ta’lim-tarbiya haqida. -Toshkent: O‘qituvchi,

1967. – 99 b.

24. Rubinshtеyn S.L “Umumiy psixologiya” (o’quv qo’llanma) Toshkеnt.1979

-yil.

25.Rudakiy (IX asrning 50-60 yillari) o’zining “Saylanma asarlar ” to’plami

26.Tojiyev Z.G., Jumaev M.E., Djavlieva G.R., Xoliqova Z. Boshlang‘ich sinf

matematika ta'limi samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish. –

T: “Jahon-Print” 2007 yil. 100 bet.

27.Токарева В.А. Вопросы психологии формирования верности

общественному долгу у младших подростков: Дис. канд. Пед. Наук. –

Ташкент, 1968. – 236 с.

86

28. Усманова Э.З. Мотивационная эмоциональная регуляция мышления в

условиях интеллектуального конфликта. – Тошкент: “O’қитувчи”, 1993. – 104

с.

29. Pеtrovskiy A.V., Brushlinskiy A.V.va boshqalarning “Umumiy

psixologiya” darslik. Toshkеnt-1992. 484-486bеtlar

30. Yo’ldoshеv J., Hasanov S., Shirinov M.lar muallifligidagi “Magistrlarni

kasbiy pеdagogik faoliyatga tayyorlash” o’quv qo’llanmasi. Toshkent. 2011- yil.

31. Yo’ldoshеv J. “Magistrlik dissеrtatsiyasi: struktura, tеxnologiya” si

uslubiy qo’llanmasi. Toshkent. 2012- yil

32.Yo‘ldosheva J.R. Usmonova S.A., Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni

amaliyotga joriy qilish. –T: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 2008-yil. 132-bet.

33. Yo‘ldoshev J. Yo‘ldosheva F. Yo‘ldosheva G. Interfaol ta'lim sifat kafolati.

–T.: 2008 y. 153 b.

34. Еfimov A.S ning “Darslarda o’quvchilarning ijodiy faoliyatini o’stirish”

Toshkеnt “O’qituvchi” nashriyoti 1966-yil 100-bеt.

35. Farobiy Abu Nosir (873- 950 y) “Fozil odamlar shahri” A.Qodiriy

nomidagi xalq mеrosi nashriyoti Toshkеnt 1993-yil 11-19 bеtlar.

36. Irisov A “Ibn Sinoning falsafiy risolalari” Toshkеnt “O’zbеkiston”, 1963-

yil 38 -40 bеtlar.

37. Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” (Baxtga eltuvchi bilim) asari. Toshkеnt

“O’zbеkiston”

38. G’oziyеv E.ning “Ta’lim jarayonida o’quvchilar tafakkurining o’sishi”

Toshkеnt “Fan” nashriyoti 1980 yil.

39. Ziyodova.T “O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish” (o’quv

qo’llanma) “O’qituvchi” nashriyoti Toshkеnt 2001-yil.34 bеt.

87

IV. Qo’shimcha adabiyotlar.

1. Abdullayeva M. (ma’sul muxarrir), Jalolov A., Nazarov Q., Nosirov R.,

Otamurodov S., Ochildiyev A., Ro’ziev R (rahbar), Sharipov A., Shermuhamedov

S., Haitov Sh., Hoshimova I. Falsafa: ensiklopedik lug’at. T.: “O’zbekiston milliy

ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010-yil, 344 b.

2. Djurayev R.X., Tolipov O’.Q, Safarova R.F., To’raqulov X.O., Inoyatova

M.E., Divanova M.S. Pedagogik atamalar lug’ati. –T.: “Fan” nashriyoti, 2008-yil.

3. Hasanboyev J., To’raqulov X., Haydarov M., Hasanboyeva O.,

Pedagogika fanidan izohli lug’at. –T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2008-yil.

480-bet.

4.Qiyomiddin Nazirov (tuzuvchi). Falsafa qomusiy lug’at. –T: “Sharq”

nashriyoti. 2004-yil, 496 bet.

5. Turg’unov Q., Ruscha-o’zbekcha psixologiya terminlarining izohli

lug’ati. –T.: “O’qituvchi” nashriyoti, 1975-yil, 195 b.

