Pedagogikanew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdf · 2018. 2. 8. · PEDAGOGIKA...
Transcript of Pedagogikanew.tdpu.uz/uploadfiles/4977_191_Pedagogika_2015_6.pdf · 2018. 2. 8. · PEDAGOGIKA...
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
1
Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universiteti.
“Pedagogika” jurnali “Pedagogik
ta’lim” jurnalining vorisidir.
Jurnalda pedagogika, psixologiya,
o‘qitishning metod va texnologiya-
lariga oid ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik
maqolalar o‘zbek va rus tillarida chop
etiladi.
Jurnalga Toshkent shahar
Matbuot va axborot boshqarmasi-
ning 2014-yil 26-maydagi 02-004-
sonli “Ommaviy axborot vositasi
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi
to‘g‘risida guvohnoma”si olingan va
unga O‘zbekiston Respublikasi Milliy
kitob palatasining 2008-yil 30-iyun-
dagi 511/S shartnomasi asosida
Davriy nashrlarning Xalqaro stan-
dartlar (ISSN) – 2010-5320 raqami
taqdim etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy
attestatsiya komissiyasi rayosatining
2013-yil 30-dekabrdagi 201/3-sonli
qarori bilan ro‘yxatga olingan.
Jurnal oliy ta’lim muassasalarining
professor-o‘qituvchilari, ilmiy xodim-
lar, akademik litsey, kasb-hunar
kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim
maktabi o‘qituvchilari, malaka oshi-
rish va qayta tayyorlash tizimi
tinglovchilari, magistrantlar, talaba-
larga mo‘ljallangan.
Tahrir hay’ati:
SHARIPOV Shavkat (bosh muharrir)
Abdullayeva Barno
Adilov Po‘lat
Adilova Saodat
Ashirboyev Samixon (bosh
muharrirning birinchi o‘rinbosari)
Begimqulov Uzoqboy
Beshimov Ro‘zinazar
Egamberdiyeva Nodira
Ergashev Dilshod
Ergashov Maxamatirasul
Fayzullayev Saidnosir
Fuzailova Gavhar
Gulyamov Komiljon
Ismoilov Omilxon
Isyanov Ravil
Jalolov Jamol
Komilova Nodira
Mamadazimov Mamadmusa
Matenova Yuliya
Mahkamjonov Karimjon
Mirqosimova Marg‘uba
Muslimov Narzulla
Nurmuhammedova Laylo
Qahhorova Matluba
Qodirova Fotima
Qo‘ysinov Odil (bosh muharrir
o‘rinbosari)
Safayev Nuriddin
Taxirov Jozil (bosh muharrir
o‘rinbosari)
Tolipova Jamila
Valiyeva Sirojiya
Xalilov Faxriddin
Xodjayev Begzod
Yuzlikayev Farid
Zufarov Sherzod
2015/6
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
2
О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI – XALQIMIZ
TAFAKKURI VA IJODINING MAHSULI
Barchamizga ma’lumki, о‘z suverenitetini e’lon qilgan, о‘zini jahon
hamjamiyatining teng huquqli subyekti deb hisoblagan har qanday davlat,
avvalo, о‘z mustaqilligini Konstitutsiyaviy asosda mustahkamlab qо‘yadi.
О‘zbekiston Respublikasi ham о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgach, barcha
taraqqiyparvar davlatlar kabi о‘zining mustaqil davlat sifatidagi maqomini
Konstitutsiya asosida mustahkamlashga kirishdi va Mustaqil Davlatlar
Hamdо‘stligi tarkibidagi davlatlar ichida birinchilardan bо‘lib о‘z
Konstitutsiyasini qabul qildi. О‘zbekistondan keyin Qirg‘iziston (1993-yil 5-
may); Rossiya Federatsiyasi (1993-yil 12-dekabr); Belorus Respublikasi (1994-
yil 15-mart); Tojikiston Respublikasi (1994-yil 6-noyabr); Qozog‘iston
Respublikasi (1995-yil 30-avgust) о‘z Konstitutsiyalarini qabul qildi.
Asosiy Qonunimiz yaratilishining murakkab va muhim, ayni chog‘da
sharafli solnomasiga nazar solar ekanmiz, hech shubhasiz, О‘zbekiston
Konstitutsiyasi xalqimizning mustaqillik sari uzoq yо‘ldagi izlanishlari natijasi
ekaniga komil ishonch hosil qilamiz1.
Avvalambor, Konstitutsiyaviy “bino”ni qurishda uch ming yillik milliy
davlatchilik tajribasiga tayanilgan. Bugungi О‘zbekiston qadimgi Xorazm va
Sо‘g‘diyona, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur va Temuriylar, о‘zbek
xonliklarining davlatchilik tizimi, ma’rifatparvar ajdodlarimiz, xalqimizning
tarixiy an’analari va uning mustaqil davlat haqidagi kо‘p asrli orzusini o‘zida
mujassam etgan.
Qolaversa, manfaatlarimiz va intilishlarimizdan kelib chiqqan holda,
Asosiy Qonunimiz Sharq va G‘arb, Janub va Shimolning 97ta mamlakati
tо‘plagan ilg‘or Konstitutsiyaviy tajribalarni hisobga olib yaratilgan2.
Zero, О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mustaqillikning dastlabki
yillarida qabul qilinishi о‘ziga xos huquqiy va tarixiy asosga ega edi.
О‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish zarurligi tо‘g‘risidagi
g‘oya Oliy Kengashning 1990-yil mart oyidagi XII chaqiriq birinchi sessiyasida
Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan edi. Oliy Kengashning 1990-yil iyun
oyida о‘tkazilgan ikkinchi sessiyasida esa Respublika Prezidenti I. A. Karimov
1Каримов И. А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: Ўзбекистон,
2011. – Б. 147-148; 150-164; 231-233; 405-408; 422-423. 2Саидов А. Х. Жаҳон конституциявий амалиёти ва Ўзбекистон Республикасининг Асосий
қонуни. – Тошкент: Билим, 1992. – Б. 48.
BOSH MAQOLA
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
3
raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasi tashkil etildi. Mazkur
komissiya tarkibiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vakillari, yirik
huquqshunos olimlar, davlat va jamoat arboblari, xalq xо‘jaligining turli
sohalarida mehnat qilayotgan va katta tajribaga ega bо‘lgan xodimlar kiritildi.
1991-yil 31-avgustda О‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi
e’lon etilib, “О‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari
tо‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi О‘zbekiston
Respublikasining yangi Konstitutsiyasini yaratish ishlarini yangi bosqichga olib
chiqdi.
Yangi Konstitutsiyaning birinchi loyihasi 1992-yil 26-sentabr kuni tayyor
bо‘ldi va shu kuni matbuotda chop etildi. Loyiha e’lon qilingach, uning
umumxalq muhokamasi juda keng tus oldi. Bu ochiq-oshkora muhokamalar
fuqarolarning siyosiy faolligi, ijodiy kо‘tarinkiligi ruhida о‘tdi hamda
О‘zbekistonda demokratiya rivojining samarali va amaliy maktabi bо‘ldi.
Konstitutsiya loyihasi о‘tkazilgan muhokamalar davomida kelib tushgan
takliflar asosida tuzatildi va qayta ishlandi. Sо‘ngra 1992-yil 21-noyabrda
umumxalq muhokamasini davom ettirish uchun Konstitutsiya loyihasi ikkinchi
marta matbuotda e’lon qilindi. Bu jarayonda ham fuqarolarimiz о‘zlarining
siyosiy-huquqiy faolligini kо‘rsatib, mustaqil davlat hayotidagi voqeliklarga
nisbatan о‘zlarining faol fuqarolik pozitsiyalarini namoyon etdilar. Va nihoyat,
Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan 1992-yil 6-dekabrda Konstitutsiya
loyihasi oxirgi marta muhokama etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki,
Konstitutsiyaviy komissiya xorijiy Konstitutsiyaviy tajribaga murojaat qilib,
Asosiy Qonunning rolini yaxlit tushunishdan kelib chiqib ish tutdi.
Bunda jahon Konstitutsiyaviy tajribasining bir qator ilg‘or jihatlari hisobga
olindi. Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Xavfsizlik
va Hamkorlik kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSH, Buyuk
Britaniya, Germaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining
sinchkov ekspertizasidan о‘tdi1.
Ayniqsa, Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi О‘zbekiston
xalqining xohish-irodasini aniqlash hamda juda boy material tо‘plash imkonini
berdi. Ushbu material chuqur va har tomonlama о‘rganib chiqildi,
umumlashtirildi va xalqning umumiy irodasi shaklida о‘n ikkinchi chaqiriq
О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining о‘n birinchi sessiyasi
muhokamasiga kiritildi.
1Qarang: Проект Конституции Узбекистан глазами французской юриста // Народное слово.
– Тошкент, 1992, 28 ноябрь.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
4
XII chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil
8-dekabrdagi XI sessiyasida moddama-modda ovoz berish yо‘li bilan mustaqil
О‘zbekiston davlatining Konstitutsiyasi qabul qilindi. Ushbu Konstitutsiya
о‘zining tuzilishi, yо‘nalishi va mazmuni jihatidan mustaqillikkacha amalda
bо‘lgan Konstitutsiyalardan prinsipial jihatdan farq qilib, tom ma’nodagi inson
va fuqarolarning huquq, erkinliklari oliy qadriyat sifatida e’tirof etilgan huquqiy
hujjat ekanligi bilan hamda dastlabki moddasidan to oxirgi 128-moddasiga qadar
mustaqillik g‘oyasi bilan sug‘orilganligi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, Bosh
qonunimiz muqaddimasida sanab о‘tilgan ustuvor me’yorlar О‘zbekiston xalqi,
har bir fuqarosi hayotining ma’no, maqsadi qay darajada ulug‘vor va ezgu
ekanligini butun jahonga ma’lum qildi.
Muhtaram Prezidentimiz I. A. Karimov ta’biri bilan aytganda: “Bizning
Konstitusiyamiz, eski sovet konstitusiyasidan farqli о‘laroq, inson huquq va
erkinliklari, uning manfaatlari davlat manfaatlaridan ustun ekanliginini muhrlab
qо‘yish orqali odamlar uchun munosib hayot sharoitini yaratishni о‘zining
muhim maqsadi qilib belgiladi, ijtimoiy adolat prinsiplarini qonunchilik
faoliyatimiz barcha yо‘nalishlarining asosi deb e’lon qildi1”.
“Konstitutsiya” sо‘zining ma’nosiga tо‘xtaladigan bо‘lsak, 2006-yilda
chop etilgan “О‘zbek tilining izohli lug‘ati”da: “Konstitutsiya – (belgilash, qaror
qilish, tayinlash, qonunlashtirish) davlatning yuksak yuridik kuchga ega bо‘lgan
asosiy qonuni. Barcha joriy qonunlarning asosi”, – deb ta’rif berilgan. Shunday
ekan, Konstitutsiyani davlatning huquqiy poydevori desak, yanglishmagan
bо‘lamiz.
Konstitutsiya boshqa joriy qonunlardan birmuncha jihatlari bilan farq
qiladi. Unda eng asosiy, eng barqaror ijtimoiy munosabatlar, uzoq davrlarga
mо‘ljallangan qat’iy qoidalar mustahkamlanadi. Konstitutsiyada mavjud bо‘lgan
qoidalar negizida boshqa qonunlar va me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqiladi
hamda qabul qilinayotgan qonunlar, me’yoriy huquqiy hujjatlarning barchasi
unga muvofiq kelishi lozim. Konstitutsiyaning asosiy qonun sifatida obrо‘-
e’tibori, barqarorligi boshqa qonunlardan shu jihati bilan farq qiladi.
О‘sha vaqtdagi tarixiy jarayonga nazar tashlaydigan bо‘lsak, О‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining yaratilishiga ikkita omil sabab bо‘lganligini
kо‘rishimiz mumkin. Bulardan biri, jamiyatning bozor munosabatlari tomon
tutgan yо‘li, ya’ni О‘zbekistonning taraqqiyotdagi umumiy qonuniyatlar va
yо‘nalishlarga muvofiq ravishda jahon hamjamiyatiga kirib borishi bо‘lsa,
1Каримов И. А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш,
мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат //
Халқ сўзи. – Тошкент, 2015 йил 6 декабрь. – № 236 (6419)
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
5
О‘zbekistonda davlat mustaqilligining e’lon qilinishi tufayli mustaqil davlat
Konstitutsiyaning ishlab chiqilishi va qabul qilinishi zarurligi ikkinchi omil
bо‘ldi. Zero, О‘zbekiston hududida ilgari amalda bo‘lgan barcha Konstitutsiyalar
(Turkiston ASSRning 1918-1920-yillardagi Konstitutsiyalari, Xorazm va Buxoro
Xalq Respublikalarining 1920-1921-yillardagi Konstitutsiyalari, О‘zbekiston
SSRning 1927, 1937 va 1978-yillardagi Konstitutsiyalari) о‘z xalqi va hududini
erkin va demokratik asosda boshqaradigan davlatning Konstitutsiyalari emas edi.
О‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek:
“Tabiiyki, har qanday davlatning yuzi, obrо‘-e’tibori uning Konstitutsiyasi
hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya davlatni – davlat, millatni – millat sifatida
dunyoga tanitadigan qomusnomadir. Shu ma’noda Asosiy qonunimiz
xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi.
Chunki uni ishlab chiqishda va muxokamalar jarayonida xalqimiz ishtirok etdi.
Bir sо‘z bilan aytganda, Konstitutsiyamiz tom ma’noda xalqimiz tafakkuri va
ijodining mahsulidir”.
Darhaqiqat, О‘zbekiston Konstitutsiyasi xalqimizning ma’naviy, madaniy
merosi, milliy tafakkur, muqaddas qadriyatlar va о‘zbek davlatchiligining kо‘p
asrlik tajribasi hamda huquqiy an’analariga asoslangan hamda xalqning boy
ijobiy tajribasini о‘zida aks ettiradi. Shu bilan birga, Konstitutsiya davlat va
jamiyatning barcha jabhalarini huquqiy tartibga solishning yaxlit milliy
mexanizmini yaratish imkonini berdi.
Qomusimizning ma’naviy-tarixiy asoslari sifatida jahon ilm-u fani,
madaniyati va davlatchiligi rivojiga bebaho hissa qо‘shgan buyuk ajdodolarimiz
– Imom Buxoriy, Iso Termiziy, Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayxon
Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Yassaviy, Bahoudin
Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin
Muhammad Bobur va boshqa daholarimizning qoldirgan ma’naviy-axloqiy
merosini kо‘rsatishimiz mumkin. Ularning insonni ma’naviy komilikka
chorlovchi diniy-axloqiy va huquqiy hikmatlari Konstitutsiyamizga ruh
bag‘ishlaydi.
Umuminsoniy tamoyillarga asoslangan Konstitutsiyamizda inson eng oliy
qadriyat sifatida e’tirof etiladi. Jumladan uning 18-moddasida shunday deyiladi:
“О‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega
bо‘lib jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va
ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar...”, 19-moddada esa
“О‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir biriga nisbatan bо‘lgan
huquqlari va burchlari bilan о‘zaro bog‘liqdirlar. Fuqarolarning Konstitutsiya va
qonunlarda mustahkamlab qо‘yilgan huquqlari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
6
mahrum etishga yoki ularni cheklab qо‘yishga hech kim haqli emas”1, – deb
mustahkamlab qо‘yilgan. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov
ta’kidlaganidek, “О‘zbekiston fuqarolari, о‘zlarining nasl-nasabi, irqi, millatidan
va boshqa holatlaridan qat’i nazar, teng huquqqa egadir. Konstitutsiyamiz
О‘zbekiston fuqarosi deb hisoblangan barcha millat va elatlarning tillari, urf-
odatlari va milliy an’analari hurmat qilinishini kafolatlaydi”2.
Chindan ham yurtimizda yashayotgan har bir shaxs, u qaysi millat vakili
bо‘lmasin, qaysi dinga e’tiqod qilishidan qat’i nazar, О‘zbekiston
Respublikasining teng huquqli fuqarosi sanaladi va uning haq-huquqlari qonun
bilan kafolatlanadi. О‘z navbatida, fuqarolarimiz О‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi demokratik umuminsoniy prinsiplarga asoslanganligini, unda
inson va uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz
huquqlari oliy qadriyat hisoblanishini barcha fuqarolarimiz bilishlari lozim.
Konstitutsiyamiz qabul qilinganligining 8 yilligini nishonlashga
bag‘ishlangan tantanali marosimda Prezidentimiz Islom Karimov: “... men
Konstitutsiyani bolalar bog‘chasidan boshlab о‘rgatishni, maktablarda darslik
tariqasida о‘qitishni, oliy о‘quv yurtlarida maxsus bir dars sifatida о‘rganishni
bugun barcha mutasaddi rahbar va tashkilotlarimizga topshiriq tariqasida
aytmoqchiman. Toki unib, о‘sib kelayotgan yosh avlodimiz Konstitutsiyaning
ma’no-mazmunini, u xalqimizning istiqlol yillarida erishgan ulkan tarixiy
yutug‘i ekanini teran anglab yetsin”3, – degan edi.
Aynan shu maqsadda, ya’ni О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini
о‘rganish zarurligini inobatga olgan muhtaram Prezidentmiz I. A. Karimovning
2001-yil 4-yanvardagi “О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganishni
tashkil etish tо‘g‘risida”gi Farmoyishi qabul qilindi4. Ushbu Farmoyish
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganishni fanlar tarkibida emas,
balki alohida о‘quv fani sifatida birinchi marta ta’lim muassasalari о‘quv rejasiga
kiritishga asos bо‘ldi. Ushbu Farmoyishda belgilangan vazifalardan kelib chiqib,
ta’limning umumiy о‘rta, о‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim tizimida
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini о‘rganish fani orqali yoshlarning
huquqiy bilim-kо‘nikmalarini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
1Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2014. – Б. 9. 2Каримов И. А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати // Биздан озод ва обод Ватан
қолсин. – Тошкент, 1996. – Т. 2. – Б. 93-94. 3Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент: Ўзбекистон,
2001. – Т. 9. – Б. 87. 4Ўзбекистон Республикаси Президентининг 04.01.2001 йилдаги “Ўзбекистон
Республикаси Конституциясини ўрганишни ташкил этиш тўғрисида”ги Фармойиши.
www.lex.uz
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
7
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi yana bir asosiy jihat haqida
tо‘xtaladigan bо‘lsak, bu qonun ustuvorligi, uning barcha fuqarolar uchun
tengligi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga bо‘linishining huquqiy asosi belgilab qо‘yilganligidir, shu bois,
ular mustaqil hokimiyat tarmog‘i sifatida yanada takomillashuvi, demokratik
davlatning asosiy sharti bо‘lgan hokimiyatlar о‘rtasida о‘zaro tiyib turish va
manfaatlar muvozanatini saqlash mexanizmining shakllantirilishi borasida
salmoqli qadamlar tashlandi. Konstitutsiya prinsiplari asosida chinakam
professional parlamentning shakllantirilishi qonun ijodkorligi faoliyatini sifat
jihatdan yuqori pog‘onaga kо‘tardi. Shu ma’noda qonun chiqaruvchi hokimiyat
tubdan isloh qilindi. Asosan, xalq deputatlari mahalliy kengashlari vakillaridan
tashkil topgan yuqori palata Senat hududlar manfaatini ifoda etmoqda, quyi –
Qonunchilik palatasi esa о‘z faoliyatini professional tarkibda amalga
oshirmoqda.
Ma’lumki, jamiyatda yuz berayotgan yangilanishlar, davlat boshqaruvini
demokratlashtirish, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan
о‘zgarishlardan kelib chiqib, Konstitutsiyaga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritib
borilmoqda. Bugungi kunga qadar Konstitutsiyaga 7-marta о‘zgartirish va
qо‘shimchalar kiritilgan (1993-yil 28-dekabr, 2003-yil 24-aprel, 2007-yil
11-aprel, 2008-yil 25-dekabr, 2011-yil 18-aprel va 12-dekabr hamda 2014-yil
16-aprel). Kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchalar zamirida “Kuchli davlatdan –
kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyilining izchillik bilan hayotga tatbiq etishni
bosqichma-bosqich davom ettirish omili bosh maqsad sifatida ilgari suriladi.
Ayniqsa, 2014-yil 16-apreldagi Asosiy qonunimizga kiritilgan о‘zgartish va
qо‘shimchalar mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi g‘oyalarini amalga oshirishda
yana bir muhim qadam bо‘ldi. Mazkur islohot Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
tomonidan 2014-yil 27-martda qabul qilingan, Senat tomonidan 2014-yil
10-aprelda ma’qullangan “О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim
moddalariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida”gi (32, 78, 93, 98,
103 va 117-moddalari) Qonuni asosida amalga oshirildi1. Masalan, 117-moddaga
kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchalarga muvofiq О‘zbekiston Respublikasida
barcha saylovlarni hamda О‘zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish
va о‘tkazish Konstitutsiyaviy maqom bilan mustahkamlab qо‘yilgan О‘zbekiston
Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan davlat organlarining hech
1Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 10.04.2014 йилдаги “Ўзбекистон
Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида”ги Қонуни. www.lex.uz
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
8
qanday aralashuvisiz amalga oshirilishi belgilab qо‘yildi. Markaziy saylov
komissiyasiga Konstitutsiyaviy maqom berilishi esa xalqaro saylov tizimida ilk
bora tashlangan yangi qadam bо‘ldi. Mazkur konstitutsiyaviy islohot Bosh
Qomusimizda mustahkamlab qо‘yilgan inson huquq va erkinliklari hamda
demokratiya tamoyillarining amaliy ijrosini ta’minlaydigan siyosiy tuzumni
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu yil О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganiga 23 yil
tо‘ldi. Bu tarixan qisqa davr yurtimizda istiqomat qiladigan, о‘zligini tanigan har
bir inson uchun о‘z huquq va erkinliklariga tom ma’noda ega bо‘lish, qolaversa,
tarix, bugun va kelajak, istiqlol va istiqbol oldidagi burch hamda mas’uliyatini
teran anglash yillari bо‘ldi.
О‘tgan yillar mamlakatimizda bunyodkor xalqimizning demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
yо‘lidagi bosqichma-bosqich, izchil va samarali harakatlari davri sifatida tarixda
zarhal harflar bilan bitilib qolajak.
Bu yil О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganiga 23 yil
tо‘ldi va о‘tgan yillar davomida “Konstitutsiyamiz bugungi kunda yurtimizda
mustaqil, demokratik davlat barpo etish, kо‘p ukladli bozor iqtisodiyoti tarkibida
xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlash va uning himoyasini kafolatlash,
shuningdek, inson manfaatlari, huquq erkinliklari oliy qadriyat hisoblangan
fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy huquqiy qonunchilik poydevoriga
aylandi”1.
Bugun hayotimizning barcha jabhalarida о‘z tasdig‘i va isbotini topgan,
e’tirof etilgan bu haqiqatni Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimiz
tanlagan yо‘l – taraqqiyotning о‘zbek modeli, jamiyat hayotini yangilash va
erkinlashtirish jarayonlarida amalda о‘zini oqlayotgan hayotbaxsh islohotlar
yaqqol tasdiqlab turibdi. Bu ezgu ishlarda, hech shubhasiz, Asosiy Qonunimiz
hamisha yо‘lchi yulduz bо‘lib yо‘limizni yoritib boraveradi.
Akramov A. A.,
Bobojonov I. U. (TDPU)
1Каримов И. А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш,
мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат //
Халқ сўзи. – Тошкент, 2015 йил 6 декабрь. – № 236 (6419)
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
9
РАЗВИТИЕ ТАЛАНТА В ПРИВЫЧНОЙ СРЕДЕ1
Азамат Акбаров (Босния и Герцеговина)
Abstract
This article deals with the main results of the study of mathematically
gifted students. The research is focused on the identification, analysis and
interpretation of all or most of the factors in the family environment, which
promote development of mathematical talent.
Rezume
Mazkur maqolada matematik qobiliyati bo‘lgan o‘quvchilarni
o‘rganishning asosiy natijalari keltirilgan. Tadqiqot oilaviy muhitning matematik
iqtidorni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi barcha yoki aksariyat omillarini
belgilash, tahlil qilish va talqin etishga bag‘ishlangan.
Основные понятия: одаренные студенты, семья, окружающая
среда, факторы, математика, развитие, поддержка.
Родительская поддержка как существенный фактор в развитии
математических способностей. Каждый человек владеет большим
потенциалом в определенных областях, но проблема заключается в том,
чтобы выявить и развить этот потенциал2. Выявление и развитие
талантливых детей является очень деликатным вопросом. В этот процесс
должны быть вовлечены родители, учителя и специалисты в области
работы с одаренными индивидуумами. Участников спросили, кто оказал
самое большее влияние на развитие у них склонности к математике и
наибольшую поддержку в работе над математическими способностями. Все
участники заявили, что в первую очередь на них повлияли и оказали
поддержку родители и учителя математики, и также отметили, что они
часто говорят с родителями, учителями и друзьями в целом об образовании
и о математике. Когда участников попросили подробно описать, как их
семьи способствовали развитию их математических способностей, они
ответили, что это была моральная поддержка, родители давали им советы,
предоставляли все необходимые материалы, пространство для обучения,
1Продолжение. Начало в предыдущем номере. 2Энгблада П. А. Одаренные дети и их обучение: развитие потенциала в интересах вцех
детей ("U-M-i" - Dissertion Information Service). Университет Мичигана: University
Microfilms International, 1987.
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA, PEDAGOGIK INNOVATIKA
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
10
достаточно времени, и их обучали математике с раннего возраста.
Участники также ответили, что их родители в какой-то мере выражали
счастье и удовлетворение их успехом, и это способствовало росту
мотивации участников. Все участники сообщили, что у них есть
долгосрочные цели в области образования, такие, как завершение обучения
на бакалавриате с высоким средним баллом, магистерское образование,
докторская степень, внесение вклада в науку в своей области. Эти цели,
безусловно, являются следствием соответствующих бесед с родителями и
учителями об образовании. Мотивация является ключевой движущей силой
в любой деятельности человека1. Без нее успех не будет достигнут либо он
будет минимальным. В этом разделе мы рассмотрим, кто и как
воодушевляет и мотивирует наших участников. Для получения
информации об этих факторах, мы задали участникам несколько вопросов.
Первый вопрос касается жизни в раннем детстве. Родителей попросили
пояснить, как они действовали, когда их дети часто задавали им
определенные вопросы, поскольку известно, что соответствующие реакции
могут внести свой вклад в развитие навыков мышления, стимулировать
любопытство и сформировать определенные отношения и ценности,
которые могут оказать огромное влияние на дальнейшее развитие. Все
родители терпеливо старались ответить на все вопросы участников. Более
того, своими ответами они пытались внести свой вклад в обогащение их
знаний и построить определенные отношения, ценности относительно
обучения. Некоторые родители пытались давать указания своим детям,
чтобы те нашли ответы самостоятельно. Это объяснялось следующим
образом: “Мы пытались ответить на его вопросы и более подробно
объяснить ему некоторые вещи, которые были связаны с этими
вопросами, и мы давали ему указание найти ответы в окружающей среде
или в книгах”, – сказал один отец. Многие родители не были
удовлетворены найденными ответами, но они пытались усилить детское
любопытство, использовать его, чтобы сформировать определенную точку
зрения по отношению к определенным вещам, и некоторые из них
поручали своим детям самостоятельно искать информацию, которая их
1Акбаров А. Коррекция ошибок студентов боснийского университета при письме на
втором языке. Časopis za Jezik i Književnost (Журнал лингвистики и литературоведения).
Боснийское филологическое общество Босния и Герцеговина, 2011. – С. 149-164.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
11
интересует. Разумеется, такой подход может способствовать развитию
математического дарования. Когда родителей просили объяснить, как они
поощряют своих детей на развитие их математических навыков, они
ответили аналогично. Восемь родителей пытались внушить определенные
взгляды и ценности своим детям. Эти взгляды формируются посредством
бесед, наград, различных видов поддержки, и т.д. Только один из
родителей сказал, что он не сделал ничего особенного в этом плане.
Родители объясняли своим детям, что любой успех требует множества
усилий и настойчивости. Этот подход способствовал росту внутренней
мотивации наших участников. Следующее высказывание одного родителя
представляет из себя хороший пример поддержки участников: “Я сказал
им: «То, что вам нужно, это личная борьба за себя, за жизнь, за
выживание, за родителей, за свою страну и за все на свете. Борьба в
школе, всякий раз, когда вы в нее входите. Хорошими оценками в школе вы
поможете всем». Они восприняли это всерьез, и потом они поняли, что
хотят заниматься математикой. Своим успехом они воодушевляли себя и
нас на дальнейшую поддержку”, – сказал отец двух братьев. Родители
помогали детям распознавать и развивать различные интересы, сильные
стороны и энергию в разных направлениях. Они пытаются исключить
возможность того, что в детях может развиваться ощущение неудачи и
чувство неполноценности. Родители стараются поддерживать их в любой
ситуации и при каждой возможности. Родители спросили, каковы были их
ожидания, когда речь шла об образовании их детей. Часть родителей (трое)
не ожидала многого в отношении результатов обучения от своих детей. В
основном они были сосредоточены на текущей ситуации, и полагали, что
самое важное для их детей было работать и учиться, а результаты этих
усилий придут позже. Вторая часть родителей (трое) ответила, что они не
ожидали такого блестящего успеха от своих детей. Один из них пояснил
следующее: “Наши ожидания были более скромными по сравнению с тем,
чего он в действительности достиг”, – сказал один отец. Двое родителей
заявили, что их ожидания соответствовали способностям их детей и один
родитель сообщил, что он возлагал большие надежды, и они, в целом,
оправдались. Родители, как правило, не имели слишком больших
ожиданий, которые дети не могли бы оправдать, и, в случае не достижения
успеха, могли привести к развитию у детей низкой самооценки, что могло
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
12
снизить их мотивацию. Напротив, у некоторых родителей были
заниженные ожидания по сравнению с достигнутыми результатами. После
того, как ожидания были оправданы, родители выразили высокий уровень
удовлетворенности, в чем их дети находили дополнительный источник
энергии для новых успехов. Ожидания родителей были реалистичными и
стимулирующими, а сами родители были сосредоточены на текущей
работе, что было важно для детей, для обеспечения непрерывного процесса
успешного обучения и проявления упорства, и исходя из этого, разумеется,
были достигнуты высокие результаты. Таким образом, мы обнаружили, что
соответствующие ожидания оказывают позитивное влияние на развитие
математических способностей. Наши результаты схожи с результатами
исследований Цветкович-Лей и Секулич Мажурец (1998) о положительном
влиянии ожиданий родителей на развитие одаренных детей. Родителей
также попросили объяснить, как они поддерживали усилия своих детей.
Мы получили довольно схожие ответы. Родители уважают и ценят усилия
своих детей. Признательность выражалась в виде похвалы, различных
поощрений (подарки или торжества). Последний вопрос в этом разделе был
связан с чувствами родителей в моменты чрезвычайных успехов своих
детей. Ответы в этом случае были достаточно сбалансированными. Все
родители чувствовали себя счастливыми и гордыми, что
демонстрировалось разными способами (организация торжеств,
преподнесение подарков, семейные выезды и т.д.). Позитивная оценка
усилий детей и выражение родителями удовлетворенности их успехами,
разумеется, оказывали положительное влияние на будущую работу и
настойчивость наших участников. Родители всегда пытались действовать
мудро. Они прилагали усилия для того, чтобы их действия не оказывали
негативного влияния на мотивацию их детей. Родители постоянно
оказывали поддержку и выражали похвалу.
Контроль обучения одаренных студентов и совместная работа над
выполнением школьных заданий. Любая форма сотрудничества между
школами и родителями приносит положительные результаты в
академическом развитии и улучшении поведения детей. Мы попросили
родителей математически одаренных студентов объяснить, каким образом
они следят за обучением детей и консультируют их дома. На этот вопрос
родители ответили тремя способами. Четыре из них постоянно следили за
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
13
обучением и контролировали обучение своих детей в домашних условиях.
Один родитель осуществлял это время от времени. Два родителя делали это
только в начальных классах, и один не следил за обучением дома. Отец
двух братьев сообщил, что он редко следит за обучением дома, а в школе
регулярно. В случае контроля обучения в школе родители ответили схожим
образом. Все родители осуществляли контроль обучения своих детей в
школе. Три родителя отметили, что было бы целесообразно осуществлять
контроль, но не в качестве аудитора или инспектора. Из указанных ответов
можно понять, что почти все родители очень продуманно осуществляли
контроль обучения своих детей в школе и дома. Они не пренебрегали
обучением своих детей как на дому, так и в школе. Они также не впали в
другую крайность и не контролировали все действия своих детей и тем
самым не ограничивали и не отнимали у них свободу. Они заботились об
обучении своих детей, но в то же время они предоставляли им много
свободы и право организовывать свое обучение наиболее подходящем для
них образом. Мы рассматриваем этот подход как один из самых важных
факторов, способствующих исключительному развитию наших участников.
Следующий вопрос, который мы рассматривали как очень важный и о
котором спросили родителей, относится к работе родителей с детьми дома.
Мы хотели бы знать, помогали ли родители детям в обучении дома в целом
и оказывали ли они им особую помощь в математике. Кроме того, если они
оказывали такую помощь, мы попросили их объяснить, как они это делали.
Ответы были весьма различными. Три родителя ответили, что они не
помогали своим детям учиться дома. Они сказали, что в этом не было
необходимости, потому что их дети всегда были успешными в школе. Отец
двух наших участников заявил, что их мать просматривала тетради только
в начальных классах, а один из родителей сказал, что его сын, как правило,
учился без помощи родителей. Вторая часть родителей (пять) ответили, что
они помогали своим детям в математике и других школьных предметах.
Когда их спросили, как они помогали детям, ответы носили смешанный
характер. Некоторые из них помогали детям только в младших классах,
некоторые направляли детей на определенные источники, а некоторые
родители обучали своих детей математическим задачам. Так, пять
родителей непосредственно помогают своим детям учиться дома, а три или
четыре из них считают, что в этом нет необходимости. Родителей
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
14
спросили, обучают ли участники других студентов математике на дому.
Все родители ответили на этот вопрос положительно. Двое из них
отметили, что это было в порядке вещей и родители трех участников
сказали, что это случалось редко. На основе этих ответов мы можем
предположить, что обучение других детей способствовало развитию
математических навыков наших участников.
Соответствующий мониторинг обучения ребенка в школе и дома (не в
качестве авторитарного контроля), а также соответствующая помощь
родителей в обучении оказывают положительное влияние на развитие
математических способностей.
Талант и свобода. Родителям задали несколько вопросов для того,
чтобы получить информацию о наличии свободы в развитии участников
исследования. Мы хотели исследовать взаимосвязь между свободой и
независимостью в развитии математических способностей. Мы спросили
родителей о свободе выбора учебных материалов, методов обучения и
планирования времени для обучения и досуга.
Что касается первого вопроса, все родители сказали, что они не
вмешивались в выбор предметов обучения или содержания обучения.
Методы обучения также не были навязаны со стороны родителей. Только
два родителя указали, что они иногда предлагали некоторые вещи,
связанные со стратегией обучения (График № 3). В вопросе о свободе
выбора времени для обучения и игр, один родитель сказал, что в младших
классах он планировал время для своего сына, но позже он этого не делал.
Другой родитель сказал, что он работает с ребенком для того, чтобы
развивать рабочие привычки и его сын не может играть, когда он хочет.
Остальные родители (семь, в том числе отец двух братьев) сказали, что они
либеральны и дают детям право выбора времени для игр и обучения
(График № 3).
Из ответов видно, что наши участники имеют высокий уровень
свободы, когда дело доходит до выбора содержания обучения, методов
обучения и планирования времени, и это оказывает положительное влияние
на развитие математических способностей. Эта свобода предоставила им
независимость и возможность для творчества, но, как известно, без
свободы не может быть творчества. Таким образом, можно сделать вывод,
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
15
что для исключительного развития математических навыков необходима
свобода.
Мы спросили родителей, дразнили ли их детей обидными
прозвищами или подвергались ли они клеймению в связи с их
выдающимися успехами. Шесть родителей ответили на этот вопрос
отрицательно (в том числе отец двух братьев), или им не известно,
дразнили ли их детей в связи с выдающимися успехами в школе, и три
родителя ответили утвердительно, и подтвердили наличие негативных
прозвищ (График № 3). Эту проблему родители решали посредством
разъяснений, что другие дети только завидуют им из-за их
исключительного успеха, и советовали не обращать внимание на такие
провокации. Одна мать объяснила нам следующее: “Мы пытались
подчеркнуть, что эти прозвища придумывают завистливые люди, то есть
те, кто завидует успеху других, и что провокации служат им оправданием
для их неудач”. Хотя оба ответа не являются лучшими (поскольку
убежденность талантливых детей в том, что другие завидуют им и имеют
негативное мнение о них, может вызвать трудности в плане общения), они
внесли свой вклад в смягчение последствий для наших участников.
Мы пришли к выводу, что свобода наших участников не была
нарушена в аспекте использования обидных прозвищ и клеймении.
Соответствующее разговоры являются одним из способов устранения
последствий реакции на прозвища.
График № 3
Положительный
ответ
Отрицательный
ответ
Право
выбора:
Содержание
обучения
Право
выбора:
Методы
обучения
Право
выбора:
Время
обучения
Негативные
прозвища
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
16
Реакция родителей на ошибки детей. Родители по-разному
относятся к ошибкам своих детей, что также зависит от типа ошибки
(Акбаров, 2011). Реакция родителей на ошибки или неудачи может иметь
негативные последствия и может быть принята в качестве урока на
будущее. Например, физическое наказание может иметь только негативные
последствия и не может иметь положительных результатов1, в то время как
уместная беседа с детьми и извлечение уроков из ошибок может оказать
положительное влияние на детей с эмоциональной точки зрения и точки
зрения приобретения опыта. Иногда понимание родителей и адекватное
объяснение ошибок способствует пониманию ребенком допущенной
ошибки, и в будущем он/она будет более осведомлен, если столкнется с
похожими проблемами. Для того, чтобы получить информацию о том, как
родители ведут себя с участниками, когда происходят какие-то ошибки или
неудачи, мы задали им несколько вопросов. Первый вопрос был: Как вы
обычно ведете себя с ребенком, когда он/она отказывается выполнять ваши
указания? Шесть родителей сказали, что такие ситуации редки. Ответ
одного из родителей был: “Я не помню, чтобы они отказались выполнять
мои указания, но если что-то было трудно сделать, мы находили
взаимоприемлемый компромисс”. Один из родителей сказал, что такое
поведение не является редкостью. Он пояснил, что в таких ситуациях он
пытается спокойно поговорить с ребенком.
Родители, которые сказали, что у них редко случались ситуации,
когда их дети отказывались выполнять указания, они всегда спокойно
относились к этой проблеме, и никогда не пытались решить проблему
авторитарным способом. Родители разговаривали с детьми рационально и
приемлемым способом попытались устранить такое поведение. Они не
проявляли агрессию, гнев, и не связывали их таланты с асоциальным
поведением.
Мы можем сделать вывод, что поиск компромисса, понимания и
соответствующие беседы эффективны в решении проблемы отказа от
выполнения указаний со стороны математически одаренных детей, и что
эти стратегии оказывают положительное влияние на их развитие.
Следующий вопрос, который был задан родителям, касается
словесной критики наших участников. Ответы родителей могут быть
разделены на три категории. Пятеро из родителей сказали, что они редко 1Пехар-Звачко Л. Oduzeto djetinstvo. Зеница: Dom štampe, 2000.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
17
критикуют своих детей. Один из родителей сообщил, что он никогда не
критиковал своего ребенка. Родители трех наших участников отметили, что
они часто критикуют своих детей, и некоторые из них ответили
следующим образом: “Мы критиковали его, всякий раз, когда возникала
такая возможность. Я часто критиковал их, всякий раз, когда у меня была
возможность сделать это”.
Основываясь на эмпирические данные, мы видим, что родители
никогда не реагировали на действия детей, которыми они не были
удовлетворены, при помощи наказаний. Родители пытались повлиять на
успехи и поведение детей посредством разговоров. Эти стратегии были
очень эффективны в развитии математических способностей.
Вывод. Все математически одаренные участники родились, росли и
воспитывались в городских районах. Таким образом, можно сказать, что
дети в городских районах имеют более благоприятные условия,
способствующие развитию математического дарования. Наши участники
воспитывались в небольших семьях. Эти данные позволяют сделать вывод,
что семьи меньшего размера больше способствуют развитию
математического дарования, и большинство математически одаренных
детей являются первенцами. Родители наших участников, в большинстве
случаев высоко образованы. Эти данные относятся к обоим родителям.
Большинство родителей получили образование в области естественных
наук. Кроме этого, все участники происходят из семей с высоким
экономическим статусом. Все эти факторы оказали влияние на развитие их
математического таланта. Участников в основном поддерживали родители
и учителя. Кроме того, они получили поддержку друзей. Они часто
говорили с родителями о своей карьере. Родители давали советы, оберегали
их и обеспечивали всеми необходимыми учебными материалами и
условиями обучения. В младших классах родители обучали их
математическим навыкам. Поддержка родителей также проявлялась через
руководство, беседы, мотивирование, выражение счастья и
признательность за успех. Большинство родителей обеспечивали
достаточное пространство для обучения и соблюдали почти все остальные
требования, чтобы участники могли эффективно учиться. Мы полагаем, что
хорошие условия для обучения являются важным фактором,
способствующим заметному развитию математического таланта. Когда
участники демонстрировали признаки любопытства, родители одобряли и
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
18
поддерживали их, и не пытались их игнорировать. Родители иногда
направляли участников на поиск конкретных ответов в окружающей среде
или в книгах. Родители формировали позитивное отношение к науке,
обучению и работе в целом. Они убеждали участников разными способами
в том, что заниматься наукой очень важно. Они объясняли им, что успеха
невозможно достичь без упорства и трудолюбия. Ожидания родителей
оказывали положительное влияние на развитие математического таланта
наших участников. Их ожидания не были слишком высоки и недостижимы
для участников, они были оптимальными и мотивирующими. Если
участники оправдывали ожидания, родители выражали признательность,
она воодушевляла участников на дальнейшие достижения. Некоторые
родители не задумывались о своих ожиданиях, но они были сосредоточены
на текущих обязательствах и были убеждены, что усердный труд и
упорство приведут к успеху. Все эти подходы способствовали росту
интереса и достижению успехов в математике. Все родители следили за
обучением своих детей в школе. Часть родителей отметила, что более
целесообразно наблюдение, а не строгий авторитарный контроль. Эти
данные позволяют сделать вывод, что соответствующий мониторинг
работы и достижений математически одаренных студентов оказывает
положительное влияние на их дальнейшее развитие. В отношении ошибок
или неудач, большинство родителей в достаточной мере обсуждали с
детьми их ошибки, анализировали их и предугадывали их последствия.
Поскольку имели место обсуждения и консультации в случае ошибок
участников, мы делаем вывод, что данный подход был эффективным в
процессе развития математического дарования наших участников.
Родители не ограничивали участников в выборе содержания обучения.
Только два родителя давали советы относительно методов обучения.
Участники были свободны в выборе предметов, материалов, методов и
времени для обучения и эта свобода проявила себя как позитивный фактор
для развития математического таланта. Все участники выполняли роль
инструкторов для других детей и это способствовало развитию их
математических способностей. Проблемы с негативными прозвищами
решались родителями посредством соответствующих бесед и наставлений.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
19
ДИДАКТИЧЕСКИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ОБНОВЛЕНИЮ
СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ
Ачилова Н. К. (Туркменского ГПИ
им. С. Сейди, Туркменистан)
Abstract
This article describes the didactic requirements for renewal of curricula,
programs and textbooks for primary schools. It offers important and mandatory
requirements for the selection of subjects and their content in the preparation of
modern curricula, programs and textbooks.
Резюме
Maqolada boshlang‘ich maktablarning o‘quv rejalari, dastur va
darsliklarini yangilashga qo‘yiladigan didaktik talablar berilgan. Zamonaviy
o‘quv rejalari, dastur va darsliklarni tuzishda fanlarni va ularning mazmunini
tanlashga qo‘yiladigan eng muhim va majburiy talablar tavsiya etilgan.
Основные понятия: учебный план, учебная программа, современный
учебник, демократизация и гуманитаризация образования, личностно-
ориентированный подход обучения.
