ბორჯომის მუნიციპალიტეტის...

პროექტი კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტაცია და ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირება (CCADM)

CENN, 2011

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის მოწყვლადობა კლიმატის ცვლილების მიმართ


CENN, 2011

შესავალი

წინამდებარე ანგარიში შედგა პროექტის კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტაცია და ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირება ფარგლებში, რომელსაც ახორციელებს კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN) ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მხარდაჭერით ხელვაჩაურის, ქედას, ახალციხის, ბორჯომის, საგარეჯოსa და დედოფლისწყაროს მუნიციპალიტეტებში. პროექტის ძირითადი მიზანია ადგილობრივი თემების უნარ-შესაძლებლობებისა და მათი მეურნეობების გაძლიერება კლიმატის ცვლილებისადმი მზაობისა და ადაპტაციის თვალსაზრისით.

პროექტის ფარგლებში საპილოტე მუნიციპალიტეტების ადგილობრივი თემების კლიმატის ცვლილებისადმი მოწყვლადობის შესამცირებლად, სხვა საქმიანობებთან ერთად, გათვალისწინებულია: კლიმატის ცვლილებისადმი სათემო საადაპტაციო გეგმების შემუშავება, ბუნებრივი კატასტროფების საფრთხეებისა და მოწყვლადობის ანალიზი და რისკების რუკების შემუშავება, ცნობიერების ასამაღლებელი და საგანმანათლებლო ღონისძიებების განხორციელება, ადგილობრივი დაინტერესებული მხარეების შესაძლებლობების გაძლიერება და სამუშაო ჯგუფებისა და ქსელის შექმნა სტრუქტურული დიალოგის წარმართვისათვის ადგილობრივ და ცენტრალურ დონეებზე.

ანგარიშის შედგენაში მონაწილეობა მიიღეს ექსპერტებმა: ჭიჭიკო ჯანელიძემ, მერაბ გაფრინდაშვილმა, გიორგი მელაძემ, ნატო კუტალაძემ, მარინა შვანგირაძემ და გურამ გრიგოლიამ.


CENN, 2011 3

შინაარსი შესავალი 2 1.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ლანდშაფტურ–გეომორფოლოგიური დახასიათება ......................................................................................................................... 5 2.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური დახასიათება ...... 7

2.1 შესავალი ...................................................................................................................7 2.2 დემოგრაფია.............................................................................................................7 2.3 სოფლის მეურნეობა .............................................................................................11 2.4 მრეწველობა ...........................................................................................................12 2.5 სოციო-ეკონომიკური პირობები ........................................................................13 2.6. ინფრასტრუქტურა................................................................................................13 2.7. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები და განათლების ობიექტები ......16 2.8 ძირითადი პრობლემები ......................................................................................21

3.0 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის........................................................................ 22

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება (ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემებით).....................................................................................................................22

3.1.1 მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები ..........................................22

3.1.2 მიმდინარე ცვლილებების შეფასების მეთოდოლოგია ..............................23

3.1.3 მიღებული შედეგების ანალიზი .....................................................................24

3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები.............................................................................31

3.1.5 დანართი: ბორჯომის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების

მნიშვნელობები ..................................................................................................................33

3.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება 2020–2050 წლებისათვის (ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემები) ..................................................................37

3.2.1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილება .........................................................37

3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები .............................................................................44

3.2.3 ექსტრემალური მოვლენები............................................................................45

3.2.4 დანართი: ბორჯომის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების

ფაქტიური და პროგნოზირებული მნიშვნელობები ...................................................47

3.3 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება ბორჯომის მუნიციპალიტეტში (აბასთუმბის მეტეოსადგურის მონაცემებით).............................................................50

3.3.1 მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები ..........................................50

3.3.2 დაკვირვების მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების

შეფასების მეთოდოლოგია...............................................................................................50

3.3.3 მიღებული შედეგების ანალიზი ....................................................................50



CENN, 2011 4

3.3.5 დანართი: აბასთუმნის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების

მნიშვნელობები ..................................................................................................................58

3.4 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება ბორჯომის მუნიციპალიტეტში 2020–2050 წწ. (აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემებით)....................................62

3.4.1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილება .........................................................62

3.4.2 ექსტრემალური ინდექსები ..............................................................................71


3.4.4 დანართი: აბასთუმნის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების

ფაქტიური და პროგნოზირებული მნიშვნელობები ...................................................75

3.5 კლიმატის ცვლილების სცენარის (2020-2050 წწ.) შემაჯამებელი ცხრილი ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის ...........................................................................78 3.6 დანართები .............................................................................................................79

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი...................................79

დანართი 2 კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები...........................80

დანართი 3 გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI)..........................................................81

დანართი 4 კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების მეთოდოლოგია ............83

დანართი 5 მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია .....................................86

4.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მეწყერებისა და ღვარცოფების განვითარების პირობები და ტენდენციები.......................................... 88 5.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე კლიმატის მოსალოდნელი დათბობის საერთო ფონზე წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების რისკებისა და სიხშირეების შეფასება ........................................... 98 6.0 გლობალური დათბობის გავლენა აგროკულტურებზე ბორჯომის მუნიციპალიტეტში .......................................................................................................... 108

6.1 ჰაერის აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების (10°-ის ზევით) და სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობის (დღე) უზრუნველყოფა (%)........................................108 6.2 ატმოსფერული ნალექების ჯამების (მმ) და ≥10 მმ, ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვების უზრუნველყოფა თბილ პერიოდში (IV-X) ..............................111 6.3 ჰაერის აბსოლუტური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურების მაჩვენებლები...................................................................................................................115 6.4 ქარის მაქსიმალური სიჩქარე (მ/წმ) თბილ პერიოდში (IV-X).....................117 6.5 გვალვა ...................................................................................................................118 6.6 აგროკლიმატური ზონები .................................................................................119 6.7 რეკომენდაციები .................................................................................................120


CENN, 2011 5

1.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ლანდშაფტურ–გეომორფოლოგიური დახასიათება ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ფართობი 1,189 კვ.მ-ია, ადმინისტრაციული ცენტრი – ბორჯომი; მუნიციპალიტეტში შედის 1 ქალაქი, 3 დაბა (ბაკურიანი, ახალდაბა, წაღვერი) და 37 სოფელი. მუნიციპალიტეტს ესაზღვრება: ჩრდილოეთით – ხარაგაულის, ხაშურის, ქარელის, გორის; სამხრეთით – ასპინძის და ახალქალაქის; აღმოსავლეთით – წალკის; დასავლეთით – ახალციხის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიები. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია განლაგებულია ზღ. დ. 720-2,850 მ სიმაღლეზე. მისი უდიდესი ნაწილი უკავია ტექტონიკურ-ეროზიული წარმოშობის ბორჯომის ხეობას. ეს უკანასკნელი ანტეცედენტურად ყოფს აჭარა-თრიალეთის ქედს დაბა აწყურიდან სოფ. ტაშისკარამდე. ბორჯომის ხეობა გაწვდილია სამხრეთ-დასავლეთიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით დაახ. 60 კმ მანძილზე. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის გეოლოგიურ აგებულებაში ძირითადად მონაწილეობს ეოცენის ასაკის ვულკანოგენური წყებები – ტუფები, ტუფობრექჩიები, ლავური განფენები, ოლიგოცენის ქვიშა-თიხნარი ქანები, ზოგან აღინიშნება ცარცული პერიოდის კირქვების გაშიშვლებები. საკმაოდ მნიშვნელოვან ფართობზე გავრცელებულია ახალგაზრდა (ძირითადად მეოთხეული პერიოდის) ვულკანოგენური წარმონაქმნები – ძირითადად ანდეზიტური ლავები. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში რელიეფის ძირითად ფონს ქმნის საშუალომთიანი ეროზიულ-დენუდაციური ქედების და ხეობების ერთობლიობა, რომლებიც ღრმად და ინტენსიურად ანაწევრებენ მუნიციპალიტეტის ტერიტორიას. ეროზიული ჩაჭრის სიღრმე (სიმაღლეთა სხვაობა მდინარეთა კალაპოტებსა და მთათა თხემებს შორის) საშუალოდ 1,300-1,500 მ საზღვრებში ცვალებადობს. ბორჯომის ხეობას სამხრეთ-დასავლეთის მხრიდან შემოსაზღვრულია აჭარა-იმერეთის (მესხეთის) ქედის უკიდურესი აღმოსავლეთი მონაკვეთით, რომელიც საკმაოდ ციცაბოდ (ალაგ-ალაგ შვეულად) არის დახრილი მდ. მტკვრის ხეობის ძირისაკენ. ეს ქედი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში შემოდის საკიკელეს, ოჭივარის, ქვაბისხევის, შავი სერის შტო-ქედების სახით, რომელთა შორის გაწოლილია საკმაოდ ღრმა ეროზიული ხეობები. ეს ხეობები გამომუშავებულია მდ. მტკვრის მარცხენა შენაკადების – ბაგებისღელის, ქვაბისხევის, ლიკანის, ბანისხევის და სხვათა მიერ. აჭარა-იმერეთის ქედის აღნიშნულ მონაკვეთზე აღმართულია ლომის მთის (2,201 მ), ვირიგვერდას (1,644 მ), დედაბერას (1,838 მ) და სხვა მთიანი მასივები. ამ მასივების ეოცენის პორფირიტებით აგებულ კალთებზე შერჩევითი დენუდაციის მოქმედების შედეგად, განვითარებულია კლდოვანი, ციცაბოკალთებიანი, კოშკისებური რელიეფის ფორმები, მდინარეთა ხეობების შევიწროებული და გაფართოებული უბნები ალაგ-ალაგ ვერტიკალური კლდოვანი კალთების მონაწილეობით. ბორჯომის ხეობის მარჯვენა მხარის რელიეფში ეოცენის ასაკის ვულკანოგენურ წყებებში გამომუშავებულ ეროზიულ-დენუდაციურ წარმონაქმნებთან ერთად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ახალგაზრდა-მეოთხეული ასაკის ლავების ამოღვრის შედეგად გაჩენილი რელიეფი. ახალგაზრდა ვულკანური რელიეფი აქ წარმოდგენილია ლავური ბრტყელი და საფეხურისებური პლატოების (დაბაძველის პლატო, ბაკურიანის პლატო, ყოფილი ვორონცოვის პლატო ქ. ბორჯომთან, თორის ქვაბული, ციხისჯვრის ლავური ტაფობი) და ლავური ნაკადების (გუჯარეთის ლავური ნაკადი – მდ. გუჯარეთის წყლის გასწვრივ – სიგრძე 20 კმ; ბაკურიანის ლავური ნაკადი – მდ. ბორჯორმულას გასწვრივ – სიგრძე 14 კმ).


CENN, 2011 6

ახალგაზრდა ლავებით აგებული ვულკანური რელიეფი ძირითადად მდინარეთა ხეობების ძირის გასწვრივ არის წარმოდგენილი, რომლებიც გამომუშავებულია თრიალეთის ქედის უკიდურესი დასავლეთის მონაკვეთის თხემურ ზოლთან დაკავშირებული ციხისჯვრის, კოდიანის და გვირგვინას შტო-ქედებს შორის. მუნიციპალიტეტის საზღვრებში შემოდის თრიალეთის ქედის ჩრდილო კალთა, რომელიც ალაგ-ალაგ ციცაბოდ არის დახრილი ზემოთ აღნიშნულ მდინარეთა აუზებისაკენ. ქედის თხემურ ზოლში აღმართულია ცხრაწყაროს (2,720 მ), ყარაყიას (2,853 მ), ჯამჯამას (2,320 მ) და სხვა მთიანი მასივები. გვირგვინას შტო-ქედზე აღმართულია მწვერვალი გვირგვინა (2,204 მ), თორტიზა (1,996 მ), ხოლო კოდიანის ქედზე მწვერვალი კოდიანი (2,688 მ). რელიეფის ეგზოტექტონიკური ფორმებიდან, ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ყურადღებას იპყრობს ეოცენისა და ოლიგოცენის ქვიშა-ქვების და თიხა-ფიქლების გავრცელების ადგილებთან დაკავშირებული მეწყრები. აღნიშნული ფორმები ყველაზე მეტად დამახასიათებელია მდინარე მიტარბის წყლის აუზისათვის, საბატკნის და კენჭიყარას მთათა კალთებისათვის, აგრეთვე მდინარე მტკვრის მარჯვენა ნაპირის გასწვრივ მდებარე სოფლების ბეშეთის, ჭობისხევის, გომნის და სხვათა მიდამოებში. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, ზღ.დ. 1,900-2,000 მ სიმაღლემდე, ბუნებრივი ლანშაფტი სხვადასხვა მოდიფიცირებული უბნების სახით, საკმაოდ ვრცელ ფართობებზეა შემორჩენილი. აქ, ძირითადად ტყის ყომრალ ნიადაგებზე განვითარებულია მთა-ხეობათა ლანდშაფტები რცხილნარ-მუხნარი, წიფლნარი და ფიჭვნარ-მუქწიწვიან-წიფლნარი ტყეებით. მთათა თხემურ ზოლში მთა-მდელოს ნიადაგებზე წარმოდგენილია სუბალპური მდელოების და მდელო-ბუჩქნარების ლანდშაფტები.


CENN, 2011 7

2.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის სოციო-ეკონომიკური დახასიათება

2.1 შესავალი ბორჯომის მუნიციპალიტეტი მდებარეობს საქართველოს სამხრეთ ნაწილში, სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში.

მუნიციპალიტეტის უდიდესი ნაწილი განლაგებულია ბორჯომის (მტკვირის) ხეობაში, ზ.დ. 720-2,850 მ სიმაღლეზე – მესხეთისა და თრიალეთის ქედების კალთებზე. მისი ფართობი 1,189 კმ2-ს შეადგენს. ბორჯომის მუნიციპალიტეტში სულ 11 ტერიტორიული ერთენულია: ერთი ქალაქი (ბორჯომი, რომელიც აგრეთვე მუნიციპალიტეტის ცენტრს წარმოადგენს), სამი დაბა (ახალდაბა, წაღვერი, ბაკურიანი) და 37 სოფელი. ქ. ბორჯომი დაშორებულია რეგიონის ცენტრ ახალციხესთან 50 კმ–ით, ქ. თბილისთან – 157 კმ, უახლოეს საბაჟოსთან (ვალე) - 68 კმ, უახლოეს ნავსადგურთან (ფოთი) - 228 კმ-ით.

2.2 დემოგრაფია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის რაოდენობა (2002 წ. აღწერით) 32 422-ს შეადგენს. აქედან 15,074 (46.5%) კაცია, ხოლო 17,348 (53.5%) – ქალი.


CENN, 2011 8

მუნიციპალიტეტი მოიცავს: 1. ქ. ბორჯომს, მოსახლეობის რაოდენობა – 14, 445 ადამიანი (2009 წ.

მონაცემებით) 2. ბაკურიანის სადაბო საკრებულოს (სოფლები: დიდი მიტარბი, თორი, პატარა

მიტარბი, პატარა ცემი, ანდეზიტი), დაბის მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 2,631 კაცს.

3. წაღვერის სადაბო საკრებულო (სოფლები: დაბა, კიმოთესუბანი, მზეთამზე). დაბის მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 1,923 ადამიანს.

4. დაბა ახალდაბა - მოსახლეობა შეადგენს 2,377 კაცს. 5. ბალანთის თემის საკრებულო (სოფლები: ბალანთა, ჭიხარული). თემის

მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 470 კაცს. 6. დვირის თემის საკრებულო (სოფლები: დვირი, ქვაბისხევი, ჩითახევი,

ჭობისხევი, ლარები). თემის მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 2,548 კაცს. 7. ტაბაწყურის თემის საკრებულო (სოფლები: ტაბაწყური, მოლითი). თემის

მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 996 კაცს. 8. ტაძრისის თემის საკრებულო (სოფლები: ტაძრისი, დგვარი, საკირე). თემის

მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 1,953 კაცს. 9. ტბის თემის საკრებულო (სოფლები: ტბა, ლიბანი, სადგერი, ცემი). თემის

მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 1,066 კაცს. 10. ყვიბისის თემის საკრებულო (სოფლები: ყვიბისი, ვარდგინეთი, ზანავი,

კორტანეთი, რველი), თემის მთლიანი მოსახლეობა შეადგენს 3,359 კაცს. 11. ციხისჯვრის სოფლის საკრებულო (სოფ. ციხისჯვარი), სოფლის მთლიანი

მოსახლეობა შეადგენს 654 კაცს. მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა ეთნიკური შემადგენლობა: 82 % ქართველი, 12% სომეხი, 4% ბერძენი, 1% ოსი, 0.8% რუსი და უმნიშვნელო რაოდენობით უკრაინელები, აზერბაიჯანელები და იეზიდები. ამჟამად ბორჯომის მუნიციპალიტეტში 2,000-ზე მეტი აფხაზეთიდან დევნილი ცხოვრობს, რომლებიც 1991 წლიდან ბორჯომის ყოფილ სანატორიუმებში არიან განთავსებული. 90-იანი წლების ქართულ-ოსური კონფლიქტის დროს ოსური ოჯახების გარკვეულმა ნაწილმა დატოვა მუნიციპალიტეტი, ხოლო ბერძნული მოსახლეობის ნაწილი ცხოვრების პირობების გაუმჯობესების მიზნით გაემგზავრა საბერძნეთში. შრომისუნარიანი მოსახლეობის რაოდენობა მთლიანი მოსახლეობის დაახლოებით 62%-ს (19, 928 კაცი) შეადგენს, არასრულწლოვანი – 21% (6, 844 ბავშვი). საშუალო ასაკია 37.2 წელი. დეტალური დემოგრაფიული ინფორმაცია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის შესახებ იხ. ცხრილებშიი 2–1 და 2–2:


CENN, 2011 9

ცხრილი 2-1. ბორჯომის მუნიციპალიტეტების სოფლების მოსახლეობის

რიცხოვნობა (მოსახლეობის 2002 წლის აღწერით)

მუდმივი მოსახლეობა მუნიციპალიტეტის, სოფლის ადმინისტრაციაზე დაქვემდებარებული ტერიტორიის და სოფლის დასახელება

ორივე სქესი

კაცი ქალი

ბორჯომის მუნიციპალიტეტი ბაკურიანის სადაბო საკრებულო 112 55 დიდი მიტარბი 48 23 60 38 თორი 0 0 - პატარა მიტარბი 64 32 94 პატარა ცემი 0 0 - საკოჭავი 0 0 - წაღვერის სადაბო საკრებულო 872 434 დაბა 238 114 95 კიმოთესუბანი 254 129 97 მზეთამზე 380 191 98 ბალანთის თემის საკრებულო 460 230 ბალანთა 161 86 72 ჭიხარულა 299 144 გვერდისუბნის თემის საკრებულო 57 33 გვერდისუბანი 34 18 97 ვარდევანი 0 0 - მაჭარწყალი 6 4 ღვთისმშობელი 17 11 წინუბანი 0 0 -


CENN, 2011 10

ცხრილი 2-2. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის განაწილება

სქესისა და ასაკის მიხედვით (2002 წლის აღწერით)

მუდმივი მოსახლეობა ორივე სქესი კაცი ქალი

მოსახლეობა სულ 32,422 15,074 17,348 მათ შორის ასაკში წლის:

0-4 1909 956 953 5-9 2,174 1,082 1,092 10-14 2,761 1,378 1,383 15-19 2,467 1,245 1,222 20-24 2,167 1,066 1,101 25-29 2,234 1,116 1,118 30-34 2,054 991 1,063 35-39 2,260 1,115 1,145 40-44 2,415 1,127 1,288 45-49 2,170 951 1,219 50-54 1,870 873 997 55-59 1,056 474 582 60-64 2,035 858 1,177 65-69 1,708 705 1,003 70-74 1,606 670 936 75-79 928 296 632 80-84 361 104 257 85-89 192 57 135 90-94 38 9 29 95-99 15 1 14 100 და უფროსი 2 0 2

ასაკი არაა მითითებული 0 0 0 საერთო რიცხოვნობიდან მოსახლეობა ასაკში:

შრომისუნარიანზე უმცროსი 6,844 3,416 3,428შრომისუნარიანი 19,928 9,968 9,960შრომისუნარიანზე უფროსი 5,650 1,690 3,960მოსახლეობის საშუალო ასაკი 37.2 35.3 39.0 მოსახლეობის მედიანური ასაკი 35.8 32.8 37.6


CENN, 2011 11

2.3 სოფლის მეურნეობა საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის ინფორმაციით ბორჯომის მუნიციპალიტეტში 2002 წლის მონაცემებით სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების მთლიანი ფართობი შეადგენდა 42, 300 ჰა. აქედან პრივატიზირებული იყო 5 500 ჰა (13%), ხოლო იჯარით გაცემული – 10,100 ჰა (24%). სახნავი მიწების ფართობი 4,100 ჰა-ს (10%) შეადგენდა, აქედან პრივატიზებული იყო 2,500 ჰა. (61%), ხოლო იჯარით გაცემული – 100 ჰა. (2%). სათიბების ფართობი შეადგენდა 7,500 ჰა-ს (მთლიანი სავარგულების 18%). აქედან პრივატიზებული იყო 1,900 ჰა. (25%), ხოლო იჯარით გაცემული – 2,000 ჰა (27%). საძოვარების ფართობი შეადგენდა 30,700 ჰა-ს (73%), აქედან პრივატიზებული იყო 1, 100 ჰა. (4%), ხოლო იჯარით – გაცემული 8,000 ჰა. (26%). ბორჯომის მუნიციპალიტეტი სახნავი-სათესი მიწის ფართობის სიმცირით გამოირჩევა. კერძო მფლობელობაში არსებული სახნავი-სათესი მიწის ნაკვეთების საშუალო ფართობია 0.2–0.5 ჰა. 20 საუკუნის 90-იან წლებში მიწების პრივატიზაციის შედეგად სახელმწიფომ სახნავ-სათეს მიწებთან ერთად მოსახლეობას სათიბები და საძოვრებიც გადასცა (საშუალოდ 1-3 ჰა). სათემო საძოვრებზე მოთხოვნა დიდია და შესაბამისად, ადგილი აქვს გადაძოვების პრობლემას. მოსახლეობის 80%, რომელიც სოფლის მეურნეობაშია დასაქმებული, ნატურალურ, არაკომერციული ხასიათის მეურნეობას ეწევა. ოჯახს, ჩვეულებრივ, 2-3 ძროხა ჰყავს, ყიდის ხორცს და წარმოებული რძის პროდუქტების ნამატს. სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია რაოდენობისა და მნიშვნელობის მიხედვით შემდეგნაირადაა განაწილებული: • კარტოფილი – 10%; • მესაქონლეობა – 80% (85% მსხვილფება რქოსანი პირუტყვი, დანარჩენი – ღორი

და თხა); • ტყის ველური ხილის მოგროვება (კენკროვანი, ტყის მარწყვი და სხვ.) –10%. კარტოფილის გარდა მუნიციპალიტეტში მოყავთ: ქერი, სიმინდი, ლობიო, ბოსტნეული, ვაშლი, მსხალი, კომში, ქლიავი, ბალი, ალუბალი, ტყემალი, კაკალი და სხვ. საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს, სატყეო დეპარტამენტის ინფორმაციით (2003 წ-ის 2 ოქტომბრის საქართველოს სატყეო მეურნეობის სახელმწიფო დეპარტამანტის #10/183 ბრძანებით დამტკიცებული მონაცემები) ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ტყით დაფარული ფართობი შეადგენს 51,704 ჰა. წიწვოვან ტყეებს უკავია ტყით დაფარული ფართობის ნახევარზე მეტი (ნაძვი, ფიჭვი, სოჭი). ფართოფოთლოვნებიდან აღსანიშნავია წიფელი და მუხა. ბორჯომის ხეობის ტყეების გარკვეული ნაწილი მოქცეულია ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკის ტერიტორიაზე.


CENN, 2011 12

2.4 მრეწველობა ბორჯომის მუნიციპალიტეტში, საქართველოს სტატისტიკის სამსახურის ინფორმაციით, რეგისტრირებულია 300 საწარმო (2010 წლის 1 აპრილის მდგომარეობით). ძირითადი საწარმოებია მინერალური წყლების ჩამოსასხმელი ობიექტები. საბჭოთა დროს, ქალაქ ბორჯომში ფუნქციონირებდა მინის ტარის საწარმო, ადგილობრივი მრეწველობის კომბინატი, სადაც მზადდებოდა ავეჯი და ლითონის სხვადასხვა ნაკეთობა, აგურის ქარხანა, კერამიკული ჭურჭლის საამქრო, ხორცის კომბინატი, ყველ-კარაქის ქარხანა, ახალდაბაში – ავეჯის ფაბრიკა. ამ საწარმოთა უმრავლესობა გაჩერებული და/ან დანგრეულია. ამჟამად ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს მინერალური წყლის ჩამომსხმელი რამდენიმე ქარხანა, ავეჯის მცირე საამქროები, წაღვერში – ხე-ტყის სახერხი ქარხანა. მუნიციპალიტეტში მოქმედებს 1 ჰესი (ჩითახევჰესი, 21 000 კვტ) და რამდენიმე მცირე ჰესი. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა რაიონისათვის ანდეზიტის საწარმოს, რომელიც პრაქტიკულად აღარ ფუნქციონირებს. საწარმოების უმეტესობის დახურვა ართულებს ადგილობრივი მოსახლეობის სოციალურ პირობებს. ამის გამო, ბაკურიან-ციხისჯვრის ზონის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი ხე-ტყის მოპოვებითა და გადამუშავებითაა დაკავებული. თევზჭერა მუნიციპალიტეტის წყალსატევებს თევზჭერის მნიშვნელოვანი პოტენციალი აქვს. მტკვარი და ტაბაწყური ტრადიციულად გამოიყენებიან სამრეწველო თევზჭერისათვის. მუნიციპალიტეტში გავრცელებულია შემდეგი სამრეწველო მნიშვნელობის თევზის სახეობები: კალმახი (გავრცელება - მდ. გუჯარეთის, ბორჯომულას, ნეძვის, მტკვრის შენაკადების ზემო წელში), ღორჯო, ჭანარი, მურწა, წვერა, გველანა, ვენახა, ციმორი, პლატვა, (გავრცელება - მდ. მტკვარი და მისი შენაკადების ქვემო წელი) კობრი, ხრამული, რიაბუშკა (ტაბაწყურის ტბა). ტურიზმი სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში ტურიზმის ცენტრს ბორჯომი წარმოადგენს. ტურიზმი მუნიციპალიტეტისათვის თავისი მრავალი კურორტების, მინერალური წყლების, ტურისტული პარკის, ბორჯომ–ხარაგაულის ეროვნული პარკის და სამკურნალო სანატორიუმების გამო დიდ პრიორიტეტს წარმოადგენს. ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ღირსშესანიშნაობაა 1902 წელს აშენებული ბორჯომი-ბაკურიანის რკინიგზა (28 კმ). დაბა ბაკურიანში საკმაოდ კარგადაა განვითარებული სათხილამურო ინფრასტრუქტურა (სანატორიუმები, სასტუმროები, რესტორნები და სხვ.). ზაფხულში ტურისტებისათვის მიმზიდველია წაღვერი, ახალდაბა, ცემი, კეჩხობი და სხვა პატარა სოფლები. ბოლო წლებში შეიმჩნევა ტურიზმისა და სასტუმრო ბიზნესისათვის საჭირო მიწის ნაკვეთების ყიდვა–გაყიდვის ტენდენციები. აღსანიშნავია ევროპაში ერთ-ერთი უდიდესი ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი. ტურისტებისათვის განსაკუთრბულ ყურადღებას იპყრობს ხელუხლებლად შემორჩენილი ტყის მასივები, ასევე ტაბაწყურის ტბა, რომელიც ღვის დონიდან


CENN, 2011 13

1991 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. როგორც ადგილობრივი, ასევე უცხოელიტურისტების რიცხვმა უკანასკნელი წლების განმავლობაში საგრძნობლად მოიმატა.

2.5 სოციო-ეკონომიკური პირობები ბორჯომის მუნიციპალიტეტში შრომისუნარიანი მოსახლეობა შეადგენს მთლიანი მოსახლეობის დაახლოებით 65%-ს. მათი დიდი ნაწილი დასაქმებულია სოფლის მეურნეობაში, მინერალური წყლის ჩამოსასხმელ საწარმოებში (ბორჯომი, ლიკანი, ყვიბისი), მცირე და საშუალო ტურისტულ მეურნეობებში (ბორჯომი, ლიკანი, წაღვერი, ბაკურიანი) და სამკურნალო სანატორიუმებში (ბორჯომი, ლიკანი, ცემი, წაღვერი, ბაკურიანი, კეჩხობი). მიუხედავად ამისა, ბიზნესის და სოფლის მეურნეობის განვითარების დაბალი დონის გამო, უმუშევრების მაჩვენებელი მაღალია. მუნიციპალიტეტის ეკონომიკაზე უარყოფითი ზეგავლენა იქონია 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს მოვლენებმა. შემოსავლის ძირითად წყაროს მოსახლეობისათვის წარმოადგენს სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გაყიდვიდან მიღებული ფულადი სახსრები, დაქირავებული შრომიდან მიღებულ შემოსავლები და ცენტრალური ხელისუფლებიდან მიღებულ დახმარებები (პენსიები, სტიპენდიები და სხვა). სატატისტიკის ეროვნული სამსახურის ინფორმაციით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში 2008 წლისათვის საშუალო თვიური ფულადი შემოსავალი ერთ სულზე შეადგენდა 92.6 ლარს. ფულადი შემოსავლის ძირითად წყაროებს წარმოადგენდა: 1) სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გაყიდვიდან მიღებული – ფულადი შემოსავალი მთლიანი შემოსავლის 30%, 2) დაქირავებული შრომიდან - 25%, 3) ცენტრალური ხელისუფლებიდან (პენსიები, სტიპენდიები, სხვადასხვა სახის დახმარებები) მიღებული – 19%, 4) ახლობლებისგან მიღებული ფული – 9%, 5) უცხოეთიდან მიღებული გზავნილები – 8%. სხვა ფულად სახსრებს შეადგენს თვითდასაქმება, ქონებიდან მიღებული (გაქირავებიდან, პროცენტი ანაბრიდან), ქონების გაყიდვა, სესხები და დანაზოგების გამოყენება. სატატისტიკის ეროვნული სამსახურის ინფორმაციით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში 2008 წლისათვის საშუალო თვიური ხარჯი ერთ სულზე შეადგენდა 100.9 ლარს. სამომხმარებლო ხარჯის ძირითად ნაწილს შეადგენდა: 1) სურსათის, სასმელების და თამბაქოს შეძენა მთლიანი ხარჯის 55,6%, 2) სათბობი საშუალებები და ელექტროენერგიის შეძენა – 11,5%, 3) სხვა სამომხმარებლო ხარჯები – 8.1%, 4) ტრანსპორტირება – 7.5%, 5) ჯანმრთელობის დაცვა – 5.9%. აგრეთვე დამატებით ხარჯებს შეადგენს, საოჯახო მოხმარების საქონლის შეძენა, დანსაცმლის და ფეხსაცმლის შეძენა, განათლება, კულტურა და დასვენება.

2.6. ინფრასტრუქტურა ბორჯომის მუნიციპალიტეტში არის ორი სარკინიგზო გზა: ერთი ახალციხეზე გადის, ხოლო მეორე (0.9 მ) ქ. ბორჯომს ბაკურიანთან აკავშირებს.


CENN, 2011 14

ძირითადი სარკინიგზო ხაზი თბილისი - ბორჯომი - ახალციხე – ვალე. ხაშურიდან მომავალი ერთმხრივი სალიანდაგო ხაზია, რაც მოძრაობას აბრკოლებს. ამ ხაზზე სატვირთო მატარებლები იშვიათად მოძრაობს. მათი საშუალებით მუნიციპალიტეტიდან გააქვთ მინერალური წყალი "ბორჯომი" და ჯართი. მუნიციპალიტეტში შიდა საავტომობილო გზების სიგრძეა 175 კმ. შიდა გზების 55% ასფალტირებულია, 45% გრუნტისაა. ხიდების რაოდენობა 22–ია. გარდა შიდა საავტომობილო გზებისა ბორჯომის მუნიციპალიტეტში გადის საერთაშორისო მნიშვნელობის 41 კმ-იანი საავტომობილო გზა – ს-8 ხაშური-ახალციხე-ვალე (თურქეთის საზღვარი) და 71.6 კმ-იანი შიდა სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის გზა. (იხ. ცხრილი #3-3.) ცხრილი 3-3. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საავტომობილო გზები # ს/გზების დასახელება და ნუმერაცია მუნიციპალიტეტში გამავალი

გზის მონაკვეთის სიგრძე (კმ) საერთაშორისო გზები 1. ს-8 ხაშური-ახალციხე-ვალე

(თურქეთის საზღვარი) 41

შიდა სახელმწიფოებრივი გზები 1. შ-20 ბორჯომი-ბაკურიანი-ახალქალაქი 53.6 2. შ-127 ბორჯომი-ბაღი-ტბა-ცემი 13 3. შ-128 წაღვერი-კიმოთეს უბანი-ტაძარი 5 დაცული ტერიტორიები ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მეფის რუსეთის დროიდან არსებობდა სხვადასხვა ტიპის დაცული ტყეები. მუნიციპალიტეტში მდებარეობს ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი 7,113.46 ჰა, ბორჯომის სახელმწიფო ნაკრძალის ტერიტორია 14,820.6 ჰა ფართობზეა გადაჭიმული. ბორჯომის სახელმწიფო ნაკრძალი დაარსდა 1935 წელს. ნაკრძალის ტერიტორიის 94% დაფარულია ტყით. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არის აგრეთვე ნეძვის აღკვეთილი 8,992 ჰა. 1995 წელს ბორჯომის ნაკრძალის ბაზაზე დაარსდა საერთაშორისო სტატუსის მქონე ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი. ეს იყო დაცული ტერიტორიების სისტემის რეფორმის პირველი კონკრეტული ნაბიჯი, რომელიც გერმანიის მთავრობისა და KfW ბანკის ფინანსური მხარდაჭერით განხორციელდა. ეროვნული პარკის ფართობია 57, 964.44 ჰექტარი. ეროვნულ პარკში გამოყოფილია შემდეგი ზონები: საქართველოში არსებული დაცული ტერიტორიებიდან ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნულ პარკს აქვს ყველაზე უკეთ განვითარებული ინფრასტრუქტურა. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მდებარეობს ნეძვის, თეთრობისა და ქცია-ტაბაწყურის აღკვეთილები. ასევე აღსანიშნავია საქართველოს


CENN, 2011 15

მეცნიერებათა აკადემიის ბოტანიკის ინსტიტუტის ალპური ბოტანიკური ბაღი ბაკურიანში. ჯანდაცვის ობიექტები ქ. ბორჯომში ფუნქციონერებს სახელმწიფო საავადმყოფო (70 საწოლი და 160-მდე სამედიცინო პერსონალი), სამშობიარო (30 საწოლი და 35 სამედიცინო პერსონალი), ბაკურიანში – 10-საწოლიანი საავადმყოფო სადაც 10-მდე პერსონალი. მუნიციპალიტეტში არსებობს უფასო სამედიცინო დახმარება. ამბულატორიები თითქმის ყველა თემშია, მაგრამ მათი უმრავლესობა სამედიცინო აღჭურვილობისა და კვალიფიციური ექიმების ნაკლებობას განიცდის. მუნიციპალიტეტში ბოლო წლებში გავრცელებული დავადებებია: • ონკოლოგიური დაავადებები; • თირკმლის პრობლემები; • ნერვო-ფსიქოლოგიური აშლილობანი; და • გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები. სახანძრო და სამაშველო სასმსახურები ქ. ბორჯომში არსებობს 1 სახანძრო სამსახური და 1 სამაშველო სამსახური. წყალმომარაგება ქ. ბორჯომი სასმელი წყლით 9 სხავადასხვა წყალსადენით მარაგდება. მათგან გუჯარეთის წყალსადენი ყველაზე დიდი და მნიშვნელოვანია. ქალაქის წყალმომარაგების ქსელის სიგრძე 45.5 კმ-ს შეადგენს, რომლის დიდ ნაწილს განახლება ესაჭიროება. ბაკურიანის, წაღვერისა და ახალდაბის წყლის სისტემები თვითდინებადია და ასევე მოითხოვს შეკეთებას, თუმცა ბორჯომისაგან განსხვავებით აღნიშნულ დაბებში სასმელი წყალი მოსახლეობას 24 საათის განმავლობაში მიეწოდება. მუნიციპალიტეტის სოფლები წყლით, ძირითადად, მცირე ზომის სათავე ნაგებობებიდან მარაგდება. მათი შევსება მთის წყაროებით ხდება. წყალმომარაგების სისტემა ყველა სოფელში არსებობს, თუმცა ზოგიერთი მათგანი წყლის ნაკლებობას მაინც განიცდის, რაც განსაკუთრებით საგრძნობი ზაფხულში ხდება. კანალიზაცია საკანალიზაციო სისტემები მხოლოდ ქ. ბორჯომში, დაბა ბაკურიანსა და წაღვერში ფუნქციონირებს, მაგრამ ამ დასახელებული პუნქტების მთლიან ტერიტორიებს ვერ ფარავს. ამიტომ ბევრი ოჯახი სახლთან ახლოს აშენებული ტუალეტებით სარგებლობს. გამწმენდი ნაგებობების უქონლობის გამო, ფეკალური წყლები მდ. მტკვარსა და მის შენაკადებში ჩაედინება. ენერგომომარაგება ბორჯომის მუნიციპალიტეტი ელექტროენერგიას საკმარისი რაოდენობით იღებს, ძირითადად, საქართველოს ცენტრალური ქსელიდან. ამჟამად მუნიციპალიტეტში


CENN, 2011 16

ელექტროენერგიის მიწოდების 24 საათიანი გრაფიკია (თუ არ ჩავთვლით ავარიულ გამორთვებს). მეორე მხრივ, ელექტროენერგიის განაწილების სისტემას მაინც ახასიათებს გარკვეული მერყეობა (მაგ. დაბალი ვოლტაჟი), რაც გამოწვეულია დისტრიბუციის სისტემაში არსებული დეფექტებით. გადასახადების ამოღების მაჩვენებელი საკმაოდ მაღალია (90%). ბუნებრივი აირი სრულად გაზიფიცირებულია ქ. ბორჯომი და დაბა ბაკურიანი. უკანასკნელ წლებში ყურადღება ექცევა დაბებისა და სოფლების მოსახლეობის გაზიფიცირებას. ბუნებრივი აირი შეყვანილია მზეთამზეში, წაღვერში, არდაგანში და რველში.

