ISTINAO ^^ETNICIMA

Dr AAleksandar SStamatovi}

Srpska rradikalna sstrankaZips, BBeograd 22000.

Dr AAleksandar SStamatovi}

IISSTTIINNAA OO ^^EETTNNIICCIIMMAARecennzenntii:

Dr Novak Ra`natovi}, nau~ni savjetnikIstorijskog instituta Crne Gore u Podgorici u penziji

Predrag Vuki}, istori~ar i arhivistDr`avnog arhiva Crne Gore u Cetiwu

GGllaavvnnii ii ooddggovvornnii uureddnniik:Sa{a Radovanovi}

TTehnnii~kaa ppriippremmaa:Sla|ana Vlajkovi}-Veli~kovi}

Rada Peruni~i}

IIzddaavvaa~:ZIPS, Zemun, Trg pobede 3

[tampa:Etiketa, Bole~

Za {{tampariju:Milenko Dramli}

Tira`:500 primeraka

ISBN 86-7402-032-1

CIP - Katalogizacija u publikacijiNarodna biblioteka Srbije, Beograd

940.53/.54(497.1)STAMATOVI], Aleksandar

Istina o ~etnicima / AleksandarStamatovi}. -Zemun: ZIPS, Srpska radikalnastranka, 2000 (Bole~ :Etiketa). 415 str.: fotogr. ; 24 cm

Tira` 500. - Bele{ke uz tekst. - Biqe{ka oautoru: str. 411. - Biografija: str.395-410.ISBN 86-7402-032-1

A) ^etni~ki pokret - 1941-1945ID=80721932

3Ovu kwigu posvje}ujem poginulim ~etnicima, me|u wima imom stricu Borislavu, koji pogibe u dvadeset ~etvrtoj godinibez groba i mramora u Ko~evskim {umama u Sloveniji, kaokomandir omladinske ~ete desetog puka crnogorskih ~etnikavojvode Pavla \uri{i}a. Neka je wima i wihovoj borbi vje~naslava

Autor

4

UUMMJJEESSTTOO PPRREEDDGGOOVVOORRAAPro{le su decenije otkad |enerala Dra`e Mihailovi}a i wegovih

~etnika vi{e nema. Rasuli su svoje kosti {irom Jugoslavije, pobijeni odokupatora, usta{a i partizana. Oni koji su imali sre}u, ili mo`da ne-sre}u da pre`ive, razi{li su se po svim kontinentima, a jedan dio koji jeostao u Jugoslaviji, bio je osu|en od komunisti~kog re`ima na razli~i-te vremenske kazne, a poslije je trpio {ikanirawa i progone. I ovi posvijetu, i ovi u Jugoslaviji, danas broje posledwe godine ili mjesece `i-vota. Decenijama je u Jugoslaviji ~etni~ki pokret od strane propagandnema{inerije komunisti~kog re`ima predstavqan u najgorim svojstvima.To predstavqawe ima {iroku lepezu, po~ev od re`imskih komunisti~kihistori~ara i wihovog nau~nog pristupa prou~avawu pro{losti, prekokwi`evne literature, pa sve do igranih filmova i stripova. U svim timaspektima, ~etnici su predstavqani kao pokret izdaje, krvi i mraka. Na-mjera komunisti~kog re`ima, bila je da ih predstavi u svijesti mla|ihgeneracija, kao pokret: ubojica, paliku}a, sileyija, koqa~a, pijanica, bra-datih i dugokosih zapu{tenih qudi, koji vitlaju no`evima i ma{u crnimzastavama sa mrtva~kim glavama. Kao u kakvim dje~ijim bajkama, ` elio sepredstaviti kontrast, vje~ite borbe dobra i zla, patriotizma i izdaje.Nasuprot pijanim i zapu{tenim ~etnicima, bili su partizani, izbrija-ni, za~e{qani, sa crvenim zastavama i drugaricama partizankama, kojise bore za slobodu i umiru sa pjesmom na usnama. Istorija i istina bilesu sasvim druga~ije.

Ova kwiga plod je dugogodi{weg autorovog istra`ivawa, i odgovorje svoj toj bjesomu~noj i beskrupuloznoj komunisti~koj vi{edecenijskojpropagandi. Pisana je u ime pravde i istine, koje su decenijama komuni-sti skrivali i ubijali. Pisana je u ime hiqada rasutih kostiju, nesahra-wenih i neopojanijanih u pasjim grobqima i jamama, popaqenih domova,rekvizicija imovine narodnih izdajnika, progona i politi~kih nepo-dobnosti, u ime Kninske Krajine bez Srba, rasrbqenog Kosova i Meto-hije, oskrnavqenih crkava i manastira u koje se utjerivala stoka, srpskedjece koja u Beogradu i Podgorici pi{u latinicom, i kite jelkice za no-vu godinu, u ime svega onoga {to nas je zadesilo kao posqedica poluvje-kovne vladavine komunista, koji su nas odveli u svijetu budu}nost.

Namjera autora ove kwige nije da pi{e op{irnu istoriju ~etni~kogpokreta, i zamara ~itala~ku publiku suvoparnom istorijom, odnosno isto-rijskom faktografijom, koja sama za sebe ne predstavqa mnogo, ve} odva-

5

jaju}i bitno od nebitnog, u glavnim i presudnim crtama, a sve u skladu saistorijskom metodologijom i nau~nim tretirawem izvora, doka`e da ~et-ni~ki pokret nije bio onakav, kakvim je predstavqen u poluvjekovnoj vla-davini komunista. Re`imski komunisti~ki istori~ari pisali su istori-ju oglu{iv{i se o sva na~ela nau~ne objektivnosti, a sve u slu`bi jednepartije i wene ideologije. Korist je bila velika, tj. brzo sticawe zvawamagistara i doktora istorijskih nauka, mjesta u institutima i univerzi-tetima, materijalna satisfakcija, dobre beneficije i putovawa po isto-rijskim simpozijumima u Jugoslaviji i inostranstvu. Kako su se slu`iliistinom, tako im i Bog pomogao. Nije zbog toga ni ~udo, {to mnogi od wihu dana{wici poku{avaju da izvr{e li~nu nau~no istorijsku metamorfo-zu, shvataju}i da }e ono {to su pisali, u bliskoj budu}nosti, kada komuni-sti~ki re`im koji institucionalno stoji iza wih ode sa vlasti, biti je-dino vrijedno po tome, da poslu`i kao primjer, kako ne treba pisatiistoriju, i koliko daleko istori~ar mo`e oti}i u slu`bi jedne partije iideologije, naru{iv{i istorijsku etiku, koja tako|e postoji, kao i novi-narska ili qekarska etika. Zbog toga je i autor ove kwige, istu pisao bezemocija, hladnog razuma, vr{e}i selekciju izvora na nau~an na~in, da nebi jednog dana do`ivio istu sudbinu, kao {to }e je do`ivjeti, i ve} je do-`ivqavaju re`imski komunisti~ki istori~ari. Tako|e, autor ove kwige,ovim putem se zahvaquje ~lanovima svoje porodice, koji su mu finansij-ski pomogli da prikupi gra|u za ovu kwigu, ili su to jednim dijelom li~-no ~inili za wega. Zahvaquje se arhivskim i bibliote~kim slu`benici-ma, arhiva i biblioteka u kojima je radio na prikupqawu gra|e na sarad-wi i profesionalnom odnosu. Na kraju, zahvaquje s svima onima koji sumaterijalno pomogli da ova kwiga do|e u {iroku ~itala~ku publiku.

6

UU VV OO DD

O ~etni~kom pokretu Dra`e Mihailovi}a, tj. Ravnogorskom, ili Ju-goslovenskoj vojsci u otaybini, do sada je u Jugoslaviji i inostranstvu iz-dato nekoliko stotina posebnih izdawa, dok se broj ~lanaka, rasprava iprikaza, pisanih po raznim ~asopisima, godi{wacima, zbornicima rado-va ili u {tampi, pewe na vi{e hiqada. U svima wima, ~etni~ki pokretobra|ivan je okvirno, ili po pojedinim problematikama, li~nostima, ge-ografskim prostorima i periodima. U Jugoslaviji, izuzimaju}i nekoli-ko posledwih godina, kada je bar formalno otpo~eo djelovati vi{estra-na~ki sistem, izdavana su djela re`imske komunisti~ke istoriografije,li{ena objektivnosti, a u slu`bi komunisti~ke partije i wene ideolo-gije. Zbog toga, autor ove kwige, ta djela u woj ne}e zna~ajnije tretirati,ali nagla{ava da su ona vrlo bri`qivo prou~ena, i neka od wih bi}e na-vedena u literaturi. Iz perioda djelovawa re`imske komunisti~ke isto-riografije, treba spomenuti rad dr Veselina \ureti}a, koji je svojimkwigama Saveznici i jugoslovenska ratna drama, kw. I i II, Beograd, 1985.prvi skrenuo sa zvani~nog re`imskog istoriografskog kursa. Iako se\ureti} u svojim kwigama mawe bavio samim ~etni~kim pokretom u Ju-goslaviji, a vi{e stranim faktorima koji su doveli Tita na vlast u Jugo-slaviji, ovaj rad je tada predstavqao novitet, i bio anatemisan od stranere`imskih istori~ara, i komunisti~kih vlasti uop{te. Me|u radovimakoji su iza{li u posledwih nekoliko godina, vaqa spomenuti kwigu mrRadovana Kalabi}a-Ravnogorska istorija, Beograd, 1992, koja se uglavnomzasniva na memoarskoj gra|i, kao i dva klasi~na memoarska rada Zvoni-mira Vu~kovi}a-Zvonka: Od otpora do gra|anskog rata, i Se}awa iz rata,objavqena u Beogradu 1991. godine. Djela su u stvari sinteza vi{edecenij-skog memoaristi~kog pisawa Vu~kovi}a u emigraciji. Vu~kovi} je ina~ebio gardijski poru~nik jugoslovenske kraqevske vojske, a u drugom svjet-skom ratu, komandant jednog od ~etni~kih korpusa. Majkl Liz je iz len-dlordovske porodice iz Dorseta na jugozapadu Engleske. U vrijeme IIsvjetskog rata, bio je britanski oficir za vezu i komandos, i kao takavbio je ~lan britanskih misija pri ~etni~kim {tabovima od juna 1943. go-dine. Umro je 23. marta 1992. godine. Wegovo djelo Silovawe Srbije, ob-javqeno je u Beogradu 1991. godine.

Od djela objavqenih u inostranstvu, svakako treba napomenuti kwi-gu dr Ivana Avakumovi}a, Mihailovi} prema nema~kim dokumentima,London, 1969. Tu su i nekoliko zbornika radova, od kojih se isti~e Kwi-

7

ga o Dra`i, kw. I i II, objavqena u Vindzoru u Kanadi, u uredni{tvu Rado-ja L. Kne`evi}a. U ovoj kwizi svoje memoarske radove objavili su: Rado-je L. Kne`evi}, @ivan L. Kne`evi}, Branko Lazi}, Radmilo Gr|i}, Pa-vle Me{kovi}, Dragoslav V. Milosavqevi}, Aleksandar Milo{evi},Karlo Novak, Adam Pribi}evi}, M. A. Purkovi}, Miodrag Ratkovi},Borislav J. Todorovi}, dr @ivko Topalovi}, Zvonimir Vu~kovi} itd.Kao zna~ajan, mo`e se navesti i Glasnik Srpskog istorijsko kulturnogdru{tva Wego{, koji je izlazio u ^ikagu, i koji je objavqivao memoar-ske radove: |enerala Du{ana Simovi}a, M. K. Stojadinovi}a, RadmilaTrojanovi}a, Radoja Vuk~evi}a, Vasilija Ze~evi}a, Todora Mili~evi}a,Koste Pavlovi}a, Vuka{ina Petrovi}a, Du{ana Petkovi}a, NedjeqkaB. Ple}a{a, Borivoja Radulovi}a, Predraga Q. Cemovi}a, Du{ana J. \o-novi}a, Jovana \onovi}a itd.

U inostranstvu je objavqeno i nekoliko posebnih izdawa memoarskogkaraktera, od strane biv{ih britanskih i ameri~kih ~lanova misija pri~etni~kim {tabovima. U takva djela najprije treba ubrojati: Albert B. Se-itz, Mihailovich: Xoax or Hero? Columbus, 1953, Jasper Rootham, Miss Fire,London, 1946. Pored ovih, u inostranstvu je objavqno desetine posebnihizdawa, ~lanaka i rasprava, u kojima se vi{e ili mawe, posredno ili ne-posredno pomiwe ~etni~ki pokret Dra`e Mihailovi}a.

O Milanu Nedi}u i Dimitriju Qoti}u tako|e je napisano nekolikodjela memoarskog ili polumemoarskog karaktera. Ova djela interesant-na su za problematiku kojom se ova kwiga bavi, koliko su ove dvije li~-nosti vezane za pokret Dra`e Mihailovi}a. Ona su uglavnom apologet-skog karaktera, s obzirom da su ih pisale Nedi}eve i Qoti}eve prista-lice u emigraciji u inostranstvu, poslije svr{etka II svjetskog rata. Uwima, u pojedinim segmentima, gotovo stereotipno preovladava nastoja-we, da se podvede identi~nost ciqeva djelovawa ~etni~kog pokreta Dra-`e Mihailovi}a, sa Nedi}evim i Qoti}evim pokretom. Sve to je iz raz-loga {to je Mihailovi}ev pokret bio oslobodila~ki i antifa{isti~ki,a ova dva u mnogim svojim aspektima kvislin{ki, pa su autori tih djela,na taj na~in poku{avali da rehabilituju Nedi}a i Qoti}a. Me|u takvadjela treba uvrstiti dvije kwige Nedi}evog sestri}a Stanislava Krako-va: \eneral Milan Nedi}, kw. 1 i 2 Minhen, 1963. i \eneral Milan Ne-di} Prepuna ~a{a ~emera, Minhen, 1968; Bo{ko N. Kosti}. Za isto-riju na{ih dana, Lil, 1949; Jovan P. Tr{i}, O Milanu Nedi}u, Vindzor,Kanada, 1960; Ratko Pare`anin, Drugi svetski rat i Dimitrije Qoti},Minhen, 1971; Ratko Pare`anin, Na sudbonosnoj raskrsnici, Minhen,1976. Za prou~avawe odnosa Dimitrija Qoti}a prema Dra`i Mihailovi-}u, zna~ajna je kwiga U revoluciji i ratu, Minhen, 1961. u kojoj su wegovepristalice sabrale wegove ~lanke, rasprave i govore, iz perioda izme|udva svjetska i II svjetskog rata.