Содержание образования является важной проблемой в контексте
совершенствования школьного образования в целом. Как известно,
содержание образования прежде всего отражается в учебном плане,
программе и учебнике. При создании учебных планов и программ
приходится сталкиваться с рядом противоречивых требований. Например,
достижение научности материала при сохранении его доступности,
необходимости расширения состава образования при ограниченности
времени обучения, сохранение стабильности и, вместе с тем, постоянный
учет изменений, которые происходят в связи с научно-техническим
прогрессом и требованиями общества к образованию. Поэтому, по нашему
мнению, достичь оптимальности в построении учебных планов и программ
практически невозможно. С нашей точки зрения, особую важность
приобретает знание и учет составителями программ и учебников самых
важных и обязательных требований в отборе предметов и их содержании
по классам. К ним мы относим, прежде всего, разделение в учебных планах
двух компонентов: государственного и школьного.
Государственный компонент обеспечивает социально необходимый
для каждого человека объем и уровень знаний, умений и навыков.
В начальной школе – это овладение родным языком,
математическими знаниями и умениями, эстетическими предметами,
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
20
трудовым обучением и физической культурой. Примерное соотношение:
гуманитарный блок – 40-46%, природно-математический – 30-35%,
эстетический – 7-11%, оздоровительно-трудовой – 16-22%. Такое
соотношение практически существует в большинстве развитых стран мира.
Очень важно обеспечить в начальных классах именно общую
гуманитарную подготовку. Поэтому одной из определяющих целей
начальной школы является введение ребенка в мир духовной культуры
народа, в предметную и социальную среду общества. Чтобы осваивать этот
мир, младший школьник должен хорошо овладеть разными способами
коммуникации: речью, изобразительными средствами, моделированием, то
есть пользоваться знаковыми системами, передающими информацию,
позволяющими ориентироваться в окружающем мире и реализовать свои
познавательные возможности.
Для вступления в многообразные отношения, которые по мере
развития общества усложняются во всех странах, человеку необходима
фундаментальная отработка тех умений и навыков, которые считаются
общеучебными. Общеучебные умения и навыки многофункциональны, так
как они являются объектом усвоения и средством обучения, воспитания и
формирования личности. К ним мы относим организационные, логико-
речевые, познавательные, контрольно-оценочные. Например, по родному
языку это умение осмысленно и быстро читать, умение слушать и
воспринимать чужую речь, спрашивать и отвечать, высказываться в
определенной логической последовательности, грамотно писать, выявлять
умения читательской самостоятельности. Придавая большое значение этим
умениям, составляющим ядро функциональной грамотности человека,
нужно значительно усовершенствовать программы всех предметов,
обеспечивающих речевое развитие младших школьников. Школьный
компонент должен включать предметы на выбор, индивидуальные и
групповые занятия. Этот резерв времени, по нашему мнению, в начальной
школе может составлять до 20% учебного времени и предоставлять школе
возможность наилучшим образом реализовать региональные особенности и
условия, в которых работает школа, а также более углубленно изучать
предметы по желанию детей.
Учебные планы должны быть вариативны, вариативность должна
обеспечиваться на основе базового плана с учетом максимально возможной
учебной нагрузки. Выбор учебных планов и программ – это шаг к реальной
демократизации образования. Особое значение в содержании начального
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
21
образования мы отводим национальному компоненту, использованию
принципов народности, связи школы с духовной и материальной культурой
народа. В настоящее время возникают попытки создания авторских
программ и учебников, поэтому особенно важно учесть те требования,
которые обусловлены переменами в теоретико-методологическом
обосновании национальной системы образования.
Все эти функции содержания начального обучения в программе
должны быть представлены полно и конкретно. Под полным мы понимаем
включение в программу всех необходимых элементов содержания: знаний,
умений, способов действий, опыта творческой деятельности.
Конкретность программы предполагает отражение содержания
образования в единстве с процессом обучения, то есть выделение в кратком
виде последовательности усвоения ведущих видов деятельности по
предмету.
Объяснительная записка должна служить научным обоснованием
текста программы, раскрывать цели и задачи усвоения данного предмета,
его роль в учебном плане всей начальной школы, кратко охарактеризовать
состав содержания этого предмета и принципы организации его усвоения:
разъяснение того нового, что вносится в данную программу по сравнению с
предыдущими.
Очень ответственным делом является формулировка целей учебного
предмета. Необходимо достичь того, чтобы цели были сформулированы
четко и всесторонне. В первую очередь должны быть указаны цели,
вытекающие из функции учебного предмета, и его роли как части того или
иного цикла. Например, в начале необходимо указать цели математической
подготовки как части цикла. Это, безусловно, повышает целостность
обучения и раскрывает учителю перспективу предмета с точки зрения
преемственности. После целей, отражающих специфику предмета,
желательно указывать воспитывающие и развивающие цели предмета. К
сожалению, в проанализированных программах эти цели недостаточно
раскрыты и не отражают специфику предмета.
Нам кажется, что учитель должен указывать в программе принцип
выбора того или иного материала. Например, исходя из практических
потребностей и учитывая задачи развития речевых способностей, знания о
языке отбираются в соответствии с их значимостью для овладения
речевыми умениями, то есть функция предмета, выраженная в целях,
определяет отбор основного содержания.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
22
В объяснительной записке желательно указать, какой материал
учитель может изменять в учебном процессе. Например, указать
варьирование времени на изучение той или иной темы, дать
дополнительные указания для пользования программой в тех или иных
диалектных условиях, а по природоведению – возможности вариативного
изменения содержания в зависимости от географических и экономических
регионов страны.
Поскольку каждый предмет выполняет в учебном плане
специфическую функцию, в тексте программы нужно обязательно
подчеркнуть самое основное – то, что затем должно контролироваться.
В связи с этим нужно отметить и несовершенство контролирующих
функций в действующих программах. Не все цели и, соответственно,
задачи обучения внесены в контроль. Современное состояние программ не
позволяет осуществлять текущий и итоговый контроль. Считаем
необходимым акцентировать внимание на том новом материале, который
добавляется в требованиях к усвоению в каждом классе. А также в
объяснительной записке на основе дифференцированного подхода
необходимо указать объект контроля, виды деятельности и показатели.
Учебник пишется в строгом соответствии с программой, поэтому в
нем должны найти отражение все цели обучения по данному предмету. Это
очень важно, потому что хороший учебник – самый надежный путь
внедрения достижений педагогической науки, он делает обучение менее
зависимым от профессиональных способностей учителя.
В ходе начинающейся радикальной переработки содержания
учебников для начальной школы нужно глубоко осознать всю новизну
перестройки и совокупность научных требований к учебникам1.
Современный учебник должен удовлетворять таким дидактико-
методологическим требованиям как:
представлять научно достоверные знания в соответствии с
современным уровнем развития науки и общества;
развивать мышление учащихся, формировать основные
общеучебные умения;
способствовать возникновению и развитию положительного
отношения к изучаемому;
1Леднев В. А. Содержание образования: сущность, структура, перспективы. – Москва:
Высшая школа, 1991. – С. 223.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
23
обеспечить подготовку к самообразованию;
соответствовать возрастным особенностям, как по содержанию, так
и по используемым языковым средствам, приемам эмоционального
воздействия;
иметь четкое структурное членение, графическое и цветовое
выделение выводов, важнейших положений, ключевых понятий;
содержать достаточное количество удобно расположенных и
связанных с основными мыслями текста иллюстраций, облегчающих
восприятие, понимание и запоминание учебного материала;
содержать необходимое количество повторений, связок с ранее
изученным материалом по данному предмету и включать в себя
внутрипредметные и межпредметные связи;
обязательно включать в себя задания, стимулирующие развитие
самостоятельности, творческого подхода к поиску средств и методов
решения поставленных проблем;
иметь продуманное соотношение объема текста и внетекстовых
компонентов;
с полиграфической точки зрения нужно, чтобы все учебники для
начальной школы были одинакового формата, имели тонкий переплет с
полиэфирным покрытием, прочную брошюровку, четкие шрифты,
использовали 4 краски, реалистическое изображение рисунков с четкой,
выразительной прорисовкой деталей и т.д.
Главные функции начального звена – содержательная и
процессуальная подготовка к дальнейшему успешному обучению на
качественно новом уровне. Особенность – усиленное внимание к уровню
усвоения и формирования, который бы в совокупности обеспечивал
полноту знаний, прочность, осознанность, гибкость. Следовательно, нужно
целенаправленно обеспечивать в учебниках сочетание разных видов
упражнений и заданий, сочетание, которое удовлетворяет следующим двум
требованиям:
соответствует логике процесса усвоения знаний и формированию
умений: целенаправленно обеспечивает формирование всех качеств знаний.
обеспечивает процесс формирования у детей сложных
комплексных умений, что является вторым направлением в
конструировании методического аппарата учебников.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
24
Очень важно продумать, как полнее и последовательнее реализовать в
учебниках программу общеучебных умений и навыков: планирование,
умение задавать вопросы, умение слушать, выделять главное, обучение
способам проверки и самопроверки, умение действовать по аналогии,
самостоятельно делать выводы, обобщать на тематическом уровне,
пользоваться памятками, алгоритмами1.
К настоящему времени школьный учебник был ориентирован в
основном на информационную и отражательную функции, которые
закрепляли модель обучения: учитель передает знания, а ученик берет
готовое, овладевая ими на уровне усвоения – присвоения. Однако
демократизация и гуманитаризация образования требуют «личностно-
ориентированной модели учебного процесса». А это – антипод
традиционным педагогическим системам, рассчитанным на хороших
исполнителей, а не на сотрудничество всех участников учебного процесса2.
В связи с этим, составители современных учебников должны включать
задания, которые бы обеспечивали мотивационную и развивающую
функции учебников. Это требует разнообразия приемов, их воплощения в
зависимости от специфики содержания и возраста учащихся.
Личностно-ориентированная модель обучения обуславливает
определяющую роль диалогической системы для реализации
гуманистических основ, а также роль сотрудничества, а в некоторой мере и
соперничества. Поэтому в учебниках должны предусматриваться задания
для групповой, фронтальной и индивидуальной работы. Особенно важным,
по нашему мнению, является включение заданий на выбор, а также
материалов обязательных и необязательных. Все это усиливает
мотивационную функцию учебников.
Наиболее актуальной и сложной проблемой является содержание
образования, проблема критериев отбора учебного материала и его
дидактической организации: как согласовать соответствие учебников
основным целям изучения предмета? Как обеспечить доступность и
одновременно высокую информированность содержания, возможность его
использования детьми с разным уровнем развития? Как достигнуть
1Гельфман Э. Г., Холодная М. А. Психодидактика школьного учебника. Интеллектуаль-
ные воспитание учащихся. – Санкт-Петербург: Питер, 2006. – С. 57. 2Землянская Е. Н. Обучение в сотрудничестве // Учитель. – Москва, 2007. – № 3.
– С. 35-37.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
25
последовательности заданий в границах тем учебников и между классами?
Как сохранить систематичность, конкретность и меру, как отобрать и
показать различия точек зрения на одно и то же явление, событие?
Все эти вопросы имеют первоочередное значение в
совершенствовании учебников для начальной школы. Безусловным
признаком современного учебника является возможность его
использования для дифференцированного обучения. Для этого в учебниках
должны быть задания различного уровня сложности, ведь это основной
путь дифференциации в условиях массовой школы.
Современный учебник должен иметь выразительные признаки
определенных педагогических технологий. Для массовой школы это
должен быть доступный материал, для молодого учителя – образец
технологии педагогического руководства деятельностью учеников, чтобы,
пересматривая содержание учебника, учитель сумел увидеть будущий
сценарий организации учебной деятельности, то есть урока. Это будет
толчком к тому, чтобы уроки сохранились как развернутая учебная
деятельность, как поиск решения определенной учебной задачи. А для
ученика – это некое средство самостоятельного обучения, иными словами,
хороший учебник своим содержанием и формой может научить ребенка
даже без учителя, начиная с 2-3 класса, когда уровень знаний высокий.
Для этого структура учебника, его полиграфическое исполнение
должны давать четкое представление, чему и как нужно учиться по этому
учебнику, включать схемы, объяснения способов действий и др.
Этот подход может быть воспринят и как попытка сдержать
творчество учителя и создавать учебники типа самоучителя. Однако, если
речь идет об учебниках нового поколения, то, по нашему мнению,
технологичность моделей обучения в учебнике позволяет обеспечить его
опережающую роль по отношению к массовой практике. Ведь по замыслу
новые учебники должны синтезировать достижения педагогической науки
и авторские находки.
В качестве наиболее важных ученые выделили следующие
направления:
Мотивационное. Употребление в тексте различных средств
поощрения и поддержки самостоятельной работы, включение заданий на
выбор и самооценку, групповую и научную работу.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
26
Процессуальное. Умение автора спроектировать в тексте, заданиях,
схемах, памятках развернутый процесс самообучения: учить ученика
ставить и осознавать цель (что я делаю, для чего, с какой целью?), какие
есть способы выполнения этой работы, какие из них лучше для данного
задания, прогнозирование, обязательное понимание качества своей работы
(самооценка, самоанализ)1. Если учебник время от времени дает
возможность ребенку осознанно пройти через все эти звенья
самостоятельного обучения, то постепенно создается в его сознании
установка на самоорганизацию интеллектуальной работы, то есть ее
планирование, рациональное выполнение и самоконтроль.
И, наконец, третье направление. Это система заданий, которые учат
детей осознавать способы познания, мышления, то есть «мыслить над
мыслью»2. Сначала это происходит длительное время на уровне овладения
мыслительными операциями, то есть «азбука мышления» – анализ,
сравнение, обобщение, доказательство и др. А потом предусматривается
включение и выполнение на разном уровне сложности заданий на перенос
знаний и способностей действий в новую ситуацию. Именно «перенос»
является наиболее важным критерием сформированности умений, способов
действий.
Таким образом, современный учебник должен готовить ученика к
самообразованию. Одновременно он уже не является единственным
носителем учебной информации, то есть в содержании учебника ученик
должен находить ориентиры для дальнейшей работы в зависимости от
своих познавательных потребностей. Поэтому так важно, чтобы для
перспектив развития начальной школы в нашей стране постепенно начали
создаваться альтернативные учебники, учебные пособия и дидактические
материалы. Когда создается такой своеобразный рынок печатной
продукции для начального звена, станет реальной возможность
самостоятельности и творчества в создании новых типов школ.
1Зайцев В. Н. Практическая дидактика. – Москва: Народное образование, 2000. – С. 201. 2Сухомлинский В. А. Сердце отдаю детям. – Киев: Радянська школа, 1973. – Т. 1.
– С. 558.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
27
ГЕНДЕРНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ МОЛОДЕЖИ ОБ
АДАПТАЦИИ В БРАКЕ
Гафарова И. Г. (ТГПУ)
Abstract
This article presents the results of research on the perceptions of young
people about building a family.
Rezume
Maqolada yoshlarning oila qurish tо‘g‘risidagi tasavvurlarini ilmiy
о‘rganishga qaratilgan tadqiqot natijalari taqdim etilgan.
Основные понятия: брак, семья, супружеские взаимоотношения,
стабильность семьи, адаптация в браке.
Проблеме воспитания молодежи в Узбекистане уделяется огромное
внимание, доказательством этому является ряд нормативных документов и
трудов Президента Республики Узбекистан И. А. Каримова. В своих трудах
он говорит: «Мы ставим цель перед собой создать необходимые
возможности и условия для того, что бы наши дети росли не только
физически развитыми и духовно здоровыми, но и всесторонне гармонично
развитыми людьми, обладающими самыми современными
интеллектуальными знаниями, людьми в полной мере охватывающими
требования XXI века, в котором им предстоит жить и трудиться».1
Стабильная благополучная семья может функционировать только при
определенной подготовке молодых людей к совместной семейной жизни.
Молодые браки характеризуются первоначальным вхождением в мир друг
друга, распределением труда и обязанностей в семье, решение жилищных,
финансовых и связанных с ведением общего хозяйства и быта проблем,
вхождением в роли мужа и жены, деформированием личности, процессом
приобретения жизненного опыта, взросления и возмужания. Этот период
брачной жизни является самым трудным и опасным с точки зрения
стабильности семьи.2
Цель исследования заключалась в выявлении современных
представлений молодежи о супружеских взаимоотношениях, приоритетных
семейных ценностей в гендерном аспекте.
Некоторые исследователи выделяют первичную и вторичную
(негативную) адаптацию, соответственно, по первым двум стадиям жизни
1Каримов И. А. Мечта о совершенном поколении. – Ташкент: Шарқ, 1999. – С. 97. 2Психология счастливой жизни: http://psycabi.net/semejnaya-psikhologiya
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
28
семьи: по совсем молодому и просто молодому бракам (Ковалев С. В.,
1988)1.
Первичная адаптация супругов осуществляется в двух основных
видах их соотношений: ролевых и межличностных. Базовым для ролевых
отношений выступает представление о целях супружеского союза
(скрытых для сознания), в которых выражается мотивация супругов. Общая
мотивация семейного союза включает в себя четыре ведущих мотива:
хозяйственно-бытовой, нравственно-психологический, семейно-
родительский и интимно-личностный.2
Можно вступать в брак, в основном ориентируясь на него
преимущественно как на хозяйственно-бытовой союз, искренне считая, что
главное в семье — это хорошо налаженный быт и домоводство; как на союз
нравственно-психологический — желая найти верного друга и спутника
вашей жизни, хорошо понимающего именно вас; как на союз семейно-
родительский, исходя из того, что главная функция семьи есть рождение и
воспитание детей, или как на союз интимно-личностный — стремясь найти
желанного и любимого партнера по любви3.
В исследовании было использовано несколько методик, но я хочу
остановиться на результатах двух методик данного исследования: Тест
«распределение ролей в семье» и ЛСД (личностно семантический
дифференциал). И в сравнительно психологическом анализе показать
различия в гендерных представлениях о браке среди молодежи.
Тестирование ярко демонстрирует стереотипное разделение ролей в
семье, которое даже не нуждается в комментариях. Графическое
изображение показывает только одну точку соприкосновения в
тестировании – «материальное обеспечение семьи». Здесь мнение и
девушек и юношей совпадает, но в данном случае это может порождать
конфликт. Получается так, что те и другие считают, что и мужчина и
женщина должны одинаково обеспечивать семью материально. При
стереотипном разделении ролей одинаково обеспечивать семью
материально не реально.
Вывод по результатам данной методики:
– явно проявляется перспектива построения традиционной семьи.
1Ковалев С. В. Психология современной семьи. – Москва: Просвещение, 1988. – С. 112. 2Пейдж С. Супружеская жизнь: путь к гармонии. – Москва: Мирт, 1995. – С. 217. 3Обозова А. Н., Штильбанс В. И. Аксиомы супружества (Психология супружеских
отношений). – Санкт-Петербург: Питер, 2004. – С. 75.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
29
График №1
На графике 2 представлены результаты исследования по трем шкалам
(«хорошо зарабатывает», «верный муж/жена», «любит детей»). Сразу
хочется отметить единство мнения по третьей шкале «любит детей» - и
девушки и юноши, как в реальном так и в идеальном представлении о себе,
отмечают данное качество на 100%. И дело тут даже не в менталитете, это
просто нормально для здравомыслящего человека получившего
нормальное воспитание.
График №2
Но вот тема бюджета, финансового обеспечения семьи (первая шкала
по методике ЛСД и вторая шкала по методике «Распределение ролей в
семье») показательно отличаются. Получается так, что сталкиваются
традиционные взгляды с современными представлениями о финансовой
80
60
8070
60
30
7060 60
40 40
7060
40
во
спи
тан
ие
дет
ей
мат
ери
альн
ое
об
есп
ечен
ие
сем
ьи
эмо
ци
он
альн
ый
кли
мат
в с
емье
ор
ган
иза
ци
я
раз
влеч
ени
й
ро
ль
хо
зяи
на/
хо
зяй
ки
сексу
альн
ый
пар
тнер
ор
ган
иза
ци
я
сем
ейн
ой
суб
культу
ры
1 2 3 4 5 6 7
Девушки % Юноши %
21
86
18
9779 80 81 76
100 100 100 100
% % % %
Я-реал Я-идеал Я-реал Я-идеал
девушки юноши
1 Хорошо зарабатывает 2 Верный муж/жена 3 Любит детей
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
30
независимости супругов. Если мы, говорим о традиционных
представлениях, кто должен материально обеспечивать семью – это
мужчина. А женщина по традиционным представлениям, если
зарабатывает, должна зарабатывать немного меньше денег. Так мужчина по
природе будет себя чувствовать самодостаточным. И вот, по результатам
теста «Распределение ролей в семье» мы можем сказать, что наши
испытуемые претендуют на равноправие в материальном обеспечении
семьи, то есть проявление гендерного равноправия. А результаты по
методике ЛСД говорят об обратном – традиционные представления о
материальном обеспечении остаются в силе. Хотя обе группы испытуемых,
судя по результатам данной шкалы, не удовлетворены своим финансовым
положением.
Следовательно, чтобы семья была благополучной, эти представления
должны либо быть совместными, либо стать таковыми, чтобы поведение
одного супруга в его семейной роли не противоречило представлениям
другого супруга, и наоборот1.
Если один супруг считает главной одну из них, а другой — другую (а
домашние, вообще, третью), конфликты в семье неизбежны, особенно в
острые, переломные, кризисные периоды семейной жизни, когда
обнажаются главные бессознательные, истинные мотивы.2
На основании результатов данного исследования можно сделать
следующие выводы:
- девушки видят свою адаптацию в браке как самоутверждение,
борьба за власть, что больше соответствует построению семьи нуклеарного
типа;
- юноши видят свою адаптацию в браке в равном взаимодействии,
гармонии, что больше соответствует построению семьи эгалитарного типа;
- при отсутствии работы над своими представлениями, развития
эмпатии, толерантности возможно возникновение традиционной семьи по
подобию родительской.
Другими словами, гендерно-согласительное общение начинается с
преобразования себя, с разрешения в первую очередь своих внутренних
1Куц В. А. Социально-психологические различия между мужчинами и женщинами в цен-
ностно-мотивационных аспектах становления брачных отношений: дис. ... канд. психол.
наук. – Ленинград, 1978. – С. 42. 2Олейник Ю. Н. Исследование уровней совместимости в молодой семье // Психологичес-
кий журнал, 1986. – Т. 7. – № 2. – С 59-67. www.referater.ru
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
31
конфликтов и противоречий. Самонастрой на позитивное поведение имеет
основополагающее значение при налаживании контактов с
противоположным полом.
TA’LIM JARAYONIDA INTERFAOL О‘QITISH METODLARI VA
TEXNOLOGIYALARINING TUTGAN О‘RNI
Ibragimova G. N. (TDPU)
Abstract
In article the role of interactive educational technologies in developing of
creative activity of students are considered. Pedagogical and psychological tasks,
which should be solved in the process of creative thinking based on educational
technology are denoted
Резюме
В статье освещена роль интерактивных образовательных технологий
в развитии творческого мышления студентов. Обозначены психолого-
педагогические задачи, решаемые в процессе развития творческого
мышления на основе образовательных технологий.
Tayanch tushunchalar: interfaol texnologiyalar, ta’lim jarayoni, bilim,
kо‘nikma, malaka, shakllantirish, mustaqil о‘rganish, ijodiy faoliyat.
Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi
kunda kо‘plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib
bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bо‘limlarining
taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bо‘lsa, ikkinchi
tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda.
Bunday sharoitda yuqori malakali pedagoglarga qo‘yilgan talablar ortib
borib, barkamol avlodni asrlar davomida shakllanib kelgan umuminsoniy va
milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash layoqatiga ega, fanning fundamental
asoslarini, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy
tayyorgarligi yuksak darajada bо‘lgan hamda zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalarini amaliyotda qо‘llash kо‘nikma va malakasiga ega ijodkor
pedagoglarni tayyorlash talab etiladi1.
Zamonaviy axborot texnologiyalarini о‘quv jarayonida qо‘llash oliy ta’lim
tizimining tobora rivojlanib borayotgan muhim tendensiyalaridan biri
1Бегимқулов У. Ш. Педагогик таълим жараёнларини ахборотлаштиришни ташкил этиш
ва бошқариш назарияси ва амалиёти: пед. фан. док. ... дисс. – Тошкент, 2007. – Б. 3.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
32
hisoblanadi. Axborot texnologiyalarining rivojlanish darajasi, zamonaviy ta’lim
konsepsiyasi talabalarning uzluksiz tarzda mustaqil bilim olishlarini ta’minlash
mazkur texnologiyalarni takomillashtirishni talab qilmoqda. Zamonaviy axborot
texnologiyalarini ta’lim jarayonida qо‘llash uchun, birinchi navbatda, ulardan
eng samaralilarini tanlash talab etiladi.
Bugungi kunda talabalarni о‘quv jarayonining markaziga joylashtirish,
ularni shunchaki tinglovchidan faol subyektga aylantirishga qaratilgan о‘qitish
konsepsiyasi ilgari surilmoqda. Shu maqsadga erishish uchun о‘quv
dasturlarining mazmuni va о‘qitish texnologiyalari muntazam yangilanmoqda.
Kuzatishlarimiz shuni kо‘rsatadiki, har bir talaba pedagogika turkum
fanlariga nisbatan о‘zining individual yondashuviga ega. Individual о‘qitish
jarayoni professor-о‘qituvchilarga talabalarning о‘quv-biluv faoliyatlarini
vizuallashtirish imkonini beradi. Jumladan, multimedia texnologiyalarining
muhim jihati shundaki, ularda turli darajadagi axborotlar integrallashgan holda
ifodalanadi. An’anaviy о‘qitish jarayonida bо‘lgani kabi noan’anaviy ta’lim
jarayonida matnlar, jadvallar, illustratsiyalar bilan bir qatorda, talabalarni faol
rivojlantirish xarakteriga ega bо‘lgan nutq vositalari, musiqa, turli animatsiyalar
о‘z ifodasini topadi. Shu о‘rinda muhim ahamiyatga ega bо‘lgan yо‘nalishlardan
yana biri multimedia vositalarida audio hamda vizual axborotlarning parallel
tarzda talabalarga taqdim etilishidir. Mazkur texnologiya yordamida talabalar
AKT bilan о‘zaro muloqotga kirishishlarining yangi darajasi namoyon bо‘ladi.
AKTdan foydalanuvchi talabalar bir obyektdan ikkinchisiga о‘tish, savollar
tartibini idrok etish imkoniyatiga ega bо‘ladi.
Talabalarni faollikka, kreativ fikrlashga undaydigan texnologiyalardan yana
biri giper mediatexnologiyalardir. Ular multimedia bilan kо‘plab о‘xshash
jihatlarga ega. Shu bilan bir qatorda, saqlanayotgan axborotlarning nomuntazam
ifodalanishini ham anglatadi. Mazkur texnologiya matn ustida ishlashda bir qator
qulaylikka ega bо‘lib, tayanch ifodalarni osongina ajratish imkonini beradi. Ular
jumlasiga sо‘zlar, iboralar, ifodalar hamda ular orasidagi yaxlitlikni ta’minlovchi
biriktiruvchilarni kiritish mumkin.
Proyektorda namoyish qilinadigan ma’ruzalar bugungi kunda interfaol
о‘qitish jarayoniga muayyan darajada tatbiq etilmoqda. Interfaol о‘qitish
jarayonida teskari aloqani yо‘lga qо‘yish orqali interfaol texnologiyalarni
muvofiqlashtirish professor-о‘qituvchilarga talabalar uchun individual, betakror
ta’lim yо‘nalishini tashkil etish imkonini beradi. Zero, mazkur yо‘nalishlar
bо‘yicha talabalarning rivojlanishi individual xarakter kasb etadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
33
Har bir о‘quv mavzusi, bо‘limni о‘rganish jarayonida interaktiv
topshiriqlarni tuzish imkoniyatini ham alohida nazarda tutish talab etiladi, chunki
turli о‘quv fanlarini о‘zlashtirish jarayonida interaktivlikni ta’minlash alohida-
alohida texnologiyalardan foydalanishni taqozo etadi.
О‘quv jarayonida interfaol texnologiyalardan foydalanishda professor-
о‘qituvchilar jarayonning menejeriga aylanadi va talabalarga zarur vaqtda
yо‘naltirilgan kо‘mak berishga tayyor bо‘ladi. Shu bilan bir qatorda, talabalar
bilan faol muloqotga kirishishlari uchun vaqt yetarli bо‘ladi. Ular о‘quv kursini
о‘tish davomida talabalarga yakka tartibda maslahatlar beradi, har bir talabaning
muvaffaqiyatini ta’minlash maqsadida ularni nazorat qilishga erishadi.
О‘quv jarayoniga interfaol texnologiyalarni tatbiq qilish о‘qitishning
guruhli shaklini amalga oshirish, jamoa bо‘lib ishlash, hamkorlikda faoliyat
kо‘rsatish imkonini berib, talabalarning kasbiy rivojlanishlariga asos bо‘ladi.
Bunday sharoitda talabalar о‘quv kursini о‘zlashtirish uchun о‘z zimmalariga
katta mas’uliyat oladi.
Interfaol ta’limda о‘qituvchi о‘quv faoliyatning faol tashkilotchisi bо‘lib,
о‘quvchi bu faoliyatning subyekti sifatida namoyon bо‘ladi. Bunda о‘qitishning
maqsad va vazifalari, uning mazmuni va kutilayotgan natijalar bevosita ta’lim
oluvchining individual imkoniyatlari doirasida belgilanadi va shunga
moslashtiriladi. Interfaol ta’limni amalga oshirishning muhim vositasi interfaol
о‘qitish metodlaridir. Mazkur metodlar о‘quvchilarda axborotlarni о‘zlashtirish
jarayonidagi faollik, ijodkorlik, mustaqillikni shakllantiribgina qolmay, о‘qitish
maqsadlarining tо‘laqonli amalga oshishiga yordam beradi.
Shu nuqtayi nazardan qaralganda, talabalar bilan interfaol ishlashning har
bir shakli о‘ziga xos texnologiyalarni qо‘llash imkonini beradi. Jumladan:
1. Birgalikda juftliklarda ishlash: “Yuzma-yuz о‘tirib ishlash”, “Birga-ikki
va birgalikda ishlash”.
2. Kichik guruhlarda ishlash: “Akvarium” usuli.
3. Interfaol о‘yinlar: “Rolli о‘yinlar”, “Dramatiklashtirish”, “Qisqartirilgan
sudlovni tinglash”.
4. Munozara asosida о‘qitish texnologiyasi: “О‘z nuqtayi nazarimni
tanlayman” usuli kabilar1.
Yuqorida bayon qilingan fikrlardan kelib chiqqan holda oliy pedagogik
ta’lim jarayonida interfaol о‘qitish metodlari va texnologiyalaridan yaxlit va
1Йўлдошев Ж. Ғ., Усмонов С. А. Педагогик технология асослари. – Тошкент: РТМ, 2004.
– Б. 104.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
34
alohida-alohida foydalangan holda talabalarning kreativligini rivojlantirish
mumkin. Bunda professor-о‘qituvchilar talabalar guruhining о‘ziga xos
xususiyatlari va imkoniyatlarini aniq hisobga olishlari kerak, chunki mazkur
metodlar va texnologiyalar yordamida nazariy bilimlar va amaliy tajribalar bir
yо‘la о‘zlashtiriladi. Bu esa, о‘z navbatida, talabalarda kasbiy nuqtayi nazar,
dunyoqarash, nutq, mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan
bir qatorda, ularda pedagogik bilimlar va hodisalar ustida tanqidiy fikrlash
vujudga keladi. Natijada ular о‘zlarining individual ijodiy layoqatlarini rо‘yobga
chiqarish va amalga oshirish imkoniyatiga ega bо‘ladilar. Shuning uchun ham
interaktiv о‘quv vaziyatlarini shunday tashkil etish kerakki, talabalar yangi va
о‘zlashtirilgan bilimlar orasidagi bog‘lanishni aniq tasavvur etishlari lozim.
Natijada ular muayyan muammoning muqobil yechimlarini topadilar,
kashfiyotlar qiladilar. Hamkorlikda ishlash jarayonida turli vositalar yordamida
о‘zlarining shaxsiy g‘oyalarini shakllantiradilar.
Interfaol mashg‘ulotlar talabalarda kasbiy bilish faoliyati, kreativ
fikrlashga tayyorlikni ta’minlaydi. Bu talabalarning kasbiy moyilligi,
qiziqishlari, kasbiy yо‘nalishlarini egallashga bо‘lgan intilishlarida namoyon
bо‘ladi.
Shaxsni rivojlantirish, uni kreativ faoliyatga yо‘naltirish pedagogika,
psixologiya hamda falsafaga oid ilmiy manbalarning markaziy masalasi
hisoblanadi. Bunday faoliyat natijasida talabalar shaxslararo munosabatlarga
kirishadilar, tabiat boyliklariga ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish va
umuminsoniy qadriyatlarni о‘zlashtirish tajribasiga ega bо‘ladilar.
Falsafiy nuqtayi nazardan yondashganda shaxslararo munosabatlarning
asosini о‘zaro tenglik, hamkorlik, tabiatga nisbatan ehtiyotkorlik tashkil etadi.
Bunday vaziyatda hamkorlik subyektlari hisoblangan har ikkala shaxs о‘zaro
tenglik asosida о‘zgarish, ya’ni rivojlanish va ijodiy fikrlash imkoniyatiga ega.
Bunday holat ta’lim jarayoni subyektlari orasidagi interaktiv munosabatlarda
yaqqol namoyon bо‘ladi, chunki interfaol о‘qitish jarayoni insoniy asoslarga ega
bо‘lib, о‘zaro tenglikka asoslangan dialog metodi hisoblanadi.
Interfaol о‘qitish jarayonida talabalar mustaqil rivojlanish subyektlari
sifatida faollik kо‘rsatadilar. Talabalar yangi axborotlarga nisbatan shaxsiy
munosabatlarini bildirib, kasbiy tajribalarini boyitishga muvaffaq bо‘ladi.
Masalan, talabalarda kreativlikni rivojlantirishga yо‘naltirilgan metodlarni
qо‘llash jarayonida buni yaqqol kо‘rish mumkin. О‘z kasbiy tajribalarini oshirish
jarayonida talabalarning ichki quvvatlari namoyon bо‘ladi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
35
Interfaol о‘qitish jarayonida faoliyat shakllarini qо‘llashda keng kо‘lamli
improvizatsiya uchun yо‘l ochiladi va bu jarayon о‘zida har qanday usullar,
yо‘llar, ularni ishlab chiqish metodlari, о‘quv jarayonini tashkil etish va
takomillashtirish mexanizmlarini mujassamlashtiradi. Shuning uchun ham
mazkur jarayon quyidagi talablarga javob berishi kerak:
a) interfaol ta’lim jarayonini tashkil etish hamda uning sifatini tekshirish va
nazorat qilishda talabalarning tavsifnomalari, talablari, ehtiyojlari, о‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish;
b) interfaol о‘quv jarayonining barcha bosqichlarini amalga oshirishda
talabalar va professor-о‘qituvchilarning hamkorligini tashkil etish;
d) talabalarning о‘zlari uchun zarur bо‘lgan kasbiy kompetensiyani
egallashidagi faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik, yaratuvchilikni ta’minlash;
e) interfaol о‘qitish jarayonini bо‘lajak о‘qituvchilarning kasbiy faoliyatiga
imkon qadar yaqinlashtirish;
f) interfaol о‘quv jarayoni natijalarini amaliyotga tatbiq etish orqali
talabalarning istiqboldagi kasbiy faoliyatini rivojlantirish;
g) talabalarning kasbiy-pedagogik faoliyat sohasiga xos bо‘lgan
kompetensiyalarni egallash va о‘zlarini mustaqil rivojlantirishlarini ta’minlash
kabilar.
Kо‘plab ilmiy manbalarni tahlil qilish natijasida biz kasbiy-pedagogik
ta’lim jarayonida amalga oshiriladigan interfaol о‘qitishning о‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlashga muvaffaq bо‘ldik. О‘qitishning interfaol metodlari va
texnologiyalari talabalarning ta’limiy ehtiyojlarini qondirishga yо‘naltiriladi.
Jumladan:
1. Interfaol о‘qitish jarayonining mazmuni bо‘lajak о‘qituvchilarning
kasbiy bilimlarni egallash ehtiyojlari bilan bog‘liq bо‘lishi lozim. Bunda
talabalarning shaxsiy quvvatlari, nuqtayi nazarlari, bilim darajalarini aniq
hisobga olish talab etiladi.
2. Interfaol о‘qitish jarayonida talabalar о‘z kuchlariga nisbatan
qо‘shimcha ishonch hosil qilib, umuminsoniy qadriyatlarni о‘zlashtirib, о‘z
о‘quv faolyatilari uchun mas’uliyat hissiga ega bо‘ladi.
3. Treninglar, ishchan о‘yinlar yordamida talabalar muntazam tarzda о‘z
mavqelarini aniqlashga muvaffaq bо‘ladi, chunki jamoaviy ish shakli muntazam
tarzda о‘z mavqeini aniqlash, о‘z nuqtayi nazarlarini qat’iyat bilan himoya
qilishni talab etadi. Buning natijasida guruh a’zolari bilan kelishgan holda
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
36
umumiy yechimlar qabul qilinadi hamda talabalarda yaxlit jamoa bо‘lib ishlash,
bu jarayonda о‘z qobiliyatlarini namoyon qilish kо‘nikmalari shakllantiriladi.
4. Interfaol о‘qitish jarayonida talabalarning о‘zlari mustaqil tarzda kreativ
qobiliyatlarini namoyon qiladilar, faol tarzda kasbiy sifatlarni о‘zlashtiradi.
5. Talabalar о‘zlari о‘zlashtirgan bilimlarni va kasbiy sifatlarni
istiqboldagi faoliyatlarida qо‘llash kо‘nikmalarini izchil tarzda egallaydi.
6. Interfaol о‘qitish jarayonida vujudga keltiriladigan xayrxoh muhiti,
о‘zaro ishonch hamda hamkorlik talabalarning ijodiy yuksalishlari uchun qulay
imkoniyat yaratib, ularning kreativ qobiliyatlarini muntazam rivojlantirishga asos
bо‘ladi1.
Interfaol о‘qitish jarayoni talabalar faoliyatini ta’limning turli yо‘nalishlari
bо‘yicha tashkil etish imkonini beradi. Jumladan:
tashkiliy yо‘nalish: interfaol mashg‘ulotlar, treninglar, munozaralar,
ishchan о‘yinlar, matbuot konferensiyalarini tashkil etish va о‘tkazish;
faoliyatli yо‘nalish: muammolar ustida ishlashning individual usullarini
aniqlash, talabalar harakatlarining jadvalini tuzish, talabalarning mustaqil
faoliyatlarini yо‘lga qо‘yish;
refleksiya, ya’ni tahliliy yо‘nalish: xatolarni tahlil qilish, rejalar va
harakatlarga tuzatishlar kiritish kabilar.
Talabalarga interfaol ta’lim berish jarayonini quyidagicha amalga oshirish
mumkin:
talabalar faoliyatining mazkur bosqichida ularning kreativ jihatdan
rivojlanish ehtiyojlarini qondirish;
talabalarda kashfiyotchilik va innovatsion faoliyat kо‘nikmalarini
rivojlantirish;
talabalarni shaxsiy rivojlanishga yо‘naltirish kabi.
Kо‘rinib turibdiki, interfaol о‘qitish о‘quv jarayoni subyektlarining о‘zaro
tenglikka asoslangan dialoglarini taqozo qiladi.
Ma’lum bo‘ladiki, interfaol о‘qitish bilish faoliyatini tashkil etishning
maxsus shaklidir. О‘quv jarayoni tarzda amalga oshirilganda barcha talabalar
bilish jarayoniga tо‘laqonli tarzda jalb etiladilar. Mazkur jarayonda talabalar
о‘zlari bilgan narsalari, о‘y-xayollarini tahlil qilish imkoniyatiga ega bо‘ladi.
1Монахов В. М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного
процесса. – Волгоград: Перемена, 1995. – С. 152.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
37
ТЕХНОЛОГИИ ФОРМИРОВАНИЯ ЦЕННОСТНОЙ ОРИЕНТАЦИИ
СТАРШИХ ПОДРОСТКОВ НА ОСНОВЫ НРАВСТВЕННО-
ЭСТЕТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ
Асаматдинова Ж. (КГУ им. Бердаха)
Abstract
In given article actual problems of moral and esthetical upbringing based
on our national and human values are considered, the recommendations how to
educate teenagers with the aim of forming a valuable orientation are given.
Rezume
Maqolada yosh avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida
ma’naviy-estetik va axloqiy tarbiyalashning dolzarb masalalari o‘rganilgan,
shuningdek, unda katta yoshdagi o‘spirinlarning shaxs sifatida o‘zini anglashiga
yo‘naltirilgan tarbiya masalalari bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Основные понятия: нравственность, эстетика, национальные
ценности, воспитание, личность, деятельность, самопознание,
ценностная ориентация.
Личность, ее формирование, развитие и совершенствование - главный
приоритет в государственной образовательной политике, в которой
внимание акцентируется на необходимости1 нового подхода к содержанию,
технологии, методам и методике воспитания личности современного
поколения, оживления внеучебных форм этого воспитания, создания
интересных и содержательных программ, поиска и реализации
оптимальных, наиболее эффективных методов и приемов,
соответствующих психовозрастным особенностям воспитанников.
В нашей практике нравственно-эстетического воспитания старших
подростков с направленностью на формирование ценностной ориентации
личности учащимся предлагаются востребованные в данном возрасте,
интересные им по содержанию внеклассные занятия – «Познай Человека,
Себя – стань Личностью!».
Основная тематика этих занятий:
I. Перспективы занятий в становлении и развитии личности.
II. Главное о Человеке: внешне-эстетический, духовный облик,
социальная ценность. Образ Человека в фольклоре, литературе – поэзии,
1Каримов И. А. Гармонично развитое поколение – основа прогресса Узбекистана.
– Тошкент: Шарқ, 1998. – C. 5.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
38
искусстве (портретной живописи. Как беречь и охранять человеческое
чудо?
III. Познай себя – «Я», «собственное «Я» – совершенствуйся.
IV. Что есть личность? Как стать личностью? Как совершенствовать
свою личность?
К теоретико-практическим основам этого воспитания с указанной
направленностью относим следующие:
цель, задачи, направленность, содержание и благоприятные
условия внеучебных занятий для нравственно-эстетического воспитания
старших подростков с формированием ценностной ориентации личности;
факторы успешного практического решения проблемы –
технологические и методические;
связь методики с дидактикой;
основные методические аспекты решения проблемы; методическая
схема педагогического процесса;
психолого-педагогические факторы, обусловливающие успешное
практическое решение проблемы;
методы, приемы и способы, используемые в данном процессе.
Внеучебные занятия «Познай Человека, Себя – стань Личностью!»
могут обеспечить чрезвычайно благоприятные условия для нравственно-
эстетического воспитания старших подростков1 как фактор формирования
ценностной ориентации личности:
творческий подход учителя к содержанию занятий с вариацией их
тематики;
не столь регламентированная строгость в распределении часов;
свобода педагогического поиска, творчества, изыскания
педагогических новаций;
неторопливая и более тесная контактность с учащимися, более
дружелюбное общение с ними и взаимодействие;
возможность уделения большего внимания мотивационному
фактору, разнообразию информационно-познавательного материала,
понятийному «пространству» личности воспитанников, их нравственно-
эстетическому облику, совершенствованию этого облика, ценностным
ориентациям личности, их формированию;
1Аннамуратова С. К. Художественно-эстетическое воспитание школьников Узбекистана.
– Ташкент: Фан, 1991. – C. 23.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
39
возможность создания для старших подростков условий, чтобы
актуализировать свой нравственно-эстетический потенциал, личностно-
ценностные ориентации в различной интеллектуально-творческой
«продукции» (по интересу и способности), требующей активной
определенной самостоятельно-познавательной работы, положительно
влияющей на уровень их нравственно-эстетического воспитания и выбор
личностно-ценностных ориентаций;
возможность основательного прослеживания интеграции старшими
подростками приобретенных убеждений, знаний, понятий, представлений,
впечатлений и эмоций, словарно-понятийного и категориального запаса,
суждений и мнений – в личностно-ценностные ориентации;
возможность создания старшим подросткам условий для
самосоциализации своего нравственно-эстетического достижения,
личностно-ценностной ориентации – на разных уровнях общения,
отношений, деятельности, прослеживания при этом интериоризации
результатов данного воспитания в адекватное сознание.
Важными факторами в успешном практическом решении проблемы
являются технологический и методический факторы1.
