ISTINA O CETNICIMA

ISTINAO ^̂ETNICIMA

Dr AAleksandar SStamatovi}

Srpska rradikalna sstrankaZips, BBeograd 22000.

Dr AAleksandar SStamatovi}

IISSTTIINNAA OO ^̂EETTNNIICCIIMMAARecennzenntii:

Dr Novak Ra`natovi}, nau~ni savjetnikIstorijskog instituta Crne Gore u Podgorici u penziji

Predrag Vuki}, istori~ar i arhivistDr`avnog arhiva Crne Gore u Cetiwu

GGllaavvnnii ii ooddggovvornnii uureddnniik:Sa{a Radovanovi}

TTehnnii~kaa ppriippremmaa:Sla|ana Vlajkovi}-Veli~kovi}

Rada Peruni~i}

IIzddaavvaa~:ZIPS, Zemun, Trg pobede 3

[tampa:“Etiketa”, Bole~

Za {{tampariju:Milenko Dramli}

Tira`:500 primeraka

ISBN 86-7402-032-1

CIP - Katalogizacija u publikacijiNarodna biblioteka Srbije, Beograd

940.53/.54(497.1)STAMATOVI], Aleksandar

Istina o ~etnicima / AleksandarStamatovi}. -Zemun: ZIPS, Srpska radikalnastranka, 2000 (Bole~ :Etiketa). 415 str.: fotogr. ; 24 cm

Tira` 500. - Bele{ke uz tekst. - Biqe{ka oautoru: str. 411. - Biografija: str.395-410.ISBN 86-7402-032-1

A) ^etni~ki pokret - 1941-1945ID=80721932

3

Ovu kwigu posvje}ujem poginulim ~etnicima, me|u wima imom stricu Borislavu, koji pogibe u dvadeset ~etvrtoj godinibez groba i mramora u Ko~evskim {umama u Sloveniji, kaokomandir omladinske ~ete desetog puka crnogorskih ~etnikavojvode Pavla \uri{i}a. Neka je wima i wihovoj borbi vje~naslava

Autor

UUMMJJEESSTTOO PPRREEDDGGOOVVOORRAAPro{le su decenije otkad |enerala Draè Mihailovi}a i wegovih

~etnika vi{e nema. Rasuli su svoje kosti {irom Jugoslavije, pobijeni odokupatora, usta{a i partizana. Oni koji su imali sre}u, ili mo`da ne-sre}u da preìve, razi{li su se po svim kontinentima, a jedan dio koji jeostao u Jugoslaviji, bio je osu|en od komunisti~kog reìma na razli~i-te vremenske kazne, a poslije je trpio {ikanirawa i progone. I ovi posvijetu, i ovi u Jugoslaviji, danas broje posledwe godine ili mjesece ì-vota. Decenijama je u Jugoslaviji ~etni~ki pokret od strane propagandnema{inerije komunisti~kog reìma predstavqan u najgorim svojstvima.To predstavqawe ima {iroku lepezu, po~ev od reìmskih komunisti~kihistori~ara i wihovog “nau~nog” pristupa prou~avawu pro{losti, prekokwièvne literature, pa sve do igranih filmova i stripova. U svim timaspektima, ~etnici su predstavqani kao pokret izdaje, krvi i mraka. Na-mjera komunisti~kog reìma, bila je da ih predstavi u svijesti mla|ihgeneracija, kao pokret: ubojica, paliku}a, sileyija, koqa~a, pijanica, bra-datih i dugokosih zapu{tenih qudi, koji vitlaju noèvima i ma{u crnimzastavama sa mrtva~kim glavama. Kao u kakvim dje~ijim bajkama, ̀ elio sepredstaviti kontrast, vje~ite borbe dobra i zla, patriotizma i izdaje.Nasuprot pijanim i zapu{tenim ~etnicima, bili su partizani, izbrija-ni, za~e{qani, sa crvenim zastavama i drugaricama partizankama, kojise bore za slobodu i umiru sa pjesmom na usnama. Istorija i istina bilesu sasvim druga~ije.

Ova kwiga plod je dugogodi{weg autorovog istraìvawa, i odgovorje svoj toj bjesomu~noj i beskrupuloznoj komunisti~koj vi{edecenijskojpropagandi. Pisana je u ime pravde i istine, koje su decenijama komuni-sti skrivali i ubijali. Pisana je u ime hiqada rasutih kostiju, nesahra-wenih i neopojanijanih u pasjim grobqima i jamama, popaqenih domova,rekvizicija imovine “narodnih izdajnika”, progona i politi~kih “nepo-dobnosti”, u ime Kninske Krajine bez Srba, rasrbqenog Kosova i Meto-hije, oskrnavqenih crkava i manastira u koje se utjerivala stoka, srpskedjece koja u Beogradu i Podgorici pi{u latinicom, i kite jelkice za no-vu godinu, u ime svega onoga {to nas je zadesilo kao posqedica poluvje-kovne vladavine komunista, koji su nas odveli u “svijetu budu}nost”.

Namjera autora ove kwige nije da pi{e op{irnu istoriju ~etni~kogpokreta, i zamara ~itala~ku publiku suvoparnom istorijom, odnosno isto-rijskom faktografijom, koja sama za sebe ne predstavqa mnogo, ve} odva-

5

jaju}i bitno od nebitnog, u glavnim i presudnim crtama, a sve u skladu saistorijskom metodologijom i nau~nim tretirawem izvora, dokaè da ~et-ni~ki pokret nije bio onakav, kakvim je predstavqen u poluvjekovnoj vla-davini komunista. Reìmski komunisti~ki istori~ari pisali su istori-ju oglu{iv{i se o sva na~ela nau~ne objektivnosti, a sve u slu`bi jednepartije i wene ideologije. Korist je bila velika, tj. brzo sticawe zvawamagistara i doktora istorijskih nauka, mjesta u institutima i univerzi-tetima, materijalna satisfakcija, dobre beneficije i putovawa po isto-rijskim simpozijumima u Jugoslaviji i inostranstvu. Kako su se sluìliistinom, tako im i Bog pomogao. Nije zbog toga ni ~udo, {to mnogi od wihu dana{wici poku{avaju da izvr{e li~nu nau~no istorijsku metamorfo-zu, shvataju}i da }e ono {to su pisali, u bliskoj budu}nosti, kada komuni-sti~ki reìm koji institucionalno stoji iza wih ode sa vlasti, biti je-dino vrijedno po tome, da posluì kao primjer, kako ne treba pisatiistoriju, i koliko daleko istori~ar moè oti}i u slu`bi jedne partije iideologije, naru{iv{i istorijsku etiku, koja tako|e postoji, kao i novi-narska ili qekarska etika. Zbog toga je i autor ove kwige, istu pisao bezemocija, hladnog razuma, vr{e}i selekciju izvora na nau~an na~in, da nebi jednog dana doìvio istu sudbinu, kao {to }e je doìvjeti, i ve} je do-ìvqavaju reìmski komunisti~ki istori~ari. Tako|e, autor ove kwige,ovim putem se zahvaquje ~lanovima svoje porodice, koji su mu finansij-ski pomogli da prikupi gra|u za ovu kwigu, ili su to jednim dijelom li~-no ~inili za wega. Zahvaquje se arhivskim i bibliote~kim slu`benici-ma, arhiva i biblioteka u kojima je radio na prikupqawu gra|e na sarad-wi i profesionalnom odnosu. Na kraju, zahvaquje s svima onima koji sumaterijalno pomogli da ova kwiga do|e u {iroku ~itala~ku publiku.

6

UU VV OO DD

O ~etni~kom pokretu Draè Mihailovi}a, tj. Ravnogorskom, ili Ju-goslovenskoj vojsci u otaybini, do sada je u Jugoslaviji i inostranstvu iz-dato nekoliko stotina posebnih izdawa, dok se broj ~lanaka, rasprava iprikaza, pisanih po raznim ~asopisima, godi{wacima, zbornicima rado-va ili u {tampi, pewe na vi{e hiqada. U svima wima, ~etni~ki pokretobra|ivan je okvirno, ili po pojedinim problematikama, li~nostima, ge-ografskim prostorima i periodima. U Jugoslaviji, izuzimaju}i nekoli-ko posledwih godina, kada je bar formalno otpo~eo djelovati vi{estra-na~ki sistem, izdavana su djela reìmske komunisti~ke istoriografije,li{ena objektivnosti, a u slu`bi komunisti~ke partije i wene ideolo-gije. Zbog toga, autor ove kwige, ta djela u woj ne}e zna~ajnije tretirati,ali nagla{ava da su ona vrlo bri`qivo prou~ena, i neka od wih bi}e na-vedena u literaturi. Iz perioda djelovawa reìmske komunisti~ke isto-riografije, treba spomenuti rad dr Veselina \ureti}a, koji je svojimkwigama Saveznici i jugoslovenska ratna drama, kw. I i II, Beograd, 1985.prvi skrenuo sa zvani~nog reìmskog istoriografskog kursa. Iako se\ureti} u svojim kwigama mawe bavio samim ~etni~kim pokretom u Ju-goslaviji, a vi{e stranim faktorima koji su doveli Tita na vlast u Jugo-slaviji, ovaj rad je tada predstavqao novitet, i bio anatemisan od stranereìmskih istori~ara, i komunisti~kih vlasti uop{te. Me|u radovimakoji su iza{li u posledwih nekoliko godina, vaqa spomenuti kwigu mrRadovana Kalabi}a-Ravnogorska istorija, Beograd, 1992, koja se uglavnomzasniva na memoarskoj gra|i, kao i dva klasi~na memoarska rada Zvoni-mira Vu~kovi}a-Zvonka: Od otpora do gra|anskog rata, i Se}awa iz rata,objavqena u Beogradu 1991. godine. Djela su u stvari sinteza vi{edecenij-skog memoaristi~kog pisawa Vu~kovi}a u emigraciji. Vu~kovi} je ina~ebio gardijski poru~nik jugoslovenske kraqevske vojske, a u drugom svjet-skom ratu, komandant jednog od ~etni~kih korpusa. Majkl Liz je iz len-dlordovske porodice iz Dorseta na jugozapadu Engleske. U vrijeme IIsvjetskog rata, bio je britanski oficir za vezu i komandos, i kao takavbio je ~lan britanskih misija pri ~etni~kim {tabovima od juna 1943. go-dine. Umro je 23. marta 1992. godine. Wegovo djelo – Silovawe Srbije, ob-javqeno je u Beogradu 1991. godine.

Od djela objavqenih u inostranstvu, svakako treba napomenuti kwi-gu dr Ivana Avakumovi}a, Mihailovi} prema nema~kim dokumentima,London, 1969. Tu su i nekoliko zbornika radova, od kojih se isti~e Kwi-

7

ga o Draì, kw. I i II, objavqena u Vindzoru u Kanadi, u uredni{tvu Rado-ja L. Kneèvi}a. U ovoj kwizi svoje memoarske radove objavili su: Rado-je L. Kneèvi}, @ivan L. Kneèvi}, Branko Lazi}, Radmilo Gr|i}, Pa-vle Me{kovi}, Dragoslav V. Milosavqevi}, Aleksandar Milo{evi},Karlo Novak, Adam Pribi}evi}, M. A. Purkovi}, Miodrag Ratkovi},Borislav J. Todorovi}, dr @ivko Topalovi}, Zvonimir Vu~kovi} itd.Kao zna~ajan, moè se navesti i Glasnik Srpskog istorijsko kulturnogdru{tva “Wego{”, koji je izlazio u îkagu, i koji je objavqivao memoar-ske radove: |enerala Du{ana Simovi}a, M. K. Stojadinovi}a, RadmilaTrojanovi}a, Radoja Vuk~evi}a, Vasilija Ze~evi}a, Todora Mili~evi}a,Koste Pavlovi}a, Vuka{ina Petrovi}a, Du{ana Petkovi}a, NedjeqkaB. Ple}a{a, Borivoja Radulovi}a, Predraga Q. Cemovi}a, Du{ana J. \o-novi}a, Jovana \onovi}a itd.

U inostranstvu je objavqeno i nekoliko posebnih izdawa memoarskogkaraktera, od strane biv{ih britanskih i ameri~kih ~lanova misija pri~etni~kim {tabovima. U takva djela najprije treba ubrojati: Albert B. Se-itz, Mihailovich: Xoax or Hero? Columbus, 1953, Jasper Rootham, Miss Fire,London, 1946. Pored ovih, u inostranstvu je objavqno desetine posebnihizdawa, ~lanaka i rasprava, u kojima se vi{e ili mawe, posredno ili ne-posredno pomiwe ~etni~ki pokret Draè Mihailovi}a.

O Milanu Nedi}u i Dimitriju Qoti}u tako|e je napisano nekolikodjela memoarskog ili polumemoarskog karaktera. Ova djela interesant-na su za problematiku kojom se ova kwiga bavi, koliko su ove dvije li~-nosti vezane za pokret Draè Mihailovi}a. Ona su uglavnom apologet-skog karaktera, s obzirom da su ih pisale Nedi}eve i Qoti}eve prista-lice u emigraciji u inostranstvu, poslije svr{etka II svjetskog rata. Uwima, u pojedinim segmentima, gotovo stereotipno preovladava nastoja-we, da se podvede identi~nost ciqeva djelovawa ~etni~kog pokreta Dra-è Mihailovi}a, sa Nedi}evim i Qoti}evim pokretom. Sve to je iz raz-loga {to je Mihailovi}ev pokret bio oslobodila~ki i antifa{isti~ki,a ova dva u mnogim svojim aspektima kvislin{ki, pa su autori tih djela,na taj na~in poku{avali da rehabilituju Nedi}a i Qoti}a. Me|u takvadjela treba uvrstiti dvije kwige Nedi}evog sestri}a Stanislava Krako-va: \eneral Milan Nedi}, kw. 1 i 2 Minhen, 1963. i \eneral Milan Ne-di} – “Prepuna ~a{a ~emera”, Minhen, 1968; Bo{ko N. Kosti}. Za isto-riju na{ih dana, Lil, 1949; Jovan P. Tr{i}, O Milanu Nedi}u, Vindzor,Kanada, 1960; Ratko Pareànin, Drugi svetski rat i Dimitrije Qoti},Minhen, 1971; Ratko Pareànin, Na sudbonosnoj raskrsnici, Minhen,1976. Za prou~avawe odnosa Dimitrija Qoti}a prema Draì Mihailovi-}u, zna~ajna je kwiga U revoluciji i ratu, Minhen, 1961. u kojoj su wegovepristalice sabrale wegove ~lanke, rasprave i govore, iz perioda izme|udva svjetska i II svjetskog rata.

Autor je za svoju kwigu koristio izvore u nekoliko doma}ih i stra-nih arhiva. U prvom redu to su izvori u doma}im arhivama, skoncentri-sani u: Arhivu vojno istorijskog instituta u Beogradu, Arhivu Jugoslavi-je u Beogradu, Arhivu Srbije u Beogradu, Diplomatskom arhivu Mini-starstva spoqnih poslova SRJ u Beogradu, Dràvnom arhivu Crne Gore u

8

Cetiwu (Arhivskom odjeqewu u Podgorici). Od stranih arhiva izvori sukori{teni u: Nacionalnom arhivu SAD u Va{ingtonu (United States Nati-onal Archives-Washington),, i Dràvnom arhivu u Londonu (Public Record Offi-ce). Od objavqenih izvora najvi{e je kori{ten Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I-XIII, Beograd, 1949-1976. Ko-ri{tena je tako|e i doma}a i strana {tampa, iz raznih perioda, tj. od po-~etka ovog vijeka, do dana{wice.

Izvori koji su bili na raspolagawu razli~itog su karaktera. U do-ma}im arhivima, sada se nalaze samo fragmenti, koji su korisni za objek-tivno pisawe o ~etni~kom pokretu. Razlog za to, leì u ~iwenici, da sukomunisti u samom II svjetskom ratu, a naro~ito na wegovom kraju, zarobi-li ve}i dio arhiva ~etni~kih jedinica. Oni su tada mogli nesmetano davr{e selekciju dokumenata. Sva zna~ajnija dokumenta, koja su govorila oborbi ~etnika sa okupatorom, usta{ama i srpskim kvislinzima, komuni-sti su ili uni{tili, ili ih pohranili u tajne sefove arhiva, ili svojihpoliti~kih institucija. Postavqa se logi~no pitawe, kada }e ti doku-mentacioni fondovi biti otvoreni? Oni }e biti otvoreni tek onda, kadsada{wi neokomunisti~ki reìmi u Srbiji i Crnoj Gori odu sa vlasti.U tom slu~aju postoji opasnost, da ih sami komunisti uni{te, kada buduodlazili sa vlasti, jer im predstavqaju kompromitaciju. Istina, u po-sledwih nekoliko godina, otvoreni su pojedini fondovi, ali se jo{ uvi-jek radi o malo zna~ajnim fragmentima. Ne{to boqi slu~aj je sa stranimarhivima, u kojima su pohraweni savezni~ki dokumenti, ili zarobqeniwema~ki i italijanski dokumenti. Me|utim, i u tim arhivima jo{ uvijekpostoje fondovi koji su kqu~ni za doga|aje o kojima ova kwiga govori, iz-me|u ostalog ko je i za{to doveo Tita na vlast u Jugoslaviji. To je razu-mqivo, jer je zvani~na zapadna politika {titila Tita i wegov reìm svedo wegove smrti, pa i poslije we. Tako su autor ove kwige ili wegovi sa-radnici, bili u situaciji, da ne mogu dobiti upravo u tim arhivima doku-menta, ~iji je rok od pedeset godina za izdavawe istekao, dobiv{i odgo-vor, da je diskreciono pravo samih tih arhiva, da ta dokumenta jo{ uvijekmogu dràti daqe od javnosti. U tim arhivima postoje fondovi dokume-nata, koji ne}e biti otvoreni ni u narednih pedeset godina, tj. stotinu go-dina od doga|aja o kojima govore. Sve to govori o kakvim se krupnim po-liti~kim igrama radilo, i koliko su one imale dalekose`ne posqedice.

Vaqa na kraju napomenuti, da su dva poglavqa ove kwige sa nazivima:Ko su ~etnici? (u kome se govori o postanku i djelovawu ~etni~kog po-kreta do po~etka II svjetskog rata), i Slom (u kome je obra|en aprilskirat 1941. godine), data u vidu osvrta, i uvodnog su karaktera, jer po svomsadràju ne odgovaraju centralnoj temi kojom se ova kwiga bavi.

9

PPRREEDD KKOOMMUUNNIISSTTII^̂KKIIMM SSUUDDOOMM

DRAZHA MIHAILOVICHJuly 1946.

Twas on Kosovo’ s plain?Ah, no! In Belgrade city,Malice unleashed,Afraid of truth, devoid of pity,Hounded the patriot to be slain.O, peoples, listen to histen to his parting word:“The gale of the world has carried me”.In silence let that forest voice be heard,And seanse the storm that broke thatnoble tree!

M. C. Thomson

DRA@A MIHAILOVI]Juli 1946.

To jama~no bje{e na Kosovu ravnu?Ah, nije ne! Ve} u Beogradu gradu,Zlost razularena,Boje} se istine, rada tu|em jadu,Nahu{ka pse da rodoquba rastrgnu.

Posledwu rije~ mu, o narodi, ~ujte:“Zemna bura ratna na me se obru{i.”Glas gor{taka toga tiho oslu{nite,Pa pojmite buru {to ~asni dub sru{i!

M. S. Tomson11

“Sala se prolamala od pqeska. Trgnuo sam se iz razmi{qawa. Sud jezauzeo svoje mesto. Zvu~nici kr~e. Zemqa slu{a. Za koji minut ~u}e “Da-nas po~iwe su|ewe po krivici Mihailovi} Dragoquba Dra`e i ostalih,zbog vi{e dela iz Zakona o krivi~nim delima protiv naroda i dr`ave”!Drhtim. Qudi oko mene lome prste. [um pokreta, nema glasova. Sala – tosu dva oka, koja gledaju u wen desni ugao odakle treba da se pojave. Najed-

11

nom, maslinasta bluza, crna brada, nao~ari. On! – prolomi se uzdahsrybe! Smrt izdajnicima! – prigu{en krik. Rastem. Ustajem. “Sedi!” – vu-~e me neko za kaput. Svi vi~u “Sedi”, a svi su se pridigli. Banditi dajugeneralije. [ta me se ti~u! [ta u ovom trenutku ose}aju qudi oko mene?Na nemirnim licima qudi blago se sme{i pravda. Javni tuìlac ~itaoptu`nicu. Zvu~nici glasno, zaglu{uju}e ispuwavaju salu. îta, a ja je ne~ujem. Ne mogu da je ~ujem – ja ~itam svoju optu`nicu. Optuùjem. Sada vi-{e ne znam {ta je va`nije, {ta je stra{nije. Deset, sto, hiqadu nebroje-nih zlo~ina, wegovih i wegovih boraca, izviru iz se}awa preìvqenihgodina. Optuùju! A {ta tek ose}a ona èna u crnini? Seqak do we, {toje sagao glavu? Oficir s ordewem na prsima? Cela sala, Srbija, Bosna,cela na{a zemqa. Kako je duga optu`nica! Nema joj kraja. U svesti mi sevrti. Pogled ne moè da dopre do wega i wih. Ne moè, davi se u krvi ko-ju su oni prolili”.11aa Ove re~enice ispisao je biv{i komesar Rasinskogpartizanskog odreda Dobrica ]osi}, prate}i su|ewe Draì Mihailovi-}u. ]osi} }e kasnije imati nekoliko politi~kih metamorfoza. Od mla-dog partizanskog komesara, preko Titovog dvorskog pisca i miqenika, saputovawa morima i okeanima na “Galebu”, on }e postati disident komu-nisti~kog reìma. Kasnije }e se udruìti sa Slobodanom Milo{evi-}em, i postati prvi predsjednik SR Jugoslavije, da bi opet od istog togMilo{evi}a bio odba~en, kao nekad od Tita. U du{i }e me|utim, ostatiuvijek komesar Rasinskog partizanskog odreda.

“Zato drugovi, dozvolite da ovog puta kaèm nekoliko rije~i o Ode-qewu za za{titu naroda – jednoj od najelitnijih tekovina na{e NOB-e –na{ih naroda (burno odobravawe i aplaudirawe). Ja znam da ovako lepo nemisle svi o OZN-i (veselost). Ali, mislim da }ete se sloìti da bi bilozaista pravo ~udo kada bi ovako svi mislili o takvom jednom oranu na{enarodne vlasti… U ~etni~kim banditskim rupama bili su ostali jo{mnogi oficiri-komandanti, ispuweni nadom da su jo{ u stawu da pro{i-re svoje redove i diù oruàni ustanak protiv novog reda stvari. Ostaoje u zemqi i wihov glavni vo| – Draà Mihailovi}. Razli~iti doga|aji una{em susedstvu i povoqne vesti o wihovoj sabra}i preko granice, dava-li su im nadu da }e uìvati stranu pomo}. Bilo je – pa ~ak ima i danas jo{- wima prijateqskih glasova u stranoj reakcionarnoj {tampi, koji su wi-hove snage preuveli~avali i proricali ustanak – naro~ito vojske genera-la Mihailovi}a – prvo za pro{lo prole}e, a onda opet za ovu godinu “kadolista i ozeleni gora”. Ja mogu da izjavim da su se sve nade doma}e i stra-ne reakcije u snagu ~etni~ke organizacije i wenu sposobnost da ma u kojemkraju na{e dràve podignu narod protiv narodne vlasti, u potpunosti ikona~no izjalovile (ìv aplauz). Ja sam danas u mogu}nosti, drugovi po-slanici, da izjavim pred vama da je izdajnik Draà Mihailovi} od 13. ovogmeseca u rukama organa narodne vlasti (buran aplauz!) “Ministar finan-sija Sreten @ujovi}: @iveo rukovodilac javne bezbednosti drug Aleksan-dar Rankovi}!” (Svi poslanici ustaju i ponovo burno aplaudiraju).

“Pri tom moram priznati – nastavio je Rankovi} – da je ovaj banditbio neverovatno ve{t u skakutawu s brda na brdo, u skrivawu svoje prqa-ve zlo~ina~ke glave po raznim jazbinama na{ih brda i dolina. Ali, or-

12

gani uprave dràvne bezbednosti bili su ve{tiji. Upravo – oni su poka-zali pravo majstorstvo u otkrivawu i hap{ewu ovog izroda na{eg naro-da.”22 Ovaj govor je odrào ministar unutra{wih poslova AleksandarRankovi}-Leka u Skup{tini FNRJ 24. marta 1946. godine, ~ime su komu-nisti~ke vlasti u Jugoslaviji prvi put zvani~no objelodanile da su uhap-sile Draù Mihailovi}a. Uskoro je u “Borbi ” objavqena fotografijaDraè Mihailovi}a sa lisicama na rukama, kako sjedi na nekom vojni~-kom krevetu, i vije{}u da je uhap{en. Od tada je protiv Mihailovi}a ot-po~ela jo{ bjesomu~nija propaganda u komunisti~kim medijima, koja jetrebala ne samo doma}e i me|unarodno komunisti~ko javno mwewe, negoi ono na Zapadu, da uvjeri u neophodnost izvr{ewa smrtne kazne nad Mi-hailovi}em.

Tito je nekoliko dana pred zvani~no Rankovi}evo objavqivawe uSkup{tini FNRJ da je Mihailovi} uhap{en, to posredno nagovijestio udvorcu “Misqicki” u Var{avi u Poqskoj, na konferenciji za {tampu 20.marta 1946. godine. Na pitawe novinara, da li je Draà Mihailovi} jo{uvijek u odmetni{tvu, ili je pod za{titom neke strane sile, Tito je od-govorio: “On se skriva, ali }e biti pod na{om za{titom. To }ete mo`dauskoro ~uti.”33 Rankovi} je prethodno iz Beograda javio Titu o Draìnomhap{ewu, a potom je to isto saop{tio i Staqinu. Staqin je ovu vijestprimio dosta hladno, narediv{i da se povede istraga, i utvrdi kako je mo-gu}e da sovjetski vojni obavje{tajci nijesu ni{ta znali o akciji hap{e-wa Mihailovi}a44.. Vaqa napomenuti da je Draà Mihailovi} uhap{en 13.marta 1946. godine. Akcijom hvatawa rukovodio je Slobodan Penezi}-Kr-cun, {ef OZN-e za Srbiju, a wen operativni dio izvela je grupa ofici-ra OZN-e.

O samom hap{ewu Draè Mihailovi}a do sada je objavqeno nekoli-ko ~lanaka, feqtona i kwiga. Wih su pisali novinari, ali i qudi koji sumawe ili vi{e, posredno ili neposredno u~estvovali u toj akciji. Onisu u svojim pisawima negirali jedni druge. O Mihailovi}evom hap{ewuprvi je pisao predratni “Rojterov” dopisnik iz Beograda Monti Radulo-vi} 1948. godine, na osnovu iskaza jednog oficira OZN-e za kafanskimstolom u pijanom stawu. Od 5. avgusta do 17. septembra 1962. godine, beo-gradska “Politika” objavila je feqton Gojka Banovi}a i Koste Stepano-vi}a, pisan prema svjedo~ewu neimenovanih oficira OZN-e. Godine1971. iza{la je kwiga Milovana Pejanovi}a “Velika igra sa Draòm Mi-hailovi}em”. Pejanovi} je ovu kwigu napisao pod pseudonimom Quba Po-povi}, a ina~e je bio oficir OZN-e. Na kraju, 1988. godine, pojavila se ikwiga tako|e oficira OZN-e, Slobodana Krsti}a-U~e “Kako sam hvataoDraù Mihailovi}a”. Svi ovi ~lanci, feqtoni i kwige, imaju razli~i-te verzije Mihailovi}evog hap{ewa, a samim oficirima OZN-e, davanaje mawa ili ve}a uloga u Mihailovi}evom hap{ewu, sve u zavisnosti odgledawa autora feqtona i kwiga. U verzijama hap{ewa Draè Mihailo-vi}a, pomiwe se i ona, da su u stvari Britanci predali Draù komunisti-ma, na taj na~in, {to su radiogramsku {ifru sa kojom su kontaktirati saMihailovi}em predali komunistima. Ovi su nastavili da kontaktirajusa Mihailovi}em, i namjestili mu klopku. O svemu tome oficir OZN-e

13

Slobodan Krsti}-U~a, u imenovanoj kwizi pi{e: “Besmisleni i suvi{niveo tajnosti, koji je godinama bio obavijen oko hvatawa Draè Mihailo-vi}a, prouzrokovao je najrazli~itija govorkawa, pa i proverene glasovekako su Draù uhvatili zapravo Englezi i predali ga kao lep trofej no-voj jugoslovenskoj vlasti, koja to od sramote nije smela da prizna?!”55 Nor-malno je da komunisti i oficiri OZN-e negiraju ovakve postavke, ali jesumwivo {to ih pomiwu i negiraju, ako su one stvarno bez osnova, jer imonda ne bi ni trebalo pridavati zna~aj. Me|utim, ~iwenica je da su Bri-tanci i êr~il odigrali kqu~nu ulogu u izdaji Draè Mihailovi}a iwegovog pokreta, odnosno postavqawu na vlast u Jugoslaviji Tita, pa niova postavka nije za~u|uju}a.

Ve} 22. aprila 1946. godine, ministar unutra{wih poslova FNRJAleksandar Rankovi}-Leka, primio je dopisnika ameri~ke agencije“Aso{ijeted pres” Kinga, i u poduèm intervjuu iznio ~itavu seriju op-tu`bi protiv Mihailovi}a i wegovog pokreta. Kada mu je King postaviopitawe da ne{to kaè o svojoj li~nosti i ìvotu, Rankovi} je objavio daje intervju zavr{en.66 Ovim intervjuom zapo~eta je direktna kampawa pro-tiv Mihailovi}a i wegovog pokreta i pred zapadnim javnim mwewem. Is-tra`ni postupak nad Draòm Mihailovi}em vodio je pravnik Josif Ma-lovi}, rodom iz Drobwaka u Crnoj Gori. Malovi} je kasnije izvr{io sa-moubistvo, {to jo{ vi{e pove}ava enigmu oko hap{ewa i istra`nog po-stupka nad Draòm Mihailovi}em.

Poslije istra`nog postupka od tri mjeseca, Draà Mihailovi} je sagrupom svojih saradnika izveden pred sud. Sudski proces po~eo je 10. juna1946. godine u dvorani Doma garde u Top~ideru u Beogradu. Pored DraèMihailovi}a, bilo je su|eno ovim politi~kim rukovodiocima Ravnogor-ske ~etni~ke organizacije: Stevanu Moqevi}u, Mladenu @ujovi}u, @iv-ku Topalovi}u i \uru Vilovi}u. Su|eno je bilo i dvojici istaknutih~etni~kih komandanata iz Bosne: Radu Radi}u i Slavoqubu Vrawe{evi-}u. Na optuèni~koj klupi pred komunistima na{li su se i ovi predsjed-nici, ministri i visoki ~inovnici Jugoslovenske vlade u Londonu: drSlobodan Jovanovi}, Boìdar Puri}, Mom~ilo Nin~i}, |eneral Petar@ivkovi}, Milan Gavrilovi}, potpukovnik @ivan L. Kneèvi}, RadojeL. Kneèvi} i Konstantin Foti}. Sa wima je bilo su|eno i dvojici pred-ratnih politi~ara, koji su se pred kraj rata povezali sa Mihailovi}em,i vodili antikomunisti~ku kampawu, a to su bili: dr Lazar Markovi} idr Kosta Kumanudi. U okviru ove optuène grupe na ~elu sa Mihailovi-}em, na{li su se ministri i visoki ~inovnici Nedi}evog kvislin{kogaparata, i to: Dragi Jovanovi}, pukovnik Tanasije Dini}-Tasa, VeliborJoni}, |eneral \ura Doki}, pukovnik Kosta Mu{icki i Bo{ko Pavlo-vi}. Od svih ovih lica, su|eno je u odsustvu, jer su bili u inostranstvu,slede}im: Mladenu @ujovi}u, dr @ivku Topalovi}u, dr Slobodanu Jova-novi}u, Boìdaru Puri}u, Mom~ilu Nin~i}u, |eneralu Petru @ivkovi-}u, Milanu Gavrilovi}u, potpukovniku @ivanu L. Kneèvi}u, Radoju L.Kneèvi}u, Konstantinu Foti}u. Na svu sre}u, komunisti do wih nikadanijesu mogli do}i, i oni su umrli u emigraciji.