2.7. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები და განათლების ობიექტები ბორჯომის მუნიციპალიტეტში კულტურული მემკვიდრეობის 80-მდე ძეგლია. მათ უმრავლესობას ადრე და გვიანი შუა საუკუნეებით დათარიღებული ეკლესია-მონასტრები და ციხეები შეადგენს. დეტალური ინფორამცია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ იხ. ცხრილში 2-4. ცხრილი 2-4. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის კულტურული

მემკვიდრეობის ძეგლები

# ძეგლის დასახელება აგების თარიღი ძეგლის მდებარეობა 1. ბორჯომის ბაღ-პარკი ქ. ბორჯომი 2. გოგიას ციხე განვით. შუა საუკ. ქ. ბორჯომი 3. ნუას ციხე ადრეული შუა საუკ. ქ. ბორჯომი 4. პეტრეს ციხე XVI-XVIII სს. ქ. ბორჯომი 5. სალის ციხე განვით. შუა საუკ. ქ. Bორჯომი. ჩრ-ით

2კმ. 6. ახალდაბის კოშკი გვიანი შუა საუკ. დაბა ახალდაბა. მდ.

მტკვრის მარჯვენა სანაპირო

7. ახალდაბის ხიდის ბურჯები

განვით. შუა საუკ. დაბა ახალდაბა. მდ. მტკვრის მარცხენა სანაპირო

8. ახალდაბა, “თამარის ციხე”

ადრეული შუა საუკუნეები

დაბა ახალდაბა. მიდამოები

9. წმ. გიორგის ეკლესია განვით. შუა საუკ. დაბა ახალდაბა. 2 კმ. სამხ-აღმ-ით. ყოფილი პიონერთა ბანაკის ეზო

10. ფოთოლეთის ეკლესია განვით. შუა საუკ. დაბა ახალდაბა. მიდამოები

11. ნეძვის სამეკლესიანი ბაზილიკა

IX ს. დაბა ახალდაბა. მიდამოებში, ნეძვი


CENN, 2011 17

# ძეგლის დასახელება აგების თარიღი ძეგლის მდებარეობა 12. ბაკურიანის ძველი

ბოტანიკური ბაღი დაბა Bაკურიანი

13. თორის ეკლესია ადრეული შუა საუკუნეები

დაბა ბაკურიანის სიახლოვეს. დასახლება თორი. “დიდი მინდორის” მიდ. “ფარსადანსკი”

14. თორის სასახლე ადრეული შუა საუკუნეები

დაბა ბაკურიანის მიდამოებში, დასახლება თორი

15. წაღვერის ციხე “უზნარიანი”

განვით. შუა საუკ. დაბა წაღვერი

16. ბალანთის ციხე განვით. შუა საუკ. სოფ. ბალანთა 17. გუჯარეთის წმ.

ნიკოლოზის ეკლესია განვით. შუა საუკ. სოფ. გუჯარეთი.

დასავლეთ განაპირას 18. გუჯარეთის ციხე

ეკლესია, “მაღალი ჯვრის ეკლესია”

განვით. შუა საუკ. სოფ. გუჯარეთი. ჩრ-ით 3 კმ.

19. დიდი თონეთის ეკლესია “სახდელის ჯვარი”

განვით. შუა საუკ. სოფ. გუჯარეთის მიდამოებში, დასახლება დიდი თონეთი

20. დიდი თონეთის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. გუჯარეთის მიდამოებში, დასახლება დიდი თონეთი

21. წმ. გიორგის ეკლესია XIV ს. სოფ. დაბა. მიდამოები

22. წმ. მარიამის ეკლესია გალავნით

განვით. შუა საუკ. სოფ. დაბა, აღმ. განაპირას

23. “ჩრდილოეთის წმ. გიორგის” ეკლესია

1333 წ. სოფ. დაბა სამხ-ით

24. დვირის ციხე განვით. შუა საუკ. სოფ. დვირი 25. დვირის

მთავარანგელოზის ტაძარი

განვით. შუა საუკ. სოფ. დვირი, სასაფლაო

26. დვირის “კვირაცხოვლის” ეკლესია

ადრეული შუა საუკუნეები

სოფ. დვირი, 0,5 კმ. დასავლეთით

27. დვირის მონასტერყ “წმ. კვირიკე”

IX-X სს. სოფ. დვირი. 3 კმ. სამხ-დას-ით “საკვირიკე”

28. დიდი მიტარბის წმ. გიორგის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. დიდი მიტარბი. სამხ. ნაპირას.

29. ვაშლოვანის წმ. გიორგის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. ვაშლოვანი. სასაფლაო

30. წმ. გიორგის ეკლესია ადრეული შუა საუკუნეები

სოფ. კორტანეთი. 1 კმ. ჩრ-აღმ-ით,


CENN, 2011 18

# ძეგლის დასახელება აგების თარიღი ძეგლის მდებარეობა სასაფლაო

31. ლიკანის ბაღ-პარკი სოფ. ლიკანი 32. ლიკანის მონასტერი VIII-IX სს. სოფ. ლიკანი,

სასაფლაო 33. კოშკიღელის

ღვთისმშობლის ეკლესია და სამრეკლო

VIII-IX სს. ადრ. შუა საუკ.

სოფ. ლიკანი კოშკიღელის ხეობა

34. ლიკანის კოშკების ხევი. მონასტერი

შუა საუკ. სოფ. ლიკანი მიდამოები

35. მწვანე მონასტერი შუა საუკ. სოფ. ლიკანი მიდამოები

36. მაჭარწყლის ღვთისმშობლის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყალი. სასაფლაო

37. “სახდელის ხევის” ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყალი. 1 კმ. ჩრ-დას-ით

38. “სახდელის ხევის” ციხე

განვით. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყალი. 1 კმ. ჩრ-დას-ით

39. ციხე “კარძენი” განვით. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყალი. 1,5 კმ. ჩრ-ით

40. “გვირგვინა” ციხე ადრეულ. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყლის ჩრ-აღმოს-ით, “გვირგვინას” მთაზე, დასახლება ველი

41. ტყემლოვანის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. მაჭარწყლის მიდამოებში, დასახლ. ტყემლოვანი

42. მოლითის “წითელი ეკლესია”

განვით. შუა საუკ. სოფ. მოლითი

43. ეკლესია “წმ. ელია” ადრე. შუა საუკუნეები

სოფ. პატარა მიტარბის მიდამოებში

44. მიტარბის ღვთისმშობლის ეკლესია (“წინლარი”)

განვით. შუა საუკ. სოფ. პატარა მიტარბი, 0,5 კმ, სამხ-დას-ით

45. რველის “სამის ციხე” განვით. შუა საუკ. სოფ. რველი. 1,5 კმ, სამხ-დას-ით

46. ბაპისხევის ციხე განვით. შუა საუკ. სოფ. რველის მიდამოებში, სასაფლაოზე დასახლება ბაპისხევი.

47. სადგერის წმ. გიორგის ეკლესია

XVI ს. სოფ. სადგერის მიდამოები

48. სადგერის წმ. გიორგის ეკლესია გალავნით

XV ს. სოფ. სადგერი. დასავლეთ განაპირას

49. საკირის ორეკლესიანი ბაზილიკა

IX ს. სოფ. საკირე, სასაფლაო


CENN, 2011 19

# ძეგლის დასახელება აგების თარიღი ძეგლის მდებარეობა 50. ეკლესია IX-X სს. სოფ. საკირე.

“ციხეების” მიდამოები

51. საკირის ციხე და ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. საკირე. “ციხეების” მიდამოები

52. საკირის ღვთისმშობლის ეკლესია (დედათა მონასტერი)

ადრეულ. შუა საუკ. სოფ. საკირე

53. საკირის სატრისერის ეკლესია

ადრეულ. შუა საუკ. სოფ. საკირე. მდ. ხრამიხევის ხეობა

54. ტაბაწყური, წითელი ეკლესია

შუა საუკ. სოფ. ტაბაწყური

55. ტაბაწყურის წმ. ნინოს ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. ტაბაწყური, 2,5 კმ ჩრ-ით

56. ტაძრისის ეკლესიათა კომპლექსი

განვით. შუა საუკ. სოფ. ტაძრისი

57. ტაძრისის ციხე განვით. შუა საუკ. სოფ. ტაძრისი, მდ. გურჯისხევის ხეობა

58. ტიმოთესუბნის მონასტერი

X-XIII სს. სოფ. ტიმოთესუბანი. მიდამოები.

59. ქვაბისხევის ეკლესია IX ს. სოფ. ქვაბისხევი 60. საკვირიკე. მონასტერი IX ს. სოფ. ქვაბისხევი.

მიდამოები 61. ”დემოთის” ციხე განვით. შუა საუკ. სოფ. ქვაბისხევი. 2კმ.

ჩრ-დას-ით

62. ციხე ”მოლოზანა” ადრეული შუა საუკ. სოფ. ქვაბისხევი. 2კმ. დას-ით

63. მოქცევის ეკლესია განვით. შუა საუკ. სოფ. ქვაბისხევი. მიდამოებში, მოქცევი

64. ღვთისმშობლის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. ღვთისმშობელი. სასაფლაოზე

65. ღინტური ღვთისმშობლის ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. ღინტური, სასაფლაო

66. ბერისაყდრების ეკლესია

განვით. შუა საუკ. სოფ. ყვიბისის მიდამოებში, დასახლება ბერისაყდრები

67. ყვიბისის ორნავიანი ეკლესია

ადრეული შუა საუკ. სოფ. ყვიბისი, აღმოსავლეთ განაპირას

68. ჩითახევის მწვანე მონასტერი

IX-XIV სს. სოფ. ჩითახევი

69. წმ. გიორგის ეკლესია განვით. შუა საუკ. სოფ. ჩობისხევის მიდამოებში, სასაფლაოზე,


CENN, 2011 20

# ძეგლის დასახელება აგების თარიღი ძეგლის მდებარეობა დასახლება დაბაძვეელი

70. ციხისჯვრის ”წმ. კონსტანტინეს” ეკლესია

ადრეული შუა საუკ. სოფ. ციხისჯვარი, სამხ. განაპირას

71. წითელსოფლის ”წითელი ეკლესია”

განვით. შუა საუკ. სოფ. წითელსოფელი. 1 კმ. დას-ით.

72. ღვთისმშობლის ეკლესია

XVI-XVII სს. სოფ. წითელსოფელი

73. ეკლესია გვიანი შუა საუკ. სოფ. წითელსოფელი, დასავლეთით, სასაფლაოზე

74. ”წმ. თევდორეს” ეკლესია

XII-XIII სს. სოფ. წითელსოფელი, სამხ-აღმ-ით 7-8 კმ.

75. ციხე ”ალეწი” (ალი) განვით. შუა საუკ. სოფ. წინუბანი, 4 კმ. ჩრ-აღმ-ით

76. ჭობისხევი, პალატების კომპლექსი

ადრეული შუა საუკ. სოფ. ჭობისხევის მიდამოებში, დასახლება გომნა

77. გოგიჩაანთ ღელის ქვის დარბაზების კომპლექსი ეკლესიით

ადრეული შუა საუკ. სოფ. ჭობისხევის 2,5 კმ. ჩრ-აღმ-ით, “გოგიჩაანთ ღელე”

78. ჭობისხევის “წვერის საყდარი” წმ. გიორგის ეკლესია

ადრეული შუა საუკ. სოფ. ჭობისხევი. 4 კმ. ჩრ-აღმ-ით.

79. ჭობისხევის ციხე კოშკი

განვით. შუა საუკ. სოფ. ჭობისხევი. 1 კმ. აღმ-ით.

კულტურული დაწესებულებების უმეტესი ნაწილი ქ. ბორჯომშია თავმოყრილი (ეთნოგრაფიული და არქეულოგიური მუზეუმები, თოჯინების თეატრი, კულტურის სახლი, კინოსაკონცერტო დარბაზი, ცენტრალური საბავშვო ბიბლიოთეკა და სხვ.) თითქმის ყველა ეს დაწესებულლება ფუნქციონერებს, თუმცა შენობებს ესაჭიროება კაპიტალური რემონტი. ბიბლიოთეკები თითქმის ყველა სოფლებში მუშაობს და ისინი ფინანსდებიან მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტიდან. მუნიციპალიტეტში არსებობს დრამატული თეატრი, სტადიონები და სპორტული კომპლექსები. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის ინფორმაციით, 2008 წლისათვის ბორჯომის მუნიციპალიტეტში 1 მუზეუმი ფუნქციონირებდა, 1 თეატრი და 23 ბიბლიოთეკა. მუნიციპალიტეტში 22 საჯარო და კერძო ზოგადსაგანმანთლებლო დაწესებულებაა. განათლების ძირითადი ობიექტებია საჯარო სკოლები და ლიცეუმი და საბავშვო ბაღები. მოსწავლეთა უმეტესობა უმაღლესი განათლების მისაღებად ახალციხეში ან თბილისში მიდის. ბორჯომის მუნიციპალიტეტში იბეჭდება გაზეთი "ბორჯომი". არსებობს ადგილობრივი სატელევიზიო მაუწყებლობა "ბორჯომი". მოსახლეობის გარკვეულ


CENN, 2011 21

ნაწილის საშულება აქვს სატელიტური ანტენებითა და საკაბელო ტელევიზიით უყუროს სხვა ქვეყნების არხებს.

2.8 ძირითადი პრობლემები ბორჯომის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის ძირითად პრობლემას უმუშევრობა წარმოადგენს. მიუხედავდ იმისა, რომ მუნიციპალიტეტს ეკონომიკის სხვადასხვა დარგების განვითარების კარგი პოტენციალი გააჩნია უმუშევრობის მაჩვენებელი მაინც მაღალია. მოსახლეობის დიდი ნაწილი თვითდასაქმებულია და მყარი სამსახურის პოვნა გართულებულია. გარემოს დაცვის თვალსაზრისით, ერთ-ერთი მთავარ რისკფაქტორს წარმოადგენს ხე-ტყის ჭრა, რომელსაც ძალზე სერიოზული მასშტაბები აქვს. ამასთანაა დაკავშირებული უარყოფითი გეოდინამიური პროცესების (მეწყერი, ღვარცოფი და სხვ.) გააქტიურება, საკურორტო და რეკრეაციული ღირებულების დაქვეითება და სხვ. სიტუაციას ამძიმებს უტყეო ჯავახეთისა და სომხეთის მეზობლობა სადაც ტრადიციულად გაედინება ხე-ტყე. ინტენსიურ ტყის ჩეხვას ადგილი აქვს ადვილად მისადგომ ადგილებში (ეროზირებულ ფერდობებსა და გზისპირებზე). ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედაპირული წყლების დაბინძურებაზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს მდინარეთა ჭალებში და ხეობებში განლაგებული სხვადასხვა სიმძლავრის სახერხი საამქროები, საყოფაცხოვრებო ნარჩენები და ნაგავსაყრელების არარსებობა. გარდა ხე-ტყის მოპოვებისა, ეკოსისტემებზე ძლიერი უარყოფითი ზეგავლენა აქვს აკრძალული ხერხებით (ელექტროშოკის აპარატით) თევზჭერას.


CENN, 2011 22

3.0 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და მომავლის სცენარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის

3.1 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება (ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემებით)

3.1.1 მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია, კლიმატური თვალსაზრისით, შედის ნოტო ზღვიურიდან ზომიერად ნოტიო კონტინეტურზე გარდამავალ მთის კლიმატის ზონაში. მუნიციპალიტეტის ტერიტორია დასავლეთიდან (შავი ზღვის მხრიდან) შემოსაზღვრულია მესხეთის ქედის შედარებით სუსტად დახრილი ფერდობებით. აღნიშნულის გამო დასავლეთიდან ბორჯომის მუნიციპალიტეტისაკენ დაგმონაცვლებული ზღვიური ნოტიო ჰაერის მასები შედარებით მცირე ტრანსფორმაციას განიცდის და ძირითადად ინარჩუნებს თავის თავისებურებებს. ამიტომ კლიმატი მუნიციპალიტეტის დიდ ნაწილზე ნაკლებად კონტინენტური და უფრო რბილია აღნოსავლეთ საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით. ბორჯომის მეტეოსადგურის (ზ.დ. 789 მ) 1888–1960 წლების პერიოდის მონაცემებით, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე კლიმატი ზომიერად ნოტიოა, თბილი და ხანგრძლივი ზაფხულით და ზომიერად რბილი ზამთრით. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა 9.10C უდრის. ტემპერატურის აბს. მაქსიმუმი 370C, აბს. მინიმუმ – -280C. ატმოსფერული ნალექების წლიური ჯამი 653 მმ-ს შეადგენს. ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა (88 მმ) ივნისში მოდის ქარის საშუალო სიჩქარე 0.8 მ/წმ უდრის. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის სხვადასხვა სიმაღლეზე (ზ.დ. 760-2,850 მ) განლაგების გამო, მისი კლიმატი ამჟღავნებს ვერტიკალური ზონალურობის ნიშნებს. კერძოდ, მდ. მტკვირისა და მისი შენაკადების ხეობების გასწვრივ ზ.დ. 1,000–1,100 მ სიმაღლემდე კლიმატი არის ზომიერად ნოტიო ცივი ზამთრით და განგრძლივი თბილი ზაფხულით, ზ.დ. 1,100–1,500 მ ზონისათვის დამახასიათებელია ზომიერად ნოტიო კლიმატი ცივი თოვლიანი ზამთრით და თბილი ზაფხულით, ზ.დ. 1,500 მ–ზე მაღლა კი კლიმატი არის ზომიერად ნოტიო ცივი თოვლიანი ზამთრით და ხანგრძლივი გრილი ზაფხულით.

სავეგეტაციო პერიოდი (100C-ზე მაღალი საშუალო ტემპერატურებით) ზ.დ. 800-1,100 მ სიმაღლზე იწყება აპრილის მესამე დეკადიდან და გრძელდება ოქტომბრის მეორე დეკადამდე, 1,100-1,500 მ სიმაღლეზე – მაისის პირველი დეკადიდან ოქტომბრის პირველ დეკადამდე, ხოლო 1,500 მ-ზე მაღლა – მაისის მესამე დეკადიდან სექტემბრის მესამე დეკადამდე.


CENN, 2011 23

3.1.2 მიმდინარე ცვლილებების შეფასების მეთოდოლოგია

ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის მეტეოროლოგიურ ელემენტებზე დაკვირვების პერიოდია 1956-2005 წწ. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის დახასიათება მოხდა ბორჯომისა და აბასთუმნის მეტეოსადგურების მონაცემებით. იმის გამო, რომ ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემები უკანასკნელი პერიოდისათვის არ არის ციფრულ ფორმატში გადაყვანილი, 1993-2005 წლებისათვის ტემპერატურისა და ნალექების მონაცემთა აღდგენა განხორციელდა აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემებზე დაყრდნობით. ეს უკანასკნელი სხვა სადგურებთან შედარებით ლანდშაფტური პირობების, თერმული და ნალექების რეჟიმების მსგავსების საფუძველზე შეირჩა. გამოყენებული მონაცემთა ბაზა შეიქმნა ჰიდრომეტეოროლოგიური ქსელის დაკვირვებათა მასალის დამუშავების შედეგად და წარმოდგენილია ელექტრონულ ფორმატში. ბაზის შექმნის პროცესში გამოყენებულ იქნა მონაცემთა ხარისხის კონტროლისა და უზრუნველყოფის პროცედურა. კლიმატური პარამეტრების ცვლილებების გამოსავლენად შეფასდა შემდეგი პარამეტრების სეზონური და წლიური მნიშვნელობები:

• საშუალო ტემპერატურა;

• ტემპერატურის საშუალო მინიმუმი და მაქსიმუმი (ყოველდღიური მაქსიმუმებისა და მინიმუმების სეზონური და წლიური საშუალო);

• ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი და მაქსიმუმი (ამორჩეულია ერთი რიცხვი 25-წლიან პერიოდში წლიური მაქსიმუმებიდან);

• ნალექების ჯამი;

• ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი (ინტენსივობა);

• ქარის საშუალო და მაქსიმალური სიჩქარეები.

აღნიშნული პარამეტრებისათვის (გარდა ქარისა) შეფასდა ექსტრემალური კლიმატური ინდექსები. მიღებული შედეგების საიმედოობის გაზრდის მიზნით აღნიშნული პარამეტრების შეფასების დროს გამოყენებულ იქნა ორი მეთოდი:

• თითოეული პარამეტრისათვის ცვლილების ტრენდების გამოვლენა და

• ტრენდების სტატისტიკური საიმედოობის შეფასება და ორი 25-წლიანი პერიოდის საშუალოების შედარება.

მიღებული შედეგების საიმედოობის გაზრდის მიზნით დამატებით გამოთვლილ იქნა კლიმატური ინდექსები. კლიმატის ცვლილების შესაფასებლად გამოითვლება სხვადასხვა სახის კლიმატური მახასიათებლები (ინდექსები), რომელთა გამოთვლის მეთოდოლოგია შემუშავებულია IPCC-ს რეკომენდაციებით. ვინაიდან კლიმატური პარამეტრების ექსტრემალური მნიშვნელობები უფრო მეტად მგრძნობიარეა კლიმატის ცვლილების მიმართ, ვიდრე მათი საშუალო


CENN, 2011 24

სიდიდეები, დამატებით გამოთვლილ იქნა ექსტრემალური კლიმატური ინდექსები, რომელთა საშუალებითაც დგინდება ჰაერის ყოველდღიური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურისა და ატმოსფერული ნალექების ექსტრემალური მნიშვნელობების სიდიდის, სიხშირისა და ინტენსივობის ცვლილების კანონზომიერებები.

3.1.3 მიღებული შედეგების ანალიზი

ნახაზებზე 3.1-1,2,3,4,5 წარმოდგენილია ორი 25-წლიანი პერიოდის საშუალოები სხვადასხვა კლიმატური პარამეტრისათვის.

ნახ. 3.1-1. 25-წლიანი საშუალო ტემპერატურის წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (ბორჯომი, 0C)

saSualo temperatura

-2.00.02.04.06.08.0

10.012.014.016.018.020.022.0

zamTari gazafxulizafxuli Semodgoma weli

1956-19801981-2005


CENN, 2011 25

temperaturis absoluturi maqsimumi

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

zamTari gazafxuli zafxuli Semodgoma weli

1956‐19801981‐2005

temperaturis absoluturi minimumi

‐25.0

‐20.0

‐15.0

‐10.0

‐5.0

0.0

5.0


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.1-2. 25-წლიანი პერიოდის ტემპერატურების აბსოლუტური მაქსიმუმისა და აბსოლუტური მინიმუმის წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (ბორჯომი, 0C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 3.1-1-ის მიხედვით, საშუალო წლიური ტემპერატურა ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ქვედა ზონაში (800–1,100 მ სიმაღლეზე) ოდნავ მომატებულია (+0.30C). დათბობა დაიკვირვება ყველა სეზონზე, ყველაზე მეტად კი შემოდგომაზე (+0.60C) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 1), რაც დასტურდება წრფივი ტრენდების კოეფიციენტებითაც. ყველაზე ნიშნადი დათბობა მთელი პერიოდის განმავლობაშიც აღინიშნება ზაფხული-შემოდგომის სეზონებზე. რაიმე სერიოზული ცვლილება, შეფასებულ ორ 25-წლიან პერიოდში, ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ჯერ-ჯერობით არ დაიკვირვება, რასაც ადასტურებს ტრენდიც, რომლის დახრის კუთხე დადებითია, მაგრამ მცირეა (+0.02). აბსოლუტური მაქსიმუმი. აბსოლუტური მაქსიმუმის მატება ბოლო 25-წლიან პერიოდში მხოლოდ ზაფხულში +10C-ით დაფიქსირდა (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 3). დაკვირების მთელ პერიოდში (1956-2005 წწ.) აღნიშნული პარამეტრის კლებას ზამთარსა და გაზაფხულზე ადასტურებს წრფივი ტრენდიც. იგივე ტრენდი ზაფხულში ამ პარამეტრის ზრდას ადასტურებს. აბსოლუტური მინიმუმი. აბსოლუტური მინიმუმის გადაჭარბება, ანუ აგრილების ტენდენცია, მეორე 25-წლიან პერიოდში აღინიშნა მხოლოდ გაზაფხულზე და ზაფხულზე (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 5). ამას ადასტურებს წრფივი ტრენდებიც. მთელი პერიოდის მანძილზე დათბობის ყველაზე საიმედო ტრენდი შემოდგომაზე გამოვლინდა, ხოლო აგრილება – ზაფხულში.


CENN, 2011 26

saSualo minimaluri temperatura

‐6.0

‐4.0

‐2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0


1956‐19801981‐2005

saSualo maqsimaluri temperatura

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.1-3 საშუალო მაქსიმალური და საშუალო მინიმალური ტემპერატურების წლიური და

სეზონური მნიშვნელობები (25-წლიანი პერიოდებისათვის) (ბორჯომი, 0C)

საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა ნახაზი 3.1-3-ის მიხედვით, ორ პერიოდს შორის ყველა სეზონზე ოდნავ მომატებულია და მომატებულაი იგი წლის განმავლობაშიც (+0.30C). ზამთარში მაქსიმალური ტემპერატურის ცვლილება ორ 25-წლიან პერიოდს შორის არ აღინიშნება. ყველაზე მეტად დამთბარია გაზაფხული და შემოდგომა (+0.50C) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 2). ასეთი ცვლილებები დასტურდება წრფივი ტრენდების კოეფიციენტებითაც. საშუალო მინიმუმი, ისევე როგორც საშუალო მაქსიმუმი, გაზრდილია +0.30C-ით. ყველაზე გამოკვეთილია მინიმალური ტემპერატურის აწევა შემოდგომაზე (+0.60C) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 4), იგივე სურათი მიიღება მთელი პერიოდისათვის წრფივი ტრენდების მიხედვითაც. აქაც ყველაზე საიმედოა შემოდგომის მინიმუმების აწევის ტენდენცია. ჯამური ნალექები ამ მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ზამთრისა და ზაფხულის პერიოდში მატებას აჩვენებს, რაც ნაწილობრივ კომპენსირდება ნალექების რაოდენობის შემცირებით გარდამავალ სეზონებზე. აღნიშნულის გამო წლიური ჯამებისათვის მატება მხოლოდ 2%-ს შეადგენს (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 6). დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის (1956–2005 წწ.) აგებული წრფივი ტრენდები ადასტურებს ზამთრისა და ზაფხულის ჯამური ნალექების ზრდის ტენდენციას. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ ბორჯომში ნალექების წლიური მსვლელობის პიკები ისედაც ზაფხულის სეზონზე (ივნისში) მოდის.


CENN, 2011 27

naleqebis jami

0

100

200

300

400

500

600

700

800


1956‐19801981‐2005

naleqebis dReRamuri maqsimumebis saSualo

raodenobebi

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0


1956‐19801981‐2005

naleqebis dReRamuri maqsimumi

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0


1956‐19801981‐2005

ნახ.3.1-4 ნალექების ჯამი და დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა წლისა და

სეზონების მიხედვით (ბორჯომი, მმ) დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალურმა მნიშვნელობამ მეორე 25-წლიან პერიოდში მის სეზონურ აბსოლუტურ მნიშვნელობებს მხოლოდ ზამთრის სეზონზე გადააჭარბა (+4 მმ, 12%). ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო სიდიდეები ამ პარამეტრის საშუალოდ 2-4 მმ-ით შემცირებას აჩვენებს წლის ყველა სეზონზე (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 7,8). წრფივი ტრენდების შესაბამისად, სეზონების მიხედვით დღეღამური მაქსიმალური ნალექების უდიდესი და საშუალო რაოდენობები ყველგან მცირდება, ყველაზე მნიშვნელოვნად კი შემოდგომის პერიოდში (-0.24). წლიური ჯამური ნალექების მატების გათვალისწინებით, შეიძლება ითქვას, რომ წლის განმავლობაში იმატებს მცირენალექიან დღეთა რაოდენობა და მცირდება წვიმების ინტენსივობა. რასაც ადასტურებს ექსტრემალური ინდექსების: SDII (ნალექების დღიური ინტენსივობის ინდექსი) შემცირება და CWD (თანმიმდევრულად ნალექიანი დღეები) გაზრდა (ცხრილი 3.1-2). იგივეს თქმა შეიძლება ზამთრის და ზაფხულის სეზონებისთვის. ზაფხულსა და ზამთარში სეზონური ჯამების ზრდას შესაძლოა გავლენა ჰქონდეს ამ რაიონში წყალდიდობების გახშირებაზე. თოვლის საფარის სიმაღლე და თოვლიან დღეთა რიცხვი 1961-1992 წლებისათვის შედარებულია 1911-1960 წწ. პერიოდის საშუალო მრავალწლიურ კლიმატურ სიდიდეებთან. ანალიზი აჩვენებს, რომ ორივე პარამეტრი ფაქტიურად უცვლელია. კერძოდ, თოვლის საფარის სიმაღლე ზამთრის განმავლობაში შემცირებულია 3.5 სმ-ით, ხოლო თოვლიანი დღეების რაოდენობა მომატებულია 1-ით (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 20, 21). თუმცა აღსანიშნავია, რომ


CENN, 2011 28

წრფივი ტრენდები 1956-1992 წწ. პერიოდისთვის ორივე პარამეტრისათვის აღმავალი და მდგრადია. ბორჯომის მუნიციპალიტეტშიქარის სიჩქარის მონაცემების აღდგენა აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემებით მეთოდურად გაუმართლებელია. სხვა ახლომდებარე სადგურის ელექტრულად დამუშავებული და შემოწმებული მონაცემები კი დღეისათვის არ მოიპოვება. ამიტომ ქარის სიჩქარის ანალიზი შესრულდა 1992 წლამდე არსებული მონაცემების საფუძველზე. ქარის საშუალო სიჩქარე 1961-1992 წლებისათვის შედარებულია 1938-1960 წწ. პერიოდის საშუალო მრავალწლიურ სიჩქარესთან. ანალიზი აჩვენებს, რომ ქარის საშუალო სიჩქარე, უმნიშვნელოდ (0.1 მ/წმ) არის მომატებული ყველა სეზონზე (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 9). ამასთან, 1956-1992 წწ. პერიოდისათვის აგებული წრფივი ტრენდები ყველა სეზონისა და ასევე, წლიური საშუალოებისათვის, აღმავალია და საკმაოდ საიმედოა. ტრენდის საიმედობოდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ ქარის საშუალო სიჩქარის მატების ტენდენცია დღესაც გრძელდება.

qaris saSualo siCqare

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1.0

1.1


1938‐19601961‐1992

qaris maqs. siCqare

zamTari

0

5

10

15

20

25

30

35

1956 1959 1962 1965 1968 1971 1974 1977 1980 1983 1986 1989 1992 ნახ. 3.1-5 ქარის საშუალო სეზონების მიხედვით და მაქსიმალური სიჩქარის ცვლილების

ტენდენცია ზამთრის სეზონისთვის (ბორჯომი, მ/წმ) რაც შეეხება მაქსიმალური სიჩქარის ქარებს, მონაცემები მოიპოვება მხოლოდ 1956-1992 წწ. პერიოდისათვის. ამდენად, პერიოდის გაყოფა და სხვაობის მეთოდის გამოყენება ვერ მოხერხდა. აგებული წრფივი ტრენდების თანახმად, შესაძლებელია ითქვას, რომ როგორც მაქსიმალური დაქროლვების, ისე საშუალო მაქსიმალური ქარების სიჩქარეების ზრდის საიმედო ტენდენცია სახეზეა მხოლოდ ზამთარში, შედარებით ნიშნადია ასეთი ქარების მატების ტენდენცია შემოდგომაზე, ხოლო დანარჩენ სეზონებზე ტრენდები არასაიმედოა.


CENN, 2011 29

ცხრილი 3.1-1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილების წრფივი ტრენდის დახრის კუთხეები (უარყოფითი სიდიდეები ცვლილების უარყოფით ხასიათს აღწერს)

პარამეტრი საშ.

ტემპერატ

ურა,

0 C

საშ.

მაქსი

მალური


ურა,

0C


ურის

აბს

. მაქსიმ

უმი

, 0C

საშ.

მინ

იმალ

ური


ურა,

0C


ურის

აბს

. მი

ნიმუ

მი, 0

C

ნალექების

რაო

დენობა


დღეღ

ამური

მაქსიმ

ალური

რაო

დენობა

ზამთარი 0.0028 - 0.0021 - 0.0013 0.0034 0.0158 0.3644 - 0.1356 გაზაფხული 0.0152 0.0218 - 0.0100 0.0115 - 0.0076 0.0362 - 0.1137 ზაფხული 0.0167 0.0190 0.0026 0.0162 - 0.0314 0.6731 - 0.1958 შემოდგომა 0.0276 0.0289 0.0470 0.0269 0.0456 0.0108 - 0.2391 წელი 0.0160 0.0181 0.0025 0.0149 0.0054 1.0241 - 0.3104 ბოლო 25 წლის მონაცემებზე დაყრდნობით, ბორჯომის მუნიციპალიტეტში ზამთარი წინა 25 წელთან შედარებით დამთბარია. მომატებულია საშუალო ტემპერატურა, საშუალო მინიმუმი da აბსოლუტური მინიმუმი. დათბობა უფრო მეტად გამოვლენილია მინიმუმების მიხედვით. შედეგად, შემცირებულია საშუალო დღეღამური ამპლიტუდა. მცირდება ცივი დღეების ყინვიანი ღამეების (FD0) და ყინვიანი დღეების (ID0) რაოდენობაც, შესაბამისად, 79 და 39 დღით მეორე პერიოდში (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 12,13). ამ სეზონში იზრდება ნალექის ჯამური რაოდენობა (+10%). მეორე პერიოდში აღინიშნა მაქსიმალური დღე-ღამური ნალექების გადაჭარბებაც, თუმცა დღე-ღამეში მოსული ნალექის მაქსიმალურ რაოდენობას, ასევე ნალექების ყველა დღიურ ექსტრემალურ ინდექსს (R10mm, R20mm, RX1day, RX5day და სხვ.) უარყოფითი ტრენდი აქვს (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილები 16-18). ეს მიუთითებს მცირენალექიან დღეთა რიცხვის მატებაზე. ანუ ზამთარი აქ ხდება უფრო თბილი და ნოტიო, გახანგრძლივებული მცირეწვიმიანი პერიოდებით. გაზაფხულზე, ზამთარისგან განსხვავებით, მატულობს მაქსიმალური ტემპერატურები (+0.40C) და საშუალო ტემპერატურაც ცოტა უფრო მეტადაა მომატებული (+0.30C). აბსოლუტური მინიმუმი მეორე პერიოდში უფრო გრილია მაგრამ ამ პარამეტრის 25-წლიანი გასაშუალოებული მონაცემები არ ადასტურებს აბსოლუტური მინიმუმის აგრილებას. გაზრდილია მხოლოდ ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა (+1.40C). საგრძნობლად მცირდება ყინვიანი ღამეების რაოდენობა (72 შემთხვევით). წრფივი ტრენდები მთელი განხილული პერიოდისათვის ადასტურებს ტემპერატურის საშუალო მაჩვენებლებისთვის მატებას, ხოლო ექსტრემალური სიდიდეებისთვის (აბს. მაქსიმუმი, აბს. მინიმუმი), მათ შორის ცხელი დღეების (tmax>250C) რაოდენობისთვის (ინდექსი SU25), ცვლილების ტენდენცია უარყოფითია. ნალექების სეზონური ჯამი ფაქტიურად არ იცვლება. დღე-ღამეში მოსულ მაქსიმალურ რაოდენობას არ გადაუჭარბებია წინა პერიოდში აღნიშნული მაქსიმალური რაოდენობისათვის. მთელი პერიოდის განმავლობაში წრფივი ტრენდები ნალექების ყველა ექსტრემალური ინდექსისთვის კლებას აჩვენებს. ანუ გაზაფხული ხდება უფრო თბილი და მშრალი, ძირითადად, უხვნალექიანი დღეების ხდომილების ალბათობის შემცირების ხარჯზე.


CENN, 2011 30

წაყინვების საშიშროება იკლებს, თუმცა უმნიშვნელოდ, რასაც ადასტურებს FD0 ინდექსის კლება, ხოლო სავეგეტაციო პერიოდის (<5 0C; >5 0C) ხანგრძლივობა იგივე რჩება. ზაფხული დამთბარია (+0.30C), აწეულია როგრც მაქსიმალური, ისე მინიმალური ტემპერატურები. ექსტრემუმებიც (აბსოლუტური მაქსიმუმი და მინიმუმი) დამთბარია. ზაფხულის ცხელი დღეების რაოდენობა (ინდექსი SU25) გაზრდილია 83 დღით (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 14), თანაც ცვლილების ტენდენცია მდგრადია. ტროპიკული ღამეების (TR20) რიცხვი თითქმის გაორმაგებულია (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 15). მთელი პერიოდისათვის გამოვლენილი ტემპერატურის წრფივი ტრენდები აღმავალია, გარდა ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმისა. ნალექების საზონური ჯამის მატება ბოლო 25-წლიან პერიოდში უდიდესია (+11%) სწორედ ზაფხულში და წრფივი ტენდენცია ამ დროს ყველაზე გამოკვეთილია. თუმცა, ისევე როგორც გაზაფხულზე, მცირდება დღეღამური მაქსიმუმები და უხვნალექიანი დღეების რაოდენობა. ამას ადასტურებს ნალექების ყველა განხილული ინდექსის (R10, R20, R50) შემცირებაც. ამგვარად, ზაფხული ხდება უფრო თბილი და ნოტიო, ძირითადად, მცირენალექიანი დღეების გახშირების ხარჯზე. შემოდგომაზე, ტემპერატურული რეჟიმის ცვლილების მიხედვით დათბობა, სხვა სეზონებთან შედარებით, ყველა პარამეტრის მიხედვით უფრო საგრძნობია. საშუალო წლიური ტემპერატურა მომატებულია 0.60C-ით ტემპერატურის ზედა და ქვედა ზღვრის თითქმის თანაბარი აწევის ხარჯზე. შედეგად საშუალო დღეღამური ამპლიტუდა უცვლელია. მომატებულია ცხელი დღეების რაოდენობა (95 დღით), ხოლო ცივ და ყინვიან დღეთა რიცხვი შემცირებულია (67 და 3 დღით, მეორე პერიოდში). ეს ნიშნავს, რომ შემოდგომის წაყინვების საშიშროება იკლებს. ასეთი ცვლილებები დასტურდება წრფივი ტრენდით. დათბობის მაჩვენებელი ყველა ტენდენცია სწორედ შემოდგომის სეზონისათვის არის ყველაზე მდგრადი. ნალექების სეზონური ჯამები იკლებს (-8%). დაღმავალი ხასიათი აქვს დღეღამური მაქსიმალური ნალექების რაოდენობისა და ნალექების სხვა ყველა მაჩვენებლის მრავალწლიური სვლის წრფივ ტრენდებსაც. ანუ, შემოდგომა ბორჯომში ხდება უფრო თბილი და მშრალი.