Autor je za svoju kwigu koristio izvore u nekoliko doma}ih i stra-nih arhiva. U prvom redu to su izvori u doma}im arhivama, skoncentri-sani u: Arhivu vojno istorijskog instituta u Beogradu, Arhivu Jugoslavi-je u Beogradu, Arhivu Srbije u Beogradu, Diplomatskom arhivu Mini-starstva spoqnih poslova SRJ u Beogradu, Dr`avnom arhivu Crne Gore u

8

Cetiwu (Arhivskom odjeqewu u Podgorici). Od stranih arhiva izvori sukori{teni u: Nacionalnom arhivu SAD u Va{ingtonu (United States Nati-onal Archives-Washington),, i Dr`avnom arhivu u Londonu (Public Record Offi-ce). Od objavqenih izvora najvi{e je kori{ten Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I-XIII, Beograd, 1949-1976. Ko-ri{tena je tako|e i doma}a i strana {tampa, iz raznih perioda, tj. od po-~etka ovog vijeka, do dana{wice.

Izvori koji su bili na raspolagawu razli~itog su karaktera. U do-ma}im arhivima, sada se nalaze samo fragmenti, koji su korisni za objek-tivno pisawe o ~etni~kom pokretu. Razlog za to, le`i u ~iwenici, da sukomunisti u samom II svjetskom ratu, a naro~ito na wegovom kraju, zarobi-li ve}i dio arhiva ~etni~kih jedinica. Oni su tada mogli nesmetano davr{e selekciju dokumenata. Sva zna~ajnija dokumenta, koja su govorila oborbi ~etnika sa okupatorom, usta{ama i srpskim kvislinzima, komuni-sti su ili uni{tili, ili ih pohranili u tajne sefove arhiva, ili svojihpoliti~kih institucija. Postavqa se logi~no pitawe, kada }e ti doku-mentacioni fondovi biti otvoreni? Oni }e biti otvoreni tek onda, kadsada{wi neokomunisti~ki re`imi u Srbiji i Crnoj Gori odu sa vlasti.U tom slu~aju postoji opasnost, da ih sami komunisti uni{te, kada buduodlazili sa vlasti, jer im predstavqaju kompromitaciju. Istina, u po-sledwih nekoliko godina, otvoreni su pojedini fondovi, ali se jo{ uvi-jek radi o malo zna~ajnim fragmentima. Ne{to boqi slu~aj je sa stranimarhivima, u kojima su pohraweni savezni~ki dokumenti, ili zarobqeniwema~ki i italijanski dokumenti. Me|utim, i u tim arhivima jo{ uvijekpostoje fondovi koji su kqu~ni za doga|aje o kojima ova kwiga govori, iz-me|u ostalog ko je i za{to doveo Tita na vlast u Jugoslaviji. To je razu-mqivo, jer je zvani~na zapadna politika {titila Tita i wegov re`im svedo wegove smrti, pa i poslije we. Tako su autor ove kwige ili wegovi sa-radnici, bili u situaciji, da ne mogu dobiti upravo u tim arhivima doku-menta, ~iji je rok od pedeset godina za izdavawe istekao, dobiv{i odgo-vor, da je diskreciono pravo samih tih arhiva, da ta dokumenta jo{ uvijekmogu dr`ati daqe od javnosti. U tim arhivima postoje fondovi dokume-nata, koji ne}e biti otvoreni ni u narednih pedeset godina, tj. stotinu go-dina od doga|aja o kojima govore. Sve to govori o kakvim se krupnim po-liti~kim igrama radilo, i koliko su one imale dalekose`ne posqedice.

Vaqa na kraju napomenuti, da su dva poglavqa ove kwige sa nazivima:Ko su ~etnici? (u kome se govori o postanku i djelovawu ~etni~kog po-kreta do po~etka II svjetskog rata), i Slom (u kome je obra|en aprilskirat 1941. godine), data u vidu osvrta, i uvodnog su karaktera, jer po svomsadr`aju ne odgovaraju centralnoj temi kojom se ova kwiga bavi.

9

10

PPRREEDD KKOOMMUUNNIISSTTII^^KKIIMM SSUUDDOOMM

DRAZHA MIHAILOVICHJuly 1946.

Twas on Kosovo s plain?Ah, no! In Belgrade city,Malice unleashed,Afraid of truth, devoid of pity,Hounded the patriot to be slain.O, peoples, listen to histen to his parting word:The gale of the world has carried me.In silence let that forest voice be heard,And seanse the storm that broke thatnoble tree!

M. C. Thomson

DRA@A MIHAILOVI]Juli 1946.

To jama~no bje{e na Kosovu ravnu?Ah, nije ne! Ve} u Beogradu gradu,Zlost razularena,Boje} se istine, rada tu|em jadu,Nahu{ka pse da rodoquba rastrgnu.

Posledwu rije~ mu, o narodi, ~ujte:Zemna bura ratna na me se obru{i.Glas gor{taka toga tiho oslu{nite,Pa pojmite buru {to ~asni dub sru{i!

M. S. Tomson11

Sala se prolamala od pqeska. Trgnuo sam se iz razmi{qawa. Sud jezauzeo svoje mesto. Zvu~nici kr~e. Zemqa slu{a. Za koji minut ~u}e Da-nas po~iwe su|ewe po krivici Mihailovi} Dragoquba Dra`e i ostalih,zbog vi{e dela iz Zakona o krivi~nim delima protiv naroda i dr`ave!Drhtim. Qudi oko mene lome prste. [um pokreta, nema glasova. Sala tosu dva oka, koja gledaju u wen desni ugao odakle treba da se pojave. Najed-

11

nom, maslinasta bluza, crna brada, nao~ari. On! prolomi se uzdahsrybe! Smrt izdajnicima! prigu{en krik. Rastem. Ustajem. Sedi! vu-~e me neko za kaput. Svi vi~u Sedi, a svi su se pridigli. Banditi dajugeneralije. [ta me se ti~u! [ta u ovom trenutku ose}aju qudi oko mene?Na nemirnim licima qudi blago se sme{i pravda. Javni tu`ilac ~itaoptu`nicu. Zvu~nici glasno, zaglu{uju}e ispuwavaju salu. ^ita, a ja je ne~ujem. Ne mogu da je ~ujem ja ~itam svoju optu`nicu. Optu`ujem. Sada vi-{e ne znam {ta je va`nije, {ta je stra{nije. Deset, sto, hiqadu nebroje-nih zlo~ina, wegovih i wegovih boraca, izviru iz se}awa pre`ivqenihgodina. Optu`uju! A {ta tek ose}a ona `ena u crnini? Seqak do we, {toje sagao glavu? Oficir s ordewem na prsima? Cela sala, Srbija, Bosna,cela na{a zemqa. Kako je duga optu`nica! Nema joj kraja. U svesti mi sevrti. Pogled ne mo`e da dopre do wega i wih. Ne mo`e, davi se u krvi ko-ju su oni prolili.11aa Ove re~enice ispisao je biv{i komesar Rasinskogpartizanskog odreda Dobrica ]osi}, prate}i su|ewe Dra`i Mihailovi-}u. ]osi} }e kasnije imati nekoliko politi~kih metamorfoza. Od mla-dog partizanskog komesara, preko Titovog dvorskog pisca i miqenika, saputovawa morima i okeanima na Galebu, on }e postati disident komu-nisti~kog re`ima. Kasnije }e se udru`iti sa Slobodanom Milo{evi-}em, i postati prvi predsjednik SR Jugoslavije, da bi opet od istog togMilo{evi}a bio odba~en, kao nekad od Tita. U du{i }e me|utim, ostatiuvijek komesar Rasinskog partizanskog odreda.

Zato drugovi, dozvolite da ovog puta ka`em nekoliko rije~i o Ode-qewu za za{titu naroda jednoj od najelitnijih tekovina na{e NOB-e na{ih naroda (burno odobravawe i aplaudirawe). Ja znam da ovako lepo nemisle svi o OZN-i (veselost). Ali, mislim da }ete se slo`iti da bi bilozaista pravo ~udo kada bi ovako svi mislili o takvom jednom oranu na{enarodne vlasti U ~etni~kim banditskim rupama bili su ostali jo{mnogi oficiri-komandanti, ispuweni nadom da su jo{ u stawu da pro{i-re svoje redove i di`u oru`ani ustanak protiv novog reda stvari. Ostaoje u zemqi i wihov glavni vo| Dra`a Mihailovi}. Razli~iti doga|aji una{em susedstvu i povoqne vesti o wihovoj sabra}i preko granice, dava-li su im nadu da }e u`ivati stranu pomo}. Bilo je pa ~ak ima i danas jo{- wima prijateqskih glasova u stranoj reakcionarnoj {tampi, koji su wi-hove snage preuveli~avali i proricali ustanak naro~ito vojske genera-la Mihailovi}a prvo za pro{lo prole}e, a onda opet za ovu godinu kadolista i ozeleni gora. Ja mogu da izjavim da su se sve nade doma}e i stra-ne reakcije u snagu ~etni~ke organizacije i wenu sposobnost da ma u kojemkraju na{e dr`ave podignu narod protiv narodne vlasti, u potpunosti ikona~no izjalovile (`iv aplauz). Ja sam danas u mogu}nosti, drugovi po-slanici, da izjavim pred vama da je izdajnik Dra`a Mihailovi} od 13. ovogmeseca u rukama organa narodne vlasti (buran aplauz!) Ministar finan-sija Sreten @ujovi}: @iveo rukovodilac javne bezbednosti drug Aleksan-dar Rankovi}! (Svi poslanici ustaju i ponovo burno aplaudiraju).

Pri tom moram priznati nastavio je Rankovi} da je ovaj banditbio neverovatno ve{t u skakutawu s brda na brdo, u skrivawu svoje prqa-ve zlo~ina~ke glave po raznim jazbinama na{ih brda i dolina. Ali, or-

12

gani uprave dr`avne bezbednosti bili su ve{tiji. Upravo oni su poka-zali pravo majstorstvo u otkrivawu i hap{ewu ovog izroda na{eg naro-da.22 Ovaj govor je odr`ao ministar unutra{wih poslova AleksandarRankovi}-Leka u Skup{tini FNRJ 24. marta 1946. godine, ~ime su komu-nisti~ke vlasti u Jugoslaviji prvi put zvani~no objelodanile da su uhap-sile Dra`u Mihailovi}a. Uskoro je u Borbi objavqena fotografijaDra`e Mihailovi}a sa lisicama na rukama, kako sjedi na nekom vojni~-kom krevetu, i vije{}u da je uhap{en. Od tada je protiv Mihailovi}a ot-po~ela jo{ bjesomu~nija propaganda u komunisti~kim medijima, koja jetrebala ne samo doma}e i me|unarodno komunisti~ko javno mwewe, negoi ono na Zapadu, da uvjeri u neophodnost izvr{ewa smrtne kazne nad Mi-hailovi}em.

Tito je nekoliko dana pred zvani~no Rankovi}evo objavqivawe uSkup{tini FNRJ da je Mihailovi} uhap{en, to posredno nagovijestio udvorcu Misqicki u Var{avi u Poqskoj, na konferenciji za {tampu 20.marta 1946. godine. Na pitawe novinara, da li je Dra`a Mihailovi} jo{uvijek u odmetni{tvu, ili je pod za{titom neke strane sile, Tito je od-govorio: On se skriva, ali }e biti pod na{om za{titom. To }ete mo`dauskoro ~uti.33 Rankovi} je prethodno iz Beograda javio Titu o Dra`inomhap{ewu, a potom je to isto saop{tio i Staqinu. Staqin je ovu vijestprimio dosta hladno, narediv{i da se povede istraga, i utvrdi kako je mo-gu}e da sovjetski vojni obavje{tajci nijesu ni{ta znali o akciji hap{e-wa Mihailovi}a44.. Vaqa napomenuti da je Dra`a Mihailovi} uhap{en 13.marta 1946. godine. Akcijom hvatawa rukovodio je Slobodan Penezi}-Kr-cun, {ef OZN-e za Srbiju, a wen operativni dio izvela je grupa ofici-ra OZN-e.

O samom hap{ewu Dra`e Mihailovi}a do sada je objavqeno nekoli-ko ~lanaka, feqtona i kwiga. Wih su pisali novinari, ali i qudi koji sumawe ili vi{e, posredno ili neposredno u~estvovali u toj akciji. Onisu u svojim pisawima negirali jedni druge. O Mihailovi}evom hap{ewuprvi je pisao predratni Rojterov dopisnik iz Beograda Monti Radulo-vi} 1948. godine, na osnovu iskaza jednog oficira OZN-e za kafanskimstolom u pijanom stawu. Od 5. avgusta do 17. septembra 1962. godine, beo-gradska Politika objavila je feqton Gojka Banovi}a i Koste Stepano-vi}a, pisan prema svjedo~ewu neimenovanih oficira OZN-e. Godine1971. iza{la je kwiga Milovana Pejanovi}a Velika igra sa Dra`om Mi-hailovi}em. Pejanovi} je ovu kwigu napisao pod pseudonimom Quba Po-povi}, a ina~e je bio oficir OZN-e. Na kraju, 1988. godine, pojavila se ikwiga tako|e oficira OZN-e, Slobodana Krsti}a-U~e Kako sam hvataoDra`u Mihailovi}a. Svi ovi ~lanci, feqtoni i kwige, imaju razli~i-te verzije Mihailovi}evog hap{ewa, a samim oficirima OZN-e, davanaje mawa ili ve}a uloga u Mihailovi}evom hap{ewu, sve u zavisnosti odgledawa autora feqtona i kwiga. U verzijama hap{ewa Dra`e Mihailo-vi}a, pomiwe se i ona, da su u stvari Britanci predali Dra`u komunisti-ma, na taj na~in, {to su radiogramsku {ifru sa kojom su kontaktirati saMihailovi}em predali komunistima. Ovi su nastavili da kontaktirajusa Mihailovi}em, i namjestili mu klopku. O svemu tome oficir OZN-e

13

Slobodan Krsti}-U~a, u imenovanoj kwizi pi{e: Besmisleni i suvi{niveo tajnosti, koji je godinama bio obavijen oko hvatawa Dra`e Mihailo-vi}a, prouzrokovao je najrazli~itija govorkawa, pa i proverene glasovekako su Dra`u uhvatili zapravo Englezi i predali ga kao lep trofej no-voj jugoslovenskoj vlasti, koja to od sramote nije smela da prizna?!55 Nor-malno je da komunisti i oficiri OZN-e negiraju ovakve postavke, ali jesumwivo {to ih pomiwu i negiraju, ako su one stvarno bez osnova, jer imonda ne bi ni trebalo pridavati zna~aj. Me|utim, ~iwenica je da su Bri-tanci i ^er~il odigrali kqu~nu ulogu u izdaji Dra`e Mihailovi}a iwegovog pokreta, odnosno postavqawu na vlast u Jugoslaviji Tita, pa niova postavka nije za~u|uju}a.