14

Svima wima sudilo je Vojno vije}e Vrhovnog suda FNRJ u sastavu:predsjedavaju}i, pukovnik Mihailo \or|evi}; sudije: potpukovnici Mi-lija Lakovi} i Mihailo Jankovi}, sekretar: poru~nik Todor Popadi};dopunske sudije: majori Nikola Stankovi} i Radomir Ili}. Tu`bu je za-stupao zamjenik javnog tuìoca pukovnik Milo{ Mini}.88 Mihailovi}e-vi branioci bili su: dr Dragi} Joksimovi} i Nikola \onovi}. Joksimo-vi} je ro|en 1893. godine u Srbiji. Zavr{io je Pravni fakultet u Beogra-du, a doktorirao je u Wema~koj. Izme|u dva svjetska rata bio je jedan odvo|a Demokratske stranke i narodni poslanik. U Privremenoj NarodnojSkup{tini 1945. godine, bio je tako|e poslanik, zajedno sa vo|om demo-krata Milanom Grolom, koji se vratio iz Londona. U svom govoru od 16.jula 1946. godine u Cetiwu, Tito ga je okarakterisao kao “reakcionara”.Godine 1949. 16. jula, Joksimovi} je uhap{en sa nekolicinom prijateqa usvom domu, i optuèn da je “narodni neprijateq”. Dana 8. jula 1950. godi-ne, osu|en je na tri godine zatvora. Umro je u no}i izme|u 31. jula i . avgu-sta 1951. godine u zatvoru, navodno od sr~ane bolesti. Wegovo tijelo ni-je predato porodici sve do isteka zatvorske kazne, {to se moè protuma-~iti da nije umro prema zvani~nom izvje{taju komunisti~kih vlasti.99

U evropskoj i svjetskoj {tampi, povodom Mihailovi}evog hap{ewa,a zatim i u toku istrage i sudskog procesa, te na kraju smrtne presude nadwim, iza{lo je nekoliko stotina ~lanaka. Od svih wih, u ovom poglavqubi}e iznijeti samo fragmenti. Ve} 26. marta 1946. godine, KonstantinBraun je u va{ingtonskom listu “The Washington Evening Star” (Va{ing-tonska Ve~erwa~a), u svom ~lanku sa naslovom “Ovaj prevrtqivi svijet”napisao pored ostalog:… “ôvjek koji je pro{ao kroz ~itav niz epitetaod “Balkanskog Orla” do “Nacisti~kog kolaboracioniste i izdajnika”,sada je u rukama svog dindu{manina, novoga jugoslovenskog vo|e mar{alaTita. Ni jedna od vlada koje su samo prije nekoliko godina sipale pohva-le i po~asti na wega ne moè ni{ta da u~ini da ga spasi. @ivot jednogavo|e, ~ak i kada je poznato vladama velikih sila da je ~astan i dostojan-stven ~ovjek, od male je vrijednosti pred o~ima politi~kog profita”.1100

Wujor{ki list “The Journal American” (Ameri~ki ùrnal) od 30.marta 1946. godine, u ~lanku “Sramna izdaja” komentarisao je ovako: “AkoVlada Sjediwenih Dràva u~ini mawe nego {to najvi{e moè da sprije-~i planiranu nepravi~nu smrtnu presudu generalu Draì Mihailovi}uod strane Titovih komunista, ona }e po~initi akt izdaje kojeg }e se ame-ri~ki narod zauvijek sa sramom prisje}ati.

General kao ministar vojske Jugoslavije hrabro se odupirao nadira-wu wema~kih armija preko wegove domovine…

Sada su Titovi neumorni agenti ulovili Mihailovi}a i Titovi pred-stavnici su objavili prije nego {to je proces i odràn da }e on “sigurnobiti strijeqan”.

Mihailovi}ev jedini grijeh jeste {to se odupirao komunisti~koj Ru-siji u odbranu slobode svoje domovine.

Napu{taju}i wega da bi podràla otima~a slobode wegove domovi-ne, ameri~ka Vlada je po~inila istinski sraman ~in izdaje.

15

Ako ona sada dopusti da ga ubiju wegovi komunisti~ki neprijateqi,sram }e trajati vje~no”.1111

U uvodniku “The Washington Post” (Va{ingtonske po{te) od 30. mar-ta 1946. godine, sa kratkim naslovom “Mihailovi}” kazano je ovo:”Po~et-kom ove sedmice Beogradski radio je dramati~no objavio da je srpski ge-rilski vo|a general Draà Mihailovi} uhva}en poslije vi{e od dvijegodine potjere za wim. Misli se da je uhva}en blizu mjesta koje se zove Vi-{egrad u bosanskim planinama, ali kako se to zaista zbilo, sada je dostamisteriozno. Slu`bena izjava Jugoslovenske vlade je da se bilo u{lo utrag za Mihailovi}em ka nekoj planinskoj pe}ini, koju je ~uvalo vi{e oddesetak wegovih pratilaca – sve {to je ostalo od wegovih slavnih ~etni-ka, za koje se nekad govorilo da ih vi{e od 100.000.

Ni{ta vi{e se ne ~uje o Mihailovi}u i wegovoj sudbini u rukamahvata~a. Kaè se da je uhva}en prije skoro deset dana, i nije sasvim nemo-gu}e da je ve} mrtav. Svuda u ruskoj aferi uticaja on je bio predstavqenkao jedan od velikih ratnih zlo~inaca i stavqen van zakona. Predstav-nik Titove Vlade je obe}ao da }e Mihailovi}u biti ~asno su|eno nakon~ega }e sigurno biti strijeqan, jer su vi{e nego o~evidni wegovi zlo~i-ni koji ga osu|uju”.1122

U ~lanku Pedra Koreja Marke{a, {tampanom u lisabonskom listu“A Voz” od 1. aprila 1946. godine, sa naslovom “Jugoslovenska drama” ka-zano je ovo: “Zaista je te{ko povjerovati da se ~itavih dvanaest dana ~u-va u tajnosti zna~ajna vijest da je general Draà Mihailovi}, sr~ani iodva`ni vo|a “~etnika”, pao u ruke vladinih snaga u Jugoslaviji. I jo{uvijek je ìv! Ali istina je da se sve to objavquje u {tampi na osnovu in-formacije koju je general Rankovi}, ministar unutra{wih poslova izBeograda dao skup{tinskim poslanicima (ukoliko Narodna skup{tina uBeogradu jo{ uvijek moè da se tako nazove). Rankovi} je istakao:

“Od svih brojnih zlo~inaca koji poku{avaju da izbjegnu odgovornostMihailovi} je bio najlukaviji. I{ao je sa planine na planinu, iz {ume u{umu. Bio je lukav, ali na{e snage bezbjednosti bile su lukavije”... Posleruske pobjede u bitci za Beograd u grad su u{li partizani. Grad je bio za-stra{en “oslobo|ewem”. Sve su ulice bile puste, ku}e zatvorene. Izabra-na je nova Narodna skup{tina. General koji je u gradu predstavqao novuvlast pro~itao je spisak kandidata. Naravno: jednoglasno su izabrani. Po-~ele su “~istke”. Nestale su hiqadu qudi. Obi~ni sudovi su ukinuti i za-mijeweni vojnim, diskrecionim sudovima. Nastala je nova policija,OZNA, koja nimalo nije zaostajala za GPU ili GESTAPO-om. Sve vlastisu bile raspu{tene i pristupilo se izboru novih “narodnih vlasti”. Na-ravno, glasali su samo za komuniste. Ukinuta je vjeronauka. Stvoreni su“domovi za omladinu” u kojima su dje~aci i djevoj~ice od 10 do 16 godinaistodobno “vaspitavani”; Pjevaju partijske pjesme i uzdiù u hvalospjevi-ma wene istaknute li~nosti. To je savr{ena imitacija Hitlerjugenda”(Hitlerove nacisti~ke omladinske organizacije-obj. A.Stamatovi}a)…1133

Uvodnik “The Washington Post” od 10. aprila 1946. godine, sa naslovom“General Mihailovi}”, komentarisao je ovako: “Vlada mar{ala Tita jeo{tro odbila zahtjev vlade Sjediwenih Dràva da izvjestan broj ameri~-

16

kih oficira koje su srpski ~etnici spasli od smrti ili zarobqavawa,svjedo~i prilikom su|ewa |eneralu Draì Mihailovi}u. U svom odgovo-ru jugoslovenska vlada ne pori~e da je general Mihailovi} prihvatioameri~ke i britanske avijati~are koji su bili oboreni nad Balkanom ipomogao im da izbjegnu. Samo ona tvrdi da je to u~inio iz sebi~nih i ne-dostojnih razloga, naima da bi dobio savezni~ku pomo} a naro~ito oru -̀je za svoje trupe. Time ho}e da kaè da je dokazni materijal ameri~kihavijati~ara fakt bez ikakve vrednosti za glavnu optu`bu da je generalMihailovi} sara|ivao sa svojim tobo`wim neprijateqem Wemcima uciqu borbe protiv Tita…

I britanska i ameri~ka vlada imaju izvjesnu moralnu odgovornost dase zauzmu da se zadovoqi “puna pravda” shodno na{em shvatawu te rije~i...Ako Velika Britanija i Sjediwene Dràve ne budu nepopustqive u na-stojawu da su|ewe generalu Mihailovi}u bude javno i nepristrasno, gor-~ina i podozrivost koja ve} postoji i kod komunista i kod ne-komunistasvuda u svijetu, ogromno }e se poja~ati; isto tako sve {to u budu}e te dvi-je sile budu izjavile, obe}ale ili zajem~ile, bi}e primqeno sa najve}impodozrewem.

Sledstveno tome, slu~aj generala Mihailovi}a predstavqa ozbiqnuprijetwu po dobre odnose i mir u svijetu. I kao takav mogao bi se slobod-no iznijeti pred Savjet bezbjednosti Ujediwenih naroda”.1144

Les Vedman je 11. maja 1946. godine, u edmontonskom listu “EdmontonJournal” napisao ~lanak sa naslovom “Dva avijati~ara koje su spasili Sr-bi traè pravo da pomognu spasiocu”. U ~lanku se pored ostalog kaè: “Za-to {to osje}aju da duguju svoje ìvote generalu Draì Mihailovi}u kadasu bili oboreni u plamenu iznad Jugoslavije, dva edmontonska vazduho-plovna veterana, Norman Rid i Tom Bred{o, podnijeli su peticiju vo|iu Jugoslaviji optuènom za izdaju...

“Nas ne interesuje Mihailovi}eva politika. Mi smo dio grupe od 600avijati~ara koje je on spasio, i sve {to traìmo je pravi~no su|ewe. Mi nekaèmo ~ovjek je nevin ili kriv. Ako }e su|ewe biti ~asno, pravi~no i de-mokratsko, ne vidimo za{to ne moèmo biti svjedoci”, tvrdio je Rid”…1155

Tako|e edmontonski list “The Canadian Social Crediter” (Kanadski so-cijalni kreditor) od 30. maja 1946. godine, u uredni~kom ~lanku sa naslo-vom “Po koju cijenu hrabrost?” je komentarisao:... “Postalo je poznato daje u na{em vlastitom Kanadskom parlamentu samo jedan ~ovjek-poslanikstranke Socijalnog kreditora Norman @ak – imao hrabrosti da ustane ikaè nekoliko rije~i u odbranu ovog ~etni~kog heroja, ~ija se pomo} Sa-veznicima nikad ne moè izra~unati...

Poslije Teheranske konferencije Mihailovi}evo ime bilo je zami-jeweno novim imenom – Tito. “Sfera uticaja” na Balkanu je o tome odlu-~ila. Staqin je postigao svoje – a dio cijene bila je i Jugoslavija via Ti-to. To je zna~ilo glavu Mihailovi}a. Heroj je izdajni~ki prodat i to mno-go qudi zna”…1166

U uvodnom ~lanku pariskog “Le Monde” (Svijeta) od 12. juna 1946. go-dine, sa naslovom “Su|ewe generalu Mihailovi}u”, napisano je ovo: “Pro-{log ponedjeqka u Beogradu je po~eo sudski proces generalu Jugosloven-

17

ske vojske Mihailovi}u, veliki proces ~iji se tok prati sa velikim in-teresovawem ne samo u cijeloj Jugoslaviji ve} svuda skoro u svijetu.

Sve to ipak ne moè da izbri{e divne stranice herojizma, koje susopstvenom krvqu ispisali ~etnici. I Saveznici su priznali da je ~et-ni~ko dejstvo odloìlo dolazak wema~kog poja~awa i tako imalo va`nuulogu u uspjesima na Afri~kom frontu.

O tome svjedo~e poruke koje su slali generali Okinlek, Ajzenhaueri drugi. General Mihailovi} je ~ak odlikovan Ordenom ratnog krsta sapalmom 2. februara 1943. od strane generala De Gola. Zatim, ~etnici suspasli stotine savezni~kih avijati~ara. I, najzad, mogu se smatrati oslo-bodiocima velikog dijela Srbije”1177…

Ha{ki list “De Nieuwe Eeuw” (Novi vijek), u broju od 16. juna 1946. go-dine, u ~lanku sa naslovom Sud ili pozori{te, pored ostalog komentari-sao je ovako: “Tito i wegove prista{e optuìle su jugoslovenskog borcaza oslobo|ewe Mihailovi}a za izdaju i sada on u Beogradu o~ekuje presu-du. Jednostavno saop{tewe iza kojeg se, zapravo, skriva radwa drame kla-si~nog stila…

Su|ewe u Beogradu je naravno mnogo vi{e od su|ewa u pravnom smi-slu. To je prijeki sud jugoslovenskom nacionalizmu, oli~enom u liku Mi-hailovi}a, i ja~awe sovjetskog uticaja u balkanskim zemqama”…1188

List “L’ Express” (Ekspres), koji je izlazio u Noj{atelu, u broju od 18.juna 1946. godine, u ~lanku “Za{to je i kako general Mihailovi} priznaosvoje “zlo~ine”, je pisao: “Ve} se nekoliko dana u Beogradu odràva su|e-we generalu Mihailovi}u. Zapadno javno mwewe je uzbu|eno zbog uslovapod kojima optuèni moè ili ne moè da opravda svoje pona{awe. Tre-ba da se podsjetimo da je on bio prvi koji je krenuo oru`jem protiv We-ma~ke, dok je Jugoslavija trpjela pod stra{nim nacisti~kim jarmom...

Iznenadili smo se da je Mihailovi}, koji se borio protiv Wemaca ikoji je zatim dugo odolijevao svim Titovim poku{ajima da ga strpa u tam-nicu, tako lako priznao sve zlo~ine koji ga optuùju. Doqe navedeni po-daci iz britanskih novina Pregled svjetskih doga|aja obja{wavaju mno-go toga:

Odmah po hap{ewu general Mihailovi} je odveden u neki zatvor uBeogradu, gdje je u sali za mu~ewe OZNE ostao 74 sata. Prema izjavama do-bro obavije{tenih, wegovi su se krici ~uli na ulici. Za vrijeme tog “is-pitivawa”, potpredsjednik vlade Edvard Kardeq je tri puta posjetio ~u-venu }eliju.

Do posledweg momenta Mihailovi} je podnosio sva mu~ewa, a onda jeodjednom “po~eo da govori”. Iznijeli su ga nagog i u nesvijesti iz te sale,re~eno mu je da }e, ako za vrijeme su|ewa povu~e makar samo jednu rije~ izsvog “priznawa”, ponoviti saslu{awe od prvog do posledweg slova.

Mihailovi} je bio u tako te{kom stawu da su wegovo hap{ewe mogli daobjave tek poslije jedanaest dana, ne znaju}i da li }e preìvjeti mu~ewe”1199.

Rebeka Vest u londonskom listu “Time and Tiude” (U dobar ~as), u brojuod 22. juna 1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Povjesnica o generalu Mi-hailovi}u” je napisala: “Su|ewe generalu Mihailovi}u danas nas suo~a-

18

va sa misterijom. Ono je naravno, i moralo da bude zamagqeno. Kao i sve{to se zbiva na Balkanu, predmet je komplikovan, a izvje{taje sa su|ewa{aqu qudi koji su najve}im dijelom uniformisane svijesti ili pristra-sni, s tim {to se {tampaju pod nadzorom glavnog urednika zbuwenog Lon-dona, koji nema predstave o ~emu se radi”…2200

Rebeka Vest je ina~e poznata ameri~ka kwièvnica i kwièvni kri-ti~ar, ro|ena 1892. a umrla 1983. godine. Weno najpoznatije djelo “Crnojagwe i sivi soko” objavqeno je 1942. godine u Wujorku, a 1943. godine i uLondonu. Godine 1989. prof. dr Nikola Koqevi} preveo je weno djelo nasrpski jezik, u izdawu BIGZ-a.

Specijalni izvje{ta~ londonskog lista “The Times” (Vrijeme), zabroj od 12. jula 1946. godine, o zavr{noj Mihailovi}evoj rije~i na krajusu|ewa je rekao: “On nije govorio govorni~kim tonom; niti sa ukorijewe-nom mr`wom prema politi~kim protivnicima ili privatnim neprijate-qima. Govorio je lucidno i podrobno. Bio je to profesionalni vojnik ko-ji podnosi vojni~ki izvje{taj, koji je osvajao svojom jednostavno{}u. Onse cijelim tokom odnosio s po{tovawem prema sudu ne obaziru}i se na go-milu u sudnici, koja je najednom zaboravila da zvi`di i slu{ala u potpu-noj ti{ini.”2211

Mason de Fernig u briselskom listu “La Nation Belge” (Belgijski na-rod), od 14. jula 1946. godine, sa naslovom “Tragi~na sudbina Draè Mi-hailovi}a”, je pored ostalog naglasio: “Iz svih svjedo~ewa koja sam mo-gao da prikupim proizilazi da je Jugoslavija za vrijeme rata bila pozor-nica tri rata: najprije, rata do istrebqewa izme|u ~etnika i partizana,zatim rata koji je Jugoslavija vodila protiv wema~kih i italijanskih za-vojeva~a i najzad, podmuklog rata za zonu uticaja, koji su Rusi zapo~eliprotiv Engleza i Amerikanaca. Wemci su dodu{e veoma dobro procije-nili situaciju, jer nudili su istu svotu od 100.000 maraka u zlatu za pre-daju mrtvog ili ìvog Tita ili Mihailovi}a, tretiraju}i prvog kao“agenta ruskog boq{evizma”, a drugog kao “agenta anglo-ameri~ke pluto-kratije”.2222

Na naslovnoj strani lista “The New York Times” (Wujor{ko vrijeme) od16.jula 1946. godine, sa naslovom “Mihailovi}” je pisalo: “Kao u kakvojanti~koj tragediji, proces generalu Draì Mihailovi}u ide ka neizbje-`nom zavr{etku. Wegova osuda i kazna sasvim su izvjesne od po~etka su-|ewa. Titova Vlada je to mnogo puta ponovila ~ak i prije nego je bio uhva-}en u svome planinskom skrovi{tu skoro godinu dana po zavr{etku rata.Re~eno je da }e mu se suditi “po pravdi”, da }e biti okrivqen i strijeqan.To mu je sada presuda.

Beogradski proces je imao spoqa{wi izgled prava. Bilo je to javnosu|ewe o kojem spoqa{wi svijet je mogao da dobija necenzurisano izvje-{tavawe. Mihailovi} je bio suo~en sa dokazima protiv wega i bilo mu jeomogu}eno da odgovara na optu`be. Tu se, me|utim, zavr{ava sli~nost sasudskim postupkom u demokratskim zemqama ili ~ak sa Nirnber{kimprocesom, gdje je ustanovqen novi princip me|unarodnog prava. Mihai-lovi} je bio dràn u izolaciji vi{e sedmica poslije hvatawa i, kao {toje poznato na osnovu pouzdanih izvora, bio podvrgnut te{kom mu~ewu to-

19

kom tih sedmica. Pravnom zastupniku odbrane bila je omogu}ena pripre-ma tek nekoliko dana pred su|ewe. Bilo je sprije~eno ponu|eno svjedo~e-we ameri~kih i britanskih avijati~ara koje su ~etnici spasili, kao isvjedo~ewe drugih savezni~kih oficira koji su obavqali slu`bu veze saMihailovi}em. Upletena su dva potpuno nebitna pitawa ameri~kih ibritanskih politi~kih stavova. Prosto pravo priznawa ili odbijawaoptu`bi koje je bilo dopu{teno generalu Mihailovi}u, ne daje odgovordemokratskom svijetu o pojmu odbrane i pravi~nom su|ewu.

U Beogradu je mnogo {ta vi{e stavqeno na kocku nego ìvot negda-{weg srpskog junaka, koji je poveo dobro organizovan ustanak protiv Ni-jemaca. I Titova Vlada je tako|e iza{la pred sud. Presudom je i ona ogla-{ena krivom”.2233

U londonskom listu “The Tablet” (Pregled), Knet Grinlis je napisao~lanak 16. juna 1946. godine, sa naslovom “Dosije o Mihailovi}u” u komese pored ostalog kaè: ...”ôvjek koji je u mra~no doba 1941. kada je wego-vu zemqu pregazio nadmo}ni fa{ista, odabrao da slijedi svoje prijateqeBritance u wihovoj borbi za slobodan demokratski svijet; koji je pola-gao vjeru u Atlantsku povequ i posjedovao hrabrost svojih uvjerewa da na-stavi borbu ~ak i onda kada je izgledalo da su ga napustili i Saveznici iprijateqi; koji je pet godina velikom dijelu jugoslovenske nacije biowen vo|a otpora, wihov zato~nik ~etiriju sloboda – taj ~ovjek je sada to-liko izobli~en da izgleda kao mumqalo, skr{en starac koji odbija po-mo} svojih biv{ih saveznika u korist svoje odbrane; koji izgleda kao danema nikakvog interesa za ovaj sudski proces, svoju vlastitu sudbinu ilisudbinu svoje zemqe za koju se tako hrabro i juna~ki borio. To je efekatsada{weg metoda ispitivawa; takva je snaga onih koji èle da ubiju “le-gendu Mihailovi}a”2244

Naslovni ~lanak dablinskog lista “The Irish Press” (Irska {tampa),od 16. jula 1946. godine, sa naslovom “Slu~aj Mihailovi}”, je izme|u osta-log ovako komentarisao: “Draà Mihailovi}, ministar rata a kasnijeglavnokomanduju}i Armije pod biv{om Jugoslovenskom vladom, osu|en jena smrt zbog izdaje. To je presuda koja }e, s obzirom na ono {to se zna oMihailovi}evom usponu i okolnostima oko wegovog su|ewa, vjerovatno{okirati ~itav svijet.

Za razliku od ~ovjeka koji ga je zamijenio i koji je odgovoran za we-govo su|ewe, Mihailovi} nije imao vjernih prijateqa izvan svoje vlasti-te zemqe. Dokumenti koji su prezentirani uz optu`bu jedino pokazuju daje on bio vjeran Kraqu, kome se zakleo na vjernost, da je smatrao i Wem-ce i mar{ala Tita i wegovu komunisti~ku partiju neprijateqima, i da seborio protiv i jednih i drugih. Prema mogu}nosti na{eg prosu|ivawa,wegova Vlada je bila legitimna u vrijeme kad je po~inio djela za koja jeoptuèn, tako da ako je po~inio izdaju, to je bilo protiv neke druge vla-de koja nije postojala u to vrijeme.

Sve {to se moè re}i protiv wega jeste da je djelovao tako kako je ci-jenio da je u najboqem interesu wegove zemqe, a odbijao da prima nare|e-wa od neke strane vlade. Ako su u pitawu usluge savezni~koj stvari u ra-tu, progonioci su sami sebe izbacili iz sudnice odbijaju}i da saslu{aju

20

svjedo~ewe britanskih i ameri~kih avijati~ara koji su se ponudili zawegovu odbranu. [ta vi{e, dok je slu~aj jo{ uvijek bio sub judice, jugoslo-venske vlasti su, preko svojih ambasada, rasturile ex parte optu`bu podnaslovom “Izdajstvo Mihailovi}a”, i sudski proces se vodio na na~inkoji niko sa osje}awem pravde ne bi odobrio.

Vlada mar{ala Tita moè pogubiti Mihailovi}a, ali wegovo pogu-bqewe ne}e uvjeriti svijet da je kriv”.2255

Pol di Bo{e, u naslovnom ~lanku ènevskog lista “La Tribune de Ge-neva” (@enevska tribina) od 16. jula 1946. godine, sa naslovom “Su|ewe uBeogradu”, je pored ostalog napisao: “Veliki sudski proces koji tek {toje okon~an u Beogradu – imaju}i u vidu li~nost prvooptuènog, repreku-sije ovog doga|aja na evropsku politiku i sna`ne reakcije koje je on iza-zvao u inostranstvu -–prevazilazi okvire spektakularnih sudskih ~istkina Balkanu, koje su vi{e inspirisane hitnim postupcima sovjetskog pra-vosu|a nego pravnim na~elima, onakvim kakvim ih mi jo{ uvijek imamona Zapadu. U stvari general Mihailovi} je prakti~no bio osu|en na smrtve} decembra 1943. u vrijeme kada je u Teheranu zakqu~en tajni sporazumkojim su predsjednik Ruzvelt i g. êr~il, popu{taju}i pritiscima mar-{ala Staqina, ovome ustupili Jugoslaviju”…2266

Lozanski list “La Gazette de Lausanne” (Lozanske novine) od 16. jula1946. godine, u naslovnom ~lanku sa nazivom “Dnevne novosti” je poredostalog javio ovo: “General Draà Mihailovi} je osu|en na smrt. Ta pre-suda nas ne iznena|uje. Naprotiv, blaà presuda bi nas iznenadila. Mi-hailovi} je osu|en unaprijed, sa ili bez sudskog procesa.

Mi smo ve} objavili na{e mi{qewe o komediji koja je odigrana u Be-ogradu, gdje publika pqeska po ~itawu presude kao na kraju dobro posta-vqenog pozori{nog komada. Jer, zar moèmo nazvati druk~ije no komedi-jom sudski proces gdje se radi o glavi dvadesetak qudi i gdje sud odbija da~uje svjedoke odbrane?

Kada èlite da ubijete svog psa, kaète da ima {ugu. Ta~no je tu tezuzastupao vojni sud. Kako je trebalo osuditi Mihailovi}a, optuìli su gaza najgora zlodjela”…2277

List “El Dia” (Dan) od 17. jula 1946. godine, koji je izlazio u Montevi-deu, u ~lanku sa naslovom “Slu~aj Mihailovi}”, je pored ostalog napisao:“Vrhovni sud Jugoslavije upravo je osudio na smrt strijeqawem nekada-{weg vo|u vojske tog naroda, generala Draù Mihailovi}a, usvajaju}ioptu`bu da je on izdajnik domovine i da je sara|ivao sa neprijateqem.

Jasno je da optuèni nije dao priznawe koje bi potkrijepilo ovakvuoptu`bu, ali, kako tvrde tuìoci, na osnovu brojnih dokaza Sud nije okli-jevao da ga tako kvalifikuje. S na{e strane, dozvoqavamo sebi da posum-wamo u ta~nost ovakvog ishoda su|ewa kada je u pitawu ~ovjek kakav je ge-neral Mihailovi}. Svoju sumwu zasnivamo na tome {to su, kako Vlada ta-ko i Sud, bili protiv toga da svoje svjedo~ewe iznese i nekoliko engle-skih i ameri~kih dràvqana koji su radili zajedno sa optuènim i odli~-no poznavali wegove postupke, i koji su stoga mogli nepristrasno da govo-re o wima. Otpor prema onome {to bi mogli da kaù ovi gra|ani, koji subili vojnici, borili se za slobodu, i koji su samo èqeli da svjedo~e,

21

ostavio je utisak na cio svijet, tako da se sa sigurno{}u smatra da je pro-ces Mihailovi}u imao mnogo vi{e politi~ki nego vojni karakter, i da jeon `rtvovan iz sasvim druga~ijih razloga od onih koje poku{avaju da pri-kaù kao istinite. O~ekivalo se da }e Sud biti razborit pri izricawupresude, ali o~igledno je da je on iza{ao u susret jedino partijskim zahtje-vima, {to ne ide u prilog wegovoj odluci. Postojalo je mi{qewe da je ̀ r-tvovawe Mihailovi}a neophodno, i on je `rtvovan. U takvoj politici ne-ma ni~eg novog, po{to se rukovodi onim {to se primjewivalo u Rusijiprije 25 godina, i prema tome, nije ni{ta drugo do obi~na imitacija ono-ga {to se tamo de{avalo. Mihailovi}ev slu~aj je samo jo{ jedan u nizuslu~ajeva nedostatka humanosti u komunizmu, koji, gdje god uspije da se na-metne, poku{ava da ukloni sve {to je suprotno i tako uni{ti svaki otpor.Ne vjerujemo da takav metod moè dovesti do bilo ~ega dobrog. [tavi{e,to samo ja~a suprostavqawe i dovodi do o~ajni~kih reakcija”…2288

Uvodni ~lanak ciri{kog lista “Neue Zurcher Zeitung” (Nove ciri{kenovine) od 17. jula 1946. godine, sa naslovom “Beogradska presuda” je ova-ko komentarisao: “Proces protiv biv{eg ministra rata Jugoslovenskevlade u izbjegli{tvu, generala Draè Mihailovi}a, nije bio samo postu-pak protiv svrgnutog ~etni~kog vo|e, omraènog me|u partizanima, ve}se zbog veleizdaje sudilo u najrazli~itijim grupama srpskih politi~ara,koje su u promjenqivim fazama oslobodila~ke borbe odràvali raznovr-sne kontakte sa Wema~kom, Italijom i Velikom Britanijom. Onaj ko jeod su|ewa u Beogradu, koje je trajalo pet nedjeqa, o~ekivalo objektivno iubjedqivo razja{wewe cjelokupne pozicije ~etnika i wihove saradwe sadrugim politi~kim grupama, doìvio je razo~arewe. S izuzetkom nekihdetaqa, koji su se prete`no ticali vojnih zbivawa i opasnih me|usobnihkontakata, nijesu objelodawene nikakve nove politi~ke veze. Ocjena Mi-hailovi}eve politike, wegovih gre{aka i zabluda ~inila se sve mawe mo-gu}om {to se vi{e {irio krug optu`bi. Su|ewe je zapravo predstavqa-lo spoj pet stvari koje su samo u Titovoj revolucionarnoj perspektivipredstavqale jedinstvo, naime, saradwu s Wemcima, Nedi}ev reìm, slu-~aj Mihailovi}, politiku izbjegli~kih vlada i odnos prema anglosak-sonskim vladama; prvooptuèni nije bio Mihailovi} nego utvara Nedi-}eve “kvislin{ke” vlade”...2299

U jerusalimskom listu “The Palestine Post” (Palestinska po{ta) od 18.jula 1946. godine, objavqen je ~lanak Dejvida Kortnija, sa naslovom “Mi-losr|e”, u kome se pored ostalog kaè: …“Neobi~na stvar u ovom slu~ajusa Mihailovi}em jeste da su Wemci tako uporno nastojali – i tako dugo– da ga ubiju. Bogiwa pravde ih je u tome nadma{ila; ova ~udna posqerat-na pravda, koja je otrgnula povez sa o~iju da bi sigurnije nani{anila umetu, i odbacila vagu, kako bi mogla u rukama dràti kolut bodqikaveìce. Malo po malo poludjeli svijet je, izgleda, sklon da Hitleru dovr-{i posao koji je on po~eo; i tako biva da sve vi{e i vi{e qudi strahujeod osvita zore, kao {to je Mihailovi} strahovao od svitawa ju~era{wegjutra; a nije va`no da li se zora ra|a iza gvozdene zavjese”...3300

Naslovni ~lanak u istanbulskom listu “La Re’publique” (Republika)od 18. jula 1946. godine, sa naslovom “Enigma Mihailovi}” je pisao ovako:“Enigma Mihailovi} koja se okon~ava, koja je mo`da ve} okon~ana, po

22

kratkom i preko svake mjere ubrzanom postupku, jedna je od onih ~inova,avaj! tako mnogobrojnih, kojima se istorija ovog vremena ne}e ponositi.