CENN, 2011 31

ცხრილი 3.1-2 ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 25-წლიან პერიოდს შორის

ექსტრემალური

ინდექსი ტრენდის

კოეფიციენტი ცვლილება ექსტრემალური


კოეფიციენტი ცვლილება

tr20 (დღ. რ.)* 0.014 15 rx1day (მმ) -0.310 -8.8

su25 (დღ. რ.) 0.339*** 173 rx5day (მმ) -0.317 -7.4

id0 (დღ. რ.) -0.113 -42 sdii (მმ/დღე) -0.051 -1.2

fd0 (დღ. რ.) -0.500 -235 R10mm (დღ. რ.) -0.178 -101

gsl (პ.ხ)** 0.299 -0.6 R20mm (დღ. რ.) -0.050 -36

wsdi (პ.ხ) 0.036 0.8 R50mm (დღ. რ.) -0.002 -1

csdi (პ.ხ) -0.082 -1.5 cdd (პ.ხ) -0.110 -2.8

dtr ( 0C) 0.004 -0.04 cwd (პ.ხ) 0.066 1.4

* დღ. რ. – დღეთა რიცხვი ** პ.ხ – პერიოდის ხანგრძლივობა *** წითელი ფერით გამოყოფილია მდგრადი ტრენდები.

3.1.4 ექსტრემალური მოვლენები

ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს, რომ თანმიმდევრობით 5 დღის განმავლობაში გამოყოფილი ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა (RX5day), უხვნალექიან დღეთა რიცხვი (როცა ნალექების დღეღამური ჯამი მეტია 10, 20 და 50 მმ-ზე) შემცირებულია. თანმიმდევრულად ნალექიანი პერიოდის ხანგრძლივობის ზრდის ფონზე ინდექსი CWD დადებითია, რაც მცირენალექიანი დღეების რიცხვის მატებაზე მიუთითებს. ექსტრემალური ინდექსის (SDII) შემცირება აჩვენებს, რომ წლის განმავლობაში მცირდება ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვთან. რაც ამ შემთხვევაში განპირობებულია ორივე მაჩვენებლის ზრდით მნიშვნელის უპირატესი მატების ფონზე (CWD დადებითი მაჩვენებლი ნიშნავს, რომ თანმიმდევრულად იზრდება ნალექიან დღეთა რიცხვი). ბორჯომის მუნიციპალიტეტი კლიმატურად არ არის უხვნალექიანი. დღის განმავლობაში 50 მმ-ზე მეტი ნალექი ბოლო 50-წლიან პერიოდში მხოლოდ ერთხელაა დაკვირვებული (54 მმ), ხოლო 90 მმ-ზე მეტი ნალექი საერთოდ არ აღნიშნულა. ეს ორი უკანასკნელი წარმოადგენს ღვარცოფებისათვის საშიშ ნალექთა ზღვრულ მნიშვნელობას.ეს მეტყველებს იმაზე, რომ ღვარცოფის რისკი ამ რაიონში ფაქტიურად არ არის. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ნალექთა წლიური ჯამის 200 მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების კრიტერიუმია, პირველ და მეორე პერიოდებში მხოლოდ თითოჯერაა დაფიქსირებული.


CENN, 2011 32

ცხრილი 3.1-3 ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების რაოდენობის ცვლილება

ღვარცოფ და მეწყერსაშიში პროცესები

დღეღამურად მოსული

ნალექების ჯამი > 50 მმ-ზე



ნალექების წლიური ჯამის 200 და მეტი მმ-ით გადაჭარბების

შემთხვევები შემთხვევათა

რიცხვის ცვლილება -1 0 0

გვალვა ისევე, როგორც სხვა რეგიონებისათვის შეფასდა ნალექების სტანდარტიზირებული ინდექსით (SPI). ცხრილში მოყვანილია მკაცრი და ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობათა რიცხვის ცვლილება ორ პერიოდს შორის.

ცხრილი 3.1-4 სხვადასხვა პერიოდის მკაცრი გვალვების საშუალო რაოდენობა პერიოდების მიხედვით

მკაცრი გვალვა (SPI>-1.5)

1 თვიანი 3 თვიანი 6 თვიანი 9 თვიანი 12 თვიანი

1956-1980 26 28 31 27 30 1981-2005 13 9 8 7 7 სხვაობა -13 -19 -23 -20 -23

ცხრილი 3.1-5 სხვადასხვა პერიოდის ექსტრემალური გვალვების საშუალო რაოდენობა პერიოდების მიხედვით

ექსტრემალური გვალვა (SPI>-2.0)


1956-1980 11 18 16 15 14 1981-2005 4 1 1 2 0 სხვაობა -7 -17 -15 -13 -14

ზემოთ აღნიშნული ცხრილებიდან ჩანს როგორც მკაცრი, ისე ექსტრემალური გვალვების ხდომილების ალბათობის შემცირება. განსაკუთრებით შემცირებულია ხანგრძლივი 6 და 12-თვიანი გვალვების ალბათობა, რაც განპირობებული უნდა იყოს ნალექიანობის ზრდის ტენდენციით.


CENN, 2011 33

3.1.5 დანართი: ბორჯომის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -0.3 8.7 18.8 10.0 9.3 1981-2005 -0.1 8.9 19.1 10.6 9.6 სხვაობა 0.2 0.3 0.3 0.6 0.3 ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 5.2 15.6 25.7 17.0 15.9 1981-2005 5.2 16.0 26.0 17.5 16.2 სხვაობა 0.0 0.4 0.3 0.5 0.3 ცხრილი 3. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმი, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 20.8 30.5 37.0 34.0 37.0 1981-2005 19.0 30.5 38.3 32.2 38.3 სხვაობა -1.8 0.0 1.3 -1.8 1.3 ცხრილი 4. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -3.7 3.8 13.6 5.6 4.8 1981-2005 -3.4 4.0 14.0 6.2 5.2 სხვაობა 0.2 0.2 0.4 0.6 0.3 ცხრილი 5. ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -19.9 -14.0 3.2 -10.4 -19.9 1981-2005 -17.2 -15.9 2.3 -8.7 -17.2 სხვაობა 2.7 -1.9 -0.9 1.7 2.7 ცხრილი 6. ნალექების ჯამი, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 127.5 186.6 185.8 171.6 671.8 1981-2005 139.6 182.4 205.4 158.2 685.7 სხვაობა 12.2 -4.2 19.5 -13.4 13.8 ცხრილი 7. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ


CENN, 2011 34

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 34.5 36.5 54.0 47.5 54.0 1981-2005 38.5 34.9 37.6 32.5 38.5 სხვაობა 4.0 -1.6 -16.4 -15.0 -15.5 ცხრილი 8. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 12.1 15.1 19.3 16.7 15.8 1981-2005 10.2 11.7 15.9 12.8 12.6 სხვაობა -1.9 -3.4 -3.3 -3.9 -3.2 ცხრილი 9. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1938-60წწ 0.7 0.9 0.9 0.6 0.8 1961-1992 0.8 0.9 1.0 0.7 0.9 სხვაობა 0.1 0.0 0.1 0.1 0.1 ცხრილი 10. ქარის მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-92წწ 31 29 30 26 31 ცხრილი 11. ქარის საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-92წწ 19.0 15.7 16.5 19.0 17.0 ცხრილი 12. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამით პერიოდში, როცა დღეღამის

მინიმუმი Tmin<0°C (FD0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 1835 535 0 311 2690 1981-2005 1756 463 0 244 2455 სხვაობა -79 -72 0 -67 -235 ცხრილი 13. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი

Tmax<0°C (ID0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 258 11 0 3 274 1981-2005 219 13 0 0 232 სხვაობა -39 2 0 -3 -42


CENN, 2011 35

ცხრილი 14. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>25°C (ცხელ დღეთა რიცხვი SU25)

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 161 1314 269 1746 1981-2005 0 158 1397 364 1919 სხვაობა 0 -3 83 95 173 ცხრილი 15. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>20°C

(ტროპიკული ღამეები TR20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 17 0 18 1981-2005 0 0 33 0 33 სხვაობა 0 0 16 0 15 ცხრილი 16. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥10 მმ (R10) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 68 117 137 119 442 1981-2005 55 87 119 81 341 სხვაობა -13 -30 -18 -38 -101 ცხრილი 17. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥20 მმ (R20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 10 15 38 20 83 1981-2005 5 7 26 9 47 სხვაობა -5 -8 -12 -11 -36 ცხრილი 18. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥50 მმ (R50) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 1 0 1 1981-2005 0 0 0 0 0 სხვაობა 0 0 -1 0 -1 ცხრილი 19. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥90 მმ (R90) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 0 0 0 1981-2005 0 0 0 0 0


CENN, 2011 36

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი სხვაობა 0 0 0 0 0 ცხრილი 20. თოვლის საშუალო სიმაღლე, სმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1911-60წწ 87.0 _ _ _ _ 1961-1992 83.5 _ _ _ _ სხვაობა -3.5 _ _ _ _ ცხრილი 21. თოვლიან დღეთა საშუალო რიცხვი პერიოდში ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1911-60წწ 50 _ _ _ _ 1961-1992 51 _ _ _ _ სხვაობა 1 _ _ _ _


CENN, 2011 37

3.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება 2020–2050 წლებისათვის (ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემები)

3.2.1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილება

კლიმატის ცვლილების სცენარში შეფასებულია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე კლიმატური პარამეტრების ცვლილება 2020-2050 წლების პერიოდისათვის. კლიმატის ცვლილების სცენარი შეფასდა რეგიონალური PRECIS მოდელით, რისთვისაც გამოყენებულ იქნა ECHAM4 გლობალური მოდელი და მსოფლიოს სიცილურ-ეკონომიკური განვითარების ორი (A2, B2) სცენარი. მოდელის დაკალიბრება მოხდა ბორჯომის მეტეოსადგურის რეალური დაკვირვებების მონაცემებით. დაკალიბრების მეთოდოლოგია იხილეთ დანართი 5. ნახაზზე 3.2-1 წარმოდგენილია საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების ჯამების 30-წლიანი დაკვირვების საშუალო მნიშვნელობები თვითოეული თვისათვის და იგივე პარამეტრების მნიშვნელობები გამოთვლილი ECHAM4 და HADCM3 მოდელებით.

naleqebis jami

0.020.040.060.080.0

100.0120.0140.0160.0180.0200.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

hadcm

echam

obs

‐15.0

‐10.0

‐5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

hadcm

echam

obs

saSualo temperatura

ნახ. 3.2-1 საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების ჯამებისის 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები (ბორჯომი, 0 C, მმ)

ბორჯომის მეტეოსადგურის დაკვირვებებისა და მოდელის მიერ გამოთვლილი იგივე კლიმატური პატამეტრების შედარებისას ჩანს, რომ ECHAM4 მოდელით დათვლილი საშუალო ტემპერატურები IV-X თვეებისათვის შედარებით კარგ თანხვედრაშია დაკვირვებებთან. დანარჩენ თვეებს ორივე მოდელი ფაქტიურად ამახინჯებს. ECHAM4 მოდელით დათვლილი ნალექები ყველა თვისათვის უფრო მაღალია ვიდრე დაკვირვირვების მონაცემები, ხოლო VIII-XII თვეებისათვის HADCM3 შედარებით ახლოა დაკვირვებულ მონაცემებთან. ორივე გლობალური მოდელის დაკალიბრების შედეგები წარმოდგენილია ნახაზებზე 3.2-2, 3.


CENN, 2011 38

naleqebis validacia HADCM

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

naleqebis validacia ECHAM

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

ნახ. 3.2-2 ნალექების თვის ჯამების 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები სამი სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (ბორჯომი, მმ)

temperaturis validacia HADCM

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

temperaturis validacia ECHAM

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

ნახ. 3.2-3 საშუალო თვიური ტემპერატურის 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები სამი სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (ბორჯომი, 0 C)

მოდელის შედეგების დაკალიბრების საუკეთესო მეთოდის შესარჩევად გამოყენებულ იქნა შემდეგი კრიტერიუმები: საშუალო მნიშვნელობა, საშუალო ცდომილება და მაქსიმალური ცდომილება, რომელთა ანალიზის მიხედვითაც გამოტანილი იქნა საბოლოო დასკვნა: ორივე მოდელისათვის (ECHAM4, HaDCM3) დაკალიბრების ყველაზე კარგი საშუალება სხვაობის მეთოდია (იხ. დანართი 5). მიუხედავად იმისა, რომ კორელაციური კავშირი პროგნოზსა და დაკვირვებას შორის ორივე მოდელის შემთხვევაში საკმაოდ მაღალია (≈0.9). კორელაციური მეთოდით (იხ. დანართი 5) დაკალიბრებული მოდელის მნიშვნელობები არც ისე კარგ თანხვედრაშია დაკვირვების მონაცმებთან. რაც შეეხება ფარდობის მეთოდს ზოგიერთი თვისათვის მისი საშუალებით ჩატარებული კალიბრების შედეგად მიღებული მნიშვნელობები საკმაოდ ახლოსაა რეალური დაკვირვების მნიშვნელობებთან. სადაც ეს ფარდობა მაღალია დაკალიბრება შეუძლებელი ხდება (არავალიდურ მნიშვნელობებს იძლევა). ამდენად მომავლის სცენარის აგებისას გამოყენებული იქნება დაკალიბრების სხვაობითი მეთოდი.


CENN, 2011 39

ქვემოთ განხილულია ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის მოდელირებული (ECHAM4, A2,B2) კლიმატური პარამეტრების ცვლილების სცენარები.

saSualo temperatura0C

-5

0

5

10

15

20

25


1956-80ww

1981-20052020-50 B22020-50 A2

ნახ. 3.2-4 ტემპერატურის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი, 0 C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 3.2-4.-ის მიხედვით, საშუალო წლიური ტემპერატურა, ორივე სცენარის თანახმად, იზრდება ყველა სეზონში. ეს ტენდენცია დაკვირვების ორ პერიოდს შორისაც იქნა გამოვლენილი, მაგრამ ტემპერატურის ნაზრდი გაცილებით მცირე იყო. სეზონური ტემპერატურა ყველაზე მკვეთრად შემოდგომაზე მატულობს (≈3.40C). აღსანიშნავია, რომ ყველაზე ნაკლებად იზრდება გაზაფხულის ტემპერატურის საშულო მნიშვნელობა. ზამთარსა და ზაფხულში ეს სიდიდე დაახლოებით 3 გრადუსის ტოლია. (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 1.).

საშუალო მაქსიმუმი. ნახაზი 3.2-5 აჩვენებს, რომ ამ პარამეტრის მნიშვნელობა ყველაზე მეტად იზრდება ზამთარში, სადაც დაკვირვების მთელ მანძილზე ცვლილების ტრენდი არ ვლინდებოდა. ყველა დანარჩენ სეზონზე ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმი იზრდება დაახლოებით 20C-ით და აგრძელებს დაკვირვების უკანასკნელ პერიოდში გამოვლენილ უმნიშვნელო დათბობას. შედეგად ამ პარამეტრის წლიური მნიშვნელობა 2-2,5 0C-ით იმატებს B2 და A2 სცენარების მიხედვით (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 2).


CENN, 2011 40

saSualo maqsimaluri temperatura 0C

0

5

10

15

20

25

30

35


1956-80ww1981-20052020-50 B22020-50 A2

ნახ. 3.2-5 საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით

მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი, 0 C)

saSualo minimaluri temperatura 0C

-5

0

5

10

15

20


1956-80ww

1981-20052020-50 B22020-50 A2

ნახ. 3.2-6 საშუალო მინიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ. პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი, 0 C)

ტემპერატურის საშუალო მინიმუმი, ორივე სცენარის მიხედვით, დაკვირვების ორ პერიოდის შორის გამოვლენილ მატების ტენდენციას აგრძელებს. გაზაფხულსა და ზაფხულში ტემპერატურის საშუალო მინიმუმის ნაზარდი, ორივე სცენარის მიხედვით, თითქმის ერთნაირია. შემოდგომასა და ზამთარში კი B2 სცენარი უფრო ინტენსიურ დათბობას აჩვენებს. ამიტომ ტემპერატურის საშუალო მინიმუმის წლიური მნიშვნელობა B2 სცენარით 0.5 გრადუსით უფრო მეტად იზრდება ვიდრე A2 სცენარით. (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 3).


CENN, 2011 41

naleqebis jami, mm

0

100

200

300

400

500

600

700

800


1956-80ww

1981-20052020-50 B22020-50 A2

ნახ. 3.2-7 ნალექების სეზონური და წლიური ჯამების ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-

1980, 1981-2005წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი,მმ)

ნალექების წლიური ჯამი ოდნავ იზრდება ზამთრისა და შემოდგომის სეზონებზე უმნიშვნელო მომატების ხარჯზე. დანარჩენ ორ სეზონზე (გაზაფხული და ზაფხული) ნალექების ჯამები ფაქტიურად უცვლელია (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 4).

naleqebis dRe-Ramuri maqsimumi

0

10

20

30

40

50

60

70


1956-80ww

1981-2005

2020-50 A2

ნახ. 3.2-8 დღე-ღამის განმავლობაში მოსული მაქსიმალური ნალექების

სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ. პერიოდებისათვის და A2 სცენარით დათვლილი მნიშვნელობები 2020-50

წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი, მმ). (ამ პარამეტრის გამოსათვლელად საჭიროა ნალექების დრიური მნიშვნელობები, რომლებიც გამოთვლილია მხოლოდ A2 სცენარით)

დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური მნიშვნელობა, ზამთრის გარდა, იზრდება ყველა სეზონზე (ნახ. 3.2-9.) და აჭარბებს წინა დაკვირვების ორივე პერიოდს, მიუხედავად იმისა, რომ დაკვირვების მეორე პერიოდში კლება იყო. ამ პარამეტრის აბსოლუტური მაქსიმალური მნიშვნელობა დაკვირვების პირველ პერიოდში ზაფხულში აღინიშნებოდა (54 მმ). სცენარის თანახმადა, დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური მნიშვნელობა კვლავ ამ სეზონზე იქნება მოსალოდნელი (59.9 მმ). (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 5).


CENN, 2011 42

ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის საშუალო მნიშვნელობა მცირედ იკლებს. ზამთარსა და ზაფხულში ეს პარამეტრი განაგრძობს აქამდე დაკვირვებული მნიშველობის (დაახლოებით 15%-იან) კლებას. გაზაფხულსა და შემოდგომაზე დაკვირვების მონაცემებით გამოვლენილ კლებას სცენარის მიხედვით მომავალში ზრდა მოჰყვება, რასაც უფრო მკვეთრი ხასიათი შემოდგომაზე ექნება (იხ. თავი 3.2.4, ცხრილი 6).

naleqebis dRe_dRamuri maqsimumebis

saSualo, mm

0

5

10

15

20

25


1956-80ww

1981-2005

2020-50 A2

ნახ. 3.2-9 დღე-ღამური მაქსიმალური ნალექების საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ.პერიოდებისათვის და A2 სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (ბორჯომი, მმ) (ამ პარამეტრის

გამოსათვლელად საჭიროა ნალექების დრიური მნიშვნელობები, რომლებიც გამოთვლილია მხოლოდ A2 სცენარით)

qaris saSualo siCqare, m/wm

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2


1956-80ww

1981-2005

2020-50 A2

ნახ. 3.2-10 ქარის სიჩქარის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ. პერიოდებისათვის და A2 სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ. პერიოდისათვის (ბორჯომი, მ/წმ)

ქარის სიჩქარე ზამთარში დაკვირვების უკანასკნელი პერიოდის ზრდის შემდეგ უცვლელი რჩება, გაზაფხულზე იგი მცირედ (0.1 მ/წმ-ით) იმატებს, ზაფხულსა და შემოდგომაზე კი არ იცვლება. ქარის სიჩქარის წლიური საშულო მნიშვნელობა სცენარის თანახმად იგივე რჩება, რაც 1981-2005 წწ. პერიოდისათვის იყო დამახასიატებელი.


CENN, 2011 43

სეზონებისთვის მომავლის სცენარების ანალიზი ძირითადად ეყრდნობა A2 სცენარის შედეგებს, რადგან ამ სცენარისთვის დათვლილია ექსტრემალური ინდექსებიც, რომლებიც კიდევ უფრო აზუსტებენ ცვლილებების ხასიათს. ექსტრემალური ინდექსების დათვლა ვერ მოხერხდა B2 სცენარისათვის, რადგან ამ სცენარისათვის არ არის გამოთვლილი ყოველდღიური ექსტრემუმები.

ზამთარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტში, განხილული მასალის თანახმად, მომავალი 2020-2050 წლების პერიოდში უკანასკნელ 25 წელთან შედარებით მნიშვნელოვნად თბილი იქნება. საშულო ტემპერატურა უარყოფითი მნიშვნელობიდან 3 გრადუსამდე იზრდება. მატულობს ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმი და მინიმუმი. განსაკუთრებით მაღალია მაქსიმალური ტემპერატურის ნაზარდი A2 სცენარის მიხედვით. ყინვიანი ღამეებისა (FD0) და ყინვიანი დღეების (ID0) ინდექსები პირველ პერიოდთან შედარებით მოიკლებს შესაბამისად 237 და 91 დღით. თუმცა ასეთი შემთხვევების რაოდენობა კვლავ საკმაოდ დიდი იქნება და ყოველი მესამე დღე იქნება ყინვიანი. ცხელ დღეთა (SU25) რიცხვი, რომელიც დაკვირვების მთელ პერიოდში არ აღნიშნულა, სცენარის თანახმად 1-ის ტოლია, ანუ მისი მოხდენის ალბათობა ძლიან მცირეა. ნალექების ჯამი მომავალში განაგრძობს 5% -იან მატებას. ზამთარში შემცირდება იმ დღეთა რიცხვი როცა ნალექი 10, 20 და 50 მმ-ზე მეტია. შემცირდება დღე-ღამეში მოსული ნალექის მაქსიმალური რაოდენობაც. შეიძლება ითქვას, რომ ზამთარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტში დაახლოებით 30C-ით თბილი იქნება. ნალექების სეზონური ჯამი გაიზრდება მცირენალექიან (>10მმ) დღეთა რიცხვის ზრდის ხარჯზე.

გაზაფხულზე ტემპერატურის სამივე განხილული პარამეტრი განიცდის დათბობას, მაგრამ უფრო ნაკლებად ვიდრე ზამთარში. საშუალო და საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურები დაახლოებით 20C–ით მოიმატებს, ხოლო მინიმალური – 1.50C-ით. ამას ექსტრემალური ინდექსებიც აჩვენებს. ყინვიანი ღამეების (ID0) რიცხვი 1981-2005 პერიოდის ხდომილებათა რიცხვს აღემატება, თუმცა უფრო ნაკლებია ვიდრე პირველ პერიოდში. ყინვიანი დღეები (FD0) კი ამ სეზონზე საერთოდ აღარ იქნება. მნიშვნელოვნ მატებას (185 დღ. 60%) აჩვენებს ცხელ დღეთა (SU25) რიცხვი. ნალექების სეზონური ჯამი შემცირდება. გაიზრდება სეზონის მანძილზე დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა და მისი საშუალო მნიშვნელობაც. დღეთა რიცხვი 10 მმ-ზე მეტი ნალექით შემცირდება, ხოლო 20 მმ ზე მეტი თითქმის უცვლელი დარჩება, ექსტრემალური (50 მმ) ნალექის რისკი ამ სეზონზე არ დაიკვირვებოდა და არც მომავალშია მოსალოდნელი. მაშასადამე, გაზაფხული იქნება უფრო თბილი და ნაკლებნალექიანი.

ზაფხულში ტემპერატურის სამივე პარამეტრი საშუალოდ 30C-ით გაიზრდება. ზაფხულის ცხელი დღეების (SU25) რაოდენობა საშუალოდ 31 დღით, ხოლო ტროპიკული ღამეების (TR20) რიცხვი 6 დღით მოიმატებს. ნალექების სეზონური ჯამი მცირდება ორივე სცენარით (უფრო მეტად კი A2 სცენარით). ზაფხულის სეზონზე მატულობს იმ დღეთა რაოდენობა, როცა ერთ დღეში მოსული მაქსიმალური ნალექების რაოდენობა 10 მმ-ზე მეტია. მაგრამ უფრო მაღალნალექიან (20 მმ, 25 მმ, 50 მმ, 90მმ) დღეთა რიცხვი არ იცვლება. ერთ დღეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა უმნიშვნელოდ მატულობს და მთელი წლის მაქსიმუმს წარმოადგენს. ამასთანავე, ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო რაოდენობა უცვლელი რჩება. შემოდგომაზე, ფაქტიური დაკვირვებით, ტემპერატურის სამივე მაჩვენებელი მცირედ მატულობდა. მომავალში, B2 სცენარით, ამ მატებას გაცილებით მკვეთრი ხასიათი ექნება, ხოლო A2 სცენარით ეს ნაზრდი 20C-ს არ აღემატება. ექსტრემალური ინდექსები აჩვენებს, რომ სავარაუდოდ ცხელ დღეთა (SU25) რიცხვი გაიზრდება 79-ით. ტროპიკულ ღამეებს


CENN, 2011 44

(TR20), რომლებიც ამ სეზონზე საერთოდ არ დაიკვირვებოდა, მომავალში ექნება ადგილი. თუმცა, ამავე დროს, იქნება ყინვიანი დღეებიც. ნალექების სეზონური ჯამის დაკვირებულ შემცირებას ეთანხმება B2 სცენარი, ხოლო A2 სცენარი მიხედვით ნალექების ჯამი მოიმატებს. გაიზრდება დღე-ღამეში მოსული მაქსიმალური ნალექები და ამ პარამეტრის გასაშუალოებული სიდიდეებიც. ყველაზე მეტად 10 მმ-ზე მეტი ნალექიანი დღეების რაოდენობა, შედარებით ნაკლებად – 20 და 50 მმ-ზე მეტი ნალეიანი დღეებისა. ასევე გაიზრდება თავსხმა ნალექების რაოდენობა და შესაბამისად, მეწყერების რისკი.

3.2.2 ექსტრემალური ინდექსები

ნალექების ჯამისა და მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურის ყოველდღიური მონაცემებით გამოთვლილი იქნა ექსტრემალური კლიმატური ინდექსები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის. ინდექსების აღწერა და მათი გამოთვლის მეთოდოლოგია იდენტურია ფაქტიური მონაცემებით ჩატარებული ესტრემალური ინდექსების გამოთვლისა (იხ. დანართი 2). ცხრილში 3.2-1. მოცემულია ექსტრემალური ინდექსების საშუალო 30 წლიური მნიშვნელობების ცვლილება საბაზისო (1960-90წწ) და საპროგნოზო (2020-50წწ) პერიოდებს შორის. ცხრილი 3.2-1 ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი

აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 30 წლიან პერიოდს შორის (1960-90 და 2020-50წწ)

ექსტრემალური ინდექსი

ტრენდის კოეფიციენტი

ცვლილება ექსტრემალური ინდექსი

ტრენდის კოეფიციენტ

ი

ცვლილება

tr20 (დღ. რ.)* 0.184 339 rx1day (მმ) 0.019 59.1 fd0 (დღ. რ.) -0.373 -694 rx5day (მმ) 0.151 291.7 su25 (დღ. რ.) 0.497 882 sdii (მმ/დღე) -0.016 -31.1 id0 (დღ. რ.) -0.105 -209 r10mm (დღ. რ.) -0.046 -110 gsl (პ.ხ)** 0.401 746 r20mm (დღ. რ.) -0.007 -14 wsdi (პ.ხ) 0.497 934 R25mm (დღ. რ.) -0.006 -10 csdi (პ.ხ) -0.035 -69 cdd (პ.ხ) -0.076 -120 dtr (0C) -0.002 -4 cwd (პ.ხ) 0.021 39

* დღ. რ. – დღეთა რიცხვი ** პ.ხ – პერიოდის ხანგრძლივობა

თავი 3.2.4-ის ცხრილების მიხედვით, ყინვიან ღამეთა (FD0) რიცხვი შემოდგომასა და გაზაფხულზე დაახლოებით 60 დღით შემცირდება. მოსალოდნელია ყინვიანი ღამეების (ID0) ერთეული შემთხვევები ზამთარსა და შემოდგომაზე, რაც შეამცირებს გაზაფხულის წაყინვების ალბათობას. ცხელი დღეების (SU25) რიცხვი ყველა სეზონზე მატულობს, ძირითადად, ხდება ზაფხულის სეზონის (84%-ზე მეტი) ხარჯზე. გაზაფხულზე ასეთი დღეების რაოდენობა უფრო მეტია, ვიდრე შემოდგომაზე. ტროპიკული ღამეების TR20 შემთხვევები ზაფხულის გარდა შემოდგომაზეც დაფიქსირდება.


CENN, 2011 45


ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ბორჯომის მუნიციპალიტეტისავის ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს, რომ 1 დღეში მოსული ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა(RX1DAY), ისევე როგორც თანმიმდევრობით 5 დღის განმავლობაში მოსული ნალექი (RX5DAY) გაიზრდება. ამასთან ერთად, დღეთა რიცხვი, როცა ნალექების დღიური ჯამი მეტია 10 და 20 მმ-ზე, 1960-1990 პერიოდთან შედარებით მცირდება. მცირედ იზრდება დღეები დღეების რიცხვი ნალექების ექსტრემალური (<50მმ) რაოდენობით და უწყვეტად ნალექიანი პერიოდები (CWD). ექსტრემალური ინდექსის (SDII) შემცირება აჩვენებს, რომ მცირდება ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვთან წლის განმავლობაში. წლიურად იზრდება ნალექიან დღეთა რიცხვი და ნალექების ჯამიც იმგვარად, რომ საშუალოდ ერთ დღეზე მოსული ნალექების რაოდენობა შემცირებულია. ბორჯომის მუნიციპალიტეტი არ არის უხვნალექიანი. დღის განმავლობაში 90 მმ-ზე მეტი ნალექი არ დაკვირვებულა და არც სცენარის მიხედვითაა მოსალოდნელი. სცენარის მიხედვით ღვარცოფსაშიში დღეების რაოდენობა, 50 მმ-ზე მეტი ნალექით მომატებულია წელიწადში საშუალოდ 0.1 დღით, დღეთა რიცხვის საშუალო მნიშვნელობა საბაზისო პერიოდსა და მომავლის სცენარს შორის გაზრდილია 3 დღით (თავი 3.2.4, ცხრილები 12-15).

ცხრილი 3.2-2 ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების

რაოდენობის ცვლილება 2020-2050 წლებისათვის


დღეღამურად მოსული ნალექების ჯამი > 50 მმ-ზე

დღეღამურად მოსული ნალექების

ჯამი > 90 მმ-ზე

ნალექების წლიური ჯამის

200 და მეტი მმ-ით შემთხვევები

შემთხვევათა რიცხვის ცვლილება

3 0 -1

ცხრილი 3.2-2. და თავი 3.2.4-ის ცხრილი 14 აჩვენებს, რომ ექსტრემალური ღვარცოფის რისკი ბორჯომის მუნიციპალიტეტში მოიმატებს, თუმცა ასეთი შემთხვევების რიცხვი მცირეა და შესაბამისად რისკი დაბალია, ხოლო ნალექთა წლიური ჯამის 200 მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების კრიტერიუმია, დაკვირვების საბაზისო პერიოდში (1960-90) პერიოდში მხოლოდ ორჯერ დაფიქსირდა სცენარის მიხედვით კი ასეთი შემთხვევების რიცხვი ერთია. გვალვა შეფასდა ნალექების სტანდარტიზირებული ინდექსით (SPI) (დანართი 3). ცხრილებში 3.2-3,4. მოყვანილია მკაცრი და ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობათა რიცხვი განხილული სამივე პერიოდს შორის.

ცხრილი 3.2-3 ხვადასხვა ხანგრძლივობის “მკაცრი გვალვების” განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში



1957-1981 26 28 31 27 30


CENN, 2011 46



1982-2006 13 9 8 7 7

2020-2050 28 30 27 19 18

ცხრილი 3.2-4 სხვადასხვა ხანგრძლივობის “ექსტრემალური გვალვების” განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში

ექსტრემალური გვალვა (SPI>-2)


1957-1981 11 18 16 15 14

1982-2006 4 1 1 2 0

2020-2050 7 12 13 9 4

ცხრილის 5.2-3 თანახმად 1 და 3-თვიანი მკაცრი გვლვების რიცხვი 2020-50 წლებში დაახლოებით იმდენივეა როგორც 1957-1981 პერიოდში. 9 და 12-თვიანი გვალვების რიცხვი კი იკლებს. ასევე შემცირებულია ყველა მასშტაბის ექსტრემალური გვალვების ხდომილებათა რიცხვი. 1981-2005 პერიოდთან შედარებით სცენარით პროგნოზირებული გვალვების რიცხვი მეტია. ამდენად ბორჯომის მუნიციპალიტეტის აღნიშნულ ზონაში გვალვების რისკი მცირდება.


CENN, 2011 47

3.2.4 დანართი: ბორჯომის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და პროგნოზირებული მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -0.3 8.7 18.8 10.0 9.3 1981-2005 -0.1 8.9 19.1 10.6 9.6 2020-50 B2

3.1 9.8 21.4 13.7 11.3

2020-50 A2

3.0 10.7 22.0 12.5 12.0

ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 5.2 15.6 25.7 17.0 15.9 1981-2005 5.2 16.0 26.0 17.5 16.2 2020-50 B2 8.6 17.9 28.9 19.6 18.7 2020-50 A2 6.8 17.6 28.3 18.8 17.9 ცხრილი 3. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -3.7 3.8 13.6 5.6 4.8 1981-2005 -3.4 4.0 14.0 6.2 5.2 2020-50 B2

-0.2 5.6 16.7 8.1 7.5

2020-50 A2

-1.5 5.5 16.4 7.5 7.0

ცხრილი 4. ნალექების ჯამი, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 127.5 186.6 185.8 171.6 671.8 1981-2005 139.6 182.4 205.4 158.2 685.7 2020-50 B2

148.9 176.3 181.8 145.7 656.6

2020-50 A2

151.6 176.4 187.1 197.0 711.6


CENN, 2011 48

ცხრილი 5. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ ზამთა

რი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

1956-80წწ 34.5 36.5 54.0 47.5 54.0 1981-2005 38.5 34.9 37.6 32.5 38.5 2020-50 28.3 46.1 59.9 54.3 59.9 ცხრილი 6. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 12.1 15.1 19.3 16.7 15.8 1981-2005 10.2 11.7 15.9 12.8 12.6 2020-50 8.7 14.6 14.2 18.0 13.8 ცხრილი 7. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1938-60წწ 0.7 0.9 0.9 0.6 0.8 1961-1992 0.8 0.9 1.0 0.7 0.9 2020-50 0.8 1.0 1.0 0.7 0.9 ცხრილი 8. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამით პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი

Tmin<0°C (FD0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 1835 535 0 311 2690 1981-2005 1756 463 0 244 2455 2020-50 1598 485 0 286 2420 ცხრილი 9. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax<0°C (ID0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 258 11 0 3 274 1981-2005 219 13 0 0 232 2020-50 167 0 0 3 170 ცხრილი 10. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>25°C (ცხელ

დღეთა რიცხვი SU25) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 161 1314 269 1746 1981-2005 0 158 1397 364 1919 2020-50 1 343 2062 443 2849


CENN, 2011 49

ცხრილი 11. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>20°C

(ტროპიკული ღამეები TR20) ზამთ

არი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

1956-80წწ 0 0 17 0 18 1981-2005 0 0 33 0 33 2020-50 0 0 212 7 219 ცხრილი 12. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების რაოდენობა≥10 მმ

(R10)~ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 68 117 137 119 442 1981-2005 55 87 119 81 341 2020-50 61 67 144 174 447 ცხრილი 13. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥20 მმ (R20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 10 15 38 20 83 1981-2005 5 7 26 9 47 2020-50 2 8 26 44 80 ცხრილი 14. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების


რაოდენობა≥90 მმ (R90) ზამთა

რი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

1956-80წწ 0 0 0 0 0 1981-2005 0 0 0 0 0 2020-50 0 0 0 0 0


CENN, 2011 50

3.3 კლიმატის მიმდინარე ცვლილება ბორჯომის მუნიციპალიტეტში (აბასთუმბის მეტეოსადგურის მონაცემებით)

3.3.1 მრავალწლიური კლიმატური მახასიათებლები

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის იმ ნაწილის დახასიათება, რომელიც ზ.დ. 1,300–1,400 მ-ზე მაღლა მდებარეობს და რომელსაც არ ფარავს ბორჯომის მეტეოსადგური, მოხდა აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემების მიხედვით.