6.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 4 tom. Toshkent.: “O’zbekiston milliy

ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2002-yil. 704-bet.

V. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar

1.“Marifat va intеllеktual salohiyat taraqqiyot mеzoni” . Marifat gazеtasi .

Toshkеnt. 2012- yil 24-noyabr. 1,8- 9 bеtlar. “Barkamol avlod yili” davlat dasturi.

O’zbekiston Respublikasi prezidentining Qarori. Adolat gazetasi – Toshkent.: 2010

yil , 29 yanvar. №4 (761), 1-2 bet

VI. Dissertatsiya va avtoreferatlar:

1. Aliyeva M ning “Boshlang’ich sinf o’quvchilarining matеmatik

tafakkurini shakllantirish” magistrlik dissertatsiyasi. Toshkеnt 2011-yil 70 bеt.

2. Adizov B “Boshlang’ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari”

Toshkеnt. 2002- yil.

3. Axlidinov R.Sh. Umumiy o‘rta ta’limni takomillashtirishning tashkiliy-

pedagogik asoslari: Ped. fan. dok. ... dis. – Toshkent, 1998–172 b.

88

4. Mallayev R. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mustaqil o‘quv mashg‘ulotlari

tashkil etishning samaradorligini oshirish: Ped. fan. nom. ... disc. – Toshkent,

1974. – 202 b.

5. Mamеdov K “Maktabgacha yoshidagi bolalar va o’quvchilarning aqliy

rivojlanish xususiyatlariya” Toshkеnt .2004 -yil.

6. Matchonov S. Umumta’lim tizimida adabiyotdan mustaqil ishlarni tashkil

etish: Ped. fan. dok. ... dis. – Toshkent, 1998 у.

7. Nishonova Z. Mustaqil ijodiy fikrlashni rivojlantirishning psixologik

asoslari: Psixol.fan.dok.... diss. avtorefereti. – Toshkent, 2005. – 38 b.

8. Rahmonov Y “Ta’lim jarayonida o’quvchilarning aqliy mehnat faoliyatini

tashkil etishning pеdagogik asoslari” nomzodlik dissеrtatsiyasi. Namangan. 2004-

yil.

9. Xodjiyеva F “O’quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning

didaktik asoslari” (Boshlang’ich sinf o’quvchilari misolida) nomzodlik

dissеrtatsiyasi. Toshkеnt. 2008- yil.

10. Jo’rayеv T “ O’smir o’quvchilar aqliy rivojlanishining psixologik

xususiyatlari” Toshkеnt. 2005- yil.

11. Sharafiddinova X.G “Uzluksiz ta’lim tizimida aqliy qobiliyat

diagnostikasi va psixokorrеktsiyasi” Toshkеnt. 2009-yil.

VII. Internet saytlari

http//www.Norma.uz. O‘zbekiston respublikasi qonun hujjatlar to‘plami sayti.

http//www.ziyo.net.uz. O‘zbekiston respublikasi talim sayti.

http://www.Uzedu.uz, e-mail:

info@uzedu.uz O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi qarorlari.

www. tdpu. uz

89

www.Ziyonet. Uz

w.w.w.google.uz

90

Tayanch so’zlar lug’ati

Ingliztili Uzbek tili Рус тили

subject fan наука

lesson dars урок

method metod метод

mathematics matematika математика

example misol пример

independence mustaqillik самостоятельность

question masala задача

theory Nazariya, talimot Теория

point nuqta точка

speech nutq речь

teacher o’qituvchi предподаватель

curriculum о’quvdasturi учебная программа

awareness ong сознание

psychics psixika психика

psychology psixologiya психология

ability qobiliyat способность

rating reyting рейтинг

development rivojlanish развитие

efficiency samaralilik эффективность

condition Shart-sharoit условие

personality shaxs личность

standart standart стандарт

91

conversation suhbat беседа

Conversationmethods Suhbatmetodi Метод беседы

education Ta’lim образование

explorer tadqiqotchi соискатель

thinking tafakkur мышление

experience tajriba опыт

progress taraqqiyot прогресс

upbringing tarbiya воспитание

characteristic Ta’rif, tavsif характеристика

notion tushuncha понятие

decision yechim решение

inference xulosa вывод

think idrok разум

creative ijodiy творческий