Ko je, najzad, taj general koga su Saveznici godinama hvalili, koga jekraq Petar II bio imenovao za ministra rata i koji je protiv Wemaca vo-dio gerilsku borbu?

Je li to izdajnik? Je li to heroj?Je li to rodoqub? Je li to prodana du{a?[ta vi{e, i iznad svega:Je li to Jugosloven? Je li to komunista?Jer, smije{no je htjeti osuditi Mihailovi}a zato {to je sara|ivao sa

Englezima i Amerikancima. Isto tako nije logi~no htjeti ga osuditi za-to {to je sara|ivao sa emigrantskom Vladom u Londonu, jer sje}amo sevremena kada se neki sada{wi jugoslovenski dràvnici nijesu ustru~ava-li da, iz sopstvenih interesa, naprave sporazum sa doti~nom vladom.

Svakako da je Mihailovi} po~inio jednu gre{ku – {to je poraèn ugra|anskom ratu u kome su bile suprotstavqene dvije jugoslovenske stran-ke i dvije ideologije.

Da je pobijedio, bio bi heroj; pobije|en, postao je izdajnik. Ovaj ratnam nudi mnogobrojne i jo{ jasnije primjere te vrste. To nikako ne slu-ì na ~ast ovom vijeku.

Ono {to jo{ mawe sluì na ~ast, to je ~iwenica da su tog ~ovjeka na-pustili oni kojima je nekad sluìo.

Mihailovi} }e bez sumwe umrijeti – mo`da je ve} umro. Ali sa wimumire i ~ast mnogih qudi koji su morali da se svojim autoritetom za we-ga zaloè i spasu ga, iz zahvalnosti”.3311

Roterdamski list “Nationale Rotterdamische Courant” (Narodni roter-damski vjesnik) od 18. jula 1946. godine, je u ~lanku sa naslovom “U vezi saMihailovi}em” kazao pored ostalog ovo: “Su|ewe Mihailovi}u }e, i na-kon pa`qivog pra}ewa izvje{taja sa su|ewa, od mnogih biti primqeno saga|ewem. Pogotovu u zemqama koje su bile okupirane za vrijeme rata, taj~ovjek je bio ìvi simbol aktivnog otpora i mnogo nade je bilo polaga-no u na~in vo|ewa rata koji je on prvo uveo u zemqi”…3322

Uvodni ~lanak u atinskom listu “Acropolis”, od 18. jula 1946. godine, sanaslovom “Mihailovi}” je naveo pored ostalog: ...”Kraq i Vlada su napusti-li zemqu. Ali jedan ~ovjek je ostao u Jugoslaviji: Dragoqub Mihailovi}.

On je okupio ostatke Jugoslovenske vojske, organizovao novu armiju uplaninama i odmah otpo~eo otpor neprijatequ. On je bio prvi vo|a otpo-ra u ovom svjetskom ratu.

Wegovo ime odjekivalo je {irom svijeta – Mihailovi} kao primjer.Mihailovi} polubog, Mihailovi} legendarni heroj.

Vrijeme je prolazilo. Jo{ jedan aspirant ka Mihailovi}evoj slavi po-javio se na jugoslovenskoj sceni – hrvatski bravar, avanturista. Stigao jeiz Rusije, gdje je studirao komunizam. I on je krenuo u {umu. Bio je to Tito.

Suparni~ka gerilska sfera. Ali barjak novog Robin Huda koji je upo~etku stajao savijen, nosio je srp i ~eki} kao znak Slobode, za vladavi-nu Proletarijata... U martu je Tito uhvatio Mihailovi}a negdje u plani-nama. Kako? Postoje dvije verzije. Jedna je da su ga pratili avionima ko-

23

24

Detaq ssa ssu|ewa:Mihailovi} oodgovara nna ppitawa ppredsednika ssuda \\or|evi}a

ji su ga onesvijestili otrovnim gasom. Transportovan je za Beograd, gdjesu ga osvijestili kako bi mogao biti “su|eno”. Otrovni gas? âk ni Hi-tler ga nije koristio. Pa {ta? Za komuniste sva sredstva su dobra. Podrugoj verziji, koja nije objavqena, Mihailovi} je bio obavije{ten da }eavionom sti}i britanski oficiri da se s wim sporazumiju ili ga iznesu.Avioni su do{li, sa tobo`wim britanskim personalom. Ali oznake nakrilima aviona i uniforme posade bile su la`ne. Nekoliko Titovihpartizana, naoruànih automatima, iza{lo je iz ovih la`nih britan-skih aviona, opkolili su Mihailovi}a i uhvatili ga.

Su|ewe se odràlo i Mihailovi} je osu|en na smrt. Za vrijeme su|e-wa Mihailovi} je pone{to “priznao”. On je upola priznao da se nije uvi-jek borio protiv Wemaca.

Ova neo~ekivana “priznawa”, vi{e nego ikakvi la`ni dokumenti isvjedo~ewa, podsti~u ~ovjeku sumwe. Jer mi znamo kako oni koje optuìkomunisti~ko rukovodstvo i sudstvo – “priznaju”. Svako se sje}a onih ne-vjerovatnih “priznawa” boq{evi~kih vo|a koji su, navukav{i na sebe ne-milost vladaju}e sovjetske frakcije, bili su|eni, priznavali, bili osu-|eni i likvidirani. Prije deset godina odigravao se beskona~an niz ta-kvih drama. Sva najvi{a stabla sovjetskog raja su pala – brijestovi i pla-tani – samo jedan hrast je preìvio.

Pod takvim uslovima optuèni “priznaje” sve {to mu se sugeri{e.Na to ga navode no}u, svake no}i, tokom ~itavog trajawa su|ewa. Jedan odmetoda za koji se kaè da je bio kori{ten u slu~aju Tuha~evskog je da seoptuènom dovedu wegova djeca u }eliju. Yelati ih drè vitlaju}i no-èm iznad wihovih glava, a optuènoga pitaju: “Ho}ete li priznati sju-tra pred sudom da ste u~inili to i to?” “Kako mogu”, on odgovara, “kadato nije ta~no”?

Ali djeca poku{avaju da se odupru yelatovom zahvatu dok im prino-si no` pod grlo. “Da, da. Re}i }u tako –sve {to èlite”.

Ima i drugih metoda – u~enijih, studijoznijih. Dràva sovjeta je vr-lo temeqita u svojim metodama.

Tortura Inkvizicije?…Monasi sredwega vijeka bili su obi~na dje-ca u tim stvarima. Ovdje su primjewivani savremeniji sistemi – na pri-mjer, tortura svjetlo{}u i zvukom. Uve~e unutar }elije upale sna`ne re-flektore – hiqade volti – koji bukvalno osqepquju zatvorenika, dokogromna elektri~na zvona neprestano stvaraju buku od koje se ogluvi. ̂ o-vjekov mozak popu{ta i on poludi. Ko moè da ustane protiv tih najnovi-jih izuma tehnike i nauke? A ima i drugih sistema. Toliko oko “prizna-wa” pred sudom”…3333

U kairskom listu “Le Journal d’ Egypte” (Egipatski dnevnik), E. Galadje napisao ~lanak sa naslovom “Ne samo zlo~in ve} i politi~ka gre{ka”,u kome je pored ostalog nazna~io: “Mar{al Tito je upravo propustio dau~ini gest visoke i mudre spoqne i unutra{we politike: pomilovaweMihailovi}a, {to bi mu donijelo naklonost koja mu nedostaje, i malo vi-{e povjerewa od strane srpskog naroda.

Za sve svjetske posmatra~e koji nijesu komunisti sudski proces gene-ralu Mihailovi}u je bio samo jedna zastra{uju}a predstava, i wegovo po-gubqewe se smatra ubistvom.

25

Tokom procesa mi smo sa~uvali izvesnu dozu rezerve, vjeruju}i da sezaista radi o sudu pravde i da cio sudski postupak garantuje nepristra-snost i objektivnost. Na nesre}u, suvi{e brzo je postalo o~igledno da tajsud predstavqa samo partizanski komitet koji sudi svom unutra{wem po-liti~kom neprijatequ.

Samo su svjedoci optu`be iznijeli dokaze koji su se ticali nesugla-sica izme|u Mihailovi}evih qudi i Titovih sqedbenika; nije iznijet nijedan dokaz o stvarnoj saradwi sa neprijateqem.

Takozvani sud je odbio da saslu{a ameri~ke pilote kojima je Mihailo-vi} spasao ̀ ivot i savezni~ke oficire koji su se borili sa Mihailovi}emprotiv Wemaca i Italijana, i ~ija su ga svjedo~ewa u~inila “prvim pobu-wenikom Evrope”, prema zvani~nim izjavama {efova savezni~kih vlada...

Drugi razlog je bila opasnost od unutra{weg komunizma, koji su upra-vqali Hrvati odlu~ni u namjeri da istrijebe Srbe – ve}inu jugoslovenskepopulacije – da im nametnu diktatorsku vlast naslowenu na inostranstvo...

Izme|u Hrvata i Srba ima vi{e krvi nego ikad ranije, jama u koju jepalo tijelo onoga koji }e za Srbe uvijek biti heroj...

Prije ili kasnije, shvati}e se da pogubqewe Mihailovi}a nije po-sledwa rije~ u drami jugoslovenske unutra{we politike, i, da umjesto dau~vrsti jedinstvo, mo`e samo da zao{tri podjele. Osveta izaziva osvetui milioni Srba za koje je ovo pogubqewe direktna i krvava provokacija,svako nijesu qudi koji }e to zaboraviti. To je wihova istorija!” 3344

Tako|e kairski list “La Bourse Eguptienne” (Egipatska berza) sa istimdatumom, prenio je komentar @ana Lugala sa naslovom “Izvr{ewe smrt-ne kazne nad generalom Mihailovi}em” ovako: Ju~e su komunisti i wiho-ve pristalice strijeqali svog protivnika, generala Dragoquba Mihai-lovi}a, srpskog heroja iz II svjetskog rata.

Izvr{ewe smrtne kazne nad ovim ~ovjekom, {to je samo ~in osvetepartizana nad jugoslovenskim antikomunizmom, mu~na je ~iwenica…

Stoga, kako su komunisti pobijedili, htjeli su da strijeqawe Genera-la patriote poslu`i kao primjer. I mi se s pravom pla{imo da meci ko-ji su ga oborili ne budu samo prvi u strijeqawima koja }e uslijediti i da,ma kakav da je napor qudi dobre voqe, me|u koje se i mi bezrezervno ubra-jamo – sukob koji komunizam name}e liberalnom svijetu najzad jednog da-na ne plane. Pla{imo se da ne progovori oru`je”...3355

Londonski list “The Whitehall News” (Vladine vijesti) od 19. jula1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Politi~ko ubistvo”, pored ostalog jenapisao: “General Mihailovi} je mrtav, strijeqan u Beogradu. Ovo poli-ti~ko umorstvo koje su izvr{ili sudci koje je naimenovao Tito, po~iwe-no je nad narodnim junakom Srbije i ~ovjekom koji je 1941. godine uveo Ju-goslaviju u rat na strani Saveznika. To je, prema tome, jedan od najodvrat-nijih primjera napu{tawa saveznika u Isto~noj i Centralnoj Evropi ko-je su po~inile zemqe zapadne demokratije”...3366

Uvodni ~lanak madridskog lista “ABC” od 19. jula 1946. godine, sa na-slovom “Politi~ki proces protiv Mihailovi}a” je ovako komentarisao:“Mihailovi} je osu|en na smrt i pogubqen. To je svakako epizoda koja veo-ma dobro otkriva zamr{ene i skrivene struje u borbi za politi~ku pre-

26

vlast u savremenom svijetu. Izgleda da se nekome ùrilo da se otarasi toghrabrog borca, koji je tokom dvije godine uìvao podr{ku Velike Brita-nije; koji je bio u neprekidnom ratnom kontaktu sa politi~arima i emisa-rima iz Velike Britanije; koji je zajedni~kom ciqu Saveznika pruìo ne-procjewive usluge; koji je, na kraju, jednom bio simbol patriotizma i po-kreta otpora u Jugoslaviji. Bilo je ùrbe oko pogubqewa Mihailovi}a...

Optuìli su ga da je bio povezan sa Wema~kom i da je, prema tome,bio izdajnik u borbi za nezavisnost Jugoslavije, nezavisnost koja je, zbogdatih ratnih okolnosti, bila jedan od ciqeva Saveznika. Mihailovi} seborio zajedno sa Englezima, bio je za~etnik gerile i odva`ni vitez geri-laca. Zar se zbiqa moè pomisliti da je taj ~ovjek, u koga je Velika Bri-tanija imala toliko povjerewa, odràvao opasne veze sa svojim nepomir-qivim neprijateqem-nacisti~kom Wema~kom?

Tito, ~uveni vo|a nekoliko internacionalnih brigada, koje je Rusi-ja slala u [paniju u godinama na{eg Krsta{kog rata protiv marksizma,drsko je priznao da je presuda kojom se Mihailovi} osu|uje na smrt “pre-suda protiv internacionalne reakcije. “Presuda je, dakle, politi~keprirode; hvalisavi izazov koji komunizam upu}uje svjetskom javnom mwe-wu. Ovaj borac se ne osu|uje i ne izvr{ava se smrtna kazna nad wim kaonad ratnim zlo~incem, ve} kao nad politi~arem. Javno se priznaje, i to uizaziva~kom tonu, da je Mihailovi} politi~ki osu|enik, `rtva zamr{e-nih podzemnih struja na koje smo ranije aludirali”...3377

Eleonora Ruzvelt je u svom ~lanku “Mihailovi}”, u ~ika{kom listu“The Chicago Times” (îka{ko vrijeme) od 19. jula 1946. godine, pored osta-log napisala: “Bila sam nekako rastuèna ovoga jutra kada sam vidjela unovinama da je jugoslovenski general Mihailovi} pogubqen. ̂ ovjek poredmene u podzemnom prolazu pokazivao je to svome prijatequ rekav{i:

“To je ruski na~in postupawa. On nije bio izdajnik svoje zemqe. Onse borio protiv Wemaca na po~etku, ali se nije sloìo sa vrstom vlada-vine koju sada Jugosloveni imaju, i to je ono {to je sna{lo opoziciju”…3388

J. Altemajer je u svom ~lanku tako|e sa naslovom “Mihailovi}”, ob-javqenom u hambur{kom listu “Hamburger Echo” (Hambur{ki odjek) od 20.jula 1946. godine, pored ostalog napisao:...”Mihailovi} izdajnik i save-znik fa{isti~ko-hitlerovskih armija? “Narodni sud” u Beogradu sa na-mje{tenim statistima? Te pjesme, te melodije su nam poznate! Poraèni~etnici poloìli su ra~une. Kada }e to u~initi partizani? Taj Mihai-lovi} je pobije|en i zbog toga je morao da sjedne na istu klupu sa obi~nimzlo~incima, u istom dahu je s wima osu|en i izveden pred iste pu{~anecijevi Hristos i Varnava, pod suncem nema ni~eg novog…3399

Diplomatski izvje{ta~ londonskog lista “The Catholic Times” (Kato-li~ko vrijeme), u broju od 26. jula 1946. godine, objavio je ~lanak sa naslo-vom “[ta je izdaja”, u kome se pored ostalog kaè: “General Mihailovi}je osu|en na smrt za sluèwe svojoj zemqi sa naj~asnijim primjerom.Strijeqala ga je banda komunisti~kih revolucionara uz podr{ku wiho-vih kumova iz inostranstva, po{to su uspjeli da osvoje zemqu i uzurpaci-jom vlasti dali sudsku oblandu jednoj zlo~ina~koj smrtnoj presudi.

27

Za vrijeme tzv. su|ewa nijesu bila dopu{tena nikakva svjedo~ewa nidokazi sem onih koje su sakupili samo ubice. Ni ameri~ki niti britan-ski svjedoci nijesu dobili dozvolu da se pojave na sudu. Zvani~ne pred-stavke koje je na primjer, podnosilo britansko Ministarstvo inostranihposlova i prosqe|ivawe urednom diplomatskom procedurom “Jugoslo-venskoj vladi” nisu ni dostavqane onome {to se zvalo “Sud”. Niti su ta-kve zabrane i zadràvawa ni najmawe iznena|uju}e, po{to su Vlada i su-dije jedni te isti qudi…

Prema tome, utoliko koliko je Mihailovi} nastavqao da se boriprotiv Wemaca, on je prosto pomagao da svoju zemqu izru~i Rusima. Bilaje to okrutna dilema. Po wegovom ~asnom uvjerewu komunisti~ka opa-snost je bila ~ak i ve}a od nacisti~ke. On se, prema tome, odupirao i jed-noj i drugoj. Time {to su komunisti dobili bitku (uz pomo} Britanskevlade, koja je obustavila svoju pomo} Mihailovi}u i preusmjerila je kaTitu) i uspjeli da uspostave, istinski re~eno, stranu okupiraju}u Vladu,Mihailovi} je, tehni~ki, postao izdajnik te vlade.

Svijet se okrenuo naopa~ke. Mihailovi}, ~astan jugoslovenski pa-triota, pao je `rtvom i postao mu~enik uspje{ne komunisti~ke invazijesa Istoka. Invazionisti su se sada angaòvali na gu{ewu hri{}anstva uzemqi. Budimo bar po{teni i hrabri pa priznajmo da ono {to se dogodi-lo nazovemo pravim imenom”.4400

@erom i @ana Taro, u svom ~lanku “Posledwa lektira”, u pariskomlistu “Le Figaro” (Figaro) od 27. jula 1946. godine, pored ostalog su napi-sali: “Tog dana sam, kao i ~itav svijet, saznao iz novina da je general Mi-hailovi} pogubqen. Bili su {krti u detaqima…

Bio sam tim vi{e iznena|en {to sam se u tom momentu nalazio izme-|u Diepa i Le Avra, u zemqi velikog normandijskog pripovijeda~a…

Bio sam tu u srcu prirode koja wemu odgovara vi{e nego ikome.Oblast u kojoj mu nema premca. Ali, ma kako da je divan wegov stvarala~-ki duh, ma kako da je sna`na ta brdovita Normandija, sa svojim nebom, svo-jim morem, svojim poqima i {umama i svojim odva`nim stanovnicima,primorska i kopnena istovremeno, ta zemqa je puna blagosti i, ako smijemre}i we`nosti, koja nema ni~eg zajedni~kog sa surovom, silnom i planin-skom Srbijom. Tako sam se pitao za{to, kojim se ~udnim tokom misli u mo-mentu umirawa jugoslovenski junak odjednom okrenuo prema jednom piscu~ija su mu djela morala izgledati tako daleka. To pitawe mi je izgledalozanimqivo utoliko vi{e {to je na{a literatura tamo izgubila svakuprivla~nost, u ~emu se svi poznavaoci balkanskih zemaqa slaù”…4411

“Razmi{qawe o smrti Mihailovi}a”, bio je naslov ~lanka RobertaSpigta, objavqenog u listu “Time and Tide” od 17. avgusta 1946. godine, u ko-me je on ovako komentarisao: “Dok ja sjedim pi{u}i ove redove u ranu zorupored mirnog mora, Mihailovi} ~eka na rafal streqa~kog stroja. Nijesamobuzet mislima o tome {ta je pravi “Maquisards” (gerilci – prevod A. Sta-matovi}a) navodno uradio ili nije uradio...ne, ne}u vi{e da se molim zaovaj svijet koji sjedi zgr~en na atomskoj bombi, zajapuren od mr`we, mlata-raju}i jezikom o socijalnoj pravdi i sa srcem operisanim od qubavi”…4422

28

Danovan Ta~ je u londonskom listu “Truth” (Pravda) od 27. decembra1946. godine, u ~lanku sa naslovom “Misterija o Mihailovi}u”, naveoovo: “Da li je general Mihailovi} bio veliki rodoqub koji je sramno po-slat u smrt ili je bio kolaborater? To je misterija o Mihailovi}u. Ja sene bih usu|ivao upu{tati u tu osjetqivu i burnu raspravu da nijesam po-~astvovan poznanstvom sa vrlo hrabrim gospodinom, majorom KenetomGrinlisom, koji je sluìo osamnaest mjeseci kod generala Draè Mihai-lovi}a kao britanski oficir za vezu, sve dok na{a vojna misija nije po-vu~ena 1944. Ono {to je ovaj vojnik rekao jeste dokaz ovom slu~aju... U ve-zi s tim major Grinlis isti~e da ostarjeli i skr{eni ~ovjek koji je davaoiskaz na sudu nije bio onaj isti Mihailovi} koga je on upoznao u plani-nama tokom osamnaest mjeseci. Nikakva priznawa koja su mogla biti izwega iscije|ena u takvim okolnostima ne bi mogla biti prihva}ena kaodokaz ni u kojem britanskom sudu pravde. Su|ewe je bilo prosto zavjere-ni~ki plan za diskreditovawe Engleske i Amerike u o~ima jugosloven-skih naroda. Major Grinlis isti~e da treba u~initi svaki napor da sebalkanski narodi istinito obavijeste o britanskim ciqevima i politi-ci, kao {to je to ~iweno za vrijeme wema~ke okupacije. To sigurno treba,ali Bi-Bi-Si, koji se odu{evqavao stvarawem legende o Titu, nije praviinstrument u borbi za taj ciq. Wegov glas se davio u krvi Mihailovi}a.Zamislite kakva su bila osje}awa majora Grinlisa i wegovih oficirakada su, ìve}i pod iskrenom brigom i za{titom ~etnika, slu{ali Bi-Bi-Si kako svaki dan napada te iste ~etnike i wihovog vo|u”4433..

Kada je 25. marta 1946. godine objavqena vijest u ameri~koj {tampi daje Draà Mihailovi} uhap{en, narednik Majk Makkul iz Dalasa u Tek-sasu, uputio je pismo ameri~kom predsjedniku Hariju Trumanu, u kome jepored ostalog napisao:

““DDrraaggii gg.. PPrreeddssjjeeddnnii~~ee,,Ne de{ava se ~esto g. Predsjedni~e, da vam obi~an gra|anin pi{e

li~no. Ali znam da ste vi u boqem poloàju da mi pomognete nego ma ko.Evo moga problema: 5. februara 1946. u mome lokalnom listu “Dalas

Time Hearald” pojavila se jedna vijest Aso{ijeted Pres agencije po kojojRusi u Nirnbergu pripremaju dokazni materijal za predstoje}e su|ewe ge-neralu Draì Mihailovi}u, vo|i ~etni~kih snaga u Jugoslaviji. Ruskidràvni tuìoci tvrde da je general Mihailovi} pomagao Wemce za vri-jeme rata. A danas, 25. marta, u “Dalas Morning News” Rojterova agencija ja-vqa da je general Mihailovi} uhap{en.

“1944. bio sam mitraqezac na avionu B-24 Petnaeste vazduhoplovnebrigade u Italiji gdje su me|u nama u to vrijeme kruìli glasovi da “~et-nici sara|uju sa Wemcima; da su na{i neprijateqi; da svakog Amerikan-ca predaju Wemcima”, itd.

4. jula 1944. moja posada je bila primorana da se spusti u “Jugo”. êt-nici su spasili mene i moju posadu od Wemaca. Kada Wemci nijesu moglida uhvate ni jednog od nas Amerikanaca, pokupili su me|u seqacima togakraja dvadeset talaca koji su svi bili za ~etnike. Desetoricu su Wemci

29

strijeqali kad od wih nijesu mogli da saznaju kuda smo pobjegli – a vjero-vatno nijesu ni znali. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove prista-lice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?…

Ubije|en sam da svoj ìvot dugujem Mihailovi}u i wegovim ~etnici-ma i èlim da u~inim sve {to je u mojoj mo}i da mu prilikom su|ewa po-mognem. Siguran sam da u isti mah izraàvam i osje}awa nekoliko stoti-na ameri~kih avijati~ara koje su ~etnici spasili.

Evo {ta bih ja volio da vi u~inite, g. Predsjedni~e. Molim vas da meposavjetujete na koji na~in bi moje znawe i iskustvo najboqe koristiligeneralu Mihailovi}u. Da bi sud mogao da donese pravednu presudu, prav-da i po{tewe zahtijevaju da se pred sudom saslu{a i jedna i druga strana.

Bio bih vi{e nego voqan da o svom li~nom tro{ku odem u Nirnberg uWema~ku, da svjedo~im u korist generala Mihailovi}a. Isto tako èliobih da se stavim na raspoloèwe odbrani u slu~aju da bi moja pomo} moglabiti od neke koristi. Pro{log mjeseca polagao sam advokatski ispit uTeksasu ali }u tek kroz dvije nedjeqe saznati jesam li advokat ili ne.

Molim vas, gospodine Predsjedni~e, da me obavijestite ho}u li mo}ida dam svoj iskaz pred sudom; moè li mi se dati povlastica da {to pri-je odletim u Nirnberg ako je mogu}e da mogu da doprinesem odbrani gene-rala Mihailovi}a a tako|e kako i gdje bih mogao uspostaviti vezu saadvokatom generala Mihailovi}a.”

S po{tovawem va{, MMaajjkk MMaakkkkuullDDaallaass,, TTeekkssaass..4444

Rezervni vazduhoplovni kapetan Vilijam B. Herel mla|i iz Hjusto-na u Teksasu, napisao je pismo kongresmenu Albertu Tomasu, u kome je na-glasio da je bio sa grupom ameri~kih avijati~ara spa{en od ~etnika, i dasvoj ìvot duguje generalu Mihailovi}u.4455

Dana 2. aprila 1946. godine, ameri~ka ambasada u Beogradu, predala jenotu Stejt Departmenta Jugoslovenskoj vladi, u kojoj se kaè: “Vlada Sje-diwenih Dràva primila je k znawu objavu emisije radio Beograda u ve-zi sa saop{tewem ministra Unutra{wih djela Aleksandra Rankovi}a ju-goslovenskoj skup{tini o hvatawu generala Draè Mihailovi}a na dan13. marta.

Treba se sjetiti da je 1941. kada su Wemci pregazili Jugoslaviju, ge-neral (tada pukovnik) Mihailovi} organizovao i poveo zna~ajan pokretotpora protiv okupatora. Po{to je 1941. unaprije|en u generala, draàMihailovi} je postavqen za ministra vojnog Kraqevske jugoslovenskevlade u izgnanstvu ali je on ostao u otaybini i sa nedovoqno opreme, bo-re}i se pod najteìm okolnostima na ~elu svojih snaga, znatno dopriniosavezni~koj stvari u kojoj je Jugoslavija odigrala tako herojsku ulogu.

General Mihailovi} je sve do maja 1944. bio komandant jugoslovenskevojske i ministar vojni. Poslije toga, on je na politi~kom planu postaosporna li~nost. Kako je jugoslovenskim vlastima svakako poznato, izvje-stan broj oficira Sjediwenih Dràva bio je pridodat Glavnom {tabu ge-nerala Mihailovi}a u svojstvu oficira za vezu za skoro sve vrijeme tra-

30

jawa wegove vojne aktivnosti. Isto tako treba da im je poznato da su mno-gi ameri~ki avijati~ari izbavqeni i vra}eni u savezni~ke baze zahvaqu-ju}i neustra{ivim naporima Mihailovi}evih snaga.

Izvjestan broj tih qudi kao i li~nosti u Sjediwenim Dràvama ko-ji su bili u tijesnoj saradwi sa generalom Mihailovi}em, raspolaù po-dacima iz prve ruke koje je neophodno uzeti u obzir u vezi sa optu`bom daje sara|ivao sa neprijateqem {to }e, po nagovje{taju jugoslovenske vla-de, biti glavna optu`ba protiv generala Mihailovi}a.

Pod tim okolnostima, vlada Sjediwenih Dràva vjeruje da }e jugo-slovenska vlada u interesu pravde i sama èqeti da izvr{i sve potreb-ne pripreme kako bi se dokazni materijal osoba koje su spremne da svje-do~e dostavio sudu koji }e, kako ~ujemo, suditi Draì Mihailovi}u.

Jugoslovenska vlada }e nas obavezati ako nam {to hitnije saop{ti-ti svoje mi{qewe po toj stvari i u isto vrijeme nas izvesti gdje }e se ikada odràti su|ewe kao i koje je korake voqna da preduzme da bi olak-{ala podno{ewe dokaznog materijala gore pomenute vrste”4466..

Nekoliko ameri~kih senatora, u Senatu je tih dana odràlo govorepodr{ke Mihailovi}u. Me|u wima bio je vode}i stru~wak Republikan-ske stranke po pitawima spoqne politike Artur H. Vandenberg, koji je usvom govoru od 3. aprila 1946. godine rekao: “Gospodine predsjedni~e, è-lim da pohvalim notu koju je Stejt demartment uputio jugoslovenskoj vla-di u vezi sa predstoje}im su|ewem generalu Draì Mihailovi}u kao iobrazloèwe iznijeto u woj. Zbog velikog broja ameri~kih avijati~arakojima je za vrijeme tek minulog rata general Mihailovi} spasao ìvo-te, to je pitawe koje duboko zadire u na{e interese. Ne mawe nas se ti~esudbina generala Mihailovi}a zbog wegovog ogromnog doprinosa save-zni~koj stvari po~etkom rata {to je postigao svojom sjajnom neustra{i-vo{}u i rodoqubqem i za{ta je dobio priznawe {irom cijelog svijeta.Ja ne}u da zaboravim taj dug.

Izraàvam nadu da }emo uporno raditi da se zauzmemo za pravednosu|ewe generalu Mihailovi}u ma kakve bile optu`be naknadno iznijeteprotiv wega. Uvi|am da je pred kraj rata wegov stav postao vrlo sporanali ja ne mogu da zatvorim o~i pred izvanrednim juna{tvom kojim je do-prinio savezni~koj stvari u po~etku rata.

Smatram da najmawe {to po zasluzi dugujemo Mihailovi}u jeste davlada Sjediwenih Dràva uloì sve napore da mu se osigura pravedno su-|ewe”…4477

Ministarstvo spoqnih poslova FNRJ, je sastavilo 4. aprila 1946. go-dine, odgovor na notu Stejt Departmenta, i predalo ga 5. aprila ameri~-kom otpravniku poslova u Beogradu Haroldu [ancu, koji ga je daqe pro-slijedio Stejt Departmentu. U odgovoru se kaè: “Ministarstvo spoqnihposlova Federativne Narodne Republike Jugoslavije pozdravqa ambasa-du Sjediwenih Ameri~kih Dràva i u vezi sa wenom notom od 28. marta,ima ~ast da izjavi sqede}e:

“Vlada FNRJ ̀ ali {to se ne moè odazvati ̀ eqi vlade SAD da ofi-ciri Ameri~ke vojske koji su bili u {tabu Draè Mihailovi}a budusvjedoci i da kao takvi u~estvuju u sudskom procesu djelatnosti izdajni-

31

ka Draè Mihailovi}a. Ovim slu~ajem }e se baviti vojni sud i on je jedi-ni nadleàn da odredi koji }e se svjedoci pozvati a vlada FNRJ nema ni-kakva prava da se mije{a u nadle`nost tog suda.