Ve} 22. aprila 1946. godine, ministar unutra{wih poslova FNRJAleksandar Rankovi}-Leka, primio je dopisnika ameri~ke agencijeAso{ijeted pres Kinga, i u podu`em intervjuu iznio ~itavu seriju op-tu`bi protiv Mihailovi}a i wegovog pokreta. Kada mu je King postaviopitawe da ne{to ka`e o svojoj li~nosti i `ivotu, Rankovi} je objavio daje intervju zavr{en.66 Ovim intervjuom zapo~eta je direktna kampawa pro-tiv Mihailovi}a i wegovog pokreta i pred zapadnim javnim mwewem. Is-tra`ni postupak nad Dra`om Mihailovi}em vodio je pravnik Josif Ma-lovi}, rodom iz Drobwaka u Crnoj Gori. Malovi} je kasnije izvr{io sa-moubistvo, {to jo{ vi{e pove}ava enigmu oko hap{ewa i istra`nog po-stupka nad Dra`om Mihailovi}em.

Poslije istra`nog postupka od tri mjeseca, Dra`a Mihailovi} je sagrupom svojih saradnika izveden pred sud. Sudski proces po~eo je 10. juna1946. godine u dvorani Doma garde u Top~ideru u Beogradu. Pored Dra`eMihailovi}a, bilo je su|eno ovim politi~kim rukovodiocima Ravnogor-ske ~etni~ke organizacije: Stevanu Moqevi}u, Mladenu @ujovi}u, @iv-ku Topalovi}u i \uru Vilovi}u. Su|eno je bilo i dvojici istaknutih~etni~kih komandanata iz Bosne: Radu Radi}u i Slavoqubu Vrawe{evi-}u. Na optu`eni~koj klupi pred komunistima na{li su se i ovi predsjed-nici, ministri i visoki ~inovnici Jugoslovenske vlade u Londonu: drSlobodan Jovanovi}, Bo`idar Puri}, Mom~ilo Nin~i}, |eneral Petar@ivkovi}, Milan Gavrilovi}, potpukovnik @ivan L. Kne`evi}, RadojeL. Kne`evi} i Konstantin Foti}. Sa wima je bilo su|eno i dvojici pred-ratnih politi~ara, koji su se pred kraj rata povezali sa Mihailovi}em,i vodili antikomunisti~ku kampawu, a to su bili: dr Lazar Markovi} idr Kosta Kumanudi. U okviru ove optu`ene grupe na ~elu sa Mihailovi-}em, na{li su se ministri i visoki ~inovnici Nedi}evog kvislin{kogaparata, i to: Dragi Jovanovi}, pukovnik Tanasije Dini}-Tasa, VeliborJoni}, |eneral \ura Doki}, pukovnik Kosta Mu{icki i Bo{ko Pavlo-vi}. Od svih ovih lica, su|eno je u odsustvu, jer su bili u inostranstvu,slede}im: Mladenu @ujovi}u, dr @ivku Topalovi}u, dr Slobodanu Jova-novi}u, Bo`idaru Puri}u, Mom~ilu Nin~i}u, |eneralu Petru @ivkovi-}u, Milanu Gavrilovi}u, potpukovniku @ivanu L. Kne`evi}u, Radoju L.Kne`evi}u, Konstantinu Foti}u. Na svu sre}u, komunisti do wih nikadanijesu mogli do}i, i oni su umrli u emigraciji.

14

Svima wima sudilo je Vojno vije}e Vrhovnog suda FNRJ u sastavu:predsjedavaju}i, pukovnik Mihailo \or|evi}; sudije: potpukovnici Mi-lija Lakovi} i Mihailo Jankovi}, sekretar: poru~nik Todor Popadi};dopunske sudije: majori Nikola Stankovi} i Radomir Ili}. Tu`bu je za-stupao zamjenik javnog tu`ioca pukovnik Milo{ Mini}.88 Mihailovi}e-vi branioci bili su: dr Dragi} Joksimovi} i Nikola \onovi}. Joksimo-vi} je ro|en 1893. godine u Srbiji. Zavr{io je Pravni fakultet u Beogra-du, a doktorirao je u Wema~koj. Izme|u dva svjetska rata bio je jedan odvo|a Demokratske stranke i narodni poslanik. U Privremenoj NarodnojSkup{tini 1945. godine, bio je tako|e poslanik, zajedno sa vo|om demo-krata Milanom Grolom, koji se vratio iz Londona. U svom govoru od 16.jula 1946. godine u Cetiwu, Tito ga je okarakterisao kao reakcionara.Godine 1949. 16. jula, Joksimovi} je uhap{en sa nekolicinom prijateqa usvom domu, i optu`en da je narodni neprijateq. Dana 8. jula 1950. godi-ne, osu|en je na tri godine zatvora. Umro je u no}i izme|u 31. jula i . avgu-sta 1951. godine u zatvoru, navodno od sr~ane bolesti. Wegovo tijelo ni-je predato porodici sve do isteka zatvorske kazne, {to se mo`e protuma-~iti da nije umro prema zvani~nom izvje{taju komunisti~kih vlasti.99

U evropskoj i svjetskoj {tampi, povodom Mihailovi}evog hap{ewa,a zatim i u toku istrage i sudskog procesa, te na kraju smrtne presude nadwim, iza{lo je nekoliko stotina ~lanaka. Od svih wih, u ovom poglavqubi}e iznijeti samo fragmenti. Ve} 26. marta 1946. godine, KonstantinBraun je u va{ingtonskom listu The Washington Evening Star (Va{ing-tonska Ve~erwa~a), u svom ~lanku sa naslovom Ovaj prevrtqivi svijetnapisao pored ostalog: ^ovjek koji je pro{ao kroz ~itav niz epitetaod Balkanskog Orla do Nacisti~kog kolaboracioniste i izdajnika,sada je u rukama svog dindu{manina, novoga jugoslovenskog vo|e mar{alaTita. Ni jedna od vlada koje su samo prije nekoliko godina sipale pohva-le i po~asti na wega ne mo`e ni{ta da u~ini da ga spasi. @ivot jednogavo|e, ~ak i kada je poznato vladama velikih sila da je ~astan i dostojan-stven ~ovjek, od male je vrijednosti pred o~ima politi~kog profita.1100

Wujor{ki list The Journal American (Ameri~ki `urnal) od 30.marta 1946. godine, u ~lanku Sramna izdaja komentarisao je ovako: AkoVlada Sjediwenih Dr`ava u~ini mawe nego {to najvi{e mo`e da sprije-~i planiranu nepravi~nu smrtnu presudu generalu Dra`i Mihailovi}uod strane Titovih komunista, ona }e po~initi akt izdaje kojeg }e se ame-ri~ki narod zauvijek sa sramom prisje}ati.

General kao ministar vojske Jugoslavije hrabro se odupirao nadira-wu wema~kih armija preko wegove domovine

Sada su Titovi neumorni agenti ulovili Mihailovi}a i Titovi pred-stavnici su objavili prije nego {to je proces i odr`an da }e on sigurnobiti strijeqan.

Mihailovi}ev jedini grijeh jeste {to se odupirao komunisti~koj Ru-siji u odbranu slobode svoje domovine.

Napu{taju}i wega da bi podr`ala otima~a slobode wegove domovi-ne, ameri~ka Vlada je po~inila istinski sraman ~in izdaje.

15

Ako ona sada dopusti da ga ubiju wegovi komunisti~ki neprijateqi,sram }e trajati vje~no.1111

U uvodniku The Washington Post (Va{ingtonske po{te) od 30. mar-ta 1946. godine, sa kratkim naslovom Mihailovi} kazano je ovo:Po~et-kom ove sedmice Beogradski radio je dramati~no objavio da je srpski ge-rilski vo|a general Dra`a Mihailovi} uhva}en poslije vi{e od dvijegodine potjere za wim. Misli se da je uhva}en blizu mjesta koje se zove Vi-{egrad u bosanskim planinama, ali kako se to zaista zbilo, sada je dostamisteriozno. Slu`bena izjava Jugoslovenske vlade je da se bilo u{lo utrag za Mihailovi}em ka nekoj planinskoj pe}ini, koju je ~uvalo vi{e oddesetak wegovih pratilaca sve {to je ostalo od wegovih slavnih ~etni-ka, za koje se nekad govorilo da ih vi{e od 100.000.

Ni{ta vi{e se ne ~uje o Mihailovi}u i wegovoj sudbini u rukamahvata~a. Ka`e se da je uhva}en prije skoro deset dana, i nije sasvim nemo-gu}e da je ve} mrtav. Svuda u ruskoj aferi uticaja on je bio predstavqenkao jedan od velikih ratnih zlo~inaca i stavqen van zakona. Predstav-nik Titove Vlade je obe}ao da }e Mihailovi}u biti ~asno su|eno nakon~ega }e sigurno biti strijeqan, jer su vi{e nego o~evidni wegovi zlo~i-ni koji ga osu|uju.1122

U ~lanku Pedra Koreja Marke{a, {tampanom u lisabonskom listuA Voz od 1. aprila 1946. godine, sa naslovom Jugoslovenska drama ka-zano je ovo: Zaista je te{ko povjerovati da se ~itavih dvanaest dana ~u-va u tajnosti zna~ajna vijest da je general Dra`a Mihailovi}, sr~ani iodva`ni vo|a ~etnika, pao u ruke vladinih snaga u Jugoslaviji. I jo{uvijek je `iv! Ali istina je da se sve to objavquje u {tampi na osnovu in-formacije koju je general Rankovi}, ministar unutra{wih poslova izBeograda dao skup{tinskim poslanicima (ukoliko Narodna skup{tina uBeogradu jo{ uvijek mo`e da se tako nazove). Rankovi} je istakao:

Od svih brojnih zlo~inaca koji poku{avaju da izbjegnu odgovornostMihailovi} je bio najlukaviji. I{ao je sa planine na planinu, iz {ume u{umu. Bio je lukav, ali na{e snage bezbjednosti bile su lukavije... Posleruske pobjede u bitci za Beograd u grad su u{li partizani. Grad je bio za-stra{en oslobo|ewem. Sve su ulice bile puste, ku}e zatvorene. Izabra-na je nova Narodna skup{tina. General koji je u gradu predstavqao novuvlast pro~itao je spisak kandidata. Naravno: jednoglasno su izabrani. Po-~ele su ~istke. Nestale su hiqadu qudi. Obi~ni sudovi su ukinuti i za-mijeweni vojnim, diskrecionim sudovima. Nastala je nova policija,OZNA, koja nimalo nije zaostajala za GPU ili GESTAPO-om. Sve vlastisu bile raspu{tene i pristupilo se izboru novih narodnih vlasti. Na-ravno, glasali su samo za komuniste. Ukinuta je vjeronauka. Stvoreni sudomovi za omladinu u kojima su dje~aci i djevoj~ice od 10 do 16 godinaistodobno vaspitavani; Pjevaju partijske pjesme i uzdi`u u hvalospjevi-ma wene istaknute li~nosti. To je savr{ena imitacija Hitlerjugenda(Hitlerove nacisti~ke omladinske organizacije-obj. A.Stamatovi}a)1133

Uvodnik The Washington Post od 10. aprila 1946. godine, sa naslovomGeneral Mihailovi}, komentarisao je ovako: Vlada mar{ala Tita jeo{tro odbila zahtjev vlade Sjediwenih Dr`ava da izvjestan broj ameri~-

16

kih oficira koje su srpski ~etnici spasli od smrti ili zarobqavawa,svjedo~i prilikom su|ewa |eneralu Dra`i Mihailovi}u. U svom odgovo-ru jugoslovenska vlada ne pori~e da je general Mihailovi} prihvatioameri~ke i britanske avijati~are koji su bili oboreni nad Balkanom ipomogao im da izbjegnu. Samo ona tvrdi da je to u~inio iz sebi~nih i ne-dostojnih razloga, naima da bi dobio savezni~ku pomo} a naro~ito oru -`je za svoje trupe. Time ho}e da ka`e da je dokazni materijal ameri~kihavijati~ara fakt bez ikakve vrednosti za glavnu optu`bu da je generalMihailovi} sara|ivao sa svojim tobo`wim neprijateqem Wemcima uciqu borbe protiv Tita

I britanska i ameri~ka vlada imaju izvjesnu moralnu odgovornost dase zauzmu da se zadovoqi puna pravda shodno na{em shvatawu te rije~i...Ako Velika Britanija i Sjediwene Dr`ave ne budu nepopustqive u na-stojawu da su|ewe generalu Mihailovi}u bude javno i nepristrasno, gor-~ina i podozrivost koja ve} postoji i kod komunista i kod ne-komunistasvuda u svijetu, ogromno }e se poja~ati; isto tako sve {to u budu}e te dvi-je sile budu izjavile, obe}ale ili zajem~ile, bi}e primqeno sa najve}impodozrewem.

Sledstveno tome, slu~aj generala Mihailovi}a predstavqa ozbiqnuprijetwu po dobre odnose i mir u svijetu. I kao takav mogao bi se slobod-no iznijeti pred Savjet bezbjednosti Ujediwenih naroda.1144

Les Vedman je 11. maja 1946. godine, u edmontonskom listu EdmontonJournal napisao ~lanak sa naslovom Dva avijati~ara koje su spasili Sr-bi tra`e pravo da pomognu spasiocu. U ~lanku se pored ostalog ka`e: Za-to {to osje}aju da duguju svoje `ivote generalu Dra`i Mihailovi}u kadasu bili oboreni u plamenu iznad Jugoslavije, dva edmontonska vazduho-plovna veterana, Norman Rid i Tom Bred{o, podnijeli su peticiju vo|iu Jugoslaviji optu`enom za izdaju...