I. Все занятия технологизируются – разрабатываются конструктивно
и структурно-содержательно. В основном по традиционно-технологической
схеме:
тема, цель, задачи, направленность;
технологический конструкт; содержание – в виде плана (простого,
сложного или тезисного; в ряде случаев посредством схемы);
перечень используемых методов, приемов и средств с выделением
основных; обозначение методических ориентиров, новаций; описание
способов и приемов включения учащихся в процесс приобретения новых
знаний;
обобщение изложенного материала, его закрепление;
задания по теме и предложение интеллектуально-творческих работ
– на выбор (с напоминанием требований к ним);
сообщение литературы по теме для самосовершенствования.
II. Методический фактор – «алгоритм конструирования и организации
воспитательного процесса», - частно-приоритетный подход к учебно-
1Азизходжаева Н. Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство.
– Ташкент: ТГПУ, 2005. – C. 34.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
40
воспитательному процессу, направленному на нравственно-эстетическое
воспитание старших подростков в системе внеучебных занятий – «Познай
Человека, Себя – стань Личностью!» – заключается в конкретно-
дидактическом, частно-предметном, теоретико-практическом подходе к
данному процессу.
В частную теорию данного воспитания (или частную дидактику)
входят:
установление познавательного, воспитательного и развивающего
потенциала данного внеучебного занятия со старшими подростками;
определение цели, задач, направления и содержания этих занятий;
выработка, в соответствии с целями, задачами, направлением и
содержанием методических приемов, способов, средств и частно-
конкретных организационных форм.
Важное значение имеет связь методики исследуемого воспитания с
дидактикой, с такими ее основными принципами, как:
системный подход к данному процессу, в котором чувственное
восприятие, понимание и усвоение знаний органически сливаются в
познавательном процессе, в учебной деятельности – происходит
взаимодействие чувств, мышления и практической деятельности в
познавательном нравственно-эстетическом процессе1;
сочетание педагогического управления с инициативой,
самостоятельностью и активностью воспитанников – старших подростков;
инновационный подход к реализации содержания учебно-
воспитательного процесса с учетом возраста, интересов, потребностей и
способностей старших подростков, где звенья процесса нравственно-
эстетического воспитания едины с его этапами и уровнями формирования
знаний, умений и навыков, результативными интеллектуально-творческими
«продуктами» учащихся, соответствующими заданному уровню
нравственно-эстетического воспитания старших подростков –
количественному и качественному;
усложнение и поступательность образовательно-воспитательного
процесса от более низкого до более высокого (сложного) содержания.
В нравственно-эстетическом воспитании, многогранном и достаточно
сложном, необходимо предусмотреть следующие методические аспекты:
1Асаматдинова Ж. Способы духовно-эстетического воспитания детей школьного
возраста. – Нукус: КГУ, 2013. – C. 28.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
41
целеопределенность и целесообразность, озадаченность;
организованность, планомерность, вместе с тем значимость;
проблемность процесса – постоянная активизация мышления
учащихся в плане нравственно-эстетического содержания, создание
условий для решения различных нравственно-эстетических и частно-
проблемных и ситуационных задач;
перманентность – непрерывность процесса нравственно-
эстетического воспитания учащихся с единством всех его этапов
(ступеней);
схема педагогического процесса нравственно-эстетического
воспитания старших подростков на внеучебных занятиях – «Познай
Человека, Себя – стань Личностью!» с направленностью на формирование
ценностной ориентации личности1:
соответствующая мотивация,
необходимая познавательная информация,
теоретико-практические занятия,
самоактуализация в заданиях, интеллектуально-творческих
работах,
самосоциализация на различных коммуникативных уровнях,
самооценка;
контролируемость внеучебного процесса нравственно-
эстетического воспитания старших подростков, его четкая направленность
на прогнозируемые результаты, их оценку; -продуктивность,
интенсивность исследуемого процесса;
использование оптимальных условий для привлечения на
мотивационной основе различной познавательной информации; при
широком использовании фольклора (узбекского), поэзии (лирики Востока),
мирового искусства и классической литературы, современного портретного
жанра живописи (Узбекистана)2;
комплексность процесса нравственно-эстетического воспитания
старших подростков – направленность данного процесса на решение
1Абдимуратов П. С. Каракалпакские народные традиции в нравственном воспитании
школьников. – Нукус: Каракалпакстан, 2013. – C. 58. 2Абдимуратов П. С. Каракалпакские народные традиции в нравственном воспитании
школьников. – Нукус: Каракалпакстан, 2013. – C. 38.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
42
проблем нравственно-эстетического воспитания старших подростков и на
формирование у них ценностной ориентации личности;
использование возможности и условий внеучебных занятий не
только в свободной регламентированности времени занятий, вариативности
их содержания, одновременных (индивидуально и на всех учащихся)
взаимосвязанных воздействий на конкретные и на все сферы личности
старших подростков;
рассмотрение результатов нравственно-эстетического воспитания
как комплексного образования – определенных знаний, соответствующих
умений, навыков и способностей; нравственно-эстетического кругозора и
конкретной эрудиции; интеллектуального, интеллектуально-творческого
развития учащихся; интересов, желаний, потребностей, умений, навыков и
способностей по приобретению предлагаемых и других знаний, к
самообразованию, самовоспитанию – нравственно-эстетическому,
целостному развитию личности; активности – познавательной,
интеллектуально-творческой, самообразовательной, социально-
коммуникативной, выбора старшими подростками нравственно-
эстетического воспитания базовых личностных ценностей – нравственно-
эстетических – для себя – как фундаментальных, значимых для жизни и
деятельности, обусловливающих развитие и воспитание личности в целом.
Таким образом, дидактика является главной теоретической основой
методики внеучебного нравственно-эстетического воспитания старших
подростков с направленностью на формирование ценностной ориентации
личности1, в то же время методологией и общепедагогическими
положениями решения исследуемой проблемы.
Психолого-педагогические факторы, обусловливающие успешное
практическое решение проблемы:
учет возрастной психологии старших подростков, их интересов,
духовных потребностей, способностей;
предусмотрение эмоционально-мотивационного фактора, прежде
всего, социально-личностной направленности;
использование яркого, эмоционально-познавательного, глубоко
содержательного, воспитательно-потенциального нравственно-
эстетического материала с приоритетом местного – узбекского фольклора
(особенно поговорок, пословиц), литературного материала – поэзии
1Аннамуратова С. К. Художественно-эстетическое воспитание школьников Узбекистана.
– Ташкент: Фан, 1991. – С. 13.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
43
(прежде всего, поэзии Ренессансного Востока – великих узбекских поэтов),
мировой классической литературы, изобразительного искусства (особенно
современной портретной живописи Узбекистана)1;
проведение бесед об этике-эстетике, психогигиене общения, в
целях бережного отношения к человеку как к природопрекрасной,
духовной, нравственной и социальной ценности;
активизация старших подростков на конкретно-творческие задания
по темам занятий (по желанию) и интеллектуально-творческие работы (по
разделам программы) – на выбор, по интересу с широким выбором тем,
видов и форм, с «видением» перспективы и реализации в социально-
коммуникативных условиях, с последующей самооценкой и получением
общественного мнения, в том числе, о нравственно-эстетическом облике
авторов социализируемых работ;
предвидение разнообразия эффективных методов, в том числе, их
комплекса, воздействующих на сознание, волю, чувства и поведение
старших подростков в достижении поставленной цели.
Это методы:
формирования нравственно-эстетического сознания личности
старших подростков – убеждение, внушение, объяснение, разъяснение;
чтение, рассказ, пересказ; беседа, собеседование, разговор, диалог,
дискуссия, диспут; пример, образец, алгоритм;
организации деятельности и формирования требуемого от старших
подростков нравственно-эстетического опыта, отношения, общения,
поведения, действий:
способы, предполагающие формирование необходимого гуманно-
этического общения с окружающими, такого же поведения, тех же
действий в различных социумах – повторение, упражнение, приучение;
педагогическое требование, мнение – коллективное и общественное;
задание, поручение, просьба предложение, совет, рекомендация,
воспитывающие ситуации (педагогические, ролевые; межличностные,
групповые);
способы стимулирования, ускорения определенных действий
учащихся;
мотивация, установка, прогнозирование, «перспективное видение»,
предвосхищение; разъяснение, объяснение, внушение;
1Қуронов М. Ўзбекистон умумтаълим ўрта мактабларида миллий тарбиянинг илмий-
педагогик асослари. – Тошкент, 1998. – Б. 29.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
44
поощрение, одобрение, похвала, выделение (учащегося как
наиболее активного), положительная характеристика (общая, подробная);
общественное мнение;
способы обучения, приобретения новых знаний (на занятиях,
самостоятельно), понятий и представлений (посредством словарно-
понятийной работы) – для достижения поставленных учебно-
воспитательных задач;
система последовательных, взаимосвязанных взаимодействий
учителя и учащихся – воспитанников:
методы организации и осуществления учебно-познавательной
деятельности – повторение, подражание, упражнение, приучение,
требование, мнение товарищей, различные ситуации нравственно-
эстетического содержания;
методы контроля и самоконтроля, самооценки, самоизучения,
самонаблюдения, самоанализа, самохарактеристики, самооценки;
методы стимулирования и мотивации - соревнования, достижения,
поощрения.
Используются методы:
репродуктивные – на воспроизведение старшими подростками
приобретенных знаний и выполнение действий по образцу, примеру,
алгоритму;
на решение задач: ситуативных (нравственно-эстетических,
проблемно-поисковых, частично-поисковых, «мини-исследовательских»
(под руководством учителя или самостоятельно);
самовоспитания – управление старшими подростками своей
познавательной деятельностью, своей интеллектуально-творческой
работой, своим общением, поведением, своим нравственно-эстетическим
самосовершенствованием: самоубеждение, самовнушение, самоприказ,
самообязательство, самоконтроль, саморегуляция, самоуправление,
самопроявление, самоотчет, самоанализ, самооценка, самопоощрение;
«педагогического сотрудничества» - взаимных действий,
деятельности учителя и учащихся во внеучебно-воспитательной среде,
стимулирующие нравственно-эстетическое воспитание старших
подростков, формирование ценностных ориентаций личности, проявление
инициативы и творчества учащихся1.
1Қуронов М. Ўзбекистон умумтаълим ўрта мактабларида миллий тарбиянинг илмий-
педагогик асослари. – Тошкент, 1998. – Б. 22.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
45
Используются различные приемы – отдельные действия (воздействия)
на учащихся, их деятельность, направленные на успешное достижение
поставленной практической цели, совершенствование нравственно-
эстетического воспитания старших подростков.
Приемы:
вариативной мотивации – личностной, учебной, социальной,
общественной, перспективно-жизненной;
разнохарактерного сообщения новой познавательной информации:
частичное чтение, мини-рассказ, краткий пересказ, воспоминание,
небольшой диалог, дискуссионная ситуация и др.;
восприятие, сравнение. Сопоставление, синтез, анализ,
систематизация, ранжирование;
обобщение, вывод, заключение, резюмирование – в процессе
познания человека, в том числе, его образа в литературе и изобразительном
искусстве, в портретном жанре, в процессе познания самого себя, изучения
личности, личностного самосовершенствования на нравственно-
эстетических ценностях, в результате изучения, отбора и классификации
(по значимости) упомянутых личностно ориентируемых ценностей (как
черт личности);
самоактуализация учащихся – в заданиях по темам занятий, в
интеллектуально-творческих работах по разделам программы внеучебных
занятий;
самосоциализация старших подростков по мере реализации своей
интеллектуально-творческой «продукции» на разных уровнях
коммуникативного общения в ученическом социуме;
самооценка старшими подростками уровня своего нравственно-
эстетического воспитания по заданным параметрам и требованиям к
ценностной (нравственно-эстетической) ориентации личности.
Рассмотренные теоретико-практические основы, традиционные,
нетрадиционные и инновационные, представляют собой значительную
теоретико-практическую базу для успешного решения проблемы
нравственно-эстетического воспитания старших подростков на внеучебных
занятиях – «Познай Человека, Себя – стань Личностью!».
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
46
TA’LIM TIZIMIDA GENDER YONDASHUV: MUAMMO VA
YECHIMLAR
Qurbonova G. M. (TDPU)
Abstract
Education based on gender and equality is an important component of
social development. In this article, based on research and statistics lit the impact
of gender mainstreaming on the effectiveness of education.
Резюме
Образование, основанное на гендерных особенностях и равенстве,
является важным составляющим развития общества. В настоящей статье на
основании научных и статистических данных освещено влияние
гендерного подхода на эффективность образования.
Tayanch tushunchalar: gender yondashuv, gender farqlar, ijtimoiy-
iqtisodiy tahlil, milliy va umumbashariy qadriyatlar, ijtimoiy institutlar.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar jamiyatimizning
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ma’rifiy jihatdan jahonning eng
rivojlangan mamlakatlari qatoridan о‘rin olishida о‘zining ijobiy natijalarini
bermoqda. Mana shunday о‘zgarishlar barcha jabhalarda bо‘lgani singari ta’lim-
tarbiya tizimida ham izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Mamlakatimiz
mustaqillikka erishgach, qadriyatlarimizni tiklash, о‘zligimizni anglash,
о‘quvchilar dunyoqarashida milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, ta’lim
tizimini qayta qurish, har tomonlama yetuk, zamonaviy talablarga javob
beradigan mutaxassis kadrlarni tayyorlash bosh vazifa qilib qо‘yildi.
XXI asr axborot asri deb e’tirof etilayotganligi bejiz emas. Negaki, jamiyat
shaxsning bilimdonligi va tadbirkorligiga tayanib, rivojlanadi hamda taraqqiy
topadi. Gender farqlar va tenglik asosida tashkil etilgan ta’lim jarayoni esa
jamiyat taraqqiyotiga muhim hissa qо‘shib, о‘quvchi shaxsining madaniy,
ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik jihatdan barqaror rivojlanishi uchun zarur tarkibiy
qism sifatida maydonga chiqadi. Mamlakatimizda о‘tgan asrning oxirlariga kelib
ta’lim jarayonida gender farqlar va о‘xshashliklarni hisobga olish haqidagi
fikrlar ilgari surila boshlandi. Aslida gender feministik nazariyaning davomi
sifatida vujudga kelgan yondashuvdir. “Feminizm − (fransuzcha “feministe”,
lotincha “femina” − “ayol”) jamiyatdagi ijtimoiy voqealar hosilasi sifatida
о‘rganuvchi oqim”1. Genderga oid qarashlarning g‘arb mamlakatlarida keng
1Фалсафа: қомусий луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 427.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
47
yoyilishida Simone de Bovuar va Keyt Millett tadqiqotlari muhim о‘rin tutdi.
Simone de Bovuarning “Ikkinchi jins” (1949) kitobida ifodalangan g‘oyalar
zamonaviy gender nazariyasiga asos bо‘lib xizmat qildi.
YUNESKOning 1998-yil 9-oktabrdagi anjumanida, oliy ta’lim tizimining
maqsadi – zо‘ravonlik va zulmdan xoli bо‘lgan jamiyatni barpo etish ekanligi
e’tirof etildi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun yangi pedagogik
texnologiyalar va zamonaviy usullarni qо‘llagan holda о‘quv dasturlarini qayta
ishlab chiqish zarurligi qayd etilgan. Yangidan ishlab chiqilgan о‘quv
dasturlarida erkak va ayollar tengligi, qolaversa, barcha fanlarning gender
omillari hisobga olingan. Jahon amaliyotiga asoslangan mazkur dastlabki
urinishlar BMT “Taraqqiyot” dasturi, YUNESKO, “Ochiq jamiyat”, “Kо‘mak”
jamg‘armasi instituti tomonidan qо‘llab-quvvatlangan edi. Natijada gender
tadqiqotlari kursi MDU, Xarkov universiteti va MDH davlatlarining qator oliy
о‘quv yurtlari dasturlariga joriy etildi.
BMT Bosh Assambleyasining 2000-yildagi “Xotin-qizlar – 2000: Gender
tenglik, taraqqiyot va tinchlik” mavzusidagi maxsus sessiyasi materiallari, Jahon
banki tomonidan tayyorlangan tadqiqotlar shuni kо‘rsatmoqdaki, iqtisodiy
rivojlanish bilan gender tenglik о‘rtasida uzviy bog‘lanish mavjud. Mazkur
muammoning jamiyat taraqqiyotida muhim о‘rin tutishini sо‘nggi yillarda
Germaniya va boshqa Yevropa mamlakatlarida ushbu sohaga bо‘lgan
qiziqishning ortib borayotganligi misolida ham yaqqol kuzatish mumkin.
О‘zbekistonning ba’zi oliy ta’lim muassasalarida 2001-yildan boshlab,
tashabbuskor о‘qituvchilar tomonidan maxsus kurslar shaklida gender
tadqiqotlarining u yoki bu jihatlarini yorituvchi ma’ruzalar о‘qilmoqda. Bu
boradagi tajribalar talabalarning gender tadqiqotlariga qiziqishi kuchli ekanligini
kо‘rsatdi. Respublikamiz oliy ta’lim muassasalarida gender tadqiqotlarining
о‘rganilishi bо‘lg‘usi mutaxassislar tafakkurining dunyodagi eng yangi tahliliy
yutuqlar asosida shakllanishigagina emas, balki mazkur sohaning О‘zbekiston
ilm-fanida yanada rivojlanishiga yordam berishi, shubhasiz.
Gender farqlar hamda о‘xshashliklar ta’lim jarayonida qiz va о‘g‘il bolalar
о‘quv faoliyatidagi о‘xshashlik va farqlarni hisobga olishga asoslanadi. Bu esa,
о‘z navbatida, о‘quv jarayoni samaradorligini ta’minlashga yordam beradi. U
yoki bu jinsga mansublik о‘quvchi shaxsining imkoniyatlarini belgilaydi. Qiz va
о‘g‘il bolalar orasidagi gender farqlar va о‘xshashliklarni hisobga olishga
qaratilgan tadqiqotlar amalda gender pedagogikasi hamda psixologiyasida bir
qadar keng kо‘lamda amalga oshirilmoqda. Bu, ayniqsa, jinsiy tarbiya hamda bu
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
48
jarayonda ruhiy imkoniyatlarni hisobga olish yо‘nalishida yaqqol kо‘zga
tashlanadi. Jinsga asoslangan ta’lim-tarbiya о‘quvchini kelajakdagi hayotga
tayyorlashda har tomonlama ta’sir kо‘rsatadigan ta’limiy-tarbiyaviy, ma’rifiy
vositalar yig‘indisidir.
Hozirgi о‘quv-biluv jarayonida gender farqlar va о‘ziga xosliklarni hisobga
olish, tabiiy pedagogik hodisa sifatida e’tirof etilmoqda. О‘quv-biluv jarayonida
gender farqlarga oid о‘ziga xosliklarni hisobga olmasdan turib, ta’lim
natijasining samaradorligini ta’minlash mumkin emasligi barcha mutaxassislarga
ayon bо‘lmoqda. Ayniqsa, ruhshunoslar bu sohada bir qator yutuqlarni qо‘lga
kiritmoqda.
Gender konsepsiyasi ijtimoiy-iqtisodiy tahlil kategoriyasi sifatida MDH
mintaqasida rivojlanmoqda. Ayni paytda, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Ukraina va sobiq Ittifoq hududidagi boshqa respublikalarda gender tadqiqotlari
kursini oliy о‘quv yurtlari о‘quv dasturlariga joriy etish borasida qator yutuqlar
qо‘lga kiritilgan. Bugungi kunda pedagogika fanida erishilayotgan eng muhim
yutuqlardan biri gender tenglik va farqlar asosida ta’lim berish imkoniyatlarining
ochilayotganligidir. Bu hodisa ta’limni gumanitarlashtirish nuqtayi nazaridan
ham alohida qimmatga ega. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ta’lim
tizimidagi gender tenglikni ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilgan. 1997-
yilda qabul qilingan “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonun asosida barcha о‘quv
muassasalarida ta’lim oluvchi, kasb tanlovchi о‘g‘il va qiz bolalarning teng
huquqliligi ta’minlangan. 2004-2005-о‘quv yillarida maktabda ta’lim oluvchi
о‘g‘il va qiz bolalar soni qariyb bir xil bо‘lib, bu 51% о‘g‘il va 49% qiz bolalarni
tashkil etgan edi. О‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida bu tafovut oshib
boradi. Akademik litseylarda о‘qiydigan о‘g‘il bolalar soni 64% va qiz bolalar
36%, kasb-hunar kollejlarida esa о‘g‘il bolalar 53%, qiz bolalar 47%ni tashkil
etmoqda1.
Oliy о‘quv yurtlariga kiruvchi о‘g‘il bolalar soni ham qiz bolalarga
qaraganda kо‘proq. Buning sababi oliy ma’lumotli ayol va qizlarning ishlash
imkoniyatlari erkaklarnikiga qaraganda kamroq ekanligidadir, chunki ota-onalar
ularning о‘qishiga sarflanadigan mablag‘ni kam samarali, oila budjetiga salbiy
ta’sir kо‘rsatadi, – deb hisoblaydi. Rasmiy statistika ma’lumotlari О‘zbekistonda
ta’limning yuqori bosqichlari, shu jumladan, akademik litseylar va oliy о‘quv
yurtlarida gender balansi muammolari mavjudligi va ularni yaxshilash
1Доклад по целям развития тысячелетия. Узбекистан 2006. Представительство ООН в
Узбекистане. – Ташкент. [email protected].
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
49
zaruriyatini kо‘rsatdi. Istiqlolga erishilgan dastlabki yillardan boshlab
О‘zbekiston hukumati tomonidan bu tendensiyani bartaraf etish va barcha
jabhalarda ayollar mavqeini kо‘tarish borasida sezilarli sa’y-harakatlar amalga
oshirilmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayonida о‘g‘il va qiz bolalarning jamiyat va
oiladagi mavqelarini anglatish, ularni oila va jamiyat hayotiga tо‘g‘ri
tayyorlashga dolzarb masalalardan biri sifatida qaralmoqda. Shu ma’noda,
О‘zbekiston hukumati 1995-yil 4-15-sentabrda Pekin shahrida bо‘lib о‘tgan
xotin-qizlar ahvoli bо‘yicha tо‘rtinchi umumjahon anjumanining yakuniy
hujjatlarida qabul qilingan qarorlarga to‘la qо‘shiladi1. Chunonchi, mazkur
qarorning 12-bandida: “Xotin-qizlar imkoniyatlarini kengaytirish va ahvolini
yaxshilashga, jumladan, fikrlash, e’tiqod, din va qarashlariga, axloqiy, ma’naviy,
ruhiy va intellektual talablarining individual tarzda yoki boshqalar bilan birga
qondirilishiga, natijada jamiyatda о‘z hayotini orzu-istaklariga mos ravishda
shaklantirishda о‘z salohiyatini tо‘liq namoyon etilishini kafolatlashga
qо‘shilishimizni tasdiqlaymiz” deyilgan. 27-bandda esa: “Xotin-qizlarga bazaviy
ta’lim, uzluksiz ta’lim, xat-savodga о‘rgatish, kasb-hunarga tayyorlash va
birlamchi tibbiy insonparvarlik yordamini kо‘rsatish orqali tо‘xtovsiz iqtisodiy
о‘sishni rag‘batlantirish” g‘oyalari bayon etilgan. 30-bandda esa: “Xotin-qizlar
va erkaklar uchun ta’lim va tibbiy yordam olishga keng imkoniyatlar yaratish va
ushbu sohalarda ularga teng munosabatni ta’minlash, xotin-qizlarning jinsiy va
reproduktiv salomatligini yaxshilashga, shuningdek, ularning ma’lumot
darajasini yaxshilashga erishish” haqida fikr yuritilgan2.
О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ta’lim tizimidagi gender
tenglikni ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilgan. 1997-yilda qabul qilingan
“Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonun asosida barcha о‘quv muassasalarida ta’lim
oluvchi, kasb tanlovchi о‘g‘il va qiz bolalarning teng huquqliligi ta’minlangan.
О‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning
“Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish prinsiplari” 3.3.1. bandida
“ijtimoiy-iqtisodiy tahlil inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga
nisbatan bо‘lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va
1Ўзбекистон – Пекин Платформаси ва ҳаракат Дастури (ППҲД), БМТнинг “Хотин-қизлар
ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида” Конвенцияси
(CEDAW), минг йиллик ривожланиш мақсадларига эришиш (MDGs) асосида гендер
тенглигига эришиш йўлида. – Тошкент. [email protected], [email protected] 2Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятини қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-
тадбирлари тўғрисида: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 25 майдаги
Фармони // Халқ сўзи, – Тошкент: 2004 йил, 26 май.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
50
umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof-
muhit о‘zaro munosabatlarining uyg‘unlashuvi” nazarda tutilgan1.
Gender muammosi faylasuf, jamiyatshunos, antropolog, tilshunos,
adabiyotshunos, psixolog hamda pedagoglarning e’tiborini о‘ziga jalb qilmoqda.
Genderning psixologik jihatlari taniqli ruhshunoslar: Z. Freyd, T. Parsons,
R. Stoller, Sh. Bern, A. Bandura, Simona de Beuvar, A. Klima, S. Kon,
A. Usmanova, I. S. Kletsina, E. G‘oziyev, O. Abdusattorova, X. R. Haydarova;
sotsiologiyaga oid qirralari: E. Goffman, A. Kolstkorova, A. Zdravomislova,
R. Xof, A. A. Tyomkina, G. K. Zaysev va A. G. Zaysev, G. B. Urazaliyeva;
falsafaga oid tomonlari: Voronina, D. Zimmerman, S. G. Ayvazovalar, Keyt
Uest, I. Jerebkina; antropologiya bilan bog‘liq jihatlari: Y. R. Yarskaya-
Smirnova, pedagogikaga oid ayrim qirralari: L. Shustova, P. Repkina,
R. Safarova, G. Akramovaning ishlarida yoritilgan. Ta’lim tizimi jamiyatda
nafaqat texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot omili, balki ma’naviy va
iqtisodiy rivojlanishning muhim strategik vositasi sifatida alohida ahamiyat kasb
etadi. Shu bois mustaqil mamlakatimizda ta’lim sohasiga yil sayin katta e’tibor
qaratilmoqda. Mazkur vazifa ta’lim tizimining barcha bosqichlari: maktabgacha
ta’lim muassasalaridan tortib oliy ta’limning yuqori bosqichlarigacha bо‘lgan
bо‘g‘inlar zimmasiga yuklatilgan. Genderni belgilashga nisbatan mavjud
yondashuvlar va nuqtayi nazarlarning xilma-xilligiga qaramay, ikkita
konsepsiyani ajratib kо‘rsatish mumkin:
1) genderning ijtimoiy tuzilishi nazariyasi;
2) gender tizimi nazariyasi.
Genderga ijtimoiy jihatdan bо‘lgan yondashuv quyidagilardan iborat
bо‘ladi: biologik nuqtayi nazardan jins muayyan jamiyatda qaror topgan jinsga
xos bо‘lgan vazifalar va о‘g‘il hamda qiz bolalarning о‘ziga xos xatti-harakatlari,
о‘zaro hamkorligining ijtimoiy me’yorlari bilan bog‘liq bо‘lgan turli-tuman
kо‘rinishlari. О‘g‘il va qiz bolalarning о‘zaro hamkorligi tushunchasi R. Xof
tomonidan kiritilgan bо‘lib, о‘g‘il va qiz bolalarning ma’naviy-madaniy
qiyofalarini ifodalaydi. Ushbu yondashuvga muvofiq ravishda gender muayyan
jamiyatda qaror topgan ijtimoiy munosabatlarning о‘lchovi sifatida namoyon
bо‘ladi2.
1Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // www.lex.uz 2Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. – Москва: РГТУ, 1999.
– С. 23-53.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
51
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning oliy ta’lim tizimida talabalar tomonidan
о‘rganilishi gender yondashuv asosida talaba-qizlarning ijtimoiy faolligini
rivojlantirishga kо‘mak beradi. Oliy ta’lim tizimida о‘qitiladigan milliy istiqlol
g‘oyasi, ma’naviyat asoslari, jamiyatshunoslik, madaniyatshunoslik, О‘zbekiston
tarixi, pedagogika tarixi, dinshunoslik kabi fanlar talabalarning ijtimoiy faolligini
oshirishga imkoniyat yaratib, jamiyatga adaptatsiya jarayonini mukammal-
lashtiradi. Gender nazariyasi ta’lim jarayonida o‘g‘il va qiz bolalarga xos
xususiyatlarni farqlash masalasiga turli nuqtayi nazardan yondashadi. Bu
yondashuvda jinslar о‘rtasidagi asosiy farqlar ijtimoiy о‘ziga xosligida namoyon
bо‘ladi. Ushbu farqlar jamiyatda ijtimoiy institutlar, me’yorlar va madaniy
qarashlar vositasida shakllangan. Bunda gender farqlarning ijtimoiy jihatlari
muhim ahamiyatga ega. Gender tabaqalashtirish jamiyat va ta’lim tizimida
ijtimoiy-pedagogik jihatdan insonparvarlik tizimini rivojlantirishga asos bо‘ladi.
Hozirgi davrda oila, ta’lim, din, madaniyat kabi jamiyatdagi ijtimoiy
insititutlarning о‘quvchi va talaba-qizlarning ijtimoiy faolligini rivojlantirishdagi
tarbiyaviy ahamiyati mazkur jarayon samaradorligini oshiradi. Bugungi kunda
pedagogika fanida erishilayotgan eng muhim yutuqlardan biri gender tenglik va
farqlar asosida ta’lim berish imkoniyatlarining ochilayotganligidir. Bu hodisa
ta’limni gumanitarlashtirish nuqtayi nazaridan ham alohida qimmatga ega.
Mazkur maqsadni amalga oshirish jarayonida mavjud о‘quv dasturlarini yangi
pedagogik texnologiya va zamonaviy usullarni qо‘llagan holda takomillashtirish
eng birinchi vazifa hisoblanadi. Takomillashtirilgan о‘quv dasturlarida о‘g‘il va
qiz bolalar tengligi, qolaversa, barcha fanlar bо‘yicha о‘quv materiallarining
gender tenglik va farqlar asosida belgilab berilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Bunday ta’lim jarayoni yangi о‘quv vositalari, ya’ni metodik materiallar va
didaktik ishlanmalar yaratishni talab qiladi. О‘z navbatida, о‘quv-metodik
materiallar nazorat vositalari bilan bog‘liq ravishda tanlanishi lozim.
О‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-intellektual hayotida tub
о‘zgarishlar sodir bо‘layotgan hozirgi kunda о‘quv jarayonini shaxsning gender
tengligi va farqlari asosida tashkil etish masalasi ham pedagogik jarayon va
tadqiqotlarning tarkibiy qismiga aylanishi kerak, chunki о‘quv jarayonlari orqali
jamiyatda erkak hamda ayol orasidagi ijtimoiy munosabatlar qaror topadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
52
ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СИСТЕМА ФОРМИРОВАНИЯ ДУХОВНО-
НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ У МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
(материалы исследования)
Исломова Г. Т. (ТГПУ)
Abstract
The pedagogical system of formation of spiritual and moral qualities at
younger schoolchildren and short recommendations about its realization in
practice is presented in article.
Rezume
Maqolada kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy
fazilatlarni shakllantirishning pedagogik tizimi taklif etilgan hamda uni amalga
oshirish bo‘yicha ayrim tavsiyalar berilgan.
Основные понятия: духовно-нравственные качества, критерии и
уровни их сформированности у младших школьников; социально-
педагогические условия.
Вопросы нравственного развития, воспитания совершенного человека
волновали общество во все времена. Присвоение каждой личностью
совокупности культурных ценностей определяет меру ее развития,
социализации, гуманизации, уровень интеллигентности. Фундамент
культуры составляет духовное начало, поэтому она и является источником
нравственного становления, воспитания подрастающего поколения.
Нами была предпринята попытка изучить состояние работы по
формированию духовно-нравственных качеств у младших школьников.
Анализ результатов анкетирования 27 учителей, 67 родителей и опроса 108
младших школьников свидетельствует о том, что из-за отсутствия научно
обоснованной педагогической системы формирования духовно-
нравственных качеств у младших школьников и методических
рекомендаций по ее реализации учителями начальных классов данная
работа осуществляется эпизодически и, как следствие, младшие школьники
не усваивают в достаточном объеме знания о нравственных понятиях, что,
несомненно, сказывается на уровне их нравственного сознания, на его
проявлении в различных видах деятельности, а значит и на гармоничном их
развитии в целом.
Для устранения данного пробела нами была разработана и
экспериментально апробирована педагогическая система формирования
духовно-нравственных качеств у младших школьников.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
53
Цель реализации данной системы заключалась в следующем:
- дать учащимся знания о понятиях: счастье, свобода, мудрость,
мужество, умеренность, справедливость, доверие, дружба, добро, честь,
долг, милосердие, зло, вина;
- выработать у них понимание жизненной важности овладения
духовно-нравственными качествами;
- создать социально-педагогические условия для овладения детьми
духовно-нравственными качествами и их проявления в различных видах
деятельности (учебной, внеучебной, трудовой, игровой, художественно-
творческой и др.).
На первом этапе экспериментальной работы были выявлены знания
родителей о духовно-нравственных качествах, методах, приемах и
средствах их формирования у детей. Затем с младшими школьниками был
проведен индивидуальный опрос с целью выявления знаний о таких
понятиях, как дружба, добро, зло, счастье, справедливость, мужество,
свобода, милосердие, мудрость, долг, умеренность, вина, щедрость,
совесть, сдержанность.
Анализ результатов индивидуального опроса детей позволил учителю
выявить объем знаний, усвоенных детьми по базовым понятиям
нравственных качеств с тем, чтобы правильно запланировать работу по их
уточнению, расширению.
На основе анализа результатов анкетирования родителей было
определено следующее: правильно ли ими понимается сущность духовно-
нравственного воспитания детей; обладают ли они определенными
духовно-нравственными качествами; осознают ли поэтапность их
формирования у детей с учетом возраста; формируют ли отмеченные
качества, используя личный пример, беседы, совместную деятельность в
быту.
Процесс формирования у младших школьников духовно-
нравственных качеств осуществлялся с учетом психофизиологических
особенностей детей данного возраста, с использованием различных
средств, пособий, которые способствуют формированию у них более
углубленных моральных представлений о духовно-нравственных качествах
(доброжелательность, ответственность, справедливость, милосердие и др.).
С начала детям давали понятия, представления о моральной
направленности личности, объясняли их значение, а затем выявляли их
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
54
понимание и проявление в практической деятельности в школе, в семье, в
специально созданных ситуациях.
При изучении нравственного опыта младших школьников
использовались взаимодополняющие методы: беседа по сюжетному
рассказу, метод незаконченных рассказов, опрос, имеющие направленность
на изучение знаний, отношений и способов поведения.
При использовании беседы по сюжетному рассказу испытуемому
предлагалось прослушать рассказ, содержащий нравственную проблему.
Герои рассказа попадали в ситуацию морального выбора. После
прослушивания рассказа ему предлагалось ответить на вопросы,
составленные таким образом, чтобы в ответах и высказываниях
проявлялись отношения, знания о способах поведения и о самой
нравственной норме.
При использовании метода незаконченных рассказов ученикам
предлагался рассказ, в котором герою необходимо было действовать в
соответствии с нравственной нормой, или нарушая ее. Каждого
испытуемого просили представить, что действующим лицом является он
сам, и закончить рассказ, предлагая свои способы поведения и обосновать
их.
При определении особенностей нравственного опыта младших
школьников использовались такие критерии, как: степень соответствия
знаний нравственной норме отношений и способов поведения учащихся;
обобщенность знаний, их глубина и широта; степень устойчивости.
Для оценки нравственных знаний детей были выделены такие
проявления, как понимание ими содержания моральных норм, знание
способов поведения, переживаний, возникающих у человека в случае
соблюдения или несоблюдения моральной нормы. О нравственном
отношении можно было узнать по оценочным суждениям школьников о
поступках другого человека, о своих поступках, а также по особенностям
выполнения моральной деятельности и их мотивам.
Сформированность духовно-нравственных качеств у учащихся
выявлялась на основе диагностики, включающей в себя 3 пункта:
1) метод ранжирования (I и II замеры);
2) диагностический метод «Работа над ошибками»;
3) метод диагностической ситуации «Эксперимент» (I и II замеры).
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
55
На основе анализа результатов диагностики методом ранжирования
определялась динамика роста знаний у детей о духовно-нравственных
качествах человека. Результаты диагностического метода позволили
определить знания детей о правилах культуры поведения. Результаты
диагностической ситуации «Эксперимент» свидетельствовали, умеют ли
дети делать правильный моральный выбор в определенной ситуации.
В экспериментальной работе особое внимание нами было уделено
созданию социально-педагогических условий по духовно-нравственному
воспитанию младших школьников, содружеству, сотворчеству,
самоопределению, взаимодействию с родителями.
Основу сотрудничества составляло равенство, партнерство и
взаимное уважение друг к другу.
Сотворчество основывалось на стремлении и умении учителя и
учеников творчески работать совместно, поддерживая друг друга.
Взаимодействуя, учитель и ученик взаимно обогащались, приобретали
опыт социальной активности, самодисциплины и терпимости.
Самоопределение являлось целостным процессом определения
критериев для того или иного решения, важного в плане личностного
развития и самоутверждения, принятия конкретного решения, основанного
на анализе альтернатив, различающихся предполагаемыми личностными
позициями, и следование принятому решению.
Взаимодействие с родителями строилось на установлении
заинтересованного диалога и сотрудничества, перерастающего в активную
помощь, направленную на обеспечение главной цели – воспитание
всесторонне развитой, активной, социализированной личности младшего
школьника.
Анализ опытно-экспериментальной работы по реализации
педагогической системы формирования духовно-нравственных качеств у
младших школьников показал положительную динамику
сформированности у них духовно-нравственных качеств; рост духовно-
нравственных ценностей, духовно-нравственной позиции, гражданско-
патриотических чувств, художественно-эстетического чувства, что
является доказательством ее эффективности.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
56
PEDAGOGIK KVALIMETRIYANING KONSEPTUAL
ASOSLARI VA DOLZARB MUAMMOLARI
Tolipova J. O. (TDPU)
Abstract
The article is devoted to the history of formation, conceptual basis and
actual problems of pedagogical qualimetry.
Резюме
Статья посвящена истории формирования, концептуальным основам,
актуальным проблемам педагогической квалиметрии.
Tayanch tushunchalar: kvalimetriya, miqdoriy baholash, konseptual
asos, ijtimoiy ko‘rsatkich, ta‘lim sifati.
Kvalimetriya tabiatdagi barcha obyektlarni va jamiyatda sodir bо‘ladigan
barcha jarayonlar, ishlab chiqarish sohasida yaratilgan mahsulotlarning sifatini
miqdoriy baholash muammolari va metodologiyasini о‘rganuvchi ilmiy fandir.
Kvalimetriya (lotincha “quails” – sifat, qadimiy yunoncha “metros” –
о‘lchov) obyekt, mahsulot, jarayonlar sifatini miqdoriy baholash metodlarini
о‘zida mujassamlashtirgan, turli metod va vositalar yordamida erishilgan natijani
belgilovchi fan tarmog‘i sanaladi.
Kvalimetriya fan sifatida о‘rganilishi va baholanishi lozim bо‘lgan
obyektning sifatini belgilovchi hajm, birlik, shkala, talablar yordamida mazkur
obyektning sifat va miqdor kо‘rsatkichlarini aniqlashni belgilangan va qabul
qilingan о‘lchov jarayonini amalga oshirish nazariyasi asosida о‘rganadi1.
Hozirgi zamon nuqtayi nazaridan kvalimetriyaning sifat kо‘rsatkichlari
ikkita yirik guruh: tabiiy va ijtimoiy kо‘rsatkichlarga ajratib о‘rganiladi.
Tabiiy kо‘rsatkichlar, о‘z navbatida, о‘rganilayotgan obyektning fizikaviy,
kimyoviy va biologik miqdor kо‘rsatkichlariga ajratiladi. Ijtimoiy kо‘rsatkichlar
esa, inson tomonidan belgilanib, jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi
voqea-hodisalar, ishlab chiqarish va iste’mol mahsulotlari, pedagogik jarayonlar,
shaxsning ijtimoiy va mustaqil hayotdagi mavqeyi va о‘rni, savodxonligi,
tarbiyalanganlik darajasi hamda shaxs kamolotida qо‘llaniladi. Kvalimetriya
1Хведченя Л. В. Педагогическая квалиметрия: историко-методологический аспект //
Психология и педагогика. Вестник БГУ. Серия 4. Філалогія. Журналістыка. Педагогіка
http://globalf5.com
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY FANLAR TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
57
yuqorida qayd etilgan har bir guruhning miqdor va sifat kо‘rsatkichlarini
yaxlitlikda о‘rganadi va baholashning umumiy tartibini ishlab chiqadi.
Kvalimetriyaning uchta: nazariy (umumiy), maxsus va amaliy tarmoqlari
mavjud.
Nazariy kvalimetriyada aniq obyekt loyihalanadi (abstraksiyalanadi) va
sifat kо‘rsatkichlarining umumiy qonuniyatlari va matematik modellari
о‘rganiladi. Nazariy kvalimetriyaning tadqiqot obyekti jism, ishlab chiqarish
mahsulotlari, obyekt va subyektlarning sifatini miqdoriy baholashning falsafiy va
metodologik asoslarini ishlab chiqishdan iborat. Nazariy kvalimetriyaning
amaliy sohalarida turli obyekt va jarayonlarning sifatini baholash metodikasi va
nazariy asoslari umumiy xususiyatga ega.
Maxsus kvalimetriya turli xildagi va har xil maqsadda foydalaniladigan
aniq obyektning sifatini baholashning aniq metodikasi va matematik modelini
ishlab chiqadi. Maxsus kvalimetriyaning ekspert, ehtimollik-statistik, indeksli,
kvalimetrik taksonomiya kabi turlari mavjud.
Amaliy kvalimetriya texnika, ishlab chiqarish, inson mehnati faoliyati, turli
loyiha va jarayonlarning sifatini baholashni ishlab chiqadigan soha sanaladi.
Amaliy kvalimetriyaning boshqa fanlar bilan о‘zaro bog‘lanib, texnik
kvalimetriya, ijtimoiy kvalimetriya, pedagogik kvalimetriya, tibbiy kvalimetriya,
geologik kvalimetriya kabi boshqa tarmoqlari mavjud.
Xalqaro tajribalar buyum, xizmatlar, jarayonlarning yuqori sifatli
bо‘lishiga erishish uchun ularning sifatini aniqlaydigan ilmiy, texnik va tashkiliy
mezonlar ishlab chiqilishi lozimligini kо‘rsatdi.
Muayyan obyekt yoki jarayonning borishi, xizmatlar, jarayonlar sifati
etalon sifatida qabul qilingan modelning mezonlari bо‘yicha о‘lchash va olingan
natijalarni taqqoslash orqali baholash amalga oshiriladi.
Shunday ekan, kvalimetriya buyum, xizmatlar, jarayonlarning sifatini
baholash masalalarini о‘rganadi. Bu jarayonda kvalimetriyaning ekspertiza,
tahlil, sintez, qiyoslash va taqqoslash metodlarini о‘z ichiga oladi. Shuningdek,
etalon sifatida qabul qilingan modelning sifat kо‘rsatkichlari asosida
baholanayotgan obyektning xususiyatlari hisobga olingan holda uning sifati
aniqlanadi.
Kvalimetriyaning amaliy tarmog‘i bо‘lgan pedagogik kvalimetriyada
kadrlarni tayyorlashning malaka talablari etalon sifatida qabul qilingan bо‘lib,
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
58
pedagogik kadrlarning kasb malakasi va pedagogik mahorati sifati taqqoslash
orqali aniqlanadi. Raqobatbardosh pedagogik kadrlarni tayyorlash jarayonida
mazkur jarayonni maqsadga muvofiq tashkil etish va boshqarishni rejalashtirish,
о‘quv jarayonini modernizatsiyalash, metodik va texnik jihatdan ta’minlashni
talab etadi.
Pedagogik kvalimetriya yillar davomida tо‘plangan tajribalar, dalillar
asosida vujudga kelgan va shakllangan ilmiy-nazariy fan bо‘lib, ta’lim-tarbiya
jarayonida qо‘llaniladigan pedagogik innovatsiya va unga bog‘liq holda
о‘qituvchining pedagogik faoliyatini yaxlit о‘rganadi1.
Pedagogik kvalimetriya kо‘p qirrali pedagogik jarayon va unga bog‘liq
holda о‘qituvchining pedagogik faoliyatini о‘rganib, pedagogika fanlari sohalari
ichida eng muhim о‘rin tutadigan, lekin kam о‘rganilgan soha sanaladi. Shuni
qayd etish kerakki, pedagogik kvalimetriya pedagogik jarayonni va
о‘qituvchining pedagogik faoliyati sifatini belgilaydi. Pedagogik
kvalimetriyaning metodologik muammolari shu kunga qadar ilmiy
tadqiqotchilarning diqqatidan chetda qolgan va bu sohadagi muammolar о‘z
yechimini kutmoqda.