აბსთუმნის მეტეოსადგური მდებარეობს მესხეთის ქედის სამხრეთ ფერდობზე, ზ.დ. 1265 მ სიმაღლეზე. აბასთუმნის მტეოსადგურის მონაცემების მიხედვით, ზ.დ. 1,300-1,400 მ სიმაღლეზე მაღლა მდებარე მთათა კალთებისათვის დამახასიათებელია ზომიერად მშრალი ჰავა ზომიერად თბილი ზაფხულით, რბილი და მზიანი ზამთრით. 1884-1960 წწ. პერიოდის მონაცემებზე დაყრდნობით, ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა უდრის 6.40C-ს, იანვრის საშუალო ტემარატურა – -5.40C-ს, აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურა – -320C-ს, აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა – 370C–ს. ამ ზონაში ატმოსფერული ნალექების რაოდენობა წელიწადში 594-688 მმ საზღვრებში ცვალებადობს. ნალექების მაქსიმუმი ივნისშია (99 მმ), მინიმუმი –მარტში (39 მმ). თოვლის საბურველი დეკემბრის დასაწყისიდან მარტის მეორე ნახევრამდეა. აღნიშნულ ზონაში გაბატონებულია ჩრდილოეთის ქარი. ქარის საშუალო სიჩქარე 1940-1960 წწ. მონაცემებით 0.6 მ/წმ-ს შეადგენს.

3.3.2 დაკვირვების მონაცემთა ბაზა და მიმდინარე ცვლილებების შეფასების მეთოდოლოგია

აბასთუმნის მეტეოსადგურის დაკვირვების პერიოდი (1956-2005), მეტეოროლოგიური ელემენტები (ტემპერატურა, ნალექები, ქარი) და კვლევის მეთოდი იდენტურია იმისა, რაც გამოყენებულ იქნა სხვა მუნიციპალიტეტებში (იხ. ხელვაჩაური).

3.3.3 მიღებული შედეგების ანალიზი

ნახხაზებზე 3.3-1,2,3,4,5 წარმოდგენილია ორი 25-წლიანი პერიოდის გასაშუალოებული მონაცემები სხვადასხვა კლიმატური პარამეტრებისათვის.

saSualo temperatura

‐5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0


1956‐19801981‐2005


CENN, 2011 51

ნახ. 3.3-1 25-წლიანი საშუალო ტემპერატურის წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (აბასთუმანი, 0C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 3.3-1-დან ჩანს, რომ ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზემოთ აღნიშნულ ზონაში საშუალო წლიური ტემპერატურა ოდნავ მომატებულია (+0.30C). დათბობა დაიკვირვება ყველა სეზონზე, განსაკუთრებით კი, წლის მეორე ნახევარში (+0.40C) (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 1), რაც მთელი განხილული პერიოდისათვის წრფივი ტრენდებითაც დასტურდება. ყველაზე მეტად დათბობა აღინიშნება ზაფხული-შემოდგომის სეზონებზე. რაიმე სერიოზული ცვლილება, ამ ორ 25-წლიან პერიოდში, აღნიშნულ ზონაში არ დაიკვირვება, რასაც ადასტურებს ტრენდიც, რომლის დახრის კუთხე თუმცა დადებითია, მაგრამ მცირეა (+0.01).

temperaturis absoluturi minimumi

‐25.0

‐20.0

‐15.0

‐10.0

‐5.0

0.0


1956‐19801981‐2005

temperaturis absoluturi maqsimumi

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.3-2 25-წლიანი პერიოდის ტემპერატურების აბსოლუტური მაქსიმუმისა და აბსოლუტური მინიმუმის წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (აბასთუმანი, 0C)

აბსოლუტური მაქსიმუმი. აბსოლუტური მაქსიმუმის გაზრდა ბოლო 25-წლიან პერიოდში დაფიქსირდა მხოლოდ ზაფხულში (+20C-ით) (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 3). განხილული პერიოდის (1956-2005 წ.წ.) განმავლობაში აღნიშნული პარამეტრი, გარდა გაზაფხულისა, ხასიათდება აღმავალი წრფივი ტრენდით. ყველაზე მდგრადი ტრენდი ზაფხულისათვის გამოვლინდა. აბსოლუტური მინიმუმი. აბსოლუტური მინიმუმის აგრილება მეორე 25-წლიან პერიოდში აღინიშნა მხოლოდ გაზაფხულზე. დანარჩენ სეზონზე და წლიურად ეს პარამეტრი დათბა. ყველაზე მდგრადი დათბობა როგორც წრფივი ტრენდების, ასევე ორ 25-წლიან პერიოდს შორის სხვაობის (+2.50C) მიხედვით, შემოდგომაზე გამოვლინდა, ხოლო აგრილება – ზაფხულში (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 5).


CENN, 2011 52


‐10.0

‐8.0

‐6.0

‐4.0

‐2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0


1956‐19801981‐2005


0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.3-3 საშუალო მაქსიმალური და საშუალო მინიმალური ტემპერატურების წლიური და სეზონური მნიშვნელობები (25-წლიანი პერიოდებისათვის) (აბასთუმანი, 0C)

საშუალო მაქსიმუმი. ნახაზი 3.3-3-ის მიხედვით, საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა ორ პერიოდს შორის ყველა სეზონზე მომატებულია (საშუალოდ წლის განმავლობაში 0.20C). ყველაზე მეტად დამთბარია გაზაფხული და ზაფხული (+0.30C) (იხ. თავი 3.1.5, ცხრილი 2). ასეთი ცვლილებები დასტურდება წრფივი ტრენდების კოეფიციენტებითაც. საშუალო მინიმუმი, ისევე როგორც საშუალო მაქსიმუმი, +0.20C-ით არის გაზრდილი, თუმცა შედარებით გამოკვეთილია ზაფხულის ტემპერატურის აწევა (+0.60C), ხოლო გაზაფხულზე მინიმალური ტემპერატურის ცვლილება ორ 25-წლიან პერიოდს შორის არ აღინიშნება (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 4). იგივე სურათი მთელი პერიოდისათვის დამახასიათებელია წრფივი ტრენდების მიხედვითაც. აქაც ყველაზე მდგრადია ზაფხულის მინიმუმების აწევის ტენდენცია. ჯამური ნალექები ბორჯომის მუნიციპალიტეტის აღნიშნულ ზონაში წლის მეორე ნახევარში მატებას აჩვენებს, რაც ზამთრის პერიოდში ნაწილობრივ ნალექების რაოდენობის შემცირებით კომპენსირდება. გაზაფხულზე სეზონური ჯამები ორ განხილულ პერიოდს შორის თითქმის არ იცვლება. წლიური ჯამებისთვის მატება მხოლოდ 2%-ს შეადგენს (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 6). ნალექების ცვლილების ასეთი რეჟიმი დასტურდება მთელი პერიოდისათვის აგებული წრფივი ტრენდებითაც. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ აბასთუმანში ნალექების წლიური მსვლელობის პიკები ისედაც ზაფხულის სეზონზე (ივნისში) მოდის. ე.ი. ნალექების მომატება ხდება პიკურ სეზონზე.


CENN, 2011 53


0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0


1956‐19801981‐2005

naleqebis dReRamuri maqsimumi

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0


1956‐19801981‐2005

naleqebis jami

0

100

200

300

400

500

600

700


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.3-4 ნალექების ჯამი და დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა წლისა და სეზონების მიხედვით (აბასთუმანი, მმ)

დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალურ მნიშვნელობა. მეორე 25-წლიან პერიოდში სეზონური აბსოლუტური მნიშვნელობების მატება მხოლოდ ზამთრის სეზონზე აღნიშნა და ისიც უმნიშვნელოდ (1.6 მმ, 4%). წრფივი მიახლოების კოეფიციენტები კი სეზონების მიხედვით (გარდა ზამთრისა) დღეღამური მაქსიმალური ნალექების რაოდენობის ზრდას აჩვენებს, თანაც ყველაზე მნიშვნელოვნად ისევ ზაფხულის პერიოდში. ამასვე ადასტურებს ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო სიდიდეების ცვლილების ხასიათი. სხვაობის მეთოდით წლის განმავლობაში ამ პარამეტრის მატება (0.7 მმ-ით) განპირობებულია ზაფხულისა და შემოდგომის სეზონებზე დადებითი ნაზრდებით (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 7, 8). ქარის საშუალო სიჩქარის საშუალო წლიური მნიშვნელობა აღნიშნულ ზონაში ორ პერიოდს შორის ფაქტიურად შეცვლილი არ არის. ძალიან უმნიშვნელო ზრდა შემოდგომა-ზამთრის პერიოდში კომპენსირებულია გაზაფხულსა და ზაფხულში ქარის სიჩქარის შემცირებით (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 9). თუმცა აღსანიშნავია, რომ 1956-2005 წწ. პერიოდისათვის აგებული წრფივი ტრენდები აღმავალია ყველა სეზონისა და ასევე, წლიური საშუალოებისათვის. ამ პარამეტრის ზრდის ტენდენცია ყველაზე საიმედოა შემოდგომის სეზონზე.


CENN, 2011 54

qaris saSualo siCqare

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1.0


1956‐19801981‐2005

qaris maqsimaluri siCqare

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0


1956‐19801981‐2005

qaris saSualo maqsimaluri siCqare

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0


1956‐19801981‐2005

ნახ. 3.3-5 ქარის საშუალო, მაქსიმალური და საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე სეზონებისა და წლის მიხედვით (აბასთუმანი, მ/წმ )

რაც შეეხება მაქსიმალური სიჩქარის ქარებს, ორ პერიოდს შორის მაქსიმალური დაქროლვის სიდიდეები უმნიშვნელოდ განსხვავდება (1-2 მ/წმ-ით), ხოლო საშუალო მაქსიმალური სიჩქარეები ყველა სეზონზე მომატებულია 3-4 მ/წმ-ით (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილები 10, 11). წრფივი ტრენდების თანახმად, შეიძლება ითქვას, რომ სახეზე გვაქვს ქარის, როგორც მაქსიმალური, ისე საშუალო მაქსიმალური სიჩქარის ზრდის ტენდენცია. დადებითი ტრენდები განსაკუთრებით საიმედოა ზაფხულის და შემოდგომის სეზონებისათვის. ცხრილი 3.3-1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილების წრფივი ტრენდის დახრის

კუთხეები (უარყოფითი სიდიდეები ცვლილების უარყოფით ხასიათს აღწერს)

პარამეტრი

საშ.


ურა,

0 C

საშ.

მაქსი

მალური


ურა,

0C


ურის

აბს

. მაქსიმ

უმი

, 0C

საშ.

მინ

იმალ

ური


ურა,

0C


ურის

აბს

. მი

ნიმუ

მი, 0

C


რაო

დენობა


დღეღ

ამური

მაქსიმ

ალური

რაო

დენობა

ზამთარი 0.0032 0.0018 0.0071 0.0013 -0.0116 -0.3189

-0.0358

გაზაფხული 0.0094 0.0164 -0.0070 0.0050 0.0024 0.0436 0.0497 ზაფხული 0.0184 0.0209 0.0135 0.0234 -0.0138 0.6259 0.1255 შემოდგომა 0.0215 0.0121 0.0095 0.0193 0.0296 0.5372 0.0548 წელი 0.0136 0.0138 0.0134 0.0127 -0.0047 0.7507 0.0353


CENN, 2011 55

ზამთარი, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ამ ზონაში, ბოლო 25 წლის მონაცემებზე დაყრდნობით, წინა 25 წელთან შედარებით მცირედ არის დამთბარი. მომატებულია ჰაერის ტემპერატურის ფაქტიურად ყველა პარამეტრი (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმუმი, საშუალო მინიმუმი, აბსოლუტური მინიმუმი). დათბობა უფრო მეტად გამოვლენილია მინიმუმების მიხედვით. 13 შემთხვევით გაზრდილია ყინვიან ღამეთა (FD0) რიცხვი, თუმცა თითქმის ორჯერ მეტად (22 დღით) შემცირებულია ყინვიან დღეთა რაოდენობა (ID0) (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილები 12,13). ზამთარში მცირდება როგორც ნალექის ჯამური რაოდენობა (-5%), ასევე უხვნალექიან დღეთა რიცხვი და დღე-ღამეში მოსული ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა. თუმცა მეორე 25-წლიან პერიოდში აღინიშნა ტემპერატურის მაქსიმუმის მატება ანუ ზამთარი ხდება უფრო თბილი და მშრალი, რაც დადებითად აისახება ამ მუნციპალიტეტის საკურორტო პოტენციალზე. გაზაფხულზე მაქსიმალური ტემპერატურის აწევისა (+0.20C) და მინიმალური ტემპერატურის უცვლელობის ფონზე, ჰაერის საშუალო ტემპერატურა უმნიშვნელოდ მომატებულია (+0.10C). მცირედ (0.20C) იზრდება ტემპერატურის დღეღამური ამპლიტუდა. ბოლო 25-წლიან პერიოდში ადგილი ქონდა მინიმალური ტემპერატურის აბსოლუტური სიდიდეების აგრილებასაც, თუმცა მცირდებოდა ყინვიანი ღამეების რაოდენობა (FD0) (35 შემთხვვით), ხოლო ყინვიან დღეთა რიცხვი (ID0), პირიქით, მატულობდა (14 დღით). ნალექების სეზონური ჯამი, ისევე როგორც ზამთარში გაცილებით უმნიშვნელოდ (-1%) მცირდებოდა. დღე-ღამეში მოსული ნალექების რაოდენობას არ გადაუჭარბებია წინა პერიოდში აღნიშნული მაქსიმალური რაოდენობისათვის. მთელი პერიოდის განმავლობაში წრფივი ტრენდის კოეფიციენტი დადებითია, თუმცა ტენდენცია არასაიმედოა ანუ გაზაფხული ხდება ოდნავ უფრო თბილი და მშრალი. წაყინვების საშიშროება იკლებს, თუმცა უმნიშვნელოდ, რასაც ადასტურებს FD0 ინდექსის კლება 35 დღით. მეორე 25-წლიან პერიოდში პირველთან შედარებით 2.3 დღით გაიზრდა სავეგეტაციო პერიოდის (<5 0C; >5 0C) ხანგრძლივობა. ზაფხულის ტემპერატურა სხვა სეზონებთან შედარებით ყველაზე მეტადაა მომატებული. მომატებულია ექსტრემუმებიც (აბსოლუტური მაქსიმუმი და მინიმუმი). ზაფხულის ცხელი დღეების რაოდენობა (ინდექსი SU25) ორ პერიოდს შორის გაზრდილია 107 დღით (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 14). აღსანიშნავია, რომ მთელი პერიოდისათვის გამოვლენილი წრფივი ტრენდები ყველაზე მდგრადია და თანაც აღმავალია სწორედ ამ სეზონისათვის. ნალექების საზონური ჯამი იმატებს (+7%), ისევე როგორც დღეღამური მაქსიმუმები მთელი პერიოდის განმავლობაში. თუმცა, ერთ დღეში მოსული ნალექების რაოდენობას წინა პერიოდის მაქსიმუმისთვის არ გადაუჭარბებია. ნალქების მატება, ძირითადად, უხვნალექიანი დღეების რაოდენობის ხარჯზე ხდება, რასაც ადასტურებს R10 ინდექსის შემცირება და R20-ის ზრდა (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 16-17). ამგვარად, ზაფხულისთვის რისკს წარმოადგენს ძლიერი დღე-ღამური ნალექები. შემოდგომა, ტემპერატურული რეჟიმის ცვლილებაში, თითქმის ისეთივე სურათს აჩვენებს, როგორსაც ზაფხული. თუმცა ზაფხულთან შედარებით დათბობა ყველა პარამეტრის მიხედვით ნაკლებია. გამონაკლისია აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურის ცვლილების ხასიათი. 62 დღით მომატებულია ცხელი დღეების რაოდენობა (SU25), ხოლო ცივ დღეთა რიცხვი (FD0) 46 დღით არის შემცირებული. ასეთი ცვლილებები დასტურდება წრფივი კოეფიციენტებითაც. ეს ნიშნავს, რომ შემოდგომის წაყინვების საშიშროება კლებულობს. ნალექების სეზონური ჯამები იმატებს (+6%). აღმავალი ხასიათი აქვს დღეღამური მაქსიმალური ნალექების რაოდენობის მრავალწლიური სვლის წრფივ ტრენდებსაც. ნალექების ასეთი მატება წყალდიდობებისა და მეწყერების რისკს ზრდის. ნალექებთან


CENN, 2011 56

დაკავშირებული ექსტრემალური კლიმატური (R10mm, R20mm, R50mm და სხვ.) ინდექსებიც ადასტურებს ნალექების რაოდენობი ზრდას ანუ, შემოდგომა ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში ხდება უფრო თბილი და ნოტიოა. ცხრილი 3.3-2 ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი

აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 25 წლიან პერიოდს შორის


ტრენდის კოეფიციენ

ტი



ტრენდის კოეფიციენ

ტი


tr20 (დღ. რ.)* - - rx1day (მმ) 0.035 0.2 su25 (დღ. რ.) 0.314 177 rx5day (მმ) 0.058 0.2 id0 (დღ. რ.) -0.073 0 sdii (მმ/დღე) 0.002 0.1 fd0 (დღ. რ.) -0.174 -72 R10mm (დღ.

რ.) -0.02 -11

gsl (პ.ხ)** 0.21 2.3 R20mm (დღ. რ.)

0.028 20

wsdi (პ.ხ) 0.032 -0.2 R50mm (დღ. რ.)

0.004 2

csdi (პ.ხ) -0.092 -1.9 cdd (პ.ხ) -0.043 -7 dtr ( 0C) 0.001 -0.1 cwd (პ.ხ) 0.022 1 * დღ. რ. – დღეთა რიცხვი ** პ.ხ – პერიოდის ხანგრძლივობა


ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს, რომ გაზრდილია თანმიმდევრობით 5 დღის განმავლობაში მოსული ნალექის მაქსიმალური რაოდენობა (rx5day), უხვნალექიან დღეთა რიცხვი (როცა ნალექების დღეღამური ჯამი მეტია 20 და 50 მმ-ზე) და თანმიმდევრულად ნალექიანი (CWD) პერიოდის ხანგრძლივობა. ექსტრემალური ინდექსის (SDII) მატება აჩვენებს, რომ იზრდება ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვთან წლის განმავლობაში, რაც განპირობებულია ორივე მაჩვენებლის ზრდით. აღნიშნული ზონა კლიმატურად ნაკლებნალექიანია, დღის განმავლობაში 50 მმ-ზე მეტი ნალექი ბოლო 50-წლიან პერიოდში მხოლოდ 8-ჯერაა დაფიქსირებული. აქედან 3-ჯერ პირველ და 5-ჯერ მეორე 25-წლიან პერიოდში (იხ. თავი 3.3.5, ცხრილი 18). 90 მმ-ზე მეტი ნალექი კი საერთოდ არ აღნიშნულა. ეს ორი უკანასკნელი მახასიათებელი წარმოადგენს ღვარცოფებისათვის საშიშ ნალექთა ზღვრულ მნიშვნელობას. ეს მეტყველებს იმაზე, რომ ღვარცოფის რისკი ამ ზონაში თითქმის არ არსებობს. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ნალექთა წლიური ჯამის 200 მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების კრიტერიუმია, პირველ პერიოდში არ დაფიქსირებულა, ხოლო მეორეში ასეთი იყო 3 შემთხვევა.


CENN, 2011 57

ცხრილი 3.3-3 ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების რაოდენობის ცვლილება






ნალექების წლიური ჯამის 200 და მეტი მმ-ით გადაჭარბების

შემთხვევები შემთხვევათა

რიცხვის ცვლილება +2 0 +3

გვალვა შეფასდა ნალექების სტანდარტიზირებული ინდექსის (SPI) გამოყენებით. ცხრილებში მოყვანილია მკაცრი და ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობათა ცვლილება ორ პერიოდს შორის.

ცხრილი 3.3-4 სხვადასხვა პერიოდის მკაცრი გვალვების საშუალო რაოდენობა პერიოდების მიხედვით



1956-1980 20 19 17 13 6 1981-2005 25 19 21 14 18 სხვაობა 5 0 4 1 12

ცხრილი 3.3-5 სხვადასხვა პერიოდის ექსტრემალური გვალვების საშუალო რაოდენობა პერიოდების მიხედვით

ექსტრემალური გვალვა (SPI>-2.0)


1956-1980 10 8 5 3 1 1981-2005 6 4 4 0 2 სხვაობა -4 -4 -1 -3 1

აღნიშნული ცხრილების მიხედვით, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში გახშირებულია მკაცრი გვალვების ალბათობა, განსაკუთრებით ხანგრძლივი 12-თვიანი გვალვებისთვის. ექსტრემალური გვალვების რიცხვი კი შემცირებულია.


CENN, 2011 58

3.3.5 დანართი: აბასთუმნის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -3.6 5.9 15.9 7.4 6.4 1981-2005 -3.4 6.0 16.3 7.7 6.7 სხვაობა 0.2 0.1 0.4 0.4 0.3 ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 2.2 13.7 24.3 15.8 14.0 1981-2005 2.3 13.9 24.6 15.9 14.2 სხვაობა 0.1 0.2 0.3 0.1 0.2 ცხრილი 3. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმი, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 16.5 29.8 36.8 32.6 36.8 1981-2005 15.3 29.5 38.7 31.9 38.7 სხვაობა -1.2 -0.3 1.9 -0.7 1.9 ცხრილი 4. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -7.5 0.3 9.5 2.1 1.1 1981-2005 -7.3 0.3 10.1 2.4 1.4 სხვაობა 0.2 0.0 0.6 0.3 0.2 ცხრილი 5. ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -22.7 -20.1 -2.2 -15.7 -22.7 1981-2005 -21.9 -20.5 -2.0 -13.2 -21.9 სხვაობა 0.8 -0.4 0.2 2.5 0.8 ცხრილი 6. ნალექების ჯამი, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 126.0 173.1 209.8 135.4 645.4 1981-2005 119.6 171.5 223.8 143.4 658.5 სხვაობა -6.4 -1.6 13.9 8.0 13.1 ცხრილი 7. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ


CENN, 2011 59

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 36.6 48.9 77.3 61.3 77.3 1981-2005 38.2 40.2 63.4 54.7 63.4 სხვაობა 1.6 -8.7 -13.9 -6.6 -13.9 ცხრილი 8. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 12.0 14.8 19.7 14.4 15.3 1981-2005 11.7 15.0 21.8 15.6 16.0 სხვაობა -0.3 0.2 2.1 1.2 0.7 ცხრილი 9. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0.5 0.7 0.9 0.5 0.7 1981-2005 0.5 0.7 0.9 0.5 0.7 სხვაობა 0.01 -0.01 -0.05 0.04 0.0 ცხრილი 10. ქარის მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 19 25 26 21 26 1981-2005 21 24 24 20 24 სხვაობა 2 -1 -2 -1 -2 ცხრილი 11. ქარის საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 8.4 10.5 9.5 8.0 9.1 1981-2005 11.3 13.9 13.9 11.1 12.5 სხვაობა 2.9 3.3 4.5 3.1 3.4 ცხრილი 12. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამით პერიოდში, როცა დღეღამის

მინიმუმი Tmin<0°C (FD0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 2171 1065 6 777 4021 1981-2005 2184 1030 5 731 3949 სხვაობა 13 -35 -1 -46 -72


CENN, 2011 60

ცხრილი 13. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი

Tmax<0°C (ID0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 660 45 0 23 727 1981-2005 638 59 0 23 727 სხვაობა -22 14 0 0 0 ცხრილი 14. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>25°C

(ცხელ დღეთა რიცხვი SU25) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 68 1009 212 1289 1981-2005 0 76 1116 274 1466 სხვაობა 0 8 107 62 177 ცხრილი 15. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>20°C

(ტროპიკული ღამეები TR20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1981-2005 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 სხვაობა 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 ცხრილი 16. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების რაოდენობა≥10

მმ (R10) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 65.5 106.0 168.0 87.0 429.0 1981-2005 60.0 103.0 161.0 94.0 418.0 სხვაობა -5.5 -3.0 -7.0 7.0 -11.0 ცხრილი 17. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥20 მმ (R20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 16 17 41 18 92 1981-2005 15 20 53 24 112 სხვაობა -1 3 12 6 20 ცხრილი 18. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥50 მმ (R50)


CENN, 2011 61

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 2 1 3 1981-2005 0 0 4 1 5 სხვაობა 0 0 2 0 2 ცხრილი 19. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების

რაოდენობა≥90 მმ (R90) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 0 0 0 1981-2005 0 0 0 0 0 სხვაობა 0 0 0 0 0


CENN, 2011 62

3.4 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება ბორჯომის მუნიციპალიტეტში 2020–2050 წწ. (აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემებით)

3.4.1 კლიმატური პარამეტრების ცვლილება

აქ მოცემულია კლიმატის ცვლილების სცენარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის იმ ნაწილისათვის, რომელსაც არ ფარავს ბორჯომისა მეტეოსადგური. ტერიტორიის ეს ნაწილი მოიცავს მთათა ფერდობებს ზ.დ. 1300 მ-ზე მაღლა. სცენარში შეფასებულია კლიმატური პარამეტრების ცვლილება 2020-2050 წლებისათვის. მომავალში კლიმატის ცვლილების სცენარი შეფასდა რეგიონალური PRECIS მოდელით, რომელშიც გამოყენებულ იქნა ECHAM4 გლობალური მოდელი და მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ორი (A2, B2) სცენარი. მოდელის დაკალიბრება მოხდა აბასთუმნის მეტეოსადგურის მონაცემების საფუძველზე (დაკალიბრების მეთოდოლოგია იხილეთ დანართში 5). 3.4-1 ნახაზზე წარმოდგენილია საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების ჯამების 30-წლიანი დაკვირვების საშუალო მნიშვნელობები თვითოეული თვისათვის და იგივე პარამეტრების მნიშვნელობები გამოთვლილი ECHAM4 და HADCM3 მოდელებით.

‐10.0

‐5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

hadcm

echam

obs

saSualo temperatura naleqebis jami

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

hadcm

echam

obs

ნახ.3.4-1 საშუალო ტემპერატურებისა და ნალექების ჯამებისის 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები

აბასთუმნის მეტეოსადგურის დაკვირვებებისა და რეგიონალური მოდელით გამოთვლილი კლიმატური პატამეტრების შედარებისას ჩანს, რომ ორივე აღნიშნული მოდელით დათვლილი თვეების საშუალო ტემპერატურები საკმაოდ კარგ თანხვედრაშია დაკვირვების მონაცემებთან. აპრილში მოდელებით დათვლილი ტემპერატურა ნაკლებია დაკვირვების მონაცემებზე, რაც იმას ადასტურებს, რომ ეს მოდელები ზედმეტად არ იძლევიან დათბობის ტრენდს. მოდელებით დათვლილი ნალექების რაოდენობა ყველა თვეში (გარდა ივნისისა) მნიშვნელოვნად აღემატება დაკვირვების მონაცემებს. ორივე გლობალური მოდელის დაკალიბრების შედეგები წარმოდგენილია ნახაზებზე 3.4–1,2,3.


CENN, 2011 63

naleqebis validacia HADCM

-60.0

-40.0

-20.0

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

naleqebis validacia ECHAM

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

ნახ. 3.4-2 ნალექების თვის ჯამების 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები სამი სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (აბასთუმნი, მმ)

temperaturis validacia ECHAM

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

temperaturis validacia HADCM

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

dakvirveba

fardobiTi

korelaciuri

sxobiTi

ნახ. 3.4-3 საშუალო თვიური ტემპერატურის 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობები სამი სხვადასხვა მეთოდით დაკალიბრების შემდეგ (აბასთუმნი, 0 C)

მოდელის შედეგების დაკალიბრების საუკეთესო მეთოდის შესარჩევად გამოყენებულია შემდეგი კრიტერიუმები: საშუალო მნიშვნელობა, საშუალო ცდომილება და მაქსიმალური ცდომილება. ამ კრიტერიუმების ანალიზის საფუძველზე გამოტანილ იქნა დასკვნა, რომ ორივე მოდელისათვის (ECHAM4, HadCM3) დაკალიბრების ყველაზე კარგი საშუალება სხვაობის მეთოდია, მიუხედავად იმისა, რომ კორელაციური კავშირი პროგნოზსა და დაკვირვებას შორის ორივე მოდელის შემთხვევაში საკმაოდ მაღალია (≈0.9). კორელაციური მეთოდით (იხ. დანართი 5.) დაკალიბრებული მოდელის მნიშვნელობები ზოგიერთი თვისათვის არც ისე კარგ თანხვედრაშია დაკვირვების მონაცემებთან. ამასთან, ფარდობის მეთოდით ჩატარებული დაკალიბრების შედეგად მიღებული მნიშვნელობები ზოგიერთი თვისათვის საკმაოდ ახლოსაა რეალური დაკვირვების მნიშვნელობებთან. სადაც ეს ფარდობა მაღალია ტემპერატურების დაკალიბრება შეუძლებელი ხდება (არავალიდურ მნიშვნელობებს იძლევა). იმ თვეებში, სადაც საბაზისო პერიოდში მოდელით გამოთვლილი მნიშვნელობები ნალექებისათვის მაღალი იყო დაკვირვებულ მონაცემებთან შედარებით, სხვაობის მეთოდით დაკალიბრებული მნიშვნელობები მომავალისათვის ზოგჯერ უარყოფითი ხდება. ამდენად, ნალექებისათვის მომავლის სცენარის აგებისას გამოყენებული იქნება დაკალიბრების ფარდობითი მეთოდი, ხოლო ტემპერატურებისათვის – სხვაობის მეთოდი.


CENN, 2011 64

ქვემოთ განხილულია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონისათვის მოდელირებული (ECHAM4, A2,B2) კლიმატური პარამეტრების ცვლილების სცენარები.

saSualo temperatura

‐5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0


1956‐19801981‐20052020‐2050 B22020‐2050 A2

ნახ. 3.4-4 ტემპერატურის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები

1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, 0 C)

საშუალო ტემპერატურა. ნახაზი 3.4-4-დან ჩანს, რომ საშუალო წლიური ტემპერატურა, აღნიშნულ ზონაში, ორივე სცენარით ყველა სეზონზე იზრდება და თანხმობაშია უკანასკნელი პერიოდის დათბობასთან. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მატება ზაფხული-შემოდგომის სეზონებზე (≈40C), რაც ასევე აღინიშნებოდა მიმდინარე პერიოდში. (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 1.).


CENN, 2011 65


0

5

10

15

20

25

30


1956‐19801981‐20052020‐2050 B22020‐2050 A2

ნახ. 3.4.-5 საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით

მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, 0 C) საშუალო მაქსიმუმი. ნახაზი 3.4-5-ის მიხედვით, ამ პარამეტრის მნიშვნელობა, ორივე სცენარის თანახმად, დაახლოებით 2-2.50C-ით იზრდება ყოველ სეზონსა და შესაბამისად წლიურადაც. ყველაზე მეტი დათბობა B2 სცენარით მოსალოდნელია შემოდგომაზე, ხოლო A2-ით – ზაფხულში. ამ პარამეტრისათვის მიმდინარე პერიოდში გამოვლენილი ტენდენცია მომავალშიც გრძელდება, თუმცა ორივე სცენარის მიხედვით დათბობა უფრო ინტენსიური ხდება (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 2).


‐10

‐5

0

5

10

15


1956‐19801981‐20052020‐2050 B22020‐2050 A2

ნახ. 3.4-6 საშუალო მინიმალური ტემპერატურის სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით

მიღებული მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, 0 C) საშუალო მინიმუმის წლიური მნიშვნელობები თითქმის იმავე სიდიდით იზრდება, როგორც მაქსიმუმის (2-2.50C-ით). ისევე როგორც მიმდინარე პერიოდში, მაქსიმალური მომატება, A2 სცენარის მიხედვით კვლავ ზაფხულსა და შემოდგომაზეა მოსალოდნელი, ხოლო B2-ის მიხედვით, მაქსიმალური ნაზრდები გადანაცვლებულია შემოდგომა-ზამთარის პერიოდებში (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 3).


CENN, 2011 66

naleqebis jami , mm

0

100

200

300

400

500

600

700

800


1956‐19801981‐20052020‐2050 B22020‐2050 A2

ნახ. 3.4-7 ნალექების სეზონური და წლიური ჯამების ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-

1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და ორი სხვადასხვა სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი,მმ)

ნალექების წლიური ჯამი. უკანასკნელი პერიოდში ნალექების წლიური ჯამის მატებას (2%, 13 მმ) ეთანხმება ორივე სცენარი. B2 სცენარის მიხედვით მატება პირველ პერიოდთან შედარებით იგივე რჩება (11 მმ, 2%), ხოლო A2 სცენარით, ნალექების ზრდა უფრო ინტენსიურად გაგრძელდება (53 მმ, 8%). B2 სცენარით ზაფხულის გარდა ყველა სეზონზე შენარჩუნებულია უკანასკნელი პერიოდის ტენდენცია ნალექების ცვლილების ხასიათში, თანაც მაქსიმალური ნაზრდი (6 მმ, 3% სწორედ ზაფხულის სეზონისთვისაა გამოვლენილი. ამდენად, ნალექების სეზონური და წლიური ჯამები ამ სცენარის მიხედვით ძალიან უმნიშვნელოდ იცვლება, ხოლო A2 სცენარით ცვლილებები უფრო შესამჩნევია. აქ შენარჩუნებულია მხოლოდ უკანასკნელ პერიოდში ზამთრის ნალექების მატების გამოვლენილი ტენდენცია. მაქსიმალური მატება შემოდგომაზეა მოსალოდნელი (27%, 37 მმ), გაზაფხულზე კი A2 სცენარი კლებას აჩვენებს (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 4).


CENN, 2011 67

naleqebis dReRamuri maqsimumi , mm

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90


1956‐1980

1981‐2005

2020‐2050 A2

ნახ. 3.4-8 დღე-ღამის განმავლობაში მოსული მაქსიმალური ნალექების სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და A2 სცენარით დათვლილი მნიშვნელობები 2020-50 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, მმ). A(ამ პარამეტრის გამოსათვლელად საჭიროა ნალექების დრიური მნიშვნელობები, რომლებიც

გამოთვლილია მხოლოდ A2 სცენარით)

დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალურ მნიშვნელობა 20-25%-ით შემცირებულია ყველა სეზონზე (ნახ. 3.4-9), ყველაზე მნიშვნელოვნად კი – ზამთარში (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 5). შემცირების ტენდენცია (შემოდგომის გარდა) დასტურდება ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის საშუალო მნიშვნელობების მიხედვითაც. დღე–ღამეში მოსული ნალექების უდიდესი მნიშვნელობა კვლავ ზაფხულშია მოსალოდნელი. ზამთრის სეზონის გარდა, ცვლილების ტრენდს შებრუნებული ხასიათი აქვს ყველა სეზონზე და წლიურადაც. უკანასკნელ პერიოდში ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის საშუალო მნიშვნელობა მცირედ იზრდებოდა (1-10%), ხოლო სცენარით იგი საშუალოდ 25%-ით შემცირდება (იხ. თავი 3.4.4, ცხრილი 6).


CENN, 2011 68


raodenoba, mm

0

5

10

15

20

25


1956‐1980

1981‐2005

2020‐2050 A2

ნახ. 3.4-9 დღე-ღამური მაქსიმალური ნალექების საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და A2 სცენარით

მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, მმ) (ამ პარამეტრის გამოსათვლელად საჭიროა ნალექების დღიური მნიშვნელობები, რომლებიც გამოთვლილია

მხოლოდ A2 სცენარით)

qaris saSualo siCqare, m/wm

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2


1956‐19801981‐2005

2020‐2050 A2

ნახ. 3.4-10 ქარის სიჩქარის საშუალო სეზონური და წლიური ფაქტიური

მნიშვნელობები 1956-1980, 1981-2005 წწ.პერიოდებისათვის და A2 სცენარით მიღებული მნიშვნელობები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის (აბასთუმნი, მმ)

ქარის საშუალო სიჩქარე, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში, მომავლის სცენარის მიხედვით, სავარაუდოდ, თითქმის ყველა სეზონზე უმნიშვნელოდ (0.1 მ/წმ-ით) გაიზრდება. ამასთან, უკანასკნელი 50-წლიანი პერიოდის განმავლობაში ამ პარამეტრის ცვლილებას საერთოდ არ ჰქონდა ადგილი. სეზონებისთვის მომავლის სცენარების ანალიზი ძირითადად ეყრდნობა A2 სცენარის შედეგებს, რადგან ამ სცენარისთვის დათვლილია ექსტრემალური ინდექსებიც, რომლებიც კიდევ უფრო აზუსტებენ ცვლილებების ხასიათს. ექსტრემალური ინდექსების დათვლა ვერ მოხერხდა B2 სცენარისათვის, რადგან ამ სცენარისათვის არ არის გამოთვლილი ყოველდღიური ექსტრემუმები.