Povrh toga, vlada FNRJ se ne moè sloìti sa sadrìnom note u ko-joj se ne priznaje izdajni~ki stav Draè Mihailovi}a za vrijeme rata. Vr-lo smo iznena|eni da poslije svega {to je objavqeno i utvr|eno o saradwiMihailovi}a i Wemaca u velikom broju zlo~ina nad na{im narodom, notaprelazi preko tih ~iwenica i izraàva mi{qewe koje nije ispravno jer sena mnogim su|ewima izdajni~kim oficirima Draè Mihailovi}a utvrdi-lo, na osnovu potpuno dobrovoqnih iskaza koje vlada FNRJ ima u rukama,da dokumenti o izdaji odgovaraju istini. Izdaju su potvrdile desetine hi-qada svjedoka ~iji su rok i dobra stradali zbog djela Draè Mihailovi}ai wegovih qudi. Naposqetku izdaju priznaje i sam Draà Mihailovi}.

Uz to, bila bi velika istorijska gre{ka i daqe tvrditi da je DraàMihailovi} prvi poveo narodni otpor protiv Wemaca u Jugoslaviji1941. kao {to se u noti kaè. Ta~no je da je on 1941. organizovao svoje ban-de, ali je – sa malim izuzetkom – sve do novembra 1941. posmatrao skr{te-nih ruku borbu partizana protiv Wemaca dok nije, 2. novembra 1941. otvo-reno napao snage narodnog otpora – partizane, a sara|ivao je od tada pado samog kraja bez prekida, posredno ili neposredno sa Wemcima, Itali-janima i usta{ama protiv partizana, {to }e re}i protiv narodnooslobo-dila~ke vojske. Danas je nepobitno utvr|eno, za to ima ìvih svjedoka, dase Draà Mihailovi} preko posrednika sastao sa wema~kom komandomprvi put avgusta 1941. u oklopqenom vozu u blizini varo{ice Qiga pre-tresao o saradwi protiv narodno-oslobodila~kog pokreta.

To {to je emigrantska vlada u Londonu unaprijedila Mihailovi}a u~in generala i postavila ga na poloàj Ministra rata, ni ukoliko ne mi-jewa ~iwenice; poznato je da mu je Vlada dala taj poloàj kako bi {touspje{nije mogao da se bori protiv narodno-oslobodila~kog pokreta od-nosno kako bi ga osposobila da mobili{e snage za borbu protiv narodno-oslobodila~ke armije.

Vladi FNRJ je vrlo dobro poznato da je sve od 1941. jedna britanskamisija bila kod Draè Mihailovi}a i da je ta misija napustila DraùMihailovi}a 1944. Vidjeli smo dakle, da je cijelom svijetu bilo jasno daDraà Mihailovi} sara|uje sa Wemcima. Poslije odlaska britanske mi-sije, koliko je vladi FNRJ poznato, jedna vojna ameri~ka misija stigla jeavgusta 1944. u Mihailovi}ev Glavni {tab, {to je u redovima narodno-oslobodila~kog pokreta izazvalo veliko negodovawe.

Na protest Vrhovne komande narodno-oslobodila~ke vojske, save-zni~ka komanda odgovorila je da je ta misija tamo iskqu~ivo u ciqu pri-hvatawa oborenih ameri~kih avijati~ara.

Vlada FNRJ priznaje i vjeruje da se Draà Mihailovi} pretvaraokao da je wegov stav prema Americi lojalan i da jeste izbavio izvjestanbroj ameri~kih avijati~ara koji su bili primorani da se spuste na wego-vo podru~je. Kako bi i mogao druk~ije postupiti-utoliko prije {to je zatu uslugu o~ekivao pomo} u oru`ju i hrani? Na ovom mjestu vlada FNRJèli da podsjeti da su snage narodno-oslobodila~ke vojske izbavile, ne

32

{tede}i svoje ̀ ivote, oko 2.000 savezni~kih avijati~ara koji su najve}imdijelom bili Amerikanci. One su to smatrale za du`nost prema wihovimkomandantima saveznicima u oru`ju.

Zlo~ini izdajnika Draè Mihailovi}a prema jugoslovenskom naro-du suvi{e su veliki i uàsni da bi se uop{te moglo raspravqati jelikriv ili nije kriv.

Vlada FNRJ èli da uvjeri vladu SAD da }e se prilikom vo|ewaistrage i osu|ewa po{tovati sva prava koja pred zakonom uìva svakioptuèni.

Ministarstvo spoqnih poslova i ovom prilikom izraàva svojepo{tovawe ambasadi.4488

Klub kwièvnika u Los An|elesu, je 6. aprila 1946. godine, poslaotelegram ministru spoqnih poslova SAD Yemsu B. Bernsu, sa ovim za-htjevom: ... “Amerikancima se ledi krv u ìlama na pomisao da bi jedantako veliki borac za slobodu mogao biti pogubqen kao wen neprijateq.Vi ste se obratili wegovim tamni~arima da dozvole ameri~kim avija-ti~arima ~ije je ìvote i slobodu on spasio, da svjedo~e.

Po{to je to odbijeno mi vas sa du`nim po{tovawem molimo dapredloìte Kongresu da dodijeli Mihailovi}u ameri~ko dràvqanstvo.

Lafajet i Ko{}u{ko su uz to dobili i visoke poloàje i velikaimawa iako su ih u to doba wihove sopstvene vlade bile proglasile zaizdajnike.

Ta po~ast borcu za slobodu sluìla bi i nama na ~ast da bi mo`da isprije~ila ono {to bi u oìma nas Amerikanaca predstavqalo ni{tadrugo ve} prosto ubistvo jednog odanog rodoquba”.4499

Ameri~ki avijati~ari koje su spasili ~etnici Draè Mihailovi}a,~uv{i vijest o wegovom hap{ewu, po~eli su uspostavqati kontakte jednisa drugima. Sve to rezultiralo se na kraju osnivawem „Nacionalnogkomiteta ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u isrpskom narodu“ 10. aprila 1946. godine, u “Stivens” hotelu u îkagu. Zapredsjednika komiteta izabran je biv{i avijati~ar i student Nortvesteruniverziteta Vil Royers, a za potpredsjednika Robert V. Eknoma izîkaga. Do 18. aprila primqeno je 75 telegrama iz 55 gradova. Svi titelegrami stigli su od avijati~ara koje su ~etnici spasili. Svi oviavijati~ari izrazili su spremnost da u svako doba, u na bbilo kojem mestusvjedo~e u korist Draè Mihailovi}a. Tako|e, izrazili su spremnost dana svjedo~ewe odu o sopstvenom tro{ku.5500

Uspostavqen je kontakt izme|u avijati~arskog komiteta, i Komitetaza pravedno su|ewe generalu Mihailovi}u. Avijati~ari su iznajmili avi-on Si 47 (ameri~ki ratni transportni avion – obj. A. Stamatovi}a), i 28.aprila 1946. godine iz îkaga odletjeli u Va{ington. Na putu avion jeslijetao u Detroitu, Klivlendu i Pitsburgu, da bi pokupio grupe avijati-~ara. Sa ameri~kim avijati~arima bila su i dva kanadska: Norman L. Ridi Tomas R. Brad{o iz Edmontona.5511 Avijati~ari su nekoliko puta bezuspje-{no poku{avali da budu primqeni kod predsjednika Harija Trumana. Nakraju 1. maja 1946. godine, sastavili su rezoluciju u kojoj se kaè: “Budu}ida smo mi, zvani~ni delegati Nacionalnog komiteta ameri~kih avijati~a-

33

ra za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, do{li u na{u pre-stonicu iz svih krajeva Sjediwenih Dràva o svom li~nom tro{ku, da bi-smo Predsjedniku Sjediwenih Dràva i zamjeniku ministra spoqnih po-slova predali zna~ajan dokazni materijal u korist savezni~kog generalaDraè Mihailovi}a iz Jugoslavije, koji je spasao ìvote na{e delegacijei ìvote jo{ oko 600 savezni~kih avijati~ara ~iji smo mi predstavnici;

Budu}i da smo mi uzalud poku{ali da predamo “najvi{im vlastima”({to }e re}i Predsjedniku i vr{iocu du`nosti ministra spoqnih poslo-va) nepobitan i dokumentovan dokazni materijal kojim se pobijaju optu`bemar{ala Tita iz Jugoslavije, da je Mihailovi} “izdajnik” i “kolaborater”.

Budu}i da nam je uskra}eno normalno pravo da se neposredno obrati-mo na{em Glavnom komandantu li~no, da se zauzme da budemo pozvati dasvjedo~imo i da se dokazni materijal savezni~kog vojnog osobqa koje je zavrijeme rata u Jugoslaviji bilo pridodato Glavnom {tabu generala Mi-hailovi}a, preda nadle`nom sudu:

Budu}i, uz to, da nam je uskra}eno pravo da li~no zatraìmo od na{egPredsjednika i Glavnokomanduju}eg i od zamjenika ministra spoqnih po-slova da se svi dokumenti iz arhiva Ministarstva spoqnih poslova i Mi-nistarstva rata ostave na raspoloèwe nadle`nom sudu: Sledstveno tome

Odlu~eno je da mi, predstavnici Nacionalnog komiteta ameri~kihavijati~ara za pomo} generalu Mihailovi}u i srpskom narodu, iako na{Predsjednik nije na{ao za shodno da nas saslu{a za sve vrijeme trajawana{e tako bitne misije – za{ta smatramo da je odgovoran. Predsednikovsekretarijat – iako je g. A~eson na~isto odbio da nas primi li~no, ~imeje propu{tena prilika da pomognemo stvar za koju se i sam Stejt depart-ment, iako na slab i razvodwen na~in, zalaè i uprkos boja`qivom i o~i-gledno neiskrenom stavu vlade Sjediwenih Dràva prema Titovom reì-mu u Jugoslaviji, mi }emo nepokolebqivo nastaviti da se borimo za ne-pristrasno su|ewe i bezuslovnu pravdu u slu~aju generala Mihailovi}a.Time ho}emo da kaèmo da }emo kod svojih ku}a, u svojim gradovima i usvojim dràvama i preko kongresmena i senatora Sjediwenih Dràva ne-umorno raditi da uti~emo da Mihailovi}u sudi nepristrasan, me|usave-zni~ki sud bez ~ega mi ameri~ki veterani smatramo da me|unarodna prav-da i moral prestaju da postoje.

Nacionalni komitet ameri~kih avijati~ara za pomo} generalu Mi-hailovi}u u srpskom narodu. Poru~nik prve klase Vilijam L. Royers,Monteno, Ilinois; poru~nik Ri~ard L. Felman, Wujork, Wujork; {tab-ni narednik Hol D. Sauter, Milvoki, Viskonsin; poru~nik Oskar Mena-ker, Forest Hils, Wujork; tehni~ki narednik Yerald I. Vagner, Roenok,Vajoming; poru~nik Donald F. Rajs, Bruklin, Wujork; poru~nik ârls L.Devis, Va{ington, D. K.; poru~nik ârls F. Grac, îkago, Ilinois;{tabni narednik Yon F. O Gredi mla|i, Klifton, Wuyersi; poru~nikYory Salapa mla|i, Klivlend, Ohajo; tehni~ki narednik Gas T. Braunmla|i, Leling, Teksas; {tabni narednik Majk Makkul, Dalas, Teksas;{tabni narednik Dejvid Y. O Konel, îkago, Ilinois; {tabni narednikNil S. Yanoski, Milvoki, Viskonsin; poru~nik prve klase Yon I.Skrogs, Kanzas Siti, Montana; poru~nik prve klase Yon P. Devlin, Pit-

34

sburg, Pensilvanija; poru~nik prve klase Robert V. Ekman, îkago, Ili-nois; {tabni narednik Dejvid Il. Labisonier, Milvoki, Viskonsin;{tabni narednik Dencil Radabo, Mesontaon, V. Va.”5522

Me|utim, tog dana na kraju su ipak uspjeli da budu primqeni kod za-mjenika ministra spoqnih poslova Dina A~esona.5533 Dana 14. maja 1946. go-dine, A~eson je objavio zahtjev SAD FNRJ, da se ameri~kim avijati~ari-ma dozvoli da svjedo~e na su|ewu Mihailovi}u u Beogradu.5533 Ministarspoqnih poslova FNRJ Stanoje Simi}, izjavio je u Skup{tini FNRJ uBeogradu, da bi odobravawe ameri~kim avijati~arima da svjedo~e na su-du, zna~ilo mije{awe SAD u unutra{we poslove FNRJ, pa zbog toga nijeni potrebno davati odgovor. 5544

Londonski “The Times” od 3. juna 1946. godine, objavio je izjavu osam li-ca, me|u kojima su bila i ova: kardinal Bernard Grifin, sekretar Bapti-sti~ke crkve M. E. Obrej, general avijacije Artur Longmor, predsjednik[kotske crkve Yon Mekkenzi, a kwièvnica Rebeka Vest. U izjavi se ka-è: …“mi nijesmo spremni da izrazimo ikakvo mi{qewe o tome da li je ge-neral Mihailovi} kriv ili nevin u pitawu kolaboracije (sa Wemcima)ili drugih spomenutih zlo~ina, ve} vjeruju}i da sistem pravde koji odbijada tretira ~ovjeka krivim sve dok se to ne dokaè, predstavqa najdragocje-nije qudsko pravo, mi se usu|ujemo da najupornije insistiramo da se wemuomogu}i po{teno su|ewe i da se na su|ewu pokloni puna Pa`wa izjavamakoje su pod zakletvom dali britanski oficiri koji su sluìli kod wega.”5555

Kraq Petar II Kara|or|evi} je 16. jula 1946. godine, za isti list iz-javio: “Su|ewe |eneralu Mihailovi}u je samo zavr{nica duge serijesli~nih opakih smicalica. Ovaj vojnik, koji je bio prvi koji je otpo~eoborbu protiv okupatora Jugoslavije, i koji je uvijek bio lojalan Savezni-cima, izveden je pred sud wegovih politi~kih neprijateqa, ~ija presudanije ni{ta vi{e do jo{ jedan ~in partijske osvete.” 5566 Kardinal BernardGrifin, je tako|e za londonski “The Times” od 23. jula 1946. godine, izja-vio ovo”: “Nedavno su|ewe generalu Mihailovi}u dolazi kao grub {oknarodu ove zemqe. Zakqu~eno je da je General kriv…Pona{awe naroda usudnici podsje}alo je na svjetinu paganskog Rima u Koloseumu koja je po-zdravqala ubistvo kakvog ranog hri{}aninal.5577

Povodom vijesti da }e biti su|eno Draì Mihailovi}u, u SAD, tj. uWujorku formiran je “Komitet za pravedno su|ewe generalu Mihailovi-}u”, a sa wim i 10. maja 1946. godine Istra`na komisija. Uzrok formira-wa ovih tijela, leào je u razlogu {to je Vlada FNRJ odbila da prihva-ti svjedo~ewe ameri~kih avijati~ara. Komisija je 15. maja poslala pismootpravniku poslova jugoslovenske ambasade u SAD dr Sergiju Makieluovog sadràja: “Mi kao pravnici zauzimamo samo strogo objektivan stav.Stalo nam je ne samo da saslu{amo svjedoke ve} i da ih izloìmo unakr-snom ispitivawu od strane onih koji su zainteresovani.

Moèmo li vam predloìti da va{a vlada po{aqe svoje predstavni-ke na ta zasijedawa? Svaki pravnik (advokat ili ne) koga vi budete odre-dili, bi}e primqen rado, ima}e prava da pozove svoje svjedoke pred Ko-misiju i da postavqa unakrsna pitawa svjedocima koji su se prijavili dasvjedo~e. Ako va{a vlada ne èli da ide tako daleko, mi predlaèmo da

35

po{aqe posmatra~a koji }e biti u stawu da {aqe svoje izvje{taje o na-{oj djelatnosti. Dobrodo{la bi nam saradwa Va{a u ma kom obliku akovi na|ete za shodno da je pruìte.”5588

U skladu sa ovim, otpo~eo je istra`ni postupak jo{ 13. maja i trajaoje do 18. maja. Za ovo vrijeme preslu{ano je 18 svjedoka.

TToo ssuu bbiillii::1. Valter R. Mesfild iz Wujorka, kapetan Marinskog korpusa SAD,

i ~lan OSS (ameri~ke tajne obavje{tajne slu`be-obj. A. Stamatovi}a),spustio se padobranom 18. avgusta 1943. godine na planinu êmernicublizu Ivawice, i bio je ~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {ta-bu. Evakuisan je 14. februara 1944. godine britanskim patrolnim ~amcem,koji ga je prihvatio ju`no od Dubrovnika.

2. Yory S. Musulin iz Pitsburga u Pensilvaniji, kapetan armijeSAD jugoslovenskog porijekla. Bio je dva puta spu{tan padobranom kao~lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Prvi put je to bilo 18.oktobra 1943. godine kod â~ka, i u toj misiji je bio do 29. maja 1944. go-dine. Drugu misiju je obavqao od 2.avgusta do 19. septembra 1944. godine.

3. Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, narednik vazduhoplovstva SAD,oboren 4. jula 1944. godine kod Lapova, izme|u Beograda i Kragujevca,prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji. Evaku-isan je od ~etnika 10. avgusta 1944. godine sa privremenog ~etni~kog ae-rodroma u Prawanima.

4. Gas T. Braun mla|i iz Lulinga u Teksasu, narednik vazduhoplovstvaSAD, oboren prilikom povratka sa borbenog leta nad Sofijom 14. janua-ra 1944. godine i spa{en od ~etnika na planini Zlatiboru. Evakuisan je od~etnika 8.maja 1944. godine. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pen-silvaniji i poru~nik vazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun.Spa{en je od ~etnika, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je saprivremenog partizanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine.

5. Yon P. Devlin student na Stejt Koleyu u Pensilvaniji i poru~nikvazduhoplovstva SAD, oboren kad i narednik Braun. Spa{en je od ~etni-ka, a zatim je oti{ao kod partizana. Evakuisan je sa privremenog parti-zanskog aerodroma u Beranama 20. juna 1944. godine.

6. Alen Fridberg iz Lorensa u Long Ajlendu, izvi|a~ pravca na bom-barderu vazduhoplovstva SAD, oboren je 31. maja 1944. godine blizu Iva-wice, prilikom povratka sa borbenog leta nad Ploe{tijem u Rumuniji.Evakuisan je sa privremenog ~etni~kog aerodroma u Prawanima 10. avgu-sta 1944. godine.

7. Yozef Veselinovi}, poru~nik armije SAD i ~lan OSS. Srbin na-stawen u SAD od 1939. godine. Spustio se padobranom 26. maja 1944. godi-ne, i bio je ~lan ameri~ke misije pri VI partizanskom korpusu. Evakui-san je 13. oktobra 1944. godine, tako|e kod partizana. Oti{ao je iz Jugo-slavije 21. juna 1945. godine.

8. Danijel B. Desi} iz Akrona u Ohaju, kapetan armije SAD i ~lanOSS jugoslovenskog porijekla. Spustio se padobranom 12. juna 1944. godi-ne blizu Ceqa, i bio je ~lan ameri~kih misija pri partizanskim {tabo-vima. Iz Jugoslavije je oti{ao 2. aprila 1945. godine.

36

9. Ri~ard L. Felman iz Wujorka, izvi|a~ na bombarderima vazduho-plovstva SAD, oboren 9. juna 1944. godine nad Bresnicom kod ^a~ka, ispa{en od ~etnika. Evakuisan je 10. avgusta sa privremenog ~etni~kog ae-rodroma u Prawanima.

10. Nik A. Lali} iz Klivlenda u Ohaju jugoslovenskog porijekla, ina-~e kapetan armije SAD i ~lan slu`be za strategijske zadatke. Spustio se9. avgusta 1944. godine na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima,da bi organizovao evakuaciju ameri~kih pilota, a zatim je bio ~lan ame-ri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu. Evakuisan je sa privremenog~etni~kog aerodroma u Boqani}u 25. decembra 1944. godine.

11. Vilijam Lejn Royers iz Montenoa u Ilinoisu, pilot na ameri~-kom bombarderu, oboren 8. septembra 1944. godine nad Avalom kod Beo-grada. Spa{en je od ~etnika, a potom je oti{ao kod partizana, i evakui-san je sa privremenog partizanskog aerodroma u Vaqevu.

12. Ilaj Popovi} iz ^ikaga jugoslovenskog porijekla, kapetan armi-je SAD i ~lan OSS. Spustio se padobranom nepoznatog datuma kod Bosan-skog Petrovca, a zatim je bio ~lan ameri~kih misija pri partizanskim{tabovima. Evakuisan je 25. marta 1944. godine, sa privremenog partizan-skog aerodroma u Medenom Poqu. Po drugi put se spustio padobranom kodmakedonskih partizana blizu Kumanova 16. aprila 1944. godine. Evakui-sao se 18. juna iste godine sa privremenog partizanskog aerodroma Avdi-lovat, nedaleko od doline rijeke Toplice.

13. Elsfort R. Kramer iz Maunt Reinera kod Va{ingtona, kapetanarmije SAD. Spustio se krajem avgusta 1944. godine na privremeni ~et-ni~ki aerodrom u Prawanima, i bio je ~lan ameri~ke misije sa pukovni-kom Robertom H. Mekdauelom pri Mihailovi}evom {tabu.

14. Robert Nikolas Vlahos iz Sount Orenya u Wu Yersiju, poru~nikvazduhoplovstva SAD gr~kog porijekla. Oboren je 2. juna 1944. godine ju-`no od Beograda, kod Dunava, na rumunskoj strani. Spasili su ga rumun-ski seqaci, i ~amcem prevezli preko Dunava, a zatim ga predali ~etnici-ma. Evakuisan je 9. avgusta 1944. godine, sa privremenog ~etni~kog aero-droma u Prawanima.

15. Vilijam T. Emet iz Brodveja u Wujorku, kapetan armije SAD i~lan OSS. Bio je pripadnik ekipe za evakuaciju ameri~kih pilota iz Ju-goslavije, koja je djelovala u okviru ameri~ke vazduhoplovne baze u Fo|iu Italiji.

16. Marvin Stolof iz Wujorka, poru~nik vazduhoplovstva SAD, obo-ren 19. novembra 1944. godine kod Doboja, prilikom povratka sa borbenogleta nad Be~om. Spa{en je od ~etnika, i evakuisan sa privremenog ~et-ni~kog aerodroma u Boqani}u.

17. Artur A. Yibilijan iz Tolida u Ohaju, radio tehni~ar mornari-ce SAD. Bio je ~lan ameri~kih misija pri partizanskim {tabovima od16. aprila do 16. juna 1944. godine. Drugi put je spu{ten 2. avgusta 1944. go-dine, na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, a evakuisan je saMusulinom.

18. Majkl Raja~i} iz Va{ingtona jugoslovenskog porijekla, poru~niku Ministarstvu rata SAD i ~lan OSS. Spustio se padobranom 2. avgusta

37

1944. godine na privremeni ~etni~ki aerodrom u Prawanima, a evakuisanje 1. novembra iste godine, sa privremenog ~etni~kog aerodroma izme|uDoboja i Tuzle.5599

Pored ovih svjedoka, pismene iskaze u vidu svjedo~ewa, po{to nijesubili u mogu}nosti da do|u u Wujork, dali su: Yon F. Ogredio mla|i, izKliftona u Wu Yersiju; Klel M. Kard, iz Los An|elesa u Kaliforniji;Robert L. Igan, iz ̂ ikaga u Ilinoisu; Dejvid J. Okonel, iz ̂ ikaga u Ili-noisu; Ralf ^. Volka, iz Va{ingtona u Sjevernoj Karolini; Robert P.Mur, iz Fort Doya u Ajova; Robert V. Ekman, iz îkaga u Ilinoisu; Ed-gar V. Smit, iz Juyina u Oregonu; Nil S. Janoski, iz Milvokija u Viskon-sinu; Dejvid I. La Bisioner, iz Milvokija u Viskonsinu; Vilijam P. Vi-lana, iz Isto~nog Pitzburga u Pensilvaniji; Leland Porter iz Leksing-tona u Kentakiju.6600 Pismeni iskaz dao je i pukovnik Robert H. Mekdauel10. jula 1946. godine, i ovaj iskaz pridodat je dokumentaciji Istra`ne ko-misije.6611 Svi svjedoci, bilo oni koji su svjedo~ili usmeno, ili pismenimputem, svjedo~ili su pod gra|anskom zakletvom.

Lista ~lanova “Komiteta za pravedno su|ewe generalu Draì Miha-ilovi}u” zaista je bila impozantna. Wu su ~inili politi~ari, oficirii javni qudi, a to su bili:

guverner Nebraske Dvajt Grisvoldguverner Aqaske Ernest Gruningguverner Ohaja Frenk J. Lau{eguverner Teksasa Kuk Stivensonsenator Tomas S. Hart iz Konektikatasenator Robert Lafolet iz Viskonsinasenator Yos S. O Mahoni iz Vajomingasenator Robert Taft iz Ohajasenator Milard Tidings iz Merilendasenator Milton R. Jang iz Sjeverne DakoteAlfred M. London Vesli A. DEvartYon Lesinski Klara But LusMik Mensfild Karl E. Mindês A. Plumli Yeri VurhisYon Devej Royer BaldvinSamner Vels Doroti TomsonYory Krel Viryija K. YirdelslevValter Mensfild Osvald Garison VilardEliot V. Vel Norman TomasDr Vilijam Bohn Edgar Ansel Maurer Eristofer Emet Fred Vander{midHari [erman Edi DavlingMirijam Hopkins Isak Don LeviVilijam Grin Gen TaniRej Brok Vlijam Filip SimsVilijam Smit Yon Dos PasosLuis Veldman Artur J. Goldsmit

38

Arnold Vitrey Lui|i AntoniniDr L.M. Birkhed Frenk KrozvajtFerdinand Pekora Yon H. HolmsYozef H. ôt Metju LeviYems Barni ârls S. BurlinghamFransis E. Rivers Yory Filding EliotHoras M. Kalen Kristofer LafarÈdvard Skilen mla|i Harold K. GinzbergPreskot Lav Vilijam Astor DrejtonRut Mi~el ênsi StilmanStaryis Li Ridl Eugen LajonsAleksander Kan Lajonel TrilingRobert I. Ganon Vilijam T. Maning itd.6622

Kako je uhap{en Draà Mihailovi}? Ko ga je izdao? Kakav je bio we-gov tretman prilikom isqe|ewa i su|ewa. Gdje je i kako ubijen? Gdje je sa-hrawen? Sve su ovo pitawa na koja moderna i objektivna istoriografijanije dala odgovore. Uzrok tome je vrlo mali broj dokumenata, koje su ko-munisti~ke vlasti stavile pred javnost. Kao {to je na po~etku ovog po-glavqa nazna~eno, i onaj mali broj radova koji je pisan na ovu temu, tj.svjedo~ewa u~esnika o ovim doga|ajima su kontradiktorna drugima. Prvidokaz za to je sama Kalabi}eva uloga u hap{ewu Draè Mihailovi}a, od-nosno wegova kasnija smrt. Po zvani~noj komunisti~koj verziji Kalabi}je izdao Mihailovi}a. Sve ovo moè biti samo jo{ jedna komunisti~kainsinuacija, kako bi se kompromitovao i srozao ~etni~ki pokret, tj. dakomandant Gorske garde izdaje svog vrhovnog komandanta. Da za to posto-ji mala vjerovatno}a, svjedo~i i kwiga Slobodana Krsti}a-U~e “Kakosam hvatao Draù Mihailovi}a”. Krsti} je kao oficir OZN-e u~estvo-vao u hap{ewu Draè Mihailovi}a, a kasnije je bio i wegov prate}i za-tvorski oficir. U svojoj kwizi on o Kalabi}evoj smrti pi{e: …”[ta seu me|uvremenu desilo sa na{im saradnikom Nikolom Kalabi}em? O to-me se, zaista, sva{ta pri~alo. Da je ilegalno ìveo negde u Vojvodini, daje slobodno navra}ao u Beograd i da ga je neko prepoznao i ubio u nekojkafani. Ostala je i dilema da li je Draà Mihailovi} ikada saznao da gaje Kalabi} izdao. Verujem da nije, mada je islednik Josif Malovi} poslegovorio kako ga je Draà pitao da li je Kalabi} ìv i da je, na wegovuneodre|enu potvrdu, rekao: “Ono ̀ andarsko |ubre! Znate li da je Kalabi-}ev otac 1923. godine u Nik{i}u ubio [}epana Miju{kovi}a. Su|eno muje zbog toga. Kakav otac – takav sin!”

Kalabi} je neko vreme stanovao bez straè, zakqu~an u jednoj Udbinojgarsoweri, u Kosovskoj ulici broj 43. Hranu mu je donosio Krcunov {oferJosif Cvetkovi}. On ga je jednom prilikom vodio u bioskop “Zvezdu”. Ia-ko je bio bez brade, prepoznali su ga na ulici, {to je bilo dovoqno da sepo Beogradu pro{iri pri~a o wegovom navodnom pu{tawu na slobodu.

U planu je bilo wegovo eventualno slawe u inostranstvo i stavqawe~etni~ke emigracije, preko wega, pod na{u kontrolu. Ali, to je vrlo br-zo otpalo. Begunac iz Draìne grupe izmakao je na{im poterama, stigao

39

do ~etnika u Bosni i po~elo se me|u wima {u{kati da je Kalabi} prova-lio Draù. Krcunov pomo}nik Mile Milatovi} preneo nam je odluku od-ozgo da se Kalabi}, kao neupotrebqiv za nove akcije, treba likvidiratipre su|ewa Draì.

Milatovi}a sam autom dovezao do Kosovske 43 i popeli se gore poKalabi}a, kome je re~eno da ga vodimo na suo~ewe sa Draòm. On nas jesamo molio da ga dobro maskiramo zavojima, kako bi Draà stekao utisakda je mu~en u zatvoru. Uveli smo ga u jednu prostoriju i u prisustvu MilaMilatovi}a, Vladana Bojani}a i mene, tri vojnika su ga obmotavala za-vojima. Dogovor je bio da oni iskoriste Kalabi}evu nepa`wu i u pogod-nom trenutku mu nabiju om~u na vrat. Tako je i bilo!

Ina~e, postojala je unaprijed spremqena presuda jednog vojnog tribu-nala, kojom se Nikola Kalabi} kao ratni zlo~inac osu|uje na smrt”.6633

Nikola Milovanovi} je bio potporu~nik jugoslovenske kraqevskevojske, a do 1944. godine bio je u ~etni~koj Vrhovnoj komandi, kada prela-zi u partizane, i nedugo zatim postaje oficir OZN-e, da bi poslije ratabio oficir OZN-e i UDB-e. U svojoj kwizi “Kontrarevolucionarni po-kret Draè Mihailovi}a”, Milovanovi} ima sasvim druga~iju i neodre-|eniju verziju Kalabi}eve smrti, od one koju je opisao Krsti}. Milova-novi} tako pi{e: “Posle hap{ewa Draè Mihailovi}a, Kalabi} se slo-bodno kretao Beogradom. Me|utim, jedne ve~eri dogodilo se ne{to {toniko nije mogao da spre~i: revolverski hici iz ruku ~oveka ~iji su naj-bliì bili `rtve Kalabi}evog zlo~ina, zape~atili su sudbinu koman-danta Gorske kraqeve garde Nikole Kalabi}a, koji se mrtav stropo{taona asfalt beogradskog trotoara”.6644

O samoj smrti Draè Mihailovi}a ima nekoliko verzija. Po jednojnije strijeqan, nego je odveden na Adu Ciganliju, privezan za stub, a po-tom su na wega pu{teni psi koji su ga rastrgli. Po drugoj verziji strije-qan je sa ~itavom grupom osu|enih na smrt, u istom procesu, u kojem je biosu|en i on. Prije toga Slobodan Penezi}-Krcun se iìvqavao nad wim,tj. jahao ga, grizao zubima po vratu i le|ima i sl. Draìn sin Branko, ujednom opozicionom listu, je oktobra 1990. godine izjavio, da je ~uo daDraà uop{te nije ubijen, ve} da je dràn u ku}nom zatvoru u jednom be-ogradskom stanu, i da je umro prirodnom smr}u osamdesetih godina ovogvijeka. Ni posqeratna komunisti~ka vlast nikada bilo slu`beno, ili~ak poluslu`beno, nije objavila gdje je sahrawen Mihailovi}. Sve oveverzije mogu se na}i u raznim radovima svjedoka i publicista, i pisane suna minimumu izvorne istorijske gra|e, pa zbog toga ne}e ni biti treti-rane u ovoj kwizi, jer nemaju nau~no-istorijski karakter.