Adabiyotlar tahlili pedagogik kvalimetriyaning metodologik asoslari
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ta’lim muasssasalari oldiga
qо‘yiladigan davlat va ijtimoiy buyurtmalarga bevosita bog‘liq bо‘lganligi
sababli, uning metodologik asoslari yuzasidan amalga oshirilgan ishlar
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining mantiqiy birligi qonuniyati
asosida rivojlanganligini kо‘rsatdi.
Pedagogik kvalimetriyaning tadqiqot obyekti davlat va ijtimoiy
buyurtmalar zimmasiga yuklangan ta’lim muassasasining mazkur buyurtmalarni
bajarish maqsadida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati, tahsil
oluvchilarning о‘quv-bilish faoliyatini tashkil etilishi va boshqarilishi, о‘qituvchi
pedagogik faoliyatining maqsadga muvofiq tashkil etilishi sifatini nazorat qilish
va baholash hisoblanadi.
Pedagogik kvalimetriyaning eng yangi rivojlanish davrida tahsil oluvchilar
shaxsiga yо‘naltirilgan ta’lim paradigmasi maydonga chiqdi. Shaxsga
yо‘naltirilgan ta’lim asosida umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan, pedagogik
munosabatlar insonparvarlashtirilgan, tahsil oluvchi shaxsning qiziqishlari,
1Педагогический словарь. – Москва: Академия, 2008. – С. 159.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
59
ehtiyojlari, ichki va tashqi о‘quv motivlarini e’tiborga olingan holda ta’lim-
tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil etish nazariyasi turadi.
Ushbu paradigma asosida pedagogik kvalimetriya, shuningdek, ta’lim-
tarbiya tizimida ijobiy о‘zgarishlarni vujudga keltiradi1. Ular jumlasiga:
ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan shaxsning ijtimoiylashuvi va
moslashuviga asoslangan frontal ta’lim-tarbiya jarayonidan о‘qitish maqsadlarini
amalga oshirishga imkon beradigan shaxsning individual rivojlanishiga zamin
tayyorlaydigan jarayonga о‘tish;
tahsil oluvchilarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirishdan voz kechib,
umummadaniy, umuminsoniy qadriyatlar asosida nazariy bilimlar, amaliy
kо‘nikma va malakalarni tarkib toptirishga e’tiborni qaratish;
majburiy о‘qitish shakllari bilan birgalikda tahsil oluvchilarni mustaqil
ta’lim olish va mustaqil tayyorgarlikka yо‘llash;
ta’lim mazmunidagi bilimlar, kо‘nikma va malakalar, ijodiy faoliyat
tajribalari va qadriyatlarni tarkib toptirishda о‘quv kurslarining nazariy
masalalari asosida emas, balki integrallashgan mazmun, fanlararo bog‘lanish,
modullar tizimidan foydalanishga о‘tish;
о‘qitishning reproduktiv metodlari va an’anaviy texnologiyalari bilan
bir qatorda tahsil oluvchilarning ijodiy, tanqidiy va mantiqiy fikrlash kо‘nikma-
larini rivojlantirish imkonini beradigan innovatsion va axborot
texnologiyalaridan foydalanish;
ta’lim-tarbiya jarayonining yakuniy natijasini nazorat qilish va
baholashda bilim, kо‘nikma va malakalar paradigmasidan voz kechib ta’lim
tizimini modernizatsiyalashning istiqbolli yо‘nalishi sifatida qabul qilingan
kompetensiyalarni nazorat qilish orqali shaxsning rivojlanganlik va
tarbiyalanganlik darajasini aniqlashni yо‘lga qо‘yish zarurligi kiritilgan.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim kiritilishi nazarda
tutilgan ijobiy о‘zgarishlar, о‘z navbatida, tahsil oluvchilarning о‘zlashtirgan
bilim, kо‘nikma, malakalari va kompetensiyasini baholash jarayoniga о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi2.
1Толипова Ж. О. Педагогик квалиметрия. – Тошкент: ТДПУ, 2015. – Б. 108. 2Толипова Ж. О. Биология ўқитувчисининг илмий-методик тайёргарлиги даражасини
орттиришнинг назарияси ва амалиёти. – Тошкент: Фан, 2005. – Б. 114.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
60
Pedagogik kvalimetriyaning fan sifatida quyidagi konseptual asoslari
mavjud:
1. Pedagogik kvalimetriya uzluksiz ta’lim tizimining turli bosqichlarida
tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati, tahsil oluvchilarning
о‘zlashtirish darajasi va sifati, pedagogik kadrlarning kasbiy malaka darajasini
aniqlash va umumlashgan xulosa yasash imkonini yaratadi.
2. Pedagogik kvalimetriya tadqiq etilayotgan obyektning sifat
kо‘rsatkichini dinamik kategoriya sifatida qabul qiladi va kelgusida zamon bilan
hamnafaslik, uzluksiz ta’lim tizimi oldiga qо‘yilayotgan davlat va ijtimoiy
buyurtmalar asosida ushbu sifat kо‘rsatkichi darajasining ortishini nazarda tutadi.
3. Pedagogik kvalimetriya о‘zaro uzviy va о‘zaro bog‘langan ikkita soha
nazariy kvalimetriya va amaliy kvalimetriya yutuqlari asosida shakllangan va fan
sifatida rivojlanib boradi.
4. Pedagogik kvalimetriya bо‘lajak pedagogik kadrlarning pedagogik
faoliyatga tayyorgarlik darajasining malaka talablariga mosligi, uzluksiz ta’lim
tizimida pedagogik faoliyat yuritayotgan о‘qituvchilarning kasbiy malakasi,
mazkur bosqichda tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonining sifati,
talabalarning о‘zlashtirgan bilim, kо‘nika va malakalari, kasbiy kompetensiyasi
(layoqati)ning DTS bilan me’yorlangan bilim, kо‘nika va malakalarga mosligi,
oliy ta’lim muassasalari, shu jumladan, mavjud kafedralarning pedagogik kadrlar
tayyorlash sifati, о‘quv rejadan о‘rin olgan kurslarning moddiy va didaktik
ta’minoti sifatini belgilangan tartibga muvofiq reyting asosida nazorat qiladi va
baholaydi.
Hozirgi paytda ta’lim muassasalarida test topshiriqlaridan samarali
foydalanish yо‘llari ishlab chiqilgan bо‘lib, ta’lim makonida pedagogik
munosabatlarning yangi paradigmalari tahsil oluvchi – о‘qituvchi, tahsil oluvchi
– ota-onalar, о‘qituvchi – rahbariyat, ta’lim muassasalari – ta’limni boshqaruv
organlari kabi nazorat-baholash tizimi amaliyotga joriy etilmoqda.
Test topshiriqlarining daxlsiz va mustaqil tashkil etilishi ta’lim-tarbiya
jarayonining sifatini nazorat qilish va baholash tizimining muhim tarkibiy
qismiga aylandi, shu bilan birga, tizim hosil qiluvchi va faol ta’sir kо‘rsatuvchi
omil sifatida maydonga chiqdi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
61
KASB TA’LIMI METODIKASI BО‘YICHA TEXNOLOGIK
XARITA YARATISH TAJRIBASIDAN
Shomirzayev M. X. (Termiz DU)
Avazboyev A. I. (TDPU)
Abstract
The article deals with some of the theoretical and practical aspects of
drafting of technological map on the subject of methodology of vocational
education. Recommendations for the organization of practical and laboratory
classes are also given in this article.
Резюме
В статье рассматриваются некоторые теоретические и практические
аспекты разработки технологической карты по предмету методики
профессионального образования. А также даны рекомендации по
организации практических и лабораторных занятий.
Tayanch tushunchalar: interfaol usullar, pedagogik texnologiyalar,
о‘quv-tarbiyaviy mashg‘ulotlar, texnologik xarita.
Respublikamizning ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan bо‘lajak kasb
ta’limi о‘qituvchilarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirish,
pedagogika va psixologiya fanlariga oid bilimlarini yanada mustahkamlash va
olgan bilimlarini о‘quv tarbiya jarayonida qо‘llay olishga о‘rgatish, shuningdek,
ularga pedagogik mahorat sirlarini ochib berish muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bо‘lishini va
yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga
yaxshi tayyorgarlik kо‘rgan va о‘z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan
tashqari zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol usullarni biladigan,
ulardan о‘quv va tarbiyaviy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish
qoidalariga amal qiladigan о‘qituvchilar kerak. О‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi
boshqarmasi ma’lumotlariga kо‘ra, qishloq xо‘jaligi yо‘nalishidagi kasb-hunar
kollejlarida kasb ta’limi о‘qituvchilarini yangi pedagogik texnologiyalar va
interfaol usullar bilan qurollantirish va olgan bilimlarini о‘quv-tarbiyaviy
mashg‘ulotlarda qо‘llash malakalarini uzluksiz oshirib borish lozim1.
1Иминов Т. К. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини ислоҳ қилиш бўйича
меъёрий ҳужжатлар. – Тошкент, 1999. – Б. 23.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
62
О‘qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda kо‘ra bilish va uni
tasavvur etish uchun bо‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda
о‘qituvchi bо‘lajak darsning texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga
ega, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun
о‘qitilayotgan predmet, fanning xususiyati, talabalarning imkoniyati va
ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi.
Darsning texnologik xaritasini qay kо‘rinishda tuzish о‘qituvchining
tajribasi, qо‘ygan maqsadi va individual xususiyatiga bog‘liq. Texnologik xarita
qanday tuzilgan bо‘lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bо‘lishi
hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini
tashkil etishning texnologiyasi tо‘liq о‘z ifodasini topgan bо‘lishi kerak.
Texnologik xaritaning tuzilishi о‘qituvchining darsni kengaytirilgan konspektini
yozishdan xalos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining hamda
о‘qituvchi va talaba faoliyatining barcha qirralari о‘z aksini topadi1.
Kasb ta’limi metodikasi fanidan о‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarning
loyihalashtirilgan texnologik xaritasini havola qilamiz. Unda о‘qitishning
kognitiv yoki о‘qish maqsadi (talaba nima biladi va tushunadi), psixomotorli
maqsadlar (nima qiladi), hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli
maqsadlaridan (nima his qiladi) foydalanamiz.
Kognitiv maqsadda talaba:
kasb ta’limi sohasi bо‘yicha adabiyotlardan foydalana oladi;
kasb ta’limi metodikasi fanidan texnik matnni tushunadi;
kasb ta’limi metodikasi fanidan texnik atamalarni tasniflaydi;
maxsus fanlarning amaliy yо‘naltiruvchi maqsadini о‘rganadi.
Psixomotorli maqsadlar (nima qiladi)da talaba:
kasb ta’limi metodikasi fanidan ma’ruza, amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlari bо‘yicha nazorat savollari tuzadi;
fanning mazmuni bо‘yicha termin va tushunchalarni ajratadi va ularning
mazmunlarini fan dasturida keltirilgan adabiyotlardan foydalanib tahlil qiladi;
tanlangan atama va tushunchalar bо‘yicha savol-javob tuzadi;
boshqa talabalar tomonidan о‘qilgan atama va savol-javoblarni
tо‘ldiradi;
1Muslimov N. A. va boshq. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston
Faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2014. – B. 320.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
63
“Texnik matnni tushunish” mavzusida referat ishi topshiradi.
Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsad (nima his qiladi)da:
kasb ta’limi fanlari mazmunini mukammal bilish lozimligini tushunadi;
о‘rganiladigan masalalarga qiziqish uyg‘onadi va ularning
muhokamasida qatnashadi;
maxsus fanlarning tuzilishi va mazmunini о‘rganishda individual va
guruh bilan faoliyat kо‘rsatishga intilishni namoyon qiladi.
Texnologik xaritada о‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadi ham yoritiladi.
Unda ishlash uchun boshlang‘ich materiallar, talabalarning motivizatsiyasi,
faollashtirish va mashg‘ulotlar ta’minoti mazmunini tahlil qilish о‘rganiladi.
Ishlash uchun boshlang‘ich materiallar: kasb ta’limi metodikasi fanidan
о‘quv adabiyoti namunalari, texnik atamalar izohli lug‘ati.
Qо‘llaniladigan usul va amallar: yо‘naltiruvchi savollar, individual ish,
kichik guruhlarda ishlash.
Talabalarning motivizatsiyasi va faollashtirish:
kasb ta’limi metodikasi fanlari mazmuni va mohiyatini tushunmaslik
ishlab chiqarish sohalari mutaxassislari faoliyatiga qanday ta’sir kо‘rsatishi;
adabiyotlarda keltirilgan atamalarning turli murakkablikda tuzilganligi,
juda ham ilmiy tilda bayon etilganligi fan mazmunini о‘zlashtirishga ta’sir
kо‘rsatishi.
Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha quyidagi tavsiyalarni berish mumkin1.
Kasb ta’limi sohasi bо‘yicha adabiyotdan atama (yengil, oson, tushunarli bо‘lishi
kerak) tanlab olinadi va ular asosida glossariy tuziladi. Atamalar kо‘pchilik
tomonidan qо‘llaniladigan, hammaga tushunarli bо‘lishi kerak. Kasb ta’limi
metodikasi fanidan kalendar mavzuli reja tuzish mavzusidagi amaliy
mashg‘ulotni о‘tkazishning loyihalashtirilgan texnologik xaritasini havola
qilamiz.
Kognitiv yoki о‘qish maqsadida (nima biladi va tushunadi) talaba:
kalendar rejaga aniqlik kiritadi;
kalendar rejani tuzish uchun kerakli bо‘lgan boshlang‘ich hujjatlarni
sanab о‘tadi;
1Шарипов Ш. С. Касб таълими услубиёти. – Тошкент: ТДПУ, 2006. – Б. 32; Эшқораев У.
Ихтисослик фанларини ўқитиш ва ишлаб чикариш таълими методикаси. – Термиз: ТерДУ,
2007. – Б. 17.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
64
reja ishlab chiqishning evristik ketma-ketlik bosqichlarini tavsiflaydi;
asosiy didaktik maqsad bо‘yicha dars tipini biladi;
izlanishning mahsuldor usullaridan (evristik va tadqiqiy) foydalanadi.
Psixomotorli maqsadlarda (nima qiladi):
darslik va о‘quv qо‘llanmasining bо‘limi (mavzu)ni о‘rganadi,
materialga annotatsiya yozadi;
mavzular strukturasini ishlab chiqadi, uning mavzusini, ya’ni mavzuda
fragmentlar mazmuni bо‘yicha mantiqan tugallangan mavzularni ajratishni
kо‘zda tutadi, mavzuni kо‘rish mantiqini ochadi;
har bir ajratilgan mavzu bо‘yicha о‘qitish maqsadini aniqlaydi,
maqsadni bilish, о‘rganish va kо‘nikma hosil qilish kо‘rinishida shakllantiradi;
har bir mashg‘ulot uchun ta’lim shaklini tanlaydi, tavsiya etilayotgan
dars sistemasining mohiyatini ochadi, tanlangan dars birligiga izoh beradi;
mavzuning har bir fragmenti bо‘yicha о‘qitish vositalarini belgilaydi;
uyga vazifalarni ishlab chiqadi: darslikning bob va betini, shuningdek,
talabalar amaliy faoliyatining boshqa turlarini (misol yechish, mashq bajarish,
nazorat ishiga tayyorlanish va hokazolar) kо‘rsatadi.
Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsadi (nima his qiladi):
kalendar reja ishlab chiqishini bilish lozimligini tushunib yetadi;
о‘rganiladigan masalaga qiziqish uyg‘otadi va uning muhokamasida
qatnashadi;
kalendar rejani ishlab chiqishda individual va guruh bо‘lib ishlash
ko‘zda tutiladi.
О‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadi:
kalendar reja ishlab chiqishning asosiy bosqichlarining evristik ketma-
ketligini ochish;
maxsus fan bо‘yicha kalendar reja ishlab chiqishga о‘rgatiladi. Unda
ishlash uchun boshlang‘ich materiallar: о‘quv predmeti dasturi, fan bо‘yicha
darslik yoki о‘quv qо‘llanma.
Qо‘llaniladigan usul va amallar: jalb qiluvchi savollar, individual ish,
kichik guruhlarda ishlash.
Talabalarning motivizatsiyasi va ularni faollashtirishda quyidagi kabi
savollardan foydalanish mumkin:
kalendar reja nima uchun ishlab chiqiladi?
unda о‘quv materiali qanday tartibda joylashtiriladi?
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
65
reja tuzishda qanday muammolar yechiladi?
о‘qituvchi rejasiz darslarga о‘z vaqtida va sifatli tayyorlanishi
mumkinmi?
Uyga vazifa uchun mutaxassislik fanlarining biri bо‘yicha kalendar reja
tuzish quyida keltirilgan shakl bо‘yicha amalga oshirilishi talab etiladi.
Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha mavjud darslik va qо‘llanmalardan foydalanish
mumkin1.
“Kasb ta’limi bо‘yicha amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, mustaqil
ishlarni rejalashtirish va о‘tkazish” mavzusidagi amaliy mashg‘ulotning
loyihalashtirilgan texnologik xaritasi mazmunini bayon qilishga harakat qilamiz.
Unda о‘qitishning kognitiv yoki о‘qish maqsadi (qay darajada biladi va
tushunadi) bо‘yicha quyidagilarni amalga oshirish nazarda tutiladi:
laboratoriya ishlarini tayyorlay olishini namoyish qilishi;
uni о‘tkazishda о‘z faoliyatini va о‘quvchilar ishini rejalashtirishi;
laboratoriya ishlarining turlari va tiplarini farqlashi;
laboratoriya ishlariga qо‘yilgan vazifalarni va uni tashkil qilish
usullarini bilishi kabilar.
Psixomotorli maqsadlarida (nima qiladi):
dastur bо‘yicha mavzu mazmunini о‘rganadi, uning rubrikatsiyasini
beradi;
darslikning mos materialini tahlil qiladi, unga annotatsiya tuzadi;
mutaxassis va ta’lim dasturining malakaviy tavsifnomasini о‘rganadi,
berilgan nazariy material asosida shakllanishi lozim bо‘lgan malaka va
kо‘nikmani ajratadi;
mavzuning didaktik maqsadini shakllantiradi;
laboratoriya ishining nomlanishini taklif qiladi, uning mazmunini ishlab
chiqadi;
mashg‘ulot tizimida mavzu bо‘yicha laboratoriya ishining о‘rnini, tipini
va uni о‘tkazish usulini о‘rnatadi;
kerakli laboratoriya uskunalari va jihozlarining rо‘yxatini tuzadi;
ishning о‘tkazish uslubini ishlab chiqadi;
natijalar jadval kо‘rinishida rasmiylashtiriladi;
hisobot tuzish uslubini, mazmunini va shaklini aniqlaydi;
1Muslimov N. A. va boshq. Mehnat ta’limini o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston
Faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2014. – B. 320; Шомирзаев М. Х. Касб таълими
методикаси фанидан амалий машғулотлари. – Термиз: ТерДУ, 2006. – Б.13.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
66
predmet mavzusi, ish nomi, maqsadi, mazmuni, material-texnik
ta’minlanganligi, bajarish ketma-ketligi, hisobot mazmuni va adabiyotlarni
о‘ziga biriktirgan laboratoriya ishida instruktiv ishlab chiqadi;
bajarilgan ish natijalari bо‘yicha hisobot tuziladi.
Hayajonli (affektiv) yoki emotsional-qimmatli maqsadida (nima his
qiladi):
laboratoriya ishlarini konstruktiv rejalashtirish va bajarishni
shakllantirish mohiyatini his qiladi;
laboratoriya ishlarini о‘tkazish usullariga va ta’lim vositalariga
qiziqishni namoyon qiladi;
laboratoriya ishlarini mustaqil rejalashtirishga va tashkil qilishga
intilishni namoyon qiladi.
О‘qitishning о‘quv-tarbiyaviy maqsadida:
laboratoriya ishlarini tashkil qilish va uni о‘tkazishning zamonaviy
usullarini о‘rganish;
laboratoriya ishini konstruktiv tayyorlangan kо‘nikmani, о‘zini va uni
о‘tkazishda о‘quvchilar ishini rejalashtirishni shakllantirish kabilar amalga
oshiriladi.
Unda ishlash uchun boshlang‘ich materiallar sifatida о‘quv fanining dasturi
va о‘quv qо‘llanmalarini kо‘rsatish mumkin hamda unda mustahkamlovchi
savollar berish, kichik guruhlarda ishlash, ish yuzasidan о‘yin о‘tkazishning
rejalashtirilishi maqsadga muvofiq.
О‘quvchilarning motivizatsiyasi va ularni faollashtirish bо‘yicha quyidagi
savollarni keltirish mumkin:
zamonaviy mutaxassis uchun laboratoriya ishi qanday ahamiyatga ega?
laboratoriya ishini bajarishda qanday didaktik maqsad amalga
oshiriladi?
nazariy materialni mustahkamlashda laboratoriya ishlari qanday
ahamiyatga ega?
umumtexnik va maxsus о‘quv predmetlarini laboratoriya ishlarisiz
tо‘liq о‘rganish mumkinmi?
Mashg‘ulotlar ta’minoti bо‘yicha mavjud adabiyotlardan foydalanish
tavsiya etiladi1.
1Авазбоев А. И. Касб таълими методикаси фанидан амалий ва лаборатория машғулотлари.
– Тошкент: ТДПУ, 2007. – Б. 21. Шомирзаев М. Х. Касб таълими методикаси фанидан
амалий машғулотлари. – Термиз: ТерДУ, 2006. – Б. 21-22.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
67
Maxsus fanlar bо‘yicha mustaqil ishlash uchun о‘quv dasturida
laboratoriya ishi mavjud bо‘lgan, uning texnik materiali amaliy qiymatga ega
bо‘lgan mavzularni berish kerak.
Topshiriqni berishda laboratoriya ishini о‘tkazishning zvenoli usulini
tavsiya etish maqsadga muvofiq, chunki bunda qimmat va kam sonli laboratoriya
jihozlaridan guruhdagi zvenolarda navbat bilan foydalanish imkoni bо‘ladi.
Laboratoriya amaliyotini qо‘llash о‘quvchining mustaqil ishlashini
murakkablashtiradi, chunki predmet mavzusi bо‘yicha tо‘rt-oltita laboratoriya
ishini ajratish talab qilinadi.
О‘qituvchi о‘qitayotgan fanining har bir mavzusi, har bir dars mashg‘uloti
bо‘yicha tuzgan texnologik xaritasi unga fanni yaxlit holda tasavvur etib
yondashishga, tushunishga (bir semestr, о‘quv yili bо‘yicha), yaxlit о‘quv
jarayonining boshlanishi, maqsadidan tortib, erishiladigan natijasini kо‘ra
olishga yordam beradi.
О‘quv jarayonida talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik
texnologiyalar hamda zamonaviy uslublarning qо‘llanilishi, talabalarni mustaqil,
erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondashish, mas’uliyatni his
qilish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan
unumli foydalanishga o‘rgatadi, eng asosiysi, о‘qishga, fanga va о‘zi tanlagan
kasbiga bо‘lgan qiziqishlarini, shuningdek, pedagog shaxsiga nisbatan hurmatini
kuchaytiradi.
Bu natijalarga erishish о‘quv jarayonida innovatsion va axborot
texnologiyalarni qо‘llashni taqozo etadi. Texnologiyalar juda xilma-xildir. Biz
tajribali pedagoglarning ilg‘or ish uslublariga tayangan holda kasb ta’limi
metodikasi fanidan ba’zi amaliy va laboratoriya ishlarini tashkil etish va ularni
о‘tkazish tartibi haqida tо‘xtaldik. Albatta, talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy,
tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, ularning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga va kelajakda yetuk, raqobatbardosh mutaxassis bо‘lishlarida
kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradigan tavsiyalarni berdik.
Maqolada keltirilgan tavsiyalardan kasb ta’limi о‘qituvchilari о‘quv
jarayonini tashkil etishda darsning texnologik xaritasini xuddi shu tartibda
tuzishlari zarur degan fikrdan yiroqmiz, lekin о‘qituvchilar bu tavsiyalar asosida
dars texnologik xaritalarini yaratishlari hamda dars jarayonida muvaffaqiyatli
foydalanishlari mumkin.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
68
OLIY TA’LIM FIZIKA KURSIDA UNIVERSAL SAQLANISH
QONUNLARINI О‘RGANISHNING MUHIM JIHATI
Nasriddinov K. (TDPU)
Davletniyazov S. (Nukus DPI)
Nasriddinov D. (YOXOTM)
Abstract
This article describes the value of the laws of conservation of energy,
momentum and angular momentum in particle physics.
Резюме
В данной статье описано значение законов сохранения энергии,
импульса и момента импульса в физике частиц.
Tayanch tushunchalar: elementar zarralar fizikasi, fanlararo aloqadorlik
tamoyili, energiya, impuls, impuls momenti, saqlanish qonunlari.
Fizikaning “elementar zarralar fizikasi” bо‘limini fanlararo aloqadorlik
tamoyili asosida о‘qitish orqali uning talabalar tomonidan о‘zlashtirilish
samaradorligini oshirishga qaratilgan tadqiqot ishlari keng miqyosda olib
borilmoqda1. Shu maqsadda zarralar fizikasi saqlanish qonunlarini fizikaning
boshqa bо‘limlari va kimyo fanida amal qilishi bilan bog‘liq tomonlari2 hamda
bu bо‘limning о‘rganish obyekti nuqtayi-nazaridan boshqa fanlarga bog‘liqlik
о‘rni tadqiq qilindi3. Ma’lumki, bu bо‘lim fizikaning boshqa bо‘limlaridan farq
qilib, elementar zarralar fizikasida amal qiluvchi saqlanish qonunlari universal
hamda taxminiy xarakterga egadir, ya’ni ularning ayrimlari barcha turdagi о‘zaro
ta’sirlarda saqlanadi va universal xarakterga ega bо‘ladi, ayrimlari esa ba’zi
о‘zaro ta’sirlarda saqlanib, boshqalarida buziladi, ya’ni taxminiy xarakterga ega4.
Dastlabki ishda elektr, barion va lepton zaryadlarining saqlanish qonunlari
1Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда
ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204.
Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикасининг фанлараро
алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – 2012. – № 5. – Б. 50-54. 2Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро
алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 3Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикасининг фанлараро
алоқадорликдаги ўрни // Педагогик таълим. – Тошкент, 2012. – № 5. – Б. 50-54. 4Насриддинов К., Сапаев М., Мансурова М., Джураева Л. Симметриялар ва сақланиш
қонунлари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2005. – № 3. – Б. 26-28.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
69
fanlararo aloqadorlikda о‘rganib chiqildi1. Ushbu ishda shunday universal
xarakterga ega bо‘lgan energiya, impuls va impuls momentlarining saqlanish
qonunlarini, ularning katta ahamiyatga egaligini e’tiborga olib, alohida qarab
chiqamiz, chunki bu qonunlarning elementar zarralar fizikasida bajarilishi yangi
fundamental kashfiyotlarga ham olib kelgan va sohaning rivojlanishiga sabab
bо‘lganligi uni о‘rganuvchilar uchun katta pedagogik ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, XIX asr oxiri XX asr boshlarida yangi kvant fizikasi shakllandi.
Uning о‘rganish predmeti juda mayda obyektlar, ya’ni zarralar olamidagi
jarayonlar bо‘lganligi hamda bu jarayonlar shu paytgacha klassik fizikada
bо‘lgani kabi tasavvurlar va uslublarga о‘xshamagan yondashuvlarni talab
qilgani bilan fanda tub burilishga olib keldi. Shu sababli ham kvant fizikaning
fan sifatida shakllanishi uzoq va murakkab yо‘lni bosib о‘tdi. Masalan, absolut
qora jism nurlanishi, Rezerford tajribasi, Bor postulatlari, Frank-Gers, Devisson-
Jermer va Shtern-Gerlax tajribalari, de-Broyl g‘oyasi, vodorod atomining
nurlanish spektrlari, Mozele qonuni, kombinatsion prinsip, Kompton effekti kabi
jarayonlar yangicha fikrlash, yangicha tasavvurlar bosqichiga olib chiqdi, bu esa
insoniyat dunyoqarashida inqilobiy о‘zgarishlar bо‘lishiga asos bо‘ldi.
Shuningdek, zarralar olamidagi jarayonlarni klassik fizika qonunlari bilan
tushuntirib berish mumkin emasligi kо‘plab chalkashliklarning kelib chiqishiga
ham sabab bо‘ldi. Tushunilishi qiyin bо‘lgan holatlar dastlab massa va
energiyaning saqlanish qonunlari mikroolamda, ya’ni zarralar bilan sodir
bо‘ladigan jarayonlarda buzilishi, saqlanmasligi bilan bog‘liqdir. Bu о‘ziga xos
holat bu sohani о‘rganish va talabalarga yetkazishda alohida e’tiborda bо‘lishi
kerak.
Dastlab zarra va antizarraning, masalan, elektron va pozitronning
annigilyatsiya natijasida fotonga aylanishi klassik fizika nuqtayi nazaridan
moddaning “yо‘qolishi” deb qabul qilindi. Bu holat kvant fizika asoschilaridan
biri bо‘lgan N. Bor tomonidan kvant fizikada, ya’ni zarralar bilan bо‘ladigan
jarayonlarda massa va energiyaning saqlanmasligi tо‘g‘risidagi taxminning ilgari
surilishiga olib keldi2, lekin keyinchalik chuqur tahlillardan sо‘ng bu taxmin
1Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда
ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 206.
Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро
алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 2Шпольский Э. В. Атомная физика. – Москва: Наука, 1983. – Т. 1. – С. 19.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
70
xatoligi tо‘g‘risida u о‘z maqolasida mulohazalarini bayon qildi. Klassik fizika
tasavvurlarini tubdan о‘zgartirgan holat kvant fizikasida, ya’ni mikroolamdagi
atom, yadro kabi kvant-mexanik sistemalarni xarakterlovchi kattaliklarning
uzlukli qiymat qabul qilishi ekanligiga kelingani bо‘ldi. Vodorod atomi uchun
N. Bor tomonidan taklif qilingan kvantlash qoidalari bunga yaqqol misol bо‘ladi.
Ikkinchi tomondan, kvant fizikasida zarralar xususiyatlarini belgilovchi
klassik fizikada uchramaydigan barion zaryadi, lepton zaryadi, spin, izotopik
spin, g‘alatilik, maftunkorlik, gо‘zallik, haqiqiylik, juftlik kabi kattaliklarning
fanga kiritilishi kvant fizikasining о‘ziga xosligini yana ham boyitdi. Bu о‘ziga
xoslik sxematik kо‘rinishda quyidagicha tasvirlanadi (1-jadval)1.
1-jadval
1-jadvalga kо‘ra, elektr, barion va lepton zaryadlari, spin, izotopik spinning
3-proyeksiyasi kabi kvant sonlari universal xarakterga ega bо‘lib barcha turdagi
о‘zaro ta’sirlarda saqlanadi hamda ular ichki, yashirin fazolarning xususiyatlari
bilan bog‘liq. Shulardan, elektr, barion va lepton zaryadlarining saqlanish
qonunlari о‘rganib chiqilgan2, lekin spin kvant soni kvant fizikasiga, zarralar
1Насриддинов К., Сапаев М., Мансурова М., Джураева Л. Симметриялар ва сақланиш
қонунлари // Педагогик таълим. – Тошкент, 2005. – № 3. – Б. 26-28. 2Насриддинов К., Давлетниязов С. Зарралар физикасини фанлараро алоқадорликда
ўқитиш масаласи // Физика ва астрономия муаммолари. – Тошкент: ТДПУ, 2010. – Б. 204;
Simmetriyalar
Geometrik simmetriyalar Ichki simmetriyalar
Fazo va vaqt xususiyatlariga
asoslangan
Ichki fazolar xususiyatlariga
asoslangan
Energiya, impuls, impuls
momenti saqlanish qonunlari
Universal saqlanish qonunlari
Zarralarni xarakterlovchi
kvant sonlari
Universal va taxminiy
saqlanish qonunlari
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
71
olamiga xos kattalik bо‘lishiga qaramasdan, ichki, yashirin fazo bilan emas,
balkim biz bilgan geometrik fazo bilan bog‘liq kattalikdir ya’ni, zarraning о‘z
о‘qi atrofida aylanma harakati natijasida hosil bо‘ladigan impuls momentidir1.
Endi vaqtning bir jinslik va geometrik fazoning bir jinslik hamda izotroplik
xususiyatlariga asoslangan energiya, impuls va impuls momentlari saqlanish
qonunlariga tо‘xtalib о‘tishdan oldin klassik va kvant fizikasida bu kattaliklar
ifodalaridagi farqlarni ham ta’kidlab о‘tish zarur. Zarralar olamidagi jarayonlar
yorug‘lik tezligiga yaqin, ya’ni с1.0 tezliklarda sodir bо‘lishi sababli barcha
fizik kattaliklar relyativistik kо‘rinishda ifodalanadi. Ma’lumki, shu bois
energiyaning relyativistik ifodasi
2
2
2
1c
mcE
kо‘rinishga ega. Bu ifoda
zarrachaning tezligi 0 bо‘lgan hol uchun 2
0 mcE kо‘rinishga keladi. Bu
holda 0mm , ya’ni zarraning massasi uning tinchlikdagi massasiga teng bо‘ladi
desak, zarraning tinchlikdagi energiyasi 2
00 cmE kо‘rinishga keladi.
Relyativistik fizikada energiya, impuls va massa orasida 42222 cmcpE
munosabat о‘rinli. Agar bu ifodada 0m desak, pcE kо‘rinishga kelamiz. Bu
ifodadan esa mcc
mc
c
Ep
2
kо‘rinishga kelamiz. Bu ifoda tinchlikdagi
massasi 00 m ga teng bо‘lgan foton va neytrino uchun о‘rinli bо‘lib, bu yerda
m ularning gravitatsion massasini bildiradi. Kо‘rinadiki, kvant fizikasida
zarralar tezligining kattaligi sababli energiya va impuls ifodalari relyativistik
kо‘rinishda ifodalanadi hamda klassik fizikadagiga qaraganda kengroq talqin
qilinadi. Bundan tashqari energiya, impuls va massa orasida ham ma’lum
munosabat о‘rinli bо‘lib zarra va antizarralar annigilyatsiya jarayonini boshqacha
talqin qilishga imkon beradi, ya’ni zarra va antizarra, masalan, elektron va
pozitron о‘zaro tо‘qnashganda virtual fotonga aylanadi, ma’lum vaqtdan keyin
esa bu virtual foton yana elektron va pozitronga parchalanadi. Bunday hollarda
energiya, impuls va massa orasidagi yuqoridagi munosabat о‘rinli bо‘ladi.
Насриддинов К., Давлетниязов С. Элементар зарралар физикаси бўлимини фанлараро
алоқадорлик асосида ўқитиш // Педагогик таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 43-48. 1Насриддинов К., Мансурова М. Зарралар физикасида спин тушунчаси // Педагогик
таълим. – Тошкент, 2007. – № 2. – Б. 39-41.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
72
Dastlab shunday jarayonlar kuzatildiki, ularni talabalarga tushuntirib
berishda mavjud fizika qonunlari ojizlik qildi. Shunday jarayonlardan biri
berilliy yadrosining poloniy yadrosiga aylanishidir, ya’ni ePoBi 210
84
210
83
jarayoni bо‘lib, bu jarayonda energiya va xususiy impuls momenti – spinning
saqlanmasligi kuzatildi. Bu muammo avstriyalik fizik Volfang Pauli (1900-1958)
tomonidan fanda noma’lum bо‘lgan zarra-neytrinoning mavjudligi tо‘g‘risidagi
bashoratning ilgari surilishiga olib keldi, chunki bu jarayonda yadrolar spini mos
holda 1 va 0 ga, elektronniki esa 2
1ga teng va bu jarayonda
2
11 о‘tish sodir
bо‘lishi mumkin emas. Bu jarayonda yadrodagi bitta neytron protonga aylanadi,
ya’ni epn jarayoni sodir bо‘ladi. Bunda p – proton va e – elektron
spinlarining bir tomonga va turli tomonga yо‘nalganligiga qarab 02
1 , yoki
12
1 о‘tish sodir bо‘lishi kerak, lekin impuls momenti saqlanish qonuni
buzilishi sababli bu jarayon sodir bо‘lmasligi kerak. Natijada, Pauli g‘ayritabiiy
xususiyatga ega bо‘lgan neytral zarra-neytrino mavjudligi tо‘g‘risidagi g‘oyani
ilgari surdi. Ya’ni neytronning protonga aylanish jarayoni quyidagicha sodir
bо‘ladi: eepn . Bunda elektron antineytrino spini ham
2
1 ga tengligi
va elektron bilan о‘zaro qarama-qarshi yо‘nalishlarda uchib chiqqanliklari
sababli spin saqlanish qonuni bо‘zilmaydi, ya’ni 2
1
2
1 о‘tish sodir bо‘ladi.
Shu bilan birga, energiyaning yetishmay turgan qismi ham ushbu antineytrino
о‘zi bilan olib ketishi sababli deb talabalarga tushuntiriladi va energiyaning
saqlanish qonuni ham bajariladi.
Endi energiya, impuls va massa orasidagi yuqorida keltirilgan
munosabatdan foydalanib zarralar bilan sodir bо‘ladigan barcha jarayonlarda
energiya va impulsning saqlanish qonunlari tо‘liq bajarilishiga ishonch hosil
qilish mumkin. Zarralarning tо‘qnashishi natijasida hosil bо‘ladigan barcha
zarralarning massasi hamda hosil bо‘lgan har bir zarra kinetik energiyalari
yig‘indisi tо‘qnashuvchi zarralar massalari va kinetik energiyalari yig‘indisiga
teng bо‘ladi. Masalan, quyidagi jarayonlar о‘rinli:
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
73
.
,
,
,
,
,
,
0
00
00
ppKKpp
pKpp
K
KKK
nKK
K
K
yoki zarralarning yengil zarralarga parchalanishi jarayonida hosil bо‘lgan
zarralar massalari yig‘indisi parchalanuvchi zarra massasidan kichik bо‘ladi. Bu
massalar orasidagi farq hosil bо‘lgan zarralar kinetik energiyasi sifatida shu
zarralar tomonidan olib ketiladi.
.
,
,
,
0
00
0
n
p
n
p
Odatdagi fazomizning izotroplik xususiyatiga asoslangan impuls
momentining saqlanish qonuni kabi xususiy impuls momenti – spin ham barcha
о‘zaro ta’sirlarda saqlanadi. Bu saqlanish qonunlari zarralar bilan sodir
bо‘ladigan barcha jarayonlarda bajariladi va zarralar olamidagi barcha
jarayonlarni boshqarish xususiyatiga ega. Zarralar fizikasini о‘rganishda bu
saqlanish qonunlarining bajarilishini aniq jarayonlar misolida tahlil qilib borish
bu sohani talabalar tamonidan о‘zlashtirish samaradorligini oshirishga xizmat
qilishi shubhasiz. Buning uchun zarralar fizikasi asoslarini о‘rganishda zarralar
ishtirokidagi turli jarayonlarni о‘zida mujassamlashtirgan hamda fanlararo
aloqadorlik ta’minlangan ishlanmalar, ularni mustahkamlashga xizmat qiluvchi
test savollari, zarralar massasi, spini va boshqa xarakteristikalarini о‘zida aks
ettirgan ma’lumotlar bazasi yaratilishi navbatdagi vazifa sifatida qaralmoqda.
Shunday qilib, elementar zarralar fizikasida saqlanish qonunlarini
о‘rganishning muhim jihatlari aniq misollar asosida yoritib о‘tildi. Bu uning
talabalar tomonidan tо‘liq о‘zlashtirilishining eksperimenti tо‘g‘risida keyingi
ishlarda ma’lumot beriladi.
XJee /
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
74
TOK MANBALARINING FOYDALI ISH KOEFFITSIYENTINI
ANIQLASHGA DOIR LABORATORIYA EKSPERIMENTI
Nurillayev B. N., Qayumov O. N.,
Xurramov R. R. (TDPU)
Abstraсt
The article shows the order of organization and performance of the
laboratory experiment to determine the efficiency of alternating and direct
current.
Резюме
В статье приведен порядок организации и выполнения лабораторного
эксперимента по определению коэффициента полезного действия
источников переменного и постоянного тока.
Tayanch tushunchalar: o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok manbalari, tok
manbayining foydali ish koeffitsiyenti, elektr yurituvchi kuch, aktiv qarshilik,
reaktiv qarshilik, quvvat koeffitsiyenti, effektiv tok, effektiv kuchlanish.
Ma’lumki, fizikadan laboratoriya ishlarining mazmuni va uni tashkil etish
uslublarini takomillashtirish o‘qitish metodikasida dolzarb vazifalardan biri
hisoblanadi. O‘quvchilarning yuqori saviyadagi bilim va mahoratga ega
bo‘lishlarida amaliy mashg‘ulotlarning o‘rni juda muhimdir. Laboratoriya
ishlarini bajarish jarayonida o‘quvchilar o‘z nazariy bilimlarini mustahkamlaydi,
fizikaning asosiy tushunchalari va qonuniyatlarini chuqurroq anglab yetadi,
eksperimental masalalarni yechish, fizik asbob, qurilma va o‘lchov asboblari
bilan ishlash ko‘nikmalarini egallaydi, fizik tajribalarni mustaqil bajarish,
kuzatish va tajriba natijalarini matematik qayta ishlash usullarini o‘zlashtiradi.
Laboratoriya ishlari bir qator o‘quv-tarbiyaviy masalalarni hal qiladi:
o‘quvchilarni nazariya va eksperimentning birligi, o‘lchash, absolut va
nisbiy xatoliklarni hisoblash va boshqalar bilan tanishtirishi;
o‘quvchilarning bilimlarini umumlashtiradi va tizimga solishi;
o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishi;
o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlari (texnik qurilmalarni yig‘ish,
konstruktorlash, ularning ishlash tamoyilini o‘rganish, asboblarni darajalash va
boshqalar)ni rivojlantirishi kabilar.
Ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimining umumta’lim maktablari, AL va
KHKlarida fizika fanining “Elektrodinamika” bo‘limiga oid bir qancha
laboratoriya ishlari o‘quv dasturiga kiritilgan bo‘lib, “Tok manbalarining foydali
ish koeffitsiyentini aniqlash”ga doir laboratoriya ishining berilishi ham
o‘quvchilarning tok manbalari haqidagi bilim va ko‘nikmalarini boyitishga
yordam beradi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
75
Bir jinsli o‘tkazgichda o‘zgarmas tok bo‘lib turishi uchun uning
uchlaridagi potensiallar farqi nolga teng bo‘lmasligi kerak. Buning uchun
zanjirga tok manbayi ulanadi. O‘tkazgichlarda erkin elektronlar (manfiy
zaryadlar) potensialning o‘sish tomoniga (musbat zaryadlar potensialning
kamayish tomoniga) harakat qilishi kerak. Buning natijasida, manba qutblarida
qarama-qarshi ishorali zaryadlar to‘planadi. Shu tariqa manbaning qutblarida
potensiallar farqi vujudga keladi. Bu esa zanjirdan tok o‘tib turishini
ta’minlaydi1.
Tok manbalarining foydali ish koeffitsiyentini aniqlashga doir laboratoriya
eksperimenti J. Toshxonova, J. Kamolov va boshqalarning “Fizikadan
praktikum” asarida qisman berib o‘tilgan2. Ushbu maqolada laboratoriya
eksperimentini to‘liq tashkil qilish va uni bajarishga doir o‘z mulohazalarimizni
keltirmoqchimiz.
Tok manbalari bilan ishlashni o‘rganish, ularning ishlash tamoyili bilan
tanishish va foydali ish koeffitsiyenti (FIK)ni aniqlash. Uni aniqlash uchun tok
manbayi (galvanik element, akkumulyator, o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok
generatori), elektr energiyani uzatish simlari (uzatish simlarining elektr
qarshiligini ifodalash uchun unga ekvivalent R0 etalon qarshilik zanjirga
kiritilgan) va R qarshilikni iste’molchilardan iborat elektr zanjirdan foydalanamiz
(1-rasm).
FIKni quyidagi ikki usulda: birinchidan tok manbayining ichki qarshiligini
e’tiborga olgan holda elektr yurituvchi kuch ishtirokida va ikkinchidan
manbaning qisqichlaridagi potensiallar tushuvini e’tiborga olgan holda Om va
Joul-Lens qonunlariga asoslanib aniqlash mumkin. Iste’molchida sarflanuvchi
quvvat kattaligi jihatidan manbaning to‘la quvvatidan kichik bo‘ladi.