CENN, 2011 69

ზამთარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში, 2020-2050 წლების პერიოდისათვის უფრო თბილია, საშუალო ტემპერატურის ზრდა 2-2.5 გრადუსია A2 და B2 სცენარების შესაბამისად. ეს ტენდენცია თანხმობაშია უკანასკნელი პერიოდის მცირე დათბობასთან. საშუალო მინიმალური და მაქსიმალური ტემპერატურებიც თითქმის თანაბრად იმატებს: A2 სცენარით – 1.50C, ხოლო B2-ით – 30C-ით. აღსანიშნავია, რომ ყინვიანი ღამეების რიცხვი (FD0) დაკვირვების პირველ 25-წლიან პერიოდთან შედარებით დაახლოებით 54 დღით (2%) არის მომატებული. პირველ და მეორე პერიოდებს შორის დაფიქსირებული ამ პარამეტრის ზრდის ტენდენცია მომავალშიც შენარჩუნებულია, რაც ტემპერატურული რეჟიმის ზემოთ აღწერილ დათბობას არ ეთანხმება. თუმცა, დათბობის ტრენდთან თანხვედრაშია 2020-2050 წლიან პერიოდში ყინვიან დღეთა (ID0) რაოდენობის შემცირება მიმდინარე პერიოდთან შედარებით დაახლოებით 20%-ით (146 და 124 დღით შესაბამისად, დაკვირვების პირველი და მეორე პერიოდებთან შედარებით). აქედან გამომდინარე სცენარით პროგნოზირებული დათბობა ძირითადად მოხდება ყინვიანი დღეების (ID0) შემცირების ხარჯზე. ზამთრის ნალექების სეზონური ჯამები მცირედ (3-6%) იმატებს. შედარებით მნიშვნელოვან ზრდას A2 სცენარი აჩვენებს. დაკვირვების ორ 25-წლიან პერიოდს შორის სხვაობა უარყოფითი იყო ანუ ამ სეზონზე ნალექების ცვლილების ტენდენცია შებრუნდება მატებით და პირველ განხილულ პერიოდთან შედარებით მატება 4 მმ და 8 მმ იქნება, შესაბამისად, B2 და A2 სცენარების მიხედვით. დაკვირვების პირველ და 2020-2050 წწ. პერიოდების შედარება იძლევა ნალექების ექსტრემალური ინდექსების განსხვავებებს: დღეღამური მაქსიმუმები მცირდება 10 მმ-ით, მცირენალექიან დღეთა რაოდენობა – (R10) 25 დღით, 20 მმ-ზე მეტნალექიანი დღეების რაოდენობა – 12 დღით. უფრო მეტად უხვნალექიანი დღეები არც ფაქტიური და არც პროგნოზირებული მონაცემებით არ დაიკვირვება. გამოდის, რომ ზამთრის სეზონზე სცენარით მოცემული ნალექების მცირე მატება განხორციელდება ისეთ დღეთა მატების ხარჯზე, როდესაც ნალექების რაოდენობა 10 მმ-ზე ნაკლებია. საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ ზამთარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის აღნიშნულ ზონაში, მცირენალექიანი დღეების მატების ხარჯზე, გახდება შედარებით რბილი და ნალექიანი. გაზაფხულზე ტემპერატურების ცვლილებაში მიმდინარე დათბობის გამოვლენილი ტენდენცია ამ ზონაში შენარჩუნებულია. საშუალო და საშუალო მინიმალური ტემპერატურები, A2 სცენარის მიხედვით, მომატებულია შესაბამისად, 30C და 1.40C-ით, ხოლო საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა B2-ით მომატებულია 20C. ამრიგად, B2 სცენარით დათბობა მოხდება მაქსიმალური ტემპერატურების, ხოლო A2 სცენარით კი – მინიმალური ტემპერატურების მატების ხარჯზე. ამას ადასტურებს ექსტრემალური ინდექსების ცვლილების ხასიათიც. კერძოდ, ცივ დღეთა რაოდენობა (FD0) პირველ 25-წლიან პერიოდთან შედარებით შემცირებულია დაახლოებით 37 დღით (3%), ხოლო ყინვიანი დღეები (ID0) ფაქტიურად აღარ უნდა დაიკვირვებოდეს (შემცირებულია 90%-ით). მნიშვნელოვნადაა მომატებული ცხელ დღეთა (SU25) რაოდენობა (85 დღ., 125%). ყინვიანი დღეების ინდექსი (რომელიც უკანასკნელი 25 წლის განმავლობაში მკვეთრად იზრდებოდა (89%)) მცირდება პირველ პერიოდთან შედარებით. გაზაფხულზე დათბობის ტრენდი აშკარაა. ნალექების სეზონური ჯამების უმნიშვნელო მატების ტენდენცია, ისევე როგორც ზამთარში, გაზაფხულზეც გაგრძელდება, მხოლოდ B2 სცენარის მიხედვით (4 მმ, 2%). A2 სცენარით კი გაზაფხულზე მოსალოდნელია ნალექების ჯამების შემცირება (19 მმ, 11%). ნალექების კლების ტენდენცია დაფიქსირდა II პერიოდში დაკვირვების მონაცემებითაც. ნალექების შემცირების სურათი მიიღება ექსტრემალური ინდექსების (R10, R20) მიხედვით. განსაკუთრებით მცირდება დღეთა რიცხვი 20 მმ-ზე მეტი ნალექით (10 დღ., 60%). მცირდება დღე-ღამეში მოსული ნალექების მაქსიმალური და საშუალო მაქსიმალური რაოდენობებიც, შესაბამისად,


CENN, 2011 70

20 და 30%-ით. აქაც ისევე, როგორც ზამთარში ნალექების ჯამები სავარაუდოდ გადანაწილდება მცირენალექიან დღეებზე ანუ A2 სცენარით გაზაფხული ხდება უფრო თბილი და მშრალი. ზაფხულის საშუალო ტემპერატურა ორივე სცენარის მიხედვით მოიმატებს უფრო მეტად (საშუალოდ 3-40C-ით) ვიდრე ზამთარსა და გაზაფხულზე. ორივე სცენარის თანახმად, დათბობა ძირითადად განპირობებული იქნება მინიმუმების დათბობით (დაახლოებით 2.50C-ით), მაქსიმუმების მატება დაახლოებით 20C-ს შეადგენს. A2 სცენარით მაქსიმალური დათბობა სწორედ ზაფხულშია მოსალოდნელი. მინიმუმამდე შემცირდება ყინვიანი ღამეების (FD0) რიცხვი, ზაფხულის ცხელი დღეების (SU25) რაოდენობა მნიშვნელოვნად მოიმატებს, 760 დღით 2020–2050 წლების განმავლობაში, რაც ნიშნავს, რომ ფაქტიურად მინიმუმ ორი თვე ზაფხულში ცხელი დღეებია მოსალოდნელი. მოსალოდნელია აგრეთვე ტროპიკული ღამეების გამოჩენაც, რაც აქამდე ამ ზონაში არ აღნიშნულა. ყველა ეს პარამეტრი აქამდეც დათბობის ტენდენციას ავლენდა, სცენარების თანახმად ეს ტენდენცია შენარჩუნდება და უფრო ინტენსიური გახდება. ნალექების ჯამი ამ სეზონზე ორივე სცენარით (3% -B2 და 14% -A2) იმატებს დაკვირვების პირველ პერიოდთან შედარებით, მაგრამ უფრო მეტად A2-ით. ამრიგად, შენარჩუნდება უკანასკნელი 50-წლიანი პერიოდის განმავლობაში გამოვლენილი ნალექების ცვლილების დადებითი ტენდენცია. ისევე როგორც ზამთრის სეზონზე, ზაფხულშიც ნალექების ექსტრემალური ინდექსები 10 და 20, ასევე 50 მმ-ზე მეტ ნალექიან დღეთა რიცხვის კლებას აჩვენებს (R10 – 15%-ით, ხოლო R20 და R50 კი – 40-50%-ით მცირდება). იგივეს ადასტურებს დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო მნიშვნელობების შემცირებაც დაახლოებით 5 მმ-ით (26%). სავარაუდოდ, მოიმატებს მცირენალექიან დღეთა რაოდენობა (>10 მმ) და ნალექების მომატებული ჯამური რაოდენობა გადანაწილება მცირენალექიან დღეებზე. მარიგად, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში ზაფხულში რისკს წარმოადგენს თბური ტალღების სიხშირის მატება, ექსტრემალური ნალექების ხდომილება კი შემცირდება. შემოდგომაზე, ფაქტიური დაკვირვებებით, ტემპერატურის სამივე მაჩვენებელი (საშულო, საშუალო მინიმალური და საშუალო მაქსიმალური) მცირედ მატულობდა. მატების ტენდენცია ორივე სცენარის მიხედვით მომავალშიც შენარჩუნდება და უფრო ინტენსიური გახდება. საშუალო ტემპერატურისთვის ნაზარდი 2.30C და 4.30C იქნება, შესაბამისად B2 და A2 სცენარებისათვს. ორივე სცენარის თანახმად, დათბობა თანაბრად იქნება განპირობებული როგორც მაქსიმუმების, ისე მინიმუმების აწევით. B2 სცენარით მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურის ნაზარდი 30C-მდეა, ხოლო A2-ით – 20C-მდე. ცივი დღეების რაოდენობა 15%-ით არის შემცირებული, ხოლო ყინვიანი დღეების – 75%-ით და თითქმის გაორმაგებულია ცხელი დღეების რიცხვი. ამ მაჩვენებლების მატება მიმდინარე პერიოდშიც დაიკვირვება, თუმცა მომავლის სცენარების მიხედვით ზრდის ტენდენცია გაცილებით ინტენსიური ხდება. შეიძლება დავასკვნათ, რომ A2 სცენარის თანახმად, შემოდგომაზე დათბობა ძირითადად დღის ტემპერატურების აწევის ხარჯზე მოხდება. შემოდგომაზე ნალექების სეზონური ჯამები A2 სცენარის თანახმად, მნიშვნელოვნად მოიმატებს (30%-მდე), რაც თანხმობაშია მიმდინარე პერიოდში ამ სეზონზე ნალექების ცვლილების დადებით ტენდენციასთან. ნალექების მატება გამოვლინდება უხვნალექიანი დღეების (როდესაც დღეღამის განმავლობაში მოსული ნალექი 10, 20 მმ-ზე მეტია) რაოდენობის ზრდაში. R10 აჩვენებს თითქმის 43%-იან და 32%-იან ზრდას, ხოლო R20 – 50%-იან და 13%-იან ზრდას დაკვირვების პირველ და მეორე პერიოდებთან შედარებით. დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო მნიშვნელობები უკანასკნელ 25-წლიან პერიოდში გამოვლენილი მცირე კლების


CENN, 2011 71

შემდეგ უბრუნდება 80-იან წლებამდე დაკვირვებულ საშუალო მნიშვნელობას (15 მმ). მცირდება მხოლოდ იმ დღეთა რაოდენობა, როცა ნალექი 50 მმ-ზე მეტია. პირველ და მეორე პერიოდებში შემოდგომაზე ასეთი ერთეული შემთხვევაა აღნიშნული, ხოლო სცენარის მიხედვით მათი ხდომილების ალბათობა ნულამდე დადის. შემოდგომა გახდება უფრო თბილი და ნალექიანი. ექსტრემალური ნალექების და შესაბამისად მეწყერების რისკი მინიმუმამდე შემცირდება. სასოფლო-სამეურნეო კულტურებსათვის იქმნება შედარებით ხელსაყრელი კლიმატური პირობები, ვინაიდან იკლებს შემოდგომის წაყინვების რისკი და მატულობს სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა.

3.4.2 ექსტრემალური ინდექსები

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის აღნიშნული ზონისათვის ნალექების ჯამის და მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურების ყოველდღიური მონაცემებით გამოთვლილი იქნა ექსტრემალური კლიმატური ინდექსები 2020-2050 წწ.პერიოდისათვის. ინდექსების აღწერა და მათი გამოთვლის მეთოდოლოგია ფაქტიური მონაცემებით ჩატარებული ესტრემალური ინდექსების გამოთვლის იდენტურია (იხ. დანართი 2). ცხრილში 3.4-1. მოცემულია ექსტრემალური ინდექსების საშუალო 30-წლიური მნიშვნელობების ცვლილება საბაზისო (1960-2090 წწ.) და საპროგნოზო (2020-2050 წწ.) პერიოდებს შორის.


CENN, 2011 72

ცხრილი 3.4-1 ექსტრემალური კლიმატური ინდექსების ცვლილება (ტრენდი აგებულია დაკვირვების მთელი პერიოდისათვის), სხვაობა აღებულია ორ 30 წლიან პერიოდს შორის (1960-90 და 2020-50წწ)

ექსტრემალური


კოეფიციენტი ცვლილება ექსტრემალური


კოეფიციენტი


tr20 (დღ. რ.)* 0.005 11 rx1day (მმ) -0.086 -167

su25 (დღ. რ.) 0.468 871 rx5day (მმ) 0.002 -6

fd0 (დღ. რ.) -0.271 -484 sdii (მმ/დღე) -0.020 -40

id0 (დღ. რ.) -0.156 -316 r10mm (დღ. რ.) -0.071 -155

gsl (პ.ხ)** 0.319 698 r20mm (დღ. რ.) -0.026 -53

wsdi (პ.ხ) 0.383 690 R50mm (დღ. რ.) -0.002 -3

csdi (პ.ხ) -0.016 -42 cdd (პ.ხ) -0.091 -151 dtr (0C) 0 0.1 cwd (პ.ხ) 0.063 117 * დღ. რ. – დღეთა რიცხვი ** პ.ხ – პერიოდის ხანგრძლივობა ყინვიან ღამეთა (fd0) რიცხვის შემცირებაში აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ასეთი ღამეები იკლებს გაზაფხულზეც და შემოდგომაზეც, რაც შეამცირებს გაზაფხულისა და შემოდგომის წაყინვების ალბათობას. ზაფხულში მოსალოდნელია ტროპიკული ღამეების (tr20) გამოჩენაც, ხოლო ცხელი დღეები (su25) ყველა სეზონზე იზრდება. ცხელი დღეების ზრდა ძირითადად ხდება ზაფხულის სეზონზე (75%-მდე). შემოდგომაზე ასეთი დღეების რიცხვი უფრო მნიშვნელოვნად (18%-მდე) იმატებს ვიდრე გაზაფხულზე (8%). სავეგეტაციო პერიოდი, სავარაუდოდ, შემოდგომის ხარჯზე იქნება გახანგრძლივებული.


ღვარცოფი და მეწყერსაშიში პროცესები: ნალექების ინდექსები გვიჩვენებს, რომ აღნიშნულ ზონაში ნალექის დღეღამური მაქსიმალური რაოდენობა (rx1day), ისევე როგორც დღეთა წლიური რიცხვი, როცა ნალექების დღიური ჯამი მეტია 10, 20 და 50 მმ-ზე მცირდება. თუმცა იზრდება უწყვეტად ნალექიანი პერიოდები (CWD), ხოლო უწყვეტად მშრალი პერიოდის ხანგრძლივობა (CDD), პირიქით – იკლებს. ექსტრემალური ინდექსის (SDII) შემცირება აჩვენებს, რომ მცირდება ნალექების ინტენსივობა (ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვთან წლის განმავლობაში), რაც განპირობებული უნდა იყოს, ძირითადად, ნალექიან დღეთა წლიური რიცხვის ზრდით. ანუ, საშუალოდ ერთ დღეზე მოსული ნალექების რაოდენობა შემცირებულია. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის აღნიშნული ზონა კლიმატურად არ არის უხვნალექიანი, უკანასკნელი 50 წლის მანძილზე დღის განმავლობაში 80 მმ-ზე მეტი ნალექი არ დაფიქსირებულა. მომავალი 2020-2050 წწ. პერიოდისთვის ეს მაჩვენებელი 60 მმ-მდეა შემცირებული. სცენარის მიხედვით ღვარცოფსაშიში დღეების რაოდენობა, 50 მმ-ზე მეტი ნალექით, 1-მდეა დასული, როცა დაკვირვების პირველ პერიოდში ასეთი იყო 3 შემთხვევა, მეორეში კი – 5. ამ მონაცემების მიხედვით, ღვარცოფის რისკი ამ ზონაში თითქმის არ არსებობს. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ნალექთა წლიური ჯამის 200 მმ და მეტით გადამეტების შემთხვევები, რაც მეწყერსაშიში პროცესების კრიტერიუმია, პირველ პერიოდში არ დაფიქსირებულა, მეორეში ასეთი იყო 3 შემთხვევა, მომავლის სცენარით სავარაუდოდ მოსალოდნელია 2 შემთხვევა (თავი 3.4.4, ცხრილები 12-15).


CENN, 2011 73

ცხრილი 3.4-2 ღვარცოფისა და მეწყერისათვის საშიში ნალექების რაოდენობის

ცვლილება 2020-2050 წწ.პერიოდში






ნალექების წლიური ჯამის 200 და მეტი მმ-ით შემთხვევები

შემთხვევათა რიცხვის ცვლილება სცენარსა და დაკვირვების პირველ პერიოდს შორის

-2 0 +2

ცხრილი 3.4-2. და თავი 3.4.4-ის ცხრილი 14 აჩვენებს, რომ ღვარცოფსაშიში და მეწყერსაშიში პროცესების რისკი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ამ ზონაში უმნიშვნელოა, თუმცა ერთეული შემთხვევების მოხდენის ალბთობა ისევ რჩება. გვალვა შეფასდა ნალექების სტანდარტიზირებული ინდექსით (SPI) (დანართი 3). ცხრილში მოყვანილია მკაცრი და ექსტრემალური გვალვების განმეორებადობათა რიცხვი განხილული სამივე პერიოდისთვის.

ცხრილი 3.4-3 სხვადასხვა ხანგრძლივობის “მკაცრი გვალვების” განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში



1957-1981 20 19 17 13 6

1982-2006 25 19 21 14 18

2020-2050 21 30 23 18 21

ცხრილი 3.4-4 სხვადასხვა ხანგრძლივობის “ექსტრემალური გვალვების” განმეორებადობის ჯამური რაოდენობა განხილულ პერიოდში

ექსტრემალური გვალვა(SPI>-2)


1957-1981 10 8 5 3 1

1982-2006 6 4 4 0 2

2020-2050 9 10 6 7 7

აღნიშნული ცხრილების თანახმად, თითქმის ყველა დროთი მასშტაბისთვის როგორც მკაცრი, ისე ექსტრემალური გავლვების რიცხვი 2020-2050 წლებში აღემატება უკანასკნელი


CENN, 2011 74

50-წლიანი პერიოდში მათი ხდომილებათა რიცხვს. გამონაკლისია 1-თვიანი გვალვების შემთხვევა. ე.ი. გვალვები უფრო ხანგრძლივი გახდება.


CENN, 2011 75

3.4.4 დანართი: აბასთუმნის მეტეოსადგურის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და პროგნოზირებული მნიშვნელობები

ცხრილი 1. საშუალო ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -3.6 5.9 15.9 7.4 6.4 1981-2005 -3.4 6.0 16.3 7.7 6.7 2020-50 B2

-1.0 7.9 18.7 9.7 8.8

2020-50 A2

-1.7 8.8 20.0 11.7 9.7

ცხრილი 2. საშუალო მაქსიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 2.2 13.7 24.3 15.8 14.0 1981-2005 2.3 13.9 24.6 15.9 14.2 2020-50 B2

4.9 15.7 26.6 18.7 16.4

2020-50 A2

3.6 15.5 26.5 17.6 15.8

ცხრილი 3. საშუალო მინიმალური ტემპერატურა, 0C ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ -7.5 0.3 9.5 2.1 1.1 1981-2005 -7.3 0.3 10.1 2.4 1.4 2020-50 B2

-4.5 1.4 12.1 4.8 3.4

2020-50 A2

-5.9 1.7 12.2 3.8 2.9

ცხრილი 4. ნალექების ჯამი, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 126.0 173.1 209.8 135.4 645.4 1981-2005 119.6 171.5 223.8 143.4 658.5 2020-50 B2

129.9 177.2 215.7 133.3 656.1

2020-50 A2

133.6 154.2 238.7 172.0 698.5


CENN, 2011 76

ცხრილი 5. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 36.6 48.9 77.3 61.3 77.3 1981-2005 38.2 40.2 63.4 54.7 63.4 2020-2050 27.4 38.3 61.4 48.1 61.4 ცხრილი 6. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმების საშუალო, მმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 12.0 14.8 19.7 14.4 15.3 1981-2005 11.7 15.0 21.8 15.6 16.0 2020-2050 9.0 10.4 14.6 14.7 12.2 ცხრილი 7. ქარის საშუალო სიჩქარე, მ/წმ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0.5 0.7 0.9 0.5 0.7 1981-2005 0.5 0.7 0.9 0.5 0.7 2020-2050 0.5 0.8 1.0 0.6 0.7 ცხრილი 8. ცივ დღეთა რიცხვი ყინვიანი ღამით პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin<0°C

(FD0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 2171 1065 6 777 4021 1981-2005 2184 1030 5 731 3949 2020-2050 2225 1028 1 716 4042 ცხრილი 9. ყინვიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax<0°C (ID0) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 660 45 0 23 727 1981-2005 638 59 0 23 727 2020-2050 514 5 0 6 533 ცხრილი 10. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მაქსიმუმი Tmax>25°C (ცხელ

დღეთა რიცხვი SU25) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 68 1009 212 1289 1981-2005 0 76 1116 274 1466


CENN, 2011 77

2020-2050 0 153 1767 395 2315 ცხრილი 11. დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა დღეღამის მინიმუმი Tmin>20°C

(ტროპიკული ღამეები TR20) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 0 0 0 1981-2005 0 0 0 0 0 2020-2050 0 0 11 0 11 ცხრილი 12. ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების რაოდენობა≥10 მმ

(R10) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 66 106 168 87 429 1981-2005 60 103 161 94 418 2020-2050 41 59 143 124 367 ცხრილი 13. თავსხმა ნალექიან დღეთა რიცხვი პერიოდში, როცა ნალექების



რაოდენობა≥90 მმ (R90) ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი 1956-80წწ 0 0 0 0 0 1981-2005 0 0 0 0 0 2020-2050 0 0 0 0 0


CENN, 2011 78

3.5 კლიმატის ცვლილების სცენარის (2020-2050 წწ.) შემაჯამებელი ცხრილი ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის მეტეოსადგური ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წლიური

დათბება დაახლოებით 3 0C დათბება დაახლოებით 2 0C. დათბება დაახლოებით 3 0C.

გრძელდება მიმდინარე დათბობა და ტემპერატურა მოიმატებს დაახლოებით 2 0C

დათბება დაახლოებით 2-3 0C

ნალექები ინარჩუნებს მატების დენდენციას და იზრდება 9% მეორე პერიოდთან შედარებით

ნალექები ინარჩუნებს კლების ტენდენციას და 3%-ით მცირდება II პერიოდთან შედარებით

ნალექები მცირდება და უბრუნდება დაკვირვების I პერიოდის საშუალოს

ორივე პერიოდთან შედარებით ნალექები ერთი სცენარით იზრდება მეორეთი იკლებს გაიზრდება თავსხმა ნალექები

ორივე პერიოდთან შედარებით წლიური ნალექების ჯამი ერთი სცენარით იზრდება მეორეთი იკლებს

ბორჯომის მუნიციპალიტეტი (ბოეჯომის მეტეოსადგური)

FD(0)-(-237) ID (0)-(-91) SU25-(+1) აქამდე არ დაფიქსირებულა TR20-(0)

FD(0)-(-50) ID (0)-(-11) SU25-(+182) TR20-(0)

FD(0)-(0) ID (0)-(0) SU25-(+748) 57% TR20-(+195)

FD(0)-(-25) ID (0)-(0) 3 შემთხვევა იყო და იგივე რჩება SU25-(+174) TR20-(7) აქამდე არ დაფიქსირებულა

FD(0)-(-312) ID (0)-(-102) SU25-(+1105) TR20-(+202)

დათბება დაახლოებით 2-2.5 0C დათბება დაახლოებით 2 0C დათბება დაახლოებით 3-4 0C

დათბება დაახლოებით 3 0C-ზე მეტით

დათბება დაახლოებით 2,5-3 0C

ნალექები მოიმატებს, 8-11% ორივე პერიოდთან შედარებით ნალექები ერთი სცენარით იზრდება მეორეთი იკლებს ექსტრემალური ინდექსები კლებას ადასტურებს (11%) ისევე როგორც მეორე მეტეოსადგური “ბორჯომი” იგივე რეგიონიდან

პირველ პერიოდთან შედარებით ნალექები მცირედ მოიმატებს 3-13%

ორივე პერიოდთან შედარებით ნალექები ერთი სცენარით იზრდება მეორეთი იკლებს.

პირველ პერიოდთან შედარებით ნალექები მცირედ მოიმატებს 1-8%

ბორჯომის მუნიციპალიტეტი (აბასთუმნის მეტეოსადგური)

FD(0)-(+54) ID (0)-(-146) SU25-(0) TR20-(0)

FD(0)-(-37) ID (0)-(-40) 90% SU25-(+85) 95% TR20-(0)

FD(0)-(-5) ID (0)-(0) SU25-(+758) 175% TR20-(+11) აქამდე არ დაფიქსირებულა

FD(0)-(-61) ID (0)-(-17) 74% SU25-(+183) 90% TR20-(0)

FD(0)-(-49) ID (0)-(-203) SU25-(+1026) TR20-(11)


79

3.6 დანართები

დანართი 1. წრფივი ტრენდის მდგრადობის კრიტერიუმი

ექსტრემალური კლიმატური ინდექსებისათვის გამოითვლება წრფივი ტრენდები (წრფივი რეგრესიის კოეფიციენტები). მათი სტატისტიკური საიმედოობა შეფასებულია „კენდალ ტაუ“ ტესტის გამოყენებით.

ტრენდების დასახასიათებლად გამოთვლილ იქნა შემდეგი პარამეტრები:

ტრენდის დახრის კოეფიციენტი

b=Rσy/σx;

სადაც R დეტერმინისტული კოეფიციენტია, ხოლო σ საშუალო კვადრატული გადახრა

σ= 22 )(xx −

ტრენდებისათვის აღებულია 5% - იანი ნიშნადობის დონე, როცა გამოთვლილი Z –ის ალბათობა P=Pr {⎢⎢Z ⎢⎢ ≤ Zα/2} მეტია 95%-ზე.


80

დანართი 2 კლიმატის ცვლილების ექსტრემალური ინდექსები

გამოთვლილი იქნა შემდეგი ინდექსები: 1. FD0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი წელიწადში: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის

მინიმუმი TNij<0°C; 2. SU25 - ზაფხულის დღეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მაქსიმუმი

TXij>25°C; 3. ID0 – ყინვიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მაქსიმუმი

TXij<0°C; 4. TR20 - ტროპიკული ღამეები: იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა დღის მინიმუმი

TNij>20°C; 5. GSL –სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა Tj>5°C ;Tj<5°C ; 6. WSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი, როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Txij>Txin90; (სითბური ტალღის მსგავსი) 7. CSDI - წელიწადში იმ დღეთა რიცხვი,)როცა მინიმუმ 6 დღის განმავლობაში

თანმიმდევრობით Tnij<Tnin10; 8. DTR - დღიური ტემპერატურის დიაპაზონია. თუ Txij დღის მაქსიმალური და Tnij დღის

მინიმალური ტემპერატურაა i დღესა და j პერიოდში, მაშინ DTRj= I

TnTx ij

I

iij )(

1−∑

= ;

9. RX1day - ნალექის რაოდენობის 1 დღიანი მაქსიმუმი, RX1i=max(RRij); 10. RX5day - ნალექის რაოდენობის 5 დღიანი მაქსიმუმი RX5i=max(RRij); 11. SDII - მარტივი დღიური ინტენსივობის ინდექსი, ნალექების წლიური ჯამის

შეფარდება ნალექეიან დღეთა რიცხვთან წელიწადში. SDIIi = W

RRW

wwj∑

=1 ;

12. R10 - თავსხმა ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij ≥10 მმ; 13. R20 - თქეში ნალექების რიცხვი წელიწადში, RRij ≥20 მმ; 14. R50 - იმ დღეთა რიცხვი წელიწადში, როცა RRij ≥50 მმ; 15. R99p 16. CDD - მშრალ დღეთა რივხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij<1მმ; 17. CWD - ნალექიან დღეთა რიცხვი: იმ დღეთა მაქსიმალური რაოდენობა, როცა

თანმიმდევრობით დღიური ნალექების რაოდენობა RRij≥1მმ.


81

დანართი 3 გვალვის შეფასების ინდექსი (SPI)

გვალვა არის ეკოსისტემის მდგომარეობა, რომელიც ხასიათდება დროის გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ნალექების სიმცირით გამოწვეული ტენის ნაკლებობით. გვალვის იდენტიფიცირებისა და დახასიათების სირთულეები, ძირითადად, დაკავშირებულია დროის პერიოდის განსაზღვრასთან, რომლის განმავლობაშიც აკუმულირდება ნალექების დეფიციტის შედეგები. აგრეთვე რთულია ნალექებისა და წყლის გამოყენებადი რესურსების დეფიციტს შორის ურთიერთზეგავლენისა და მათი თანმხლები შედეგების დადგენაც. წყლის გამოყენებადი რესურსები მოიცავს: ნიადაგის ტენს, გრუნტის წყლებს, თოვლის საფარს, ჩამონადენსა და წყალსაცავებში დაგროვილ წყალს. გვალვა თავს იჩენს, როდესაც წყალზე მოთხოვნილება აჭარბებს წყლის გამოყენებადი რესურსებით შექმნილ მარაგას. წყლის გამოყენებადი რესურსების სხვადასხვა სახეების შექმნას ატმოსფერული ნალექებიდან დროის სხვადასხვა პერიოდი სჭირდება. წყლის გამოყენებასაც აქვს თავისი მახასიათებელი დროითი მასშტაბები. დროში ნალექების დეფიციტი აკუმულირების თვალსაზრისით გამოყოფენ გვალვის ფუნქციონალურად განსხვავებულ ტიპებს. ნახ.1-დან ჩანს ნალექების დეფიციტით გამოწვეული სხვადასხვა ტიპის გვალვების თანმიმდევრობა: თვადაპირველად, გვალვა მოქმედებს სასოფლო-სამეურნეო სექტორზე, რომელიც ყველაზე მეტადაა დამოკიდებული ნიადაგში ტენის შემცველობაზე, ხოლო დაახლოებით 6-9 თვის შემდეგ მოქმედებს იმ სექტორებზე, რომლებიც დამოკიდებულია ზედაპირულ და გრუნტის წყლებზე.

ნახ.1. ნალექების დეფიციტის გავლენა სხვადასხვა სახის წყლის რესურსებზე

ნალექების სტანდარტიზებული ინდექსი არის ნალექების გადახრა არჩეული დროის პერიოდის საშუალოდან, შეფარდებული საშუალო კვადრატულ გადახრასთან (σ), სადაც


82

საშუალო და საშუალო კვადრატული გადახრა განსაზღვრულია 1955-2006 წწ. პერიოდისათვის და სხვადასხვა დროითი i (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ბიჯისათვის.

ჩვენს მიერ არჩეული დროითი ბიჯები (i=1, 3, 6, 9, 12 თვე) ახასიათებს ნალექების დეფიციტის ზემოქმედებას წყლის გამოყენებადი რესურსების ხუთივე ტიპზე. ნალექების სტანდარტიზებული ინდექსი პროპორციულია ნალექების დეფიციტისა და იძლევა გვალვის ხდომილების ალბათობის, საშუალოს პროცენტული წილის და ჯამური ნალექების დეფიციტის განსაზღვრის საშუალებას. დროის i პერიოდისათვის (ბიჯისათვის) გვალვა მაშინ დგება, როცა SPI–ის მნიშვნელობა უწყვეტად ნულს ქვემოთ ეცემა და ნაკლებია -1-ზე. გვალვა იწყება მისი პირველი უარყოფითი მნიშვნელობიდან და მთვრდება დადებითი მნიშვნელობის დადგომისთანავე. SPI–ის მნიშვნელობების მიხედვით განისაზღვრება გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები, რომლებიც მოცემულია ცხრილში 1. ცხრილი 1. გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები SPI გვალვის ინტენსივობის კატეგორიები

-0.99>SPI>0.99 ნორმის მახლობელი

-1.00> SPI>-1.49 ზომიერი

-1.50>SPI>-1.99 მკაცრი

-2.00> SPI ექსტრემალურად მკაცრი


83

დანართი 4 კლიმატის ცვლილების სცენარების აგების მეთოდოლოგია

სავარაუდოა, რომ 21-ე საუკუნის კლიმატი საკმაოდ განსხვავებული იქნება მე-20 საუკუნის კლიმატისგან ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის ზემოქმედების გამო. ასევე სავარაუდოა, რომ ცვლილებები მნიშვნელოვანწილად შეეხება ექსტრემალური მოვლენების სიმკაცრესა და სიხშირეს, ვიდრე კლიმატური პარამეტრების საშუალო მნიშვნელობებს. მოსალოდნელია, რომ კლიმატის ცვლილება ზეგავლენას მოახდენს ექსტრემალური მოვლენების სიხშირესა და მაგნიტუდაზე, რისი ვარაუდის საფუძველსაც იძლევა ინტესიფიცირებული ჰიდროლოგიური ციკლი (სტოკერი და სხვ. 2001). კლიმატის ცვლილების მიმართ საზოგადოების მგრძნობელობა უმთავრესად განისაზღვრება ექსტრემალური მოვლენების სიხშირისა და სიმკაცრის მიხედვით, რადგან ექსტრემალურ კლიმატურ მოვლენებს სერიოზული მატერიალური ზარალისა და მსხვრეპლის მოტანა შეუძლიათ.

კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული მოსალოდნელი საფრთხის შესაფასებლად და რისკების სამართავად საჭიროა შეიქმნას საიმედო, მაღალი გარჩევის უნარის მქონე მოდელები, რომლებიც შეძლებენ კლიმატის ცვლილების სცენარების აგებას მაღალი სიზუსტით. როგორც ზემოთ ითქვა, კლიმატის ცვლილების პროცესში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ექსტრემალური მოვლენების (როგორიცაა უხვი ნალექები და მათი თანმდევი წყალდიდობები და მაღალი ტემპერატურები) სიხშირისა და ინტენსიურობის მოსალოდნელი ცვლილებების წინასწარ შეფასება. კლიმატის ცვლილების სცენარები და განსაკუთრებით ექსტრემალური მოვლენების სიხშირისა და ინტენსიურობის პროგნოზირება აუცილებელია მომავალი დაგეგმარების ყველა ასპექტისათვის (მაგ., წყლის რესურსები, სოფლის მეურნეობა, ირიგაცია და მიწის დრენაჟი, გზა, რკინიგზა და სამშენებლო დიზაინი და სხვა სექტორები, როგორიცაა ტურიზმი), იქ სადაც ამინდი და კლიმატი წარმოადგენენ ყოველდღიური ცხოვრების განმსაზღვრელ ელემენტებს. გადაწყვეტილების მიმღებნი, ეკონომიკის დარგების ხელმძღვანელები, არასამთავრობო ორგანიზაციები და მოსახლეობის ფართო ფენები საჭიროებენ საიმედო ინფორმაციას მომავალი კლიმატის შესახებ, რათა დროულად იქნას შეფასებული კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკები.

იმისათვის, რომ შევაფასოთ კლიმატის მომავალი ცვლილება, პირველ რიგში, აუცილებელია პროგნოზირებული იქნას, თუ როგორ შეიცვლება მომავალში ანთროპოგენური საქმიანობით გამოწვეული სათბურის გაზების (და ატმოსფეროს სხვა შემადგენლების) ემისია ატმოსფეროში. IPCC (ganmarte) სპეციალურ მოხსენებაში ემისიის სცენარების (SRES) შესახებ დამუშავებული იქნა რიგი ემისიის სცენარებისა, რომლებიც დაფუძნებულია მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სცენარებზე (A1, A2, B1, B2). მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სცენარები დაფუძნებულია მოსახლეობის ზრდის, ეკონომიკური ზრდის, ენერგიის გამოყენების ინტენსივობისა და სუფთა ტექნოლოგიების დანერგვის სიჩქარეზე.

იმ ეფექტის შესაფასებლად, რომლის გამოწვევაც შეუძლია სათბურის გაზების ემისიების ზრდას გლობალურ კლიმატზე, იყენებენ გლობალურ ცირკულაციურ მოდელებს (GCMs). ეს მოდელები წარმოადგენენ დეტალურ მათემატიკურ აღწერას იმ მნიშვნელოვანი ფიზიკური ელემენტებისა და ატმოსფეროში, ოკეანესა და ხმელეთის ზედაპირზე მიმდინარე პროცესებისა (ქარები და ოკეანური დინებები, ღრუბლები, ნალექები, ნიადაგები), რომლებიც ქმნიან კლიმატურ სისტემას. ისინი


84

კარგად აღწერენ თანამედროვე კლიმატის ჩამოყალიბების ზოგად თვისებებს და შეუძლიათ, ახლო წარსულისათვის, საკმაო სიზუსტით შეაფასონ კლიმატის ცვლილებები დიდ მასშტაბებზე (ნახევარსფერო, კონტინენტები და ა.შ). ამდენად, გარკვეული საიმედოობით ეს მოდელები შესაძლოა გამოყენებულ იქნან ადამიანის საქმიანობაზე კლიმატური სისტემის რეაქციის შესაფასებლად. მაგრამ, ლოკალურ დონეზე მიმდინარე პროცესების აღსაწერად ეს გლობალური ცირკულაციური მოდელები არასაიმედოა და ამიტომ ხდება ამ მოდელების რეგიონალიზაცია (რეგიონალურ, ლოკალურ) დონეზე დაყვანა.

გლობალური ცირკულაციური მოდელებით სხვადასხვა რეგიონისათვის უკვე აგებულია კლიმატის ცვლილების მოსალოდნელი სცენარები, მაგრამ ეს პროგნოზი შედარებით უხეში მასშტაბისაა (რამდენიმე ასეული კილომეტრი), იმისათვის, რომ იგი გამოყენებულ იქნას კლიმატის ცვლილების გავლენის შესასწავლად რეგიონულ და ლოკალურ დონეზე. ლოკალურ დონეზე კლიმატის ცვლილების გავლენის შესაფასებლად საჭიროა პროგნოზირება მოხდეს გაცილებით მაღალი (50 კმ-მდე) გარჩევის უნარის მქონე მოდელებით. გლობალური მოდელების გარჩევისუნარიანობის გასაუმჯობესებლად რეგიონალურ დონეზე, შეიქმნა ლოკალური არის მოდელები, რომლებიც იყენებენ გლობალური მოდელებით მიღებულ ინფორციას.

ერთ-ერთი ასეთი რეგიონალური მოდელი PRECIS (), რომელიც გამოყენებულია ამ ნაშრომში, შექმნილია ჰადლეის ცენტრში. Iგი იყენებს ინფორმაციას სხვადასხვა გლობალური მოდელებიდან, მაგრამ საქართველოს შემთხვევაში გამოყენებულ იქნა ორი გლობალური მოდელით (HadAM3P და ECHAM4) მიღებულ ინფორმაცია. PRECIS გამოყენებულ იქნა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებისათვის ლოკალური კლიმატური ცვლილების სცენარების ასაგებად. Aამ რეგიონულ მოდელს შეუძლია გაითვალისწინოს 50 კმ და ნაკლები მასშტაბის ლოკალური თავისებურებები.