Krsti} i Milovanovi} vrlo {krto govore o Mihailovi}evoj smrti.Krsti} tako pi{e: “Prethodno je ispra`wen zatvor na Adi Ciganliji. Uwega je u toku no}i preba~ena grupa osu|enika sa Dra~inog procesa.Postrojeni su u zatvorskom dvori{tu i streqani u prisustvu sudijeMihaila \or|evi}a, tuìoca Milo{a Mini}a, saveznog javnog tuìocaJosipa Hrn~evi}a... Ja sam tu bio kao {ef obezbe|ewa. Niko nije iz-vikivao parole, osim qoti}evca Koste Mu{ickog, kome su posledwere~i bile: “@ivela Srbija!” Le{evi su privremeno zakopani tu u dvori-

40

{tu i ne{to docnije, kako sam ~uo, nekuda preneti”.6655 Milovanovi} je jo{{krtiji u detaqima, pa pi{e: “Za izdaju i zlo~ine za vreme rata premanarodima i narodnostima Jugoslavije Draà Mihailovi} je osu|en nasmrt streqawem. Prezidijum Narodne skup{tine odbio mu je molbu zapomilovawem. Smrtna kazna nad wim je izvr{ena streqawem, 17. jula1946. godine”6666.

DRAZHA MIHAILOVICHTHE SOULS OF THE JUSTARE IN THE HANDS OF GOD,ANG THE TORMENT OF MALICESHALL NOT TOUCH THEM:IN THE SIGHT OF THE UNWISETHEYSEEMED TO DIE,BUT THEY ARE IN PEACE.

DRA@A MIHAILOVI]DU[E PRAVEDNIHU RUKAMA SU,I ZLOBNI MUÎTEQINE]E IH SE DOTA]I:U OÎMA BEZUMNIH IZGLEDALO JE DA UMIRU, A ONE SAMO POÎVAJU U MIRU.6677

******************NAPOMENE1. DRAZHA MIHAILOVICH, The Weekly Review, 1. August 1946, 11a. Dobrica ]osi}, Lice pravde, Duga, 20. jun 1946, 3.2. Slobodan Krsti}-U~a, Kako sam hvatao Draù Mihailovi}a, Beograd, 1988, 63. isto, 6.4. isto,5. isto, 236. isto, 9.7. isto, 118. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi

}a, kw. 2. Beograd, 1984. 404.9. @ivko Topalovi}, Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941-1945, Pa-

riz, 1958, 24-26; Milan P. Raji}, Srpski pakao u komunisti~koj Jugoslavi-ji, îkago, 1975, 321; Alex N. Draganich, Tito’ s Promised Land Yugosla-via, New Brunswik, 1954, 102-103.

10. Constantine Brown, This changing world, The Washington Evening Star, 26. April 1946. 1.

11. A shameful betrayal, The Journal American, 30. March 1946, 2.41

12. Mihailovich, The Washington Post, 30. March 1946, 1.13. Pedro Koreo Marckes, O drama iugoslavo, A Voz, 1. Aprile 1946,2.14. General Mihailovich, The Washingot Post, 10. April 1946, 1.15. Les Wedman, Two airmen who was saved by Serbs ask their right to help

their saviour, Edmonton Journal, 11. May 1946, 3.16. Wat price for courage? The Canadian Social Crediter, 30. May 1946, 1.17. Le proces du general Mihailovich, Le Monde, 12. juin 1946, 1.18. De Nieuwe Eeuw, 16. june 1946, 3.19. Pourquoi et comment le general Mihailoovitch a avoue ses crimes’, L’Ex

press, 18. juin 1946, 2.20. Rebeca West, The record of General Mihailovich, Time and Tide, 22. Ju-

ne 1946, 121. The Times, 12. July 1946, 1.22. G. Masson de Fernig, La Nation Belge, 14. julliet 1946, 2.23. Mihailovich, The New York Times, 16. July 1946 ,1.24. Kenneth Greenlees, Document of Mihailovich, The Tablet, 16. July 1946, 2.25. The case of Mihailovich, The Irish Press, 16. July 1946,1.26. Paul du Bochet, Le jugement de Belgrade, La Tribune de Geneva, 16. jul-

liet 1946, 1.27. Les faits du Geneva, La Gazette de Lausanne, 16. julliet 1946, 1.28. El caso Mihailovich, El Dia, 17. julle 1946, 2.29. Betrachtungen zum Prozess in Belgrad, Neue Zurcher Zeitung, 17. Juli

1946, 1.30. David Courtney, Mercy, The Palestine Post, 18. July 1946, 2.31. L’enigme Mihailovitch, La Republique, 18. julliet 1946, 1.32. Rondom Mihailovitsj, Nationale Rotterdamsche Courant, 18. jull 1946, 2.33. Mihailovich, Acropolis, 18. July 1946, 1.34. E. Gallad, L’assassinat de Mihailovitch premier resistant de l’Europe par

les communistes yougoslaves…, Le Journal d’ Egypte, 18. julliet 1946, 2.35. Jean Lugol, Le Supplice du general Mihailovitch, La Bourse Eguptienne,

18. julliet 1946, 2.36. Political murder, The Whitehall News, 19. July 1946, 2.37. El proceso politico contra Mihailovich, ABC, 19. jull 1946, 1.38. Eleonor Roosevelt, Mihailovich, The Chicago Times, 19. July 1946, 2.39. J. Altemayer, Mihailowitsch, Hamburger Echo, 20. Juli 1946, 3.40. What is treason?, The Catolic Times, 26. July 1946, 1.41. Jerome and Jean Jean Tharuad, La derniere lecture, Le Figaro, 27. julliet

1946, 2.42. Robert Speaight, Meditation on the death of Mihailovich, Time and Tide,

17. August 1946,2.43. Donovan Touche, Mistery of Mihailovich, Truth, 27. December 1946, 2.44. Congresional Record, May 2, 1946, remarks of Senator W. Lee O’Daniel

bp. 4320.45. Extension of Remarks, Congresional Record, House, Monday, April 1,

1946, p.A 1818.46. New York Times, 3. April 1946,1.47. Congresional Record, Senate, 3. April 1946, p.3010.48. Los Angeles Examiner, 7. April 1946,49. Chicago Herald – American, 18. April 1946,2.50. isto.51. Congresional Record, House, May 1, 1947, bp. 4306.52. isto,

42

53. Chicago Daily Tribune, 15. May 1946, 1.54. isto, 25. May 1946,1.55. The Times, 3. June 1946, 1.56. isto, 16. July 1946, 1.57. isto, 23. July 1946, 1.58. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Comision of

Inqiry, New York, 1946.59. isto.60. isto.61. isto.62. isto.63. kao nap. 2,197.64. kao nap. 8, 403.65. kao nap. 2, 196.66. kao nap. 8, 436.67. Drazha Mihailovich, Nineteenth Century and After, August 1946, 1.

43

KK OO SS UU ^̂ EE TT NN II CC II ??

SSrrppsskkaa mmii ttrruubbaa ttrruubbee{{ee,,oodd ttoovvaa sseelloo DDrreennoovvoo,,sspprreemmttee ssee,, sspprreemmttee ~~eettnniiccii,,ssiillnnaa }}ee bboorrbbaa ddaa bbuuddee......

(~etni~ka himna)

êtni~ki pokret, i na~in ratovawa i organizacije uop{te, vu~e svo-je korijene u dubokoj pro{losti srpskog naroda, tj. iz hajdu~ke i usko~keorganizacije. Po propasti srpske dràve krajem XIV i u prvoj poloviniXV vijeka, srpski narod se na{ao okupiran. Posledwa srpska dràva Ze-ta Crnojevi}a, pala je pod tursku vlast krajem XV vijeka. Kako nije bilodràve, a samim tim i bilo kakve oruàne organizacije koja bi {titilanarod od okupatora, u prvom redu Turaka, to se javqaju hajduci kao speci-fi~na vrsta otpora. Hajdu~ka organizacija nije imala jedinstvene koman-de, a ni formacijskog ure|ewa. Me|utim, ona je za dugo vremena bila jedi-ni oblik otpora Turcima. Uskoci su bili znatno organizovaniji od hajdu-ka. Oni su bili u slu`bi Mleta~ke republike, a ne{to i Austrije, i upa-dali su sa teritorija ovih dràva u tursku teritoriju pqa~kaju}i Turke,i razaraju}i wihov sistem vlasti. U narodnim pjesmama i predawima, osta-li su tako ovjekovje~eni podvizi hajduka: Starine Novaka, starca Vujadi-na, hajduka Radojice, Stojana Jankovi}a i Ilije Smiqani}a; odnosno usko-ka: Iva Sewanina i Sewkovi} Tadije. Neki od wih, poput: Stojana Janko-vi}a, Ilije Smiqani}a i Baja Pivqanina, bili su i hajduci i uskoci. Ve-}ina vo|a oba srpska ustanka, poput: vo`da Kara|or|a, Stanoja Glava{a,Veqka Petrovi}a, Milo{a Obrenovi}a i Tome Vu~i}a Peri{i}a, bilisu duè ili kra}e vremena hajduci. U Crnoj Gori hajdu~ka organizacija ne-{to ranije gubi na snazi od Srbije, iz prostog razloga, jer se u Crnoj Go-ri pod patronatom vladika Petrovi}a, ve} od po~etka XVIII vijeka for-mira dràvna organizacija, a samim tim i crnogorska vojska. TeritorijaStare Crne Gore je tada bila slobodna, ali i vrlo pasivna, pa je za wu ka-rakteristi~no tzv. ~etovawe, ili odlazak u ~etu. Crnogorci su i{li kaHercegovini, pqa~kaju}i turska naseqa i karavane. Ovakvo ~etovaweimalo je pored karaktera borbe protiv turskog zavojeva~a, i egzistenci-jalni karakter. Tako crnogorske ~ete operi{u ka Nik{i}u, Trebiwu, Gac-

44

ku i Mostaru, a s druge strane ka Spuù i Podgorici. I u nekim br|an-skim plemenima, kao npr. u Mora~i bilo je razvijeno i ~etovawe. Iz vre-mena XVIII vijeka, i XIX vijeka do 1875. godine, poznati junaci i hajduci bi-li su: Vuk Mi}unovi}, Vuk Mandu{i}, Nikac od Rovina, Vuk Lopu{inaitd. Od druge polovine XIX vijeka do 1875. godine u Crnoj Gori se javqajutzv. hajduci-jajo{i. Oni su organizovano po grupama, po nare|ewu kwazaDanila, ili kwaza Nikole odlazili u Hercegovinu, da bi dizali hercego-va~ku raju na ustanak. Najpoznatiji od wih bili su: serdar [}epan Radoje-vi}, pop Milo Jovovi}, pop Luka Jovovi}, Novak Ramov Jovovi}, a od gla-vara vojvoda Peko Pavlovi}. S druge strane, tokom XVIII i u prvoj polo-vini XIX vijeka, iz turske teritorije upadaju i turske ~ete u crnogorskuteritoriju, prete`no radi pqa~ke, osveta, ili za sticawe ratne slave. Po~etovawu je tada bio najzna~ajniji turski Nik{i}. Nekoliko nik{i}kihi hercegova~kih begovskih ku}a pro~ulo se tako po ~etovawu i juna{tvu,poput nik{i}kih: Mu{ovi}a, Hayimani}a, Avdi Quca, Bajrovi}a, Kajo-vi}a; ili hercegova~kih: Qubovi}a, ̂ engi}a, Ferizovi}a, Resulbegovi}a,Fazlagi}a. Grad Nik{i} da}e i poznatog ~etoba{u Jak{ara Babi}a, koji}e ubiti najve}eg crnogorskog junaka Nikca od Rovina.

Rije~ ~etnik pomiwe se u “Rje~niku” Vuka Karayi}a, a tako|e i ~eto-vawe, kao ono ~ime se ~etnik bavi.11 \ura Dani~i} u svom “Rje~niku hrvat-skog i srpskog jezika”, rije~ ~etnik obja{wava ovako: “êtnik, m,

a) Ko je u ~eti, ko hodi po ~etama, ko ~etuje…b) Oruàni sluga op}inski, isporedi, pandur, barabant.Hajduci ovde zna~e panduri ili ~etnici, kao {to se obi~no u vojvod-

stvu govori”…22 Ono {to iznena|uje, je to, da su prva pisana pravila o ~et-ni~kom ratovawu, kod srpskog naroda stigla iz Poqske. Naime, Matija Banje preveo i uobli~io za srpske potrebe i uslove jednu kwiìcu sa poqskogjezika, i objavio je pod naslovom “Pravila o ~etni~koj vojni”, u Beogradu1848. godine. Ova pravila su iznosila op{tu doktrinu ~etni~kog ratova-wa, propise o ~etni~koj uniformi, naoruàwu, disciplini i taktici.33 Ob-javqivawe ovakve kwige u Srbiji, i uop{te kod srpskog naroda koji je biopoznat po hajdu~iji, odnosno po ~etovawu, izgleda malo ~udno, ali se moèpravdati time, da tada{wa Kneèvina Srbija nije imala ni ozbiqnije iz-gra|enu staja}u vojsku, a kamoli \eneral{tab, koji bi se bavio pitawimavojne doktrine i gerilskog ratovawa. To se moè dokazati time, da je ve}1868. godine, po naruybi tada{weg vojnog ministra Srbije, {tabni kape-tan Qubomir Ivanovi} napisao posebni rad, sa naslovom “êtovawe ili~etni~ko ratovawe”, koji je {tampan u Beogradu iste godine.44

Od osamdesetih godina XIX vijeka, po~iwe borba izme|u Srbije, Bu-garske i Gr~ke oko Makedonije, jer je turska dràva, u ~ijem je sastavu bi-la Makedonija, bila u stalnom opadawu. Zbog toga se svaka od ove tri hri-{}anske i balkanske dràve, nadala da }e sebi prisajediniti Makedoni-ju. Iako je Makedonija po ve}ini svog stanovni{tva nesporno srpska, a za-tim i po istorijskim faktima, to Bugarsku i Gr~ku nije mnogo zanimalo.Od sve tri navedene dràve, Srbija je po pitawu uticaja u Makedoniji naj-gore stojala. Poznati srpski pravnik, istori~ar i politi~ar dr Slobo-dan Jovanovi}, to obja{wava ovako: “Mi nismo imali svoje nacionalne cr-

45

kve; u crkvenom poloàju stojali smo pod Carigradskom patrijar{ijomkoja se zvala “Vaseqenska” a u stvari je bila gr~ka. Gr~ke vladike, od ko-jih je zavisilo otvarawe novih {kola, stojali su na gledi{tu da Srba imasamo u kosovskom vilajetu, i zato van toga vilajeta nisu htele ~uti za srp-ske {kole. U samom Kosovskom vilajetu oni su za na{e {kole radili kaood bede. Na{i su konzuli muku mu~ili sa wima, i àlili se na gr~ke vla-dike ni{ta mawe nego na turske pa{e”. O aktivnosti Bugarske Jovanovi}pi{e: “Oni su za tu svrhu u Makedoniji imali svoju narodnu crkvu i wiho-ve vladike mogle su otvarati bugarske {kole vi{e mawe gde god su htele”.55

Povod za po~etak izvo|ewa komitskih akcija po Makedoniji, bio jesukob u Solunu 1897. godine, izme|u pristalica bugarske i srpske propa-gande, kojom prilikom je ubijen bugarski profesor Gonev. Nakon toga bu-gara{i u Makedoniji organizuju “Udruèwe za ubijawe Srba”. U nared-nih nekoliko godina, bugara{i su u Makedoniji ubili 57 Srba. Na wiho-voj meti, uglavnom su bili vode}i Srbi u Makedoniji, tj. crkveno-{kol-ski nastojnici, sve{tenici, u~iteqi, i rijetki predstavnici srpske in-teligencije.66 Prema tvr|ewu beogradskog lista “Ma}edonija” od 11. sep-tembra 1905. godine. Makedoniju su tih godina napustila 84 prosvjetnaradnika Srbina. List je poimeni~no naveo svakog od wih.77 Gr~ka je prvekomitske akcije u Makedoniji pokrenula neposredno prije Ilindenskogustanka 1903. godine. Prvi organizator tih akcija bio je gr~ki mitropo-lit u Kosturu Germanos Karavangelis, koji je finansirao andrate (tj.gr~ke komite -obj. A. Stamatovi}a). Zvani~nu formu gr~ki komitski upa-di u Makedoniju dobili su 1904. godine, poslije Ilindenskog ustanka, ka-da je u Atini obrazovan “Makedonski komitet”. Gr~ka vlada je za glavnecentre rukovo|ewa komitskim akcijama predvidjela Bitoq i Solun.88

Tako se u Makedoniji po~iwu preplitati komitske akcije Bugarske iGr~ke. Kao {to se vidi, prve akcije po~ela je Bugarska, zatim Gr~ka, i nakraju Srbija, 1904. godine. Ove bugarske, gr~ke i srpske ~ete, napadale suturske vojne i àndarmerijske postaje, ubijale lokalne turske i albanskezulum}are, a nerijetko se sukobqavale i jedne sa drugima, radi prestiàdràve iz koje su dolazili u Makedoniji, odnosno radi uklawawa konku-rencije. Ti me|usobni sukobi, bili su nekad vrlo o{tri, beskrupulozni ikrvavi. Me|utim, oni nekad nijesu smetali wihovim vladama, da usko sara-|uju po pitawu Makedonije, naro~ito zbog toga, jer je od po~etka XX vijekaAustrougarska po~ela graditi aspiracije na balkanske posjede Turske, na-daju}i se da }e ih jednog dana prisajediniti sebi, kao {to je to u~inila saBosnom i Hercegovinom. Tako su u martu 1904. godine Bugarska i Srbijasklopile ugovor, po kome je Bugarska priznala srpsko-bugarski karakterMakedonije, dok je Srbija priznala mogu}nost autonomije Makedonije.99

Prvi qudi koji su po~eli okupqawe lica za ~etni~ku akciju bili su:dr Milorad Go|evac, Luka ]elovi}, Quba Davidovi}, Nikola Spasi}, Qu-bo Kova~evi}, Jovan Atanackovi}, @ivojin Rafajlovi}, Golub Jawi} itd.Ova grupa sakupila je izvjesnu koli~inu novca i oru`ja. Kona~na odluka oupu}ivawu dvije ~etni~ke ~ete u Makedoniju, donijeta je u ku}i Luke ]elo-vi}a. Ove ~ete trebale su da se po prelasku granice razdvoje, tj. jedna da po-|e u pravcu Kratova, a druga u pravcu Ko~ana. êtnike je naoruào |ene-ral Jovan Atanackovi}, a zakleo ih je beogradski prota Nikola Stefano-

46

vi}. êtnici su bili naoruàni brzometnim pu{kama, revolverima i ka-mama. Tako je u maju 1904. godine, krenula ~eta od 24 ~etnika, koju je do gra-nice ispratio kapetan u penziji @ika Rafajlovi}. Kratko po prelaskugranice, ~etnici su bili napadnuti od turske vojske i potpuno uni{teni,jer su o ovom prelasku turske vlasti bile obavije{tene od bugarskih komi-ta, i wihove obavje{tajne mreè...1100 Vlada Srbije se od ove akcije zvani~-no ogradila, a vode}e li~nosti ove akcije na ~elu sa dr Go|evcem su saslu-{avane, ali su odbile bilo kakvu vezu sa wom.1111 Kao {to se vidi, prva ~et-ni~ka akcija bila je izvedena neuspje{no, i bila je rezultat privatne ini-cijative. Me|utim, sve je ovo po svoj prilici bila taktika srbijanske vla-de, koja je htjela ovakvim zvani~nim ogra|ivawem, da se opravda pred Tur-skom i Austrougarskom. Tako je ministar spoqnih poslova Srbije NikolaPa{i}, li~no naredio na~elniku Vrawskog okruga, da do daqweg ne podno-si nikakvu sudsku prijavu protiv saslu{anog @ivojina Rafajlovi}a.1122

Ve} od 1905. godine, ~etni~ke akcije dobijaju podr{ku Ministarstvaunutra{wih djela Srbije. Tako je ~etni~ka akcija dobila dràvnu potpo-ru. Te godine je pri Ministarstvu spoqnih poslova Srbije, obrazovana“Vrhovna uprava za organizaciju ~etni~ke akcije”. Starawe o formira-wu ~etni~kih ~eta bilo je prene{eno na Centralni odbor Srpske orga-nizacije u Staroj Srbiji i Ma}edoniji, koji je imao sjedi{te u Beogradu.Predsjednik Centralnog odbora bio je |eneral Nikodije Stefanovi}.^lanovi odbora bili su: potpredsjednik Skup{tine Srbije Qubo Jova-novi}, trgovac Golub Jawi}, potpukovnik u penziji Jovan Popovi}, majorDu{an Tufegyi}, artiqerijski poru~nik Panto Radosavqevi}, apotekarVelimir Kari}, predsjednik Izvr{nog odbora u Vrawu Tomo \or|evi},i poru~nik Risto Radosavqevi}.1133

U prvoj polovini 1906. godine, predsjednik Centralnog odbora bio jeQubo Davidovi}. Izvr{ni odbor Srpske organizacije u Vrawu bio je za-duèn za prebacivawe ~etnika u Makedoniju, finansijska sredstva za wihdobavqalo je Ministarstvo spoqnih poslova, a naoruàwe Ministar-stvo vojno. Dio nov~anih sredstava za finansirawe ~etnika, dobavqan jedobrovoqnim prilozima organizacija, kao {to su: Srpska bra}a, Kolosrpskih sestara i Dru{tvo Sveti Sava. Vlada Srbije postepeno je vr{i-la popularisawe ~etni~kih akcija preko {tampe. Tako je u “Ma}edoniji”od 9. januara 1905. godine, napisano i ovo: “Svaka Vlada, pa i ova danas, du-`na je da ukazuje moralnu pomo} svojoj bra}i van granica Srbijinih, a ni-kako ne sme da se odovud {para, da veè ruke svojoj bra}i da se ne mogubraniti od tu|e najezde raznih drugih i bugarskih razbojnika koji nam re-dovno ubijaju na{e prvake, otimaju crkve i zatvaraju na{e {kole.1144 Istilist je prenose}i jedan narodni zbor gra|ana u Vrawu, napisao i ovo:...“osu|ena je bratoubila~ka akcija bugarskih ~eta u Staroj Srbiji i Ma-}edoniji, upu}en je zahtev vladi da na|e mogu}nosti i za{titi srpskielement od razbojni~kih ~eta bugara{kih u Staroj Srbiji i Ma}edoniji,a ni na~in dostojan Srba i slobode Srbije.”1155

Jedan od prvih i naj~uvenijih ~etnika bio je Jovan Stanojkovi}-Dove-zenski. O ~etni~koj akciji on je jednom prilikom napisao: “Traìo samda se prenese teì{te borbe na Staru Srbiju i Ma}edoniju jer }e oslo-

47

bo|ewe Vardarske Srbije doneti oslobo|ewe i ostaloj bra}i a kona~nosrpska slava i sila ponikla je i dostigla vrhunac u Ju`noj Srbiji i da }ebiti gospodarem Balkana onaj ko ima Vardarsku dolinu. Iz svega togasmatram da je potrebno stvarawe tajne nacionalne organizacije”.1166 êt-ni~ke ~ete vodili su uglavnom oficiri i podoficiri srbijanske vojskeniìh ~inova i mla|ih godi{ta. Oni su uglavnom bili dobrovoqci,èqni borbe, dokazivawa i slave. Na sjednici Centralnog odbora Srp-ske organizacije od 12. maja 1906. godine, upu}ena je molba ministru voj-nom, da odobri petomjese~no odsustvo sqede}im oficirima, radi ~etni~-ke akcije u Makedoniji: pje{adijskom kapetanu II klase êdu Popovi}u,potporu~niku Dragomiru Simi}u, poru~niku Pavlu Blausali}u, i inì-werskom poru~niku Du{anu Putnikovi}u.1177 Juna{tvo srbijanskih ofi-cira koji su vodili ~etnike u akcije po Makedoniji, i{lo je nekad do fa-natizma i samoubila{tva. U selu Petqarici u Makedoniji, turski vojni-ci opkolili su 25. maja 1905. godine grupu ~etnika, na ~elu sa potporu~-nikom Branivojem Jovanovi}em – Branom. Ku}u u kojoj su bili ~etnici,turski vojnici su uspjeli da zapale. U borbi su svi ~etnici poginuli. Sa-mo je vojvoda Brana ostao, i bacio se u vatru pjevaju}i, da ne bi pao Tur-cima u ruke. Vidjev{i ovo, turski vojnici se vi{e nijesu zadràvali kodte ku}e.1188 Me|u ~etnicima je bio zna~ajan broj prebjeglih Srba iz Make-donije, Kosova i Metohije i Starog Rasa, {to pokazuju biografije nekih~etni~kih vojvoda i obi~nih ~etnika. Od 1908. godine, me|u ~etnicima jebilo i dobrovoqaca iz Bosne i Hercegovine.

Juna 1907. godine, prestao je djelovati Centralni odbor Srpske orga-nizacije, a daqe rukovo|ewe preuzeo je Vrhovni odbor u Beogradu. Odborje imao tajne kontakte preko kurira ili {ifrovanih pisama, sa konzuli-ma Kraqevine Srbije u Makedoniji i Kosovu i Metohiji. Ovi konzulatiobavje{tavali su odbor o situaciji na terenu, sumwivim turskim ili bu-garskim qudima i {pijunima, akcijama i pona{awu ~etnika na terenu isl.1199 êtni~kom akcijom na terenu rukovodila su dva ~etni~ka gorska {ta-ba. To su bili Zapadnovardarski, koji je djelovao na zapadnoj obali Varda-ra, i drugi na lijevoj, Isto~novardarski. Jednom odlukom od 17. januara1906. godine Centralnog odbora, za na~elnika Gorskog {taba na lijevojobali Vardara, odre|en je artiqerijski kapetan II klase Mihajlo Risti},a drugom odlukom, za na~elnika {taba na suprotnoj obali, pje{adijski po-ru~nik Pavle Blausali}.2200 Na~elnici gorskih {tabova, pored ovih ofi-cira, bili su i majori Vojin Popovi}-vojvoda Vuk i Alimpije Marjano-vi}. U sastav Zapadnovardarskog {taba ulazile su ove ~ete: Vele{ka, Pr-va prilepska, Gorwepore~ka i Ki~evska. U sastav Isto~novaradarskog subile ove ~ete: Kumanovska, Dowepalana~ka i Gorwepalana~ka.2211

Obuka ~etnika vr{ena je u dva centra. Prvi je bio u ]upriji, i otvo-ren je 1908. godine, a drugi je bio u Prokupqu, i otvoren je neposrednopred I balkanski rat. Obuku ~etnika vr{ili su aktivni oficiri srbijan-ske vojske. êtnici koji su obu~avani u ovim centrima, bili su civili –dobrovoqci, ili izbjeglice – dobrovoqci iz Makedonije, Kosova i Me-tohije, Starog Rasa i Bosne i Hercegovine. Glavni instruktor u obje{kole bio je major i ~etni~ki vojvoda Vojislav Tankosi}.2222 Vojvoda Tan-

48

49

kosi} ro|en je 16. oktobra 1881. godine u tamnavskom kraju kod Vaqeva, uselu Ruklo~i. Zavr{io je {est razreda gimnazije, a zatim je stupio u Voj-nu Akademiju, koju je zavr{io, i postao pje{adijski potporu~nik srbijan-ske vojske. Bio je aktivan u~esnik Majskog prevrata 1903. godine, kojim susvrgnuti sa prijestola u Srbiji kraq Aleksandar Obrenovi} i wegova su-pruga Draga Ma{in. Li~no je u~estvovao u likvidaciji Nikodija i Niko-le Luwevica, ro|ene bra}e kraqice Drage. U zimu 1903/04. godine, kaotajni agent, ubacio se u Makedoniju, i boravio u Skopqu, Bitoqu i Solu-nu, radi prikupqawa obavje{tajnih podataka.2233

Djelovawe srpskih ~etnika i gr~kih andrata u Makedoniji, bilo je izgodine u godinu sve ja~e na {tetu bugarskih komita. Tako se bugarska Vla-da u nekoliko navrata àlila turskoj Porti, i velikim silama na Srbi-ju i Gr~ku.2244 Povodom jedne od ovakvih àlbi, izvr{ena je ofanziva oko800 askera (turskih vojnika - obj. A. Stamatovi}a) u kumanovskom krajuprotiv ~etnika.2255 Kao osvetu za ovakav rad Bugarske, ~etnici su spaliliselo Gradec kod Krive Palanke, u kome su ìvjeli Bugari.2266

Godine 1908. izbila je u Otomanskoj Carevini Mladoturska revoluci-ja, koja je za turske prilike imala karakter buròaske revolucije. Mlado-turci su proklamovali slobodu vjerskog i nacionalnog izraàvawa za ne-muslimanske i neturske narode u Otomanskoj Carevini. Zbog toga, a i zbogAneksione krize, i zategnutih odnosa Srbije sa Austrougarskom, ~etni~-ka akcija u Makedoniji svedena je na minimum. Isto su u~inili i bugarskikomiti i gr~ki andrati. Te godine bio je ukinut u Vrawu Izvr{ni odborSrpske organizacije. Kako su Mladoturci kasnije odustali od proklamo-vanih na~ela, to se od 1910. godine, opet aktiviraju ~etni~ke akcije. PredI balkanski rat, organizaciju, opremawe i upu}ivawe ~etnika u Makedoni-ju i Kosovo i Metohiju preuzima Narodna odbrana. Operativni rad bio jepovjeren reaktiviranom |eneralu Boìdaru Jankovi}u-Boì, koji je bioi predsjednik Sredi{weg odbora Narodne odbrane, i predsjedniku Izvr-{nog odbora Narodne odbrane u Vrawu, obavje{tajnom oficiru Vrhovnekomande srbijanske vojske majoru Milanu Vasi}u. Vasi} je ina~e bio ~lanVrhovne uprave tajne organizacije “Ujediwewe ili smrt”. U Makedonijije bio formiran Gorski {tab, na ~elu sa majorom Vojinom Popovi}em-voj-vodom Vukom. Pored wega, ~lanovi {taba bili su tako|e aktivni ofici-ri srbijanske vojske.2277 Popovi} je ro|en 26. novembra 1881. godine u Sjeni-ci, gdje je zavr{io tri razreda osnovne {kole, a potom je wegova porodi-ca prebjegla od turskog zuluma u Kragujevac, gdje je on zavr{io osnovnu{kolu i {est razreda gimnazije, a potom se upisao u Vojnu Akademiju, ko-ju je zavr{io 1901. godine, i postao pje{adijski potporu~nik srbijanskevojske. Godine 1905. u sastavu Kragujeva~ke ~etni~ke ~ete pre{ao je u Ma-kedoniju. Svoje prvo vatreno kr{tewe sa Turcima, imao je 16. aprila 1905.godine na ôlopeku. Zbog nadmo}nosti Turaka, ~etnici su se tada moralipovu}i u Srbiju. Popovi} se nedugo poslije toga, opet ubacio u Makedoni-ju.2288 Neposredno pred po~etak I balkanskog rata 1912. godine, ~etni~ke sna-ge bile su skoncentrisane u Prokupqu i Vrawu. U Makedoniji je stacio-niran Gorski [tab na podru~ju Skopske Crne Gore i Krive Palanke, sacentrom u masivu Kozjaka. Pored ovog Gorskog {taba, postojao je jo{ jedan

50

Potpukovnik ii vvojvodaVojin PPopovi}-VVuk

Vojvoda JJovan BBabunski

Major ii vvojvodaVojin TTankosi}

na podru~ju Pore~a i Azota, ali je bio pot~iwen ovom prvom. Ovaj {tabnazivao se Prekovardarski, i uglavnom je djelovao na podru~ju zapadneMakedonije. Na~elnik {taba bio je poru~nik Milivoje ^olak-Anti}.2299

Izbijawem I balkanskog rata, Gorski {tab u Makedoniji bio je pod-re|en Vrhovnoj komandi srbijanske vojske, ali kako se operacijski nala-zio na prostoru I srbijanske armije, to je konkretno stavqen pod wenu ko-mandu, iako su i II i III srbijanska armija, u svojim {tabovima imale po-sebne odjele za operacije ~etni~kih ~eta.3300 Kozja~ki ~etni~ki odred podkomandom majora Vojina Popovi}a – Vuka, i{ao je kao prethodnica I sr-bijanske armije, u~estvovao u svim glavnim bitkama, pa i u onoj glavnoj -Kumanovskoj, gdje je pretrpio te{ke gubitke. Ovaj odred prvi je stigao uPovardarje i Azot, gdje se spojio sa ~etni~kim odredom vojvode VasilijaTrbi}a.3311 I bugarski komiti i gr~ki andrati, tako|e su sadejstvovali bu-garskoj i gr~koj vojsci. Drugi Prekovardarski ~etni~ki odred, vodio jeborbe oko Debra, Ki~eva, Ohrida i u~estvovao u Bitoqskoj bici. On jetako|e i{ao kao prethodnica, sijeku}i telefonske veze i uspostavqaju-}i vlast u novooslobo|enim krajevima.3322

U ~etni~kim odredima u balkanskim ratovima, bilo je puno Srba izBosne i Hercegovine, naro~ito u Tankosi}evom odredu, koji je i sam bioporijeklom iz Bosne. Ve}ina wih pripadali su organizaciji “Mlada Bo-sna”. Istaknuti ~lanovi Tankosi}evog odreda bili su: \uro [arac iz se-la ^ujluka u Bosni, i Srbin muslimanske vjere \ulaga Bukovac iz Qubu-{kog. Oba su bili eksponirani protivnici Austrougarske, te su kao ta-kvi morali pobje}i u Srbiju.3333 Jo{ jedan Srbin muslimanske vjere bio je uTankosi}evom odredu, a to je bio Mustafa Golubi}-Mujka iz Stoca, koji }eizme|u dva svjetska rata biti ~lan KPJ, i povjerenik Kominterne za Jugo-slaviju. Golubi} je juna 1941. godine uhva}en u Beogradu od strane Gestapoa,a nedugo zatim je i strijeqan. Ima indikacija, da su Tito i Mo{a Pijadeanonimno dostavili Gestapou ko je on, da bi ga se tako otarasili kao su-parnika. Da bi provjerio koliko su mu odani, vojvoda Tankosi} je \uru[arcu i jo{ nekim mladobosancima, naredio da ska~u sa ̀ eqezni~kog mo-ra u Beogradu u Savu.3344 \uro [arac je postao i ~lan li~ne pratwe vojvodeTankosi}a. U ~etni~ku kasarnu u Prokupqu, neposredno pred po~etak Ibalkanskog rata, sa grupom bosanskih |aka-dobrovoqaca, stigao je i Ga-vrilo Princip. Prilikom svog dolaska, |aci su zatekli Tankosi}a kakopoga|a iz pu{ke kutiju cigareta, na udaqenosti od 150 m, koja je stajala naglavi jednog ~etnika. Tankosi} je potom pregledao postrojene |ake. Neko-licinu od wih je odvojio, rekav{i im, da zbog slabe fizi~ke gra|e ne mo-gu biti primqeni u ~etnike. Me|u tima bio je i Gavrilo Princip. To jekod Principa izazvalo veliko ogor~ewe. Po~eo se buniti i vrije|atiTankosi}a, te je ovaj naredio da mu se udari pet batina.3355 Vaqa napomenu-ti, da je i \uro [arac bio jedan od organizatora Sarajevskog atentata, ida je poslije wegovog izvr{ewa uhap{en, su|eno mu je, i obje{en je.