Nas ne interesuje Mihailovi}eva politika. Mi smo dio grupe od 600avijati~ara koje je on spasio, i sve {to tra`imo je pravi~no su|ewe. Mi neka`emo ~ovjek je nevin ili kriv. Ako }e su|ewe biti ~asno, pravi~no i de-mokratsko, ne vidimo za{to ne mo`emo biti svjedoci, tvrdio je Rid1155

Tako|e edmontonski list The Canadian Social Crediter (Kanadski so-cijalni kreditor) od 30. maja 1946. godine, u uredni~kom ~lanku sa naslo-vom Po koju cijenu hrabrost? je komentarisao:... Postalo je poznato daje u na{em vlastitom Kanadskom parlamentu samo jedan ~ovjek-poslanikstranke Socijalnog kreditora Norman @ak imao hrabrosti da ustane ika`e nekoliko rije~i u odbranu ovog ~etni~kog heroja, ~ija se pomo} Sa-veznicima nikad ne mo`e izra~unati...

Poslije Teheranske konferencije Mihailovi}evo ime bilo je zami-jeweno novim imenom Tito. Sfera uticaja na Balkanu je o tome odlu-~ila. Staqin je postigao svoje a dio cijene bila je i Jugoslavija via Ti-to. To je zna~ilo glavu Mihailovi}a. Heroj je izdajni~ki prodat i to mno-go qudi zna1166

U uvodnom ~lanku pariskog Le Monde (Svijeta) od 12. juna 1946. go-dine, sa naslovom Su|ewe generalu Mihailovi}u, napisano je ovo: Pro-{log ponedjeqka u Beogradu je po~eo sudski proces generalu Jugosloven-

17

ske vojske Mihailovi}u, veliki proces ~iji se tok prati sa velikim in-teresovawem ne samo u cijeloj Jugoslaviji ve} svuda skoro u svijetu.

Sve to ipak ne mo`e da izbri{e divne stranice herojizma, koje susopstvenom krvqu ispisali ~etnici. I Saveznici su priznali da je ~et-ni~ko dejstvo odlo`ilo dolazak wema~kog poja~awa i tako imalo va`nuulogu u uspjesima na Afri~kom frontu.

O tome svjedo~e poruke koje su slali generali Okinlek, Ajzenhaueri drugi. General Mihailovi} je ~ak odlikovan Ordenom ratnog krsta sapalmom 2. februara 1943. od strane generala De Gola. Zatim, ~etnici suspasli stotine savezni~kih avijati~ara. I, najzad, mogu se smatrati oslo-bodiocima velikog dijela Srbije1177

Ha{ki list De Nieuwe Eeuw (Novi vijek), u broju od 16. juna 1946. go-dine, u ~lanku sa naslovom Sud ili pozori{te, pored ostalog komentari-sao je ovako: Tito i wegove prista{e optu`ile su jugoslovenskog borcaza oslobo|ewe Mihailovi}a za izdaju i sada on u Beogradu o~ekuje presu-du. Jednostavno saop{tewe iza kojeg se, zapravo, skriva radwa drame kla-si~nog stila

Su|ewe u Beogradu je naravno mnogo vi{e od su|ewa u pravnom smi-slu. To je prijeki sud jugoslovenskom nacionalizmu, oli~enom u liku Mi-hailovi}a, i ja~awe sovjetskog uticaja u balkanskim zemqama1188

List L Express (Ekspres), koji je izlazio u Noj{atelu, u broju od 18.juna 1946. godine, u ~lanku Za{to je i kako general Mihailovi} priznaosvoje zlo~ine, je pisao: Ve} se nekoliko dana u Beogradu odr`ava su|e-we generalu Mihailovi}u. Zapadno javno mwewe je uzbu|eno zbog uslovapod kojima optu`eni mo`e ili ne mo`e da opravda svoje pona{awe. Tre-ba da se podsjetimo da je on bio prvi koji je krenuo oru`jem protiv We-ma~ke, dok je Jugoslavija trpjela pod stra{nim nacisti~kim jarmom...

Iznenadili smo se da je Mihailovi}, koji se borio protiv Wemaca ikoji je zatim dugo odolijevao svim Titovim poku{ajima da ga strpa u tam-nicu, tako lako priznao sve zlo~ine koji ga optu`uju. Doqe navedeni po-daci iz britanskih novina Pregled svjetskih doga|aja obja{wavaju mno-go toga:

Odmah po hap{ewu general Mihailovi} je odveden u neki zatvor uBeogradu, gdje je u sali za mu~ewe OZNE ostao 74 sata. Prema izjavama do-bro obavije{tenih, wegovi su se krici ~uli na ulici. Za vrijeme tog is-pitivawa, potpredsjednik vlade Edvard Kardeq je tri puta posjetio ~u-venu }eliju.

Do posledweg momenta Mihailovi} je podnosio sva mu~ewa, a onda jeodjednom po~eo da govori. Iznijeli su ga nagog i u nesvijesti iz te sale,re~eno mu je da }e, ako za vrijeme su|ewa povu~e makar samo jednu rije~ izsvog priznawa, ponoviti saslu{awe od prvog do posledweg slova.

Mihailovi} je bio u tako te{kom stawu da su wegovo hap{ewe mogli daobjave tek poslije jedanaest dana, ne znaju}i da li }e pre`ivjeti mu~ewe1199.

Rebeka Vest u londonskom listu Time and Tiude (U dobar ~as), u brojuod 22. juna 1946. godine, u ~lanku sa naslovom Povjesnica o generalu Mi-hailovi}u je napisala: Su|ewe generalu Mihailovi}u danas nas suo~a-

18

va sa misterijom. Ono je naravno, i moralo da bude zamagqeno. Kao i sve{to se zbiva na Balkanu, predmet je komplikovan, a izvje{taje sa su|ewa{aqu qudi koji su najve}im dijelom uniformisane svijesti ili pristra-sni, s tim {to se {tampaju pod nadzorom glavnog urednika zbuwenog Lon-dona, koji nema predstave o ~emu se radi2200

Rebeka Vest je ina~e poznata ameri~ka kwi`evnica i kwi`evni kri-ti~ar, ro|ena 1892. a umrla 1983. godine. Weno najpoznatije djelo Crnojagwe i sivi soko objavqeno je 1942. godine u Wujorku, a 1943. godine i uLondonu. Godine 1989. prof. dr Nikola Koqevi} preveo je weno djelo nasrpski jezik, u izdawu BIGZ-a.

Specijalni izvje{ta~ londonskog lista The Times (Vrijeme), zabroj od 12. jula 1946. godine, o zavr{noj Mihailovi}evoj rije~i na krajusu|ewa je rekao: On nije govorio govorni~kim tonom; niti sa ukorijewe-nom mr`wom prema politi~kim protivnicima ili privatnim neprijate-qima. Govorio je lucidno i podrobno. Bio je to profesionalni vojnik ko-ji podnosi vojni~ki izvje{taj, koji je osvajao svojom jednostavno{}u. Onse cijelim tokom odnosio s po{tovawem prema sudu ne obaziru}i se na go-milu u sudnici, koja je najednom zaboravila da zvi`di i slu{ala u potpu-noj ti{ini.2211

Mason de Fernig u briselskom listu La Nation Belge (Belgijski na-rod), od 14. jula 1946. godine, sa naslovom Tragi~na sudbina Dra`e Mi-hailovi}a, je pored ostalog naglasio: Iz svih svjedo~ewa koja sam mo-gao da prikupim proizilazi da je Jugoslavija za vrijeme rata bila pozor-nica tri rata: najprije, rata do istrebqewa izme|u ~etnika i partizana,zatim rata koji je Jugoslavija vodila protiv wema~kih i italijanskih za-vojeva~a i najzad, podmuklog rata za zonu uticaja, koji su Rusi zapo~eliprotiv Engleza i Amerikanaca. Wemci su dodu{e veoma dobro procije-nili situaciju, jer nudili su istu svotu od 100.000 maraka u zlatu za pre-daju mrtvog ili `ivog Tita ili Mihailovi}a, tretiraju}i prvog kaoagenta ruskog boq{evizma, a drugog kao agenta anglo-ameri~ke pluto-kratije.2222

Na naslovnoj strani lista The New York Times (Wujor{ko vrijeme) od16.jula 1946. godine, sa naslovom Mihailovi} je pisalo: Kao u kakvojanti~koj tragediji, proces generalu Dra`i Mihailovi}u ide ka neizbje-`nom zavr{etku. Wegova osuda i kazna sasvim su izvjesne od po~etka su-|ewa. Titova Vlada je to mnogo puta ponovila ~ak i prije nego je bio uhva-}en u svome planinskom skrovi{tu skoro godinu dana po zavr{etku rata.Re~eno je da }e mu se suditi po pravdi, da }e biti okrivqen i strijeqan.To mu je sada presuda.

Beogradski proces je imao spoqa{wi izgled prava. Bilo je to javnosu|ewe o kojem spoqa{wi svijet je mogao da dobija necenzurisano izvje-{tavawe. Mihailovi} je bio suo~en sa dokazima protiv wega i bilo mu jeomogu}eno da odgovara na optu`be. Tu se, me|utim, zavr{ava sli~nost sasudskim postupkom u demokratskim zemqama ili ~ak sa Nirnber{kimprocesom, gdje je ustanovqen novi princip me|unarodnog prava. Mihai-lovi} je bio dr`an u izolaciji vi{e sedmica poslije hvatawa i, kao {toje poznato na osnovu pouzdanih izvora, bio podvrgnut te{kom mu~ewu to-

19

kom tih sedmica. Pravnom zastupniku odbrane bila je omogu}ena pripre-ma tek nekoliko dana pred su|ewe. Bilo je sprije~eno ponu|eno svjedo~e-we ameri~kih i britanskih avijati~ara koje su ~etnici spasili, kao isvjedo~ewe drugih savezni~kih oficira koji su obavqali slu`bu veze saMihailovi}em. Upletena su dva potpuno nebitna pitawa ameri~kih ibritanskih politi~kih stavova. Prosto pravo priznawa ili odbijawaoptu`bi koje je bilo dopu{teno generalu Mihailovi}u, ne daje odgovordemokratskom svijetu o pojmu odbrane i pravi~nom su|ewu.

U Beogradu je mnogo {ta vi{e stavqeno na kocku nego `ivot negda-{weg srpskog junaka, koji je poveo dobro organizovan ustanak protiv Ni-jemaca. I Titova Vlada je tako|e iza{la pred sud. Presudom je i ona ogla-{ena krivom.2233

U londonskom listu The Tablet (Pregled), Knet Grinlis je napisao~lanak 16. juna 1946. godine, sa naslovom Dosije o Mihailovi}u u komese pored ostalog ka`e: ...^ovjek koji je u mra~no doba 1941. kada je wego-vu zemqu pregazio nadmo}ni fa{ista, odabrao da slijedi svoje prijateqeBritance u wihovoj borbi za slobodan demokratski svijet; koji je pola-gao vjeru u Atlantsku povequ i posjedovao hrabrost svojih uvjerewa da na-stavi borbu ~ak i onda kada je izgledalo da su ga napustili i Saveznici iprijateqi; koji je pet godina velikom dijelu jugoslovenske nacije biowen vo|a otpora, wihov zato~nik ~etiriju sloboda taj ~ovjek je sada to-liko izobli~en da izgleda kao mumqalo, skr{en starac koji odbija po-mo} svojih biv{ih saveznika u korist svoje odbrane; koji izgleda kao danema nikakvog interesa za ovaj sudski proces, svoju vlastitu sudbinu ilisudbinu svoje zemqe za koju se tako hrabro i juna~ki borio. To je efekatsada{weg metoda ispitivawa; takva je snaga onih koji `ele da ubiju le-gendu Mihailovi}a2244

Naslovni ~lanak dablinskog lista The Irish Press (Irska {tampa),od 16. jula 1946. godine, sa naslovom Slu~aj Mihailovi}, je izme|u osta-log ovako komentarisao: Dra`a Mihailovi}, ministar rata a kasnijeglavnokomanduju}i Armije pod biv{om Jugoslovenskom vladom, osu|en jena smrt zbog izdaje. To je presuda koja }e, s obzirom na ono {to se zna oMihailovi}evom usponu i okolnostima oko wegovog su|ewa, vjerovatno{okirati ~itav svijet.

Za razliku od ~ovjeka koji ga je zamijenio i koji je odgovoran za we-govo su|ewe, Mihailovi} nije imao vjernih prijateqa izvan svoje vlasti-te zemqe. Dokumenti koji su prezentirani uz optu`bu jedino pokazuju daje on bio vjeran Kraqu, kome se zakleo na vjernost, da je smatrao i Wem-ce i mar{ala Tita i wegovu komunisti~ku partiju neprijateqima, i da seborio protiv i jednih i drugih. Prema mogu}nosti na{eg prosu|ivawa,wegova Vlada je bila legitimna u vrijeme kad je po~inio djela za koja jeoptu`en, tako da ako je po~inio izdaju, to je bilo protiv neke druge vla-de koja nije postojala u to vrijeme.

Sve {to se mo`e re}i protiv wega jeste da je djelovao tako kako je ci-jenio da je u najboqem interesu wegove zemqe, a odbijao da prima nare|e-wa od neke strane vlade. Ako su u pitawu usluge savezni~koj stvari u ra-tu, progonioci su sami sebe izbacili iz sudnice odbijaju}i da saslu{aju

20

svjedo~ewe britanskih i ameri~kih avijati~ara koji su se ponudili zawegovu odbranu. [ta vi{e, dok je slu~aj jo{ uvijek bio sub judice, jugoslo-venske vlasti su, preko svojih ambasada, rasturile ex parte optu`bu podnaslovom Izdajstvo Mihailovi}a, i sudski proces se vodio na na~inkoji niko sa osje}awem pravde ne bi odobrio.