O‘zgarmas tok manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirdagi quvvatni
aniqlashda zanjirning ixtiyoriy qismidagi quvvat shu qismdan o‘tuvchi tok kuchi
bilan kuchlanish ko‘paytmasiga ekvivalent ekanligidan, qo‘shimcha maxsus
o‘lchov asbobi bo‘lishiga zaruriyat bo‘lmaydi, ammo o‘zgaruvchan tok
manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirda esa induktiv va sig‘im qarshiliklarga
bog‘liq holda namoyon bo‘luvchi faza siljishi quvvatni aniqlashda maxsus
o‘lchov asbobidan foydalanishni taqozo qiladi. Tok zanjirining to‘la quvvatini
yoki uning biror qismidagi quvvatini aniqlashda vattmetrdan foydalaniladi.
1Бударина С. А., Исроилов А. А. Физикадан лаборатория машғулотлари. – Tошкент:
Ўқитувчи, 1993. – Б. 96-97. 2Тоshхоnоvа J. А., Каmоlоv J., Маhmudоvа Х. М., Rizayev Т., Nurillayev B. N. Fizikadan
praktikum. Elektr va magnetizm. – Тoshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.
2006. – B. 141.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
76
Buning uchun o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok manbayi elektr zanjirlarining har
birini alohida-alohida ko‘rib o‘tish maqsadga muvofiqdir.
1-rasm
Galvanik elementlarda kimyoviy jarayonlar natijasida turli ishorali
zaryadlarning bo‘linishi sodir bo‘ladi. Buning natijasida manba qutblarida
qarama-qarshi ishorali zaryadlar to‘planadi. Zaryadlar bo‘linganda q zaryad
avval bo‘lingan zaryadlar maydoniga qarshi yo‘nalishda ko‘chadi. Bunda elektr
toki vujudga keladi. Bu tokning kattaligi manbaning ichki qarshiligi r ga
bog‘liq1.
Kerakli asbob va jihozlar: o‘zgarmas tok manbayi, ampermetr, voltmetr,
ikkita reostat (bittasi etalon qarshilik, ikkinchisi esa iste’molchi sifatida
foydalaniladi), kalit, ulash simlari.
1-rasmda ko‘rsatilgan sxemadagi berk zanjir uchun Om qonuni:
rRRI
0
(1) bundan IrUIrRRIrRRI ab )()( 00
(2) hosil
bo‘ladi.
Bunda Uab tashqi zanjirning a va b qisqichlari orasidagi kuchlanish
tushishi, (2) tenglikdan .. IrU ab Agar I∙R0 =U1 va I∙R=U2 I∙r=U3 deb
belgilansa, u holda 321 UUU hosil bo‘ladi.
(2) tenglikning chap va o‘ng tomonlarini zanjirdan o‘tuvchi tok kuchi I ga
va tokning uzluksiz o‘tish vaqti t ga ko‘paytirsak, energiyaning balans
tenglamasiga ega bo‘lamiz: trRRItI )( 0
2 (3).
Bu formulaga quyidagi belgilashlarni kiritamiz:
1) A = It - elektr zaryadini berk zanjir bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan
to‘la ish;
1Nurillayev B. Elektromagnitizmdan laboratoriya ishlari va laboratoriya topshiriqlari.
– Toshkent: TDPU, 2013. – B. 108.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
77
2) P = I - to‘la quvvat;
3) A1 = I2 rt - manba ichida zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish;
4) P1= I2r - manba qisqichlaridagi quvvat;
5) A2 = I2 (R+R0)t - zanjirning tashqi qismida bajarilgan ish;
6) P= I2(R+R0)=IUab - zanjirning tashqi qismidagi quvvat;
7) A3 = I 2Rt - foydali ish;
8) RIP 2
3 - foydali quvvat.
Bundan ko‘rinadiki, elektr zaryadini berk zanjir bo‘ylab ko‘chirishda
bajarilgan to‘la ish tok manbayining ichki va tashqi zanjir qismida bajarilishi
mumkin bo‘lgan ishlarning yig‘indisidan iborat ekan, ya’ni: A=A1+A2 (4)
shuningdek, manbaning to‘la quvvati tok kuchi bilan manba elektr yurituvchi
kuchining ko‘paytmasi yoki zanjirning ichki va tashqi qismlaridagi quvvatlar
yig‘indisiga teng bo‘ladi: P=P1+P2 (5)
To‘liq zanjirning iste’molchi qismida bajarilgan ish foydali bo‘lganligidan,
manbaning FIK: rRR
R
АА
А
A
A
021
33 (6) yoki foydali quvvat
koeffitsiyenti (FQK) rRR
R
Р
Р
0
3 (7) bo‘ladi, bunda – tok
manbayining foydali ish koeffitsiyenti yoki foydali quvvat koeffitsiyenti (FQK)
deb ataladi. Ko‘ramizki, o‘zgarmas tok manbayining FIK va FQK bir-biriga
ekvivalent ekan. Elektr energiyasini uzatishdagi simlarning qarshiligi, ya’ni
etalon qarshilik tok manbayining iste’molchi qarshiligiga nisbatan juda kichik
bo‘lsa, (6) formula quyidagi soddalashgan ko‘rinishga keladi: rR
R
(8)
Bu yerda tok manbayining elektr energiyasini uzatuvchi simlarning
qarshiligini e’tiborga olmagandagi FIKni ifodalaydi. Ko‘pincha tok manbayini
emas, balki manba qisqichlaridagi, ya’ni tok manbalaridan (generatorlardan)
o‘quv laboratoriyalariga simlar vositasida keltirilgan manbaning FIKni aniqlash
talab qilinadi. Bunda Uab tok manbayi qisqichlaridagi kuchlanish, R0 ichki
qarshilik sifatida ifodalanuvchi etalon qarshilik (o‘tkazgich simlar qarshiligini
hisobga olmaymiz) va R iste’molchi qarshiligi deb olinsa, (6) quyidagi
ko‘rinishni oladi: RR
R
0
(9).
Bu (9) formula tok manbayining FIKni ifodalaydi. Demak, manbaning FIK
tashqi qarshilik funksiyasi sifatida o‘zgarar ekan. FIK tashqi qarshilikning son
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
78
qiymatiga bog‘liq holda qanday o‘zgarishini aniqroq tasavvur qilish uchun (9)
formulani quyidagi ko‘rinishda yozamiz:
R
R01
1
(10)
1. R0 >> R bo‘lgan holda --->0. Bu, o‘z navbatida, manba qisqichlari
qisqa tutashtirilganda yoki hech qanday tashqi qarshilik bo‘lmaganda manbaning
FIK nolga teng bo‘lishini bildiradi.
2. R0 = R bo‘lgan holda = 0,5, ya’ni manbadan iste’molchiga
uzatilayotgan to‘la elektr energiyaning yarmigina foydali ishga sarflanadi,
xolos1.
3. R0 << R bo‘lgan holda 1 , tok manbayidan iste’molchiga
uzatiluvchi to‘la energiya foydali ishga sarflanadi ( 1 ideal holatdir).
Bundan ko‘rinadiki, tok manbayining FIK tashqi qarshilikning son
qiymatiga bog‘liq bo‘lib, 0 < 1 oraliqda o‘zgarar ekan. FIK R
r yoki
R
R0
nisbatning funksiyasi sifatida o‘zgarish grafigi 2-rasmda keltirilgan bo‘lib, uning
o‘zgarishi asimptotik (urinmaviy) xarakterga ega. R0 ≤ R bo‘lganda u to‘g‘ri
chiziqqa yaqinlashadi.
Agar tashqi qarshilik ichki qarshilikdan kichik bo‘lsa, umumiy quvvatning
katta qismi generator (tok manbayining o‘zi)da sarflanadi va FIK kichik bo‘ladi.
Bu elektr zanjirining ishlashi uchun birmuncha noqulayroq sharoitdir. Xususan,
tashqi qarshilik nolga teng bo‘lsa, ya’ni generator qisqa tutashuv rejimida
ishlasa, barcha quvvat generatorning qizishiga sarf bo‘ladi va FIK nolga teng
bo‘ladi, lekin ba’zan kichik quvvatli radioelektron qurilmalarda katta tok olish
kerak bo‘lib, FIKning ahamiyati ikkinchi darajali bo‘lganda bu rejimdan
foydalaniladi. Agar tashqi qarshilik ichki qarshilikka teng bo‘lsa, to‘la quvvat
teng ikkiga bo‘linadi va FIK 50%ga teng bo‘ladi. Bu holatda foydali quvvat eng
katta bo‘ladi2. Etalon qarshilikni ma’lum deb, zanjirga ulangan ampermetr va
voltmetrlarning ko‘rsatkichlariga asosan iste’molchining qarshiligi zanjirning
shu qismi uchun Om qonunini tatbiq etgan holda hisoblanadi: I
UR (11)
1Тоshхоnоvа J.А, Каmоlоv J, Махmudоvа Х. М, Rizayev Т, Nurillayev B. N. Fizikadan
praktikum. Elektr va magnetizm. – Тoshkent: O‘zbekiston faylasuflar Milliy jamiyati. 2006.
– B. 141-148. 2Калашников Г. Электр. – Тошкент: Ўқитувчи, 1979. – Б. 349-351.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
79
2-rasm
Ishni bajarish quyidagi tartibda olib boriladi:
1) 3-rasmda ko‘rsatilgan elektr sxema bo‘yicha zanjir yig‘iladi.
2) zanjirning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilingandan (o‘qituvchi
tekshiradi) so‘ng tajriba ikkita vaziyatda bajariladi: R0=const deb olinib, tok
manbayi FIKning R qarshilikka bog‘liqligi, R=const holda FIK ning R0 ga
bog‘liqligi o‘rganiladi.
3) kalitni ulanganidan keyin, ampermetr va voltmetrlarning ko‘rsatishlarini
yozib olinadi.
4) R0=const bo‘lganda R qarshilik eng kichik qiymatidan boshlab
o‘zgartiriladi va har bir muayyan R1 R2, R3 qiymatlar uchun ampermetr hamda
voltmetrning ko‘rsatishlari yozib olinadi va manba FIK 1, 2, 3, (9) formula
yordamida topiladi.
5) Tajriba eng kamida R bir-biridan farqli 8-10 qiymati uchun bajariladi
R
Rf
э1
1 funksiya grafigi millimetrli qog‘ozga chiziladi (2-rasm). Tajriba
ma’lumotlari asosida chizilgan grafik 2-rasmda keltirilgan grafik bilan
taqqoslanadi va izohlanadi.
6) R=const qilib olinadi va FIK R0ga bog‘liq holda o‘zgarishi tekshiriladi.
FIK ning R0 ga bog‘liq holda o‘zgarishini grafik vositasida ifodalash uchun
tajriba R0 bir-biridan farqli 8-10 qiymati uchun 1-banddagidek bajariladi. Tajriba
natijalaridan foydalanib = f(R0) funksiya grafigi chiziladi va birinchi grafik
bilan taqqoslanadi.
7) 1 va 3-bandlardagi ampermetr hamda voltmetrlarning har bir qarshilik
o‘zgargandagi qiymatlari uchun mos U = f(R) va
RfI
1 funksiyalar grafigi
millimetrli qog‘ozga chiziladi va olingan natija izohlanadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
80
3-rasm
O‘zgarmas tok manbayiga ega bo‘lgan elektr zanjirda kuchlanish, tok
kuchi, quvvat, elektr hamda magnit maydon energiyalari tok o‘tish vaqtining har
qanday qiymatlari uchun ham o‘zgarmay qolaveradi. Zanjir o‘zgaruvchan tok
manbayiga ulanganda zanjirdan o‘tuvchi tok davriy tok bo‘lganligidan,
kuchlanish, quvvat, magnit hamda elektr maydon energiyalari va uning bajargan
ishi davriy ravishda o‘zgarib turadi. Shuning uchun bu o‘zgaruvchan kattaliklarni
xarakterlashda ularning oniy qiymatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bunday zanjirlardan biri 4-rasmda ko‘rsatilgan1.
Zanjirning ab qisqichlaridagi o‘zgaruvchan tokning oniy kuchlanishi
tUu sin0 bo‘lganda undagi oniy tok kuchi Om qonuniga binoan
quyidagicha topiladi: tItRR
Ui
ý
sinsin 00
(12).
(11) va (12) formulalardan I0, U0 - mos ravishda tok kuchi va
kuchlanishning amplituda (maksimum) qiymatlari, =2 - doiraviy chastota,
- chiziqli chastota.
Tekshirilayotgan zanjir uchun Om qonuni tok kuchining faqat oniy R
UI
va R
UI 0
0 amplituda qiymatlari uchun o‘rinli bo‘lmay, balki effektiv
qiymatlari uchun ham o‘rinlidir, chunki 2
0II va
2
0UU demak,
1Nurillayev B. Elektromagnitizmdan laboratoriya ishlari va laboratoriya topshiriqlari.
– Toshkent: TDPU, 2013. – B. 112.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
81
RR
UI
э
(13). Bunda I va U tok kuchi hamda kuchlanishning effektiv
qiymatlari. Berilgan zanjirdagi oniy quvvat tok kuchi va kuchlanish kattaliklari
oniy qiymatlarining ko‘paytmasiga teng, ya’ni: iuP O‘zgaruvchan tokda dt
vaqt ichida dq elektr zaryadini o‘tkazgich bo‘ylab ko‘chirishda bajarilgan
elementar ish quyidagicha ifodalanadi: dA=udq=uidt (14).
Ushbu ish bajarilishidagi quvvat iudt
dAP ga teng. O‘zgaruvchan tok
zanjiri uchun xarakterli kattalik o‘rtacha quvvat hisoblanib, uning bir davrdagi
qiymati IUiudtT
PdtT
P
TT
00
11 yoki cosIUP (15) bo‘ladi1.
Ko‘rinib turibdiki, o‘zgaruvchan tok zanjiridagi o‘rtacha quvvat faqat tok
kuchi va kuchlanishga bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ular orasidagi fazalar farqi
kosinusiga ham bog‘liq ekan. (15) tenglamadagi cos quvvat koeffitsiyentini
ifodalaydi. cos doimo birdan kichik bo‘lganligi uchun o‘rtacha quvvat doimo
tok kuchi bilan kuchlanish kattaliklarining ko‘paytmasidan kichik bo‘ladi. = 0
da cos = 1 bo‘lib, o‘rtacha quvvat eng katta qiymatga ega, ya’ni IUP ga
teng. Agar 2
bo‘lsa, cos = 0 va o‘rtacha quvvat nolga teng bo‘ladi.
Amalda fizik hodisalarni o‘rganishda aktiv qarshilik (R), induktivlik (L) va
sig‘im (C) ishtirok etgan o‘zgaruvchan tok zanjirlari ko‘plab uchraydi.
O‘zgaruvchan tok zanjiridagi qarshilik o‘zgarmas tok zanjiridagi qarshilik
qiymatidan farq qiladi, ammo o‘zgaruvchan tok zanjiridagi induktivlik va
sig‘imlarning reaktiv qarshiliklari2 (chunki tok o‘tganda Joul-Lens issiqligi
ajralmaydi), uning aktiv (iste’molchi va o‘tkazgich) qarshiligidan juda kichik
bo‘lganda bu zanjirning FIK o‘zgarmas tok zanjiri uchun o‘rinli bo‘lgan (7)
formula yordamida hisoblanadi. Ishni bajarish quyidagi tartibda olib boriladi:
1) R0 etalon qarshilikning ma’lum qiymati uchun sxema bo‘yicha elektr
zanjiri yig‘iladi.
2) zanjirning to‘g‘ri yig‘ilganligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng etalon
qarshilikni o‘zgarmas (R0= const) saqlab, iste’molchi qarshilikni o‘zgartirish
1Orifjonov S. Elektromagnitizm. – Toshkent: Noshir, 2011. – B. 155-157.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
82
bilan ampermetr va voltmetrning ko‘rsatishlari bir necha marta yozib olinadi va
ulardan foydalanib R0 va R qarshiliklar hisoblanadi.
3) o‘zgaruvchan tok manbayining FIKni hisoblash uchun (9) formuladan
foydalaniladi.
4) tajriba 1-mashqning 4 va 7-bandlaridagi ko‘rsatmalarga rioya qilingan
holda bajariladi.
5) har ikkala hol uchun FIKning qarshilikka bog‘liqlik grafiglari chiziladi.
O‘zgaruvchan tok manbayininng FIKni aniqlashga doir o‘tkazilgan
laboratoriya eksperimentidan olingan natijalarni 1-jadvalda keltiramiz.
1-jadval
№ Retal
(Ω)
U
(V)
I
(A)
η
(%)
Rx
(Ω)
R
(Ω)
U
(V)
I
(A)
η
(%)
1. 20 5 0,8 23,8 15 8 14 0,9 34,8
2. 20 7,5 0,7 34,8 15 15 10,8 0,72 50,0
3. 20 10 0,56 47,0 15 20 9 0,6 57,0
4. 20 12,5 0,46 57,8 15 25 7,7 0,52 62,5
5. 20 13,5 0,41 62,0 15 32 6,5 0,44 68,0
Ushbu laboratoriya ishining eksperimental qurilmasi Nizomiy nomidagi
TDPU “Fizika va uni o‘qitish metodikasi” kafedrasi o‘quv laboratoriyasida
yig‘ildi va sinovdan o‘tkazildi. Natijalar real haqiqatga yaqin ekanligiga ishonch
hosil qilindi. Bugungi kunda bu laboratoriya ishini bakalavriat bosqichida ta’lim
olayotgan talabalar dars jarayonida bajarmoqdalar. Tok manbalarining foydali
ish koeffitsiyentini aniqlashga doir laboratoriya ishini tavsiya qilishimizning
yana bir jihati shundaki, bu ishga kerak bo‘ladigan asboblarni topish va tanlash
juda oson, chunki respublikamizning deyarli barcha akademik litsey va kasb-
hunar kollejlari fizika kabinetlarida bu asboblar (chiqishidagi kuchlanish 42 V
gacha bo‘lgan o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok manbayi, 2 ta reostat, ampermetr,
voltmetr, kalit) mavjud.
O‘quvchilarning mazkur laboratoriya ishi mavzusi bo‘yicha o‘zlashtirgan
nazariy va amaliy bilimlarini tekshirish uchun ularga bir necha savollar bilan
murojaat qilish ham mumkin.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
83
TEXNIKA MUTAXASSISLIGIDAGI TALABALARNI KASBGA
YО‘NALTIRISHDA MATEMATIK MODELLARDAN FOYDALANISH
Turdiyev Sh. R. (Qarshi DU)
Abstract
The article describes the ways of professionally oriented teaching of
mathematics for students of technical areas on the example of using the
mathematical modeling at studying of differential equations.
Резюме
В статье раскрываются пути профессионально ориентированого
преподавания математики студентам технического направления на примере
использования математического моделирования при изучении
дифференциальных уравнений.
Tayanch tushunchalar: matematik modellashtirish, differensial
tenglamalar, kasbiy va amaliy malakalar, kasbga yо‘naltirib о‘qitish.
Texnika yо‘nalishi ta’lim dasturidagi umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini
kasbga yо‘naltirib о‘qitish davr talabi hisoblanadi, jumladan, oliy matematikani
kasbga yо‘naltirib о‘qitish imkoniyati mavjud. Shu masalani differensial
tenglamalarni о‘rganish jarayonida amalga oshirish bо‘yicha fikr
yuritmoqchimiz. Bunda biz oldimizga quyidagi vazifalarni qо‘yishimiz mumkin:
differensial tenglamalarning asosiy tiplari va oddiy sistemalarni analitik
yechish tо‘g‘risida kо‘nikmalarni shakllantirish;
differensial tenglamalarning asosiy tiplari va oddiy sistemalarni bir
biridan ajrata olish kо‘nikmalarini shakllantirish;
differensial tenglamalardan kasbiy-amaliy masalalarni yechishda
matematik modellar sifatida foydalana olish kо‘nikmalarini shaklantirish;
sonli va tarkibiy usullar haqida tasavvurini shaklantirish va yanada
rivojlantirish.
Ma’lumki, Oliy matematikaning “Hosila” bо‘limini о‘rganishda
о‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamalar, “Aniq integral” bо‘limini
о‘rganishda esa integral tenglamalarni tuzish kabi masalalar ko‘riladi.
Bо‘limlarni о‘rganishning xulosa qismida, qatorlar va Furye qatorlarini о‘rganib
bо‘lingandan keyin, xususiy hosilali tenglamalar (unchalik katta bо‘lmagan
hajmda) kо‘rib о‘tiladi, xususan, umumiy tushunchalar, tor tebranish
tenglamasini Dalamber va Furye usullari bilan issiqlik almashinuvchanlik
tenglamasining yechilishi kо‘rib chiqiladi1. Mazkur bо‘limni samarali о‘qitishda
differensiallash bо‘yicha ma’lumot olgandan sо‘ng differensial hisobining asosiy
1Шодиев Р., Турдиев Ш. Математик таълим асосида касбга йўналтириш // Халқ таълими.
– Тошкент, 2013. – № 5. – Б. 40-43.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
84
teoremalari va funksiyalarini tekshirishdan oldin talabalarga tanish bо‘lgan
boshlang‘ichni topishga va oddiy integrallashni hisoblashga doir fizikaga
taalluqli misol va amaliy masalalardan foydalanish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Dastlabki ma’ruzada hosilaning geometrik ma’nosidan tashqari (urinma
burchak koeffitsiyenti) hosilaning kо‘p qо‘llaniladigan mexanik, fizik va boshqa
amaliy ma’nolari keltiriladi:
harakatning 𝑉(𝑡) tezligi (t vaqt momentidagi) s(t) yо‘ldan t vaqt
bо‘yicha olingan hosilasiga teng, ya’ni V=𝑑𝑆
𝑑𝑡;
a(t) tezlanish 𝑉(𝑡) tezlikdan t vaqt bо‘yicha olingan hosilaga teng, ya’ni
a(t)=𝑑𝑣
𝑑𝑡;
jismning sovish tezligi T temperaturaning t birlik vaqtda pasayishi bilan
aniqlanadi, ya’ni 𝑑𝑇
𝑑𝑡 hosilaga teng;
jismning issiqlik sig‘imi T temperaturada о‘zgarganda, Q issiqlik
miqdori tezligini ifodalaydi va 𝑑𝑄
𝑑𝑇 hosila kabi aniqlanadi;
elektrotexnikada I elektr tokining kuchi q elektr miqdoridan t vaqt
bо‘yicha olingan hosilani ifodalaydi, ya’ni I=𝑑𝑞
𝑑𝑡.
Ikkinchi differensial tenglamani tuzishda quyidagi kо‘rinishdagi fizikaga
doir amaliy mazmundagi masaladan foydalanamiz. Agar temirning C solishtirma
issiqlik sig‘imi T temperaturaga quyidagicha bog‘liq bо‘lsa:
C=0,1052+0,000141 T, u holda bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha
qizdirish uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini aniqlang. Masalani yechishda
muammoli vaziyatlar hosil qilish metodidan foydalandik, chunki bu metoddan
foydalanish masalani yechish jarayonida talabalarning faol ishtirok etishini talab
etadi. Bunda о‘qituvchi talabalarga masala shartini tahlil qilish va shu asosda uni
yechish metodini aniqlashni taklif etadi. Bu о‘qituvchi-talaba dialogi
kо‘rinishida amalga oshiriladi va unda masalaning hal etilishi temperatura bilan
issiqlik miqdori о‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, funksiya va argumentning о‘rni
aniqlab olinishi, masala shartida kо‘ringanidek, temirni isitish uchun kerak
bо‘ladigan Q issiqlik miqdori funksiya, T temperatura esa shu funksiyaning
argument bо‘lishi, Q funksiyaning hosilasi 𝑑𝑄
𝑑𝑇 kо‘rinishida va u issiqlik miqdori
sig‘imini ifodalashi bо‘yicha talabalarning tо‘g‘ri javob berishiga qaratiladi. Bu
esa talabalarning masala shartiga asoslangan holda 𝑑𝑄
𝑑𝑇=0,1052+0,000141T
ekanligini aniqlashiga olib keladi. Bunda talabalar hosila argument orqali
ifodalangan, lekin о‘zlari ilgari uchratmagan tenglamaga duch kelishadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
85
О‘qituvchi bunday kо‘rinishdagi tenglamalar birinchi tartibli differensial
tenglamalar deb yuritilishini, bunda dQ
dT hosila T argument orqali ifodalanishini va
erkli о‘zgaruvchi y=f(x) izlanadigan funksiya va uning 𝑢′ hosilasi о‘rtasidagi
u′=f(x, y) bog‘lanishga birinchi tartibli differensial tenglama deyilishini
ta’kidlaydi. 𝑢′=f(x, y) tenglamani yechishni qanday amalga oshirish kerakligi
tо‘g‘risidagi muammoni hal qilishda о‘qituvchi talabalar tomonidan bildirilgan
fikrlarni tinglab, boshlang‘ichni topish kerak degan fikrni bildirishi mumkin.
Bunda о‘qituvchi tenglamaning ikkala qismini 𝑑𝑇 ga kо‘paytirish, undan
dQ=(0,1052+0,000141T) 𝑑𝑇 tenglamasi hosil bо‘lishi va bunda Q funksiyani
topish uchun uni “о‘zgaruvchilarga ajratish” orqali yechilishini ta’kidlaydi1.
Yechish. Buning uchun tenglamaning ikkala qismidan boshlang‘ichi
topiladi. U holda tenglamaning ikkala tomonida ham о‘zgarmas son hosil
bо‘ladi. Ularni birlashtirib, C1 bilan belgilab yoziladi (chunki C bizda masala
shartiga kо‘ra ishtirok etmoqda): Q=0,1052T+0,000141𝑇2
2+ 𝐶1.
C1 ixtiyoriy о‘zgarmas son qatnashgan Q=0,1052T+0,000141𝑇2
2+ 𝐶1
yechim berilgan dQ=(0,1052+0,000141T) 𝑑𝑇 differensial tenglamaning umumiy
yechimi deyiladi.
T=0, Q=0 boshlang‘ich shart deb ataluvchi shartlardan foydalanib, ularni
topilgan yechimga qо‘yib, ixtiyoriy о‘zgarmas son hisoblangan C1=0 topiladi. U
holda yechim quyidagi kо‘rinishni oladi: Q=0,1052T+0,000141𝑇2
2. Bunday
yechim berilgan boshlang‘ich shartlar uchun xususiy yechim deb ataladi. Bu
yechimning tushunarlilik darajasini mustahkamlash uchun о‘qituvchi о‘xshash
muammoni о‘rtaga tashlaydi, ya’ni “bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha
qizdirish uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini qanday topish mumkin”ligini
sо‘raydi. Talabadan esa bir kilogramm temirni 20oC dan 21oC gacha qizdirish
uchun sarf bо‘ladigan issiqlik miqdorini topish uchun T1=20oC da Q1 ni topish
va T2=21oC da Q2ni topish hamda Q2-Q1 ayirmani hisoblash talab qilinadi.
Bundan Q1=0,1052∙20+0,000141∙202
2, Q2=0,1052∙21+0,000141∙
212
2 hosil bо‘ladi.
Demak, Q2-Q1=0,1080905≈0,11(kkal) ekan. Shu asosda, bir kilogramm temirni
20oC dan 21oC gacha qizdirish uchun 0,10809≈0,11(kkal) issiqlik miqdorining
talab qilinishi hukmidagi javob olinadi. Uni xulosalagan holda о‘qituvchi
yuqoridagi masalani yechishda hosil bо‘lgan differensial tenglamaning oddiy
1Shadiev R. D., Turdiev Sh. R. On questions of particularities of teaching mathematics in
technical higher education institutions (HEI). Journal of Humanities and Social Sciences.
– Vienna, 2014. – № 9-10. – Р. 141-144.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
86
differensial tenglamasi bо‘lib, u о‘zgaruvchilarga ajraladigan tenglama
hisoblanishini ta’kidlaydi hamda uning ta’rifini keltirish mumkin bо‘ladi (Agar
u′=f(x, y) tenglamaning о‘ng tomoni ikkita funksiyaning kо‘paytmasi shaklida
berilgan bо‘lib, ularning biri faqat x ga, ikkinchisi esa faqat u ga bog‘liq bо‘lsa, u
holda bunday tenglamaga о‘zgaruvchilarga ajraladigan differensial tenglama
deyiladi.
u′=φ(x)∙g( y) – kо‘rinishdagi о‘zgaruvchilarga ajraladigan tenglamani
yechish uchun u′=𝑑𝑢
𝑑𝑥 kо‘rinishdagi almashtirish bajariladi, ya’ni
𝑑𝑢
𝑑𝑥=φ(x)∙g(y).
Oxirgi tenglamaning ikkala qismini bir vaqtda g(y)ga bо‘lib va 𝑑𝑥ga
kо‘paytirilsa, 𝑑𝑢
𝑔( 𝑦)=φ(x)∙ 𝑑𝑥 kо‘rinishdagi diferensial tenglama hosil bо‘ladi.
Uning ikkala tomonidan boshlang‘ichlarni topib, yechimning umumiy kо‘rinishi
hosil qilinadi, ya’ni u=f(x,C). Shundan sо‘ng о‘qituvchi va talabalar hamkorlikda
quyidagi kо‘rinishdagi oddiy tenglamalarni yechish maqsadga muvofiq:
(1+u)dx+(1+x2)dy=0, u′=sin 𝑥
𝑦 , u′=
𝑥
𝑦.
Bunday mazmundagi masalalarni amaliy mashg‘ulot darslarida kо‘plab
yechish va aynan yechish jarayonida talabalarga differensial tenglamalardan neft
va gaz hamda kimyoviy texnologiya sohalarida issiqlik almashinuvchi
jarayonlarni modellashtirish uchun, suyuqliklarning va gazlarning turli
sharoitlardagi harakatini, aralashmalarning parchalanish jarayonlarini
modellashtirish va boshqalarda qо‘llanilishi haqida ma’lumot berish ularning
kasbiy qiziqishlarining oshishiga va pirovardida egallayotgan mutaxassislik
sirlarini о‘zlashtirishga bо‘lgan qiziqishlari o‘sishiga yordam beradi.
Shuningdek, kimyoviy texnologiya sohasini о‘rganishda differensial
tenglamalarni tuzish yordamida yechiladigan misollardan namunalar keltirish
ham maqsadga muvofiq. Masalan: 𝑑𝑐
𝑑𝑡= 𝑓(𝑐, 𝑥) + 𝑣(𝑐𝑜 − 𝑐) ,
𝑑𝑥
𝑑𝑡= 𝑔(𝑐, 𝑥).
Bu differensial tenglamalar sistemasi bо‘lib, u uzluksiz harakatlanuvchi
izotermik katalitik reaktorning matematik modelidir. Bu yerda v – gaz fazasidagi
reagentlar oqimining tezligi, s – oqimdagi moddalar konsentratsiyasi, x –
adsorbirlangan moddalar bilan katalizator sirtining qoplanganlik darajasi, so –
reagentlarning chiqishdagi konsentratsiyasidir.
Mazkur masalani hal etish jarayonida quyidagi pedagogik muammo
yuzaga keladi: agar talabalar tenglamalarni yechish metodlari bilan tanishtirilgan
bо‘lmasalar, u holda ularga masalani yechishni qanday kо‘rsatish yoki
tushuntirish mumkin. Bu о‘rinda quyidagi usuldan foydalanishni taklif qilgan
bо‘lar edik, ya’ni differensial tenglama tuziladi, sо‘ngra о‘rniga qо‘yish orqali
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
87
ixtiyoriy о‘zgarmasga ega formula bilan ifodalangan kо‘rsatilgan funksiyalar
tо‘plami berilgan tenglamaning yechimi bо‘lishini tekshirib kо‘rish taklif etiladi.
Talabalarga shunday masala ham berish mumkin: tg og‘irlik kuchi ta’siri
ostida t – massaga ega jism yuqoridan pastga qarab tashlandi, bu yerda k –
qarama-qarshilik koeffitsiyenti, v – tezlikka proporsional bо‘lgan, qarshilik
kо‘rsatuvchi kuchlar Fmp= - kv. Jism harakat tezligini t – vaqtga bog‘liqligini
toping. Bu masalaning yechimida о‘qituvchi va talaba о‘rtasida bunday
munozara bо‘lishi mumkin:
О‘qituvchi: masalaning matematik modelini tuzamiz. Mazkur masaladagi
jism qanday fizik qonuniyat bо‘yicha harakatlanmoqda? Uni qanday ifodalash
mumkin?
Talaba: Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanib yechsak, quyidagi mdv
dt
=mg-kv kо‘rinishdagi matematik model hosil bо‘ladi.
О‘qituvchi: Bunday kо‘rinishdagi matematik model birinchi tartibli
differensial tenglama hisoblanadi. Bunda dv
dt hosila qanday mexanik ma’noni
anglatadi?
Talaba: Mazkur hosila qaralayotgan jismning harakat tezlanishi ma’nosini
anglatadi.
Shundan sо‘ng talabalarga о‘rniga qо‘yish orqali v(t)=𝑚𝑔
𝑘+C 𝑒
−𝑘𝑡
𝑚
(C – ixtiyoriy о‘zgarmas son) funksiyalar tо‘plami bu tenglamaning yechimi
bо‘lishini tekshirib kо‘rish taklif etiladi. Buning uchun olingan natijani tahlil
qilib chiqiladi:
1) t=0 vaqt momentida jism v(0)=v0 boshlang‘ich tezlik bilan harakatni
boshlaydi.
2) C= v0 - 𝑚𝑔
𝑘 bо‘lganda v(t)=
𝑚𝑔
𝑘(1-𝑒
−𝑘𝑡
𝑚 ) +v0∙ 𝑒−𝑘𝑡
𝑚 .
Yuqoridagilardan t→∞ da yechim qanday kо‘rinishda bо‘lishini ham
topish mumkin: v∞=𝑚𝑔
𝑘, chunki 𝑒
−𝑘𝑡
𝑚 → 0.
Mazkur mashg‘ulotlar davomida differensial tenglamalar, oddiy
differensial tenglamalar, tenglama tartibi, yechim yoki integral haqidagi umumiy
tushunchalar ham rejaga kiritiladi. Tenglamalarning differensiallar orqali
ifodalanadigan masalalari haqida alohida tо‘xtalib о‘tiladi va bunda masalalarni
muammoli ta’lim metodi orqali quyidagi bosqichlarni amalga oshirish maqsadga
muvofiq hisoblanadi:
1. Matematik modelini tuzish.
2. Tenglamani bevosita yechish.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
88
3. Natijani tahlil qilish.
Kasbga yо‘naltirgan holda о‘qitishga xizmat qiluvchi masalalar sifatida:
eritma konsentratsiyasi, jismning sovushi haqida, moddaning eritmaga aylanishi
haqida, modda parchalanishi, quvur orqali issiqlik almashinishi, gazni tozalash
va gazni ionlashtirish haqidagi, shuningdek, fizik, elektrotexnik va boshqa
masalalardan foydalanish ta’limni samarali tashkil etishda muhim о‘rin tutdi,
ammo biz foydalangan masalalar maxsus fanlar masalalari hisoblanmaydi, balki
atalishi bо‘yicha kasbiy masalalarga yaqinlashtirilgan hamda yaqqol matematik
va fizik ifodalarga asoslangan, ularni oddiy matematik modellarga, ya’ni analitik
kо‘rinishdagi differensial tenglamalarga keltirib yechiladigan masalalardir.
Shunday mazmundagi masalalarga namunalar keltiraylik:
1-masala (о‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamalarga doir). Idishda 100 litr
suvli eritma bor, uning 10 kg kislotadan iborat. Idishga 15 litr/min tezlik bilan
suv quyiladi, hosil bо‘lgan aralashma xuddi shunday tezlik bilan idishdan oqib
chiqmoqda. Tо‘liq hajm bо‘yicha aralashma bir jinsli deb olinadi. 1 soatdan
keyin idishda qancha massali (g) kislota qoladi?
2-masala (birinchi tartibli differensial tenglamalar sistemasini tuzishga
doir). A modda ikkita – P va Q moddalarga parchalanmoqda. Ularning har
birining hosil bо‘lishi, A moddaning parchalanmagan miqdoriga proporsional. P
va Q moddalarda x va y miqdorlar о‘zgarish qonuni t vaqtga bog‘liq holda
parchalanish boshlangandan keyin, x va u mos ravishda bir soatdan keyin 𝑎
7 va
2𝑎
7
ga teng bо‘lsa, (bu yerda a-A moddaning dastlabki miqdori) ularning о‘zgarish
qonunini toping.
3-masala (ikkinchi tartibli tо‘liq bо‘lmagan differensial tenglamalarni
tuzishga doir). Faraz qilaylik, ichki radiusi r tashqisi R bо‘lgan yо‘g‘on silindrik
quvurga egamiz. Statsionar issiqlik rejimi turg‘un, qandaydir berilgan yuzadan
о‘tuvchi issiqlik miqdori doimiy deb (ya’ni quvurning har bir nuqtasidagi T
temperaturasi vaqtga bog‘liq emas va quvur о‘qidan nuqtalari orasidagi masofa
о‘zgarishi bilan о‘zgaradi) faraz qilib, quvurning ichkaridan tashqariga qarab
issiqlik о‘tkazuvchanligini aniqlang?
Taklif etilayotgan modelda talabalar tomonidan о‘zlashtiriladigan
differensial tenglamalarning tiplari analitik usulda yechiladi va u maxsus
fanlarda foydalanuvchilar о‘rtasidagi uzviylikni ta’minlashga imkon beradi.
Dastur bо‘yicha mos ravishda talabalarga oxirgi ma’ruzada bitta taqribiy
iteratsiyalar usuli va bitta sonli Eyler usuli taqdim etiladi. Bu ma’ruza shakliga
kо‘ra amaliy-seminar mashg‘ulotiga о‘xshab ketadi.
Shunday qilib, kasbiy-amaliy masalalarni yechishda differensial
tenglamalardan foydalanish imkoniyati keng, shuningdek, kasbiy mazmundagi
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
89
masalalarni yechishda differensial tenglamalardan vosita sifatida foydalanish
talabalarda matematik modellashtirish malakasini shakllantiradi.
TA’LIM JARAYONIDAGI FIZIKA VA SAN’AT
INTEGRATSIYASIGA DOIR
Bekmirzayev R. N., Tugalov F. Q.,
Xudoyberdiyev P. (Jizzax DPI)
Abstract
In the article the questions of creating conditions for aesthetic education
and development of the activity of students, formation of their cognitive interest
and convergent thinking are considered on example of connection of physics
with art.
Резюме
В статье на примере связи физики и искусства рассмотрены вопросы
создания условий для эстетического воспитания и развития активности
учащихся, формирования у них познавательного интереса и
конвергентного мышления.
Tayanch tushunchalar: motiv, fan va san’at integratsiyasi, arxitektor,
san’atshunos, tasviriy san’at, fotometriya, kolorimetriya, ultrabinafsha nurlar.
Ma’lumki, olamni bilish yo‘llaridan asosiylari fan, din va san’at
hisoblanadi. Fizika va san’at… Bir qaraganda, bular bir-biriga umuman to‘g‘ri
kelmaydiganday tuyuladi, ammo unday emas. Buni isbot qilishga harakat
qilamiz. San’atimiz namoyandalari aksariyat hollarda o‘zlari bilmagan holda
fizik qonuniyatlardan foydalanadi. Ko‘pchilik fiziklar esa o‘zlarining ijodiy
fikrlashlarini uyg‘otuvchi, ilhomlantiruvchi san’atni qadrlaydi va sevadi. San’at
ularning tabiat sir-sinoatlarini chuqur egallashlarida ko‘maklashadi1.
A. Eynshteyn dam olish paytlarida skripka chalishni, L. D. Landau bo‘sh
vaqtlarida Lermontov va Bayron yozgan she’rlarni o‘qishni yaxshi ko‘rgan.
M. Plank va V. Geyzenberglar ajoyib pianino chaluvchi bo‘lishgan, dunyodagi
birinchi atom reaktorining yaratuvchisi I. V. Kurchatov doimiy ravishda
simfonik konsertlarga tashrif buyurgan, o‘limidan uch kun oldin konservato-
riyada Motsartning mashhur “Rekviem” asarini eshitadi, XIX asrning mashhur
rus yozuvchisi A. I. Gersen esa aslida astronomiya sohasida mutaxassis bo‘lib,
Moskva davlat universitetining fizika-matematika fakultetini tugatgan2.
1Дживелегов А. Леонардо да Винчи. – Москва: Искусство, 1974. – С. 13; Детякин В.
Леонардо да Винчи. – Москва: Детгиз, 1959. – С. 31. 2Шаронов В. В. Свет и цвет. – Москва: Физматгиз, 1961. – С. 47 -51.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
90
Fizika fani jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bugun fizikaga xushtor,
lirikadan maftunkor bo‘lgan har bir insonni “Fizika va san’at” mavzusi, ularning
aloqadorligi befarq qoldirmaydi. San’at namoyandalari, rassomlar,
haykaltaroshlar o‘z ijodlarida fizika qonunlaridan doimiy ravishda
foydalanishadi.
Shunday ekan buyuk san’at namoyandalari, liriklar ijodi fizikani
o‘rganishda va, aksincha, fizika, ayniqsa, optika sohasi yutuqlari, tasviriy va
me’morchilik san’atini o‘rganishda muhim motivlardan hisoblanadi.
O‘quvchilar tamonidan olamni yaxlit, bir butunlikda qabul qilish uchun
bilishda fan va san’atni integratsiyalash muhim masalalardan hisoblanadi.
Fiziklar va liriklarning bahsi insoniyatni qadimdan to‘lqinlantirib,
qiziqtirib keladi. XV asrda Italiyada nomi butun dunyoda yod bo‘lgan inson
yashagan. Bu inson Leonardo da Vinchi. Hozirgacha u qaysi sohada qalam
tebratganligi to‘g‘risida bahs ketadi, aslida u kim bo‘lgan – rassommi yoki olim?
Mahoratli rassom, qobiliyatli haykaltarosh, arxitektor, aqlli muhandis va
texnik, iste’dodli olim va botanik, istiqbolli anatom va matematik, yetuk faylasuf
va musiqachi Leonardo da Vinchi haqida ma’lumotlar bor. U uyg‘onish
davrining eng iste’dodli, o‘qimishli insonlaridan biri hisoblanar edi. 1467-yildan
boshlab Leonardo o‘sha davrning eng iqtidorli rassomi Andrea del Verrokkidan
saboq oladi. Donishmand ustoz o‘z o‘quvchisidagi qobiliyatni ko‘rib har
tomonlama yordam bera boshlaydi. Leonardo tomonidan 15 yoshida yaratilgan
asarlarini o‘sha davrning deyarli hamma rassom va san’atshunoslari tan oladi1.
Yigirma to‘rt yoshida Leonardo o‘zining xususiy korxonasini ochishga
qaror qiladi; Leonardo tikuv dastgohi loyihasini yaratadi, u ixtiro qilgan
velosiped chizmasi esa katta shov-shuvga sabab bo‘ldi, bugungi kunda u
yaratgan mashinalarning 800dan ortiq loyihasi mavjud. Ular orasida ignani
teshish, metall chiviqlarni kesish, ipak to‘qish, go‘sht maydalash mashinalari,
suv oqimi yordamida havoni sovitish uchun qurilma, ko‘tarma kranlar,
reflektorlar, tank loyihalari bor. Leonardoning rezbani kesish uchun
moslashtirilgan konstruksiyalari e’tiborni tortadi: u kesishni qo‘l bilan emas
tokor dastgohida bajarishni taklif qildi. Uning qog‘ozlari orasida ekskavatorni
eslatuvchi eskizlar mavjud. Leonardo ajoyib me’mor edi: unda ko‘chalar loyihasi
mavjud, bunga ko‘ra uning yurish qismi trotuardan bir necha metrga past bo‘lib,
bu aftidan, insonlarni shovqindan himoyalagan. U o‘zining barcha g‘oyalarini
“oddiy va sof tajriba – haqiqiy ustoz” deb hisoblab, yasama asboblardan
foydalangan holda uyidagi laboratoriyada tekshirib ko‘rdi.