Poslije svr{etka balkanskih ratova, ~etnici su i daqe operisali napodru~ju Makedonije, Kosova i Metohije i Starog Rasa. Srbijanska Vr-hovna komanda formirala je od wih krstare}e odrede koji su se sukobilisa ka~a~kim i muslimanskim odmetnicima, i pomagali u uspostavqawu

51

reda u novooslobo|enim krajevima. êtni~ki odredi vojvoda Jovana Ba-bunskog i Vasilija Trbi}a, naro~ito su se istakli u ugu{ivawu albanskepobune oko Debra, koja se pro{irila ka Velesu, polovinom oktobra 1913.godine.3366 Vojvoda Jovan Stanojkovi}-Babunski ro|en je 25. decembra 1878.godine u selu Mortolcu kod Velesa, a umro je 17. februara 1920. godine uVelesu. Zavr{io je u~iteqsku {kolu u Beogradu 1896. godine, a zatim je1898. godine po~eo sa u~iteqskom slu`bom u selu Teovcu u Makedoniji.Kako je bio srpski u~iteq, to je na wega nekoliko puta od strane bugara-{a poku{avan atentat, pa se morao vratiti u Srbiju. Dana 25. marta 1905.godine, sa ~etom od 35 qudi pre{ao je u Makedoniju. Kada je 1908. godineotpo~ela Mladoturska revolucija, Babunski je prekinuo ~etni~ku akci-ju. Me|utim, Mladoturci su uskoro odustali od svoje liberalne politi-ke, a budu}i da je on tada ìvio u Makedoniji, uhapsili su ga. Babunski jeuspio pobje}i iz zatvora i oti}i u Srbiju. Po wegovoj smrti, Udruèwerezervnih oficira podiglo mu je spomenik u Velesu 1924. godine, a odli-kovan je i ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IV reda.3377

Postoje pouzdani dokazi, da je Sarajevski atentat izvr{en sa znawemna~elnika Obave{tajnog odeqewa Vrhovne komande srbijanske vojske pu-kovnika Dragutina Dimitrijevi}a-Apisa, i wegovog saradnika majora i~etni~kog vojvode Vojina Tankosi}a.3388 Jedan od Mladobosanaca, Du{anSlavi}, ina~e Srbin iz Hercegovine, koji je u Beogradu drào malu kwi-àru, o svemu tome pi{e: “Kad je \uro ([arac- obj. A. Stamatovi}a) iz-loìo ciq svoga dolaska, ovaj re~e:”Sli~nu molbu odbio bih svakom dru-gom, tebi ne mogu. Re}i }u ti za{to. Za sli~ne svrhe, ja sam do danas daomnogo oru`ja, pa ne samo da nije ni{ta u~iweno, nego se ni pucaw nije~uo. Kad ti tvrdi{ da je stvar na sigurnom putu, tada ne samo da }u datioru`je, nego i samoga sebe.”3399 Prije nego {to su atentatori krenuli u Bo-snu, Tankosi} je izrazio èqu da se vidi sa wima. Gavrilo Princip, Ne-djeqko âbrinovi} (koji je prije Principa izvr{io neuspio atentatbombom - obj. A. Stamatovi}a) i Trifko Grabe`, su razmatrali koji }e odwih trojice oti}i kod Tankosi}a. Princip nije htio, jer je bio uvrije|enTankosi}evim postupkom u Prokupqu, a bio je i protiv toga da ode â-brinovi}, jer je mnogo govorio i bio neozbiqan. Tako je ostalo da odeGrabe`. Prilikom istra`nog postupka u Sarajevu 1914. godine, Grabe` jeaustrougarskoj policiji detaqno opisao tu posjetu Tankosi}evom stanu,koji je bio na Vra~aru ovako: “Ta ku}a ima niz prozora, a samo je visokparter i nije jednospratna.

Soba je kao salon bila veoma lijepo namje{tena; u woj su se nalazilistolovi, stolice, kanabei, ormani, i tako daqe. Pojedinih predmeta nemogu da se sjetim, sje}am se jedino jedne velike slike ìvih boja, koja jepredstavqala kraqa Petra kako sjedi u uniformi i objema rukama drìsabqu na koqenima.

Ja i Ciganovi} (Milan Ciganovi}, koji je atentatore prebacio pre-ko granice u Bosnu – obj. A. Stamatovi}a) smo u toj sobi ~ekali gotovopola sata, pa je u{ao Vojin Tankosi}. Ciganovi} mu odmah re~e: “Ovo jejedan od onih”.

52

Na to sam se predstavio Vojinu Tankosi}u i rekao svoje ime. On je pr-vo pogledao Ciganovi}a, pa mene i rekao: “Jesi li ti taj? Jesi li rije{en?“Odgovorio sam na to: “Jesam. “Onda me je Tankosi} zapitao umijem li dapucam iz revolvera, odgovorio sam da ne umijem. Tankosi} se obratio Ci-ganovi}u i rekao: “Da}u ti revolver pa ih jedan dan vje`baj u pucawu.”

Zapitao sam Tankosi}a: “Ho}u li morati jo{ jedan put da do|em?”Odgovorio mi je: “Nije potrebno.”4400

Tankosi} je bio vrlo interesantna li~nost. Dok je jo{ bio prestolo-naslednik princ \or|e Kara|or|evi}, Tankosi} se sa wim druìo, alikako je \or|e bio vrlo neobuzdan, a u odre|enim prilikama ~ak i bezo-brazan, to ga je Tankosi} jednom prilikom izvukao za u{i i i{amarao, ~i-me je prekinuto ovo prijateqstvo.4411 Po izvr{ewu atentata u Sarajevu 28.juna 1914. godine, i ubistva austrijskog prestolonaslednika Franca Fer-dinanda, austrougarska policija otpo~ela je sa istragom. Tako je 10. julau Sarajevo poslat posebni izaslanik austrougarskog ministarstva spoq-nih poslova Fridrih fon Vizner, da prou~i sav materijal, i utvrdi po-stoji li kakav dokaz da je srbijanska Vlada organizovala atentat. On je 13.jula poslao izvje{taj u Be~, u kome je naveo da nije otkrio nikakav trag,koji bi optuìvao zvani~nu Srbiju da je organizovala atentat, ali je podta~kom “u”, predloìo krivi~no gowewe Tankosi}a i Ciganovi}a.4422

Zadaci i organizacija ~etni~kih odreda u I svjetskom ratu, ostali suuglavnom identi~ni sa onima iz balkanskih ratova, s time {to su ~etni~-ki odredi postali mnogo ve}i. Na samom po~etku rata, postojalo je neko-liko ve}ih ~etni~kih odreda, a to su bili: Jadarski, Rudni~ki, Zlatibor-ski i Gorwa~ki. Pored ovih bilo je jo{ nekoliko mawih odreda, i poseb-nih grupa. Svim ~etni~kim odredima, komandovali su aktivni oficirisrbijanske vojske kao: Kosta Todorovi}, Vojin Tankosi}, Vojin Popovi}-Vuk i Velimir Vemi}. Svi oni bili su ~lanovi tajne organizacije “Uje-diwewe ili smrt”. U I svjetskom ratu bio je znatno ve}i broj dobrovoqacaiz Bosne i Hercegovine. U ~etni~kim odredima, bilo je 320 dobrovoqacaiz Bosne i Hercegovine.4433

Ve} od po~etka I svjetskog rata, ~etnici su u~estvovali u najè{}imokr{ajima. Oni su izveli nekoliko spektakularnih akcija, poput minira-wa Savskog mosta, koje je izveo Jadarski ~etni~ki odred. Kada je oslobo|enBeograd krajem 1914. godine, ~etnici istog odreda presjekli su odstupnicuaustrougarske vojske na Zemunskom mostu, i izvr{ili masakr austrougar-skih vojnika. Neke ~ete Zlatiborskog i Gorwa~kog ~etni~kog odreda, upa-dale su duboko u teritoriju Bosne, ka Olovu, Vlasenici, Srebrenici i HanPijesku, pa ~ak i do Pala kod Sarajeva, dokle je do{la i crnogorska voj-ska.4444 Zbog velikog àra u borbama kao i izvo|ewa rizi~nih akcija, ~etni-ci su dosta ginuli. Jadranski i Rudni~ki odredi, u{li su u I svjetski ratsvaki sa po 700 ~etnika. Ve} krajem 1914. godine, Jadarski odred brojao jeoko 160, a Rudni~ki 120 ~etnika. Zbog toga je po~etkom 1915. godine izvr-{ena reorganizacija ~etni~kih odreda. Tada je formiran od ostataka Ja-darskog odreda i novoprispjelih dobrovoqaca I dobrovoqa~ki bataqon, ja-~ine oko 1000 ~etnika. Odmah poslije toga formiran je i II dobrovoqa~kibataqon, od ostataka Gorwa~kog i Zlatiborskog odreda. Oba dobrovoqa~-

53

ka bataqona, u{la su u sastav Dobrovoqa~kog odreda, pod komandom majo-ra i vojvode Vojina Popovi}a-Vuka. U septembru 1915. godine, odred je upu-}en na bugarsku granicu, gdje je vodio krvave borbe sa bugarskom vojskom.4455

Vojvoda Vojin Tankosi} te{ko je rawen 18. oktobra 1915. godine uIgri{tu, kod Velikog Popovi}a, u blizini Despotovca. Wegovi ~etniciprenijeli su ga u Trstenik, u kome je podlegao ranama i sahrawen je 2. no-vembra. Kada su austrougarske trupe osvojile Trstenik, raskopale su wegovgrob, da bi se uvjerile jeli to zaista on? Potom su mnoge wema~ke, austrij-ske, ma|arske i bugarske novine objavile fotografiju mrtvog ~etni~kogvojvode. Potom je opet sahrawen. Oktobra 1923. godine, vojvodina majka iwegovi ~etnici, prenijeli su mu tijelo iz Trstenika u Beograd, gdje je sa-hraweno na Novom grobqu. Na wegov spomenik uklesane su ove rije~i:

““VVeennaacc bbeessmmrrttnnee ssllaavvee,,SSrrppsskkaa ttii vviillaa pplleettee,,nnaadd ggrroobboomm ttvvoojjiimm VVoojjoo,,kkoommiittsskkee ppllaa~~uu ~~eettee..””

Vojvoda Tankosi} bio je nosioc Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IVstepena.4466

êtnici su se zajedno sa srbijanskom vojskom i izbjeglicama povla~i-li preko Albanije i stigli u Gr~ku. Po dolasku u Gr~ku, preostalo je sa-mo 450 ~etnika, te je na Krfu od preostalih i novoprispjelih dobrovo-qaca uglavnom iz Amerike, formiran novi Dobrovoqa~ki odred, tako|epod komandom Vojina Popovi}a-Vuka. Poznatiju grupu ~etnika na Solun-skom frontu, vodio je i rezervni poru~nik srbijanske vojske i ~etni~kivojvoda Jovan Stojkovi}-Babunski.4477 U toku 1916. godine, odred Babunskogbio je upotrijebqen kao lete}i àndarmerijski odred, i bio je u sastavuMoravske divizije srbijanske vojske.4488 O karakteru ~etni~kih odreda u tovrijeme, i wihovoj namjeni, najboqe govori dopis Vrhovne komande srbi-janske vojske, Komandi I armije, u kome se pored ostalog kaè: ...“ubudu}ete male odrede upotrebqavati samo za specijalne zadatke - za dejstva nabokove, kao i za borbu protiv neprijateqskih komitskih ~eta. Dok ofan-ziva ne po~ne, odred bi se mogao upotrebiti za ~i{}ewe terena od nepri-jateqskih komita koji krstare na{im terenom.”4499

O Babunskom je komandant Isto~ne francuske vojske napisao koman-dantu I srbijanske armije decembra 1916. godine ovo: “Babunski Jova, poru~-nik srpske vojske, mudar {ef, pun smjelosti, hrabrosti vanredne, na ~elusvojih dobrovoqaca u~inio je znatnu uslugu Francuskoj vojsci daju}i joj po-datke o gorwem dijelu Crne Rijeke u novembru 1915. U maju 1916. godine sa-ra|uju}i sa VII pukom Afri~kih lovaca o~istio je cio predio Livalija Ku-pa od bugarskih odreda koji su se tu nalazili.”5500 Uskoro je vojvoda Babunskiodlikovan francuskim ordenom Ratnog krsta sa palmom.5511 U prvoj polovi-ni 1917. godine, odred Babunskog i ~etni~ka ~eta Cene Markovi}a stavqe-ni su na raspoloèwe francuskoj Isto~noj vojsci na Solunskom frontu.5522

Upravo dobrovoqa~ki odred vojvode Vojina Popovi}a-Vuka, oslobo-dio je Kajmak~alan, i tako stupio na tlo rodne zemqe. O tome pukovnikvojske Kraqevine Jugoslavije Svetislav Krejakovi}, rodom iz okoline

54

[apca, koji je u vremenu i doga|aju o kome govori, bio direktni u~esnik,kao poru~nik srbijanske vojske, u kwizi Koste Dimitrijevi}a “Junacisrpske trilogije govore”, pi{e ovako: “Prva jedinica koja je izba~ena naSolunski front, bio je na{ Dobrovoqa~ki odred, potpukovnika VojinaPopovi}a zvanog Vuk. Jezgro ovog odreda ~inili su stari ~etnici, grani-~ari i dobrovoqci iz Srbije. A bilo je tu i na{ih Srba iseqenika kojisu, kao dobrovoqci, do{li iz Amerike. U stvari, moè se re}i daje ovobila ~itava mala jugoslovenska vojska u ~ijem sastavu su se nalazili: Voj-vo|ani, Bosanci, Hercegovci, Li~ani i Dalmatinci. A zatim smo se po-puwavali i biv{im austro-ugarskim vojnicima, koji su se Rusima preda-li u Galiciji, a potom je bilo i ne{to êha, Slovaka i Slovenaca, kao iveoma mali broj Hrvata.

Moè se re}i, da istorijat Dobrovoqa~kog odreda po~iwe jo{ od1907. godine, a naro~ito tokom Balkanskih ratova delovali su ~etnicipod komandom vojvode Vuka, u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa ciqem dabudu vesnici skorog oslobo|ewa od turskog jarma. Pred rat 1914. formi-rana su dva komitska odreda u Srbiji i to pod vojvodom Vukom i majoromTankosi}em. Ovi odredi uzeli su u~e{}a u borbama na Drini, prilikomprelaska Austrijanaca, a zatim i na planini Vla{i}u i Ceru, gde su grd-ne muke zadali 31. austro-ugarskoj diviziji, koja je planirala da za pet da-na stigne u Vaqevo. Iz tog vremena poznato je upozorewe Austro-UgarskeV armije, da su komite veoma hrabri, lukavi i snala`qivi borci, kao ida se pojavquju tamo, gde im se niko ne nada: i na drvetu, i na zemqi, i izpozadine. I stvarno, glavna odlika komita bile su: visoka patriotskasvest, velika hrabrost, potpuna neustra{ivost i svesna disciplina, od-nosno po{tovawe svog stare{ine. Ako bi u toku borbe od dobrovoqacaneko odstupio bez velike potrebe, znalo se da ga ~eka stroga kazna, pa ~aki streqawe. Ali, pri toj gvozdenoj disciplini me|u dobrovoqcima, nego-vano je veliko prijateqstvo kao i po`rtvovanost prema drugu u nevoqi...

Oko deset ~asova, primorani na odstupawe iz predela surove planine,na{li smo se u pitomini Gr~ke, sa zasa|enim vinogradima i zrelim ju`nimvo}em. U tom trenutku, ispred sela Kajlara, pred komandanta na{eg odre-da iza{ao je vo|a kowi~ke patrole, koji, kada nas je ugledao, odu{evqenoje bacio kapu u vis i u galopu dojahao do vojvode Vuka, rekav{i radosno:

- Gospodine potpukovni~e, presre}an sam {to sam vas na{ao, jer seve} dve patrole na{e, upu}ene od Vrhovne komande da vas traè, nisu vra-tile? Sigurno ih je zarobio neprijateq, a meni je pala ta sre}a da vasprona|em i da Vam predam nare|ewe Vrhovne komande!

Prema tom nare|ewu odred je zaposeo poloàj kod sela Nalbankejaprema krajwoj kosi ̂ egaw planine, gde ostaje nekoliko dana. A potom, ka-da je I i III srpska armija po~ela ofanzivu, odred je upu}en prema selu Ek-{isu i daqe desno, da bi u~estvovao u predstoje}im okr{ajima. Ceo danodred je vodio borbu, a tek pred mrak ona je malaksala da bi sa padom no-}i potpuno zamrla...

Dok su se odigravale borbe kod Drinske divizije na Kajmak~alanu uto vreme dobrovoqa~ki odred bio je u dolini Lerina potiskuju}i nepri-jateqa od èlezni~ke stanice Lerin ka Sakuqevu.

55

Oko 1200 ~asova 14. septembra odredu je nare|eno da prekine borbu ida svoj front preda kowi~koj diviziji, a on da odmar{uje na Kajmak~alani da se stavi pod komandu Drinske divizije.

Posle neprekidnog mar{a po planinskom terenu, u trajawu oko tri-deset ~asova, Dobrovoqa~ki odred stigao je na Jurkekurbeleri gde je 15.septembra u prvim ~asovima no}i izvr{io smenu 17 i 4 puka Drinske di-vizije.

Dobrovoqa~ki odred imao je dva bataqona u prvom borbenom redu ijedan u rezervi. Desno od Dobrovoqa~kog odreda nalazila su se dva bata-qona 7 pe{adijskog puka, a levo je bio 6 puk prema Starkovom grobu i Si-voj Steni.

Prva no} na poloàju provedena je dosta mirno, jer su Bugari, prime-tiv{i na{u smenu, povremeno izvr{avali vatrene prepade, vi~u}i i onosvoje “Ure-e-e! Ure-e-e!” dok su dobrovoqci sve ovo mirno posmatrali, si-gurni da }e svaki neprijateqev napad odbiti.

I 16. septembar proveden je u relativnom miru, samo {to je koman-dant 2 ~ete mog bataqona Petar Klari}, Hercegovac, u plitkom rovu, po-go|en neprijateqskim metkom na mestu poginuo.

U toku no}i 17. septembra dobivena je divizijska zapovest za zauze}eKajmak~alana. Zapovest je vrlo stru~no izgra|ena i isplanirana do utan~ine {ta koja jedinica ima da radi, a naro~ito artiqerija. Po woj,napad na Kajmak~alan je imao po~eti 17. septembra ujutru. U dnevnoj za-povesti bila je jedna ta~ka, po mome mi{qewu, fatalna, a koja je glasila:“komandant divizije naredi}e juri{”. Fatalna je zato, {to je komandantdivizije udaqen na nekoliko kilometara od prvog borbenog reda, te nijeu stawu da izabere pravi momenat za komandu juri{a. Tako {ta moglo jesamo da bude u jednom rovovskom ratu, a ne manevarskom, koji se vodi nave}oj {irini i velikoj udaqenosti komandanta.

Zora je nagovestila lepo vreme 17. septembra. Dan je osvanuo vedar,bez ijednog oblaka, {to je redak slu~aj u visokim planinama, koje imajusvojih vremenskih }udi. Bili smo uvereni da }e ceo ovaj dan biti vedar isun~an i da }emo imati velike sre}e u borbi.

Oko {est ~asova ujutru na{a artiqerija je oglasila po~etak napada,da bi postajala sve ja~a i gromovitija, tako, da je ve} oko osam ~asova ne-prijateqska artiqerija prestala ga|awe, jer je bila u}utkana ili uni-{tena? Na{a laka artiqerija ru{ila je ì~ane prepreke i neprijateq-ske rovove, dok je te{ka i haubi~na artiqerija imala svoje daqe ciqeve,ali s vremena na vreme i ona je prenosila svoju vatru na prve i druge ne-prijateqske odbrambene linije.

Iz na{ih rovova kroz oblake dima posmatrali smo kako neprijate-qevi borci i oru`je lete u vazduh zajedno sa kamewem i zemqom. Uìva-li smo u na{em uspehu i pitali se: otkud nam takva ubita~na mo} i nad-mo}nost u artiqeriji? Jer se na{a artiqerija prosto takmi~ila ko }evi{e da ispali granata tako da je kod nekih od usijanosti do{lo i do pr-skawa topovskih cevi. Jedna francuska baterija, koja je bila odmah poza-di moga streqa~kog rova, kao pomahnitala, ga|ala je neprijateqa. Wenkomandir, Francuz, komandovao je samo: “Vatra! Vatra!”

56

Kajmak~alan je bio sav u dimu i eksploziji. Visoki stub od eksplozi-ja i pra{ine dizao se je u vazduh i li~io je na ìvi krater, ba{ onakavkakav smo mi gledali iz Lerina.

Ukoliko je dan vi{e odmicao na{a artiqerijska vatra bivala je svesilnija. Na{i dobrovoqci goreli su od nestrpqewa da se po|e na juri{.

Komandir 3. ~ete, komitski vojvoda Milivoje Dini}, Kragujev~anin,koji se nalazio na desnom krilu imao je prilike da vidi {ta se de{ava uneprijateqskim rovovima gde su stare{ine revolverima primoravaleupla{ene vojnike da ne pobegnu sa svojih poloàja. Zato je Dini} prvizahtevao da se po|e na juri{, a dobio je odgovor da }e ovo divizija po za-povesti narediti.

Oko 1400 ~asova artiqerijska vatra dostigla je vrhunac, od dima i eks-plozije na boji{te spu{tala se tamna zavesa. Pojedini bugarski vojnicii daqe su poku{avali da pobegnu dok su ih wihovi oficiri sa revolve-rima vra}ali nazad.

Takvo stawe se nije moglo izdràti i desetar koji je bio na krajwemdesnom krilu 3. ~ete, dobro osmotriv{i situaciju u neprijateqskom ro-vu, nije vi{e mogao izdràti ve} je komandovao:

- Juri{! Napred!Za tren oka desetina se na{la u neprijateqskom rovu, obra~unavaju-

}i se samo bajonetom i bombom. Taj primer prihvatile su odmah susednedesetine i ~ete, tako, da je ceo prvi borbeni red sa 3 i 2 bataqonom kre-nuo na juri{, bez dobijenog nare|ewa komandanta odreda i divizije?

Planinom se orilo samo na{e “Ura! Ura!” i po~eli smo sa bombamai bajonetima ve} uskakati u neprijateqske rovove. Ispred mene beào jejedan Bugarin, koji je okrenuo i poku{ao dame pu{kom ustreli, ali ga jemoj ordonans Milo{ Vojinovi} preduhitrio i ubio.

U trenutku kada smo upali u bugarske rovove, magla se sa vrhova Kaj-mak~alana i Dobrog Poqa, po~ela spu{tati kao avet na wegove padinegde su se odigravale najdramati~nije borbe. Mi, vojnici, tu iznenadnuprirodnu pojavu nazivamo: “W. V. Slu~aj!”

Iako je magla ve} gusto prepokrila ceo poloàj, na{i vojnici u ju-ri{u se nisu zaustavqali, nego su uz stalno i neprekidno Ura-a-a! hrli-li napred uzvikuju}i:

- Napred bra}o, u Otaybinu!U ovom tamnom i zaglu{enom prostoru od na{ih mitraqeza i artiqe-

rije, te{ko se {to moglo razabrati i ~uti, ali se}am se da mi je, ipak, krozovu haoti~nu atmosferu, dopro za~u|eni glas vojvode Vuka koji je vikao:

- Ko je naredio juri{? Koje naredio juri{?Ali kada je video da su oba bataqona u juri{u, bez daqeg oklevawa

vojvoda Vuk je iz sveg glasa povikao:- Napred, na juri{!A zatim je vojvoda Vuk naredio svojoj rezervi da po|e za wim. Sedmi pe{adijski puk, pod komandom pukovnika, kasnije generala Jo-

vana Jovanovi}a, koji je bio od nas desno, nije po{ao na juri{, po svoj pri-lici, u o~ekivawu nare|ewa od komandanta divizije. Ili, mo`da, sedmi

57

pe{adijski puk nije po{ao na juri{ zato, {to je bila magla, pa nas mo-`da nije video u nadirawu {to je, ipak, mala verovatno}a, jer je sigurnomorao da ~uje na{e uzvike: “Ura, ura! Napred u Otaybinu!”

U ovom zamagqenom prostoru vojvoda Vuk je odlu~io da mewa pravacsvog napada, koji je trebalo da bude upu}en ka Sivoj Steni i koti 2517. Iprodire sam na svoju ruku, ispoqiv{i pored li~ne i veliku komandant-sku hrabrost ka obema glavnim kotama Kajmak~alana, jer je znao, da kadwih osvoji, zauzet je i dotle “neosvojivi Borisov grad.”

Iz ovog izlagawa svakome }e biti jasno, a svim borcima Drinske iDunavske divizije bilo je poznato, da je Kajmak~alan zauzeo 17. septembra1916. Dobrovoqa~ki odred vojvode Vuka uz pomo} artiqerije, te mu ovupo~ast niko ne moè osporiti.

Kada je u ovom nadirawu vojvoda Vuk nai{ao na komandanta drugog ba-taqona Radoja Panti}a za~udio se videv{i ga kako kle~i, krsti se i qu-bi zemqu.

- Napred Ra{o, napred! – komandovao je za~u|eni vojvoda Vuk.- Vojvodo - re~e Panti} svom pretpostavqenom – ovo je na{a zemqa,

molim te klekni i ti i poqubi je, jer znaj da je ovog ~asa Kapija slobodeotvorena.

Do 16. ~asova 17. septembra 1916. Bugara vi{e nije bilo na Kajmak~a-lanu. Sa wegovim zauze}em otvorena je Kapija Slobode odakle se po~elavoditi bitka na na{oj teritoriji.

Odred je ostao na Kajmak~alanu do oko 2000 ~asova obezbe|uju}i se de-sno prema Ko~obeju sa svojim prvim bataqonom.

Kada je stigao komandant prvo bataqona 7 pe{adijskog puka, major Du-{an Nedeqkovi}, komandant Dobrovoqa~kog odreda vojvoda Vuk mu je pre-dao Kajmak~alan uz potvrdu. Posle ovog po~elo je pomerawe ulevo premaSivoj Steni gde je Dobrovoqa~ki odred zauzeo novi poloàj za napad”…5533

Na Solunskom frontu juna~ki je poginuo vojvoda Vojin Popovi}-Vuk, koji je nedugo prije toga, bio unaprije|en u ~in potpukovnika. To jebilo na mjestu Crni Kamen kod Gruni{ta, 16. novembra 1916. godine. Otome pukovnik Svetislav Krejakovi} pi{e ovako: “Gruni{te je oblikajednog bastiona, ~ije se ispup~ewe spu{ta ka na{em polaznom poloàjuna Budimira~kom visu. Leva strana Gruni{kog visa spu{ta se dosta str-mo ka Crnoj reci, bez velike dubine i mogu}nosti za neku upornu odbra-nu, gde se moè iskoristiti i teren za dobitak u vremenu. Desna stranaGruni{ta lagano prelazi u jednu kosu koja odatle ide ka Zapadnom kr{uda bi se ova i zavr{ila.

Posle krvavih borbi, pri zauze}u Kajmak~alana i Sive Stene od stra-ne Dobrovoqa~kog odreda. Bugari su pored ovih svojih dosada{wih upori-{ta napustili i Starkov Grob tako da je Dunavska divizija odatle predu-zela daqe gowewe neprijateqa. Zatim je za kratko vrijeme Dobrovoqa~kiodred bio povu~en u rezervu Drinske divizije, gde se odmorio, prebrojaoi preformirao. Potom je 15. novembra Dobrovoqa~kom odredu bilo nare-|eno da smeni 6. pe{adijski puk Drinske divizije na poloàju Budimira~-ki vis – Crvena zemqa. Ovaj poloàj je za napada~e bio vrlo koristan, jerje predstavqao odsko~nu dasku za daqe operacije prema Gruni{kom visu...