Vlada mar{ala Tita mo`e pogubiti Mihailovi}a, ali wegovo pogu-bqewe ne}e uvjeriti svijet da je kriv.2255

Pol di Bo{e, u naslovnom ~lanku `enevskog lista La Tribune de Ge-neva (@enevska tribina) od 16. jula 1946. godine, sa naslovom Su|ewe uBeogradu, je pored ostalog napisao: Veliki sudski proces koji tek {toje okon~an u Beogradu imaju}i u vidu li~nost prvooptu`enog, repreku-sije ovog doga|aja na evropsku politiku i sna`ne reakcije koje je on iza-zvao u inostranstvu -prevazilazi okvire spektakularnih sudskih ~istkina Balkanu, koje su vi{e inspirisane hitnim postupcima sovjetskog pra-vosu|a nego pravnim na~elima, onakvim kakvim ih mi jo{ uvijek imamona Zapadu. U stvari general Mihailovi} je prakti~no bio osu|en na smrtve} decembra 1943. u vrijeme kada je u Teheranu zakqu~en tajni sporazumkojim su predsjednik Ruzvelt i g. ^er~il, popu{taju}i pritiscima mar-{ala Staqina, ovome ustupili Jugoslaviju2266

Lozanski list La Gazette de Lausanne (Lozanske novine) od 16. jula1946. godine, u naslovnom ~lanku sa nazivom Dnevne novosti je poredostalog javio ovo: General Dra`a Mihailovi} je osu|en na smrt. Ta pre-suda nas ne iznena|uje. Naprotiv, bla`a presuda bi nas iznenadila. Mi-hailovi} je osu|en unaprijed, sa ili bez sudskog procesa.

Mi smo ve} objavili na{e mi{qewe o komediji koja je odigrana u Be-ogradu, gdje publika pqeska po ~itawu presude kao na kraju dobro posta-vqenog pozori{nog komada. Jer, zar mo`emo nazvati druk~ije no komedi-jom sudski proces gdje se radi o glavi dvadesetak qudi i gdje sud odbija da~uje svjedoke odbrane?

Kada `elite da ubijete svog psa, ka`ete da ima {ugu. Ta~no je tu tezuzastupao vojni sud. Kako je trebalo osuditi Mihailovi}a, optu`ili su gaza najgora zlodjela2277

List El Dia (Dan) od 17. jula 1946. godine, koji je izlazio u Montevi-deu, u ~lanku sa naslovom Slu~aj Mihailovi}, je pored ostalog napisao:Vrhovni sud Jugoslavije upravo je osudio na smrt strijeqawem nekada-{weg vo|u vojske tog naroda, generala Dra`u Mihailovi}a, usvajaju}ioptu`bu da je on izdajnik domovine i da je sara|ivao sa neprijateqem.

Jasno je da optu`eni nije dao priznawe koje bi potkrijepilo ovakvuoptu`bu, ali, kako tvrde tu`ioci, na osnovu brojnih dokaza Sud nije okli-jevao da ga tako kvalifikuje. S na{e strane, dozvoqavamo sebi da posum-wamo u ta~nost ovakvog ishoda su|ewa kada je u pitawu ~ovjek kakav je ge-neral Mihailovi}. Svoju sumwu zasnivamo na tome {to su, kako Vlada ta-ko i Sud, bili protiv toga da svoje svjedo~ewe iznese i nekoliko engle-skih i ameri~kih dr`avqana koji su radili zajedno sa optu`enim i odli~-no poznavali wegove postupke, i koji su stoga mogli nepristrasno da govo-re o wima. Otpor prema onome {to bi mogli da ka`u ovi gra|ani, koji subili vojnici, borili se za slobodu, i koji su samo `eqeli da svjedo~e,

21

ostavio je utisak na cio svijet, tako da se sa sigurno{}u smatra da je pro-ces Mihailovi}u imao mnogo vi{e politi~ki nego vojni karakter, i da jeon `rtvovan iz sasvim druga~ijih razloga od onih koje poku{avaju da pri-ka`u kao istinite. O~ekivalo se da }e Sud biti razborit pri izricawupresude, ali o~igledno je da je on iza{ao u susret jedino partijskim zahtje-vima, {to ne ide u prilog wegovoj odluci. Postojalo je mi{qewe da je ` r-tvovawe Mihailovi}a neophodno, i on je `rtvovan. U takvoj politici ne-ma ni~eg novog, po{to se rukovodi onim {to se primjewivalo u Rusijiprije 25 godina, i prema tome, nije ni{ta drugo do obi~na imitacija ono-ga {to se tamo de{avalo. Mihailovi}ev slu~aj je samo jo{ jedan u nizuslu~ajeva nedostatka humanosti u komunizmu, koji, gdje god uspije da se na-metne, poku{ava da ukloni sve {to je suprotno i tako uni{ti svaki otpor.Ne vjerujemo da takav metod mo`e dovesti do bilo ~ega dobrog. [tavi{e,to samo ja~a suprostavqawe i dovodi do o~ajni~kih reakcija2288

Uvodni ~lanak ciri{kog lista Neue Zurcher Zeitung (Nove ciri{kenovine) od 17. jula 1946. godine, sa naslovom Beogradska presuda je ova-ko komentarisao: Proces protiv biv{eg ministra rata Jugoslovenskevlade u izbjegli{tvu, generala Dra`e Mihailovi}a, nije bio samo postu-pak protiv svrgnutog ~etni~kog vo|e, omra`enog me|u partizanima, ve}se zbog veleizdaje sudilo u najrazli~itijim grupama srpskih politi~ara,koje su u promjenqivim fazama oslobodila~ke borbe odr`avali raznovr-sne kontakte sa Wema~kom, Italijom i Velikom Britanijom. Onaj ko jeod su|ewa u Beogradu, koje je trajalo pet nedjeqa, o~ekivalo objektivno iubjedqivo razja{wewe cjelokupne pozicije ~etnika i wihove saradwe sadrugim politi~kim grupama, do`ivio je razo~arewe. S izuzetkom nekihdetaqa, koji su se prete`no ticali vojnih zbivawa i opasnih me|usobnihkontakata, nijesu objelodawene nikakve nove politi~ke veze. Ocjena Mi-hailovi}eve politike, wegovih gre{aka i zabluda ~inila se sve mawe mo-gu}om {to se vi{e {irio krug optu`bi. Su|ewe je zapravo predstavqa-lo spoj pet stvari koje su samo u Titovoj revolucionarnoj perspektivipredstavqale jedinstvo, naime, saradwu s Wemcima, Nedi}ev re`im, slu-~aj Mihailovi}, politiku izbjegli~kih vlada i odnos prema anglosak-sonskim vladama; prvooptu`eni nije bio Mihailovi} nego utvara Nedi-}eve kvislin{ke vlade...2299

U jerusalimskom listu The Palestine Post (Palestinska po{ta) od 18.jula 1946. godine, objavqen je ~lanak Dejvida Kortnija, sa naslovom Mi-losr|e, u kome se pored ostalog ka`e: Neobi~na stvar u ovom slu~ajusa Mihailovi}em jeste da su Wemci tako uporno nastojali i tako dugo da ga ubiju. Bogiwa pravde ih je u tome nadma{ila; ova ~udna posqerat-na pravda, koja je otrgnula povez sa o~iju da bi sigurnije nani{anila umetu, i odbacila vagu, kako bi mogla u rukama dr`ati kolut bodqikave`ice. Malo po malo poludjeli svijet je, izgleda, sklon da Hitleru dovr-{i posao koji je on po~eo; i tako biva da sve vi{e i vi{e qudi strahujeod osvita zore, kao {to je Mihailovi} strahovao od svitawa ju~era{wegjutra; a nije va`no da li se zora ra|a iza gvozdene zavjese...3300

Naslovni ~lanak u istanbulskom listu La Republique (Republika)od 18. jula 1946. godine, sa naslovom Enigma Mihailovi} je pisao ovako:Enigma Mihailovi} koja se okon~ava, koja je mo`da ve} okon~ana, po

22

kratkom i preko svake mjere ubrzanom postupku, jedna je od onih ~inova,avaj! tako mnogobrojnih, kojima se istorija ovog vremena ne}e ponositi.

Ko je, najzad, taj general koga su Saveznici godinama hvalili, koga jekraq Petar II bio imenovao za ministra rata i koji je protiv Wemaca vo-dio gerilsku borbu?

Je li to izdajnik? Je li to heroj?Je li to rodoqub? Je li to prodana du{a?[ta vi{e, i iznad svega:Je li to Jugosloven? Je li to komunista?Jer, smije{no je htjeti osuditi Mihailovi}a zato {to je sara|ivao sa

Englezima i Amerikancima. Isto tako nije logi~no htjeti ga osuditi za-to {to je sara|ivao sa emigrantskom Vladom u Londonu, jer sje}amo sevremena kada se neki sada{wi jugoslovenski dr`avnici nijesu ustru~ava-li da, iz sopstvenih interesa, naprave sporazum sa doti~nom vladom.

Svakako da je Mihailovi} po~inio jednu gre{ku {to je pora`en ugra|anskom ratu u kome su bile suprotstavqene dvije jugoslovenske stran-ke i dvije ideologije.

Da je pobijedio, bio bi heroj; pobije|en, postao je izdajnik. Ovaj ratnam nudi mnogobrojne i jo{ jasnije primjere te vrste. To nikako ne slu-`i na ~ast ovom vijeku.

Ono {to jo{ mawe slu`i na ~ast, to je ~iwenica da su tog ~ovjeka na-pustili oni kojima je nekad slu`io.

Mihailovi} }e bez sumwe umrijeti mo`da je ve} umro. Ali sa wimumire i ~ast mnogih qudi koji su morali da se svojim autoritetom za we-ga zalo`e i spasu ga, iz zahvalnosti.3311

Roterdamski list Nationale Rotterdamische Courant (Narodni roter-damski vjesnik) od 18. jula 1946. godine, je u ~lanku sa naslovom U vezi saMihailovi}em kazao pored ostalog ovo: Su|ewe Mihailovi}u }e, i na-kon pa`qivog pra}ewa izvje{taja sa su|ewa, od mnogih biti primqeno saga|ewem. Pogotovu u zemqama koje su bile okupirane za vrijeme rata, taj~ovjek je bio `ivi simbol aktivnog otpora i mnogo nade je bilo polaga-no u na~in vo|ewa rata koji je on prvo uveo u zemqi3322

Uvodni ~lanak u atinskom listu Acropolis, od 18. jula 1946. godine, sanaslovom Mihailovi} je naveo pored ostalog: ...Kraq i Vlada su napusti-li zemqu. Ali jedan ~ovjek je ostao u Jugoslaviji: Dragoqub Mihailovi}.

On je okupio ostatke Jugoslovenske vojske, organizovao novu armiju uplaninama i odmah otpo~eo otpor neprijatequ. On je bio prvi vo|a otpo-ra u ovom svjetskom ratu.

Wegovo ime odjekivalo je {irom svijeta Mihailovi} kao primjer.Mihailovi} polubog, Mihailovi} legendarni heroj.

Vrijeme je prolazilo. Jo{ jedan aspirant ka Mihailovi}evoj slavi po-javio se na jugoslovenskoj sceni hrvatski bravar, avanturista. Stigao jeiz Rusije, gdje je studirao komunizam. I on je krenuo u {umu. Bio je to Tito.

Suparni~ka gerilska sfera. Ali barjak novog Robin Huda koji je upo~etku stajao savijen, nosio je srp i ~eki} kao znak Slobode, za vladavi-nu Proletarijata... U martu je Tito uhvatio Mihailovi}a negdje u plani-nama. Kako? Postoje dvije verzije. Jedna je da su ga pratili avionima ko-

23

24

Detaq ssa ssu|ewa:Mihailovi} oodgovara nna ppitawa ppredsednika ssuda \\or|evi}a

ji su ga onesvijestili otrovnim gasom. Transportovan je za Beograd, gdjesu ga osvijestili kako bi mogao biti su|eno. Otrovni gas? ^ak ni Hi-tler ga nije koristio. Pa {ta? Za komuniste sva sredstva su dobra. Podrugoj verziji, koja nije objavqena, Mihailovi} je bio obavije{ten da }eavionom sti}i britanski oficiri da se s wim sporazumiju ili ga iznesu.Avioni su do{li, sa tobo`wim britanskim personalom. Ali oznake nakrilima aviona i uniforme posade bile su la`ne. Nekoliko Titovihpartizana, naoru`anih automatima, iza{lo je iz ovih la`nih britan-skih aviona, opkolili su Mihailovi}a i uhvatili ga.

Su|ewe se odr`alo i Mihailovi} je osu|en na smrt. Za vrijeme su|e-wa Mihailovi} je pone{to priznao. On je upola priznao da se nije uvi-jek borio protiv Wemaca.

Ova neo~ekivana priznawa, vi{e nego ikakvi la`ni dokumenti isvjedo~ewa, podsti~u ~ovjeku sumwe. Jer mi znamo kako oni koje optu`ikomunisti~ko rukovodstvo i sudstvo priznaju. Svako se sje}a onih ne-vjerovatnih priznawa boq{evi~kih vo|a koji su, navukav{i na sebe ne-milost vladaju}e sovjetske frakcije, bili su|eni, priznavali, bili osu-|eni i likvidirani. Prije deset godina odigravao se beskona~an niz ta-kvih drama. Sva najvi{a stabla sovjetskog raja su pala brijestovi i pla-tani samo jedan hrast je pre`ivio.

Pod takvim uslovima optu`eni priznaje sve {to mu se sugeri{e.Na to ga navode no}u, svake no}i, tokom ~itavog trajawa su|ewa. Jedan odmetoda za koji se ka`e da je bio kori{ten u slu~aju Tuha~evskog je da seoptu`enom dovedu wegova djeca u }eliju. Yelati ih dr`e vitlaju}i no-`em iznad wihovih glava, a optu`enoga pitaju: Ho}ete li priznati sju-tra pred sudom da ste u~inili to i to? Kako mogu, on odgovara, kadato nije ta~no?

Ali djeca poku{avaju da se odupru yelatovom zahvatu dok im prino-si no` pod grlo. Da, da. Re}i }u tako sve {to `elite.

Ima i drugih metoda u~enijih, studijoznijih. Dr`ava sovjeta je vr-lo temeqita u svojim metodama.