რეგიონული კლიმატური მოდელი ”PRECIS” (რკმ), ლოკალური არის მოდელია, ე.ი. დედამიწის სფეროს ნებისმიერი ლოკალური ტერიტორიისათვის შეუძლია კლიმატური სურათის მოცემა 25 - კილომეტრიანი ინტერვალით. რკმ დამყარებულია მათემატიკური განტოლებების სახით წარმოდგენილ ფიზიკურ კანონზომიერებაზე, რომელიც სამგანზომილებიანი ბადის გამოყენებით ამოიხსნება. იგი ითვალისწინებს კლიმატური სისტემის, ატმოსფეროსა და ხმელეთის ზედაპირის კომპონენტებს და ამ სისტემაში მიმდინარე ყველა მნიშვნელოვან ფიზიკურ პროცესებს (ღრუბლები, რადიაცია, ნალექები, ნიადაგის ჰიდროლოგია).

PRECIS მოდელის სათვლელი არე მოცავს (25x25კმ) ზომის 110X96 უჯრას ცენტრის კოორდინატებით 41043’, 42067’ სოციალურ ეკონომიკური განვითარების სხვდასხვა სცენარებისა და სხვადასხვა გლობალური ცირკულაციური მოდელების გამოყენებით PRECIS-ი გაშვებულ იქნა სამხრეთ კავკასიის რამდენიმე ქვეყანაში. საქართველოს მიერ განხორციელდა ორი გაშვება: ერთი საბაზისო პერიოდის (1961-1990) შეფასება ERA401-ს მონაცემთა ბაზის გამოყენებით და მეორე 2020-2050 წლების სცენარის აგება ECHAM4 გლობალური მოდელის და B2 სცენარის (იხ.დანართი 5) გამოყენებით. აზერბაიჯანში გშვებულ იქნა PRECIS მოდელის სამი ვარიანტი ECHAM4 მოდელის გამოყენებით და მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების A2 სცენარისათვის: 1961- 1 ERA40-ევროპის ამინდის საშუალოვადიანი პროგნოზების ცენტრის დაკვირვების მონაცემებისა და ამავე ცენტრის გლობალური მოდელის მიერ გამოთვლილი პარამეტრების ანალიზის (შეჯერების) შედეგად მიღებული არქივი.


85

1990 წლების საბაზისო პერიოდისათვის, რომელიც გამოიყენება მომავლის პროგნოზის კორექტირებისათვის; 2020-2050 წლებისათვის და 2070-2100 წლებისათვის. ჰადლეის ცენტრთან თანამშრომლობით სომხეთს PRECIS-ით გაშვებული აქვს HadAM3P გლობალური მოდელის ორი ვერსია: საბაზისო პერიოდისათვის 1961-1990 და მომავალი 2070-2100 წლებისათვის. მიღებულ სცენარებზე დაყრდნობით, საქართველოს რიგი შერჩეული რეგიონებისათვის, შეფასებულ იქნა ძირითადი კლიმატური პარამეტრების მომავალი ცვლილებების ხასიათი და ამ ცვლილების გავლენა ბუნებრივ რესურსებსა და სოციალურ-ეკონომიკურ სისტემებზე.

საპროგნოზო პერიოდისათვის PRECIS მოდელით გამოითვლება კლიმატური პარამეტრების დაახლოებით 128 მახასიათებელი ყოველ 1 საათში ერთხელ. ეს პარამეტრები გაოითვლება ხმელეთის ზედაპირსა და ატმოსფეროს 50 ვერტიკალურ დონესა და ნიადაგის 4 ფენისათვის. ამ პარამეტრებს შორის შეიძლება აღინიშნოს რადიაციული პარამერები: ხმელეთის ზედაპირზე მოსული რადიაცია, გაბნეული და არეკლილი რადიაცია, ატმოსფეროს და ნიადაგის ტემპერატურები, წნევა, ტენიანობა, ნიადაგის ტენშემცველობა, ქარი, ნალექები და სხვა.

კლიმატის ცვლილების სცენარი

როგორც წესი, რეგიონული მოდელების საშუალებით გამოითვლება კლიმატური პარამეტრების საშუალო მრავალწლიური (30-წლიანი) მონაცემები ორი სხვადასხვა დროითი პერიოდისათვის. საქართველოსათვის ამ ეტაპზე განიხილება 1960-1990 წწ.. როგორც საბაზისო

პერიოდი და 2020-2050/2070-2100 პერიოდები მომავლის კლიმატის სცენარისათვის. კლიმატის ცვლილების მომავალი პატამეტრების დადგენა ხდება სათბურის გაზებისა და აეროზოლების გაფრქვევის რომელიმე სცენარის შესაბამისად.

თითოეული მოდელის დასაკალიბრებლად საჭიროა მისი გაშვება საბაზისო პერიოდისათვის და მოდელით გენერირებული შედეგების შედარება იგივე პერიოდის რეალურ დაკვირვებებთან. დაკალიბრების შედეგები გამოიყენება მოდელით გენერირებული მომავალი სცენარების დასაკორექტირებლად. კავკასიის რეგიონის შემთხვევაში საბაზისო პერიოდისათვის მოხდა PRECIS გაშვება ორი გლობალური HadAM3P და ECHAM4 მოდელისათვის და ERA40 გამოყენება. შედეგები შედარდა საქართველოში არსებულ საბაზისო პერიოდის (1960-1990 წწ.) დაკვირვების მონაცემებს. სამივე ეს საკონტროლო გაშვება ქმნის ანსამბლს, რომელიც რეგიონული კლიმატური მოდელის სრულყოფილი დაკალიბრების საშუალებას იძლევა.


86

დანართი 5 მოდელების დაკალიბრების მეთოდოლოგია

კონკრეტული ლოკალური არისათვის საუკეთესო მოდელის შესარჩევად მოხდა თითოეული მათგანის ტესტირება რეალურ დაკვირვებათა მასივებზე. ტესტირების პროცესი თავის თავში შეიცავს მოდელის დაკალიბრების პროცესს, რომლისთვისაც სხვადასხვა მეთოდი შეიძლება იქნას ჩატრებული. ამიტომ საჭიროა მოცემული ლოკალური არისათვის ყველაზე კარგი მეთოდის შერცევა. ამ შემთხვევაში დაკალიბრების საუკეთესო მეთოდის შერჩევა მოხდა შემდეგი სამი მეთოდიდან: ფარდობითობის; კორელაციური და სხვაობითი. თითოეულ მეთოდს წინ უძღვის სამი ეტაპი, რომელიც საერთოა სამივე ამ მეთოდისათვის. პირველ ეტაპზე საბაზისო პერიოდის (1961-90წწ.) თვითოეული თვისათვის გამოთვლება 30-წლიანი საშუალო მნიშვნელობა და საშუალო სტანდარტული გადახრა როგორც რეალური დაკვირვებებისთვის, ასევე HadAM3P და ECHAM4 მოდელებით გამოთვლილი შედეგებისთვის. მეორე ეტაპზე, საბაზისო პერიოდისათვის გამოთვლილი საშუალო და საშუალო კვადრატული გადახრები დარდება დაკვირვებების მონაცემებით გამოთვლილ იგივე პარამეტრებს. ამ პარამეტრებზე დაყრდნობით მოდელის მიერ სიმულირებულ მონაცემებსა და რეალურ დაკვირვებებს შორის დგინდება ურთიერთკავშირი, რომელიც შემდეგ მომავლის კლიმატის სცენარის დასაკორექტირებლად იქნება გამოყენებული. მესამე ეტაპზე ერთ-ერთი მეთოდით (ფარდობითი, კორელაციური, სხვაობითი) ხელოვნურად აგებული მასივი კვლავ დარდება საბაზისო პერიოდის რეალურ დაკვირვებებს და გამოითვლება საშუალო მიშვნელობა, სტანდარტული და მაქსიმალური ცდომილება. ამ კრიტერიუმებზე დაყრდნობით შერცეული იქნება დაკალიბრების ის მეთოდი, რომელსაც მინიმალური ცდომილება ექნება.

რაც შეეხება დაკვირვებათა მასივის და მოდელით 1960-1990 საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული მასივების ერთმანეთთან შესადარებლად გამოყენებულ მეთოდებს ისინი შემდეგში მდგომარებს:

ფარდობითი მეთოდი: გამოითვლება ფარდობა მოდელის მიერ გამოთვლილ ყოველი თვის 30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული მნიშვნელობის (ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის) გამოთვლილ ფარდობაზე გამრავლებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივის აგება, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი წლისა და ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ დაკვირვებათა მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.

კორელაციური მეთოდი: დგინდება კორელაციური კავშირი მოდელის მიერ გამოთვლილ ყოველი წლის ყოველი თვის მნიშვნელობებსა (საშუალო ან ჯამი) და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებული მნიშვნელობების (ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა) წრფივ რეგრესიის განტოლებაში ჩასმით აიგება კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივი, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი წლისა


87

და ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ დაკვირვებათა მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.

სხვაობითი მეთოდი: გამოითვლება სხვაობა მოდელის მიერ სიმულირებულ ყოველი თვის 30-წლიან საშუალო მნიშვნელობებსა და დაკვირვებების შესაბამის სიდიდეს შორის. მოდელის მიერ საბაზისო პერიოდისათვის სიმულირებულ მნიშვნელობაზე (ყოველი წლის, ყოველი თვის მნიშვნელობა 30-წლიანი პერიოდისათვის) გამოთვლილი სხვაობის დამატებით მოხდა კლიმატური პარამეტრების (ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური და ნალექების ჯამი) 30-წლიანი მასივის აგება, ისევ საბაზისო პერიოდისათვის, თითოეული პარამეტრის, ყოველი წლისა და ყოველი თვისათვის. ხელოვნურად შექმნილი მასივი დარდება რეალურ დაკვირვებათა მასივს ზემოთ მოცემული კრიტერიუმების გამოყენებით.

აღნიშნული სამივე მეთოდით შედარებული და დაკლიბრებული იქნა მიწისპირა ტემპერატურის საშუალო, საშუალო მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურისა და ნელექების ჯამის თვიური მნიშვნელობები. თითოეული ლოკალური არისათვის მოდელის დაკალიბრების შედეგები იხილეთ შესაბამის თავში.


88

4.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მეწყერებისა და ღვარცოფების განვითარების პირობები და ტენდენციები ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია. მეწყრული და ღვარცოფული მოვლენების საშიშროების რისკის მიხედვით. მესხეთ-ჯავახეთის რეგიონში გამორჩეულ ადგილს იკავებს. მეწყრულ-ღვარცოფული მოვლენების განვითარების ხელშემწყობ პირობებს წარმოადგენს რელიეფისა და გეოლოგიური აგებულების თავისებურება, ზომიერად ტენიანი კლიმატი და სეისმურობის რისკი. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე რელიეფის ძირითად ფონს ქმნის საშუალომთიანი მთა-ხეობების ერთობლიობა, ეროზიული დანაწევრების გასწვრივი და გარდიგარდმო ელემენტების შეთანაწყობით. მთვარ ოროგრაფიულ ელემენტებს წარმოადგენს თრიალეთის ქედის უკიდურესი დასავლეთი სეგმენტი, მესხეთის ქედის აღმ. მონაკვეთი და მათ მიჯნაზე მდებარე მდ. მტკვრის ხეობა (“ბორჯომის ხეობა”). ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში მდებარე თრიალეთის ქედის დასავლეთი მონაკვეთის აბს. სიმაღლე 2,800 მ-ს აღემატება (მწვერვალები შავი კლდე – 2,853 მ, საყველიოს მთა – 2,808 მ და სხვ.). თრიალეთის ქედის ჩრდილო კალთა, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში და მასთან დაკავშირებული გორი-ციხისძირის ქვაბული და დაბაძველის, გუჯარეთისა და ბორჯომ-ბაკურიანის ლავებით აგებული პლატოები, ხასიათდება ეროზიული პროცესებით ინტენსიურად დანაწევრებული რელიეფით, რომელთა შუა ეოცენის ვულკანოგენური ქანებით აგებული სივრცეები ქმნიან რელიეფის კლდოვან ფორმებს. რელიეფის უფრო რბილი ფორმებით ხასიათდება ტერიტორიის ის ფართობები, რომლებიც აგებულია «ბორჯომის ფლიშის» მერგელოვანი წყებით და ზედა ეოცენ-ოლიგოცენის თიხა-ქვიშაქვებისაგან. თუმცა მათი ეროზიული დანაწევრების კოეფიციენტი უფრო მაღალია. თრიალეთის ქედის თხემურ ზოლთან დაკავშირებულია გვერდითი შტოქედები, რომელთა შორის უნდა აღინიშნოს კოდიანას ანტიკლინური ქედი (მდ. საკირულას და მდ. ბორჯომულას წყალგამყოფი). აღნიშნული ქედი წარმოადგენს ტექტოსეისმოგრავიტაციული პროცესებით გადაადგილებული ბლოკის დენუდაციურ პედიმენტს განვითარებულს ზედა ეოცენ-ოლიგოცენის თიხა-მერგელოვანი წყებაში და გადაადგილებულს დასავლეთით დაახლოებით 3.5 კმ-ზე სოფ. დგვარის ტერიტორიამდე. (კოდიანის გადაადგილებული ბლოკის ზედაპირზე გატარებულია ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი.) მორფოლოგიური თვალსაზრისით ყურადღებას იმსახურებს აგრეთვე გვირგვინას, ყვიბისის, ციხისჯვრის საირმისა და შავი სერის შტოქედები. ამ შტოქედების უმრავლესობა განაცალკევებენ ერთმანეთისაგან მდ.მდ. გუჯარეთისა და ბორჯომულას მდინარეების შენაკადებს, რომლებიც გამოირჩევიან ფერდობების დიდი დახრილობით და მოგლუვებული ზედაპირების მქონე თხემებით. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ფარგლებში მდებარე თრიალეთის ქედის და მისი განშტოებების მეზორელიეფში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია დენუდაციურ ზედაპირებს, რომლებიც განლაგებულია 700-800 მ-დან 1,700-1,800 მ სიმაღლემდე.


89

თრიალეთის ქედთან დაკავშირებულ შტოქედებს შორის მორფოლოგიური თვალსაზრისით ყურადღებას იმსახურებს ტექტოსტრუქტურული ქვაბულები და ვულკანური პლატოები. მათ შორის აღსანიშნავია თორი-ციხისჯვარის ქვაბული, გვირგვინასა და ციხისჯვრის განშტოებებს შორის. ამ ქვაბულში მდებარეობს ზედა პლიოცენსა და მეოთხეულ პერიოდში ვულკანური ამოფრქვევებით წარმოქმნილი დაბაძველის, ბაკურიანისა და გუჯარეთის ვულკანური ნაგებობები. ბაკურიანისა და გუჯარეთის ვულკანურმა ცენტრებმა წარმოქმნეს ლავური ღვარები, რომლებმაც ამოავსეს მანამდე კარგად გამომუშავებულ მდინარეთა ხეობები. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში მდებარე თრიალეთის ქედის სეგმენტი მთლიანობაში არის ინტენსიურად დანაწევრებული მდ. მტკვრის მარჯვენა შენაკადებით (ნეძვისწყალი, ყვიბისი, გუჯარეთისწყალი, ბორჯომულა, ჭობიხევი, საკირულა და ა.შ.). ამ მდინარეთა ხეობების უმრავლესობა ტექტონიკურ რღვევებთან არის დაკავშირებული და მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ რელიეფის გარდაქმნაში. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის გემორფოლოგიურ თავისებურებაში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს მდ. მტკვრის ხეობა ს.ს. აწყურსა და ქვიშხეთს შორის. ბორჯომის ხეობა თრიალეთის ქედის დასვლეთ სეგმენტსა და მესხეთის ქედის აღმოსავლეთ დაბოლოებას შორის არის გამომუშავებული მდ. მტკვრის ეროზიული მოქმედებით. «ბორჯომის ხეობის» სიგრძე 45 კმ-ს შეადგენს. მდ. მტკვარი ამ მონაკვეთზე გადის ტექტონიკური რღვევის გასწვრივ, რომელიც აგებულია სამი ლითოსტრატიგრაფიულად სრულიად განსხვავებული ქანების წყებით. შუა ეოცენის ვულკანოგენებით (ე.წ. «ქვაბისხევის» უბანი), რომლის რელიეფი წარმოდგენილია დიდი დახრილობის კლდოვანი ფორმებით, ზედა ეოცენის ქვიშაქვებისა და მერგელოვანი წყების ფლიშით და ბაკურიანის ლავური ნაკადებით, რომელმაც გარკვეულ მონაკვეთზე ამოავსო მტკვრის ძველი კალაპოტი 2 კმ მანძილზე, შეავიწროვა და გადაადგილა მარცხნივ. «ბორჯომის ფლიშის» გავრცელების ზონაში ტყით დაუფარავ სივრცეში ყველგან ზედაპირზე გაშიშვლებული ქანები განიცდიან ინტენსიურ სელექციურ გამოფიტვას და ინტენსიურ გრავიტაციულ დენუდაციას, რომლის ბაზაზე აქ ფორმირებულ მდინარეთა ხეობებსა და ხევების წყალშემკრებ აუზებში მიმდინარეობს ღვარცოფული კერების აქტიური ფორმირება. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გავრცელებული წარმონაქმნებიდან უნდა აღინიშნოს კარბონატულ-ტერიგენული ქანებით (მერგელები, კირქვები, ქვიშა–ქვები) აგებული მესხეთისა და თრიალეთის ქედების ცენტრალური და აღმოსავლეთ ნაწილი. ფლიშური კომპლექსი ინტენსიურად არის დისლოცირებული. ამ ქანებით აგებული რელიეფი ინტენსიურად დანაწევრებულია. ქანები, რომლებიც დაფარული არ არის ტყით ადვილად იფიტება, რაც ხელს უწყობს მუდმივ გრავიტაციულ პროცესებს. ამ კომპლექსით აგებული ქანები მდგრადობის მეწყრულ-გრავიტაციული პროცესების განვითარებას. მდგრადობის თვალსაზრისით, ჭარბობს დაბალი სიმტკიცისა და მდგრადობის ქანები, რომლებიც ქმნიან ღვარცოფმაფორმირებელ კერებს. ასევე უნდა აღნიშნოს შუა ეოცენის ვულკანოგენური წყება (ტუფები, ტუფქვიშაქვები, ტუფური და ლავური ბრექჩიებ), რომლებითაც აგებულია მესხეთის და თრიალეთის ქედების მნიშვნელოვანი ნაწილი. ამ წყების ქანები დიდი დახრილობის ზედაპირზე კლდოვან-დაკბილულ რელიეფს ქმნიან, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ქვათაცვენები და კლდეზვავები.


90

მეწყრულ–გრავიტაციული პროცესების განვითარების თვალსაზრისით საყურადღებოა ზედა ეოცენისა და ოლიგოცენის ტერიგენული ფორმაციის ქანები, რომლებითაც აგებულია საკირე, თორი, ციხისჯვარი, ბაკურიანი, მიტარბი, თონეთი ზონა. მთლიანობაში ეს ქანები ხასიათდებიან დაბალი სიმტკიცით და მდგრადობით ეროზიულ-დენუდაციური პროცესებისადმი. ამიტომაც ამ ნალექებით აგებული რელიეფი ხასაითდება ნაზი ბორცვიანი მორფოლოგიით, მნიშვნელოვნად დანაწევრებული ეროზიით და მოწყვლადი მეწყრული პროცესებით. ზემოთ აღწერილი ქანები, რელიეფის 450-ზე ნაკლები დახრილობის პირობებში, თითქმის ყველგან დაფარულია ცვალებადი სიმძლავრის (2-15 მ), მეტწილად თიხა-ღორღნაროვანი ახალგაზრდა (მეოთხეული) ფერდობული ნალექებით, რომლებიც ყველაზე მეტად არის დაზიანებული მეწყრული პროცესებით და ამ პროცესების მაღალი საშიშროების რისკის არეალში არის გავრცელებული. მეწყრებისა და ღვარცოფების განვითარების თავისებურება ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მეწყრულ-გრავიტაციული და ღვარცოფული მოვლენების განვითარების ხასიათს, მათი დინამიკისა და რეჟიმის თავისებურებას განსაზღვრავს ადგილის გეოლოგიური აგებულება, მათი უმეტესი ნაწილის მიდრეკილება ამ პროცესებისადმი, რთული რელიეფი, კლიმატური პირობები, აქტიური ტექტონიკა და მიწისძვრების მაღალი რისკი. გასული საუკუნის 80-იან წლებში ბორჯომის რაიონის ტერიტორიის ფარგლებში “საქგეოლოგიის” მიერ ჩატარებული სპეციალური საინჟინრო-გეოლოგიური აგეგმვითი კვლევებით 1:25 000 მასშტაბში, რეგიონში დაფიქსირებული იყო 37 მეწყრული და ორ ათეულზე მეტი გრავიტაციული უბანი, ასევე 60 ღვარცოფტრანსფორმირებადი ეროზიული წყალსადინარი. საკუთრივ მეწყრული პროცესების მასშტაბური განვითარება დაფიქსირებულია ზედა ეოცენისა და ოლიგოცენის ნალექებში და მათ ფერდობულ წარმონაქმნებზე. გრავიტაციულ პროცესებთან დაკავშირებული ქვათაცვენები და კლდეზვავები უმთავრესად უკავშირდება შუა ეოცენის ვულკანოგენური, ზედა ცარცის კარბონატულ და პალეოგენის ფლიშურ კლდოვანი და ნახევრადკლდოვანი ქანების და მაგმური ეფუზიური ლავების გავრცელების არეალებს. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე წარმოშობის მიხედვით სამი სახის მეწყრული პროცესებია განვითარებული: კლიმატოგენური, სანაპირო (მდინარეთა ნაპირების გარეცხვით პროვოცირებული) და ტექტოსეისმოგენური. მათგან გაბატონებულ ადგილს იკავებენ კლიმატოგენური მეწყრები, რომელთა ფორმაციის სიღრმეები ექცევა აერაციის ზონის საზღვრებში. თუმცა არცთუ იშვიათია ღრმა – 15-20 მ და მეტი სიღრმის მეწყრები. ამ სახის მეწყრები უკავშირდება ძირითადი ქანების დეფორმაციებს. მათ ახასიათებთ ღრმა ნელი


91

ცოცვა, იკავებენ დიდი ფართობებს. მათი დიდი ნაწილი ტექტყოსეისმოგენურ გართულებებს უკავშირდება. სანაპირო მეწყრები, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდება მდინარეთა ნაპირების ეროზიულ გარეცხვას, უმთავრესად წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების პირობებში დაფიქსირებულია მდ. მტკვარზე და მის მსხვილ შენაკადებზე – ყვიბისისწყალი, ბანისხევი, გუჯარეთისწყალი, თეთრიღელე, ჭინჭარაულისღელე, გოგიასხევი. მდ. მტკვარზე კატასტროფული ხასიათის მეწყერი და მასთან დაკავშირებული წყალდიდობები გამოიწვია 1968 წლის გაზაფხულზე მდინარის დონის მაქსიმალურმა აწევამ და მარჯვენა ნაპირის გარეცხვამ ბორჯომის რკინიგზის სადგურსა და ს. ყვიბისს შორის. ფერდობის ქვედა ნაწილის დარღვეული წონასწორობის შედეგად მოძრაობაში მოვიდა 500 ათასზე მეტი კუბ. მეტრი მეწყრული მასა, რომლის მნიშვნელოვანმა ნაწილმა გადაკეტა კალაპოტი და საგანგებო მდგომარეობა შეუქმნა მტკვრის დინების ქვემოთ განლაგებულ მოსახლეობას და მათ შორის ქ. თბილისს. თუმცა კატასტროფული სიტუაციის განმუხტვა რამდენიმე დღეში მოხერხდა. მუნიციპალიტეტში თავისი დეფორმაციის სირღმით, მასშტაბური განვითარებით და მოძრაობის რთული მექანიზმით გამოირჩევა ის მეწყრულ-გრავიტაციული მოვლენები, რომლებიც ცოცხალი ტექტონიკური რღვევების ზონებში არიან განლაგებული. ეს, ე.წ. ტექტოსეისმოგენურ-კლიმატური მეწყრების დეფორმაციის სიღრმეები ათეულ მეტრებს, ხოლო ფართობები ასეულ ჰექტრებს აღწევს. ამასთან ხშირად ასეთ მეწყრებს ახასიათებთ რთული აგებულების და დინამიკის ორი-სამი ცოცვითი სიბრტყე. ამ სახის დიდი ფართობზე განვითარებული მეწყრები (200-300 ჰა და მეტი) და ღრმა დეფორმაციის (10-20 მ-ზე მეტი) აღწერილია ს. გომინის ტაძრისი-საკირის, ციხისჯვარის, ბაკურიანი, დიდი მიტარბის, დიდი თონეთის ტერიტორიებზე. მათგან განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს გიგანტური ზომის (1,000 ჰა-მდე) და სიღრმითი დეფორმაციის მეწყერი. შესწავლილი ტაძრისი-დგვარი-საკირის სინკლინურ დეპრესიაში. დგვარი-კოდიანას მეწყრული ტერიტორია აერთიანებს პალეოსესმოგრავიტაციული მოვლენებით გართულებულ ორ მორფოლოგიურ დონეს, რომელიც თავისი ჰეტეროგენული ბუნებით წამორდგენილია სხვადასხვა გენერაციის, გენეზისის, ასაკის, გეოლოგიური აგებულების, კინემატიკით და მექანიზმით. ზედა მორფოლოგიური დონე, რომელიც წამორდგენს პალეოსეისმოგრავიტაციული პროცესებით გართულებულ რელიეფს, ძირითადი ქანებით აგებული ამ ფერდობის პირველად დინამიკაში მოყვანა და მისი ნელი და ღრმა (100 მ-ზე მეტი სიღრმით) გადაადგილება უნდა მომხდარიყოს ზედა პლეისტოცენ-ჰოლოცენში, რომლის გამოყვანა ჰომეოსტატიზმის მდგომარეობიდან უეჭველად უნდა გამოეწვია მიწისძვრებს. კოდიანა-დგვარის მეწყრული უბნის გამოცოცხლება უკავშირდება XX საუკუნის 70-იანი წლების ბაკურიანის მიწისძვრებს, რომლის არეალში მოექცა ქვედა მორფოლოგიური დონეც, რომელზედაც განლაგებულია სოფ. დგვარის დასახლება. ამის უტყუარ ნიშნებს იძლევა სოფლის ვაკე ზედაპირის ფარგლებში მკვეთრად გამოკვეთილი მეწყრული შეცოცებები და შებრუნებული ტოპოგრაფია. მე-20 საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში სოფ. დგვარში მეწყერმა დაანგრია ორ ათეულზე მეტი საცხოვრებელი სახლი და დამხმარე ნაგებობა. ამ პერიოდიდან მოყოლებული აქ მეწყრული პროცესების სტაბილიზაციას ადგილი არ ჰქონია, მხოლოდ მისი მნიშვნელოვანი გააქტიურება აღინიშნა სპიტაკისა და რაჭა-იმერეთის მიწისძვრების ტრანზიტული ზეგავლენით. მეწყრული პროცესების როგორც პროგრესული, ასევე რეგრესული გააქტიურება განსაკუთრებით დაიწყო 2000 წლის შემდეგ


92

და დღემდე იმყოფება აქტიურ ფაზაში. ამით არის გამოწვეული, რომ ამჟამად სოფლის მოსახლეობის 200-ზე მეტი საცხოვრებელი სახლი მთლიანად დანგრეულია ან დეფორმირებული იმ კატეგორიაში, რომ მათში ცხოვრება შეუძლებელია. მეწყრული პროცესების რეგრესული განვითარება რეალურ საფუძველს იძლევა იმისა, რომ გარკვეულ პერიოდში მისი საშიშროების არეალში მოექცეს მეწყრული უბნის სამხრეთით გამავალი ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მილსადენი. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საზღვრებში მეწყრული მოვლენების საერთო პოტენციალში გაბატონებულ ადგილს (60-70%) იკავებენ ფერდობული ნალექებში განვითარებული ე.წ. “კლიმატოგენური” მეწყრები, რადგან გეოლოგიურად საფარის თიხურ-ღორღოვანი ნაფენების ადვილად ემორჩილება ატმოსფერული ნალექები სტრუქტურულ-რეოლოგიური ბუნება ადვილად ემორჩილება ატმოსფერული ნალექებით გამოწვეულ საინჟინრო-გეოლოგიური თვისებების ცვლილებებს. ამ ტიპის მეწყრების უმრავლესობა გვხვდება საკუთრივ ქ. ბორჯომის ტერიტორიაზე ბორჯომპარკი, ორბელიანის, კიროვის ქუჩები), სოფ. სოფ. ვაშლოვანის, ტაძრისის, საკირეს, დიდი თონეთის, თორის, დიდი მიტარბის და საკუთრივ დგვარის (ზედა ჰორიზონტი) ტერიტორიაზე, უღ. ცხრაწყაროზე და სხვა. ამ ტიპის ყველა მეწყრული სხეული 10მ-მდე სიღრმის დეფორმაციას განიცდის. გამონაკლისს წამორადგენს სოფ. დიდი მიტარბის ტერიტორიაზე განვითარებული მეწყრული სხეული რომლის სიღრმითი დეფორმაციები რამდენიმე ათეულ მეტრს აღწევს. უმეტესად უკავშირდება გრუნტის წყლების გავრცელების დონეს და ახასიათებთ დენად-პლასტიკური რეოლოგიური ბუნება პერიოდული გააქტიურების რეჯიმით. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მნიშვნელოვანია გრავიტაციული პროცესებით გამოწვეული ქვათაცვენები და კლდეზვავები. ამ სახის მოვლენები, რომლებიც ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენენ ღვარცოფების განვითარებაში, ფართოდ არის განვითარებული მცენარეულ საფარს მოკლებულ იმ ფერდობებზე, რომელთა ზედაპირის დახრილობა 20-300 აღემატება. ამ სახის გრავიტაციული პროცესების განვითარებას ადგილი აქვს ძირითადი ქანების კლდოვან და ნახევრად კლდოვან ნალექებში და უმთავრესად წარმოქმნიან ქვა-ღორღოვან შლეიფებს და მსხვილნატეხოვანი მასალით აგებულ კურუმებს, ქვათა ნაკადებს (შავნაბადა, ტაბაწყური, ცხრაწყარო, წითელი მთა და სხვა). ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ფართო გავრცელებული ღვარცოფები. მათ განვითარებას და პერიოდულ გააქტიურებას განაპირობებს მთიანი რელიეფის მაღალი პოტენციალი, ეროზიული დანაწევრების სიხშირე (კოეფიციენტით 3-5კმ/კმ2-ზე), ეროზიულ-დენუდაციური პროცესებისადმი მაღალი მგრძობიარობის ამგებელი ქანების დომინირება მდ. მტკვრის შენაკადების წყალშემკრებ აუზებში, ტყის მასივების უსისტემო გაჩეხვა და ღვარცოფტრანსფორმირებადი თავსხმა წვიმების ხშირი განმეორებადობა წლის თბილ პერიოდში. ღვარცოფული პროცესების ტრანსფორმაცია დაფიქსირებულია თრიალეთისა და მესხეთის ქედებზე დრენირებულ თითქმის ყველა მდინარეში და ხევში. მაგრამ მათი ფორმირების მაღალი ინტენსივობით განსაკუთრებით გამოირჩევა ზედა ცარცის ფლიშური და ოლიგოცენის ტერიგენული ნალექებით აგებული მდინარეთა ხეობები. თუმცა ღვარცოფების ტრანსფორმაცია ასევე დაფიქსირებულია შუა ეოცენის ვულკანოგენური ქანების გავრცელების არეალშიც. 80-იანი წლების დასაწყიში განხორციელებული მსხვილმასშტაბიანი საინჟინრო-გეოლოგიური აგეგმვის საფუძველზე მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე დაფიქსირებული


93

იყო 60 ღვარცოფტრანსფორმირებული ეროზიული წყალსადინარი. მათ შორის: მდ. მდ. ზუპრეთისწყალი, ქვაბისხევი, ლიკანი, ბანისხევი, ქ. ბორჯომის ტერიტორიაზე ე.წ. “ცოფიანი ხევი” (რომელიც თავისი ექსტრემალური გამოვლინებით და გამოტანილი მნიშვნელოვანი რაოდენობის ქვატალახოვანი მასით დიდ მატერიალურ ზიანს აყენებდა ქალაქის ინფრასტრუქტურას), ბორჯომულა, გუჯარეთისწყალი, ხრამისხევი, საკირულა, გუჯრისხევი, ყვიბისისწყალი, ნეძვისწყალი, დვირი, ბაკურიანისწყალი, ჩობისხევი და სხვ. ეს ღვარცოფსაშიში წყალსადინარები განსხვავებული ინტენსივობით ხასიათდებიან. ფლიშურ ნალექებსა და ვულკანური ქანების გავრცელების არეალებში ძირითადად ფორმირდება გრავიტაციული კერები, სადაც ფლიშური ქანების გავრცელების ადგილებში წარმოიქმება მაღალი სიმკვრივის ქვატალახოვანი ნაკადები, ხოლო ვულკანოგენურ ქანებში – დაბალი სიმკვრივის უმეტესად წყალნატანიანი ნაკადები. მაიკოპის თიხებში და ფერდობულ თიხოვან ნალექებში დომინირებს მეწყრული წარმოშობის ღვარცოფმაფორმირებელი გეოლოგიური კერები და შესაბამისად ფორმირდება მაღალი სიმკვრივის ქვატალახოვანი ნაკადები. მეწყრული წამორშობის ღვარცოფული კერების ფორმირების კლასიკურ მაგალითს წარმოადგენს მდ. ჭობისხევი, სადაც ღვარცოფული პროცესების განვითარების უტყუარი ნიშნები დაფიქსირებულია ზედა მეოთხეულისა და ჰოლოცენის გეოლოგიური წარსულის შედეგებითაც. ამ ხეობიდან მნიშვნელოვანი რაოდენობის ღვარცოფულ მასას არაერთხელ გადაუკეტია მდ. მტკვრის კალაპოტი და ღვარცოფული ნაკადები გადაუტყორცნია მარცხენა მხარეზე. გადაკეტილ კალაპოტში დაგროვილი ტბიური ნალექებისა და ღვარცოფული მასის მორიგეობა გვიჩვენებს, რომ ამ სახის მოვლენები მრავალჯერ გამეორებულა. მე-20 საუკუნეში ღვარცოფები მდ. ჭობისხევში დაფიქსირებულია 1937, 1975, 1976, 1977, 1982, 1983 წლებში. კონკრეტულად 1982 წ. ღვარცოფულმა ნაკადებმა მიაღწიეს სოფლის ცენტრალურ ნაწილამდე, მოსილა ქვატალახოვანი ნაკადებით ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი და დაანგრიეს და ავარიული გახადეს ათზე მეტი საცხოვრებელი სახლი, ხოლო ორ-ათეულზე მეტი აღმოჩნდა მაღალი რისკის ზონაში. 1976 წლის ივნისის თვეში მდ. ჭობისხევში მეწყრული მოვლენებით ტრანსფორმირებული ღვარცოფული ნაკადები გარკვეული ინტერვალებით პულსირდებოდა 8 დღის (10-18 ივნისი) განმავლობაში, რომლის დროსაც სოფლის ტერიტორიის ფარგლებში მდ. მტკვრის კალაპოტამდე გამოიტანა 150 ათას კუბ. მეტრზე მეტი მოცულობის ქვატალახოვანი მასა და მიაყენა დიდი ზიანი მოსახლეობას, ადგილობრივ ელექტროსადგურს. ღვარცოფული პროცესების აქტიური განვითარებით გამოირჩევა აგრეთვე მდ. გუჯარეთი და მისი შემადგენელი შენაკადები, რომლებიც აუზის რელიეფს ანაწევრებენ 3-5 კმ/კმ2-ზე. გუჯარეთისწყლის შენაკადებიდან განსაკუთრებულად ღვარცოფული აქტივობით გამოირჩევიან წაღვერისწყალი, ტიმოთესუბანის ხევი, კერზენი, წინუბნისწყალი, ნაღვარევისწყალი (დავისხევი), აგრეთვე მდ. გუჯარეთისწყლის მარცხენა შენაკადები ს.ს. თონეთსა და მზეთამზეს შორის. ამჯერად მდ. გუჯარეთის აუზის შენაკადებიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ნაღვარევისწყალის ღვარცოფები სოფ. დაბის საშიშროებისათვის. აქ 2008 წელს გადამწვარ ტყის მასივებზე ძლიერ გააქტიურდა ეროზიულ-გრავიტაციული პროცესები, რამაც დასაბამი მისცა ამ ხეობაში ღვარცოფული მოვლენების გააქტიურებას. წარმოიქმნა სრულიად ახალი ღვარცოფმაფორმირებელი გეოლოგიური კერები და 2009 და 2010 წლებში ღვარცოფების ტრანსფორმაცია აღინიშნა 4-ჯერ. მთლიანობაში ღვარცოფული პროცესებით დაზიანებადობის კოეფიციენტი 0.7 ფარგლებშია, მათ შორის არაკატასტროფული ხასიათის ღვარცოფები დიდი რაოდენობით მყარი ნატანის შემთხვევაშიც მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს ადგილობრივ ობიექტებს. მაგალითისათვის 1981


94

წელს მაისსა და ივნისის თვეებში გამოსულმა ღვარფოცებმა რამდენიმე დღით შეაჩერა ავტოტრანსპორტის მოძრაობა. საყურადღებოა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ მდ. გუჯარეთისწყლის მარჯვენა შენაკადები თონეთსა და მზეთამზეს სოფლებს შორის გამომუშავებულია შუა ეოცენის ვულკანოგენურ მდგრად ქანებში, პერიოდულად მაინც გამოაქვთ ასეული კუბ. მეტრი მოცულობის ღვარცოფული მასალა და მნიშვნელოვან ზიანს აყენებენ საავტომობილო და რკინიგზას, სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს. ამ მხრივ გამოირჩევა მდ. ყვიბისწყალი, კორტანეთისწყალი, ნეძვისწყალი და ხევი. აღნიშნულია შემთხვევა, როდესაც მდ. ყვიბისისწყლის ღვარცოფით არაერთხელ დაიტბორა და მიისილა სოფ. ყვიბისის საცხოვრებელი სახლები და სავარგულები. სამწუხაროდ ბორჯომის მუნიციპალიტეტი ტერიტორიის ფარგლებში მეწყრულ-გრავიტაციული და ღვარცოფული მოვლენების განვითარება-გააქტიურების სრული სურათი მრავალწლიურ რეჟიმში არ მოიპოვება, მაგრამ არსებული ინფორმაციის ანალიზი საშუალებას იზლევა დავასკვნათ, რომ ამ მხრივს რეგიონი იმყოფება მაღალი საშიშროების რისკის არეალში და მუდმივად საჭიროებს გეომონიტორინგულ კონტროლს, შეფასებას და გამაფრთხილებელი სისტემის გაუმჯობესებას. დღეისათვის ბორჯომის მუნიციპალიტეტის სივრცეში მეწყრულ-გრავიტაციული და ღვარცოფული მოვლენების განვითარების დინამიკის არასრული მონაცემები დაფიქსირებული 1980 წლის შემდეგ ცალკეულ წლებში, მაღალი საშიშროების დასახლებულ პუნქტებში, გარკვეულ წარმოდგენას გვაძლევენ ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი 1. ცხრილი 1. ბორჯომის ტერიტორიაზე მეწყრულ-ღვარცოფული მოვლენების დინამიკა, დაფიქსირებული სხვადასხვა წლებში

დაფიქსირების წლები მეწყრები ღვარცოფების

გავლა საშიშროების ზონაში მოხვედრილი დასახლებული პუნქტები/საცხ. სახლები, რაოდენობა.