1Детякин В. Леонардо да Винчи. – Москва: Детгиз, 1959. – С. 31.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
91
Olim optika va texnika muammolari bilan qiziqdi. U bu sohalarda o‘sha
paytdagi ma’lum qurilmalardan qoniqmagan edi. Leonardo inson ko‘zi bilan
qanaqa jarayonlar sodir bo‘lishini bilishga intildi va uning tadqiqotlari natijasida
bugungi kundagiga juda yaqin bo‘lgan ko‘rish nazariyasi paydo bo‘ldi; olimning
optika bo‘yicha xulosalari yozilgan daftari bugungi kungacha yetib kelgan.
Leonardo sharlar urilishi to‘g‘risidagi masalani mexanikada birinchilardan
bo‘lib qo‘ydi va deyarli to‘g‘ri qarorga keldi: I. Nyutondan 200 yil oldin ta’sir va
antita’sir tengligi haqida xulosa qildi; egri sirtda jism muvozanat holati shartini
oxirigacha ishlab chiqdi; uning ishqalanish haqidagi ishlari diqqatga sazovor: u
birinchi bo‘lib fanga ishqalanish koeffitsiyenti tushunchasini kiritdi va bu
kattalikni aniqlash yo‘llarini ko‘rsatdi: podshipnik va shesternalar nazariyasini
ishlab chiqdi. Leonardoni osmonga ko‘tarilish orzusi bir umr tark etmadi; u
qushlarning rejali pastga tushish jarayonini tahlil qildi, bu esa 400 yil keyin
N. E. Jukovskiy qilgan ishlardan juda kam farq qiladi. Uning qo‘lyozmalari
orasida uchuvchi apparatlar to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar uchraydi. Pirovard
natijada u vertolyotning prototipi bo‘lgan vertikal uchish apparatini yaratdi. U
paytlari quvvatli motorlar bo‘lmaganligi uchun uning loyihalarini amalga
oshirish imkoni bo‘lmadi. Uning hamma loyihalari dadil edi, biroq ulardan
birortasini ham amalga oshirish imkoni bo‘lmadi1.
Insonning ko‘z gavhari ravshanlik, yorug‘likning ma’lum bir darajasiga
to‘g‘rilanishi mumkin; ravshanlik ko‘z moslashgan ravshanlikdan 100 baravar
kam bo‘lgan har qanday predmet kuzatuvchiga qora bo‘lib tuyuladi, adaptatsiya
ravshanligidan 10 marta kattalari shafaqlashtiruvchi his qilishni beradi. Shuning
uchun agar rassom Quyosh orqali yoritilgan manzarani aks ettirsa, qora dog‘li
joylarni taxminiy tasvirlasa bo‘ladi, chunki ularning detallari tabiatan kam
farqlanadi, agar tasvir Oy chiqib turgan kechada tasvirlangan bo‘lsa, u holda Oy
juda ham yorug‘ bo‘lishi va qora fonda aniq ajralib turishi kerak. Bunday
qonuniyatlarni bilmaslik haqiqiy holatning buzib ko‘rsatilishiga olib keladi.
Qobiliyatli rassom bunday qonuniyatlar bilan qurollanib katta muvaffaqiyatlarga
erishadi.
San’at sirlarini bizga ochib berishda fizika fanining o‘rni beqiyosdir.
I. Nyuton XVII asrning 60-yillarida bir qancha tajribalar o‘tkazib, oq nurning
murakkabligini isbot qildi (uni prizma orqali o‘tkazib); keyin u teskari masalani
yechdi: yig‘uvchi linza yordamida prizmadan chiquvchi rangli nurlarni ekranda
linza fokusda to‘pladi va oq dog‘ni oldi. Ranglar spektrining orasida qo‘shimcha
ranglar mavjud. Bularga qizil va yashil, to‘q sariq va havorang, sariq va ko‘k
1Qarang: Артамонов И. Д. Иллюзии зрения. – Москва: Физматгиз, 1961. – С. 29.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
92
hamda boshqalar kiradi. Yonma-yon tushib turgan qo‘shimcha ranglarning bir-
birini yanada yorqin qilishi kuzatilgan1.
Inson ko‘zining yashil nurlarga nisbatan sezgirligi yuqori ekanligi
kuzatilgan. Chex biologi Y. Purkine ko‘zning spektral sezgirligi egriligi
maksimumining kunduzgi yorug‘likdan g‘ira-shiraga o‘tganda qisqa to‘lqin
tomonga siljishini kashf qildi; bu paytda ko‘zning rangni qabul qilish qobiliyati
pasayadi. Predmetning rangi predmet joylashgan fonga bog‘liq. Bu holatda
ravshanlik kontrasti qonuniyati ishlaydi: qorong‘iroq fonda rang yorug‘lashadi
va yorqin rangda xiralashadi.
Bugungi kunda fizik metodlardan foydalangan holda suratlarni quyidagi
ko‘rinishlarda tadqiq qilish mumkin:
1. Rasmning qaysi qismiga boshqa qo‘l tekkanligi, ya’ni qo‘shimcha yoki
qayta chizilganligini aniqlash imkoniyatini beruvchi ultrabinafsha nurlaridagi
suratlar.
2. Tasvirdan lakni ko‘chirish va bo‘yoqning ustki qatlamlari haqida
muhokoma qilish, rasmlardagi o‘qib bo‘lmaydigan yozuvlarni o‘qish imkonini
beruvchi infraqizil nurlarda qayta suratga olish.
3. Rentgenografiya. Tasvir ichiga chuqur kiruvchi rentgen nurlari
tasvirning eng chuqur eski qatlamlarini o‘rganishga qulaylik yaratadi, bu yerda
fotoplyonkaning yorqin qatlamida yoriq qayd qilinadi.
Fizika va san’atning o‘zaro bog‘lanishlarini ochib berish uchun biz o‘z
oldimizga bir qator masalalarni qo‘ydik. Turli xil axborot manbalaridan
foydalanib quyidagi xulosaga keldik:
1. Iqtidorli rassomlar yorug‘likni qabul qilish qonunlari, soya va
yarimsoyaning hosil bo‘lishi, fotometriya, kolorimetriyalardan foydalanishadi.
2. Haykaltaroshlar, eng avvalo, chidamlilik, mustahkamlik qonunlaridan
foydalanishadi.
3. Metall quyish, bolg‘alash va taqalash sohalaridagi mutaxassislar uchun
fizika bo‘yicha bilimlar juda ham zarur hisoblanadi. Birinchi navbatda, qizitish
va eritish jarayonlari, turli xil materiallarni qotirish, ularning holati,
egiluvchanligi, deformatsiyasidagi xususiyatlari haqidagi bilimlar.
Fizika va san’atning o‘zaro bog‘liqligini yoritishga harakat qildik. Ta’lim
muassasalari tarbiyalanuvchilari san’atning turli soha va yo‘nalishidagi
namoyandalarni, fizik qonuniyatlarni bilishlari kerak. Bunday bilimlar nafaqat
ilmiy-texnika inqilobiga, balki insoniyat, ruhlanish, zavqlanish, hissiyotlar
olamiga ham ta’sir qilishda muvaffaqiyatli xizmat qiladi.
1Булат В. Л. Оптические явления в природе. – Москва: Просвещение, 1971. – С. 33-36.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
93
TINGLAB TUSHUNISH KО‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH
STRATEGIYALARI XUSUSIDA
Mamatqulova N. F. (О‘zDJTU)
Abstraсt
The purpose of the article is to inform the readers about the role and
importance of different strategies to develop listening skills in ESP and EFL
classes. Moreover, it provides information about the implementation of the
strategies in listening classes.
Резюме
В этой статье речь идет о роли и важности различных стратегий
для развития навыков аудирования на уроках английского языка .
Tayanch tushunchalar: tinglab tushunish kо‘nikmalari, strategiyalar,
ingliz tilini xorijiy til sifatida о‘rganish, ingliz tilini maxsus maqsadlar uchun
о‘rganish.
Til kо‘nikmalarini rivojlantirish til о‘rganuvchidan ancha kuch va mahorat
talab qiladi. Tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantirish esa boshqa
kо‘nikmalarni egallashga qaraganda ancha qiyinchilik tug‘dirishi mumkin,
ammo til о‘rganish strategiyalari bu qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi. G. Bak
tinglab tushunish strategiyalarini ikki guruhga kognitiv va metakognitiv
strategiyalarga bо‘ladi1.
J. Uilsinning kо‘rsatib о‘tishicha, bu strategiyalar uch guruhga bо‘linadi,
ya’ni kognitiv, metakognitiv va sotsio-effektiv strategiyalar2.
Olimlarning fikriga kо‘ra, strategiyalar shaxsning ongli va maqsadli
ravishda til о‘rganishini yaxshilashga qaratilgan xatti-harakatlari majmuidir va
о‘rganuvchiga ma’lumotlardan samarali foydalanish imkonini beradi3.
J. Uilsinning ta’kidlashicha, kognitiv strategiyalar shunday strategiyalarki,
ulardan hozirjavoblikni, zudlik bilan javob berishni talab qiladigan vazifalarni
ado etishda foydalaniladi. Masalan, ba’zida tinglashdan oldin talaba mavzu
haqida bilimga ega bо‘lishi mumkin, hattoki о‘z ona tilida bо‘lsa ham bu
ma’lumotni tinglanilayotgan matn mazmunini taxmin qilish uchun foydalanadi.
Metakognitiv strategiyalar kо‘pincha uzoq muddatli maqsadlarni amalga
oshirishga foyda beradi. Bunga misol qilib talaba о‘zining tinglab tushunish
1Buck G. Assessing Listening. – Cambridge: Cambridge University Press, 2001. – P. 31. 2Wilson J. How to Teach Listening. – Malaysia: Pearson Education Limited, 2008. – P. 33-38. 3Richards Jack C. Teaching Listening and Speaking. – New York, NY 10013-2473: USA
Cambridge University Press, 2008. – P. 11.
IJTIMOIY VA GUMANITAR FANLAR TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
94
mahoratini yaxshilash maqsadida har kuni radioeshittiruv yoki telekо‘rsatuv
tinglashi yoki haftada bir marta о‘rganilayotgan xorijiy tilda film tomosha qilishi
kabilardir. Sotsio-effektiv strategiyalar bu til о‘rganuvchining boshqalar bilan
о‘zaro muloqoti va ularning til о‘rganishga bо‘lgan munosabatidir. Bunga
talabaning har xil vaziyatlarga о‘zini qо‘yib rol ijro etishini misol qilib kо‘rsatish
mumkin. Bu esa talabada о‘ziga bо‘lgan ishonchni oshirishga yordam beradi.
Bu strategiyalarning ba’zi birlarini о‘rgatish mumkin. Imtihon paytida
tinglashdan oldin talaba bо‘sh qolgan joydagi ma’lumotni oldindan taxmin qilish
mumkin. Masalan, bо‘sh qolgan joyga sо‘zning qaysi sо‘z turkumiga
mansubligini (ot, sifat yoki fe’l), qanday turdagi ma’lumot ekanligini (joy nomi,
ism, raqam yoki yil) qо‘yishi mumkin. Ma’lumotni tinglash paytida esa eng
muhim kalit sо‘zlarni yozib olish ham tinglovchiga katta yordam beradi. О‘qitish
strategiyalarining darajasi bо‘yicha J. Uilsin uning uchta sababini keltiradi:
1. Tinglovchi muammoni tushunib, strategiyadan foydalanish talab
qilinadigan holatni aniqlay bilishi kerak.
2. О‘qituvchi strategiyalardan foydalanishni kо‘rsatuvchi mashq va
misollarni berishi va strategiyalardan foydalanishning samaradorligini kо‘rsata
olishi kerak.
3. Tinglash mashqlari mobaynida strategiyalardan muntazam foydalanish
lozim, chunki bu talabalarga о‘z bilimlarini g‘amlab, strategiyalarga ehtiyoj
tug‘ilganda tatbiq etishga xizmat qiladi.
Til о‘rganuvchilarni dars jarayonida turli strategiyalardan foydalanishga
о‘rgatishda о‘qituvchining roli bor. Bu haqida quyida J. Uilsin kо‘rsatib о‘tgan
fikrlar keltirilgan:
- vazifani bajarishni rejalashtirish. Talabalar vazifani tinglashdan oldin bu
strategiyani qо‘llashni mashq qilishi mumkin. Bunda о‘qituvchi savollar orqali
talabalarning tinglanilayotgan vazifaning shartini tushungan yoki yо‘qligini
aniqlashi mumkin bо‘ladi;
- tо‘g‘ri javoblarni oldindan taxmin qilishda dunyoviy bilimlardan
foydalanish. Talabalarga tinglaniladigan vazifaning mavzu yoki sarlavhasini
berish orqali ularni tinglashga tayyorlash va mavzuga oid bо‘lgan qо‘shimcha
ma’lumotlarni eslashga va tatbiq etishga yordam beradi;
- javoblarni oldindan taxmin qilishda lingvistik bilimlardan foydalanish.
Bо‘sh qolgan joylarni tо‘ldirish (gap-filling) mashqlari bu strategiyani
rivojlantirishga yordam beradi. Talabalar tinglashdan oldin bо‘sh qolgan joyga
qaysi sо‘z turkumiga oid sо‘z qо‘yish yoki qanday ma’lumot qо‘yilishi
mumkinligini oldindan taxmin qiladi va ma’lumotni tinglash jarayonida diqqatini
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
95
kо‘proq nimaga qaratish kerakligini oldindan biladi. Bu esa tinglash jarayonida
samaradorlikni oshirib tushunishga yordam beradi;
- vazifani tinglash jarayonini monitoring qilish. О‘qituvchi bu strategiyani
rivojlantirishga talabalar tinglaganini tushungan yoki yо‘qligini savollar orqali
tinglovchilarning javoblari tо‘g‘ri yoki notо‘g‘ri ekanligini tahlil qilish yoki ayni
bir g‘oyaga yetib kelganda pauza qilish orqali erishish mumkin;
- tinglash jarayonida eng muhim g‘oyalarni tanlab olish. О‘qituvchi
kо‘proq aniq detal yoki tafsilotni tinglab tushunishga mо‘ljallangan mashqlarni
qо‘llash orqali bu strategiyani dars jarayonida tatbiq etishi mumkin.
- tinglash mobaynida kerakli ma’lumotlarni yozib borish, nout-taking
(note-taking). Talabaning tinglash jarayonida muhim bо‘lgan ma’lumotlarni kalit
sо‘zlardan foydalanib qisqa holda yozib olish orqali bu strategiyani о‘stirib
borish mumkin;
- talabalar topgan javoblarini bir-birlarining javoblari bilan solishtirish;
- tinglanilgan ma’lumotni yozma yoki og‘zaki bayon etish;
- tinglanilayotgan matndan bog‘lovchi sо‘zlarni tushunish uchun tinglash1.
Bu strategiyani о‘qitishda bog‘lovchi sо‘zlarni oldindan о‘rgatib, tinglash
paytida har bir bog‘lovchi sо‘zdan keyin qanday ma’lumot kelishi mumkinligi
taxmin qilinishi sо‘ralishi mumkin.
Jon Flaurduv va Lindsey Miler ingliz tilini maxsus maqsadlar uchun
о‘rganuvchilarning tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantiruvchi bir qancha
strategiyalarni keltirib о‘tadi2.
Metakognitiv strategiya (rejalashtirish):
- oldindan tashkillashtirish. Bunda о‘qituvchi mavzuni taxtaga oldindan
yozadi va bunday turdagi ma’lumotni tinglash qanchalik ahamiyatli ekanligi
haqida talabalarning fikrlarini eshitadi.
- e’tiborni umumiy yо‘naltirish. Talabalar e’tibori tinglanilayotgan
ma’lumotning asosiy mazmunini tushunishga qaratiladi;
- e’tiborni tanlab olishga yо‘naltirish. Talabalar tinglash jarayonida
e’tiborini maxsus detalli ma’lumotni tushunishga qaratadi;
- о‘z-о‘zini boshqarish. Bu strategiyani rivojlantirishda talabalar о‘z
qiziqishi va motivatsiyalarini boshqarishi kerak.
Metakognitiv strategiya (monitoring):
- tushunishni tekshirib borish. О‘qituvchi talabalarga vazifa beradi va
ularni tinglash jarayonida tinglab tushunishning har bir bosqichini monitoring
1Wilson J. How to Teach Listening. – Malaysia: Pearson Education Limited, 2008. – P. 33-38. 2Flowerdew J. Second Language Listening: theory and practice. – New York, NY 10011-4211:
USA Cambridge University Press, , 2005. – P. 69-81.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
96
qilish va oxirgi qismgacha qiyinchiliksiz yetish maqsadida ma’lumotlarni
qismlarga bо‘lib tushuntirishga yо‘naltiradi.
- tinglashni tekshirib borish. Bunda о‘qituvchi talabalar tinglagan
ma’lumotni qanchalik darajada tushunayotganligini tekshirish maqsadida
talabalardan tushunganini о‘z ona tilida aytib berishini sо‘rashi mumkin. Bundan
tashqari, talabalar javoblarini bir-birlarining javoblari bilan qiyoslaganda о‘z ona
tillaridan foydalanadilar.
- qaytadan tekshirish monitoringi. Tinglash mashqi nihoyasiga yetganda,
о‘qituvchi talabalardan tinglangan ma’ruza haqidagi bilimlarini takror sо‘raydi
va korreksion ish olib boradi.
Metakognitiv strategiya (baholash):
- ijroni baholash. Talaba о‘zining tinglab tushunishdagi kо‘nikmalarining
rivojlanishi va mahsuldorligini baholaydi;
- muommoni aniqlash. Talabalar tinglab tushunish mashqlarini
bajarayotganlarida qanday muammolar tо‘siq bо‘layotganini aniqlashga harakat
qiladilar va muammoni bartaraf etish yо‘llarini izlaydi.
Kognitiv strategiya (xulosalash):
- lingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Talaba manbaani
tinglayotganda notanish sо‘zlarning ma’nolarini kontekstdan kelib chiqib taxmin
qiladi;
- tovushlar yordamida xulosaga kelish. Talabalar ma’lumotni tinglash
jarayonida gapiruvchining ovoz tonidan matnda nima haqida gap borayotganini
yoki qanday tarzda aytilganligini taxmin qilib xulosaga kelishga harakat qiladi;
- paralingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Bu strategiya
kо‘proq video-lavha yoki film kо‘rayotganda ma’lumotni ishtirokchilar xatti-
harakatidan tushunib olishga yordam beradi;
- ekstralingvistik xususiyatlar yordamida xulosaga kelish. Bu strategiyani
qо‘llashga quyidagi misolni keltirish mumkin: о‘qituvchi talabalar e’tiborini
yо‘naltirgan holda tinglashdan oldin savollar bilan murojaat qiladi, talabalar esa
shu orqali tinglash paytida nimaga diqqat qaratishlari kerakligini bilib oladi.
Kognitiv strategiya, batafsillik (e-laboration):
- shaxsiy batafsillik. О‘qituvchilar talabalarning о‘z shaxsiy faoliyati,
tajribalari haqida suhbatlashish va undan tinglanilayotgan ma’lumotni
tushunishda foydalanishga yо‘naltiradi;
- dunyoviy batafsillik. Talabalar о‘zlarining dunyoviy bilimlaridan tinglab
tushunish mashqlarini bajarayotganida foydalanadi;
- akademik batafsillik. Talabalar о‘zlarining maxsus fanlardan egallagan
bilimlarini tatbiq qilib tinglab tushunish vazifasini bajaradi;
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
97
- savollar sо‘rash batafsilligi. Talabalar mavzu haqida nimalar bilishi yoki
bilmasligiga qarab ma’lumotni saralab chiqadi;
- tarjima qilish. Talabalar ma’lumotni ona tilidan о‘rganilayotgan tilga
yoki о‘rganilayotgan tildan ona tiliga tarjima qilishga harakat qiladi.
Xulosa shuki, til о‘rganishda tinglab tushunish kо‘nikmalarini
rivojlantirish strategiyalaridan muntazam, maqsadli ravishda foydalanilsa,
samarali natijalarga erishiladi. Tinglab tushunish kо‘nikmalarini rivojlantirishda
strategiyalarning о‘rni beqiyosdir.
TALABALARNI INGLIZ TILIDAGI MULOQOT JARAYONIGA
TAYYORLASH
Shirmatov S. (О‘zR DBQ OHBI)
Abstract
The article deals with the theoretical and practical training of students in
the process of communicating in English. Showing the factors affecting the
efficient organization of this process. Disclosed stages of preparedness of
students to the process of communication in English, as well as given the
peculiarity of each stage.
Резюме
В статье речь идёт о теоретической и практической подготовке
студентов к процессу общения на английском языке. Показаны факторы,
влияющие на эффективную организацию данного процесса. Раскрыты
этапы подготовления студентов к процессу общения на английском языке,
а также даётся своеобразие каждого этапа.
Tayanch tushunchalar: globalizm, global axborotlashuv, shaxs, muloqot,
muloqot madaniyati, shaxsda muloqot madaniyatini rivojlantirish.
Xalqaro aloqa yoki xalqaro hamkorlik tushunchalari bilan izohlanuvchi
turli millatlar о‘rtasidagi munosabat negizida irqi, millati, ijtimoiy maqomi, diniy
e’tiqodi, kasb-kori, ma’lumoti, dunyoqarashi, hayotiy tajribasi, qiziqish va
intilishlari turlicha bо‘lgan shaxslar о‘rtasidagi muloqot aks etadi. Ta’bir joiz
bо‘lsa, aytish mumkinki, millatlar о‘rtasida xalqaro munosabatlarning yо‘lga
qо‘yilishi, mustahkamligi, samaradorligi va davomiyligi bevosita shaxslar
ishtirokidagi muloqot orqali ta’minlanadi. Shu bilan birga, shaxslararo muloqot
jarayonida til targ‘iboti ham tashkil etiladiki, bu har qanday til rivoji uchun
muhim ahamiyatga ega. Ingliz tili asosida shaxslararo muloqotning ijtimoiy,
madaniy rivojlanishdagi ahamiyati shaxs muloqot madaniyatining kutilgan
samaradorlikka erishishni kafolatlovchi omili ekanligi xususida sо‘z yuritishdan
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
98
avval “muloqot” tushunchasining mohiyatiga tо‘xtalib о‘tish maqsadga
muvofiqdir.
Psixologik manbalarda muloqot tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:
1) kishilarning о‘zaro aloqasi, bir-birlariga ta’sir kо‘rsatishlari, ular
о‘rtasidagi aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni;
2) kishilarning bir-birlariga ta’sir kо‘rsatishi asosida ular о‘rtasida rо‘y
beradigan axborot almashinuvi1.
Muloqot shaxslar о‘rtasida о‘zaro aloqani yuzaga keltiradi, eski aloqalarni
qayta tiklaydi, mavjud aloqalarni yanada rivojlantiradi, shaxslarning bir-birlariga
ta’sir kо‘rsatishlarini ta’minlaydi hamda ular о‘rtasida zamonaviy turmush tarzi
uchun har qachongidan kо‘ra muhim ahamiyat kasb etayotgan axborot
almashuvini sodir etadi. Mazkur holat muloqotning qay darajada ijtimoiy-
psixologik ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlaydi.
Shaxslar о‘rtasidagi muloqot faqat shaxsiy (ulargagina tegishlilik)
xususiyatga ega bо‘lmay, shu bilan birga, ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Shu
jumladan, qadimdan jamiyatning ilg‘or kishilari (mutafakkirlar, davlat arboblari,
sarkardalar) muloqotni tо‘g‘ri, samarali va oqilona tashkil etish masalasini
о‘rganishga alohida e’tibor qaratgan. Bu e’tibor natijasida muloqotni samarali,
tо‘g‘ri tashkil etish borasidagi bilimlarni о‘zida qamragan mustaqil fan
shakllangan. “Nutq madaniyati” (“Notiqlik madaniyati”, “Notiqlik asoslari”,
“Notiqlik san’ati” va hokazo) deb nom olgan ushbu fan negizida shaxslar,
jumladan, talabalar muloqot jarayonida eng muhim vosita bо‘lgan nutq, uning
о‘ziga xos xususiyatlari, muloqot turlari, muloqotni tashkil etishda hal
qilinadigan vazifalar, muloqot (axborot almashish) vositalariga oid nazariy
bilimlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bо‘lgan. Nafaqat siyosiy, diplomatiya
va boshqa kasbiy faoliyat sohalarida, balki shaxslar о‘rtasida tashkil etiladigan
eng oddiy kundalik munosabatlar jarayonida ham muloqot hal qiluvchi rol
о‘ynamoqda. Muloqot qanchalik tо‘g‘ri, samarali tashkil etilsa, shaxslarning
о‘zaro yaqinlashuvi u yoki bu kо‘rinishdagi faoliyat borasida hamkorlikni yо‘lga
qо‘yish, shaxsiy maqsadga erishishning kafolati shunchalik yuqori bо‘lmoqda.
Respublika, hatto xalqaro miqyosda ishlab chiqarish, biznes, ijod va boshqa
sohalarda imzolanayotgan shartnomalarning asosini ham bevosita shaxslar
о‘rtasida tashkil etilgan samarali muloqot tashkil etadi.
Muloqotning samarali bо‘lishi u qaysi tilda yoki tillar о‘rtasida tashkil
etilishidan qa’ti nazar muhim talab sanaladi, biroq О‘zbekistonda yoshlar,
1Большая психологическая энциклопедия. Самое полное современное издание. – Москва:
Эксмо, 2007. – С. 287.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
99
qolaversa, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan pedagoglar tomonidan
xorijiy tillarni о‘rganishga katta e’tibor qaratilayotgan mavjud sharoitda ularning
muloqot madaniyatini samarali о‘zlashtira olishlari maqsadga muvofiq sanaladi.
Til – muloqotning eng muhim vositasi. Shu sababli muloqot jarayonida
muayyan millat tiliga xos xususiyatlar bevosita aks etishi bilan birga shaxsning
madaniy yondashuvi ham о‘z ifodasini topadi. Muloqot va uning negizida aks
etadigan til madaniyati shaxslararo muloqotni, ijtimoiy tarbiyani tashkil etishda
о‘ziga xos ahamiyatga ega.
Muloqot hamda ijtimoiy tarbiyaning samaradorligini ta’minlashda
quyidagi modullardan foydalanish kutilgan natijaga erishishni ta’minlaydi:
1) ehtiyoj-rag‘batlantiruvchi omillar ustuvorligiga asoslangan modul (unda
muayyan millat tilini о‘rganishga bо‘lgan ehtiyoj va shaxsning bu boradagi
intilish va harakatlarini rag‘batlantiruvchi omillar yetakchi о‘rin tutadi);
2) hissiy-qadriyatli omillar yetakchiligini ifodalovchi modul (u til (nutq)ni
hissiy qabul qilish, muloqot jarayonining qadriyatli yо‘naltirilganligi shaxslararo
munosabatlar mazmuni, yо‘nalishi va natijalarini belgilab beradi);
3) nazariy bilimlarni boyitishga imkon beruvchi omillar muhim о‘rin
tutadigan modul (unda muayyan til xususiyatlari puxta о‘zlashtirilganligini
namoyon etuvchi bilimdonlik kо‘zga tashlanadi);
4) muayyan tilni chuqur bilishni amaliy jihatdan ifodalovchi (faoliyatli)
modul (nutqning axloqiy-kommunikativ sifatlarga ega bо‘lishi, notiqlik,
muayyan tildagi lug‘at boyligini mustaqil boyitish) 1.
Shaxsda muloqot madaniyatini shakllantirishda mazkur modullardan
foydalanib, shu maqsadga yо‘naltirilgan pedagogik faoliyat, uning mazmuni
xususida sо‘z yuritiladi.
Pedagogik nuqtayi nazardan muayyan tilni, xususan, xorijiy tillarni
о‘zlashtirish jarayonida talabada muloqot madaniyatini shakllantirish murakkab,
ma’lum davrda kechadigan jarayon bо‘lib, talabada muloqot madaniyatini
shakllantirish quyidagi bosqichlarda kechadi:
– ijobiy munosabatni shakllantirish. Ta’lim jarayonida talabalarga xorijiy
tillarni о‘rgatish, ayniqsa, ingliz tilida erkin, samarali muloqot qila olish har bir
shaxsning shaxs va mutaxassis sifatida о‘sishini ta’minlovchi muhim omil
ekanligi uqtirib boriladi. Talabalarda xorijiy tillar (ingliz tili)ni о‘rganishga
nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish pedagog zimmasiga muayyan
1Андрюнина М. В. Языковая культура как инструмент социального воспитания //
http://www.rusnauka.com/ 23_SND_2008/Pedagogica/26653.doc.htm.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
100
vazifalarni yuklaydi. Pedagog ingliz tilini bilishning ahamiyatini shunchaki
ta’kidlab о‘tmasligi kerak, balki bu jarayonda hayotiy misollar, kо‘rgazmali
vositalar, aniq ma’lumotlardan о‘rinli foydalanish samarali natija beradi. Bu esa
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish talabalarda mustaqil fikrlash, kо‘nikma,
malakalarini shakllantirishga qo‘yilayotgan talabning bajarilishiga imkon beradi.
Zero, talabalarning shaxs va mutaxassis sifatidagi rivojlanish о‘rni va
ahamiyatini mustaqil baholay olmasa, xorijiy tillarni muvaffaqiyatli о‘zlashtirish
imkoniyatiga ega bо‘lmaydi;
– ehtiyojni yuzaga keltirish. Talabalarga nafaqat ingliz tilini о‘rganish,
balki u yordamida samarali muloqotni tashkil etish ehtiyoji shakllantiriladi. Bu
ehtiyoj о‘z-о‘zini rivojlantirish maqsadi negizida о‘zini о‘zi va atrofdagi
kishilarni anglashga bо‘lgan intilishidan iborat bо‘ladi. Muloqot motivlarining
rivojlanishi shaxs rivoji, uning qiziqishi va ehtiyojlari tizimi bilan barobar
(parallel ravishda) rivojlanadi”1. Talabalarning ingliz tilini о‘rganishi, muloqotga
kirishish ehtiyojiga ega bо‘lishlari til orqali о‘zga millat kishilari, ularning
turmush tarzi, hayotiy intilishlari, orzu-istaklari, о‘y-fikrlarini anglash, tushunish
imkoniyatini yaratadi. Qolaversa, ingliz tilini о‘rganish ehtiyojini shakllantirish
turli mutaxassislik yо‘nalishlari sohalarida ta’lim olayotgan talabalarda kasbiy
faoliyat yutuqlariga erishish, malakali mutaxassis sifatida о‘z-о‘zini namoyon
qilishning eng muhim shartlaridan biri sanaladi.
Ehtiyoj biologik yoki ijtimoiy yashash va faoliyat kо‘rsatish uchun zarur
bо‘lgan narsalarga munosabat deb talqin etiladi2. Mazmunan esa mazkur
tushuncha yordamida barcha tirik mavjudot, shu jumladan, shaxs, ijtimoiy guruh,
jamiyat yoki organizmning hayotiy faoliyatini ta’minlashdagi zaruriyat bо‘lib,
subyekt va uning faoliyati о‘rtasidagi о‘zaro aloqadorlik, bog‘liqlikni ifodalaydi.
Uning negizida maqsad shakllanadi, qiziqish rivojlanadi, harakat, faoliyat tashkil
etiladi, ishlab chiqarish yо‘lga qо‘yiladi. Ehtiyoj shaxsni “aniq yо‘nalish va
muayyan maqsadda harakatlanishga undaydi. Shuningdek, faollikka undovchi
kuch sifatida namoyon bо‘ladi3.
– ehtiyojni qondirishga intilish. Talabalarning ingliz tilini о‘rganishi,
ushbu til yordamida shaxslararo muloqotni samarali tashkil etishi ehtiyojiga ega
bо‘lar ekan, о‘z navbatida, mavjud ehtiyojning amaliy harakatlar yordamida
1Немов Р. С. Психология. – Москва: Владос, 2000. – С. 394. 2Абдуллаев М.Н., Абдурашидов М., Абилов У. Фалсафа: қисқача изоҳли луғат.
– Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 362. 3Сластенин В. А., Каширин В. П. Психология и педагогика. – Москва: ACADEMA, 2001.
– С. 65.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
101
qondirilishini tushunib yetishlari zarur. Ehtiyojning qay darajada qondirilishi
shaxsning intilishiga, amaliy harakatlarni tizimli, izchil va uzluksiz tashkil eta
olishiga bog‘liq. Har qanday ehtiyoj kabi ingliz tilini о‘rganishga bо‘lgan ehtiyoj
“fiziologik va psixologik tuzilma, barqaror ma’lumot kо‘rinishida mavjud
bо‘lmaydi. U inson organizmi va ruhiyatining holati shaklida namoyon bо‘ladi”1.
Demak, ingliz tilini о‘rganish va bu tilda muloqotni tashkil etish borasidagi
ehtiyojni qondirishga intilish talabalar ruhiyatining о‘ziga xos holati sifatida
namoyon bо‘ladi.
Ehtiyojni qondirish yо‘lida amaliy harakatlarni tashkil etish. Bunda
talabaning ingliz tilini qanchalik puxta о‘zlashtira olganligi, о‘z imkoniyatlarini
namoyon etish layoqatiga egaligi yaqqol aks etadi. Zero, bu bosqichda talaba
atrofdagilar bilan ingliz tilida muloqotni amaliy jihatdan tashkil eta olishi lozim.
Bunda:
1) ingliz tilini puxta о‘zlashtira olgan talaba ixtiyoriy ravishda, albatta, u
bilan muloqotga kirisha oladigan subyektlarni inobatga olgan holda suhbatni
tashkil etish, eng muhim jihati suhbatning samarali kechishi, muloqot madaniyati
qoidalariga rioya etilishi, kо‘zlangan maqsadga erishish;
2) ingliz tilini yetarli darajada о‘zlashtirishga intilayotgan talaba muloqot
jarayonida tinglash hamda sо‘zlash layoqatini rivojlantirishga e’tibor qaratishi
suhbatdoshni diqqat bilan tinglashi uning fikrlarini tushunishi hamda dialogning
mazmunidan kelib chiqqan holda suhbatni tashkil eta olishi, berilgan savollarga
asosli, tо‘g‘ri javob qaytarishga e’tibor qaratiladi.
Ehtiyojni qondirish yо‘lida tashkil etilgan amaliy harakatlar natijalarini
mustaqil baholash. Bu bosqichda talabaning harakati muloqot jarayonidagi о‘z
pozitsiyasini, о‘zini tuta olishini, yutuq va kamchiliklarini baholashga
yо‘naltiriladi. Talaba tomonidan о‘zini о‘zi baholash, о‘zini о‘zi anglash va
о‘zini о‘zi tahlil qilish negizida kechadi. Bunga kо‘ra, talaba muloqot jarayonida
tashkil etilgan harakatlarning mazmunini tushuna olishi, tahlil yordamida yutuq
va kamchiliklarini xolis yondashuv asosida aniqlay olishi muhim hisoblanadi.
Muloqot natijalarining mustaqil baholanishi talabaga aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan, shuningdek, kelgusida hal qilinishi zarur
bо‘lgan vazifalarni belgilab olish imkoniyatini beradi.
Bosqichlar о‘z mohiyatiga kо‘ra, talabalarning ingliz tilida tashkil
etiladigan muloqotga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantirish, ehtiyojini
1Сластенин В. А., Каширин В. П. Психология и педагогика. – Москва: ACADEMA, 2001.
– С. 65.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
102
yuzaga keltirishi, ehtiyojni qondirish yо‘lida amaliy harakatni tashkil etishi
hamda natijalarini mustaqil baholash imkoniyatini yaratadi. Talabalarni ingliz
tilida tashkil etiladigan muloqot jarayoniga tayyorlash bosqichlarining umumiy
hamda xususiy tarzda samarali kechishi talabalarning о‘zini о‘zi rivojlantirishlari
uchun xizmat qiladi.
CHET TIL O‘QITISHDA NEYROLINGVISTIKA VA MATNNING
LINGVODIDAKTIK ANALIZI
Abdujabbarova Z. R. (ТDPU)
Abstract
This article examines some aspects of neuro linguistics and linguodidactics
concerning the teaching of foreign languages. It shows how integrating the
neurolinguistics, linguodidactics extended beyond the relatively nearby spheres
in different directions.
Резюме
В данной статье изучаются некоторые аспекты нейролингвистики и
лингводидактики, касающиеся преподавания иностранных языков.
Показано, как интегрируя нейролингвистику, лингводидактика
расширяется за пределы относительно близких сфер в различных
направлениях.
Tayanch tushunchalar: neyrolingvistika, matn, matn lingvodidaktikasi, chet til
o‘qitish metodikasi, sarlavha, affiks, artikl, predlog, bog‘lovchi, so‘z tartibi.
Fanda “matn” ta’rifida ikki yo‘nalish kuzatiladi: unga ham psixologik, ham
lingvistik jihatdan yondashiladi. Har ikkalasida ham mushtarak tomon matn nutq
oqimining qismi deb tan olinishidir. “Matn” aynan “aloqa”, “birlashish”
ma’nosini bildiradi. Ayrim tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaxlit nutq yoki
nutq qismini matn deb ataydilar. Masalan, rus tilshunosi L. M. Loseva “matn”
tushunchasini aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo‘lgan belgilardan kelib
chiqish lozimligini ta’kidlaydi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma
shaklda bo‘lishini alohida qayd etadi1.
I. R. Galperin “matn ko‘p o‘lchovli, uning istalgan bo‘lagiga ko‘p marta
qaytish mumkin. Agar og‘zaki nutq harakat, jarayon bo‘lsa, matn ikki yoqlama
1Лосева Л. М. Как строится текст. – Москва: Просвещение, 1980. – С. 90.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
103
tabiatga ega, ya’ni u ham statik, ham dinamik xususiyatga ega”1 – deb
ta’kidlaydi. Yirik o‘zbek tilshunosi O‘. Q. Yusupov ta’rifiga ko‘ra, “Matn − eng
katta nutq birligi bo‘lib, odatda, mustaqil gaplar va murakkab sintaktik
birliklardan tashkil topadi, ammo u birgina gapdan ham iborat bo‘lishi mumkin
(masalan, telegrammalar)”2.
Aytish joizki, zamonaviy lingvistika aynan matnni asosiy masala sifatida
baholar ekan, uni tushunish jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi3. Matnni o‘qib
tushunishning birinchi darajasi tarjima bilan bog‘liq. Matnni tarjima qilgan
mutarjim muallif g‘oyasini tushunishi va uni yoritishi mumkin, biroq uni
asliyatda berilgan mazmunidan ziyoda qo‘shib yozishi mumkin emas.
Matnni o‘qib tushunishning ikkinchi darajasi sharhlashdir. Uni quyidagi
sxemada berish mumkin: asliyat matni = tarjima matni + sharh matni. Ikkinchi
darajada matnni tushunish faqat uning mazmunini boshqa til vositalari bilan
aytib bera olish va sharhlash degani emas S. A. Reyserning yozishicha, sharh
qaysi o‘quvchilar toifasi uchun mo‘ljallanmasin, u hamisha o‘quvchiga matnni
tushunishga yordamlashishi kerak. Sharhning vazifasi asar kontekstini qayta
o‘qitish va tavsiflashdan iborat4.
Matnni o‘qib tushunishning uchinchi darajasi izohlashdir. Izohlash
(interpretatsiya, talqin)ning vazifasi, avvalo, asar mazmunini chuqur anglash,
muallif g‘oyasini imkon qadar adekvat tushunish va uni o‘quvchilar asarni
o‘qishdan topadigan ma’no yaxlitligi bilan qiyoslash, muallif yashirishga
uringan, to‘g‘ridan to‘g‘ri aytishni istamagan yo ayta olmagan, ifodalay
olmaganini yaqqol ko‘rinishda taqdim etishdan iborat. Yangi matn izoh matni
bo‘lib, u original matnda berilgan murakkab kodlangan ma’no barcha uchun
tushunarli til vositalari yordamida beriladigan yo‘nalishdagi asar sifatida
shakllanadi. Izoh aniqlik va bir ma’nolilikka intiladi.
Fanda matn mazmunini tushunish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotchilar, tushunish jarayonini amalga oshiradigan quyidagi malakalarni
ajratib ko‘rsatadi:
1Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования. – Москва: Наука,
1981. – С. 139. 2Yusupov O‘. Q. Ingliz tili grammatikasidan universal qo‘llanma. – Toshkent: Akademnashr,
2011. – B. 376. 3Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении
как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 84. 4Рейсер С. А. Палеография и текстология нового времени. − Москва: Просвещение, 1970.
– С. 352.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
104
matnda asosiy mazmunni ajrata bilish, bayon qilingan faktlarni
umumlashtirish, matnning alohida qismlarini qiyoslash, matndagi faktlar asosida
xulosa chiqarish;
bayon qilingan faktlarni baholash;
talqin qila olish.
Mazmunni qayta ishlash umumiy ko‘nikmalari sifatida I. P. Pavlov
quyidagilarni sanab o‘tadi:
asosiy g‘oyani (matnning asosiy g‘oyalari, umumiy mazmunini)
aniqlash;
matnda mavjud muayyan faktlarni ajratish; idrok etilayotgan g‘oyalar
izchilligini aniqlash (mazmunli qismlarni ajratish, bayonni umumiy mantiqiy
jihatdan tushunish);
g‘oyalar izchilligi (ketma-ketligi)dan ilgarilash (matnning davomiy yoki
yakuniy imkoniyatlarini oldindan aytib berish);
o‘qilganni baholash;
matnning emotsional kayfiyatini aniqlash;
muallif maqsadini aniqlash1.
M. L. Vaysburd va S. A. Bloxinalarning fikricha, o‘qiganni tushunishni
o‘rgatishning mohiyati o‘quvchiga tayanch so‘zlarni izlab topishni o‘rgatishdan
iborat2. Bunday tayanch so‘zlar o‘quvchining shaxsiy tajribasida mavjudbo‘lib,
tanish tayanch so‘zlar noma’lum axborotni anglash uchunishlatiladi.
Tushunishdagi qiyinchiliklarni mualliflar, avvalo, quyidagi omillar bilan
bog‘laydi: notanish so‘zlar va tanish leksik birliklarning, omonim, omograflar,
ko‘p ma’noli hamda frazeologik, idiomatik iboralar, grammatik vositalarning
g‘ayriodatiy ma’nolarini tushunish; matn tili o‘rganilayotgan mamlakat(lar)
madaniyati, fan, texnika va boshqa sohalardagi yangi faktlarni aks ettiradigan
predmet mazmuni; materialni bayon etish usuli (kirish, mavzu formulirovkasi
yo‘qligi); o‘quvchining yosh va individual xususiyatlari. Bu qiyinchiliklarni
bartaraf etish uchun tavsiya qilingan quyidagi tayanch tushunchalarni bilish
zarur: 1) matnda tanish so‘zlarning mavjudligi; 2) kontekst; 3) sarlavha; 4) xos
so‘z – realiyalar (tarixiy faktlar, atoqli otlar, jumladan, geografik nomlar…)3.
1Павлов И. П. Формирование умений смыслового восприятия речевого произведения //
Иностранные языки в высшей школе. – Москва, 1981. – Вып. 16. − С. 29-38. 2Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении
как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 93. 3Доблаев Л. П. Вопросы психологии понимания учебного текста. – Саратов: Саратовского
университета, 1965. – С. 92.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
105
Tayanch tushunchalar orasida motivatsiyalangan leksika va ma’nosi
kontekstdan ma’lum bo‘lgan so‘zlar (avval o‘rganilgan so‘zlardan yasalgan
so‘zlar, konversiyalangan so‘zlar, yangicha ma’nodagi tanish so‘zlar).
Lingvistik xarakterdagi tayanch tushunchalar sifatida, shuningdek,
harakatlanuvchi shaxsni, harakatni, harakat obyektini va boshqalarni tanishga
yordam, beradigan grammatik informatsion belgilar: affikslar, artikllar,
predloglar, bog‘lovchilar, gapda so‘z tartibi, yordamchi va modal fe’llar ham
qo‘llaniladi.
Yana shunga e’tibor qaratish lozimki, matnda tayanch so‘zlarni topish,
shubhasiz, tushunish jarayonini osonlashtiradi, biroq to‘liq muvaffaqiyatga
erishish garovi bo‘la olmaydi. Matndan axborotning ma’lum fragmentlarini
ajratib olish emas, balki ko‘proq ularni umumlashtirish muhim.
M. L. Vaysburd va S. A. Bloxina chet tildagi matnni tushunish uchun
muhim bo‘lgan quyidagi mezonlarni ajratib ko‘rsatadi:
1. Tushunishni o‘rgatishning asosiy obyekti matnning mazmuni ekanligi;
2. Matnni tushunishni o‘rgatishdagi murakkabliklardan biri o‘quvchining
passivligi, ya’ni tanqidiy fikrlashning rivojlanmaganligi;
3. Matnni tushunishni o‘rgatish uchun tegishli (leksik, lingvistik, mantiqiy-
mazmunli, grammatik) tayanchlarni topishni o‘rgatish;
4. So‘zlar, leksik-grammatik strukturalarni mustaqil fikr va xulosalar
tarzida asta-sekin umumlashtirish bilan tushunishni o‘rgatish1.