Tortura Inkvizicije?Monasi sredwega vijeka bili su obi~na dje-ca u tim stvarima. Ovdje su primjewivani savremeniji sistemi na pri-mjer, tortura svjetlo{}u i zvukom. Uve~e unutar }elije upale sna`ne re-flektore hiqade volti koji bukvalno osqepquju zatvorenika, dokogromna elektri~na zvona neprestano stvaraju buku od koje se ogluvi. ^ o-vjekov mozak popu{ta i on poludi. Ko mo`e da ustane protiv tih najnovi-jih izuma tehnike i nauke? A ima i drugih sistema. Toliko oko prizna-wa pred sudom3333

U kairskom listu Le Journal d Egypte (Egipatski dnevnik), E. Galadje napisao ~lanak sa naslovom Ne samo zlo~in ve} i politi~ka gre{ka,u kome je pored ostalog nazna~io: Mar{al Tito je upravo propustio dau~ini gest visoke i mudre spoqne i unutra{we politike: pomilovaweMihailovi}a, {to bi mu donijelo naklonost koja mu nedostaje, i malo vi-{e povjerewa od strane srpskog naroda.

Za sve svjetske posmatra~e koji nijesu komunisti sudski proces gene-ralu Mihailovi}u je bio samo jedna zastra{uju}a predstava, i wegovo po-gubqewe se smatra ubistvom.

25

Tokom procesa mi smo sa~uvali izvesnu dozu rezerve, vjeruju}i da sezaista radi o sudu pravde i da cio sudski postupak garantuje nepristra-snost i objektivnost. Na nesre}u, suvi{e brzo je postalo o~igledno da tajsud predstavqa samo partizanski komitet koji sudi svom unutra{wem po-liti~kom neprijatequ.

Samo su svjedoci optu`be iznijeli dokaze koji su se ticali nesugla-sica izme|u Mihailovi}evih qudi i Titovih sqedbenika; nije iznijet nijedan dokaz o stvarnoj saradwi sa neprijateqem.

Takozvani sud je odbio da saslu{a ameri~ke pilote kojima je Mihailo-vi} spasao ` ivot i savezni~ke oficire koji su se borili sa Mihailovi}emprotiv Wemaca i Italijana, i ~ija su ga svjedo~ewa u~inila prvim pobu-wenikom Evrope, prema zvani~nim izjavama {efova savezni~kih vlada...

Drugi razlog je bila opasnost od unutra{weg komunizma, koji su upra-vqali Hrvati odlu~ni u namjeri da istrijebe Srbe ve}inu jugoslovenskepopulacije da im nametnu diktatorsku vlast naslowenu na inostranstvo...

Izme|u Hrvata i Srba ima vi{e krvi nego ikad ranije, jama u koju jepalo tijelo onoga koji }e za Srbe uvijek biti heroj...

Prije ili kasnije, shvati}e se da pogubqewe Mihailovi}a nije po-sledwa rije~ u drami jugoslovenske unutra{we politike, i, da umjesto dau~vrsti jedinstvo, mo`e samo da zao{tri podjele. Osveta izaziva osvetui milioni Srba za koje je ovo pogubqewe direktna i krvava provokacija,svako nijesu qudi koji }e to zaboraviti. To je wihova istorija! 3344

Tako|e kairski list La Bourse Eguptienne (Egipatska berza) sa istimdatumom, prenio je komentar @ana Lugala sa naslovom Izvr{ewe smrt-ne kazne nad generalom Mihailovi}em ovako: Ju~e su komunisti i wiho-ve pristalice strijeqali svog protivnika, generala Dragoquba Mihai-lovi}a, srpskog heroja iz II svjetskog rata.

Izvr{ewe smrtne kazne nad ovim ~ovjekom, {to je samo ~in osvetepartizana nad jugoslovenskim antikomunizmom, mu~na je ~iwenica

Stoga, kako su komunisti pobijedili, htjeli su da strijeqawe Genera-la patriote poslu`i kao primjer. I mi se s pravom pla{imo da meci ko-ji su ga oborili ne budu samo prvi u strijeqawima koja }e uslijediti i da,ma kakav da je napor qudi dobre voqe, me|u koje se i mi bezrezervno ubra-jamo sukob koji komunizam name}e liberalnom svijetu najzad jednog da-na ne plane. Pla{imo se da ne progovori oru`je...3355

Londonski list The Whitehall News (Vladine vijesti) od 19. jula1946. godine, u ~lanku sa naslovom Politi~ko ubistvo, pored ostalog jenapisao: General Mihailovi} je mrtav, strijeqan u Beogradu. Ovo poli-ti~ko umorstvo koje su izvr{ili sudci koje je naimenovao Tito, po~iwe-no je nad narodnim junakom Srbije i ~ovjekom koji je 1941. godine uveo Ju-goslaviju u rat na strani Saveznika. To je, prema tome, jedan od najodvrat-nijih primjera napu{tawa saveznika u Isto~noj i Centralnoj Evropi ko-je su po~inile zemqe zapadne demokratije...3366

Uvodni ~lanak madridskog lista ABC od 19. jula 1946. godine, sa na-slovom Politi~ki proces protiv Mihailovi}a je ovako komentarisao:Mihailovi} je osu|en na smrt i pogubqen. To je svakako epizoda koja veo-ma dobro otkriva zamr{ene i skrivene struje u borbi za politi~ku pre-

26

vlast u savremenom svijetu. Izgleda da se nekome `urilo da se otarasi toghrabrog borca, koji je tokom dvije godine u`ivao podr{ku Velike Brita-nije; koji je bio u neprekidnom ratnom kontaktu sa politi~arima i emisa-rima iz Velike Britanije; koji je zajedni~kom ciqu Saveznika pru`io ne-procjewive usluge; koji je, na kraju, jednom bio simbol patriotizma i po-kreta otpora u Jugoslaviji. Bilo je `urbe oko pogubqewa Mihailovi}a...

Optu`ili su ga da je bio povezan sa Wema~kom i da je, prema tome,bio izdajnik u borbi za nezavisnost Jugoslavije, nezavisnost koja je, zbogdatih ratnih okolnosti, bila jedan od ciqeva Saveznika. Mihailovi} seborio zajedno sa Englezima, bio je za~etnik gerile i odva`ni vitez geri-laca. Zar se zbiqa mo`e pomisliti da je taj ~ovjek, u koga je Velika Bri-tanija imala toliko povjerewa, odr`avao opasne veze sa svojim nepomir-qivim neprijateqem-nacisti~kom Wema~kom?

Tito, ~uveni vo|a nekoliko internacionalnih brigada, koje je Rusi-ja slala u [paniju u godinama na{eg Krsta{kog rata protiv marksizma,drsko je priznao da je presuda kojom se Mihailovi} osu|uje na smrt pre-suda protiv internacionalne reakcije. Presuda je, dakle, politi~keprirode; hvalisavi izazov koji komunizam upu}uje svjetskom javnom mwe-wu. Ovaj borac se ne osu|uje i ne izvr{ava se smrtna kazna nad wim kaonad ratnim zlo~incem, ve} kao nad politi~arem. Javno se priznaje, i to uizaziva~kom tonu, da je Mihailovi} politi~ki osu|enik, `rtva zamr{e-nih podzemnih struja na koje smo ranije aludirali...3377

Eleonora Ruzvelt je u svom ~lanku Mihailovi}, u ~ika{kom listuThe Chicago Times (^ika{ko vrijeme) od 19. jula 1946. godine, pored osta-log napisala: Bila sam nekako rastu`ena ovoga jutra kada sam vidjela unovinama da je jugoslovenski general Mihailovi} pogubqen. ^ ovjek poredmene u podzemnom prolazu pokazivao je to svome prijatequ rekav{i:

To je ruski na~in postupawa. On nije bio izdajnik svoje zemqe. Onse borio protiv Wemaca na po~etku, ali se nije slo`io sa vrstom vlada-vine koju sada Jugosloveni imaju, i to je ono {to je sna{lo opoziciju3388

J. Altemajer je u svom ~lanku tako|e sa naslovom Mihailovi}, ob-javqenom u hambur{kom listu Hamburger Echo (Hambur{ki odjek) od 20.jula 1946. godine, pored ostalog napisao:...Mihailovi} izdajnik i save-znik fa{isti~ko-hitlerovskih armija? Narodni sud u Beogradu sa na-mje{tenim statistima? Te pjesme, te melodije su nam poznate! Pora`eni~etnici polo`ili su ra~une. Kada }e to u~initi partizani? Taj Mihai-lovi} je pobije|en i zbog toga je morao da sjedne na istu klupu sa obi~nimzlo~incima, u istom dahu je s wima osu|en i izveden pred iste pu{~anecijevi Hristos i Varnava, pod suncem nema ni~eg novog3399

Diplomatski izvje{ta~ londonskog lista The Catholic Times (Kato-li~ko vrijeme), u broju od 26. jula 1946. godine, objavio je ~lanak sa naslo-vom [ta je izdaja, u kome se pored ostalog ka`e: General Mihailovi}je osu|en na smrt za slu`ewe svojoj zemqi sa naj~asnijim primjerom.Strijeqala ga je banda komunisti~kih revolucionara uz podr{ku wiho-vih kumova iz inostranstva, po{to su uspjeli da osvoje zemqu i uzurpaci-jom vlasti dali sudsku oblandu jednoj zlo~ina~koj smrtnoj presudi.

27

Za vrijeme tzv. su|ewa nijesu bila dopu{tena nikakva svjedo~ewa nidokazi sem onih koje su sakupili samo ubice. Ni ameri~ki niti britan-ski svjedoci nijesu dobili dozvolu da se pojave na sudu. Zvani~ne pred-stavke koje je na primjer, podnosilo britansko Ministarstvo inostranihposlova i prosqe|ivawe urednom diplomatskom procedurom Jugoslo-venskoj vladi nisu ni dostavqane onome {to se zvalo Sud. Niti su ta-kve zabrane i zadr`avawa ni najmawe iznena|uju}e, po{to su Vlada i su-dije jedni te isti qudi

Prema tome, utoliko koliko je Mihailovi} nastavqao da se boriprotiv Wemaca, on je prosto pomagao da svoju zemqu izru~i Rusima. Bilaje to okrutna dilema. Po wegovom ~asnom uvjerewu komunisti~ka opa-snost je bila ~ak i ve}a od nacisti~ke. On se, prema tome, odupirao i jed-noj i drugoj. Time {to su komunisti dobili bitku (uz pomo} Britanskevlade, koja je obustavila svoju pomo} Mihailovi}u i preusmjerila je kaTitu) i uspjeli da uspostave, istinski re~eno, stranu okupiraju}u Vladu,Mihailovi} je, tehni~ki, postao izdajnik te vlade.

Svijet se okrenuo naopa~ke. Mihailovi}, ~astan jugoslovenski pa-triota, pao je `rtvom i postao mu~enik uspje{ne komunisti~ke invazijesa Istoka. Invazionisti su se sada anga`ovali na gu{ewu hri{}anstva uzemqi. Budimo bar po{teni i hrabri pa priznajmo da ono {to se dogodi-lo nazovemo pravim imenom.4400

@erom i @ana Taro, u svom ~lanku Posledwa lektira, u pariskomlistu Le Figaro (Figaro) od 27. jula 1946. godine, pored ostalog su napi-sali: Tog dana sam, kao i ~itav svijet, saznao iz novina da je general Mi-hailovi} pogubqen. Bili su {krti u detaqima

Bio sam tim vi{e iznena|en {to sam se u tom momentu nalazio izme-|u Diepa i Le Avra, u zemqi velikog normandijskog pripovijeda~a

Bio sam tu u srcu prirode koja wemu odgovara vi{e nego ikome.Oblast u kojoj mu nema premca. Ali, ma kako da je divan wegov stvarala~-ki duh, ma kako da je sna`na ta brdovita Normandija, sa svojim nebom, svo-jim morem, svojim poqima i {umama i svojim odva`nim stanovnicima,primorska i kopnena istovremeno, ta zemqa je puna blagosti i, ako smijemre}i we`nosti, koja nema ni~eg zajedni~kog sa surovom, silnom i planin-skom Srbijom. Tako sam se pitao za{to, kojim se ~udnim tokom misli u mo-mentu umirawa jugoslovenski junak odjednom okrenuo prema jednom piscu~ija su mu djela morala izgledati tako daleka. To pitawe mi je izgledalozanimqivo utoliko vi{e {to je na{a literatura tamo izgubila svakuprivla~nost, u ~emu se svi poznavaoci balkanskih zemaqa sla`u4411

Razmi{qawe o smrti Mihailovi}a, bio je naslov ~lanka RobertaSpigta, objavqenog u listu Time and Tide od 17. avgusta 1946. godine, u ko-me je on ovako komentarisao: Dok ja sjedim pi{u}i ove redove u ranu zorupored mirnog mora, Mihailovi} ~eka na rafal streqa~kog stroja. Nijesamobuzet mislima o tome {ta je pravi Maquisards (gerilci prevod A. Sta-matovi}a) navodno uradio ili nije uradio...ne, ne}u vi{e da se molim zaovaj svijet koji sjedi zgr~en na atomskoj bombi, zajapuren od mr`we, mlata-raju}i jezikom o socijalnoj pravdi i sa srcem operisanim od qubavi4422

28

Danovan Ta~ je u londonskom listu Truth (Pravda) od 27. decembra1946. godine, u ~lanku sa naslovom Misterija o Mihailovi}u, naveoovo: Da li je general Mihailovi} bio veliki rodoqub koji je sramno po-slat u smrt ili je bio kolaborater? To je misterija o Mihailovi}u. Ja sene bih usu|ivao upu{tati u tu osjetqivu i burnu raspravu da nijesam po-~astvovan poznanstvom sa vrlo hrabrim gospodinom, majorom KenetomGrinlisom, koji je slu`io osamnaest mjeseci kod generala Dra`e Mihai-lovi}a kao britanski oficir za vezu, sve dok na{a vojna misija nije po-vu~ena 1944. Ono {to je ovaj vojnik rekao jeste dokaz ovom slu~aju... U ve-zi s tim major Grinlis isti~e da ostarjeli i skr{eni ~ovjek koji je davaoiskaz na sudu nije bio onaj isti Mihailovi} koga je on upoznao u plani-nama tokom osamnaest mjeseci. Nikakva priznawa koja su mogla biti izwega iscije|ena u takvim okolnostima ne bi mogla biti prihva}ena kaodokaz ni u kojem britanskom sudu pravde. Su|ewe je bilo prosto zavjere-ni~ki plan za diskreditovawe Engleske i Amerike u o~ima jugosloven-skih naroda. Major Grinlis isti~e da treba u~initi svaki napor da sebalkanski narodi istinito obavijeste o britanskim ciqevima i politi-ci, kao {to je to ~iweno za vrijeme wema~ke okupacije. To sigurno treba,ali Bi-Bi-Si, koji se odu{evqavao stvarawem legende o Titu, nije praviinstrument u borbi za taj ciq. Wegov glas se davio u krvi Mihailovi}a.Zamislite kakva su bila osje}awa majora Grinlisa i wegovih oficirakada su, `ive}i pod iskrenom brigom i za{titom ~etnika, slu{ali Bi-Bi-Si kako svaki dan napada te iste ~etnike i wihovog vo|u4433..