1980 წლამდე 37 45 - 1981-86 38 - 6 1987-88 32 4 15 1989-91 39 - 10 1992-95 55 5 6 1996 35 - 3 1997 47 8 21 1998 35 - 3

2004 27 5 15/252 2005 1 1 1/10 2006 7 4 11/135 2007 1 1/4

2008 6 1 7/110 2009 4 1 9/75 2010 3 3/120


95

მეწყრულ-ღვარცოფული მოვლენების გააქტიურების ტენდეციების გრძელვადიანი პროგნოზი კლიმატის გლობალური ცვლილებების საერთო ფონზე

კლიმატი მეწყრულ-ღვარცოფული მოვლენების ერთ-ერთ მთავარ განმსაზღვრელ ფაქტორია, რომლის ძირითადი სისტემის შემადგენელი კომპონენტების (ნალექები, ჰაერის ტენიანობა, ტემპერატურა) საშუალო მრავალწლიური ნორმიდან ზღვრული გადახრის რაოდენობრივი მაჩვენებელი პირდაპირ ინტეგრალურ დამოკიდებულებაშია ფერდობების ამგებელი ქანების გაწყლოვანება-ტენიანობის ეფექტთან, გრუნტის წყლების მდგომარეობის რეჟიმთან. აქედან გამომდინარე კლიმატური პირობები მეწყრულ-ღვარცოფული პროცესების წარმოქმნა-განვითარებასთან პირდაპირ კავშირშია. თუმცა ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მეწყრებისა და ღვარცოფების განვითარების ანალიზი ადასტურებს, რომ ამ ტერიტორიის გეოლოგიური პირობებიდან გამომდინარე, კლიმატის ცალკეული ელემენტები ყოველთვის არ წამოადგენს წამყვან ფაქტორს მეწყრული პროცესების გააქტიურებაში. ბორჯომისა და ბაკურიანის მეტეოსადგურების კლიმატური მონაცემების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ბოლო 74 წლის მანძილზე (1936-2010) ბორჯომში ნალექების დადებით წლიურ გადახრას 100-200 მმ ფარგლებში საშუალო მრავალწლიურიდან ადგილი ჰქონია 3-ჯერ (1959, 1963, 1978), ხოლო 200-300 მმ ინტერვალში 7-ჯერ (1936, 1939, 1951, 1953, 1972, 1978, 1988). ბაკურიანის მეტეოსადგურის მონაცემებით – 100-200 მმ ინტერვალში დაფიქსირდა 9-ჯერ (1941, 1944, 1951, 1956, 1959, 1963, 1972, 1976, 1987), ხოლო 200-300 მმ ინტერვალში მხოლოდ ერთხელ (1936). შესაბამისად ნალექების წლიური ჯამის დეფიციტი დაფიქსირდა 64-ჯერ (იხ. მოსული წლიური ატმოსფერული ნალექების საშ. მრავალწლიური ნორმიდან გადახრის გრაფიკი).

საყურადღებოა, რომ ბორჯომისა და ბაკურიანი მეტეოსადგურის მონაცემებით ნალექების წლიური გადახრის მაჩვენებლები მრავალწლიური ნორმიდან დროის ინტერვალებში


96

ერთმანეთს არ ემთხვევა. თუმცა ნალექების სტატისტიკური მაჩვენებლები მიუთითებს, რომ გამოკვლეული ტერიტორიის ფარგლებში ბოლო 74 წლის განმავლობაში 64 წელი ადგილი უნდა ჰქონებოდა მეწყრების სტაბილიზაციას, ხოლო 10 შემთხვევაში მათ გააქტიურებას ფონურ დონეზე. მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან მოყოლებული თითქმის ყოველ წელს ფიქსირდებოდა ნალექების წლიური გადახრის დეფიციტი, გამოდის, რომ მეწყრული პროცესების გააქტიურებას საერთოდ არ უნდა ჰქონოდა ადგილი, რაც სინამდვილეს არ წარმოადგენს, აქედან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ მეწყრული პროცესების პროვოცირებაში ატმოსფერული ნალექების გვერდით მათ გააქტიურებაში დიდი როლი მიუძღვის გეოლოგიურ ფაქტორს, კერძოდ ცოცხალ ტექტონიკური რღვევებსა და მიწისძვრებს. განსხვავებული მდგომარეობა გვაქვს ღვარცოფული პროცესების წარმოქმნა–განვითარებასთან. საქართველოს გეოლოგიური პირობებიდან გამომდინარე კლიმატთან დამოკიდებულებაში ღვარცოფების ფორმირებას ადგილი აქვს იმ შემთხვევაში თუ დღე-ღამეში წვიმის სახით მოსული ნალექები აღემატება 30 მმ და რაც მეტია მით შესაბამისად იზრდება მათი საშიშროების რისკი. კონკრეტულად ბორჯომის მუნიციპალიტეტის შემთხვევაში ბაკურიანის მეტეოსადგურის მონაცემებით 62 წლის (1941-2010წ.წ.) მანძილზე 30მმ-ზე მეტი ნალექების მოსვლა დღე-ღამეში დაფიქსირდა 52-ჯერ, აქედან 30-50მმ-მდე _ 49-ჯერ, 50-60მმ ფარგლებში - 1-ჯერ, ხოლო ორ შემთხვევაში (1958 და 1969წ.წ.) ადგილი ჰქონდა თავსხმა წვიმების ექსტრემალურ გამოვლინებას (შესაბამისად 200 და 119მმ) ორჯერ, რასაც ბუნებრივია მოყვებოდა ღვარცოფების კატასტროფული განვითარება. ბორჯომის მეტეოსადგურის მონაცემებით ბოლო 71 წლის განმავლობაში (1939-2010 წწ.) ტავსხმა წვიმებს 30-50 მმ-მდე დაფიქსირებული იყო 50-ჯერ, ხოლო 90 მმ-ზე მეტი (111 მმ, 1967 წ.) ერთხელ. კლიმატის 2020-2050 წლებისათვის მოსალოდნელი ცვლილების სცენარის მიხედვით, ნალექების ინდექსი გვიჩვენებს, რომ 1 დღეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა, ისევე როგორც თანმიმდევრობით 5 დღის განმავლობაში მოსული ნალექებისა ბორჯომის მუნიციპალიტეტში გაიზრდება. ასევე გაიზრდება ექსტრემალური ნალექების (>50 მმ) დღეთა რაოდენობა. შესაბამისად, ადგილის გეოლოგიური პირობებიდან გამომდინარე უდავოდ გაირდება ღვარცოფების საშიშროების რისკი. ამასთან მოსალოდნელია, რომ მეწყრული პროცესების გააქტიურების ტენდეციები კლიმატთან დაკავშირებით დარჩება წინანდელ მდგომარეობაში. თუმცა სხვა სახის მეწყერმაპროვოცირებელი ფაქტორებიდან გამომდინარე შესაძლებელია, რომ მეწყრების საშიშროების რისკი მნიშვნელოვნად გაიზრდოს. გამოყენებული ლიტერატურა 1. ლ. მარუაშვილი - საქართველოს გეოგრაფია, “ცოდნა”, თბილისი - 1964, გვ. 302-312. 2. ს. ცხოვრებაშვილი - აჭარა-თრიალეთის მთაგრეხილის გეომორფოლოგია, თსუ. თბილისი

- 1978, გვ. 292. 3. Гамкрелидзе И.П. Внов о тектоническом расчленений территории Грузии. АНГ

«Мецниереба», Тбилиси - 1998. с. 204-207. 4. ნ. მრევლიშვილი - საქართველოს გეოლოგია, თსუ, თბილისი, 1997. გვ. 203. 5. Цагуришвили А.П., Ломтатидзе Г.В. и др. Отчёт о резултатах инженерно-геологической

сьёмки м-ба 1/25 000 в Боржомском р-не. Т1. Тбилиси - 1986. с. 265.


97

6. Z. Tatashidze, E. Tsereteli, M. Gaprindashvili, N. Tsereteli - Dgvari landslide (borjomi region) and the risk of its implication on Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline functioning. Bulletin of the Georgian National Academy of sciences, 173, #2, 2006, Tbilisi - 2006; p.p 304-306.

7. Церетели Э.Д., Гобечия Г.Н., Гобеджишвили Р.Г., Гаприндашвили М.В, Церетели Н.Э., - Некоторие проблемы геологической опаснасти магистралного нефтепровода Баку-Тбилиси-Джеихан в центрольной части Триалетской морфоструктуры (Территория Грузии). Georgian Engineering news, #4, 2006, p.p. 102-107.

8. Церетели Э.Д., Церетели Д.Д. Природа формирования селевых потоков оползневого генезиса и некоторые аспекты их особенностей на примере Кавказского региона. // Труды ГПИ, №4 (236), "Гидрогеология и инженерная геология", Тбилиси, 1981, с. 7, с. 87-94.

9. ინფორმაციული ბიულეტენი - მიწისქვეშა ჰიდროსფეროს ეკოლოგიური მდგომარეობის და საშიში გეოლოგიური პროცესების შესწავლის და პროგნოზის შესახებ. თბილისი - 2000.

10. ინფორმაციული ბიულეტენები - 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 და 2010 წლების, გარემოს ეროვნული სააგენტო, თბილისი.


98

5.0 ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე კლიმატის მოსალოდნელი დათბობის საერთო ფონზე წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების რისკებისა და სიხშირეების შეფასება

საქართველოში ბუნებრივ სტიქიურ მოვლენებს შორის სიხშირისა და ზარალის მიყენების თვალსაზრისით, გამოირჩევა წყალდიდობები და წყალმოვარდნები. კლიმატის გლობალურ დათბობასთან დაკავშირებით მოსალოდნელია ამ სტიქური მოვლენების გახშირება და ინტენსიურობის ზრდა, რაც თვალნათლივ შეიმჩნევა ბოლო წლებში. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა 2010 წელი. წყალდიდობებსა და წყალმოვარდნებს ზემოქმედების ორი განსხვავებული სახე აქვს:

• სხვადასხვა სახის საინჟინრო ნაგებობების (მაგ., კაშხალი, ხიდი, ნაპირდამცავი ნაგებობა და სხვ.) დაზიანება და ნგრევა; და

• მდინარის ნაპირიდან გადმოსვლა და ჭალების, დასახლებული პუნქტებისა და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების დატბორვა.

წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების რისკის ქვეშ იგულისხმება მათი წარმოქმნის ალბათობა და ზემოქმედება (ზარალი, უკუშედეგი) ბუნებრივ და სამეურნეო ობიექტებზე, ანუ წარმოქმნის რისკი და ზემოქმედების რისკი. წარმოქმნის რისკი შეიძლება შეფასდეს სიხშირული-ალბათობის ხერხებით, ხოლო ზემოქმედების რისკი – ზარალითა და უკუშედეგებით. სიხშირე არის დაკვირვებული მნიშვნელობები წარსულში, ალბათობა - შესაძლებლობა მომავალში. სიხშირე შედეგია იმისა, რაც უკვე მოხდა, ხოლო ალბათობა წინასწარმეტყველებაა იმისა, რაც უნდა მოხდეს. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების შესწავლისა და ანალიზის მიზნით გამოყენებულ იქნა: • დაკვირვების შედეგად მირებული მდ. მტკვრის ჰიდროლოგიური მონაცემები

ს.ლიკანთან; • ბორჯომის მეტეოროლოგიური მონაცემები; • პროექტის – “კლიმატის ცვილებასთან ადაპტაცია და ბუნებრივი კატასტროფების რისკის

შემცირება” ფარგლებში შემუშავებული კლიმატის ცვლილების სცენარი ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის, სადაც შეფასებულია კლიმატური პარამეტრების ცვლილება 2020-2050 წლებისათვის.

ბორჯომის მუნიციპალიტეტი მოიცავს მდ. მტკვრის, გუჯარეთის წყლისა და ბორჯომულას ხეობებს. მდ. მტკვარი სათავეს იღებს თურქეთის ტერიტორიაზე და უერთდება მინგეჩაურის წყალსაცავს. მდინარე მტკვარი ყალიბდება თოვლის, წვიმის, გრუნტის და მყინვარული წყლებით. გაზაფხული ყველაზე წყალუხვი პერიოდია და ამ დროს ჩამოედინება წლიური ჩამონადენის 47-58%, ზაფხულში - 22-27%, შემოდგომაზე - 11-14%, ზამთარში 10-13%. მდინარის რეჟიმი ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობით და ზაფხულის და ზამთრის მდგრადი წყალმცირობით.


99

გაზაფხულის წყალდიდობის მაქსიმალური დონეები ძირითადად დაიკვირვება აპრილ-მაისში. მრავალწლიური უმაღლესი დონე დაფიქსირდა 1968 წლის 18 აპრილს სოფ. ჩითახევსა და ქ. ბორჯომის რაიონში. ამ დროს წყალმცირე დონესთან შედარებით დონემ 5-6 მეტრით აიწია. შემოდგომის პერიოდში დონეები ხშირად იცვლება წვიმის პიკებით. წყალმოვარდნები ჩვეულებრივ მნიშვნელოვანია, მაგრამ სიმაღლით და მოცულობით ვერაღწევენ წყალდიდობის მაქსიმუმებს. წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების სარისკო პერიოდების (თვეების) დასადგენად გამოყენებულ იქნა მდ. მტკვრის ს. ლიკანთან არსებული ჰიდროლოგიური სადგურის 1938-1986 წლების დაკვირვების მონაცემები. აღნიშნული სადგური მდებარეობს ბორჯომის ზევით და ბორჯომის მუნიციპალიტეტისათვის საკმაოდ ინფორმაციულია. წყლის ხარჯებზე დაკვირვებები წარმოებდა 1938-1986 წლებში, ზოგიერთი წლის გამოკლებით, ხოლო 1969-1986 წლებისათვის უწყვეტი მონაცემებია. წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების სარისკო პერიოდების დასადგენად შეფასდა თვის საშუალო, მყისური მაქსიმალურის საშუალო, დღიური მაქსიმალურის საშუალო, დაკვირვებული მყისური მაქსიმალური და დაკვირვებული დღიური მაქსიმალური წყლის ხარჯები, რომელთა მნიშვნელობები მოცემულია ცხრილში 1, ნახაზებში 1 და 2. ცხრილი 1. მდ. მტკვრის ჰ/ს ლიკანთან, დაკვირვების შედეგად მიღებული წყლის ხარჯები I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Qსაშ.

თვის საშუალო 36,7 38,0 55,6 215 270 124 57,8 41,7 38,4 42,4 45,0 37,9 83,6

მყისური მაქსიმალურის საშუალო

44,0 47,9 126 466 447 215 103 67,9 53,6 65,0 68,4 49,4 146

დღიური მაქსიმალურის საშუალო

42,5 45,8 115 435 423 203 97,9 61,2 50,6 60,2 66,0 46,9 137

დაკვირვებული მყისური მაქსიმალური

94 130 430 1520 920 350 237 293 260 307 360 129

დაკვირვებული დღიური მაქსიმალური

79 119 340 1170 866 340 232 268 252 271 345 106


100

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Tvis saSualo

myisuri maqsimaluri saSualo

dRiuri maqsimaluri saSualo

ნახ. 1. საშუალო მრავალწლიური წყლის ხარჯი (მდ. მტკვარი - ს. ლიკანი)

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

dakvirvebuli myisuri maqsimaluri

dakvirvebuli dRiuri maqsimaluri

ნახ. 2. დაკვირვებული მაქსიმალური წყლის ხარჯები (მდ. მტკვარი - ს. ლიკანი)


101

ასევე შეფასდა დაკვირვების პერიოდში ცალკეულ თვეში წლის მაქსიმალური ხარჯის მოხვედრის რაოდენობა, რომელიც მოცემულია ცხრილში 2.

ცხრილი 2. ცალკეულ თვეში წლის მაქსიმალური ხარჯის მოხვედრის რაოდენობა

დაკვირვების პერიოდში

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ჯამი

დღეთა რაოდენობა

(1938-86) 0 0 1 20 23 0 0 0 0 0 1 0 45

% (1938-86)

0 0 2 44 51 0 0 0 0 0 2 0 100

დღეთა რაოდენობა

(1970-86) 0 0 0 9 9 0 0 0 0 0 0 0 18

% (1970-86)

0 0 0 50 50 0 0 0 0 0 0 0 100

ამ მონაცემის ანალიზით, წყალდიდობისა და წყალმოვარდნების სარისკო პერიოდებად შეირჩა IV-V თვეები. წყლის ხარჯების საანგარიშო ინტერვალებად შეირჩა 100 მ3/წმ-დან 1000 მ3/წმ-მდე მნიშვნელობები, ყოველი ბიჯი 100 მ3/წმ. საანგარიშო პერიოდად გამოყენებულია უწყვეტი 1969-1986 წლების პერიოდი. წყალდიდობები იწყება მარტში (II ნახევარში) და მთავრდება ივნისში. შედეგები მოცემულია ცხრილში 3.

ცხრილი 3. მაქსიმალური ხარჯების (მ3/წმ) სხვადასხვა ინტერვალებში მოხვედრის დღეთა

რაოდენობა დაკვირვების პერიოდში (1969-1986)

III IV V VI VII XI

რ-ბა Σ რ-ბა Σ რ-ბა Σ რ-ბა Σ რ-ბა Σ რ-ბა Σ

900-999 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

800-899 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0

700-799 0 0 0 1 2 3 0 0 0 0 0 0

600-699 0 0 7 8 8 11 0 0 0 0 0 0

500-599 0 0 6 14 8 19 0 0 0 0 0 0

400-499 0 0 38 52 49 68 0 0 0 0 0 0

300-399 1 1 77 129 120 188 4 4 0 0 0 0

200-299 9 10 151 280 201 389 57 61 2 2 0 0

100-199 95 105 188 468 154 543 257 318 21 23 4 4

ცხრილიში 3 Σ აღნიშნავს ხარჯების დგომის ხანგრძლივობას, ანუ საანგარიშო პერიოდში დღეთა რიცხვს, როდესაც დაკვირვებულია მოცემულ ხარჯზე მეტი ან ტოლი მნიშვნელობა (ე.ი. მოცემულ ინტერვალსა და მის ზედა ინტერვალებში მოხვედრილ დღეთა რაოდენობის ჯამი).


102

განსაკუთრებული სიდიდითა და სიხშირით გამოირჩევა აპრილ-მაისი, როგორც ცხრილიდან ჩანს, 900 მ3/წმ-ზე მეტი ხარჯებით ხასიათდება აპრილი (3 დღე), ხოლო 500-800 მ3/წმ-ით – აპრილ-მაისი (39 დღე). ცხრილი 4. მდ. მტკვარი ჰ/ს ლიკანი, მყისური მაქსიმალური ხარჯების (თვის, წლის)

კლებადი რიგი

# III IV V VI VII IX X XI წლის P%

1 430 1520 920 350 237 260 307 360 1520 2,3 2 307 920 872 336 231 128 191 357 920 4,5 3 277 816 800 333 209 103 155 132 816 6,8 4 265 750 720 320 180 84,1 124 126 750 9,1 5 218 750 600 304 172 71,5 90,2 93,6 750 11,4 6 213 695 597 302 170 69,6 87,4 79 695 13,6 7 211 680 580 302 161 62 84,1 77,6 680 15,9 8 192 649 568 300 156 60,4 76,6 75,3 649 18,2 9 185 620 549 292 142 55,2 76 68 620 20,5

10 182 600 549 279 142 53,9 74,3 64,7 600 22,7 11 181 565 503 275 139 52,6 72,4 64,6 565 25,0 12 163 542 500 275 133 51,5 71,1 63,5 542 27,3 13 145 530 499 266 119 50,8 70,0 62,8 530 29,5 14 136 525 498 265 116 49,8 68 61,5 525 31,8 15 130 521 493 264 110 48,1 58 55,2 521 34,1 16 129 520 490 264 110 48 57 54 520 36,4 17 126 518 480 260 110 48 55 52,8 518 38,6 18 118 498 464 252 108 47,4 53 52,2 498 40,9 19 112 485 455 242 106 46,3 52,2 52 485 43,2 20 108 475 453 238 98,6 45,2 51,9 51,2 475 45,5 21 102 470 448 228 96 45 49,8 51 470 47,7 22 98,6 445 445 219 91,4 44,8 49,6 51 445 50,0 23 96,8 438 443 218 91 43,8 47,2 47,2 443 52,3 24 96 412 430 216 87 43,6 47,2 47 430 54,5 25 92,5 385 424 208 85 43 46,2 45,4 424 56,8 26 91,6 366 420 201 82 43 46 45 420 59,1 27 90,6 359 419 190 81,2 41 45,1 45 419 61,4 28 88,4 358 411 185 81 41 44,3 44 411 63,6 29 80,5 352 409 182 80,5 41 43,4 44 409 65,9 30 77,2 344 384 179 77,5 41 43,3 43,2 384 68,2 31 75,7 343 381 172 71 40,2 43 42,6 381 70,5


103


32 75,4 339 380 159 70 39,2 41,5 42 380 72,7 33 72,4 313 342 158 66,8 39 41 41,5 342 75,0 34 71,8 310 328 148 65,4 38,4 41 41 328 77,3 35 71 310 302 144 64 37 40,7 41 310 79,5 36 70,7 297 295 136 54 36 39 40,2 297 81,8 37 69,6 286 284 124 54 35,4 38 39 286 84,1 38 66,3 273 282 124 53,8 35 36 39 282 86,4 39 64,8 261 274 121 49,8 34,5 35,4 38,5 274 88,6 40 57,8 258 262 117 49 33,4 34,5 38 262 90,9 41 57,8 227 242 98,6 38,8 32,4 33,5 36,8 242 93,2 42 48,5 210 189 92,5 37,8 32,4 33 35,5 210 95,5 43 46,5 193 179 75,7 37 31,2 33 35,4 193 97,7

ცხრილი 5. მდ. მტკვარი ჰ/ს ლიკანი, დღის მაქსიმალური ხარჯების (თვის, წლის) კლებადი

რიგი


1 340 1170 866 340 232 252 271 345 1170 2,3 2 268 920 860 329 226 110 152 342 920 4,5 3 258 792 744 304 203 89,8 137 130 792 6,8 4 250 686 690 301 177 69,8 92,8 114 690 9,1 5 208 684 590 299 167 69,5 87 90,8 684 11,4 6 207 665 537 284 150 68,0 79,2 76,0 665 13,6 7 190 608 531 280 148 61 75,9 75,3 608 15,9 8 185 599 516 275 140 57,6 73 74,5 599 18,2 9 177 590 508 272 137 52,9 71,5 66 590 20,5

10 167 582 500 269 135 51,2 70,0 63 582 22,7 11 166 523 486 264 128 49,6 69,6 62,8 523 25,0 12 150 506 479 263 112 49 69,5 60,5 506 27,3 13 124 504 477 253 112 47,4 64,7 58,9 504 29,5 14 119 503 476 253 111 47 61 55,2 503 31,8 15 117 500 454 252 110 46,2 55 54 500 34,1 16 114 481 453 252 108 45,9 53,4 53,5 481 36,4 17 114 480 450 232 105 44,7 53,3 52,2 480 38,6 18 110 473 444 232 100 44,5 53 51 473 40,9 19 104 469 432 228 96,9 44,1 49,8 51 469 43,2 20 97 450 431 222 90,1 44 49,8 49,8 450 45,5 21 96 425 425 208 89,5 43 49,6 49 425 47,7


104


22 88 425 422 208 88,6 42,8 47,2 47,2 425 50,0 23 87,4 415 421 206 84,1 42,5 47,2 47 421 52,3 24 87 395 411 200 79 41 46,2 46 411 54,5 25 86,7 371 411 193 79 40,2 46 44 411 56,8 26 85,6 354 407 191 78 40 45,1 43,8 407 59,1 27 83,5 350 406 181 77,5 40 43,2 42,6 406 61,4 28 77,5 341 399 175 75,2 39 42,8 42 399 63,6 29 77,4 339 396 174 75 38,5 42,4 41,5 396 65,9 30 75,4 329 375 168 74 38,4 41,5 41 375 68,2 31 73,8 314 365 165 69,6 38 41 41 365 70,5 32 72,5 313 364 147 66,1 38 41 41 364 72,7 33 71,6 307 326 146 64 36,6 40,8 40,8 326 75,0 34 70,4 301 315 140 61,6 36 40 40,2 315 77,3 35 67,6 283 291 139 61,5 36 38 40 291 79,5 36 64,7 279 283 129 54 35 37,2 40 283 81,8 37 64 265 280 119 53,3 34,2 36 39 280 84,1 38 62,2 252 264 118 51,6 34 35 38,5 264 86,4 39 57 248 259 113 47,4 33 34,2 38 259 88,6 40 56,5 219 237 110 47,2 32,1 34 37,8 237 90,9 41 56,5 219 224 95,2 37,4 32,1 33 36,8 224 93,2 42 47,2 210 178 82,2 36,6 31,2 33 35,5 210 95,5 43 45,6 189 170 69,5 36 30,6 32,4 35,4 189 97,7

ცხრილებში 4 და 5 მოყვანილია III-VII და IX-XI თვეების და წლიური მყისური და დღიური დაკვირვებული მაქსიმალური ხარჯების კლებადი რიგები და რიგითი ნომრის შესაბამისი

ემპირიული უზრუნველყოფის მნიშვნელობები პროცენტებში. %1001+

=nmP , სადაც m -

რიგითი ნომერია, ხოლო n - დაკვირვებული რაოდენობა ( n =40). ცხრილები საშუალებას გვაძლევს შევადაროთ ცალკეულ თვეებში მაქსიმალური ხარჯების ცვლილების დიაპაზონი.


105

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

2,3 6,8 11,4

15,9

20,5

25,0

29,5

34,1

38,6

43,2

47,7

52,3

56,8

61,4

65,9

70,5

75,0

79,5

84,1

88,6

93,2

97,7

IV

V

ნახ. 3. IV-V თვის მყისური მაქსიმალური ხარჯების ემპირიული უზრუნველყოფის მრუდები

(მდ. მტკვარი - ს. ლიკანი) ნახ. 3-ზე საილუსტრაციოდ მოყვანილია IV და V თვის მყისური მაქსიმალური ხარჯების ემპირიული უზრუნველყოფის მრუდები. წყალდიდობებისა და წყალმოვარდნების დინამიკის დასადგენად შეფასდა ცალკეული თვეების ტრენდის კორელაციის კოეფიციენტები წყლის მაქსიმალურ ხარჯსა და მის რიგით ნომერს შორის 1969-1986 წლების უწყვეტი პერიოდისათვის, რომელიც მოცემულია ცხრილში 6, საიდანაც ნათლად ჩანს, რომ ტრენდის ტენდენცია არ ფიქსირდება. ცხრილი 6. მდ. მტკვარი - ს. ლიკანი მაქსიმალური ხარჯების ტრენდის კორელაციის

კოეფიციენტები

III IV V VII IX X XI წლიური

1960-1986 -0,16 0,00 0,06 0,40 0,15 -0,17 -0,30 0,09


106

y = 0,0671x + 461,2

y = 1,9711x + 436,39

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986

IV V

ნახ. 4. IV-V თვის მაქსიმალური ხარჯების ცვალებადობის გრაფიკი 1969-1986 (მდ. მტკვარი - ს. ლიკანი)

მდ. მტკვარზე ს. ლიკანთან შეფასდა წლის მაქსიმალური ხარჯების ცვალებადობის ტრენდი კორელაციის კოეფიციენტით, რომელიც პრაქტიკულად ნულთან არის ახლოს r =0.09.

ცხრილი 8. ნალექების დღიური მაქსიმუმისა და იმავე დღის მაქსიმალური ხარჯის (1),

დღის მაქსიმალური ხარჯისა და იმავე დღის ნალექების (2) კორელაციის კოეფიციენტები

r III IV V VI VII IX X XI

1 0.08 0.30 0.28 0.14 -0.08 -0.14 0.10 -0.06

2 -0.15 0.29 0.23 0.05 0.12 0.07 0.18 0.13

1 – ( )maxdRdR XfQ = ; 2 – ( )dRdR XfQ =max

III-VII და IX-XI თვეებისათვის შეფასდა კორელაციის კოეფიციენტის მნიშვნელობები, ნალექის დღიურ მაქსიმუმსა და, შესაბამისად, იმ დღის ხარჯს შორის და მაქსიმალურ დღიურ ხარჯსა და იმავე დღის ნალექებს შორის, რომელიც მოცემულია ცხრილში 8. ცხრილში მოყვანილი სიდიდეები, IV-V თვეების გარდა, მცირეა, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ბორჯომის ნალექების მონაცემები არ არის წყალდიდობების და წყალმოვარდნების ძირითადი განმსაზღვრელი ფაქტორი.


107

საპროგნოზო კლიმატური მოდელების გამოყენების საფუძველზე, მიღებული ნალექების ინდექსები აჩვენებს, რომ ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ერთ დღეში მოსული ნალექის მაქსიმალური და თანმიმდევრობით 5 დღის განმალობაში მოსული ნალექების რაოდენობა გაიზრდება. ამასთან ერთად, დღეთა რიცხვი, როცა ნალექების დღიური ჯამი მეტია 10 და 20 მმ-ზე, 1960-1990 წწ. პერიოდთან რამდენადმე შემცირდება. უნდა აღინიშნოს, რომ ნალექების ექსტრემალური (<50 მმ) რაოდენობის დღეთა რიცხვი მცირედ გაიზრდება. ექსტრემალური ინდექსის მიხედვით მცირდება ნალექების წლიური ჯამის შეფარდება ნალექიან დღეთა რიცხვზე. დღის განმავლობაში 90 მმ-ზე მეტი ნალექი 2020-2050 წლებისათვის მოსალოდნელი არა არის. აღსანიშნავია, რომ წყალდიდობისა და ღვარცოფსაშიში დღეების რაოდენობა, როცა დღეღამეში მოსული ნალექი 50 მმ-ს აჭარბებს უმნიშნელოდ (წელიწადში საშუალოდ 0.1 დღით) არის მომატებული. კლიმატის ცვლილების სცენარი II-ით მიღებული შედეგები გვიჩვენებს, რომ გაზაფხულზე, 2020-2050 წლების პერიოდისათვის, ნალექებს შემცირების ტენდენცია აქვს, რაც ამცირებს წყალმოვარდნის რისკებს. გაანგარიშებებმა გვიჩვენა, რომ მდ. მტკვარზე ს. ლიკანთან წყალდიდობები და წყალმოვარდნები მხოლოდ IV და V თვეებში ფიქსირდება. ამ პერიოდის მაქსიმალური ხარჯები ძირითადად ფორმირდება მდ. მტკვრის აუზში დაგროვილი თოვლის მარაგის რაოდენობით, დნობის ინტენსივობით და მოსული ატმოსფერული ნალექების ზედდებით ჩამონადენზე. ბორჯომის მუნიციპალიტეტმა უპირველესად უნდა შეაფასოს წყალდიდობებისა და სტიქიური მოვლენების დროს რა ზარალი დაფიქსირდა მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე. წყალდიდობის ზემოქმედების რა ფორმა იყო, დატბორვა თუ სხვადასხვა სახის ნაგებობის დაზიანება. აუცილებელი იქნება წყალდიდობების სტიქიური მოვლენის ზეგავლენის მიდამოებში მცხოვრები მოსახლეობის წინასწარ გაფრთხილება მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ.


108

6.0 გლობალური დათბობის გავლენა აგროკულტურებზე ბორჯომის მუნიციპალიტეტში მე–20 საუკუნის ბოლოს საქართველოში ჰაერის ტემპერატურამ მოიმატა საშუალოდ 0.2-0.4°C. ეს ფაქტი აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რადგან ტემპერატურის ზრდის ასეთმა ტენდენციამ 2030-2050 წწ. შესაძლოა გამოიწვიოს საშუალო მრავალწლიური ტემპერატურის მომატება 1-2°C-ით. ასეთ პირობებში არახელსაყრელ მდოგომარეობაში აღმოჩნედება ქვეყნის ეკონომიკა და განსაკუთრებით სოფლის მეურნეობა. ქვემოთ განხილულია ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე აგროკულტურების ზრდა-განვითარების პირობებზე, მათი გავრცელების ზონებზე, აქტიურ ტემპერატურათა ჯამებზე, და სავეგეტაციო პერიოდის ცვალებადობაზე კლიმატის გლობალური დათბობის გავლენის საკითხები და შემუშავებულია მომავლის სცენარები (2020-2050 წწ.).