L. P. Doblayev avvaldan qo‘yilgan savollarning afzalligi haqida shunday
deydi: bunday usul o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini rag‘batlantirib, ularni
maqsadga erishish javoblarni topishga yo‘naltiradi, matnni o‘z so‘zlari bilan
ifodalab berishlariga ko‘maklashadi, matnni o‘zlashtirishdagi mustaqillik
darajasini oshiradi, uni mexanik idrok etishning oldini oladi2. Bunday savollarga
javob topishning natijasi o‘z bilimiga ishonchning kuchayishi, ishidan qoniqish
hissining paydo bo‘lishi, matn bilan ishlashga qiziqishning ortishi hisoblanadi.
Matnni tushunish usullarini shakllantirishning to‘rt bosqichi mavjud:
Birinchi bosqichda ko‘proq bitta asosiy usul (“o‘ziga o‘zi savol berish –
unga matndan javob topish”) qo‘llanadi va ba’zan antisipatsiya (lotincha,
“anticipatio”, oldindan sezish) usuli qo‘llaniladi.
1Вайсбурд М. Л., Блохина С. А. Обучение пониманию иноязычного текста при чтении
как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 89. 2Доблаев Л. П. Вопросы психологии понимания учебного текста. – Саратов: Саратовского
университета, 1965. – С. 92.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
106
Ikkinchi bosqichda o‘quvchilar matnni aytib berish uchun asosiy
g‘oyalarni ajratish va matnning mantiqiy strukturasini anglashga oid ma’lum
malakalarini namoyon qiladi (Matnni aytib berish – maqsad emas, balki
tushunishni o‘rgatish vositalaridan biri, xolos). Savollarni mustaqil qo‘yish endi
faqat o‘qituvchining talabi emas, balki o‘quvchining matndan olgan axborotlarini
nutqda qo‘llab, matnni gapirib berish va savollarga javob bera olish uchun bilim
olishga, materialni tushunish hamda uni eslab qolishga harakati bilan ham
ifodalanadi.
Uchinchi bosqich uchun o‘quvchilarning matnni yaxshiroq tushunishga,
mazmun masalasini hal qilishga, noma’lumni anglashga, matndan javob topish,
matndagi axborotni mustaqil idrok etishga intilishi xarakterli. Bu bosqichda
asosiy usullar o‘z-o‘ziga savol qo‘yish va javob topish, taxminlar orqali matn
mazmunini ochishdan iborat. Ko‘p hollarda bu usullardan mustaqil foydalaniladi.
To‘rtinchi bosqichda matnga tanqidiy munosabat bildiriladi. “Nihoyat,
matn mazmunini anglash bu jarayonda yuzaga keladigan psixologik holat aqliy
faoliyat va bunda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengishga tayyorlik holati
bilan kechadi”. Matn bilan ishlashning quyidagi ketma-ketligi tavsiya etiladi:
1. Sarlavhani o‘qiymiz, mazmunini tasavvur etamiz, matn o‘qish
maqsadini belgilaymiz.
2. Matndagi notanish so‘zni ajratamiz.
3. Lug‘atdan foydalanamiz.
4. Matnni qaytadan o‘qiymiz, mazmuni haqida yaxlit tasavvur hosil
qilamiz.
5. Olingan axborotni xotirada saqlash masalasini hal etamiz.
Tavsiya etilgan matn bilan ishlash usullari asosan an’anaviy bo‘lib, bu
matn mazmunini tushunishni o‘rgatish amaliyotidagi ma’lum turg‘unlik
holatidan dalolat, biroq, shubha yo‘qki, bu jarayon amaliyotchi-o‘qituvchilar
diqqat markazida turibdi. Bunday usullardan foydalanish matn o‘qitishdagi
mavjud muammolarni butunlay hal etmasa-da, ingliz tili darsida o‘quvchi
faolligini oshirishga xizmat qiladi.
Endigi navbatda matnning lingvodidaktik tavsifiga to‘xtalib o‘tamiz.
“Lingvodidaktika” hamda “metodika” alohida, erkin termin sifatida qo‘llaniladi
va ularga quyidagicha ta'rif beriladi:
Lingvodidaktika til o‘qitishning umumiy nazariyasi sifatida qo‘llanilib, til
o‘qitishning metodologik asosini yaratadi. Lingvodidaktika til o‘qitish
mazmunini, maqsadini, vazifasini, prinsiplarini, tadqiqot metodlari, ta’lim
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
107
jarayonidagi metodlarni o‘z ichiga oladi, ya’ni lingvodidaktika termini metodika
terminidan ko‘ra kengroq, umumiyroq tushunchani anglatadi.
Lingvodidaktikada matn o‘qishning ikki shakli mavjud bo‘lib, ular ovoz
chiqarib va ichda o‘qish. Ichda o‘qish – ta’limda matn o‘qitishning asosiy shakli,
biroq unga erishish uchun o‘qituvchi va o‘quvchi ovoz chiqarib o‘qish
mexanizmlarini shakllantirish ustida ish olib borishadi.
Ovoz chiqarib o‘qish yordamchi vosita maqomini oladi, u ichda o‘qish
malakalarini takomillashtirish, nutqiy ko‘nikmalar va malakalarning
shakllanganligini nazorat qilish vositasi sanaladi.
Bu amallarni shakllantirishda o‘qish texnikasi bo‘yicha ma’lum mashqlar
sistemasi kiritilishi maqsadga muvofiq: matnni ma’lum sur’atda o‘qish,
tayyorgarliksiz qog‘ozning o‘zidan o‘qish, berilgan vaqt ichida o‘qish, o‘qish
sur’atini tezlashtirish, orfoepik adabiy normalarga rioya qilgan holda o‘qish.
Ko‘rinib turibdiki, matn o‘qish texnologiyasini shakllantirish o‘qishning ham
nutqiy faoliyat turi, ham ta’lim vositasi sifatidagi o‘ziga xosligini aks ettiradi va
uning barcha tur va shakllarini rivojlantirishni ta’minlaydi. Umuman, matn
o‘qitishdagi kommunikativ vazifalar: axborot berish, dalillash, tavsiflash,
undash, nutqiy faoliyat yordamida fikr bildirish, muloqot o‘rnatish, asoslash,
ishontirish, qayta ishontirish va hokazoda ta’lim maqsadini aniqlashtiradi.
O‘qish uchun tanlangan matnlar soha yangiliklaridan voqif bo‘lishni
ta’minlaydi. Demak, matnlar predmeti, o‘quv va ilmiy axborot sanaladi. Bu
bilimlarning asosiy ko‘rsatkichlari o‘quvchi dunyoqarashidagi ijobiy o‘zgarishni
shakllantirish, kasbiy muloqotni rivojlantira olishdir.
Ta’lim dasturidagi matnlar ikkita ijtimoiy vazifani bajaradi, bular: axborot
va tarbiyaviy vazifalardir. Bu ikki bilishga nisbatan qiziqishni shakllantirish
matndagi axborotni idrok etish vazifalaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Matndagi axborot o‘quvchini qiziqtirishi, predmetni yanada chuqurroq
o‘rganishga chorlashi lozim. Qiziqish esa matn mazmuni, o‘rganilayotgan
muammoning dolzarbligi va amaliy ahamiyati hisobiga uyg‘otiladi.
Matn mazmuni o‘quvchida fikrlash jarayonini, kuzatuvchanlikni uyg‘otish
va voqelikdagi hodisalarni bilishga qiziqishni shakllantirishga xizmat qiladi.
Qiziquvchanlik mohiyatini tashkil etgan barcha xususiyatlar bilishga
intilishning eng kuchli ta’sir vositalari sanaladi. Ular predmetga diqqat bilan
qarashga, kuzatish, topish, eslash, qiyoslash, mavjud bilimlardan izohlar izlash,
yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo‘lini topishga ko‘maklashadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
108
Ta’lim metodikasining psixologiya fani bilan aloqasi haqida turli fikrlar
bildiriladi. Ma’lumki, metodika ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik
qonuniyatlaridan foydalanib amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Bu aloqani
amalga oshirishda psixolingvistika va pedagogik psixologiyaning o‘rni
ahamiyatlidir.
Shu o‘rinda neyrolingvistik dasturlash e’tiborga molik. Ushbu nazariya
matnni o‘qish paytida o‘quvchilarning idrok kanallariga ta’siri imkoniyatlari
jihatidan qiziqarli. O‘qitish amaliyoti shuni ishonchli tarzda tasdiqlaydiki,
o‘quvchilar hamma matnlarni birdek o‘qimaydi (idrok etmaydi)lar. Til nuqtayi
nazaridan murakkab hisoblangan matnlarni qiynalib o‘qiydilar, shu sababli ular
o‘quvchida qiziqish uyg‘otmaydi. Bir tomondan, buni o‘quvchilarning bilishga
qiziqishlari bilan izohlash mumkin, boshqa tomondan, bu matnning o‘quvchilar
idrok kanallariga kuchsiz ta’siri bilan izohlanadi.
Bu konsepsiyaning psixofiziologik, lingvistik va shaxsiy jihatlarini ko‘rib
chiqish maqsadga muvofiq.
Psixofiziologik jihat har bir insonda o‘zining axborotni idrok etish va uni
saqlash asosiy kanali mavjudligini, ya’ni individda o‘z “reprezentatsiya tizimi”
mavjudligidan darak beradi. Reprezentatsiya tajribamiz qanday tashkil topgani
va dunyoni obrazlarda (vizual tizim), tovushlarda (audial tizim), hislarda
(kinestetika), shuningdek, intellekt (ratsional va digital tizimlar) vositasida
qanday tavsiflashimizni belgilaydi. Neyrolingvistik dasturlashtirish nazariyasi
bo‘yicha kishilarni dunyoni idrok etish kanali ustuvorligiga ko‘ra (vizuallar,
audiallar va hokazo) guruhlash mumkin.
Lingvistik jihatga to‘xtaladigan bo‘lsak, yetakchi kanal, inson eng ko‘p
qo‘llaydigan leksikaga ko‘ra belgilanadi. Ko‘rish kanali ko‘rmoq, qaramoq,
kuzatmoq, tuyulmoq va boshqa so‘zlar bilan, demak, nuqtayi nazarga ega
bo‘lmoq, muammoni qarab chiqmoq, muammoga … qaraylik, qarab ko‘rish
kerak … kabi birikma va jumlalar bilan izohlanadi.
Eshitish kanali ustuvor bo‘lgan kishi gapirmoq, chaqirmoq, ovoz, ohang
kabi so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi. Birikma va jumlalar bo‘yicha esa odatda, bular –
aqlga quloq tutaylik, hamma yoqqa jar solmoq, eshitib ko‘rish kerak
singarilardan iborat bo‘ladi.
Kishida hissiy kanal ustuvor bo‘lsa, u nafas olmoq, silab qo‘ymoq,
sezmoq, tuymoq, his etmoq kabi so‘zlar va muammoning dolzarbligini his
qilmoq, yurakka yaqin olmoq kabi birikma va iboralardan ko‘p foydalanadi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
109
Ratsional kanalga mansub kishilar o‘ylamoq, fahmlamoq, eslatmoq,
bilmoq so‘zlari va masalani hal qilishga… yondashmoq kabi birikmalardan keng
foydalanadi. Idrok etish jarayonlarining o‘zi diskret xarakterga ega bo‘lib, bir
necha (idrok, qayta ishlash, translyatsiya) bosqichlarini o‘taydi. Konkret
reprezentativ tizimga oid so‘zlar axborotni qayta ishlashning qaysi bosqichiga
taalluqli ekaniga ko‘ra toifalarga bo‘linishi mumkin.
Mazkur nazariya asosida xorijda matn tahlilining kompyuter dasturiy
vositalari ishlab chiqilgan, ular matn idrokning u yoki bu kanaliga qanday vazifa
yuklatilganligini aniqlash imkonini beradi.
Neyrolingvistik dasturlashtirishning uchinchi jihati shaxsiylikdir.
O‘qishning muvaffaqiyatliligi o‘quvchi shaxsiy sifatlarining ma’lum sohada
rivojlanganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi. Masalan, orfografik ko‘nikmalarni
shakllantirish vizual tizimdan foydalanishga bog‘liq, savodxon kishilar
so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini xotirada saqlaydi. Ijtimoiy faol kishilar vizual
sistemadan keng foydalanadi. Vizual-kinestetik tip vakillari kommunikantlar
sifatida faoldirlar. Ratsioanal tipga mansub kishilar bilimning yuqori
formallashgan sohalari (fizika, kibernetika) bo‘yicha ilg‘ordir.
Yuqoridagi fikrlarning bari u yoki bu chet tildagi matnning o‘quvchiga
ta’sirini taxmin qilish imkonini beradi. Idrokning barcha kanallariga oid
elementlari bo‘lgan matnni eng a’lo darajadagi matn deb bilish mumkin va u
o‘quvchiga ko‘proq ta’sir o‘tkazadi.
Axborotni idrok etishning vizual kanali ustuvor bo‘lganlar ko‘proq o‘qiydi,
matn materiali yozilgan, sxematik taqdim etilgan bo‘lsa, o‘zlashtirish
muvaffaqiyatli kechadi, ular orfografik xatolarga kamroq yo‘l qo‘yadi. Audial
kanal ustuvor bo‘lganlar matnni eshitganda yanada ko‘proq idrok etadi,
munozaralarda jon-dili bilan qatnashishadi. Kinestetik o‘quvchilar materialni
loyiha ishlarida, rolli o‘yinlarda tez va oson o‘zlashtiradi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlarni ingliz tilida matnlar o‘qitishda hisobga
olish zarur, ular matn o‘qitish samaradorligi ortishida xizmat qiladi, deb
o‘ylaymiz. Shu maqsadda, o‘quvchining ko‘rish, eshitish, hissiy idrok
kanallariga bir paytda ta’sir etadigan matnlarga ustuvorlik berilishi kerak. Bu esa
o‘quvchilarga matn o‘qishni o‘rgatishdagi muammolarni hal etishda yordam
beradi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
110
MADANIYAT VA SAN’AT KOLLEJI О‘QUVCHILARIDA NOMODDIY
MADANIY MEROSGA OID MA’LUMOTLARNI INGLIZ TILIDA
О‘RGANISHNING О‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Isakulova N. J. (О‘zDJTU)
Abstract
The article analyzes the peculiarities of study the information about
Intangible Cultural Heritage in English by students of colleges of art and culture.
Резюме
В статье анализированы особенности изучения информации по
нематериальному культурному наследию на английском языке учащимися
колледжей искусства и культуры.
Tayanch tushunchalar: nomoddiy madaniy meros, milliy urf-odat,
uzluksiz ta’lim, chet tillarni о‘rganish.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining 3.3.2-bandida uzluksiz ta’limni isloh
qilish yо‘nalishlari amalga oshirishda chet tilini о‘rganish talab qilinadi.
Shuningdek, Prezidentimiz Islom Karimovning “Chet tillarni о‘rganish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Qaroriga kо‘ra, 2013-
2014-о‘quv yilidan boshlab xorijiy tillarni uzluksiz о‘rgatish joriy etilgani
barchamizga ma’lum. О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 33-
moddasida xalqaro hamkorlik quyidagicha bayon etilgan: ta’lim muassasalari
ta’lim muammolari yuzasidan xalqaro hamkorlikda ishtirok etadilar, chet
davlatlarning tegishli о‘quv yurtlari bilan bevosita aloqalar о‘rnatish, qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ular bilan qо‘shma о‘quv yurtlari tashkil etish
huquqiga ega1. Shu boisdan ta’limning barcha turlarida chet tilini о‘rganish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Buning uchun ta’lim tizimini filologik yoki
nofilologik yо‘nalishlarida chet tili fani uchun mavjud о‘quv adabiyotlarini
modernizatsiya qilish va yangilarini yaratishning dolzarb muammolari о‘rganish
talab etiladi.
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 7-oktabrdagi
222-sonli “2010-2020-yillarda nomoddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza
qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish davlat dasturini tasdiqlash
tо‘g‘risida”gi Qarorida “Nomoddiy madaniy merosni ilmiy jihatdan о‘rganish va
tadqiqot ishlarini tashkil etish” deb belgilab berilgani nomoddiy madaniy
merosni muhofaza qilish masalalarini har tomonlama chuqur о‘rganilishi uchun
sharoit yaratilib berildi.
1Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – Б. 47.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
111
Ma’lumki, nomoddiy madaniy meros о‘zlikni namoyon etishning og‘zaki
an’analari va shakllari, ijro san’ati, jamiyatning urf-odatlari, marosimlari,
bayramlari, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar hamda an’anaviy
hunarmandchilik bilan bog‘liq bilim va kо‘nikmalarda namoyon bо‘ladi1.
“Ingliz tili” fanini о‘qitish mazmuniga nomoddiy madaniy merosga oid
ma’lumotlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tabiat va koinotga
oid bilim va urf-odatlar yо‘nalishi insoniyatning tabiat va koinot bilan
uyg‘unligini ta’minlash borasidagi bilim va malakalarni о‘z ichiga oladi.
An’anaviy xalq taqvimlari, kunning botishiga qarab kelgusi kunning qanday
kelishini aytib berish, oyning turishiga qarab keyingi oyning taxminiy ob-
havosini aniqlash, hayvonlar harakati orqali sodir bо‘ladigan voqealarni bashorat
qilish, quduq qazish о‘rni yoki imorat qurish joyini aniqlash, kasblar bilan
bog‘liq an’anaviy bilim va kо‘nikmalar (milliy sartaroshlik, an’anaviy
tabibchilik, imoratsozlik, miroblik), pazandachilik yо‘nalishlarida turli xil milliy
taomlarni tayyorlash uslublari (tandir kabob, g‘ilmindi, chо‘pchima, hijjon va
boshqa hududlarga xos bо‘lgan taomlarni tayyorlash)ni о‘z ichiga oladi2.
Ayniqsa, tabiat va koinotga oid ma’lumotlar bilan о‘rganish о‘quvchining
о‘zlashtirishida о‘z ahamiyatiga egaligini Yan Amos Komenskiy о‘z asarida
bayon etgan. Komenskiy о‘zining pedagogik nazariyasida tarbiyaning tabiatga
uyg‘un bо‘lishi tо‘g‘risidagi tushunchani ilgari suradi3. Uning didaktikasida
tabiiylik metodi asosiy rol о‘ynab, bu metodning mohiyati, bolaning yoshini,
bilim hajmini, psixologik xususiyatlarini hisobga olib, darsni tabiat borlig‘iga
moslab о‘tishdan iboratdir4.
Ingliz tili nutq faoliyati turlarini о‘rgatishda ingliz tili materiallari va nutq
faoliyati turlarini о‘rgatishga e’tibor qaratiladi. Bu esa ingliz tili о‘qitishning
maqsadini tashkil etadi. Ma’lumot olish tinglab tushunish va о‘qish orqali
amalga oshsa, ma’lumot berish gapirish va fikrni yozma bayon qilish orqali
о‘rganiladi. Nutq faoliyati shakli: og‘zaki va yozma. Hozir ingliz tilini
1Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 7 октябрь, 222-сонли “2010-
2020 йилларда номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб
қилиш ва улардан фойдаланиш давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қарори.
www.lex.uz 2Номоддий маданий меросни муҳофаза қилиш бўйича Конвенцияни амалга ошириш
бўйича оператив йўриқнома // Ўзбекистон номоддий маданий мероси, 2012. – Б. 33.
http://ich.uz/uz/legal/159-pub-3 3Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1996. – Б. 407. 4Ҳошимов К., Нишонова С., Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1996. – Б. 409.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
112
о‘rganishda tarjima ham faoliyat hisoblanadi. Og‘zaki nutqni о‘rgatish – tinglab
tushunish va gapirishni о‘rgatishni о‘z ichiga oladi. Ular ajralmas qismlardir1.
Til materiallarini о‘rgatishda maktab, akademik litsey, kasb-hunar
kollejlari sharoitini, materiallarning xususiyatini, metodik tomonini hisobga olish
zarur2. Mazkur jarayonda tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni
ifodalovchi matnlarni tanlashda quyidagi nutq faoliyati malakalari jarayonidan
foydalanish mumkin:
tinglab tushunishni о‘rganish;
gapirishni о‘rganish;
о‘qishni о‘rganish;
yozuvni о‘rganish;
tarjimani о‘rganish;
situatsiyadan foydalanish;
BKMlarni tekshirish.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar
mazmunini ifodalovchi ingliz tilidagi matnlar bо‘yicha nutq faoliyati
kо‘nikmalari bajarilishi maqsadga muvofiq bо‘ladi. Natijada, “Ingliz tili” fanini
о‘qitishda nomoddiy madaniy meros (NMM) tushunchasini shakllalanishiga
imkon beradi, ya’ni “nomoddiy madaniy meros” tushunchasining mohiyati,
uning ahamiyati, barqaror taraqqiyotni ta’minlashdagi о‘rni, nomoddiy madaniy
merosni muhofaza qilish borasida dunyoda va xususan, О‘zbekistonda amalga
oshirilgan ishlar, uni muhofaza qilishning О‘zbekistonda yaratilgan huquqiy
asoslari haqida ma’lumotlar bilan tanishtirish NMMning avloddan-avlodga
yetkazilishiga, atrof-muhitga, tabiatga va о‘z tarixiga bog‘liq holda yaratilishiga
va bu ularda о‘ziga xoslikni, vorislik tuyg‘usini shakllantiradi hamda shu bilan
insoniyat ijodini va madaniy turli-tumanlikning hurmat qilinishiga
kо‘maklashadi.
“Ingliz tili” fani misolida tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni
о‘zlashtirish imkoniyatlari mavzuga oid nazariy bilim, amaliy kо‘nikma va
malakalar bilan qurollanishi, о‘tilgan mavzular axborot kо‘lamining kо‘pligi
bilan farq qilinishi hamda tabiatda о‘zini tutish qoidalarni tahlil qila olishga ega
bо‘ladi (1-jadval).
2014-2015-yillarga mо‘ljallangan yosh olimlarning “О‘quvchilarda
nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish tizimini shakllantirish” mavzusida
1Ҳошимов Ў., Ёқубов И. Ингилиз тили ўқитиш методикаси. – Тошкент: Шарқ, 2003.
– Б. 130. 2Ҳошимов Ў., Ёқубов И. Ингилиз тили ўқитиш методикаси. – Тошкент: Шарқ, 2003.
– Б. 72.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
113
amaliy loyiha doirasida о‘tkazilgan tajriba-sinov ishlarida madaniyat va san’at
kolleji о‘quvchilarida NMMga oid ma’lumotlarni ingliz tilida о‘rganishning
о‘ziga xos xususiyatlari tahlil etildi. Mazkur jarayonda NMM tushunchasi,
muhofaza tushunchasi, muhofaza qilish shakllari, NMM yо‘nalishlari, jumladan
tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar “Ingliz tili” darslarida о‘rganilishi
tahlil etilib, test natijalari asosida kuzatildi.
1-jadval
№ “Ingliz tili”
fanidagi mavzular
Tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlar
1. International
English
О‘zbekistondagi tabiat va koiotga oid bilim va urf-
odatlar
2. Weather Ob-havo darakchilari
3. A place to live Hududiy urf-odatlar
4. Eating out Pazandachilik bilan bog‘liq bilim va tajribalar
5. Food Bog‘dorchilik, dehqonchilik bilan bog‘liq bilimlar
6. Future plans Bog‘dorchilik bilan bog‘liq urf-odatlar
7. Getting around
town
Umumiy bilimlar
8. Cooking a meal Pazandachilik bilan bog‘liq hududlardagi bilim va
tajribalar
9. In the country Tabiat va koinot bilan bog‘liq marosimlar, urf-
odatlar
10. Health Xalq tabobati bilan bog‘liq bilim va kо‘nikmalar
11. People’s lives Kunning botishiga qarab kelgusi kunning qanday
kelishini aytib berish, oyning turishiga qarab
keyingi oyning taxminiy ob-havosini aniqlash
12. Guests Pazandachilik yо‘nalishlarida turli xil milliy
taomlarni tayyorlash uslublari
13. Professions and
jobs
Kasblar bilan bog‘liq an’anaviy bilim va
kо‘nikmalar (milliy sartaroshlik, an’anaviy
tabibchilik, imoratsozlik, miroblik)
14. Show time An’anaviy xalq taqvimlari
15. Environment Tabiat va koinot bilan bog‘liq marosimlar, urf-
odatlar
16. News and views Hayvonlar harakati orqali sodir bо‘ladigan
voqealarni bashorat qilish
17. Travel and
Tourism
Quduq qazish о‘rni yoki imorat qurish joyini
aniqlash
Tajriba-sinovning dastlabki bosqichida dastlabki test natijalari olinib,
keyingi bosqichda, ya’ni metodik bosqichida “Ingliz tili”ning mavzularida tabiat
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
114
va koinotga oid bilim va urf-odatlarni singdirish yuzasidan metodik ishlanmalar
tavsiya etilib, tavsiya etilgan metodik ishlanmalar asosida о‘tkazilgan dars
mashg‘ulotlaridagi kamchiliklar о‘rganildi, yakuniy bosqichda yakuniy test
natijalari olinib, tajriba-sinovning dastlibki va yakuniy natijalari x2 – xi kvadrat
metodi asosida umumlashtirildi, tajriba-sinov maydonchalaridagi tajriba va sinov
guruhlarining о‘zlashtirish kо‘rsatkichlari taqriban 4,5 foizga farq qilinishi
tajriba-sinov jarayonida aniqlandi. Tajriba-sinov ishlariga Guliston san’at kolleji,
Namangan san’at kolleji, Buxoro madaniyat kollejlaridagi tajriba-sinov guruhlari
tanlab olindi. О‘tkazilganligi haqida dalolatnoma va ma’lumotnomalar
rasmiylashtirildi.
Xulosa qilib aytganda, tabiat va koinotga oid bilim va urf-odatlarni bilish
hamda xabardorlik darajasini avloddan-avlodga yetkazish uchun madaniyat va
san’at kollej ta’limi jarayoniga singdirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
“XAMSA” TABDILLARIDA TA’LIM-TARBIYA
MAVZUSINING YORITILISHI
Tojiboyeva O. T. (TDPU)
Abstract
This article analyzes the ways of interpretation of the theme of upbringing
in prosaic versions of dastans of Alisher Navoi.
Резюме
В данной статье анализируются пути освещения темы воспитания в
прозаических версиях дастанов Алишера Навои.
Tayanch tushunchalar: davr, kitobxon, tabdil, Xamsa, ta’lim-tarbiya,
ustoz, axloq mezonlari.
Alisher Navoiyning asarlari besh asrdan buyon kishilarga ma’naviy ozuqa
berib, har jihatdan komillikka yо‘naltirib, axloqan pok, ma’nan yetuk insonni
shakllantirishga о‘z hissasini qо‘shib kelmoqda. Shoir lirik kulliyoti-yu yirik
dostonlarida inson xulqiga oid axloq mezonlarini ibrat qilib kо‘rsatar ekan,
fazilatlarning boshi ilm olishda va yaxshi tarbiyada deb hisoblaydi. Komillikning
asl moyasi ham ilm va tо‘g‘ri olib borilgan ta’lim-tarbiyaning samarasi
ekanligini e’tirof etadi. Ayniqsa, “Majolis un-nafois” tazkirasida bilimli, kasb-
hunarga rag‘bati bor kishilarni mehr bilan tilga oladi. Sababi insonni “kamolotga
yetaklovchi fazilatlarni nihoyatda qadrlagan va о‘z asarlari bilan targ‘ib va
tashviq qilishdan charchamagan ulug‘ Navoiy har tomonlama kamolotga intilgan
yoshlarning, shogirdlarining harakatidan cheksiz quvongan. Ularning hayotda,
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
115
ijodda yaxshilikka olib boruvchi fazilatlarini, intilishlarini tazkirada birma-bir
sanab, urg‘u berib, zamondoshlariga va kelajak avlodga ibrat uchun yozib
qoldirgan”1. Zero, Navoiy asarlaridagi asosiy qahramonlar ham ta’lim-tarbiya
orqali kamolga yetgan shaxslardir. Navoiy haqiqiy insonni ruhan pok, ma’nan
yetuk va insoniylik mezonlarining barcha jihatlarini о‘zida mujassam etgan asl
shaxs qiyofasida ko‘radi. Navoiy kо‘rsatgan mezonlarning barchasi uning о‘zida
bor edi va u shu sharafga loyiq bо‘lishga intilgan shaxsdir. Adabiyotshunos
M. Muhiddinov: “Navoiy orzusidagi komil inson bir ideal, lekin uning sifatlari,
fazilatlari muayyandir. Natijada, tasavvufiy axloq aqidalari bilan real insoniy
sifatlar qо‘shilib ketadi va umumbashariy g‘oyalarga aylanadi”2, – deydi.
Darhaqiqat, komil inson shoir orzusi bо‘lsa ham, unga yuklangan fazilatlar
kishilardan, kundalik hayotdan olingan.
“Xamsa” dostonlarida ilm olish va ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor qaratilgan.
Ular asar qahramonlari hayoti misolida ta’sirchan va qulayroq yо‘l bilan
yoritilgan. Dostonlar sirasida “Hayrat ul-abror” dostoni mohiyatan insonning
axloqiy sifatlarini shakllantirishga qaratilgan asardir. Falsafiy-didaktik
bо‘limlarda insoniy xislatlar bir-bir ta’riflanib, pand-о‘gitlar beriladi, sо‘ng
ularni asoslash uchun keltirilgan ibratomuz hikoyatlar ham inson tarbiyasiga
ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Jumladan, dostonning oltinchi maqolatida shoir
aytganidek inson tarbiyasi uchun zarur bо‘lgan xislatlar, odamlarda bо‘lsa,
kichiklarga ham, yoshi ulug‘larga ham faqatgina baxt keltiradi. Farzand
tarbiyasida e’tiborli bо‘lish lozimligini uqtiradi:
Ulcha erur tiflg‘a shoyista ish,
Bilki kichiklikda erur parvarish.
Qatrag‘a chun tarbiyat etti sadaf,
El boshig‘a chiqqucha topti sharaf.
Bolaga gо‘dakligidan yaxshi xulqlar о‘rgatish lozimligi aytilib, mazkur
fikrlarni dalillash, yanada yorqinroq kо‘rsatish uchun gо‘dak tarbiyasi sadafga
qiyos qilingan. Ma’lumki, dur, sadaf qimmatbaho tosh hisoblanib, о‘zining
oppoq injudek chiroyli kо‘rinishi, aslligi bilan ayollar bо‘ynini bezab turadi.
Ta’riflanishicha, sadaf ham kichik bir tomchi holidan tarbiyat topib, yuksaklikka
kо‘tarildi, shu holatga kelguncha tinmay yetildi. Agar durni farzandga
1Ражабова Б. Навоий ижодида устоз-шогирдлик муносабатлари талқини // Ўзум сари
боқма, сўзум сари боқ (Мақолалар тўплами). – Тошкент: Turon zamin ziyo, 2015. – Б. 22. 2Муҳиддинов М. “Хамса”ларнинг биринчи достонларида комил инсон талқинига доир
айрим мулоҳазалар // Алишер Навоий “Хамса”си ва унинг Шарқ адабиёти тараққиётидаги
улкан мавқеи. Самарқанд. 2015. – Б. 9.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
116
qiyoslasak, u kichikligida berilgan muttasil tarbiya orqali asl insonga aylanadi.
Uning el sharafiga, ardog‘iga sazovor bо‘lgan namunali xulqi yuksalishiga
imkon yaratadi. Misralardagi “El boshig‘a chiqqucha topti sharaf” jumlasini
hayotga bog‘lab talqin qilsak, bugungi hayotning turli jabhalarida faoliyat
yuritayotgan odamlar ham ishda har jihatdan о‘zini kо‘rsatib, kasbdoshlari va
rahbarlar tomonidan e’tirof etilib, yuqori mansabga tavsiya etilishlarini ham shu
ma’noda tushunishimiz mumkin. Bu kabi inson tarbiyasiga oid misralar har besh
dostonda ham juda kо‘plab berilgan. Navoiyshunos olim I. Haqqulovning
quyidagi fikrlari shoir maqsadini yanada yaxshiroq tushunishimizga yordam
beradi: “Sharq she’riyati, bir jihatdan, ogohlantiruvchi she’riyat; u insonni о‘z
xulqing va aqliy imkoniyatlaringdan, demakki kо‘p narsadan qoniqma.
Ma’naviy, ruhiy balog‘atga tinimsiz intil, biroq kamolotga yetdim, deb qotib
qolma, deya ogohlantiradi. Bu she’riyat – komil inson taqdiriga javobgar
she’riyat”1, – deydi. Demak, Navoiy ham tarbiya bilan bog‘liq har qanday
holatga befarq qaray olmagan, minglab kishilar taqdiri ustida qayg‘urib,
umummilliy, umuminsoniy manfaatlar nuqtayi nazaridan kelib chiqib о‘z
fikrlarini ayta olgan.
Navoiy ijodidan barcha davr kishilari bahramand bо‘lib kelgan, biroq XIX
asr oxiri XX asr boshlariga kelib shoir asarlarini tushunib yetishda bir muncha
qiyinchiliklar yuzaga kela boshladi. Davrlar о‘tishi bilan tilda yuz bergan lisoniy
о‘zgarishlar, Navoiy asarlaridagi fors-tojik, arabcha sо‘zlarning kо‘p
qо‘llanilishi va ularni tushunishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar natijasida
dostonning nasriy bayonlari yuzaga keldi. Ilk bor “Xamsa”ning 1908-yil nashr
qilingan “Nasri Xamsayi benazir” nomli nasriy bayoni ham о‘z davri
kitobxonlarining didi, saviyasiga mо‘ljallab yaratildi. Unda Navoiyning axloqiy-
falsafiy qarashlari ifodasi bо‘lgan “Hayrat ul-abror” dostoni nasriy bayon
qilinmagan, biroq noshir “Hayrat ul-abror”dagi ayrim hikoyatlar nasriy bayonini
kitob tarkibiga kiritadi. Hikoyatlar sirasida ilmning har qanday boylikdan
ustunligini kо‘rsatuvchi Imom Faxr ar-Roziy bilan Sulton Muhammad
Xorazmshohning hammomdagi suhbati sodda, xalqona uslubda nasriy bayon
qilingan. Jumladan, Imom Faxr ar-Roziyning sо‘zlari quyidagicha talqin qilinadi:
“Cheroki anda gado, shoh barobardur. Barcha bir xil bо‘lur, sandek shon-
shavkatliklar har nimarsasi tashqarida qolibdur, faqat о‘zidur, ammo ilm va
ilmlik kishi mandek har ne borini о‘zi birla hamroh qilib olib borur. Sanga
1Ҳаққулов И. Барчадин шарафлиси – комил инсон // Занжирбанд шер қошида. – Тошкент:
Юлдузча, 1989. – Б. 208.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
117
sultonlikdin foyda yо‘qdur, lekin manga ilm ila behbudlik kо‘bdur, dedi. Emdi
maqsud ilm bо‘lsa, ilm olmoq lozimdur”1.
Navoiy ushbu о‘rinda ilmning afzalligini kо‘rsatish uchun eng ma’qul, eng
ishonarli holatni aniq kо‘rsatib bera oladigan manzarani qо‘llagan. Aslida ongli
inson ilmning buyukligini biladi, biroq ongsiz kishilar qatlamiga anglatish uchun
boylikni tashqarida qoldirib, ilmni о‘zi bilan olib kirganini hammomdagi holat
orqali dalillay olgan, chunki mantiqan о‘ylab kо‘rilganda, inson tug‘ilganda,
hammomda va qabrda boshqalar bilan moddiy jihatdan bir xil bо‘ladi (Xuddi
“Saddi Iskandariy”dagi ikkita bosh suyagini kо‘tarib kelgan gado singari).
Tabdilchi ushbu о‘rinlarda Navoiyning ijodiy niyatini yaxshi tushungan, uni о‘z
davri odamlariga moslab, yо‘naltirib talqin qila olgan. Bu bilan, о‘z navbatida,
amaldorlarni ham ilmli, ma’rifat sohibi bо‘lishga chorlagan.
Noshir dostonlarni sodda, xalqona usulda yetkazib berish barobarida
aholiga ta’sir kо‘rsata olish, tarbiyalash, о‘z zamonidagi boylar va amaldorlarni
ogohlikka chaqirish, xalqqa yordam berish g‘oyalarini ilgari suradi, kо‘zlarini
boylik ko‘r qilgan amaldorlarni ilm olish yо‘li bilan bu nuqsonlardan xalos
bо‘lishga chorlaydi. Ushbu о‘rinda bayon muallifi ikki vazifani bajaradi:
“Xamsa” dostonlari asosiy voqealarini tashkil etgan boblarni nasriy bayon qiladi
va shu asnoda vaziyatdan foydalanib, о‘z ijodiy rejasini ham amalga oshiradi.
Dostonlar mazmuniga daxl qilmasdan kitob tarkibiga doston g‘oyaviy
mazmuniga hamohang yana bir qancha tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘lgan
hikoyatlarni singdirib yuboradi.
Navoiy asarlarida farzand tarbiyasi tasvirlangan maxsus о‘rinlar anchagina,
biroq “ta’lim yoshlikda, tarbiya esa umrbod davom etadi”, degan aqidaga
muvofiq Navoiy asarlarida targ‘ib qilinuvchi axloqiy mezonlar faqat yoshlarni
emas insonni umrining oxirigacha tarbiyalashga qaratilgan, chunki shoir
kо‘rsatgan xislatlar aksariyat kattalar orasida ham kamyob fazilatlardir. Ular
faqat о‘rta asr kishisiga taalluqli bо‘lmay, barcha davr kishilarini ma’nan
tarbiyalashga xizmat qilib kelmoqda.
“Xamsa” dostonlarining aniq bir sujet asosida davom etuvchi voqea
qahramonlari ham ta’lim va tarbiyaning uzviyligida kamolga yetadi, yaxshi
tarbiya natijasida orttirgan shaxsiy fazilatlari bilan xalqning e’tirofiga,
muhabbatiga sazovor bо‘ladi. Jumladan, Farhod tug‘ilgach otasi uning
tarbiyasiga jiddiy kirishadi. Unga jahonda tengi yо‘q hakim ustozlik qiladi.
1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.
ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. – Б. 74.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
118
Farhod ilm va hunar sirlarini turli millatning tengi yо‘q ustozlaridan о‘rganadi.
Ilm olish, hunar sirlarini mehr va qunt bilan о‘rganish uni kelajak sari tayyorlab
olib chiqadi. Dostonda Farhod о‘sib, voyaga yetib borar ekan, uning har yosh
pog‘onasida nima ish bilan band bо‘lgani kо‘rsatiladi. Navoiy odatiga kо‘ra
birinchi saboq beruvchi ustoz ta’riflanadi. Sababi Navoiy ustozni har jihatdan
о‘rnak bо‘ladigan, olimlik darajasiga kо‘tarilgan shaxs bо‘lishi lozim, deb
hisoblaydi.
Keturdilar hakimi nuktadone,
Bilik birla jahon ichra jahone.
Falak mushkillari hal fikratidin,
Falakka mushkil oning diqqatidin.
Farhodga ustozlik qiluvchi muallimning fazilatlari bir-bir ta’riflanar ekan,
hatto jahon donishmandi Arastu ham unga kichik bir shogirddir, deydi. Demak,
Navoiy nazaridagi komil insonlik xislatlarini о‘zida mujassam etgan Farhod
zamonasining eng fozil, bilimli ustozidan saboq oladi. Olim N. Komilov о‘zining
“Tafakkur karvonlari” nomli yirik tadqiqotida Navoiy ijodiga rus olimlarining
bildirgan fikrlarini kо‘rsatib, “Farhoddagi bemisl ijodkorlik va yaratuvchanlik
qobiliyati, turli millat vakillari bilan dо‘stlashuvi, turli xalqlarga mansub
hakim-u donishmandlardan dars olishi, qaynoq muhabbat sohibi, haqgо‘y va
jasur, mard inson ekanligi” Jirmunskiyning diqqat markazidan joy olganligini
aytadi1. Navoiy shahzodalar hayotida ta’lim-tarbiyaga katta о‘rin ajratishining
ijtimoiy-siyosiy sabablari ham bor, chunki shahzoda kelajakda xalqning hayotini
hal qiladigan mansabda о‘tirar ekan, albatta, о‘qimishli, ongli, tarbiyali bо‘lishi
lozim. Aks holda bilimsiz, zolim shohlarning saltanatni tanazzulga olib kelishi
muqarrarligiga tarixning о‘zi guvoh.
“Nasri Xamsayi benazir” muallifi ham ushbu о‘rinlarni batafsil bayon
qilgan: “Bir olim hukamo kelturdilar. Andog‘ dono hakim erdiki, jahon ichra
qancha mushkillik bо‘lsa hal qilur erdiki, kо‘ngli oftobdek ravshan erdi va
yunon hukamolaridin erdi. Xoqon Farhodni ul hakimg‘a topshurdi. Farhod ham
shul kuni abjadni tamom bilib, onasig‘a о‘qub berdi. Uch oyda savodi ravon
chiqdiki, yilda Qur’onni yod qildi. Har о‘tmakni bilur erdi, yana bir marotaba ul
varaqni ochmoqg‘a hojati yо‘q erdi. Har nechuk sо‘z eshitsa, darhol kо‘ngliga
olib yod qilur erdi”2.
1Комилов Н. Етти иқлим элига туҳфа // Тафаккур карвонлари. – Тошкент: Sharq, 2014. – Б.
201-202. 2Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.
ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721.– Б. 50.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
119
Nasriy bayon muallifi dostondagi asosiy mazmunni tо‘liq ifodalashga
intiladi. XIX asrda yaratilgan “Farhod va Shirin”ning Umar Boqiy amalga
oshirgan nasriy bayonida ham Farhod tarbiyasiga bag‘ishlangan boblar alohida
mehr bilan talqin qilingan. Farg‘onada istiqomat qilgan ijodkor Mahzun
qalamiga mansub “Farhod va Shirin” nomli nasriy qissada ham Farhod ilmni,
kasb-hunarni sevuvchi, uni qunt bilan о‘rgangan inson sifatida talqin qilingan,
biroq Farhodning otasi Novoiy dostonidagi ota siymosidan biroz uzoqlashgan
talqindir. Farhod toshkesar ustaga shogird tushadi, otasi uni koyib bu ishdan olib
qaytadi: “Ey voy, sizg‘a ne holdurki, mundog‘ mehnat va mashaqqat birla
giriftor bо‘lursiz, na azobdur? Ey, nuri chamanim, yuring man sizni xazinaga
olib kiray, tomosha qiling”1.
Mahzun nasriy bayonni yaratish davomida Nizomiy Ganjaviy, Xusrav
Dehlaviy asarlaridan ham ta’sirlanadi. Navoiyning Farhod tarbiyasida hunarga
ham alohida ahamiyat berilishining sabablaridan biri о‘z davridagi temuriy
shahzodalarning hunarsiz ekanligini tanqid qilish va qahramonni xalqqa yaqinroq
qilib mehnat kishisi qiyofasida kо‘rsatish edi. О‘zbek xalqida qadimdan hunarli
shahzodalar haqida ertaklar, afsonalar bisyor. Sevgan qizining shartiga kо‘ra
gilam tо‘qishni о‘rgangan shahzodaga vaqti kelib о‘zi tо‘qigan gilam zindondan
qutulishiga sabab bо‘lgan bо‘lsa, Farhodni uning hunari Shirin nazariga
tushishida foyda beradi, О‘z mehnati bilan xalqning kо‘nglidan joy oladi.
Yoshlikda olgan ta’lim-tarbiyasi, sof vijdoni, yetuk barkamol aqli, chiniqqan,
baquvvat jismi – hammasi Farhodning sevilishiga, ardoqlanishiga sabab bо‘ladi.
U aqlan yetukligi uchun Xisrav ustidan ma’naviy g‘alaba qozonadi. Farhodning
e’zozlanib, komil shaxsga aylanishi uning yoshlikda olgan tarbiyasi samarasidir.
Bugungi kunda milliy istiqlol mafkuramizning yetakchi tamoyillaridan biri
bо‘lgan komil insonni voyaga yetkazish g‘oyasi hamma davrlarning eng muhim
masalalaridan biri bо‘lgan. Ajdodlar orzusidagi komillik, ular kо‘zlaganidek,
davrni kamolotga yetaklaydi. Jamiyatda sof ma’naviy muhit yuzaga keladi.