Kada je 25. marta 1946. godine objavqena vijest u ameri~koj {tampi daje Dra`a Mihailovi} uhap{en, narednik Majk Makkul iz Dalasa u Tek-sasu, uputio je pismo ameri~kom predsjedniku Hariju Trumanu, u kome jepored ostalog napisao:

DDrraaggii gg.. PPrreeddssjjeeddnnii~~ee,,Ne de{ava se ~esto g. Predsjedni~e, da vam obi~an gra|anin pi{e

li~no. Ali znam da ste vi u boqem polo`aju da mi pomognete nego ma ko.Evo moga problema: 5. februara 1946. u mome lokalnom listu Dalas

Time Hearald pojavila se jedna vijest Aso{ijeted Pres agencije po kojojRusi u Nirnbergu pripremaju dokazni materijal za predstoje}e su|ewe ge-neralu Dra`i Mihailovi}u, vo|i ~etni~kih snaga u Jugoslaviji. Ruskidr`avni tu`ioci tvrde da je general Mihailovi} pomagao Wemce za vri-jeme rata. A danas, 25. marta, u Dalas Morning News Rojterova agencija ja-vqa da je general Mihailovi} uhap{en.

1944. bio sam mitraqezac na avionu B-24 Petnaeste vazduhoplovnebrigade u Italiji gdje su me|u nama u to vrijeme kru`ili glasovi da ~et-nici sara|uju sa Wemcima; da su na{i neprijateqi; da svakog Amerikan-ca predaju Wemcima, itd.

4. jula 1944. moja posada je bila primorana da se spusti u Jugo. ^et-nici su spasili mene i moju posadu od Wemaca. Kada Wemci nijesu moglida uhvate ni jednog od nas Amerikanaca, pokupili su me|u seqacima togakraja dvadeset talaca koji su svi bili za ~etnike. Desetoricu su Wemci

29

strijeqali kad od wih nijesu mogli da saznaju kuda smo pobjegli a vjero-vatno nijesu ni znali. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove prista-lice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?

Ubije|en sam da svoj `ivot dugujem Mihailovi}u i wegovim ~etnici-ma i `elim da u~inim sve {to je u mojoj mo}i da mu prilikom su|ewa po-mognem. Siguran sam da u isti mah izra`avam i osje}awa nekoliko stoti-na ameri~kih avijati~ara koje su ~etnici spasili.

Evo {ta bih ja volio da vi u~inite, g. Predsjedni~e. Molim vas da meposavjetujete na koji na~in bi moje znawe i iskustvo najboqe koristiligeneralu Mihailovi}u. Da bi sud mogao da donese pravednu presudu, prav-da i po{tewe zahtijevaju da se pred sudom saslu{a i jedna i druga strana.

Bio bih vi{e nego voqan da o svom li~nom tro{ku odem u Nirnberg uWema~ku, da svjedo~im u korist generala Mihailovi}a. Isto tako `eliobih da se stavim na raspolo`ewe odbrani u slu~aju da bi moja pomo} moglabiti od neke koristi. Pro{log mjeseca polagao sam advokatski ispit uTeksasu ali }u tek kroz dvije nedjeqe saznati jesam li advokat ili ne.

Molim vas, gospodine Predsjedni~e, da me obavijestite ho}u li mo}ida dam svoj iskaz pred sudom; mo`e li mi se dati povlastica da {to pri-je odletim u Nirnberg ako je mogu}e da mogu da doprinesem odbrani gene-rala Mihailovi}a a tako|e kako i gdje bih mogao uspostaviti vezu saadvokatom generala Mihailovi}a.

S po{tovawem va{, MMaajjkk MMaakkkkuullDDaallaass,, TTeekkssaass..4444

Rezervni vazduhoplovni kapetan Vilijam B. Herel mla|i iz Hjusto-na u Teksasu, napisao je pismo kongresmenu Albertu Tomasu, u kome je na-glasio da je bio sa grupom ameri~kih avijati~ara spa{en od ~etnika, i dasvoj `ivot duguje generalu Mihailovi}u.4455

Dana 2. aprila 1946. godine, ameri~ka ambasada u Beogradu, predala jenotu Stejt Departmenta Jugoslovenskoj vladi, u kojoj se ka`e: Vlada Sje-diwenih Dr`ava primila je k znawu objavu emisije radio Beograda u ve-zi sa saop{tewem ministra Unutra{wih djela Aleksandra Rankovi}a ju-goslovenskoj skup{tini o hvatawu generala Dra`e Mihailovi}a na dan13. marta.

Treba se sjetiti da je 1941. kada su Wemci pregazili Jugoslaviju, ge-neral (tada pukovnik) Mihailovi} organizovao i poveo zna~ajan pokretotpora protiv okupatora. Po{to je 1941. unaprije|en u generala, dra`aMihailovi} je postavqen za ministra vojnog Kraqevske jugoslovenskevlade u izgnanstvu ali je on ostao u otaybini i sa nedovoqno opreme, bo-re}i se pod najte`im okolnostima na ~elu svojih snaga, znatno dopriniosavezni~koj stvari u kojoj je Jugoslavija odigrala tako herojsku ulogu.

General Mihailovi} je sve do maja 1944. bio komandant jugoslovenskevojske i ministar vojni. Poslije toga, on je na politi~kom planu postaosporna li~nost. Kako je jugoslovenskim vlastima svakako poznato, izvje-stan broj oficira Sjediwenih Dr`ava bio je pridodat Glavnom {tabu ge-nerala Mihailovi}a u svojstvu oficira za vezu za skoro sve vrijeme tra-

30

jawa wegove vojne aktivnosti. Isto tako treba da im je poznato da su mno-gi ameri~ki avijati~ari izbavqeni i vra}eni u savezni~ke baze zahvaqu-ju}i neustra{ivim naporima Mihailovi}evih snaga.

Izvjestan broj tih qudi kao i li~nosti u Sjediwenim Dr`avama ko-ji su bili u tijesnoj saradwi sa generalom Mihailovi}em, raspola`u po-dacima iz prve ruke koje je neophodno uzeti u obzir u vezi sa optu`bom daje sara|ivao sa neprijateqem {to }e, po nagovje{taju jugoslovenske vla-de, biti glavna optu`ba protiv generala Mihailovi}a.

Pod tim okolnostima, vlada Sjediwenih Dr`ava vjeruje da }e jugo-slovenska vlada u interesu pravde i sama `eqeti da izvr{i sve potreb-ne pripreme kako bi se dokazni materijal osoba koje su spremne da svje-do~e dostavio sudu koji }e, kako ~ujemo, suditi Dra`i Mihailovi}u.

Jugoslovenska vlada }e nas obavezati ako nam {to hitnije saop{ti-ti svoje mi{qewe po toj stvari i u isto vrijeme nas izvesti gdje }e se ikada odr`ati su|ewe kao i koje je korake voqna da preduzme da bi olak-{ala podno{ewe dokaznog materijala gore pomenute vrste4466..

Nekoliko ameri~kih senatora, u Senatu je tih dana odr`alo govorepodr{ke Mihailovi}u. Me|u wima bio je vode}i stru~wak Republikan-ske stranke po pitawima spoqne politike Artur H. Vandenberg, koji je usvom govoru od 3. aprila 1946. godine rekao: Gospodine predsjedni~e, `e-lim da pohvalim notu koju je Stejt demartment uputio jugoslovenskoj vla-di u vezi sa predstoje}im su|ewem generalu Dra`i Mihailovi}u kao iobrazlo`ewe iznijeto u woj. Zbog velikog broja ameri~kih avijati~arakojima je za vrijeme tek minulog rata general Mihailovi} spasao `ivo-te, to je pitawe koje duboko zadire u na{e interese. Ne mawe nas se ti~esudbina generala Mihailovi}a zbog wegovog ogromnog doprinosa save-zni~koj stvari po~etkom rata {to je postigao svojom sjajnom neustra{i-vo{}u i rodoqubqem i za{ta je dobio priznawe {irom cijelog svijeta.Ja ne}u da zaboravim taj dug.

Izra`avam nadu da }emo uporno raditi da se zauzmemo za pravednosu|ewe generalu Mihailovi}u ma kakve bile optu`be naknadno iznijeteprotiv wega. Uvi|am da je pred kraj rata wegov stav postao vrlo sporanali ja ne mogu da zatvorim o~i pred izvanrednim juna{tvom kojim je do-prinio savezni~koj stvari u po~etku rata.

Smatram da najmawe {to po zasluzi dugujemo Mihailovi}u jeste davlada Sjediwenih Dr`ava ulo`i sve napore da mu se osigura pravedno su-|ewe4477

Ministarstvo spoqnih poslova FNRJ, je sastavilo 4. aprila 1946. go-dine, odgovor na notu Stejt Departmenta, i predalo ga 5. aprila ameri~-kom otpravniku poslova u Beogradu Haroldu [ancu, koji ga je daqe pro-slijedio Stejt Departmentu. U odgovoru se ka`e: Ministarstvo spoqnihposlova Federativne Narodne Republike Jugoslavije pozdravqa ambasa-du Sjediwenih Ameri~kih Dr`ava i u vezi sa wenom notom od 28. marta,ima ~ast da izjavi sqede}e:

Vlada FNRJ ` ali {to se ne mo`e odazvati ` eqi vlade SAD da ofi-ciri Ameri~ke vojske koji su bili u {tabu Dra`e Mihailovi}a budusvjedoci i da kao takvi u~estvuju u sudskom procesu djelatnosti izdajni-

31

ka Dra`e Mihailovi}a. Ovim slu~ajem }e se baviti vojni sud i on je jedi-ni nadle`an da odredi koji }e se svjedoci pozvati a vlada FNRJ nema ni-kakva prava da se mije{a u nadle`nost tog suda.

Povrh toga, vlada FNRJ se ne mo`e slo`iti sa sadr`inom note u ko-joj se ne priznaje izdajni~ki stav Dra`e Mihailovi}a za vrijeme rata. Vr-lo smo iznena|eni da poslije svega {to je objavqeno i utvr|eno o saradwiMihailovi}a i Wemaca u velikom broju zlo~ina nad na{im narodom, notaprelazi preko tih ~iwenica i izra`ava mi{qewe koje nije ispravno jer sena mnogim su|ewima izdajni~kim oficirima Dra`e Mihailovi}a utvrdi-lo, na osnovu potpuno dobrovoqnih iskaza koje vlada FNRJ ima u rukama,da dokumenti o izdaji odgovaraju istini. Izdaju su potvrdile desetine hi-qada svjedoka ~iji su rok i dobra stradali zbog djela Dra`e Mihailovi}ai wegovih qudi. Naposqetku izdaju priznaje i sam Dra`a Mihailovi}.

Uz to, bila bi velika istorijska gre{ka i daqe tvrditi da je Dra`aMihailovi} prvi poveo narodni otpor protiv Wemaca u Jugoslaviji1941. kao {to se u noti ka`e. Ta~no je da je on 1941. organizovao svoje ban-de, ali je sa malim izuzetkom sve do novembra 1941. posmatrao skr{te-nih ruku borbu partizana protiv Wemaca dok nije, 2. novembra 1941. otvo-reno napao snage narodnog otpora partizane, a sara|ivao je od tada pado samog kraja bez prekida, posredno ili neposredno sa Wemcima, Itali-janima i usta{ama protiv partizana, {to }e re}i protiv narodnooslobo-dila~ke vojske. Danas je nepobitno utvr|eno, za to ima `ivih svjedoka, dase Dra`a Mihailovi} preko posrednika sastao sa wema~kom komandomprvi put avgusta 1941. u oklopqenom vozu u blizini varo{ice Qiga pre-tresao o saradwi protiv narodno-oslobodila~kog pokreta.

To {to je emigrantska vlada u Londonu unaprijedila Mihailovi}a u~in generala i postavila ga na polo`aj Ministra rata, ni ukoliko ne mi-jewa ~iwenice; poznato je da mu je Vlada dala taj polo`aj kako bi {touspje{nije mogao da se bori protiv narodno-oslobodila~kog pokreta od-nosno kako bi ga osposobila da mobili{e snage za borbu protiv narodno-oslobodila~ke armije.

Vladi FNRJ je vrlo dobro poznato da je sve od 1941. jedna britanskamisija bila kod Dra`e Mihailovi}a i da je ta misija napustila Dra`uMihailovi}a 1944. Vidjeli smo dakle, da je cijelom svijetu bilo jasno daDra`a Mihailovi} sara|uje sa Wemcima. Poslije odlaska britanske mi-sije, koliko je vladi FNRJ poznato, jedna vojna ameri~ka misija stigla jeavgusta 1944. u Mihailovi}ev Glavni {tab, {to je u redovima narodno-oslobodila~kog pokreta izazvalo veliko negodovawe.

Na protest Vrhovne komande narodno-oslobodila~ke vojske, save-zni~ka komanda odgovorila je da je ta misija tamo iskqu~ivo u ciqu pri-hvatawa oborenih ameri~kih avijati~ara.

Vlada FNRJ priznaje i vjeruje da se Dra`a Mihailovi} pretvaraokao da je wegov stav prema Americi lojalan i da jeste izbavio izvjestanbroj ameri~kih avijati~ara koji su bili primorani da se spuste na wego-vo podru~je. Kako bi i mogao druk~ije postupiti-utoliko prije {to je zatu uslugu o~ekivao pomo} u oru`ju i hrani? Na ovom mjestu vlada FNRJ`eli da podsjeti da su snage narodno-oslobodila~ke vojske izbavile, ne

32

{tede}i svoje ` ivote, oko 2.000 savezni~kih avijati~ara koji su najve}imdijelom bili Amerikanci. One su to smatrale za du`nost prema wihovimkomandantima saveznicima u oru`ju.

Zlo~ini izdajnika Dra`e Mihailovi}a prema jugoslovenskom naro-du suvi{e su veliki i u`asni da bi se uop{te moglo raspravqati jelikriv ili nije kriv.