58

Jutro je osvanulo u gustoj magli, bio je ba{ Aran|elovdan...Na celom frontu bilo je mirno...Oko osam ~asova dolazi komandant odreda vojvoda Vuk, kao da ga vu~e

smrt ili èli da {to pre pogine, jer mu je te{ko pao poraz na Sivoj Ste-ni. Raportirao sam mu:

- Gospodine potpukovni~e stawe kod ~ete je ratno. Ni{ta novo nema!Pogledao me je za~u|eno a onda vojvoda Vuk re~e:- Kako Purco da nema ni{ta novo, zar nisi sino} uspe{no odbio ju-

ri{? Odgovorio sam komandantu odreda da je on o tome ve} obave{ten iu {ali dodadoh:

- Nadam se da to ne}e biti, vaqda, posledwi put da se obra~unamo saneprijateqem…

Tog istog dana 16. novembra oko 13. ~asova do{ao je vojvoda Vuk do me-ne narediv{i mi da skupim ~etu i da je povedem sa ciqem obuhvata zapad-nih padina Gruni{ta.

Krenuo sam ~etu u evolucionom poretku u vidu romba i tako je po~e-lo pribliàvawe ka Gruni{tu. Bugarska artiqerija zapazila je to mojepribliàvawe i ga|ala nas, ali ve{tim manevrom i zahvaquju}i kame-nim blokovima posejanim po tom terenu uspeo sam da do|em do boka Gru-ni{ta i da ~elni vod izbacim na wegovo rebro koje se od Gruni{ta uli-valo u Crnu Reku.

U to vreme na wegovu nesre}u opet dolazi vojvoda Vuk. Kada sam mupredao raport i dao mi instrukcije da celu ~etu izbacim na prvo rebrovojvoda Vuk mi potom naredi:

- Vidim, Purco, ono drugo rebro koje se od Gruni{ta pruà ka CrnojReci i na wemu, Crni kamewar? Tamo }e{ poslati jednu desetinu koja }eosmotriti da li ima tamo Bugara, a ako ih nema neka tu ostane. A ja name-ravam da se tamo no}as prebacim sa odredom.

- Zatim smo stali na otvoreni prostor pozadi ~ete i tada je vojvodaVuk izvadio blok i po~eo ne{to da pi{e. Verovatno nare|ewe ili izve-{taj. U to vreme jedan baterijski plotun, koji je poleteo sa Gruni{ta,sru~io se pozadi nas sa jakom eksplozijom tako da samo {to nam nije gla-ve odsekao. Vojvoda Vuk bio je toliko hladan da se pri tom nije ni trgao,a ni pogledao gde je eksplozija odjeknula nego je produìo daqe da pi{e.I kada je zavr{io upitao me je:

- Gde to Purco udari? Da to nas ne ga|aju.- Da, u pravu ste – odgovorih vojvodi Vuku i pokazah mu rukom. – Eno,

vidite, tamo iza nas se jo{ pu{i.Ovakvu hrabrost nikada u ìvotu nisam video, jer ovo mogu ~initi

samo qudi re{eni da poginu. Izgleda mi da je vojvodu Vuka Siva Stena to-liko deprimirala da nije vi{e èleo ni sam da ìvi. Zato ga vidimo ka-ko hrli u prve borbene redove gde mu kao komandantu i nije mesto. To zna-~i daje i{ao pravo smrti u susret.

Odredio sam najboqu desetinu pod komandom podnarednika Jove izLike, koji je zadatak izvr{io na potpuno zadovoqstvo i ostav{i na polo-àju izvestio me da nema Bugara. On je tamo ostao sve dok vojvoda Vuk sa1. i 3. bataqonom nije do{ao na taj poloàj.

59

Bugari, iako su uvideli, ovo gomilawe na wihovom desnom krilu, ni-su prvih dana bili svesni ove opasnosti. Tek docnije kada je 1. i 3. bata-qon otpo~eo podilaèwe na boku Gruni{ta stvorila im se predstava dase tu radi o bo~nom i sveobuhvatnom napadu.

Kowi~ki vod Dobrovoqa~kog odreda pod komandom narednika Milo-savqevi}a-Burde nalazio se na levom krilu rasporeda izvi|aju}i i {ti-te}i bok, odreda sa strane. Prema tome Milosavqevi}-Burda nikada ni-je bio na kosi Crnog Kamena gde se nalazio vojvoda Vuk tako da su sve ka-snije pri~e da je on ubio komandanta Dobrovoqa~kog odreda potpuno bezikakvog osnova.

Borba na Gruni{tu prema boku trajala je sve do 22. novembra 1916. Utim prethodnim borbama, koje nisu bile ba{ tako lake, izba~eno je izstroja vi{e oficira me|u kojima su bili i kapetan Mihailo Mihailo-vi} i komandir u 3 bataqonu Sini{a Petrovi}.

Osvanuo je 22. novembar sa slabom sumaglicom. Sa moje kose vidim dase na rebru gde se nalazi glavna snaga odreda odigrava ovakva slika. Izsvojih rovova Bugari su bombama zamra~ili sav prostor izme|u wihovogrova i na{ih streqa~kih zaklona, posle ~ega su po{li na juri{ da bi do-~ekani jakom vatrom izginuli ili se vratili sa prvim borbenim redom.Na{ odred je iz svoje rezerve krenuo je mnogo ja~u snagu sa ~etama u raz-vijenom frontu koje su presko~ile prvi bugarski rov i naletele na bor-beni red Dobrovoqaca.

Pod uticajem ja~e neprijateqske snage Dobrovoqci su svom èsti-nom po{li u krvavi okr{aj. Do{lo je dotle da su se mogli videti stra-vi~ni prizori kako dva neprijateqska vojnika sa~ekuju jedan drugog izastene da bi se, istovremeno, nabadali na bajonete i padali mrtvi. U ta-kvoj situaciji vojvoda Vuk je naredio da rezerva po|e i prihvati prviborbeni red kojom prilikom je i on rawen od pu{~anog metka u ruku. Dabi se previo vojvoda Vuk je zastao iza jedne stene i u trenutku dok ni Lu-ka odmotavao zavoj jedan bugarski vojnik ustrelio ga je sa kamena. Taj voj-nik je na licu mesta ubijen od ordonansa, ali be{e sve kasno, jer vojvodaVuk nije vi{e davao znake ìvota...

Pod dejstvom odredske rezerve bugarski juri{ je odbijen i oni su upani~nom strahu odstupili ka Gruni{tu na svoje polazne poloàje.

Na boji{tu je ostavqeno more mrtvih i sa jedne i sa druge strane, aova je slika dala inspiraciju na{em pesniku Jeli}u, komandantu 2 bata-qona Dobrovoqa~kog odreda, da u stihovima kaè:

Za{to gavran zagrakta i prhnuNa vrh visa vi{e sela Gruni{ta...Dana 24. novembra ponavqa se napad na Gruni{te. Dobiv{i poja~awe:

jedan bataqon 14 puka, i posle sna`ne artiqerijske vatre Gruni{te je za-uzeo ba{ sa pravca Crvenog kamena gde je vojvoda Vuk poginuo. Na samomGruni{tu zarobqen je komandant bugarskog puka sa celim {tabom i veli-ki deo posade koja nije stigla da pobegne.”5544

O jednom momentu borbe ~etnika na Solunskom frontu, najboqe go-vori odlomak iz romana “Srpska trilogija” Stevana Jakovqevi}a. Jako-vqevi} je ro|en 1890. godine u Kwaèvcu, a umro je 1962. godine. Diplo-

60

mirao je prirodne nauke 1913. godine u Beogradu, a doktorirao je 1925. go-dine iz oblasti biologije. Bio je dugogodi{wi profesor BeogradskogUniverziteta. U doga|ajima o kojima pi{e, bio je aktivni u~esnik, kaorezervni poru~nik [umadijskog puka srbijanske vojske.5555 U svom romanuon je pored ostalih, iznio i ovaj detaq: “Gledaju}i pogibiju Bugara od na-{e artiqerije, nama je srce raslo. êtnici ve} pune pu{ke i nami~u nale|a ran~eve. Iz bugarskih rovova izlete jedan obuzet bezumnim strahom.Na{i pripuca{e. On diè ruke uvis i pade.

Ubistveni zamah ~elika na{e artiqerije izdiè qude kao talas. Ne-ki se uspravqao.

- Ho}emo li? – vi~u glasovi.- Lezi, lezi! - ~uli se glasovi.- Grr-u-grmi rovovac.- Nema nare|ewa.- Pobi}e nas na{a artiqerija...Kroz rov se razleè ̀ agor. Qudi su pripravni na skok. Iz bugarskih

rovova izlete ne~ija ruka. ûje se neko brujawe, i kroz tresak granata za-ori se pesma:

Spremte se, spremte ~etnici,Silna }e borba da bude...Grr-u! Gru!Komandir tre}e ~ete, vojvoda Dini}, podigao se i vi~e:- [ta se ~eka?! Treba juri{ati!Srpska mi truba trube{eod tova selo Drenovo...Razleè se pesma kroz rovove. Moj dobrovoqac Krsta ne mogade vi{e

ve} sko~i sa bombom u ruci i viknu:- Napred, bra}o! Za mnom!- Jo{ nije vreme!- Nazad, Nazad!- Truba~ sviraj juri{! - viknu neko.Ti-ta-ra-ti-ta-ta-ti-ta-ra…Ura! Ura! Ura! – grmnu slo`no i ~etnici polete{e.Bugari istr~a{e iz rova i nago{e da beè”...5566

êtni~ka akcija zadràla se u Srbiji i poslije odstupawa srbijan-ske vojske i ~etni~kih odreda sa wom preko Albanije u Gr~ku. Jo{ u avgu-stu 1916. godine, poru~nik srbijanske vojske i ~etni~ki vojvoda Kosta Vo-jinovi}-Kosovac, je osnovao Ibarsko-kopaoni~ki ~etni~ki odred. Ovajodred prve akcije imao je kod Brusa u septembru iste godine. êtni~kaorganizacija stvorena je potom u Rasini, toplici i vrawskom kraju, a utoku 1917. godine, osnovano je jo{ nekoliko odreda.5577 êtni~ka organiza-cija imala je presudan uticaj nadizawe Topli~kog ustanka. Jo{ 1916. go-dine, u Srbiju je avionom upu}en ~etni~ki vojvoda Kosta Milovanovi}-Pe}anac, da organizuje diverzantske akcije, i pripremi teren za op{tiustanak, po{to bi uslijedila ofanziva srbijanske vojske na Solunskomfrontu. U instrukciji, koju je Vrhovna komanda srbijanske vojske dalaPe}ancu pred put, pored ostalog je napisano: “Ni vi, ni ostali ~etnici

61

nemate pravo dizawa op{teg ustanka i treba uvek da budete svesni da jed-na takva ozbiqna mera povla~i strahovite kazne za stanovni{tvo i dovo-di ga u preteàk poloàj.”5588 Srbijanska Vrhovna komanda ovakvu instruk-ciju nije dala bez razloga. Ona je bila pou~ena primjerima masovnih ibrutalnih zlo~ina, koje su bugarske trupe napravile u II balkanskom i Isvjetskom ratu. To isto ~inile su i austrougarske trupe prilikom nastu-pawa kroz Srbiju.

Ne ulaze}i dubqe u uzroke izbijawa, i sami tok topli~kog ustanka,jer ta tematika nije predmet prou~avawa ove kwige, kao primjer moè senavesti jedan izvje{taj vojvode Koste Pe}anca Vrhovnoj komandi srbi-janske vojske, u kome se kaè: “Ja sa ~etnicima pre|em u staru Bugarsku daizvr{im jedan napad i stvorim jednu pometwu kod wih. Pre|emo prekogranice kod trome|e i uputimo se pravac varo{i Bosiq Grad, tako da smovaro{ napali u 3. ~asa po podne. Uz put smo radili onako kako su Bugariod na{ega naroda radili. Varo{ je zapaqena cela, onda smo se vratilidrugim pravcem gde sam i daqe palio sela.”5599 Represalije bugarskog oku-patora prema srpskom stanovni{tvu koje je u~estvovalo u Topli~komustanku bile su strahovite. Popaqeno je vi{e hiqada ku}a, a hiqade qu-di ubijeno, ili odvedeno u zarobqeni~ke logore. Prilikom kaznene eks-pedicije, bugarski vojnici pravili su prave masakre. Doslovno su klalii mu~ili, naro~ito neja~, silovali su ène i sl. Instrukcija koju je Vr-hovna komanda dala Pe}ancu nije se ispo{tovala. Jedan od vo|a topli~-kog ustanka vojvoda Dimitrije Dimitrijevi}, pisao je 28. juna 1917. godi-ne Pe}ancu ovako: “Ti si Kosta upropastiteq ovog naroda u pravom smi-slu re~i. Narod kune i sekund kad si po{ao i do{ao.”6600 Nije samo Dimi-trijevi} kritikovao Pe}anca zbog dizawa ustanka, ve} i vojvoda PetarBojovi}, komandant I armije srbijanske vojske, u pismu Vrhovnoj komandiod 1. novembra 1918. godine.6611 Povodom toga, Kosta Pe}anac se u jednom pi-smu vojvodi Jovanu Babunskom, odmah poslije I svjetskog rata àlio ova-ko: …“ali na àlost g. Jovo, gospodin Vojvoda Bojovi} optuùje me kaoizdajnika prema svojoj otaybini, ovo je uradio naàlost {to se bojao ka-zne jer nije znao da }e narod primiti ustanak na sebe”.6622

êtni~ki pokret imao je svojih klasi~nih predstavnika u toku au-strougarske okupacije, od 1916. do 1918. godine, i u Crnoj Gori. Po austro-ugarskoj okupaciji Crne Gore, po~etkom 1916. godine, po~eo se razvijatikomitski pokret. Prvi se u komite odmetnuo brigadir crnogorske vojske,i posledwi ministar vojni Kraqevine Crne Gore Radomir Ve{ovi} izVasojevi}a. Ve{ovi} je tokom proqe}a 1916. godine otpo~eo pripreme zaustanak, i u tom ciqu je vrbovao nekoliko stotina lica, u prvom reduoficira crnogorske vojske. Kada su austrougarske okupacione vlasti ot-krile pripreme za ustanak, htjele su da uhapse i interniraju Ve{ovi}a,te se ovaj odmetnuo ukomite. Wegovo odmetawe imalo je za posqedicu hap-{ewe i internirawe gotovo cjelokupnog oficirskog kora crnogorskevojske a i znatnog dijela crnogorskih politi~ara i intelektualaca. No,Ve{ovi} je po odmetawu bio pasivan, tj. nije preduzimao gotovo nikakveakcije protiv austrougarskog okupatora. Sve to bilo je krunisano wego-vom predajom austrougarskom okupatoru na pravoslavnu novu godinu 1918.

62

godine. No predaji, Brigadir Ve{ovi} preuzeo je sramnu ulogu u slu`biaustrougarskog okupatora, idu}i po crnogorskim gradovima, i drè}i go-vore podr{ke Austrougarskoj, i odvra}aju}i narod od komitovawa.6633 Me-|utim, za to vrijeme u Crnoj Gori organizovao se jak komitski pokret.

Klasi~an predstavnik ~etni{tva u Crnoj Gori, bio je vojvoda Vido\urovi} iz sela ]urioca u Bjelopavli}ima kod Danilovgrada. \urovi}je maturirao u Beogradu 1914. godine, a zatim je kao dobrovoqac stupio u~etni~ki odred vojvode Vojina Tankosi}a. Prilikom povla~ewa srbijan-ske vojske preko Crne Gore i Albanije za Gr~ku, ostao je u rodnom selu, aposlije nekoliko mjeseci se odmetnuo. O komitskom pokretu u Crnoj Go-ri do sada je dosta pisano. Najboqi opis \urovi}eve borbe dao je u~iteqi novinar Jovan ]etkovi}, u svojoj kwizi “Ujediniteqi Crne Gore i Sr-bije”, {tampanoj u Dubrovniku 1940. godine. ]etkovi} je bio savremenikdoga|aja koje je u svojoj kwizi opisao. Evo {ta je on o vojvodi \urovi}uzapisao: “I na{ narod i neprijateqski vojnici pri~ahu o ~etnicima pra-va ~uda, predstavqaju}i ih kao divove i zmajeve, kao neka nadprirodna bi-}a sa neopisivom snagom, koji su kadri sve i sva{ta da u~ine – pa i da ì-va ~ovjeka pojedu.

I ako sam li~no poznavao mnoge od wih prije odlaska u {umu, i ako samlako prelazio preko tih fantasti~nih pri~a o wima, opet sam èlio davidim koga od ~etnika. I ta mi se èqa ispunila u jeku najve}e ~etni~keakcije. Pomo}u jednog dobrog prijateqa uspio sam da se privu~em jedne no-}i do ~etni~kog logora u Kosovom Lugu i da se sastanem sa Vidom \urovi-}em, jednim od najpopularnijih ~etni~kih vo|a, o kome se je i u narodu i uneprijateqskoj vojsci mnogo pri~alo. Na{ao sam ga u jednoj ku}i u dubiniKosovog Luga, u dru{tvu podivqalih qudi koji sa neke visine gledahu nasve nas, kojima se nije bastalo odmetnuti. Primio me je qubazno. Poznavaosam ga od prije kao |aka, ali od kako ~etuje nijesam ga vidio do sad. Mnogose promijenio od tad. Razrastao se, a pustio bradu i brkove, promijeniocio izgled te sad pred sobom vidim pravog gorskog hajduka, koji li~i na Ko-stre{ haramba{u; mjesto onog okretnog, elegantnog i simpati~nog mladi-}a, kakvoga sam poznavao iz {kole. Sjedio je u dru{tvu sa Mihailom Rado-vi}em i Jovanom Todorovi}em, dvojicom svojih ~uvenih drugova, kod ogwi-{ta, griju}i na vatri svoju rawenu ruku, dok su ostali ~etnici skakali poku}i i izvan ku}e, i prosto orgijali kao mahniti i divqi.

Ja sam u ma{ti slikao ~etni~ki ìvot, zami{qao sam kakvi izgleda-ju hajduci, qudi kod kojih ne upravqa razum, ve} strasti i instinkti. Vo-lio sam da ih vidim; ali kad sam se na{ao me|u wima – i ako me|u svoji-ma – leknu mi ne{to i osjetih neku hladno}u i nemir, kad ih ovakve vi-|eh. Ovi {umski stanovnici vi{e li~e na divqe zvjerove nego na qude.I nije ~udo {to ih se pla{e i [vabe i na{i. Mladi ~etni~ki vo|a kaoda je poga|ao {ta mislim pa }e onako u razgovoru: - Te{ko je ~etovati saovijem qudima, dragi moj prijatequ. Oni su vi{e junaci nego {to su qu-di, ali koja vajda od wihovog juna{tva. Vjeruj popeli su mi se na vrh gla-ve, dojadilo mi je sa wima ovako, ali {ta }u. Ja sam Tankosi}ev u~enik parazvijam me|u wima druèqubqe, da ih organizujem, u ~isto patriotskomidealnom smislu, jer ovakvo ~etovawe i individualna akcija gotovo nema

63

smisla... ali koja vajda kad to ne vidi i ne}e za to da ~uje jedan RadomirVe{ovi}, koji jednako le`i u svojoj pe}ini u Vasojevi}ima. Ti zna{ na-{e Crnogorce, svi smo ti mi za wih mali autoriteti, da bi na wih mogliuticati, dok je jedan Radomir Ve{ovi} ne{to drugo. Pusta navika: slu-{ati glavare kraqeve pa kakvi bili! On je mogao i do sada organizovati~etnike pa da se povede jedna ozbiqna i solidna akcija. Triput sam do sa-da i{ao kod wega, u wegovu pe}inu za tu stvar. Molio sam ga da ve} jedan-put iza|e, da se pojavi me|u ~etnicima, da ih organizuje i da se stavi na~elo pokreta. On me je uvijek odbijao praznim izgovorima i obe}awima.Sad ~ujem da ho}e da se preda – i tu \urovi} duboko uzdahnu – pa nastavi:To mi je vo|a? – To mi je ~etnik?! – To li je junak? – I taj je bio na ~eluna{e hrabre vojske – zavr{i mladi ~etni~ki vo|a duboko rezigniran.

Rastao sam se sa Vidom \urovi}em pred samom zorom. Ostavio sam gada se sastane ovih dana sa ostalim ~etni~kim vo|ama i da se sa wima po-razgovara o organizaciji. Poslije ovoga sastanka sastali smo se jo{ dvaput – prije nego sam ga vidio i ~uo prilikom wegovog susreta sa Radomi-rom Ve{ovi}em u Kosovom Lugu”...6644

O susretu vojvode \urovi}a i brigadira Ve{ovi}a ]etkovi} pripo-vijeda ovako: “Prilikom ovog wegovog “agitacionog” putovawa po CrnojGori – u pratwi austrijskih oficira – imao sam priliku da vidim wegovsusret u Kosovom Lugu sa Vidom \urovi}em. Razlika izme|u ove dvojice~etni~kih vo|a pokazala se je u punoj slici na ovom sastanku. Radomir Ve-{ovi} poznati crnogorski |eneral i posledwi ministar vojni sreo se saVidom \urovi}em, posledwim izdankom juna~ke ku}e popa Tiodora \u-rovi}a. Radomir Ve{ovi} se poput wegovog gospodara malodu{no preda-je zaboravqaju}i na krv obje{enog brata i stotine nevinih `rtava, kojezbog wega i wegove politike pado{e.

Vido \urovi}, po primjeru svojih predaka i svojih vaspita~a lavov-ski se bori za nacionalnu stvar sve do kraja, sve dok juna~ki pade sa viso-ko uzdignutom krvavom zastavom slobode...

Bilo je to krajem januara 1918. godine, kad jednoga dana na Danilovomgradu po~e{e pripreme za do~ek visokih gostiju. Ulice se ~iste i dotjeru-ju, a narod se sa strahom pita, {ta }e da bude! Razaslate su naredbe ve} posvim Bjelopavli}ima sa kojima se pozivaju vi|eniji qudi preko predsjedni-ka op{tina da se hitno do|e na Danilov grad. Do{lo je nekoliko oficiraiz podgori~ke Krajskomande. Gra|anima Danilova grada nare|eno je da seiskupe pred op{tinom jutrom odre|enog dana i da tu ~ekaju daqa nare|ewa.

Sjutradan sve je raspore|eno - i varo{ani i seqaci i vojska. Napra-vqen je {palir du` onda{weg “Franc Jozefovog placa”, svak je zauzeosvoje mjesto. Sjedne strane vojska, a s druge strane ulice stoji zarobqenijadni crnogorski narod. Odjednom zvi`daqka dade znak i oficiri odmahpoletje{e na svoja mjesta. Ve} se ~uje brektawe automobila od Podgori-ce i malo to bi, pa evo jednog teretnog, pun je soldata. Evo i jednog auto-mobila sa vojnicima. Odjednom evo i jedan luksuzni, koji se zaustavi priulazu u varo{. Svak je sad upro pogled onamo. Vidi se kako iz luksuznogautomobila iska~u oficiri, a me|u wima i jedan civil, kome ovi ofici-ri ~ine neobi~ne komplimente. Dok ovi qudi protego{e noge pred kafa-

64

nom, stigo{e jo{ dva automobila od Podgorice puni vojnika. To je bilawihova za{tita. Brzim korakom primi~u se ovi nepoznati i nenadani go-sti, a pred svima grabi onaj civil. On je u halbucilindru i crnom odije-lu. Na bradi mu str{i nekoliko duga~kih i rijetko usa|enih dlaka. Licebakarne boje, vaqda je preplanuo, te izgleda crno-ùto. Ima divqi, jogu-nasti pogled kojim strijeqa, omi~e naprijed i pozdravqa masu koja ga do-~ekuje. Pro|e i zaustavi se pred kotarskim zapovjedni{tvom, dok se {pa-lir bez ikakve komande pobrka, narod nagnu za wim i kad se sve skupi ugomilu oko wega svoj govor “hajduk” Radomir Ve{ovi}, biv{i crnogorskiministar otpo~e”.

]etkovi} u svom djelu daqe detaqno opisuje Ve{ovi}ev govor i na-stavqa: “Ovako bje{e razvezao pred svezanim robqem govor, u prisustvuaustrougarske vojske i oficira, predstavnik na{e nesre}ne vojske. Onho}a{e sigurno jo{ i daqe govoriti, i ako mu iz sve gomile naroda samodva tri kukavca jedva kroz zube odobri{e, u toku govora sa “tako je”. Ve-{ovi} ho}a{e jo{ da govori, dok se masa odjednom uskome{a, a kroz wu seprobija{e jedan seqak-kowanik, koji se zaustavi taman pred Ve{ovi}emi pruàju}i mu s kowa neku ceduqicu re~e: - Gospodine ministre, komit-ski vojvoda Vido \urovi}, koji se sa svojim ~etnicima nalazi u ]uriocu,poslao me je i naredio da vam predam ovo pismo i da vam kaèm: ako ne do-|ete u ]urilac u roku od po ure on }e veli, udariti na varo{ sa svim we-govim ~etnicima. Po{to to izgovori i salutira okrenu kowa i odjaha na-trag trkom, ne pitaju}i nikoga za dozvolu. Sad u cijeloj masi vojnika i na-roda nasta neko grozni~avo micawe i {aputawe. Ve{ovi} i austrijskioficiri odmah se povuko{e na savjetovawe u komandu. Nije mnogo pro-{lo dok se Ve{ovi} sa svim austrijskim oficirima i vojnicima uputi za]urilac. A masa naroda opu~i za wima. Odoh i ja.

Kad sam stigao u ]urilac ve} se bijahu srela dva ~etnika: RadomirVe{ovi} i Vido \urovi}, pred jednom ku}om pokraj puta, a masa zaleglaoko wih. Vedar je zimski dan. sunce pripeklo kao u proqe}e. ̂ im sam sti-gao po~nem se probijati kroz gomilu da bih {to bliè do{ao centru ovo-ga kruga, na sred kojega bija{e postavqen sto, a oko wega sjede: s jednestrane \eneral Radomir Ve{ovi}, u dru{tvu sedam osam {vapskih ofi-cira, a pozadi wih stoji nekoliko vojnika u stavu pripravnosti; s drugestrane sjedi vojvoda \urovi} - lijep, mlad, razvijen. On ima neki orlov-ski pogled i otmen izgled. Na wemu je odora srpskog oficira, no bez zna-kova, i dok druge komite nose kape od vu~je i jagwe}e koè on nosi kapusrpskog sokola. Dva redenika fi{eka ukr{taju mu se na prsima, a o poja-su mu vise dvije Kragujev~anke Po lijevoj ruci je rawen pa je opruìo nastolu, dok je desnom prigrlio uza se karabin. Pozadi wega stoje ~etirikomite, stoje ~etiri vuka sa crnim bradama do pojasa, i drè tanke pu{keu stavu pripravnosti, pa naspram sebe strijeqaju sve pred sobom i ~uvajusvojega vojvodu.

Puno je naroda, vojske i komita - sve se izmije{alo. Oko cijele gomi-le opasao je kordon vojske, pa oko wih opet ~etnici koji oprezno motrena sve strane.

65

Odjednom Ve{ovi} po~e istu pjesmu kao na Danilovom gradu. Pri~a,a znoj ga obliva. \urovi} od muke i jada zeleni i vrpoqi se na stolici,ali bez rije~i slu{a i on i wegove komite dok ovaj ne zavr{i. Ali kadVe{ovi} pri kraju re~e: “srpski je barjak razbu~en, pao je, i ne digoste gavi sa zahr|alim pu{kama” – onda \urovi} planu i kao razjareni lav jek-nu, sko~i na noge: - Dosta vi{e! - dok Ve{ovi} sjede on otpo~e: - Gospodo,gospodine |enerale, Radomire Ve{ovi}u, ili kako ho}e{! - Dvije do ju~eslobodne srpske kraqevine ve} dvije godine steè tirjanski habzbur{kilanac. Izdaja kraqa Nikole i wegovih ministara, dovela vas je bra}o Cr-nogorci u ovaj poloàj i ne slu{ajte vi{e {to vam oni pri~aju. Laù vaskad kaù da je srpski narod propao. On }e pobijediti pomo}u na{ih slav-nih saveznika. Bra}o drìte se juna~ki, a mi }emo s vama i uz vas biti svedok izvojujemo na{u pobjedu dok dolete srpski bijeli orlovi da ra{~upa-ju gadne {vapske crne gavranove. - Molim vas ne vrije|ajte, imajte u vidugdje se nalazite i pred kime govorite - upade Ve{ovi}.

Ja se nalazim u svojoj ku}i, u svojoj zemqi, a drago mi je da govorimistinu u brk neprijateqima. Ja sam imao strpqewa da slu{am va{e bqu-votine i lagarije ~itav sat, pa sad slu{ajte i vi mene! I on je sa ideal-nim zanosom govorio i daqe - onako kako srpski vaqa i trebuje. Napo-sqetku se rije{io i na ~etovawe Radomira Ve{ovi}a, na wino me|usob-no logorovawe za organizovawe ~etnika, pa je zavr{io ovim rije~ima: -Ti nas izdade, prodade sebe za novac. Ja ne àlim tebe, idi bez traga tiglava! @alim samo {to se preko tebe bruka na{ ponos, àlim {to tebe,àlosnog ministra vojnog Crne Gore, vode danas Austrijanci po crno-gorskim pazarima kao me~ku i prave cirkus s tobom. Ve{ovi} se od jadaironi~no smje{ka i zahvaquju}i mu na besjedi podiè {e{ir. Na ovo \u-rovi} dodade, da wegov pla}eni govor ne}e upaliti u Bjelopavli}ima, ni-ti ma gdje drugo, |e on dospije. Poslije ovih ovakvih “pozdravnih rije~i”izme|u austrijskih oficira i \urovi}a povede se rije~ o predaji komi-ta i o wenim uslovima, na{to im \urovi}, bez ikakvog razmi{qawa i od-lagawa skresa: - Moète vi gospodo, obe}avati zlatna brda i doline, mo-ète moliti i lagati, ali vi{e nema ludih da vam vjeruju. Poznajem ja do-bro va{u {vapsku politiku i va{e ~asne rije~i. Ne vjerujem ja ni va{ojrije~i, ne vjerujem od vas nikom ni{ta. I od na{ih pregovora nema ni-{ta, niti moè biti govora o kakvoj predaji, dok ne vidimo interniraneCrnogorce povra}ene ku}ama, dok ne platite svu {tetu koju ste pri~ini-li narodu, i tek onda mogli bismo, mo`da razgovarati; do tada mira me|unama nema - do istrage va{e ili na{e. No da batalimo taj razgovor, pa daidemo da ne zamr~emo - svak na svoju stranu. Sad }e, mislim, prispjeti ipo ~a{a rakije, poru~io sam za wu, da vas po~astim - znate, srpski je obi-~aj ne pu{tati gosta gladna i èdna iz ku}e. Gospodina Ve{ovi}a ne vo-dite vi{e da vam besjedi, jer ga narod dobro poznaje.

Dok je \urovi} govorio jedan ~etnik se uzvrpoqio, pa se probijakroz masu naprijed, vidi se da ho}e i on ne{to da kaè, da se i on ~uje, idok se malo poprima~e on iznenada viknu: - Pogre{ka je gospodine, {tomi nijesmo davno utukli i kraqa Nikolu i sve wegove ministre, pa ovo-ga danas ne bi bilo!

66

- Hvala ti na besjedi - odgovori mu Ve{ovi}.- Hvala - ne, ovo je ovako, gospodine Ve{ovi}u!Ovaj se sastanak svr{i na ovom Ve{ovi} i austrijski oficiri, u

pratwi vojske odo{e u Podgoricu; a \urovi} i ~etnici zamako{e krozlug, pa daqe ka Gar~u i Prekornici. Svak na svoju stranu.