6.1 ჰაერის აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების (10°-ის ზევით) და სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობის (დღე) უზრუნველყოფა (%) აღნიშნული საკითხების გამოკვლევის მიზნით დამუშავდა მეტეოროლოგიურ დაკვირვებათა საბაზისო (მიმდინარე) მასალები (1956-2005 წწ.) და მომავლის (2020-2050 წწ.) საპროგნოზო მეტეოროლოგიური მონაცემები. ამ უკანასკნელთა კლიმატური პარემეტრების გამოთვლა მოხდა ECHAM4-ის მოდელით და A2 სცენარის მიხედვით, რაც შესრულებული იქნა კლიმატის გლობალური ცვლილების ჩარჩო-კონვენციისათვის საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინებაში მოცემული მასალების საფუძველზე. საბაზისოს (1956-2005 წწ.) მეტეოროლოგიური დაკვირვებათა მონაცემების და A2 სცენარით (2020-2050 წწ.) შემუშავებული ტემპერატურის 2.0°C-ით მატების მიხედვით, დადგინდა ჰაერის დღეღამური საშუალო ტემპერატურის 10°C-ის ზევით (გაზაფხულზე) და ქვევით (შემოდგომაზე) მდგრადი გადასვლის თარიღები. ამ თარიღებს შორის დაჯამდა აქტიური ტემპერატურები და სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა (დღეები). გამოირკვა, რომ ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საბაზისო აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი საშუალოდ 2930°C შეადგენს, ხოლო A2 სცენარით მიხედვით ტემპერატურის 2.0°C-ით მატების შემთხვევაში იქნება 3570°C. მოცემულ ტემპერატურებს შორის სხვაობა 640°C-ია. ტემპერატურის ეს ჯამი, დამატებით საბაზისო ტემპერატურის ჯამზე კარგად უზრუნველყოფს მარცვლეულის, ბოსტნეულის, ვაზის, ხეხილოვანი და კენკროვანი კულტურების მაღალ პროდუქტიულობას, იმ შემთხვევაში თუ აგროტექნიკურ ვადებში ჩატარდება საჭირო ღონისძიებები (ნიადაგის მორწყვა, გაფხვიერება და სხვ.). ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საბაზისო (1956-2005 წწ.) დაკვირვებათა მონაცემების მიხედვით, ჰაერის ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლა საშუალოდ 21 აპრილიდან აღინიშნება, ხოლო ტემპერატურის 10°C-ის ქვევით გადასვლა – 17 ოქტომბერიდან. მომავლის სცენარით ტემპერატურის 2.0°C-ის მატების შემთხვევაში 10°C-ის ზევით გადასვლა მოხდება 12 აპრილიდან, ხოლო შემოდგომაზე 10°C-ის ქვევით გადასვლა – 28 ოქტომბრიდან. მაშასადამე, გაზაფხულზე ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლა საბაზისო სავეგეტაციო


109

პერიოდთან შედარებით, სცენარის მიხედვით საშუალოდ 9 დღით ადრე იწყება, ხოლო შემოდგომაზე 10°C-ის ქვევით გადასვლა 11 დღით გვიან წყდება. საბაზისო დაკვირვებათა მონაცემების მიხედვით სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა საშუალოდ 179 დღეს შეადგენს, ხოლო მომავლის სცენარით – 199 დღეს. აქედან გამომდინარე, ტემპერატურის 10°C-ის ზევით სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა საშუალოდ 20 დღით იზრდება, რაც ფერმერებს საშუალებას მისცემს გაზაფხულზე 9 დღით ადრე დაამუშაონ სავარგული და შეიტანონ სათანადო რაოდენობით სასუქები, ჩაატარონ მარცვლეულისა და ბოსტნეული კულტურების თესვა, ჩითილების გადარგვა და სხვ. შემოდგომაზე 11 დღით სავეგეტაციო პერიოდის გახანგრძლივება უზრუნველყოფს ოპტიმალურ ვადებში საშემოდგომო კულტურების დათესვას, ვაზის საგვიანო ჯიშების სრულად მომწიფებას და სხვ. აგრომეტეოროლოგიაში მიღებული მეთოდის გამოყენებით, შედგენილია საბაზისო და მომავლის სცენარის ტემპერატურის 2.0°C-ის მატებით ტემპერატურათა ჯამების უზრუნველყოფის ნომოგრამა (ნახ. 1.1). ნახ. 1.1 ჰაერის აქტიურ ტემპერატურათა (>10°C) ჯამების უზრუნველყოფათა მრუდები

საშუალოდან გადახრა

______ საბაზისო (მიმდინარე) _ _ _ _ სცენარი (მომავლის) ამ ნახაზზე მონცემული ნომოგრამების მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს აგროკულტურების მოთხოვნილება სითბოსადმი (ზრდა-განვითარება, სრული მომწიფება და სხვა). ამისათვის, საჭიროა ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საბაზისო და სცენარით აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების ცოდნა, რაც, როგორც უკვე აღნიშნა, საშუალოდ, შეადგენს 2930°C (საბაზისო) და 3570°C (სცენარი). ვაზის საგვიანო ჯიშების (რქაწითელი, საფერავი, და სხვა) სრული მომწიფებისათვის საჭიროა 3400°C და მეტი. ტემპერატურის ამ ჯამსა და საბაზისო ტემპერატურების ჯამს (2930°C) შორის გავიგებთ სხვაობას +470°C, რაც ნახაზის (1.1) აბსცისთა ღერძზე ნულიდან მარჯვნივ გამოთვლით +470°C უდრის. გადათვლის წერტილიდან აღვმართავთ სწორ ხაზს საბაზისო მრუდის გადაკვეთამდე, რასაც გადაკვეთიდან მარცხნივ


110

ორდინატის ღერძზე შეესაბამება 5%. მაშასადამე, მოცემული კულტურა სითბოთი უზრუნველყოფილი იქნება 5%-ით ყოველ ათ წელიწადში (ანუ ერთხელ ყოველ ოც წელიწადში). A2 სცენარით ტემპერატურის 2.0°C-ით მატების შემთხვევაში ვაზის საგვიანო ჯიშები სითბოთი უზრუნველყოფილი იქნება 70%-ით ანუ 7-ჯერ ყოველ ათ წელიწადში. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის ანალოგიურად შეიძლება განისაზღვროს სავეგეტაციო პერიოდში ორი მოსავლის მიღებისათვის საჭირო აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი. მაგალითად, საშემოდგომო კულტურების (ხორბალი და სხვ.) მოსავლის აღების შემდეგ, სანაწვერალო კულტურების (საგაზაფხულო ხორბალი, ქერი, შვრია, სასილოსე სიმინდი და სხვ.) მოყვანის შემთხვევაში. ეს კულტურები ზრდა-განვითარებისათვის მოითხოვენ აქტიური ტემპერატურის ჯამს 1300°C და მეტს. მაგალითისათვის, დაუშვათ, რომ საშემოდგომო ხორბლის კულტურამ (გათვალისწინებული აქტიურ ტემპერატურათა ჯამიდან მოითხოვს 2100°C-ს) ვეგეტაციის პირველ პერიოდში მოიხმარა მოსალოდნელი სცენარით გათვალისწინებული 3570°C-იდან 2100°C (ე.ი. 3570-2100=1470°C). ამ დარჩენილი ტემპერატურის ჯამსა (1470°C) და 1300°C შორის სხვაობის (170°C) მიხედვით, ნახაზზე 1.1 ანალოგიური განსაზღვრის წესიდან გამომდინარე, მომავლის სცენარიდან სითბოს უზრუნველყოფა 1300°C (რომელიც საჭიროა სანაწვერალო კულტურებისათვის) მოსალოდნელი იქნება 7-ჯერ ყოველ ათ წელიწადში. რაც შეეხება ბორჯომის მუნიციპალიტეტის საბაზისო აქტიურ ტემპერატურათა ჯამს (2930°C), იგი ვერ უზრუნველყოფს ორი მოსავლის მიღებას. საბაზისო და მომავლის სცენარების მიხედვით შედგენილია სავეგეტაციო პერიოდის ხაგრძლივობის მრუდები (ნახ. 1.2). ნახ. 1.2 ჰაერის ტემპერატურის 10°C-ის ზევით პერიოდის ხანგრძლივობის უზრუნველყოფათა

მრუდები (%)


______ საბაზისო (მიმდინარე) _ _ _ _ სცენარი (მომავლის)


111

ნახაზზე 1.2 აღწერილი წესით განისაზღვრება სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა, თუ რამდენჯერ იქნება იგი სხვადასხვა სიდიდით უზრუნველყოფილი ყოველ ათ წელიწადში. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საბაზისო სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა საშუალოდ 179 დღეა, მომავლის სცენარით კი 199 დღე. ნახაზზე 1.2 ირკვევა, რომ ვეგეტაციის პერიოდის ხანგრძლივობა – საშუალოდ 190 დღე, საბაზისო მონაცემების მიხედვით, განმეორდება 2-ჯერ ყოველ ათ წელში, ხოლო მომავლის სცენარით 7-ჯერ. აქედან გამომდინარე სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობის გაზრდა, ხელსაყრელი იქნება ფერმერებისათვის გაზაფხულზე და შემოდგომაზე აგროტექნიკური ღონისძიებების წარმატებით ჩატარებისათვის. უზრუნველყოფის მრუდებიდან ნახ. 1.1 და 1.2 საბაზისო და მომავლის სცენარით გამოთვლილია აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები და სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა 10°C-ის ზევით, რომელთა მიხედვით შედგენილი ცხრილებიდან 1.1 და 1.2 ჩანს მომავლის სცენარით ტემპერატურის 2.0°C-ით მატებისას, აქტიურ ტემპერატურათა ჯამების და სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობის (>10°C) გაზრდა საბაზისოსთან შედარებით. ცხრ. 1.1 ჰაერის აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები 10°C-ის ზევით, სხვადასხვა უზრუნველყოფით

უ ზ რ უ ნ ვ ე ლ ყ ო ფ ა, % წელი საშუალო

ჯამი 95 90 70 50 30 10 5 1956-2005 2930 2630 2690 2830 2930 3120 3310 3380 2020-2050 3570 3070 3290 3420 3570 3750 3940 4070

ცხრ. 1.2 ჰაერის საშუალო დღეღამური ტემპერატურის 10°C-ის ზევით პერიოდის ხანგრძლივობა

(დღე) სხვადასხვა უზრუნველყოფით

უ ზ რ უ ნ ვ ე ლ ყ ო ფ ა, % წელი საშუალო ჯამი 95 90 70 50 30 10 5

1956-2005 450 250 300 400 450 490 580 610 2020-2050 440 200 260 340 440 480 530 560 ცხრილები 1.1 და 1.2 საშუალებას იძლევა განისაზღვროს, თუ რამდენი პროცენტითაა უზრუნველყოფილი მოცემული მაჩვენებლები, რის საფუძველზეც შეიძლება შეფასდეს მათი ხასიათი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე აღნიშნული მაჩვენებლები, განსაკუთრებით მომავლის სცენარის მიხედვით.

6.2 ატმოსფერული ნალექების ჯამების (მმ) და ≥10 მმ, ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვების უზრუნველყოფა თბილ პერიოდში (IV-X)

ბორჯომის ტერიტორიაზე ატმოსფერული ნალექების შეფასებისათვის გამოყოფილი იქნა

წლის თბილი პერიოდი, რადგან მოცემულ პერიოდში (სავეგეტაციო) მიმდინარეობს აგროკულტურების ზრდა-განვითარება და მოსავლის მოყვანა. ამ პერიოდისათვის გამოყენებულია საბაზისო (1956-2005) წწ. პერიოდში ატმოსფერულ ნალექებზე დაკვირვებათა და მომავლის A2 სცენარით 2020-2050 წლებისათვის გამოთვლილი მონაცემები. დაკვირვებათა


112

მასალების ანალიზისა და დამუშავების საფუძველზე გამოირკვა, რომ თბილ პერიოდში საბაზისო ნალექების ჯამი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე შეადგენს 450 მმ, ხოლო მომავლის სცენარით 440 მმ, ე.ი. საბაზისოსთან შედარებით 10 მმ-ით ნაკლებს.

თბილ პერიოდში ატმოსფერული ნალექების დღეთა რიცხვები ასეთია:

•≥10 მმ საბაზისო და A2 სცენარით გამოთვლილი ნალექიან დღეთა რიცხვები ერთნაირია და შეადგენს 11 დღეს;

•≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვებიც ერთნაირია და შეადგენს 2 დღეს; •≥50 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვი 1956-2005 წლებში დაკვირვებათა საბაზისო მასალებიდან (50

წლის განმავლობაში) აღმოჩნდა ერთი შემთხვევა (1960 წ), ხოლო მომავლის A2 სცენარით (2020-2050 წწ.) 30 წლის განმავლობაში 3 შემთხვევა (2027, 2036, 2048 წწ.).

როგორც ვხედავთ ≥50 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვი ბორჯომის მუნიციპალიტეტის

ტერიტორიაზე იშვიათი მოვლენაა, ამიტომ მას მხოლოდ ვაფიქსირებთ. თბილ პერიოდში საბაზისო და მომავლის სცენარის მიხედვით დაჯამებული

ნალექებიდან, შედგენილია მათი ჯამების, ასევე ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვების უზრუნველყოფათა მრუდები (2.1, 2.2, 2.3). ნახ. 2.1 ატმოსფერული ნალექების ჯამთა (მმ) უზრუნველყოფის განმსაზღვრელი მრუდები (IV-

X)

საშუალოდან გადახრა ______ საბაზისო (მიმდინარე) _ _ _ _ სცენარი (მომავლის)


113

ნახ. 2.2 ≥10 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვის უზრუნველყოფათა (%) მრუდები თბილ პერიოდში (IV-X)


______ საბაზისო (მიმდინარე) _ _ _ _ სცენარი (მომავლის) ნახ. 2.3 ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვის უზრუნველყოფათა (%) მრუდები თბილ პერიოდში

(IV-X)




114

ნახაზებზე 2.1, 2.2, 2.3 ნალექების ჯამებისა და ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვების განსაზღვრის წესი ნახაზი 1.1-ის ანალოგიურია და განისაზღვრება შესაბამისი საშუალოების მიხედვით (ცხრ. 2.1). მაგალითისათვის, როგორ უნდა განისაზღვროს ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე სავეგეტაციო პერიოდში, მომავლის სცენარის მიხედვით (2020-2050 წწ.), თუ რამდენჯერ განმეორდება ატმოსფერული ნალექების ჯამი 600 მმ ყოველ ათ წელიწადში. ნალექების ჯამი 600 მმ აღებულია იმის გამო, რომ აღნიშნულ ტერიტორიაზე იგი შედარებით უკეთ უზრუნველყოფს აგროკულტურების ზრდა-განვითარებასა და პროდუქტიულობას. ნახ. 2.1-ის მიხედვით, ირკვევა რომ 600 მმ-მდე ნალექების განმეორადობა აღინიშნება ოც წელიწადში ერთხელ, რაც ნიშნავს, რომ მომავლის სცენარის მიხედვით ეს ტერიტორია არ იქნება ყოველ წელს უზრუნველყოფილი საჭირო ნალექების რაოდენობით. ეს მიგვანიშნებს იმაზე, რომ სავეგეტაციო პერიოდში აგროკულტურების ქვეშ ნიადაგის მორწყვა საჭირო იქნება. ნახაზებიდან გამოთვლილია ატმოსფერული ნალექების ჯამები და ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვები პროცენტებში (ცხრ. 2.1, 2.2, 2.3). ცხრ. 2.1 ატმოსფერული ნალექების ჯამების (მმ) სხვადასხვა უზრუნველყოფა თბილ პერიოდში

(IV-X) უ ზ რ უ ნ ვ ე ლ ყ ო ფ ა, % წელი საშუალო

ჯამი 95 90 70 50 30 10 5 1956-2005 450 250 300 400 450 490 580 610 2020-2050 440 200 260 340 440 480 530 560

ცხრ. 2.2 ≥10 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვის უზრუნველყოფა თბილ პერიოდში (IV-X)


1956-2005 11 3 5 9 11 13 18 20 2020-2050 11 4 6 9 11 13 16 19

ცხრ. 2.3 ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვის უზრუნველყოფა თბილ პერიოდში (IV-X)


1956-2005 2 0 1 1 2 3 4 5 2020-2050 2 0 0 1 2 3 4 5 ცხრ. 2.1, 2.2 და 2.3-ის მიხედვით, დაკვირვებათა და მომავლის სცენარის მონაცემებიდან გამომდინარე, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია, სავეგეტაციო პერიოდში, აგროკულტურებისათვის ხელსაყრელი ატმოსფერული ნალექების უზრუნველყოფით არ ხასიათდება. საბაზისო და მომავლის სცენარით ნალექების რაოდენობა თითქმის ერთნაირია (მომავლის სცენარით მხოლოდ 10 მმ-ით ნაკლებია) – ცხრ. 2.1. კლიმატის გლობალურ დათბობასთან დაკავშირებით მომავლის სცენარის (2020-2050 წწ.) მიხედვით, ნალექები აქ საბაზისო ატმოსფერულ ნალექებთან შედარებით არ მატულობს. იგივე, შეიძლება ითქვას ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვებზეც. აქედან გამომდინარე, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის


115

ტერიტორიაზე სავეგეტაციო პერიოდში აგროკულტურები მოითხოვს ნიადაგში ტენის გაზრდას (მორწყვა 2-3-ჯერ და სხვ.).

6.3 ჰაერის აბსოლუტური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურების მაჩვენებლები

აღნიშნული აგროკლიმატური რესურსები სასოფლო-სამეურნეო თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანი კლიმატური პარამეტრებია. მაგალითად, სავეგეტაციო პერიოდში, განსაკუთრებით მცენარეთა აქტიური ვეგეტაციის დროს (VI-VIII), აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურის საშუალო სიდიდიდან გადახრისას +4, +5°C და მეტით (თუ მან გადააჭარბა 38-40°C, 3-4 საათის და მეტის განმავლობაში), შესაძლოა დაზიანდეს აგროკულტურების ნორჩი ფოთლები, ნასკვები, ნაყოფები და სხვ. განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ ნიადაგში ტენის დეფიციტია.

არანაკლებ საშიშია მცენარეებისათვის ჰაერის აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურების ზემოქმედება. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურების (თოვლის საფარის გარეშე) -15, -17°C და მეტის, შემთხვევაში შესაძლოა ძლიერ დაზიანდეს საშემოდგომო კულტურები (ხორბალი და სხვა), აგრეთვე ვაზის მიმდინარე წლის ნაზარდები.

კლიმატის გლობალური დათბობის ფონზე, შესაძლებელია რამდენადმე შეიცვალოს მოცემული ფაქტორების მატების ან კლების ტენდენცია. ამასთან დაკავშირებით დამუშავებული იქნა 1956-2005 წწ. საბაზისო მეტეოროლოგიურ დაკვირვებათა და მომავლის A2 სცენარით გამოთვლილი (2020-2050 წწ.) მონაცემები. რომელთა მიხედვით, შედგენილი იქნა მათი ალბათობის (%) მრუდები (ნახ. 3.1, 3.2).

ნახ. 3.1 ჰაერის აბს. მაქსიმალურ ტემპერატურათა ალბათობის (%) მრუდები



116


3.2 ჰაერის აბს. მინიმალურ ტემპერატურათა ალბათობის (%) მრუდები


______ საბაზისო (მიმდინარე) _ _ _ _ სცენარი (მომავლის) საბაზისო (ნახ. 3.1) მრუდზე მონაცემების განსაზღვრისას გამოირკვა, რომ (განსაზღვრა ნახ. 2.1-ზე აღწერილი წესის ანალოგიურია) აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა, (38°C) ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მოსალოდნელია 5%-ით ყოველ ათ წელში, ანუ ერთხელ ოც წელში. იმავე ნახაზის მომავლის სცენარის მრუდით (2020-2050 წწ.) 10%-ით, ანუ ერთხელ ყოველ ათ წელში. 5%-ით კი მოსალოდნელია 39°C ყოველ ათ წელში, ანუ ერთხელ ოც წელში. ამ განსაზღვრიდან ჩანს, აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურის მატების ტენდენცია საბაზისოსთან შედარებით. ასეთ პირობებში შესაძლოა რამდენადმე შეაფერხდეს აგროკულტურების განვითარება, იმ შემთხვევაში, თუ იგი ნიადაგში ტენის დეფიციტს დაემთხვა. ამიტომ საჭირო იქნება ნიადაგის ტენით უზრუნველყოფა. აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) აბსოლუტური მინიმუმები შემცირებულია -11°C-მდე (საბაზისოსთან შედარებით საშუალოდ 3°C). ნახაზი 3.2-ის საბაზისოს მრუდზე, მაგალითად -15°C განსაზღვრისას (რომელსაც შეუძლია უთოვლობისას დააზიანოს საშემოდგომო კულტურები, ვაზის ერთწლიანი ნაზარდები და სხვა) ირკვევა, რომ იგი განმეორდება 30%-ით ყოველ ათ წელიწადშიში (ე.ი. 3-ჯერ ათ წელში), ხოლო სცენარის მრუდით (2020-2050 წწ.) 10%-ით ყოველ ათ წელიწადში (ანუ ერთხელ ათ წელიწადში). მაშასადამე, მომავლის სცენარით აღნიშნული კულტურები შესაძლოა დაზიანდეს


117

ათ წელიწადში ერთხელ (მაშინ როდესაც ეს საბაზისო პერიოდში ათ წელიწადში 3-ჯერ ხდებოდა). საბაზისო და მომავლის სცენარის ნახაზებიდან (3.1, 3.2) გამოთვლილია აბსოლუტური მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურების სხვადასხვა მაჩვენებლების ალბათობა (განმეორადობა) პროცენტებში (ცხრ. 3.1, 3.2). ცხრ. 3.1 ჰაერის აბს. მაქსიმალურ ტემპერატურათა ალბათობა (%)


ჯამი 95 90 70 50 30 10 5 1956-2005 34 30 32 33 34 35 37 38 2020-2050 36 31 33 35 36 37 38 39 ცხრ. 3.2 ჰაერის აბს. მინიმალურ ტემპერატურათა ალბათობა (%)


ჯამი 95 90 70 50 30 10 5 1956-2005 -14 -9 -11 -13 -14 -15 -17 -19 2020-2050 -11 -7 -8 -9 -11 -12 -15 -16 3.1 ცხრილისმიხედვით, აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურების მაჩვენებლები ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მომავლის A2 სცენარით მაღალია საბაზისოსთან შედარებით საშუალოდ 2.0°C-ით, ხოლო 3.2 ცხრილის მიხედვით აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურა შემცირებულია საშუალოდ -3°C-ით. ე.ი. მომავლის სცენარიდან გამომდინარე ზემოაღნიშნული კულტურების გამოზამთრება დამაკმაყოფილებელი იქნება.

6.4 ქარის მაქსიმალური სიჩქარე (მ/წმ) თბილ პერიოდში (IV-X) ქარი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სოფლის მეურნეობაში. კერძოდ, ზომიერი ქარი (4-5 მ/წმ) გაზაფხულზე ხელს უწყობს მცენარეთა ყვავილების დამტვერვას და სხვა. ძლიერი ქარი (≥15 მ/წმ) არახელსაყრელია, განსაკუთრებით ვეგეტაციის პერიოდში (აზიანებს მცენარეთა ყვავილებს, ფოთლებს, ნასკვებს, ნაყოფებს და სხვა). მშრალი ქარი სავეგეტაციო პერიოდში იწვევს ნიადაგიდან ტენის ინტენსიურ აორთქლებას, რაც არახელსაყრელ პირობებს ქმნის აგროკულტურების განვითარებისათვის. აღნიშნულთან დაკავშირებით, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისათვის განხილულია სავეგეტაციო პერიოდში ქარის მაქსიმალური სიჩქარე. გამოყენებულია ქარზე 1956-1992 წწ. დაკვირვებათა მონაცემები, რომლებიც შედარებისათვის გაყოფილია ორ პერიოდად – 1956-1975 წწ. და პერიოდი 1976-1992 წწ. პირველ პერიოდში ქარის საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე შეადგენს 14 მ/წმ, ხოლო მეორე პერიოდში 17 მ/წმ. მაშასადამე, ბოლო წლების პერიოდში ქარის საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე მომატებულია 3 მ/წმ-ით.


118

ქარის მაქსიმალური სიჩქარის განმეორადობა (ალბათობა, %) პირველი პერიოდისათვის 5% ალბათობით, შეადგენს 23 მ/წმ. რაც ყოველ ოც წელში განმეორდება ერთხელ. მეორე პერიოდში 5%-იანი ალბათობით ქარის მაქსიმალური სიჩქარე შეადგენს 25 მ/წმ, რომელიც ასევე განმეორდება ოც წელში ერთხელ (ცხრ. 4.1). ცხრ. 4.1 ქარის მაქსიმალური სიჩქარე (მ/წმ) თბილ პერიოდში (IV-X)


ჯამი 95 90 70 50 30 10 5 1956-1975 14 10 11 13 14 16 19 22 1976-1992 17 10 12 15 17 19 23 25 მაშასადამე, ქარის მაქსიმალური სიჩქარე ბოლო წლებში მომატებულია. ამიტომ, მომავალში სასოფლო-სამეურნეო კულტურებზე ქარების ზემოქმედების შესუსტებისათვის უნდა გაშენდეს ქარსაცავი ზოლები, რომლებიც დაიცავს აგროკულტურებს და შექმნის ხელსაყრელ მიკროკლიმატურ პირობებს მათი ზრდა-განვითარებისათვის. ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე თბილ პერიოდში (IV-X) ძირითადად გაბატონებულია აღმოსავლეთის ქარი (ნახ. 4.1). ნახაზის გამოყენება შეიძლება ზემოაღნიშნული ღინისძიებების გატარებისას.

ნახ. 4.1 გაბატონებული ქარების მიმართულებების განმეორადობა (%)

6.5 გვალვა გვალვა არახელსაყრელი მოვლენაა სასოფლო-სამეურნეო კულტურების ზრდა-განვითარებისათვის. იგი მოსალოდნელია ხანგრძლივი (30 დღე და მეტი) ჰაერის დღეღამური საშუალო ტემპერატურის (24-25°C), დაბალი ჰაერის შეფარდებითი ტენიანობის (30-35%), მშრალი ქარის (5-6 მ/წმ) შემთხვევაში. აღნიშნული კლიმატური პარამეტრების თანხვედრა ძლიერ უარყოფით გავლენას ახდენს აგროკულტურების ზრდა-განვითარებასა და მათ მოსავლიანობაზე. გვალვები სოფლის მეურნეობაში შეიძლება შეფასებული იქნას ინტენსივობის 4 ტიპით (საშუალო, საშუალო ინტენსიური, ინტენსიური და ძლიერ ინტენსიური). ბორჯომის ტერიტორია იმყოფება საკმაოდ დატენიანებულ ზონაში, ჰიდროთერმული კოეფიციენტი (ჰთკ) საბაზისო პერიოდისათვის 1.5-მდეა, ხოლო მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) კი – 1.2. აქედან ჩანს, რომ ჰთკ მცირდება და გადადის მცენარეების ტენით უზრუნველყოფის არასაკმაოდ დატენიანების ზონაში. მაშასადამე, გლობალური დათბობა უარყოფით გავლენას მოახდენს მცენარეების ტენით უზრუნველყოფაზე.


119

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საბაზისოს მიხედვით, თბილ პერიოდში სუსტი გვალვები საშუალოდ 100%-ით 30 დღემდეა, საშუალო ინტენსივობით 90%-ით 6 დღე, ხოლო ინტენსიური 40%-ით 1 დღე. აღნიშნული გვალვების ტიპი არ არის განსაკუთრებულად შემაფერხებელი აგროკულტურების განვითარებისათვის, თუმცა, მცენარეების მორწყვითი ღონისძიებები (1-2 ჯერ) მაინც აუცილებელია მოსავლის შესანარჩუნებლად. მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) სავეგეტაციო პერიოდში აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი საშუალოდ იზრდება 600°C-ით, აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურა 2.0°C-ით. ამავე პერიოდში უმნიშვნელოდ მცირდება ატმოსფერული ნალექების ჯამი (4 მმ-ით), შენარჩუნებულია ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვები (11 და 2 დღე, შესაბამისად). მცირდება, აგრეთვე დატენიანების ჰიდროთერმული კოეფიციენტი (1.2-მდე). ამ მაჩვენებლებიდან გამომდინარე, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე დამახასიათებელი სუსტი და საშუალო ინტენსივობის ტიპის გვალვები, მომავლის სცენარით მოსალოდნელია ყოველ წელს, ხოლო ინტენისიურმა გვალვამ შეიძლება მოიმატოს 1-2 დღით. აღნიშნულთან დაკავშირებით, აგროკულტურების ქვეშ ნიადაგის მორწყვა ადრეულთან შედარებით გაიზრდება 2-ჯერ მაინც.

6.6 აგროკლიმატური ზონები

კლიმატური მასალების ანალიზით ირკვევა, რომ გლობალური დათბობა გარკვეულ გავლენას მოახდეს აგროკლიმატურ რესურსებზე – აქტიურ (>10°C) ტემპერატურებზე, ატმოსფერული ნალექების ჯამებზე და სხვ., რომელთა მიხედვითაც განისაზღვრება აგროკულტურების პროდუქტიულობა და აგროკლიმატური ზონების განლაგება.

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია ზომიერად ცივი აგროკლიმატური ზონის პირობებში იმყოფება. მოცემულ ტერიტორიაზე გლობალური დათბობის გავლენის შესაფასებლად გათვალისწინებულია მომავლის სცენარით 2020-2050 წლებისათვის ტემპერატურის 2.0°C-ით მატების შემთხვევაში, თუ როგორ შეიცვლება აქტიურ ტემპერატურათა ჯამები და აგროკულტურების გავრცელების ზონები. აქედან გამომდინარე, გამოყოფილი იქნა აგროკლიმატური ზონები (ცხრ. 6.1).

ცხრ. 6.1 აგროკულტურების გავრცელების ზონები

ჰაერის ტემპერატურის ჯამი

(>10°C) აგრო-

კლიმატური ზონა, ზღ. დონიდან

სიმაღლე (მ)

საბაზისო (მიმდინარე)

სცენარი, ტემპერატურის

2.0°C-ით მატებისას

I 800

3140

3670

II 1200

2480

2980

III 1600

1840

2320


120

ჰაერის ტემპერატურის ჯამი (>10°C)

აგრო-კლიმატური ზონა, ზღ. დონიდან

სიმაღლე (მ)

საბაზისო (მიმდინარე)

სცენარი, ტემპერატურის

2.0°C-ით მატებისას

IV 2000

1200

1570

I ზონაში, სადაც ხელსაყრელი პირობებია საშემოდგომო კულტურების, სამარცვლე სიმინდის, ვაზის საადრეო ჯიშის, ხეხილოვანი, ბოსტნეული და სხვა კულტურების განვითარებისათვის. მომავლის სცენარით, შეიძლება ვაზის საგვიანო ჯიშების გავრცელება.

II ზონაში, სადაც შეიძლება ხორბლის (საშემოდგომო და საგაზაფხულო) სამარცვლე სიმინდის, ქერის, შვრიის, ბოსტნეულის, ხეხილოვანი კულტურების წარმოება. მომავლის სცენარით, შესაძლებელი იქნება გაფართოვდეს აღნიშნული კულტურების, მათ შორის ვაზის საადრეო ჯიშების, წარმოება.

III ზონაში აღნიშნული კულტურებიდან, მომავლის სცენარით, შეიძლება ხორბლის (საშემოდგომო და საგაზაფხულო) ქერის, შვრიის, ჭვავის, ბოსტნეულის, ხეხილოვანი და სხვ. კულტურების განვითარება, აგრეთვე სასილოსე სიმინდის და კარტოფილის წარმოება.

IV ზონაში ტემპერატურათა ჯამი საგრძნობლად მცირდება, მაგრამ მომავლის სცენარით შეიძლება განვითარდეს კარტოფილის, ბოსტნეულის, ქერის, შვრიის, კენკროვანი კულტურების წარმოება, მეცხოველების საკვები ძირხვენების («კუუზიკუ”, «ესკო”) და სათიბ-საძოვრების განვითარება.

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გლობალური დათბობის შედეგად, აქტიურ ტემპერატურათა (>10°C) ჯამი მატულობს. მომავლის სცენარით ტემპერატურის 2.0°C-ით მატებისას იგი, საბაზისოსთან შედარებით, 500-600°C შეადგენს. აღნიშნულის გამო აგროკულტურების გავრცელების ზონები 200-300 მეტრით მაღლა აიწევს.

6.7 რეკომენდაციები

გლობალური დათბობის გავლენის კვლევის შედეგებიდან გამომდინარე, შემუშავებულია შემდეგი ძირითადი რეკომენდაციები:

– ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) ტემპერატურის 2.0°C-ით მატებისას, სავეგეტაციო პერიოდში აქტიურ ტემპერატურათა (>10°C) ჯამი, საბაზისო ტემპერატურის ჯამთან შედარებით, მომატებულია საშუალოდ 600°C-მდე, რაც ხელს შეუწყობს აგროკულტურების მაღალ პროდუქტიულობას, განსაკუთრებით იმ ადგილებში, სადაც ტემპერატურის ჯამი ნაკლებია. გაზაფხულზე დღეღამური ჰაერის საშუალო ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლა იწყება საშუალოდ 9 დღით ადრე საბაზისოსთან (21.IV) შედარებით, ხოლო შემოდგომაზე 10°C-ის ქვევით საბაზისოსთან შედარებით გადადის 11 დღით გვიან (17.X). აქედან გამომდინარე, საბაზისოს სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა 179 დღიდან მომავლის სცენარი 199 დღემდე მატულობს. აქედან გამომდინარე, გაზაფხულზე


121

შესაძლებელი იქნება 9 დღით ადრე ჩატარდეს ნიადაგში სასუქების შეტანა და ჩახვნა, მარცვლეული და ბოსტნეული კულტურების თესვა, ჩითილების ღია გრუნტში გადარგვა და სხვ. ვაზი უნდა გაისხვლას ჰაერის დღეღამური საშუალო ტემპერატურის 10°C-ის ზევით გადასვლის თარიღამდე (15-20 დღით ადრე მაინც). იგი საბაზისო პერიოდში ისხვლებოდა 31.III-დან 5.IV-მდე, მომავლის სცენარით შესაძლებელია გაისხვლას 20-25 მარტიდან.

– კლიმატური პარამეტრების უზრუნველყოფათა და ალბათობის მრუდების და ცხრილების ანალიზი, საშუალებას იძლევა აგროკულტურებისათვის განისაზღვროს მათი ამა თუ იმ კლიმატური პარამეტრით უზრუნველყოფის ალბათობა ყოველ ათ წელიწადში. მაგალითად, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე სავეგეტაციო პერიოდში, მომავლის სცენარით, თუ განისაზღვრა ატმოსფერული ნალექების ჯამი 600 მმ-მდე 5%-ით ყოველ აღ წელში, ეს ოც წელში იქნება 10%. რაც ნიშნავს, რომ ერთწლიანი და მრავალწლიანი კულტურების ნალექებით უზრუნველყოფა იქნება ერთხელ ყოველ ოც წელში. აქედან გამომდინარე, სასურველი ნალექების (600 მმ) ძალზედ არახელსაყრელი პირობებია სხვა დანარჩენ წლებში. ამიტომ, თითქმის ყოველ წელს აუცილებელია აგროკულტურების 2-3-ჯრ მორწყვა, განსაკუთრებით აქტიური ვეგეტაციის პერიოდში (VII-VIII).

- სავეგეტაციო პერიოდში მომავლის სცენარით, აგრეთვე საბაზისოს ატმოსფერული ნალექებით უზრუნველყოფა, თითქმის ერთნაირია (440-450 მმ, შესაბამისად) და შეადგენს 50%. ≥10 მმ და ≥20 მმ ნალექიან დღეთა რიცხვებიც თანაბარია (11 და 2 დღე, შესაბამისად). აღნიშნული მაჩვენებლების პირობებში აუცილებელი იქნება აგროკულტურების მორწყვა. (ივნისში ცალკეულ წლებში ერთხელ, ივლის-აგვისტოში 2-3-ჯერ, სექტემბერში სასურველია ერთხელ). ინტენსიური გვალვების შემთხვევაში, საჭირო იქნება მორწყვის ჯერადობის გაზრდა 2-ჯერ.

- აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურების საბაზისო და მომავლის სცენარის (2020-2050 წწ.) მასალების შედარების ანალიზიდან გაირკვა, რომ ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ≥39°C, რომელიც კრიტიკულია აგროკულტურებისათვის საბაზისოს მიხედვით არ აღინიშნება, ხოლო მომავლის სცენარით, მოსალოდნელია ერთხელ ყოველ ოც წელში, რაც მიანიშნებს აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურების მატებაზე. აღნიშნული ტემპერატურა (≥39°C) თუ გაგრძელდა 4-5 დღე (ყოველდღე 3-4 საათით), შესაძლოა ნიადაგში ტენის ნაკლებობისას გამოიწვიოს სიმინდის, ხორბლის, ბოსტნეულის და სხვ. კულტურების დაზიანება. ასეთ შემთხვევაში ნიადაგი ტენით უნდა იყოს უზრუნველყოფილი.

- საშემოდგომო ხორბლის, ვაზის და სხვა კულტურების დამაზიანებელი აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურები მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) საბაზისოსთან შედარებით შემცირებულია -3°C-ით, რაც ხელშემწყობი პირობა იქნება აღნიშნული კულტურების ნორმალური გამოზამთრებისათვის.

- ქარის მაქსიმალური სიჩქარე (მ/წმ) ბოლო წლებში (1976-1992 წწ.) მომატებულია 3 მ/წმ-ით. აქედან გამომდინარე, აღნიშნული ქარის სიჩქარის შესუსტებისათვის და გაბატონებული ქარების წინააღმდეგ ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე საჭიროა გაშენდეს ქარსაცავი ზოლები, რაც დაიცავს აგროკულტურებს დაზიანებისაგან და შექმნის ხელსაყრელ მიკროკლიმატურ პირობებს, მათი ნორმალური ზრდა-განვითარებისათვის. მოცემული მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე თბილ პერიოდში (IV-X) გაბატონებულია აღმოსავლეთის ქარი. ამიტომ, შედგენილი ქართა სქემა (ნახ. 4.1) შეიძლება გამოყენებული იქნას აღნიშნული ღონისძიებების ჩატარებისას.


122

- ბორჯომის ტერიტორიაზე სუსტი და საშუალო ინტენსივობის გვალვები მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.) მოსალოდნელია ყოველ წელს, ხოლო ინტენსიურმა გვალვამ შეიძლება მოიმატოს 4-5 დღემდე. ასეთი არახელსაყრელი პირობების შემთხვევაში აგროკულტურების ქვეშ ნიადაგი ტენით უზრუნველყოფილი უნდა იყოს, ხოლო მისი ზედაპირი გაფხვიერებული. რაც მნიშვნელოვნად შეამცირებს გლობალური დათბობის უარყოფით გავლენას აგროკულტურებზე.

- ჩატარებული გამოკვლევების შედეგებიდან გამომდინარე, გლობალური დათბობა მომავლის სცენარით (2020-2050 წწ.), 2.0°C-ით მატებისას, ბორჯომის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებით ნეგატიურ გავლენას ვერ მოახდენს აგროკულტურებზე. იგი აშკარად გავლენას ახდენს მხოლოდ აქტიური ტემპერატურების (>10°C) ჯამების ზრდაზე, ხოლო აქედან გამომდინარე, ვერტიკალური ზონალობის მიხედვით აგროკულტურების გავრცელების ზონებზე. სადაც, მათი გავრცელების ზონები მომავლისათვის იქნება უფრო მაღლა ზღ. დონიდან 200-300 მ-ით, საბაზისოსთან შედარებით. აღნიშნულის მიხედვით, სოფლის მეურნეობის სპეციალისტები და ფერმერები საჭიროების შემთხვევაში შეძლებენ ახალი სავარგულების ათვისებას.

ლიტერატურა 1. საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინება კლიმატის ცვლილების ჩარჩო

კონვენციისათვის. თბილისი, 2009 2. გ.მელაძე - სუბტროპიკული ტექნიკური კულტურების აგროკლიმატური პირობები და

პროგნოზები, თბილისი, 1971 3. გ.მელაძე, მ.მელაძე - საქართველოს აღმოსავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური რესურსები.

გამომც. «უნივერსალი”, თბილისი, 2010 4. გ.მელაძე, მ.მელაძე - კლიმატის გლობალური ცვლილების გავლენა სასოფლო-სამეურნეო

კულტურების გავრცელების არეალზე საქართველოს მაღალმთის რეგიონებში. საქართველოს სახელმწიფო აგრარული უნივერსიტეტის საერთაშორისო კონფერენციის - “აგრობიომრავალფეროვნების დაცვა და სოფლის მეურნეობის მდგრადი განვითარება” შრომები. თბილისი, 2010

5. კ.თავართქილაძე - ჰავის ცვლილების თავისებურებანი საქართველოში. ვახუშტი ბაგრატიონის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, ¹2(81), თბილისი, 2008

6. G.Meladze, M.Meladze - Production of Ecological Pure Vegetable Cultures under Conditions of Organic Agriculture in Alpine Zone of Georgia. Bulletin of The Georgian Academy of Sciences, 172, № 1, 2005

7. G.Meladze, M.Meladze - Propagation of Deserving Plants in Mountain Agroecological Conditions of Georgia Considering the Soil Productivity. Bulletin of The Georgian Academy of Sciences, 172, № 3, 2005

8. Harpal S.Mavi, Graeme I. Tupper - Agrometeorology. Principles and Applications of Climate Studies in Agriculture. Haworth Press Ins., Austria, 2004.

ბორჯომის მუნიციპალიტეტის...

Documents

Transcript of ბორჯომის მუნიციპალიტეტის...