Vlada FNRJ `eli da uvjeri vladu SAD da }e se prilikom vo|ewaistrage i osu|ewa po{tovati sva prava koja pred zakonom u`iva svakioptu`eni.

Ministarstvo spoqnih poslova i ovom prilikom izra`ava svojepo{tovawe ambasadi.4488

Klub kwi`evnika u Los An|elesu, je 6. aprila 1946. godine, poslaotelegram ministru spoqnih poslova SAD Yemsu B. Bernsu, sa ovim za-htjevom: ... Amerikancima se ledi krv u `ilama na pomisao da bi jedantako veliki borac za slobodu mogao biti pogubqen kao wen neprijateq.Vi ste se obratili wegovim tamni~arima da dozvole ameri~kim avija-ti~arima ~ije je `ivote i slobodu on spasio, da svjedo~e.

Po{to je to odbijeno mi vas sa du`nim po{tovawem molimo dapredlo`ite Kongresu da dodijeli Mihailovi}u ameri~ko dr`avqanstvo.

Lafajet i Ko{}u{ko su uz to dobili i visoke polo`aje i velikaimawa iako su ih u to doba wihove sopstvene vlade bile proglasile zaizdajnike.

Ta po~ast borcu za slobodu slu`ila bi i nama na ~ast da bi mo`da isprije~ila ono {to bi u o`ima nas Amerikanaca predstavqalo ni{tadrugo ve} prosto ubistvo jednog odanog rodoquba.4499

Ameri~ki avijati~ari koje su spasili ~etnici Dra`e Mihailovi}a,~uv{i vijest o wegovom hap{ewu, po~eli su uspostavqati kontakte jednisa drugima. Sve to rezultiralo se na kraju osnivawem Nacionalnogkomiteta ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u isrpskom narodu 10. aprila 1946. godine, u Stivens hotelu u ^ikagu. Zapredsjednika komiteta izabran je biv{i avijati~ar i student Nortvesteruniverziteta Vil Royers, a za potpredsjednika Robert V. Eknoma iz^ikaga. Do 18. aprila primqeno je 75 telegrama iz 55 gradova. Svi titelegrami stigli su od avijati~ara koje su ~etnici spasili. Svi oviavijati~ari izrazili su spremnost da u svako doba, u na bbilo kojem mestusvjedo~e u korist Dra`e Mihailovi}a. Tako|e, izrazili su spremnost dana svjedo~ewe odu o sopstvenom tro{ku.5500

Uspostavqen je kontakt izme|u avijati~arskog komiteta, i Komitetaza pravedno su|ewe generalu Mihailovi}u. Avijati~ari su iznajmili avi-on Si 47 (ameri~ki ratni transportni avion obj. A. Stamatovi}a), i 28.aprila 1946. godine iz ^ikaga odletjeli u Va{ington. Na putu avion jeslijetao u Detroitu, Klivlendu i Pitsburgu, da bi pokupio grupe avijati-~ara. Sa ameri~kim avijati~arima bila su i dva kanadska: Norman L. Ridi Tomas R. Brad{o iz Edmontona.5511 Avijati~ari su nekoliko puta bezuspje-{no poku{avali da budu primqeni kod predsjednika Harija Trumana. Nakraju 1. maja 1946. godine, sastavili su rezoluciju u kojoj se ka`e: Budu}ida smo mi, zvani~ni delegati Nacionalnog komiteta ameri~kih avijati~a-

33

ra za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, do{li u na{u pre-stonicu iz svih krajeva Sjediwenih Dr`ava o svom li~nom tro{ku, da bi-smo Predsjedniku Sjediwenih Dr`ava i zamjeniku ministra spoqnih po-slova predali zna~ajan dokazni materijal u korist savezni~kog generalaDra`e Mihailovi}a iz Jugoslavije, koji je spasao `ivote na{e delegacijei `ivote jo{ oko 600 savezni~kih avijati~ara ~iji smo mi predstavnici;

Budu}i da smo mi uzalud poku{ali da predamo najvi{im vlastima({to }e re}i Predsjedniku i vr{iocu du`nosti ministra spoqnih poslo-va) nepobitan i dokumentovan dokazni materijal kojim se pobijaju optu`bemar{ala Tita iz Jugoslavije, da je Mihailovi} izdajnik i kolaborater.

Budu}i da nam je uskra}eno normalno pravo da se neposredno obrati-mo na{em Glavnom komandantu li~no, da se zauzme da budemo pozvati dasvjedo~imo i da se dokazni materijal savezni~kog vojnog osobqa koje je zavrijeme rata u Jugoslaviji bilo pridodato Glavnom {tabu generala Mi-hailovi}a, preda nadle`nom sudu:

Budu}i, uz to, da nam je uskra}eno pravo da li~no zatra`imo od na{egPredsjednika i Glavnokomanduju}eg i od zamjenika ministra spoqnih po-slova da se svi dokumenti iz arhiva Ministarstva spoqnih poslova i Mi-nistarstva rata ostave na raspolo`ewe nadle`nom sudu: Sledstveno tome

Odlu~eno je da mi, predstavnici Nacionalnog komiteta ameri~kihavijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, iako na{Predsjednik nije na{ao za shodno da nas saslu{a za sve vrijeme trajawana{e tako bitne misije za{ta smatramo da je odgovoran. Predsednikovsekretarijat iako je g. A~eson na~isto odbio da nas primi li~no, ~imeje propu{tena prilika da pomognemo stvar za koju se i sam Stejt depart-ment, iako na slab i razvodwen na~in, zala`e i uprkos boja`qivom i o~i-gledno neiskrenom stavu vlade Sjediwenih Dr`ava prema Titovom re`i-mu u Jugoslaviji, mi }emo nepokolebqivo nastaviti da se borimo za ne-pristrasno su|ewe i bezuslovnu pravdu u slu~aju generala Mihailovi}a.Time ho}emo da ka`emo da }emo kod svojih ku}a, u svojim gradovima i usvojim dr`avama i preko kongresmena i senatora Sjediwenih Dr`ava ne-umorno raditi da uti~emo da Mihailovi}u sudi nepristrasan, me|usave-zni~ki sud bez ~ega mi ameri~ki veterani smatramo da me|unarodna prav-da i moral prestaju da postoje.

Nacionalni komitet ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mi-hailovi}u u srpskom narodu. Poru~nik prve klase Vilijam L. Royers,Monteno, Ilinois; poru~nik Ri~ard L. Felman, Wujork, Wujork; {tab-ni narednik Hol D. Sauter, Milvoki, Viskonsin; poru~nik Oskar Mena-ker, Forest Hils, Wujork; tehni~ki narednik Yerald I. Vagner, Roenok,Vajoming; poru~nik Donald F. Rajs, Bruklin, Wujork; poru~nik ^arls L.Devis, Va{ington, D. K.; poru~nik ^arls F. Grac, ^ikago, Ilinois;{tabni narednik Yon F. O Gredi mla|i, Klifton, Wuyersi; poru~nikYory Salapa mla|i, Klivlend, Ohajo; tehni~ki narednik Gas T. Braunmla|i, Leling, Teksas; {tabni narednik Majk Makkul, Dalas, Teksas;{tabni narednik Dejvid Y. O Konel, ^ikago, Ilinois; {tabni narednikNil S. Yanoski, Milvoki, Viskonsin; poru~nik prve klase Yon I.Skrogs, Kanzas Siti, Montana; poru~nik prve klase Yon P. Devlin, Pit-

34

sburg, Pensilvanija; poru~nik prve klase Robert V. Ekman, ^ikago, Ili-nois; {tabni narednik Dejvid Il. Labisonier, Milvoki, Viskonsin;{tabni narednik Dencil Radabo, Mesontaon, V. Va.5522

Me|utim, tog dana na kraju su ipak uspjeli da budu primqeni kod za-mjenika ministra spoqnih poslova Dina A~esona.5533 Dana 14. maja 1946. go-dine, A~eson je objavio zahtjev SAD FNRJ, da se ameri~kim avijati~ari-ma dozvoli da svjedo~e na su|ewu Mihailovi}u u Beogradu.5533 Ministarspoqnih poslova FNRJ Stanoje Simi}, izjavio je u Skup{tini FNRJ uBeogradu, da bi odobravawe ameri~kim avijati~arima da svjedo~e na su-du, zna~ilo mije{awe SAD u unutra{we poslove FNRJ, pa zbog toga nijeni potrebno davati odgovor. 5544

Londonski The Times od 3. juna 1946. godine, objavio je izjavu osam li-ca, me|u kojima su bila i ova: kardinal Bernard Grifin, sekretar Bapti-sti~ke crkve M. E. Obrej, general avijacije Artur Longmor, predsjednik[kotske crkve Yon Mekkenzi, a kwi`evnica Rebeka Vest. U izjavi se ka-`e: mi nijesmo spremni da izrazimo ikakvo mi{qewe o tome da li je ge-neral Mihailovi} kriv ili nevin u pitawu kolaboracije (sa Wemcima)ili drugih spomenutih zlo~ina, ve} vjeruju}i da sistem pravde koji odbijada tretira ~ovjeka krivim sve dok se to ne doka`e, predstavqa najdragocje-nije qudsko pravo, mi se usu|ujemo da najupornije insistiramo da se wemuomogu}i po{teno su|ewe i da se na su|ewu pokloni puna Pa`wa izjavamakoje su pod zakletvom dali britanski oficiri koji su slu`ili kod wega.5555

Kraq Petar II Kara|or|evi} je 16. jula 1946. godine, za isti list iz-javio: Su|ewe |eneralu Mihailovi}u je samo zavr{nica duge serijesli~nih opakih smicalica. Ovaj vojnik, koji je bio prvi koji je otpo~eoborbu protiv okupatora Jugoslavije, i koji je uvijek bio lojalan Savezni-cima, izveden je pred sud wegovih politi~kih neprijateqa, ~ija presudanije ni{ta vi{e do jo{ jedan ~in partijske osvete. 5566 Kardinal BernardGrifin, je tako|e za londonski The Times od 23. jula 1946. godine, izja-vio ovo: Nedavno su|ewe generalu Mihailovi}u dolazi kao grub {oknarodu ove zemqe. Zakqu~eno je da je General krivPona{awe naroda usudnici podsje}alo je na svjetinu paganskog Rima u Koloseumu koja je po-zdravqala ubistvo kakvog ranog hri{}aninal.5577

Povodom vijesti da }e biti su|eno Dra`i Mihailovi}u, u SAD, tj. uWujorku formiran je Komitet za pravedno su|ewe generalu Mihailovi-}u, a sa wim i 10. maja 1946. godine Istra`na komisija. Uzrok formira-wa ovih tijela, le`ao je u razlogu {to je Vlada FNRJ odbila da prihva-ti svjedo~ewe ameri~kih avijati~ara. Komisija je 15. maja poslala pismootpravniku poslova jugoslovenske ambasade u SAD dr Sergiju Makieluovog sadr`aja: Mi kao pravnici zauzimamo samo strogo objektivan stav.Stalo nam je ne samo da saslu{amo svjedoke ve} i da ih izlo`imo unakr-snom ispitivawu od strane onih koji su zainteresovani.

Mo`emo li vam predlo`iti da va{a vlada po{aqe svoje predstavni-ke na ta zasijedawa? Svaki pravnik (advokat ili ne) koga vi budete odre-dili, bi}e primqen rado, ima}e prava da pozove svoje svjedoke pred Ko-misiju i da postavqa unakrsna pitawa svjedocima koji su se prijavili dasvjedo~e. Ako va{a vlada ne `eli da ide tako daleko, mi predla`emo da

35

po{aqe posmatra~a koji }e biti u stawu da {aqe svoje izvje{taje o na-{oj djelatnosti. Dobrodo{la bi nam saradwa Va{a u ma kom obliku akovi na|ete za shodno da je pru`ite.5588

U skladu sa ovim, otpo~eo je istra`ni postupak jo{ 13. maja i trajaoje do 18. maja. Za ovo vrijeme preslu{ano je 18 svjedoka.

TToo ssuu bbiillii::1. Valter R. Mesfild iz Wujorka, kapetan Marinskog korpusa SAD,

i ~lan OSS (ameri~ke tajne obavje{tajne slu`be-obj. A. Stamatovi}a),spustio se padobranom 18. avgusta 1943. godine na planinu ^emernicublizu Ivawice, i bio je ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {ta-bu. Evakuisan je 14. februara 1944. godine britanskim patrolnim ~amcem,koji ga je prihvatio ju`no od Dubrovnika.

2. Yory S. Musulin iz Pitsburga u Pensilvaniji, kapetan armijeSAD jugoslovenskog porijekla. Bio je dva puta spu{tan padobranom kao~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Prvi put je to bilo 18.oktobra 1943. godine kod ^a~ka, i u toj misiji je bio do 29. maja 1944. go-dine. Drugu misiju je obavqao od 2.avgusta do 19. septembra 1944. godine.

3. Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, narednik vazduhoplovstva SAD,oboren 4. jula 1944. godine kod Lapova, izme|u Beograda i Kragujevca,prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji. Evaku-isan je od ~etnika 10. avgusta 1944. godine sa privremenog ~etni~kog ae-rodroma u Prawanima.

4. Gas T. Braun mla|i iz Lulinga u Teksasu, narednik vazduhoplovstvaSAD, oboren prilikom povratka sa borbenog leta nad Sofijom 14. janua-ra 1944. godine i spa{en od ~etnika na planini Zlatiboru. Evakuisan je od~etnika 8.maja 1944. godine. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pen-silvaniji i poru~nik vazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun.Spa{en je od ~etnika, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je saprivremenog partizanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine.

5. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pensilvaniji i poru~nikvazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun. Spa{en je od ~etni-ka, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je sa privremenog parti-zanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine.

6. Alen Fridberg iz Lorensa u Long Ajlendu, izvi|a~ pravca na bom-barderu vazduhoplovstva SAD, oboren je 31. maja 1944. godine blizu Iva-wice, prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji.Evakuisan je sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima 10. avgu-sta 1944. godine.

7. Yozef Veselinovi}, poru~nik armije SAD i ~lan OSS. Srbin na-stawen u SAD od 1939. godine. Spustio se padobranom 26. maja 1944. godi-ne, i bio je ~lan ameri~ke misije pri VI partizanskom korpusu. Evakui-san je 13. oktobra 1944. godine, tako|e kod partizana. Oti{ao je iz Jugo-slavije 21. juna 1945. godine.

8. Danijel B. Desi} i