“Farhod va Shirin” tabdillarida ham Farhodning ilm, hunar sirlarini
о‘rganishga bag‘ishlangan boblari batafsil bayon qilingan. Farhod kitobxon kо‘z
о‘ngida tarbiyali, mehnatkash inson sifatida talqin qilingan.
Shirinning atrofidagi kanizak qizlar ham oddiy qizlar emas, bilimli, har
birlari biror ishda mohir, olima qizlar. Kо‘rinadiki, Shirin aql va bilimda ulardan
ham ustunroq.
1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.
ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721.– Б. 38.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
120
“Layli va Majnun” dostonida ham Navoiy ta’lim-tarbiya, maktab va ustoz
tasviriga ayricha ahamiyat bergan. Majnun ham barcha bolalardek maktabda
о‘qib ta’lim oladi.
Yetgach yoshi tо‘rtu besh arosi,
Ta’lim sо‘zin solib atosi
Istatdi qaboyil ichra piri,
Ta’lim berurga benaziri.
Kim maktab aro xujasta farzand,
Bо‘lg‘ay bori ilmdin barumand.
Chun ilm ila arjumand bо‘lg‘ay,
Ofoq aro sarbaland bо‘lg‘ay.
Otasi Majnunga yaqin-atrofdan eng donishmand, bilimli ustoz izlaydi.
Toki farzand ilm va yaxshi tarbiya orqali yetilsin, xalq orasida e’zozlansin.
“Nasri Xamsayi benazir”da ushbu о‘rinlar qisqacha berilgan: “Chun besh
yoshg‘a kirdi, otasi ani maktabg‘a bergani yaxshi olim istar erdi, to bir
hunarmand olimni toptilarkim, ham hunarda komil erdi”1.
Navoiyning fikrlarini kitobxonlarga zamonaviy nasriy bayonlar yanada
yorqinroq, aniqroq tushuntirib beradi. Jumladan, V. Rahmonov va
N. Norqulovlar ishlab chiqqan nasriy bayonlarda ushbu misralar quyidagicha
talqin qilingan:
“U tо‘rt yarim yashar bо‘lganida, otasi uni о‘qitish niyatiga tushdi.
Qabilalar ichida tengi yо‘q ta’lim beruvchi ustozni qidira boshladi. Toki о‘g‘li
maktabda о‘qib, baxtli bо‘lsin, ilm-ma’rifatdan bahra olsin, ilmlar bilan aziz
bо‘lib, jahonda nom chiqarsin2.
О‘tgan talqinlardan farqli о‘laroq mazkur nasriy bayonlar faqat ma’noni
ochib berishga qaratilgan tо‘g‘ri talqinlardir. Misralar sо‘nggida “Majnunni aql
ustozga shogird tushdi, uning qо‘liga bir varaq ber, menga ishqdan saboq ber”,
– deb aytadi Navoiy. Demak, Majnun tabiatan aqlli, zehnli edi.
Majnunning maktabdagi holatiga e’tibor qilsak, u uquvli, ustoz bergan
ta’limni tez о‘zlashtiradigan zukko о‘quvchi.
Ta’limig‘a belni chust qildi,
Ne ul dedi, bu durust qildi.
1Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.
– Б. 30. ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. 2Мир Махдум ибн Шоҳюнус. Насри Хамсаи беназир. – Тошкент. Орифжонов матбааси.
ТошДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. № 4721. – Б. 50.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
121
Har necha sabaq debon fuzunroq,
Gо‘yoki bilib edi burunroq.
Hamdarslari bu holatidin,
Ojiz edilar hijolatidin.
“Layli va Majnun”ning nasriy variantlarida maktabning Majnun hayotidagi
о‘rni va roli о‘zgacha shaklda talqin qilingan. Ularda maktab, ustoz, maktabdagi
о‘rtoqlari asar oxirigacha davom etadi. Maktab sevishganlarni uchrashtirgan, ular
uchrashib visol kо‘rishadigan maskan, dard-nolalarini yozadigan joy vazifasini
bajargan. Birdan-bir boradigan joylari ham maktab. Ustoz esa sevishganlar
о‘rtasida vositachi, kо‘ngil nolalarini eshituvchi dardkash, tо‘g‘ri yо‘l kо‘rsatib
turuvchi dо‘st sifatida namoyon bо‘ladi. Xorazmlik adib Nosirxoja valadi
Mansurxoja qalamiga mansub “Layli va Majnun” qissasida bu holat ayniqsa
kuchaytirilgan: “Alqissa, Qays ... maktabxonag‘a borib muallimg‘a salom berib,
о‘rnida о‘lturdi. Va yana ikki dilbari diloro kо‘ngul qushlarin parvozg‘a solib,
bir-birlarin jamollarig‘a qoshu kо‘zlarin elchi qilib о‘lturur erdilar, tamom
о‘g‘lonlar ilm tahsilig‘a dam ursalar, bular ishq tahsilig‘a dam urar erdilar.
Qays har zamon sabaqimni ayg‘il deb, anga sо‘z qotardi. Va yana mashqimni
kо‘rub ta’lim ber deb, mashqini kо‘rguzub, oldig‘a borur erdi. Layli kо‘rar,
Qaysning mashqi ziyoda ta’limlik va bu sо‘zlar birlan bahona qilib sо‘z qotarin
fahm qilib, tabassum qilur erdi”1.
Nasriy qissada ustoz Laylining hayotida eng ishongan dardkashlaridan biri
sifatida ishtirok etgan.
Umuman olganda, ta’lim-tarbiya, ustoz sabog‘i, kasb-hunar egallash
mavzusi dostonlarning asosiy negizida yotadi. Barcha tabdilchilar imkon qadar
Navoiyning bosh maqsadini ifodalashga, “Xamsa” dostonlari shukuhi, el
orasidagi shavkatini saqlashga intilishgan. Xalqning sevimli qahramonlari
Farhod, Shirin, Majnun, Layli, Iskandar siymolariga tabdilchilar yana
qо‘shimcha ijobiy fazilatlarni ham yuklashgan. Demak, nasriy bayon mualliflari
ham xalq orasida Navoiyning ezgu g‘oyalarini targ‘ib qilishga muayyan darajada
hissa qо‘shgan.
1Носирхожа валади Мансурхожа. Лайли ва Мажнун (нашрга тайёрловчи: К. Жўраев).
– Жиззах: Сангзор, 2014. – Б. 36.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
122
SAN’AT ASARLARINI TIMSOLLAR VA RAMZLAR ASOSIDA
О‘RGANISH (Onore Domening “Eman” asari misolida)
Urokova D. (A. Xojayev nomidagi
Respublika dizayn kolleji)
Abstract
The article is devoted to the theoretical questions of studying art on the
basis of images and symbols, on their artistic and scientific analysis by the
students of fine arts areas.
Резюме
Статья посвящена теоретическим вопросам изучения произведений
искусства на основе образов и символов, вопросам их художественного и
научного анализа со стороны учащихся направления изобразительного
искусства.
Tayanch tushunchalar: tasviriy va amaliy san’at, ramziy ifoda, tasvir,
timsollar va ramzlar.
Erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida ma’naviy-axloqiy
jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va ma’rifatni
yuksaltirish, zamon bilan barobar qadam tashlaydigan yangi avlodni voyaga
yetkazish davlat siyosatining ustuvor yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Jamiyat rivojlanishida inson omili, ya’ni jamiyat a’zolarining ma’naviy
komilligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I. A. Karimov ta’kidlaganidek, “... har qaysi millat nafaqat yer osti va yer usti
tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, balki
birinchi navbatda, о‘zining yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan kuchlidir”1.
Darhaqiqat, bо‘lajak mutaxassislarga о‘z kasbi sirlarini puxta о‘rgatish
bilan bir qatorda, ularning ma’naviy-axloqiy madaniyatini shakllantirish bugungi
kunning dolzarb muammolaridan hisoblanadi.
Milliy an’analarni rivojlantirish, undan ta’lim jarayonini takomillash-
tirishda foydalanish orqali ijod uslublarini amaliyotga joriy etish, tabiiy
materiallar bilan ishlash va ta’lim amaliyotida qо‘llash ijobiy samara beradi.
Jumladan, о‘quvchi-yoshlarda qunt, chidam, qat’iyatni shakllantirib, ularga
1Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлида. 4-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 11.
SAN’AT VA JISMONIY MADANIYAT TA’LIMI
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
123
tasviriy va amaliy san’atning falsafiy, psixologik qirralarini о‘rgatish maqsadga
muvofiqdir. Ta’lim tizimida, yoshlarni tarbiyalashda gо‘zallikni seza bilishga,
san’at asarlarini kitob о‘qigandek о‘qiy olishga, ulardan estetik zavq ola bilishga
о‘rgatish, izlanuvchanlik va yaratuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantirish, san’atga
bо‘lgan qiziqishini kuchaytirish orqali yoshlarning kasb tanlashida va ularning
dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol о‘ynaydi.
Dome ijodi XIX asr tanqidiy realizmining yorqin ifodasidir. U о‘z
zamonasining san’atga bо‘lgan demokratik qarashlari bilan chambarchas bog‘liq
edi1. XIX asr san’atida grafika katta ahamiyat kasb etdi, ayniqsa, siyosiy
karikatura о‘zining ijtimoiy jihatdan о‘tkirligi, keskinligi bilan ajralib turdi.
Onore Domening nomi tilga olinar ekan, fransuz yozuvchisi Andre Vyurmeser
quyidagicha tariflaydi: “Dome... bu xalq, uning qahr-g‘azabi, oliyjanobligi,
kо‘ngilchanligi, kuch-qudrati, or-nomusidir”2.
Onore Domening mashhur asarlaridan biri “Eman” kompozitsiyasidir.
Kompozitsiyada eman daraxtini asosiy qahramon qilib, kartinaning markazida
dinamik holatda tavirlagan, chunki eman daraxtining о‘ziga xos tomonlarini va
xususiyatlarini yaxshi anglagan. Dub daraxti kuch-qudrat, uzoq umr, chidamlilik,
mardlik, ulug‘vorlik ramzi sifatida tasvirlanadi. Ba’zi mamlakatlarda dub dunyo
о‘qi va tabiiy ibodatxona hisoblangan, shuningdek, erkaklik kuchi va donolik
ramzi sifatida qaraladi. Dub bargi kо‘pgina davlatlarda harbiy belgi sifatida
ishlatiladi3.
Onore Dome asaridagi asosiy elementlar quyidagilardan iborat: eman
daraxtining tanasi, yashin, shamol, daryo, daraxtning ildizi, daraxtning shoxi.
Eman daraxtining belidan sinib, yarimjon bо‘lsa-da, oxirgi kо‘karib turgan
shoxi shamol va bо‘ron qarshiligiga chidab turgan holati aks ettirilishi orqali
yashashga bо‘lgan intilishning kuchliligi tasvirlanadi (1-rasm). San’at ta’limida
mazkur asarni ramziy ma’noda о‘rganish о‘quvchi-yoshlarning ijodiy tafakkuri
va ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga amaliy yordam beradi.
Asarda qо‘yilgan g‘oyaning yechimiga yordamchi qilib atributlarni,
tabiatga mos holda voqelikni tanlagan, ya’ni chaqmoq, qora bulut, daryo, shamol
va boshqalar aks etgan va bu orqali о‘z oldiga qо‘ygan maqsadiga erisha olgan.
1Апухтин О. К. Тасвирий санъат ҳақида суҳбатлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б. 145. 2Апухтин О. К. Тасвирий санъат ҳақида суҳбатлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б.144. 3Тресиддер Дж. Словарь символов. – Москва: Фаир-Пресс. 2001. – С. 87.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
124
Qora bulut – Vatan va insonlarning notinchligi, og‘ir damlar hamda og‘ir
davr. Shamol – inson hayotidagi qarama-qarshiliklar (inson hayotida turli
qiyinchiliklarga duch kelsa-da, u о‘zini yо‘qotib qо‘ymasligi, sabrli, irodali
bо‘lishi, о‘z ezgulik g‘oyasi uchun tinimsiz kurashishi lozimligiga ishora).
1-rasm
Shunday ekan, har qanday narsa ziddiyatlar asosida rivojlanadi va taraqqiy
etadi. Demak, qarama-qarshilik, ziddiyat, hayotda turli-tuman qarshiliklarga
uchrash har qanday holatda insonning sabr-toqatli, irodali bо‘lishi kerakligi,
maqsadi sari va ezgulik yо‘lida kurashishi kerakligini ifodalaydi. Xulosa о‘rnida
shuni aytish mumkinki, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining tasviriy
san’at yо‘nalishi о‘quvchilari san’at asarlarini timsollar va ramzlar asosida
о‘rganishi kerak, bu esa asarni badiiy va ilmiy tahlil qilishda nazariy asos bо‘lib
xizmat qiladi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
125
PEDAGOGIKA KOLLEJI О‘QUVCHILARINING JISMONIY
STATUSINI RIVOJLANTIRISHNING INNOVATSION
TEXNOLOGIYASI
Xankeldiyev Sh. X.,
Xasanov A. T. (Farg‘ona DU)
Abstract
The article deals with the questions of innovative forms and methods of
teaching, as well as a question of introduction in the educational process of the
author's program on physical training.
Резюме
В статье освещаются вопросы инновационных форм и методов
обучения, так же вопрос внедрения в учебный процесс авторской
программы по физической культуре.
Tayanch tushunchalar: harakat faoliyati, pedagogik testlar, harakat
tayyorgarligi, fiziologik parametrlar, jismoniy salomatlik.
Ta’lim tizimidagi о‘quvchilar salomatligi muammolari bо‘yicha ilmiy
tadqiqotlar faollashgani kо‘rinmoqda. О‘quvchi yoshlarning salomatligini
saqlash va mustahkamlash masalasini hal qilish, harakat faolligini oshirish va
sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda salomatlik holati, turmush tarzi va
jismoniy faollik kо‘rsatkichlarining doimiy monitoringini olib borishda ta’lim va
tarbiyaning innovatsion metod va shakllari mos kelishi mumkin1.
О‘quvchilarning salomatligi va jismoniy tayyorgarligi darajasini
о‘rganishda о‘rta maxsus о‘quv yurtlari uchun jismoniy madaniyat bо‘yicha
Davlat dasturida kо‘zda tutilgan standart testlardan foydalaniladi.
V. I. Belov tomonidan taklif qilingan salomatlik darajasini sanoqli
baholash metodikasi bо‘yicha о‘quvchilarda 10ta kо‘rsatkich aniqlandi va bu
о‘rtacha ball sanog‘i gradatsiyasini belgilashga olib keldi: bunda juda past 1,0-
1,9 ball, past 2,0-2,9 ball, о‘rtacha 3,0-3,9 ball, yuqori 4,0-4,9 ball, juda
yuqori 5,0-5,9 ball va о‘ta yuqori 6,0 ball va undan yuqori bо‘ladi2.
Marg‘ilon pedagogika kollejida о‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni
kо‘rsatadiki, о‘rganilganlarning 63,2 foizi о‘rta salomatlik darajasiga ega, 12,5
foizida salomatlikning yuqori darajasi va 24,3 foizida salomatlikning past
1Абдуллаев А. А., Ханкельдиев Ш. Х. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси.
– Фарғона: ФарДУ, 2015. – Т. 1. – Б. 432. 2Белов В. И. Формирование готовности студентов факультета физической культуры к
оздоровительной деятельности // Теория и практика физической культуры. – Москва, 2006.
– № 4. – С. 22-23.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
126
darajasi aniqlandi. Tekshirilayotgan kontingentda salomatlikning о‘ta yuqori
darajasi aniqlanmadi.
Kollej о‘quvchilarining sog‘lom turmush tarziga munosabatini, bu sohada
kompetentlik darajasini aniqlash bо‘yicha sotsiologik tadqiqotlar о‘rganilgan
respondentlarning nazariy bilimlari pastligini kо‘rsatdi. Sir emaski, adekvat
harakat faolligi organizmni rivojlantirishning, salomatlikni saqlash va
mustahkamlashning asosiy faktorlaridan biri hisoblanadi, ammo, bizning
tadqiqotlarimiz natijalari kо‘rsatdiki, kо‘pchilik kollej о‘quvchilari uchun
jismoniy madaniyat va sport bilan shug‘ullanish sog‘lom turmush tarzida zaruriy
talab hisoblanmaydi. Tadqiqot natijalari tahliliga kо‘ra, sо‘ralganlarning 20,2
foizi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanadi, 34,9 foizi esa jismoniy
madaniyat fani bo‘yicha о‘quv dasturida kо‘zda tutilgan majburiy
mashg‘ulotlarni bajaradi, xolos. Yarmidan kо‘prog‘i (50,1%) bо‘sh vaqtlarini
telekо‘rsatuv, videofilmlar kо‘rishga, kompyuter о‘yinlari о‘ynashga ajratadi,
35,1 foizi adabiyotlar о‘qishni va faqat 10,1 foizi jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanishni afzal bilishlarini kо‘rsatdi.
Sport tо‘garagi tarzida jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishning turli
shakllaridan foydalanishni 40,1 foiz, yaxshi tashkil qilingan va metodik yaxshi
tuzilgan jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishni 25,1 foiz, mustaqil
mashg‘ulotlarni 19,9 foiz, sport maydonlarida tengqurlari bilan о‘ynashni 14,9
foiz sо‘ralganlar afzal bilishini kо‘rsatadi.
Mustaqil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarini
о‘tkazishda vaqtning yetishmasligi – 34,9 foiz, salomatlik holati 15,1 foiz, iroda
kuchi – 25,1 foiz, shug‘ullanish istagi – 14,9 foiz, sport maydonlarining yо‘qligi
– 10,1 foiz, sport turlari bо‘yicha tо‘garaklarning yо‘qligi – 6,2 foiz va yana
sog‘lom turmush tarzini olib borish uchun nazariy tayyorgarlikning yо‘qligi –
4,9 foiz ekanligi salbiy faktorlar hisoblanadi.
Bu muammo bо‘yicha о‘quvchi-yoshlarning nazariy tayyorgarlik darajasi
pastligi jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarining maqsadli yо‘naltirilganligini
aniqlash bо‘yicha o‘tkazilgan so‘rovnoma javoblarida kuzatiladi, bu yerda 29,4
foiz sо‘ralganlar jismoniy madaniyat darslariga ijobiy baho olish uchungina
borishini tan oldi, faqat 8,2 foiz о‘quvchilargina о‘zining salomatligi haqida
axborot (informatsiya) olishni xohlaydi.
О‘quvchi-yoshlarning sezilarli qismi, ya’ni 20,7 foizi jismoniy madaniyat
bilan gavda tuzilishini yaxshilash uchun shug‘ullanmoqda, 8,2 foiz – о‘ziga
ishonchni oshirish va musobaqalarda boshqalardan ustunlikka erishish va faqat
4,1 foiz jismoniy sifat darajasini oshirish istagida shug‘ullanmoqda. Jismoniy
tayyorgarlikni pedagogik testlash bо‘yicha о‘tkazilgan bayonnomalar tahlili
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
127
o‘quvchilarda asosiy harakat sifatlarini rivojlanish darajasining pastligini
kо‘rsatdi. Bu esa bizga jismoniy madaniyat va “Sog‘lomlashtirish faoliyatining
nazariyasi va metodikasi” maxsus kursi bо‘yicha eksperimental dasturni о‘quv
jarayoniga kiritish zaruriyati borligiga asos bо‘ladi.
Farg‘ona viloyati hududidagi kollej tizimida faoliyat kо‘rsatayotgan
jismoniy madaniyat о‘qituvchilari amaliyotida ishlab chiqarilgan va
eksperimental sinalgan, sog‘lom turmush tarzida motivatsiyani shakllantirishga
va harakat sifatlarini aksentli rivojlantirish bilan innovatsion texnologiyalarni
о‘zlashtirishga yо‘naltirilib, о‘quv jarayoniga kiritilgan dastur ijobiy samara
berganligi aniqlandi.
О‘rganilayotgan kontingentning jismoniy tayyorgarlik darajasi va
salomatlik holati о‘rganildi, natijaga kо‘ra, bu dasturda asosiy jismoniy sifatlar
chidamlilik va egiluvchanlik hisoblanadi. Mashg‘ulotlar о‘tkazishda uni hal
qilish uchun о‘quv vaqtining 20% gachasi sog‘lom turmush tarzini olib borish
malaka va kо‘nikmalarini shakllantirishga ketadi (1-jadval).
1-jadval
№ Manbalar %
1. Malaka oshirish kurslari 53,5
2. Tajribali sheriklaridan maslahat 31,4
3. Oliy о‘quv yurtlari о‘qituvchilari bilan maslahatlashish 7,5
4. Ilmiy-uslubiy adabiyot 4,4
5. Boshqalar 3,2
“Sog‘lomlashtirish faoliyatining nazariyasi va metodikasi” maxsus kursi
dasturiga ratsional ovqatlinish, organizmni chiniqtirish, salomatlik tizimlari,
jismoniy sifatlarni rivojlantirish metodikasi, jismoniy madaniyat va sport
vositalari orqali gavda tuzilishini yaxshilash usullari, sog‘lom turmush tarzi
umumiy madaniyatning elementi sifatida va boshqa mavzular kiritilgan bо‘lib,
ular о‘quvchilarda kо‘proq qiziqishni keltirib chiqaradi.
О‘quvchi yoshlarda harakat sifatlari va jismoniy sog‘lomlik darajasini
oshirish quyidagi vazifalarni hal qilishga olib keldi:
talabalarda sog‘lomlashtirish yо‘nalishidagi jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanish va mashg‘ulot jarayonida organizmning funksional holatini nazorat
qilishga olib keladigan zarur salomatlikni saqlash kompetentligi tо‘plamini
shakllantirish;
organizm holatini mustaqil tartibga solish va paydo bо‘ladigan stress
vaziyatlarini bir xil tartibga solish kо‘nikmalarini о‘zlashtirish;
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
128
kollejda salomatlik faoliyatini turli shakllarini olib borishning ta’sirini
oshirishga yо‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.
Pedagogik eksperimentning belgilangan farazini tekshirish va ishlab
chiqilgan dasturning samaradorligini aniqlash maqsadida nazorat guruhiga
kiritilgan va standart dastur bо‘yicha shug‘ullanayotgan kollejning maktab
bо‘limi о‘quvchilaridan va jismoniy madaniyat bо‘limi talabalarining tashkil
topgan eksperimental guruh hamda bevosita eksperimentda qatnashmayotgan
о‘quvchilarning salomatlik darajasi monitoringi о‘tkazildi. Kо‘rindiki, jismoniy
madaniyat bо‘limi talabalarining salomatlik darajasi maktab bо‘limi guruhidagi
tekshirilayotganlarnikidan ancha yuqoriroq.
Jismoniy madaniyat bо‘yicha о‘quv jarayoniga innovatsion
texnologiyalarni tatbiq qilingandagi yakuniy natijalarning tahlili eksperimental
guruhdagi о‘quvchilarning salomatlik darajasida ishonchli ijobiy xilma-xilliklar
borligini kо‘rsatdi. Bunda salomatlik holati past bо‘lgan talabalarning foizli
pasayishi (17,4 foizdan 10,9 foizgacha) va salomatligi yuqori darajadagi
о‘quvchilar sonining oshishi (26,1 foizdan 36,9 foizgacha) aniqlandi.
Takroriy о‘tkazilgan anketa sо‘rovnomalari eksperimental guruh о‘zining
salomatligiga ancha ehtiyotkorona sog‘lom turmush tarzini olib borish istagi
bilan yondashadigan bо‘lganligini kо‘rsatdi va uni kelgusi kasbiy faoliyatda
ommalashtirishlarini bildirdi (2-jadval).
2-jadval
Javoblar
Savollar
ha Yо‘qdan
kо‘ra ha
Hadan kо‘ra
yо‘q yо‘q
Javob
berishga
qiynaldi
Siz jismoniy madaniyatni о‘qitish
jarayoniga innovatsion texnologiyalar
kiritishni zarur deb hisoblaysizmi?
63,7% 17,9% 4,3% 8,5% 5,6%
Amaliy innovatsion faoliyatga siz
о‘zingizni tayyorlangan deb
hisoblaysizmi?
16,5% 29,7% 32,4% 14,9% 6,5%
Tekshirilgan kontingentning sezilarli qismi yaxshi kayfiyat, о‘zining
salomatligini saqlash va mustahkamlash istagini paydo bо‘lganligini, garmonik
rivojlanishni, zararli odatlardan voz kechishni va organizmning funksional holati
va jismoniy rivojlanishini baholash metodlarini о‘zlashtirganliklarini
kо‘rsatdilar, bolalar bilan trenirovka mashg‘ulotlari va mustaqil jismoniy
madaniyat-sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkillashni о‘rgandi.
Yuqoridagi о‘xshash anketa savollari jismoniy madaniyat bо‘limi
talablariga ham berildi. Sog‘lom turmush tarzi bо‘yicha kompetentlikka tegishli
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
129
bо‘lgan trenirovka mashg‘ulotlari jarayonida olingan bilimlarni amaliyotda
qо‘llash haqidagi muhim savollarga berilgan aniq javoblar pedagogika kolleji
jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilarining yuqori kompetentligini
tasdiqlashga olib keldi. Bular quyidagilarga bog‘liq:
1. Jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilari uchun valeologiya asoslarini
shakllantirish vositalaridan biri tibbiyot biologiya bloki fanlari hisoblanadi.
Fiziologiya, gigiyena, vrach nazorati, davolash jismoniy madaniyati va massaj
kurslarini о‘qitish doirasida bо‘lg‘usi mutaxassislarda sog‘liqni saqlovchi
pedagogik texnologiyalar bо‘yicha kо‘nikmalarni shakllantirish lozim.
2. Fiziologiya va gigiyena, tibbiy nazorat, davolash jismoniy madaniyati
va massaj kurslarini chuqur о‘rganish doirasida amalga oshiriladigan
sog‘lomlashtirish faoliyatiga jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilarining
tayyorgarligini shakllantirish.
3. Ta’lim muassasalaridagi pedagogik amaliyotni о‘tkazish davrida
jismoniy madaniyat bо‘yicha sinfdan tashqari ishlar va ochiq darslarni о‘tkazish
natijalari bо‘yicha ular attestatsiya qilinadi. Amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlari о‘tkazish jarayonida sog‘lomlashtirish faoliyatiga tayyorgarlikni
shakllantirish amalga oshiriladi.
4. Salomatlik darajasini individual nazorat qilish bо‘yicha nazariy bilim va
kо‘nikmalarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. О‘quvchilarning
jismoniy tayyorgarlik bо‘yicha darajasi о‘rta maxsus ta’lim muassasalari uchun
jismoniy tarbiya bо‘yicha Davlat standartlariga muvofiq kollejda foydalanilgan
standart testlar va “Alpomish” va “Barchinoy” salomatlik testlari yordamida
aniqlandi, bunda testlar yig‘indisini quyidagilar tashkil qildi: 100 m ga yugurish,
2000 m ga yugurish (qizlar) va 3000 m (о‘g‘il bolalar), 1 minutda yotgan holatda
gavdani kо‘tarish va tushirish (qizlar) va turnikda tortilish (о‘smirlar) va turgan
joyidan uzunlikka sakrash.
Pedagogik testlash natijalarini tahlili quyidagicha, ya’ni eksperimentning
qayd qilish bosqichida nazorat guruhidagi kabi eksperimental guruhlarda qisqa
masofalarga yugurishdagi о‘rtacha tezlik qizlarda ham, о‘g‘il bolalarda ham
tayyorgarlikning о‘rtacha darajasiga mos keldi.
Barcha guruhlardagi qizlar va о‘g‘il bolalar 2-3 km ga yugurishda jismoniy
tayyorgarlikning past darajasini kо‘rsatdilar. Kuch sifatlarini testlash о‘smirlarda
past, qizlarda esa jismoniy tayyorgarlikni о‘rtacha darajadaligini aniqladi.
Shunga о‘xshash holat turgan joyidan uzunlikka sakrash va egiluvchanlik
testlarida ham kuzatildi1.
1Изаак В. М. Профессионально-прикладная физическая подготовка в системе физического
воспитания студентов. – Тошкент, 2003. – С. 22.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
130
Jismoniy sifatlarning pedagogik testlash yakunlari kо‘rsatdiki,
eksperimental guruh о‘quvchilarida umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasida
ishonchli ijodiy о‘zgarishlar bо‘ldi. О‘smirlar va qizlarda о‘rtacha chidamlilik
darajasi yuqori darajagacha kо‘tarildi, kuch tavsiflari о‘smirlarda о‘rta
darajagacha va qizlarda yuqori darajagacha yetdi. Tezkorlik kuch imkoniyatlari
va egiluvchanligining о‘rtacha kо‘rsatkichlari yuqori tayyorgarlik darajasiga
yetib bordi, lekin tezlik kо‘rsatkichlarida ishonchli siljishlar aniqlanmadi, bu esa
pedagogik jamoa tomonidan о‘quv jarayoniga tuzatishlar kiritishni taqazo etadi.
О‘tkazilgan pedagogik eksperiment natijalariga asoslanib, eksperimental
guruhdagi natijalarni ishonchli о‘sishi quyidagi faktorlarga о‘zaro bog‘liq:
1. Ishlab chiqilgan dasturda samarali rolni va mustaqil ishlarni tashkillash
orqali salomatlik faoliyatiga talabalarni qatnashtirishga yо‘naltirishda asosiy
rolni maxsus kurs bо‘yicha mashg‘ulotlar tashkil qiladi.
2. Jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishda talabaga uning jismoniy
statusini rivojlanishning individual darajasini hisobga olib, qiziqish bо‘yicha
mashqlar tanlash imkoniyati taklif qilinadi.
Jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish jarayonida jismoniy madaniyat va
sport sohasida maxsus bilim va kо‘nikmalar tizimini maqsadga yо‘naltirish, bu
shug‘ullanishlar organizmning fizologik parametri, aniqlash metodikasi,
funksional holat monitoringi va baholashga ta’sir etishi amalga oshiriladi. Bunda
muhim rol harakat sifatlarini rivojlantirishga, umumiy kabi kuch chidamliligiga
berildi, chunki ular kо‘p jihatdan odamning jismoniy sog‘lomligini belgilaydi.
О‘rgatishning yillik siklida о‘tkazilgan tadqiqotlar yakunlari quyidagi
xulosalarni chiqarishga olib keldi:
1. Pedagogika kollejining maktab bо‘limi о‘quvchilari harakat sifatini
eksperimentgacha о‘rganish va anketa sо‘rovlari natijalari sog‘lom turmush tarzi
sohasida ularning kompetentligini past darajadaligini va jismoniy tayyorgarlik
darajasini yetarli emasligini kо‘rsatdi.
2. О‘quv jarayoniga “Sog‘lomlashtirish faoliyatining nazariyasi va
metodikasi” maxsus kursining kiritilishi va jismoniy madaniyat bо‘yicha
mualliflik dasturidan foydalanish, jismoniy sifatlarni tarbiyalashda individual
yondashish va maqsadga yо‘naltirilgan ish talabalarda sog‘lom turmush tarzi
sohasida kompetentlikni shakllantirishga, harakat faolligi darajasini oshirishga va
jismoniy sifatlarni rivojlanishini ijobiy о‘zgarishiga sabab bо‘ldi.
3. Eksperiment dasturiga kiritilmagan, ta’lim muassasalarining bо‘lg‘usi
о‘qituvchilari va tarbiyachilari bо‘lgan jismoniy madaniyat bо‘limi о‘quvchilari
sog‘lom turmush tarzi sohasida yetarli darajadagi yuqori kompetentlikni, yaxshi
funksional va jismoniy tayyorgarlikni kо‘rsatdi.
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
131
MA’RIFATGA YО‘G‘RILGAN KITOB
Jonajon universitetimizning 80 yillik tо‘yi arafasida safdoshim, filologiya
fanlar doktori, professor H. Homidiyning atoqli olimlarning ilmiy-pedagogik
faoliyatiga bag‘ishlangan “Ustozlar sabog‘i – aql chirog‘i” deb nomlangan asari
bosmadan chiqdi.
Mazkur asarni men anchadan buyon intiqlik bilan kutgan edim, chunki
unda H. Homidiy aytgandek, fanning turli sohalari – pedagogika, psixologiya, til,
adabiyot, fizika, kimyo, matematika, biologiya, falsafa, tarix, astronomiya,
geografiya sohalarida ijod qilgan, ayni vaqtda pedagogika institutida muallimlik
qilgan ustozlar tо‘g‘risida sо‘z yuritish rejalashtirilgan edi. Shuni ta’kidlashim
lozimki, men H. Homidiydan ana shu ustozlarning deyarli hammasini tanir edim,
ma’ruzalarini eshitganman, о‘zaro suhbatlashganman.
Shu sababli men adabiyotshunos olim H. Homidiy turfa dongdor
olimlarning ijodiy va pedagogik faoliyatini qanday yoritar ekan deb bir
tomondan, qiziqdim, ikkinchi tomondan, havotirga ham tushdim. Kitob bilan
tanishgach, bekorga havotirlanganim, ma’lum bо‘ldi va H. Homidiy о‘z oldiga
qо‘ygan vazifani a’lo darajada uddalaganligiga ishonch hosil qildim.
Tahlil qilinayotgan asar ikki bо‘limdan tashkil topgan. Uning birinchi
bо‘limi “Ustozlarim – mehribonlarim” deb nomlangan. Ushbu bо‘limda XX
asrning ikkinchi yarmidagi ilm darg‘alari, о‘z sohalarida maktab yaratgan ajoyib
ustozlar, pedagoglarning ijodiy faoliyati yoritilgan. Mazkur bо‘lim ajoyib ustoz,
pedagogika institutida 19 yil rektor bо‘lgan о‘sha paytda tarix fanlari nomzodi,
dotsent, tarix fanlari doktori, professor, О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan
arbobi Shopulat Shoakbarovich Abdullayevning ilmiy-pedagogik, rahbarlik
faoliyatini yoritishdan boshlangan. Bu tushunarli va tabiiy, chunki bu bо‘limdan
о‘rin olgan barcha atoqli olimlar ilmiy-pedagogik faoliyatini kо‘p yillar
davomida professor Abdullayev bilan hamjihatlikda olib borgan. Men rektordan
5 oy keyin, 1952-yil fevral oyida institutga о‘qituvchi bо‘lib kelganman. О‘sha
davrda pedinstitutda 350 atrofida о‘qituvchi bо‘lib, ular orasida 5 kishi fan
doktori, professor, 30tasi fan nomzodi, dotsent edi, xolos. Qolgan
о‘qituvchilarda ilmiy daraja ham, ilmiy unvon ham bо‘lmagan. Shu sababli yangi
ishga kelgan rektor о‘z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab pedagogika
institutida olib boriladigan ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, bо‘lajak maktab
о‘qituvchilarini zamon talablariga javob beradigan qilib tayyorlash ilmiy daraja
TA’LIM TIZIMI YANGILIKLARI
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
132
va unvonga ega bо‘lgan kadrlarga bog‘liq ekanini tezda anglagan va shu
maqsadlarni amalga oshirish uchun 1952-1970-yillarda pedagogika institutida
butunlay yoki о‘rindosh sifatida ishlash uchun respublikaning kо‘zga kо‘ringan
olimlari akademik Yahyo G‘ulomov, Hamid Sulaymon, Shukur Tolipov, Adham
Yunusov, Qodir Zokirov, professorlar Abror Sadiqov, Ahmad Quchqarov va
yana shunday olimlar taklif qilgan. Yirik olimlarning bilvosita va bevosita
rahnamoligi tufayli rektorning о‘zi, dotsentlardan Z. Nuriddinov, M. Asqarova,
N. Mallayev, P. Xabibullayev, E. Yusupov, Sh. Xaliullin, A. Nabiyev,
S. Usmonovlar dissertatsiya himoya qilgan hamda fan doktori ilmiy darajasiga
va professor unvoniga ega bо‘lgan.
Rektor Abdullayev ustoz-shogird an’anasini yо‘lga qо‘ygan va iqtidorli
talabalarni dongdor olimlarga biriktirib, kо‘plab fan nomzodlarini tayyorlashga
ham muvaffaq bо‘lgan.
Ushbu bо‘limda rektordan tashqari uzoq yillar pedagogika institutida
faoliyat yuritgan atoqli olimlar Zuhriddin Rasulovich Nuriddinov, Mazluma
Asqarova, mashhur adib Maqsud Shayxzoda, Natam Muradovich Mallayev,
Hamid Sulaymon, Muhammad Galimovich Davletshin, Abdurahmon
Alimuhamedov, Saidzoda Usmonov, Hakimjon Hamidiy, Yahyo G‘ulomov,
Latifxon Xalilov, Asil Rashidov kabi ustozlarning qisqacha tarjimai holi,
pedagogik faoliyati, nashr etgan asarlari, tayyorlagan fan nomzodlari, doktorlari
haqida ma’lumot berilgan.
Asarning “Kasbdoshlarim – safdoshlarim” nomli ikkinchi bо‘limida
berilgan olimlar ham pedagogika instituti talabalariga zamonaviy bilim berish,
ta’lim-tarbiya tizimini yuqori pog‘onaga kо‘tarish, iqtidorli yoshlardan fan
nomzodlari, fan doktorlarini tayyorlashdan tashqari о‘z sohalari bо‘yicha fanga
katta hissa qо‘shganlar. Xususan, akademik Ahmadali Asqarov arxeologiya,
professor Najmitdin Komilov tasavvuf ilmiga, hamda professor Boqijon
Tо‘xliyev klassik adabiyotga G‘ayrat Shoumarov psixologiyaning bir tarmog‘i
bо‘lmish oila psixologiyasiga, Turap Aydarov qozoq til va adabiyotiga qо‘shgan
ulushi bilan bir qatorda, umumiy о‘rta, о‘rta maxsus hamda oliy о‘quv yurtlari
о‘quvchilariga mо‘ljallangan darsliklar, о‘quv qо‘llanmalar yozishgan, bunday
ustozlar qatoriga professor Ahmadjon Boydadayev, Fattoh Baratov, Rahimaxon
Mavlonova, Usmonali Nishonaliyev, Jaloliddin Xasanboyev, Turg‘un
Tо‘laganov, Mamadmuso Mamadazimovlarni ham qо‘shish mumkin.
Mening fikrimcha, bu bо‘limdagi Malik Nabiyev, Rahmatulla Mallin,
Vasiliy Ivanovich Makov, Siddiq Rajabov, Sharaf О‘lmasboyevlarning ilmiy
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
133
ijodi va pedagogik faoliyatining nihoyatda diqqatga sazovor. Bu haqda muallif
ham ijobiy fikr bildirgan. Masalan, “Fiziklarimiz rahnamasi” sarlavhasi ostida
berilgan matnda “R. Mallin shogirdlari orasida akademiklar, professorlar hamda
dotsentlar kо‘p bо‘lib, ular respublikamizda emas, hamdо‘stlik mamlakatlarida
ham peshvolari an’analarini davom ettirmoqdalar”, – deb yozilgan. Bularni
birinchi bо‘limga olish kerak edi.
Muxtasar qilib aytganda, H. Homidiyning kitobida ilmiy va pedagogik
faoliyati yoritilgan marhum va hozirda umrguzorlik qilayotgan ustozlar
pedagogika institutida uzoq vaqt samarali pedagogik faoliyat yuritgan va yoshlar
bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyani zamon talablari darajasiga kо‘tarishda jon
fido qilgan, hayotda nihoyatda kamtar, о‘z manfaatidan jamoa manfaatini ustun
qо‘yadigan mehribon ma’rifatli insonlar bо‘lgan. Pedagogika fanida tarbiyaning
asosiy metodlaridan biri Ibrat va Namuna hisoblanadi. Professor Homidjon
Homidiy asarida yoritilgan barcha ustozlarning, safdoshlarning hayot kechirish
tarzi hozirgi yoshlarga ibrat va namuna bо‘lmog‘i kerak.
G‘ofurov A. T. (TDPU)
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
134
MUNDARIJA
BOSH MAQOLA
Akramov A., Bobojonov I.
О‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi – xalqimiz tafakkuri va
ijodining mahsuli..............................…2
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA,
PEDAGOGIK INNOVATIKA
Акбаров А.
Развитие таланта в привычной
среде................................................…9
Ачилова Н.
Дидактические требования к
обновлению содержания
образования начальной школы.......19
Гафарова И.
Гендерные представления молодежи
об адаптации в браке....................…27
Ibragimova G.
Ta’lim jarayonida interfaol о‘qitish
metodlari va texnologiyalarining tutgan
о‘rni................................................…31
Асаматдинова Ж.
Технологии формирования
ценностной ориентации старших
подростков на основы нравственно-
эстетического воспитания...........…37
Qurbonova G.
Ta’lim tizimida gender yondashuv:
muammo va yechimlar...................…46
Исломова Г.
Педагогическая система формиро-
вания духовно-нравственных качеств
у младших школьников (материалы
исследования)................................…52
MATEMATIKA VA TABIIY-ILMIY
FANLAR TA’LIMI
Tolipova J.
Pedagogik kvalimetriyaning
konseptual asoslari va dolzarb
muammolari.................................…56
Shomirzayev M., Avazboyev A.
Kasb ta’limi metodikasi bо‘yicha
texnologik xarita yaratish
tajribasidan...................................…61
Nasriddinov K., Davletniyazov S.,
Nasriddinov D.
Oliy ta’lim fizika kursida universal
saqlanish qonunlarini о‘rganishning
muhim jihati.................................…68
Nurillayev B., Qayumov O.,
Xurramov R.
Tok manbalarining foydali ish
koeffitsiyentini aniqlashga doir
laboratoriya eksperimenti............…74
Turdiyev Sh.
Texnika mutaxassisligidagi talabalarni
kasbga yо‘naltirishda matematik
modellardan foydalanish..............…83
Bekmirzayev R., Tugalov F.,
Xudoyberdiyev P.
Fizika va san’at integratsiyasi......…89
IJTIMOIY VA GUMANITAR
FANLAR TA’LIMI
Mamatqulova N.
Tinglab tushunish kо‘nikmalarini
rivojlantirish strategiyalari
xususida........................................…93
Shirmatov S.
Talabalarni ingliz tilidagi muloqot
jarayoniga tayyorlash...................…97
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
135
Abdujabbarova Z.
Chet til o‘qitishda neyrolingvistika va
matnning lingvodidaktik analizi.......102
Isakulova N.
Madaniyat va san’at kolleji
о‘quvchilarida nomoddiy madaniy
merosga oid ma’lumotlarni ingliz tilida
о‘rganishning о‘ziga xos
xususiyatlari.....................................110
Tojiboyeva O.
“Xamsa” tabdillarida ta’lim-tarbiya
mavzusining yoritilishi.....................114
SAN’AT VA JISMONIY
MADANIYAT TA’LIMI
Urokova D.
San’at asarlarini timsollar va ramzlar
asosida о‘rganish (Onore Domening
“Eman” asari misolida).............…122
Xankeldiyev Sh., Xasanov A.
Pedagogika kolleji о‘quvchilarining
jismoniy statusini rivojlantirishning
innovatsion texnologiyasi...........…125
TA’LIM TIZIMI
YANGILIKLARI
G‘ofurov A.
Ma’rifatga yо‘g‘rilgan kitob.......…131
PEDAGOGIKA 2015, 6-son
136
РЕСПУБЛИКА УЗБЕКИСТАН
МИНИСТЕРСТВО ВЫСШЕГО И СРЕДНЕГО СПЕЦИАЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
ТАШКЕНТСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ
УНИВЕРСИТЕТ им. НИЗАМИ
ПЕДАГОГИКА
(научно-теоретический и методический журнал)
№ 6
Muharrir: B. Mavlonov
Mas’ul kotib: N. Razzoqova
Sahifalovchi: E. Sobirova, N. Husanova
Nashr ko‘rsatkichlari:
Yakka obunachilar uchun – 1076
Tashkilotlar uchun – 1077
Jurnal 2000-yildan chiqa boshlagan.
Ikki oyda bir marotaba chop etiladi.
2015-yil 19-dekabrda bosishga ruxsat etildi. 122-buyurtma.
Adadi – 648 nusxa. 12 bosma taboq. Ofsеt usulida bosildi.
Bichimi 70x1001/16 “Times New Roman” garniturasi.
Nizomiy nomidagi TDPU “Tahrir va nashr” bo‘limida bosildi.
100100, Toshkent shahri, Yakkasaroy tumani,
Yusuf Xos Hojib ko‘chasi, 103-uy. Tel.: (0371) 215-52-64
Veb sayt: www.tdpu.uz
E-mail: [email protected] // [email protected]