Ovaj sastanak u ]uriocu pokazao je zavojeva~ima, da se te{ko moèpokolebati narodno nadawe na oslobo|ewe i da je te{ko suzbiti ~etni~-ku akciju u Crnoj Gori. Uz to okupatori su osjetili da }e se jo{ teè za-tresti zemqa pod wihovim nogama, ako i daqe ostanu u ìvotu Vido \u-rovi} i wemu sli~ni ~etnici. Vi|eli su oni koliko je opasan po wih je-dan ovakav dinamitan tip, {to pr{ti i pali na sve strane, prosipqu}iburu i svjetlost. Mlad, bujan, inteligentan, sa jednom jakom energijom za-gazio je ovaj mladi predvodnik u krvavo more, koje ga je na kraju i progu-talo. Ostavio je svoje drugove sa kojima je dvije godine letio po Crnoj Go-ri - da se raji na|e u nevoqi. Ostavio ih je da se ne zamjeri eliti mladognara{taja, koja izgibe na velikoj raskrsnici istorije, u borbi za svetuideju oslobo|ewa i ujediwewa.

Progutalo ga je ono vu~je vrijeme. Na{li su ga jedno jutro, uskoro izaovog sastanka sa Ve{ovi}em, na nekoj livadi u ]uriocu, gdje leì usredwegovog sela kao slomqen bor. Preko blijedog mu lica utekao crven mlazusirene krvi, a uga{ene o~i uprte ka nebu. Prava slika “Mrtvog Sr|e” odFilipovi}a.

Smr}u Vida \urovi}a ~etni~ki pokret na jugu Crne Gore gubio je izdana u dan, dok je na kraju izgubio smisao svoga postojawa. Pakleni raz-dor, nesloga i zavist rastrgala je i upropastila ove ~etnike poslije we-gove smrti. Zavojeva~i su preko svojih povjerenika imali uspjeha.

Ubi{e i Mihaila Radovi}a, koji gora{e istim plamenom nacional-nih te`wi kao i \urovi}. Zavojeva~i su to znali, pa su i wemu spremilijednu stra{nu smrt, smrt od svojih. Ubi{e i Jovana Todorovi}a. Mladi~etnik \or|ije Brajovi} nema{e snage da ih organizuje. Vuksan Mini},Kosta Dragovi}, Jovan Jovovi} i drugi istaknuti ~etnici s mukom se dr-àhu.”6655 Vaqa napomenuti, da su vojvodu Vida \urovi}a mu~ki ubile kom-{ije iz istog sela, koje su radile za austrougarskog okupatora. Wihovaimena poznata su autoru ove kwige, ali u woj ne}e biti izno{ena, jer wi-hovo potomstvo i danas ìvi u tom selu.

Kapetan crnogorske vojske Milinko Vlahovi} i profesor Jovan Ra-dovi}, koji su bili upu}eni u Ve{ovi}eve pripreme za dizawe ustanka, aposlije wihovih raskrinkavawa od strane austrougarskog okupatora, do-{li su sa grupom lica u septembru 1916. godine u Srbiju, sa namjerom dase prebace u Rumuniju i stupe u rusku vojsku. Na Kopaoniku su uhvatilivezu sa poru~nikom srbijanske vojske i ~etni~kim vojvodom Kostom Voji-novi}em, i odustali od prvobitne namjere. U Srbiju je tada sa Vlahovi-}em i Radovi}em pre{lo deset lica, koja su tako|e stupila u ~etni~ku or-ganizaciju, a to su bili: pravnik Miqan Drqevi}, student To{ko Vlaho-vi}, Nikola Vlahovi}, Bajo Vlahovi}, Savo Radovi}, Milovan Radovi},Krsto Novakovi}, Bajo Miketi}, Ra{o Popovi} i Bo{ko Ivanovi}.6666

67

Kada je srbijanska vojska u septembru 1918. godine, u sadejstvu sa save-zni~kim armijama otpo~ela proboj Solunskog fronta, a time i povrataku domovinu, wena Vrhovna komanda donijela je 30. septembra odluku o ob-jediwavawu akcije svih ~etni~kih odreda, i wihovom stavqawu pod jednukomandu, bilo da se radi o odredima koji su bili pod wenom direktnomkomandom, ili o onima na koje je mogla nai}i na terenu koji se osloba|ao.Ovom odlukom utvr|en je poseban pe~at i protokol za novostvorenu ~et-ni~ku organizaciju. Po ovoj odluci, najve}a ~etni~ka jedinica mogla jebiti ranga bataqona, koji je mogao brojati 4-8 ~eta. Svaka ~eta mogla jeimati nekoliko odreda od 10-13 ~etnika. Ciq ~etni~ke organizacije ni-je se ovom odlukom promijenio. êtnici su prilikom nastupawa srbijan-ske vojske trebali da se probijaju u bliù pozadinu neprijateqa, i vr{egerilske akcije.6677

êtni~ke jedinice koje su bile pod komandom vojvode Koste Pe}anca,a koje su u~estvovale u oslobo|ewu Crne Gore, krajem oktobra i po~etkomnovembra 1918. godine, bile su u ovom sastavu: Pirotski odred: komandantJovan Radovi}, ja~ine 200 ~etnika, od toga 150 pje{aka i 50 kowanika; Ja-blani~ki odred: komandant kapetan Milinko Vlahovi}, ja~ine 55 ~etni-ka, 50 pje{aka i 5 kowanika; ~etni~ka ~eta pod komandom narednika No-vice â|enovi}a, ja~ine 62 ~etnika, 58 pje{aka i 4 kowanika; ~etni~ka~eta Mitra \urovi}a od 36 ~etnika; ~etni~ka grupa od 12 ~etnika, podkomandom advokata \ura Pavi}evi}a, koja se poslije sjedinila sa Vlaho-vi}evim odredom. Dana 24. oktobra 1918. godine, Kosta Pe}anac je u Bje-luhama, u prisustvu komandanta II jugoslovenskog puka srbijanske vojske,predao komandu Jovanu Radovi}u nad svim ~etni~kim jedinicama kojimaje on komandovao. Pe}anac je to u~inio zbog bolesti, i potom je oti{ao uAndrijevicu na oporavak, sve do oslobo|ewa Podgorice.6688

êtni~ki odred Jovana Radovi}a zajedno sa lokalnim ustanicima,oslobodio je 2. novembra 1918. godine od austrougarskog okupatora Nik-{i}, i u wemu zarobio 3505 vojnika, 95 podoficira, i 86 oficira. Lokal-nim ustani~kim odredima, koji su sadejstvovali Radovi}evom odredu, ko-mandovali su: komandir crnogorske vojske Sava Lazarevi}-Batara (kojije kasnije u vojsci Kraqevine Jugoslavije dostigao ~in potpukovnika–obj. A. Stamatovi}a), Spasoje Tadi} i Bo{ko Bojovi}.6699 Svu trojicu u IIsvjetskom ratu ubili su partizani. Radovi} je poslije oslobo|ewa Nik-{i}a poslao komandantu Jadranskih trupa srbijanske vojske ovakav izvje-{taj: “Imao sam svega 100 ~etnika, me|u kojima je bio kao ~etnik odu{e-vqeni major hrabri Sava Lazarevi} koji je prije dolaska ~etnika iz Sr-bije oslobodio Kola{in, Manastir Mora~u, [avnik i oblast od BijelogPoqa i Berana i sastao se sa komitama iz Srbije u Andrijevici. Svi ~et-nici pokazali su se kao pravi Obili}i a na prvom mjestu ravnih sebi ni-jesu imali ~etovo|e Bo{ko Bojovi} i Spasoje Tadi}, koji su izvr{ili ve-li~anstvenu organizaciju za ujediwewe ovih krajeva sa srpskom dràvomi Jugoslavijom, izvr{ili zakletvu na ukr{tenim bajonetima i proglasi-li kraqa Petra za svoga kraqa jo{ prije nekoliko mjeseci. Ova dva ide-alna Velikosrbina proglasio sam za hercegova~ke vojvode u momentu ka-da sam predao grad Nik{i} g. poru~niku D. Stoji}u kao trofej hrabrih

68

srpskih ~etnika.”7700 U oslobo|eni Nik{i} pristigao je 6. novembra i ka-petan Milinko Vlahovi} sa svojim odredom, a zatim je produìo da oslo-ba|a krajeve u pravcu Bile}e i Dubrovnika. Wegovi ~etnici stigli su doStoca, koji su tako|e oslobodili.7711 Kapetan Vlahovi} je u vojsci Kraqe-vine Jugoslavije dostigao ~in potpukovnika.

U prvim godinama poslije I svjetskog rata, ~etnici su bili angaòva-ni kao pomo}ne jedinice vojske i àndarmerije u vi{enacionalnim kra-jevima u kojima su bile nesre|ene prilike. Oni su se prvenstveno boriliprotiv albanskih ka~aka u Kosovu i Metohiji i djelovima Makedonije,zatim protiv bugarskih komita, koji su se iz Bugarske ubacivali u Make-doniju, kao i protiv muslimanskih razbojnika u Starom Rasu. Tako su ~et-nici Koste Pe}anca u~estvovali u ugu{ivawu muslimanske pobune u no-vopazarskom kraju. Pe}an~evi ~etnici izvr{ili su i likvidaciju musli-manskog razbojnika Huseina Bo{kovi}a i wegove bande, {to su do tadabezuspje{no poku{avale vojska i àndarmerija. Bo{kovi} je ina~e sasvojom bandom harao na podru~ju Starog Rasa i sjeverne Crne Gore, u ko-joj je muslimansko stanovni{tvo bilo ve}insko.7722 Pojedine ~etni~ke ak-cije u nekim slu~ajevima izmicale su kontroli, ali zvani~na vlast nijestojala iza wih. Takav je na primjer bio slu~aj spaqivawa varo{ice [a-hovi}a kod Bijelog Poqa, i ubistva muslimana iz tog kraja. Naime, 7. no-vembra 1924. godine, ubijen je u mjestu Ceru kod Mojkovca, biv{i okru-`ni na~elnik u Kola{inu Bo{ko Bo{kovi} od strane muslimana, pa jepaqevina [ahovi}a bila posqedica samoinicijativne osvete ~etnika.7733

Prva ~etni~ka organizacija, koja je nastala poslije I Svjetskog rata,osnovana je 1921. godine, i nosila je naziv “Udruèwe ~etnika za slobodui ~ast otaybine”. Rukovodstvo ove organizacije uglavnom su ~inili sta-ri ~etnici, koji su u~estvovali u borbama i ratovima od 1904. do 1918. go-dine. Kasnije, u toku 1924. godine, osnovana su jo{ dva udruèwa ~etnika,i to: “Udruèwe srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu” i “Udruèwe srp-skih ~etnika Petar Mrkowi}”. Ova dva udruèwa, ve} po svojim imeni-ma èqela su da istaknu srpsku komponentu ~etni~kog pokreta, i u stva-ri su nastala otcjepqewem od udruèwa stvorenog 1921. godine. O razlo-zima otcjepqewa bi}e kasnije ne{to vi{e rije~i. êtni~ka udruèwaimala su na svojim ~elima Glavne odbore, koji su birani svake godine na\ur|ev dan. Sjedi{te sva tri udruèwa bilo je u Beogradu. Udruèwa supored glavnog odbora imala i mjesne odbore, koji su mogli biti osnovaniu bilo kom nasequ, gdje je bilo deset ~etnika.7744

Jedina razlika izme|u ~etni~kog udruèwa osnovanog 1921. godine, ionih iz 1924. godine bila je ta, {to su ova dva posledwa imala i oblasneodbore, uglavnom u sreskim i okru`nim mjestima.7755 “Udruèwe ~etnika zaslobodu i ~ast otaybine” imalo je vi{e kategorija svojih ~lanova. To subili: redovni ~lanovi, ~lanovi utemeqiva~i, dobrotvorni ~lanovi, ipo~asni ~lanovi. Redovni ~lanovi mogli su biti samo oni, koji su u~e-stvovali u ~etni~kim borbama od 1904. do 1918. godine. Zastava “Udruè-wa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” bila je crne boje, sa mrtva~komglavom u sredini, a na kopqu je bio bijeli orao sa natpisom: “Za slobodui ~ast otaybine”. Slava ovog udruèwa bio je datum po~etka I srpskog

69

ustanka. Zastava oba udruèwa srpskih ~etnika bila je plavo-bijela-cr-vena. Na obje strane bio je grb udruèwa. Iznad grba nalazio se natpis:“Sa verom u Boga”, a sa dowe strane: “Za Kraqa i Otaybinu”. Slava ovogudruèwa bio je Vidovdan. Zna~ke i pe~ati udruèwa bili su isti. To jebio dvoglavi bijeli orao sa ma~evima, u ~ijim je kanyama bila mrtva~kaglava sa dvije butne kosti.7766 êtnici poslije I svjetskog rata nijesu ima-li neke odre|enije uniforme koja je bila propisana, “Udruèwe srpskih~etnika je 1929. godine posebnim nacrtom odredilo uniformu. Ona je bi-la sivomaslinaste boje, a sastojala se od koporana, ~ak{ira, opanaka, ijagwe}e {ubare crne boje. Na {ubari je morala biti ki}anka sa dràv-nom trobojkom. Uniformu su ~etnici nabavqali o sopstvenom tro{ku.7777

U junu 1925. godine, do{lo je do ujediwewa “Udruèwa srpskih ~etnikaza kraqa i otaybinu” i “Udruèwa srpskih ~etnika Petar Mrkowi}” u jed-no udruèwe. Najistaknutiji ~lanovi “Udruèwa srpskih ~etnika PetarMrkowi}” bili su: Puni{a Ra~i}, Vasiq Trbi}, Dragutin Okanovi}, Mi-li} \or|evi} i Svetolik Savi}. Puni{a Ra~i} bio je predsjednik udruè-wa do 1925. godine. Od 1928. godine, predsjednik udruèwa bio je MilovanS. Gavrilovi}. Jedno vrijeme bio je po~asni predsjednik penzionisani |e-neral Dragutin Okanovi}. Ovo udruèwe izdavalo je nekoliko listova, ato su bili: êtnik, Srpski borac, Srpski ~etnik i Borac. Svi ovi listo-vi izlazili su u Beogradu. “Udruèwe srpskih ~etnika za kraqa i otaybi-nu” izdavalo je list “Glas srpskog ~etnika”, koji je izlazio u Osijeku.

Predsjednik “Udruèwa srpskih ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”od 1929. do 1932. godine do po~etka II svjetskog rata vojvoda Kosta Milova-novi}-Pe}anac. Od 1933. godine, u ovom udruèwu do{lo je postepeno doo{tre podjele. Na jednoj strani bile su vojvode Ilija Trifunovi}-Bir~a-nin i Du{an Dimitrijevi}-Dule, a na drugoj vojvoda Kosta Milovanovi}-Pe}anac. To je imalo za posqedicu cijepawe udruèwa, i formirawe jo{jednog 1936. godine, sa nazivom “Udruèwe starih ~etnika. Na ~elu ovogudruèwa bio je vojvoda Ilija Trifunovi}-Bir~anin. Pored wega isti-cali su se vojvoda Du{an Dimitrijevi}-Dule. Milosav Jeli} i Du{anIli}. Ovo udruèwe u~estvovalo je u antivladinim demonstracijama1937. godine, protiv potpisivawa Konkordata Kraqevine Jugoslavije saVatikanom.7799 Tako|e, ima indikacija, da je Ilija Trifunovi}-Bir~aninbio u najuèm krugu zavjerenika, koji su organizovali pu~ 27. marta 1941.godine.7799 “Udruèwe ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, izdavalo je list“Jugoslovenska straà”, koji je izlazio u Beogradu, a “Udruèwe starih~etnika” list “Jugoslovenski ~etnik”, koji je izlazio u Zagrebu.

Razlozi cijepawa i stvarawa novih ~etni~kih udruèwa bili su vi-{estruki. Na ~etni~ko udruèwe jo{ prije balkanskih ratova, a naro~i-to poslije I svjetskog rata, nastojale su da ostvare {to ve}i uticaj neke po-liti~ke stranke, u prvom redu Narodna radikalna stranka i Demokratskastranka. Pojedini istaknuti ~lanovi ~etni~kog udruèwa, tako|e su bi-li istaknuti ~lanovi ove dvije stranke. Jedan od wih bio je Puni{a Ra-~i}, koji je bio poslanik Narodne radikalne stranke u Skup{tini Kra-qevine SHS. Ipak sva udruèwa, bar po spoqwoj formi, htjela su da seprikaù kao nadstrana~ka. O tome svjedo~i ~lan 38 Pravila “Udruèwa

70

~etnika za slobodu i ~ast otaybine”, u kome pi{e: “Udruèwe ne pripadani jednoj politi~koj partiji”... Drugi razlog cijepawa ~etni~kog udruè-wa, bio je u samom nacionalnom i dràvnom karakteru udruèwa. Jednafrakcija u udruèwu, htjela je da udruèwe ostane ~isto srpska organiza-cija, i bori se za Veliku Srbiju, a druga frakcija po~ela je nastupati sapozicija jugoslovenstva. Tako je “Udruèwe ~etnika za slobodu i ~astotaybine”, koje je bilo izvorno i prvoosnovano, za ~itavo vrijeme imalojugoslovenski karakter, a dva koja se odvajaju 1924. godine velikosrpski.Jedan od predsjednika “Udruèwa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine” voj-voda Ilija Trifunovi}-Bir~anin, pisao je 1924. godine ovo: “Ja nisam za-dovoqan granicama na{e dràve. U ime Slovenstva ja traìm na{e kra-jeve u Italiji, Ma|arskoj, Gr~koj i Carigradu. Ko ho}e dràvu kakvu ja re-koh neka ide sa mnom, a ko ho}e od Ristovca do Beograda na ~ast mu Puni-{a Ra~i}.”8800 I Kosta Pe}anac je pisao sli~no. On tako ujednom ~lanku1927 godine pi{e: “Za ideju jugoslovenstva borile su se stara Srbija i Ma-}edonija, i to jo{ od ~etni~ke akcije. U balkanskom ratu ova ideja je afir-misana u savezu sa Bugarskom. Ja sam se li~no vezao za jugoslovensku ideju,kada sam stupio u vezu sa omladinom oko “Slovenskog juga”, i kada sam do-{ao u neposredni kontakt sa Qubom Jovanovi}em-ûpom. I u velikom ra-tu, iako su Bugari stali na stranu neprijateqa Srbije, nije ideja jugoslo-venstva izgubila svoju privla~nu snagu, i ja sam joj ostao vjeran. U meni jeu tom periodu bilo jo{ mawe kolebawa, kada sam se po svr{etku velikograta uverio da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan jedinstven narod. Sam na-ziv dràva Srba, Hrvata i Slovenaca ne vaqa, jer se time potvr|uje tezao Srbima, Hrvatima i Slovencima kao trima posebnim narodima. Time jeu~iwena sudbonosna gre{ka, i ostaje amanet budu}im generacijama da toisprave. Nisam impresioniran idejom o “Velikoj Srbiji”, jer je takvu dr-àvu mogu}e za tri dana kowem obi}i. Ovo isto vaì za “Veliku Hrvat-sku”, jer nama treba jedinstvena dràva, a to je Jugoslavija.”8811 Tre}i razlogcijepawa ~etni~kog udruèwa, bio je u li~nim ambicijama i netrpeqivo-stima wegovih vode}ih ~lanova. Takav slu~aj je otcjepqewe grupe okoIlije Trifunovi}a-Bir~anina iz “Udruèwa ~etnika za slobodu i ~astotaybine”, i stvarawe “Udruèwa starih ~etnika” 1936. godine.

Stvarawem Kraqevine SHS 1. decembra 1918. godine, ~etni~ka orga-nizacija po~iwe se {iriti van granica Kraqevine Srbije gdje je poni-kla. Najboqe rezultate imalo je “Udruèwe ~etnika za slobodu i ~astotaybine”, koje je bez obzira na odvajawe pojedinih grupa od wega, koje sustvarale nova ~etni~ka udruèwa, i daqe bilo najmasovnije. Ono je 1935.godine imalo 430 pododbora, sa oko 213.210 ~lanova.8822 Godine 1938. ovoudruèwe je imalo hiqadu pododbora, sa oko pola miliona ~lanova.8833

Udruèwe je od 1933. godine tj. od dolaska na wegovo ~elo vojvode KostePe}anca, po~elo masovnije {iriti svoje odbore po Bosni i Hercegovi-ni. Tako je u pravoj polovini 1934. godine, imalo odbore u slede}im mje-stima: Semizovcu, Alipa{inom Mostu, Palama, Trnovu, Sokolcu, Oseni-ku i âjni~u.8844 Udruèwe je 1937. godine imalo oko 60 pododbora. Najma-we ih je bilo u zapadnoj Bosni i Hercegovini, a najvi{e u isto~noj Bosnii Posavini. U Hercegovini udruèwe je imalo pododbore u: Mostaru,

71

Trebiwu, Bile}i i Kowicu. Mreà odbora ovog udruèwa bila je ra{i-rena po Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, tako|e od 1933. godine. Tako supostojali ovi pododbori u slede}im gradovima i mjestima: Zagrebu, Si-sku, Bjelovaru, Breìcama, Na{icama, Virovitici, Vukovaru, Vara`di-nu, Gospi}u, Dowoj Resi, Drni{u, Dowem Lapcu, \akovu, Koprivnici,Krièvcima, Ludbergu, Novoj Gradi{ci, Oku~anima, Osijeku, @umber-ku, Kninu, Kistawu, Su{aku i Dubrovniku.8855

U julu 1924. godine, osnovan je u Sarajevu odbor “Udruèwa srpskih~etnika Petar Mrkowi}”, a slede}e godine i “Udruèwa srpskih ~etni-ka za kraqa i otaybinu”. Kako su se te godine ova dva udruèwa ujedini-la, to su stvoreni odbori u: Gora`du, Bijeqini, Rogatici, Zvorniku, Bo-sanskoj Gradi{ci i Ivawskoj kod Bawa Luke.8866 “Glas srpskog ~etnika”,glasilo “Udruèwa srpskih ~etnika za kraqa i otaybinu”, koje je izlazi-lo u Osijeku, pisalo je o situaciji u Hrvatskoj ovako: “Uloga ~etnika uHrvatskoj je vrlo sloèna, po{to kudikamo ima vi{e unutra{wih ne-prijateqa u Slavoniji, nego spoqnih. Wima danas najmilije bi bilo ka-da bi Hrvatskom i Slavonijom upravqao Be~ ili Pe{ta.”8877

Dana 1. decembra 1921. godine, u Nik{i}u je odràn skup ~etnika“Udruèwa ~etnika za slobodu i ~ast otaybine”. Skupu je prisustvovalooko 90 ~etnika iz ~itave Crne Gore, a jedan broj koji nije mogao do}i, tele-grafski je pozdravio skup. Skup je u ime saziva~a otvorio sekretar Okru-`nog na~elstva u Nik{i}u Radovan Tomi}, i predloìo za predsjednikaskupa na~elnika sreza [avni~kog Bo{ka Bojovi}a, {to je jednoglasnoprimqeno od prisutnih. Potom je Bojovi} uzeo rije~, i u duèm govoru seosvrnuo na istorijat komitskog i ~etni~kog pokreta u Crnoj Gori, i potre-bi wihove organizacije. Nakon wega svoje referate pro~itali su RadovanTomi}, i rezervni potporu~nik Spasoje Tadi}. Izvr{en je i izbor uprave,u koju su u{li: Radovan Tomi}, kao predsjednik; Spasoje Tadi}, kao potpred-sjednik; Grujica Uskokovi}, kao sekretar; Boò Markovi}, kao blagajnik.U upravu su kao odbornici u{li: A}im Milovi}, Rade Mi}unovi} i Milo-sav Pavli~i}. Za delegate udruèwa u Beogradu izabrani su: Radovan To-mi}, Radule \uri~kovi} i Jovo Lazarevi}. Skup je radio ~itav dan, od 700 do1900 ~asova, nakon ~ega je prire|ena sve~ana ve~era.8888

U Podgorici je po~ev od 30. maja 1934. godine, nekoliko dana boraviovojvoda Kosta Pe}anac u posjeti ~lanovima ~etni~kog udruèwa. Glavnidoma}ini Pe}ancu su bili ~lanovi udruèwa: Vaso Dulovi}, Qubo Zla-ti~anin, Milo Bijeli}, Ilija ôlakovi} i Pajo Kova~evi}.8899 Sve to re-zultiralo se osnivawem pododbora ovog udruèwa u Podgorici 13. sep-tembra. Za potpredsjednika pododbora izabran je Ne{o Stijovi}, a za se-kretara ra~unski inspektor Zetske finansijske direkcije Vasilije Du-leti}.9900 U nik{i}koj “Slobodnoj misli” od 16. septembra 1934. godine,iza{ao je poziv pododbora iz Podgorice, za prijem ~lanova u dvije kate-gorije, tj. za redovne ~lanove i podmladak. Redovni ~lanovi mogli su bi-ti oni koji su u~estvovali u oslobodila~kim ratovima od 1875.do 1882.godine, ili u balkanskim i I svjetskom ratu. U podmladak je mogao bitiprimqen onaj koji je odsluìo vojni rok, po~ev od 1920. godine, ili kojije imao od 17. do 21. godinu i bio je fizi~ki razvijen.9911 Predsjednik

72

Upravnog odbora “Udruèwa srpskih ~etnika Petar Mrkowi} za kraqai otaybinu” Puni{a Ra~i}, naredio je preko lista “Crna Gora” od 13. no-vembra 1925. godine, svim oblasnim, sreskim i mjesnim organizacijamaovog udruèwa u Crnoj Gori da prikupe ~lanarinu, jer se jedino od we fi-nansiralo ovo udruèwe, te da nastave rad na prijemu novih ~lanova i or-ganizovawu novih odbora.9922

êtni~ka udruèwa su bila angaòvana od strane Vrhovne komandeKraqevine Jugoslavije, odnosno ova komanda je ra~unala na stvarawe idjelovawe ~etni~kih jedinica u slu~aju rata. U “Uputu za ~etni~ko rato-vawe” u izdawu ministarstva vojske i mornarice od 1929. godine, predvi-|eno je ~etovawe kao akcija mawih odjeqewa na krilima i bokovima, kaoi neprijateqskoj pozadini, dok je znatno ve}a samostalnost ~etni~kih je-dinica predvi|ena u varijanti djelovawa na privremeno okupiranoj teri-toriji od strane neprijateqa. Po~etkom 1940. godine, Ministarstvo voj-ske i mornarice Kraqevine Jugoslavije, donijelo je odluku o formirawuJuri{ne, odnosno êtni~ke komande i specijalnih ~etni~kih bataqona.9933

Wema~ka Policija bezbjednosti je u jednom svom izvje{taju od 28.janu-ara 1941. godine, wema~kom Ministarstvu spoqnih poslova, sastavila op-{iran izvje{taj o stawu u Jugoslaviji. U izvje{taju se pored ostalog kaè:“êtni~ke i komitske organizacije tokom posledwih nekoliko nedjeqa po-ja~ale su aktivnost. ̂ etni~ka komanda u Beogradu, kao i tajni odbor ~etni-ka u Hrvatskoj, izdali su uo~i Boì}a proglas s kojim stavqaju u du`nostsvim svojim pristalicama da napadaju Wemce ili Italijane u le|a u slu-~aju wihovog ulaska u Jugoslaviju... Izgleda da je ova propaganda slu`benopotpomognuta, jer ve} 14 dana Radio-Beograd daje emisiju za narod koja seuvijek zavr{ava ~etni~kom himnom: “Spremte se, spremte, ~etnici, silna}e borba da bude. Po rje{ewu Ministarskog savjeta u 12. mjesta ponovo seformiraju ~etni~ke trupe. Za tu svrhu odobren je kredit od 2,5 milijardedinara, koji }e ravnomjerno snositi Ministarstvo vojske i Ministarstvounutra{wih poslova. U Karlovcu i Novom Sadu vr{i se obuka ~etnika ujuri{nim bataqonima. Izvodi se tako|e juri{na obuka u 10 pje{adijskompuku u Sarajevu... Grupe ~etnika u Banatu, zajedno sa nacionalistima iz or-ganizacije “Kara|or|e”, naoruàni su posledwih dana pu{kama i ru~nimbombama. Obuka u ga|awu se odràva u streqa~kim udruèwima.9944

Ministarstvo vojske i mornarice Kraqevine, je sa Str. pov. br. 2535.od 1. aprila 1941. godine naredilo:

1. Da se sada{wi {tab Juri{ne komande pretvori u [tab êtni~kekomande po priloènom sastavu.

2. Sedi{te [taba ~etni~ke komande bi}e u okolini Kraqeva, u kome}e se ciqu dosada{wi [tab Juri{ne komande premestiti iz Novog Sada.

3. Kao jezgro za formirawe ~etni~kih jedinica uputiti odmah u Kra-qevo:

a) 5 juri{ni (~etni~ki) bataqon iz Ni{a.b) 3 ~etu 1 juri{nog (~etni~kog) bataqona iz Novog Sada i 3 ~etu 3

juri{nog bataqona iz Skopqa.4. Daqe formirawe jedinica êtni~ke komande vr{iti najhitnije

prema predlogu komandanta êtni~ke komande.

73

5. Za takti~ku upotrebu ~etni~kih jedinica pristupiti sistemat-skom izvo|ewu obuke po principima ~etni~kog ratovawa.

6. Za materijalno opremawe ~etni~kih jedinica iskoristiti svu pro-teklu mirnodopsku i ratnu opremu dosada{wih juri{nih jedinica, a zaostalu opremu komandant êtni~ke komande obrati}e se na~elnicimamaterijalnih odeqewa ovog Ministarstva.

7. Jedinice êtni~ke komande bi}e na snabdevawu kod najbliìh in-tendantskih slagali{ta i suhoputnih stanica”9955...

Po{to je primio nare|ewa za napad na Jugoslaviju od strane svoje Vr-hovne komande, 6. aprila 1941. godine u 600 ~asova, komandant II italijanskearmije je pot~iwenim jedinicama izdao “Prvu op{tu zapovijest”, u kojoj jetako|e pomenuo ~etnike ovako: ...“Za Rije~ki koridor i grad Rijeku vaèposebna uputstva koja su u tom pogledu data V armijskom korpusu - u su{ti-ni: odbrana do posledweg ~ovjeka Komande mjesta Rijeka sa snagama u mje-stu, iskqu~iv{i mobilne trupe; i za{tita Rije~kog koridora sa ostalimtrupama i mobilnim jedinicama, koje su odre|ene da se suprotstave even-tualnim upadima malih neprijateqskih jedinica i ~etnika”.9966

Kao {to se iz izloènog da zakqu~iti, ~etni~ki pokret nastao jekao posqedica istorijskog samoorganizovawa srpskog naroda, u onim vre-menima kada je bio pokoren i nije imao svoju dràvu. êtni~ki pokretnastaje u Kraqevini Srbiji, prvo kao nezvani~na organizacija, a nedugozatim i kao organizacija sa dràvnom potporom. êtnici su bili speci-fi~na organizacije, koja je sa podr{kom Srbije djelovala, onamo gdje zva-ni~na dràvna politika, kao i zvani~ne dràvne organizacije, u prvomredu vojska, nijesu mogle, jer to svoje djelovawe nijesu smjele prenijetipreko zvani~nih dràvnih granica. êtnici se bore u balkanskim i Isvjetskom ratu, rame uz rame sa srbijanskom vojskom, biv{i wen najelit-niji i najhrabriji dio, i izvr{avaju}i u ve}ini slu~ajeva specifi~ne ite{ke zadatke, koje redovne trupe nijesu mogle. Nijesu ~etnici bili ni-kakvi avanturisti, niti qudi èqni slave i prestià. @ivjeli suskromno, pa ~ak prema wihovim zaslugama, i sama dràva nije ih nagradi-la, niti im dala po{tovawe koje su zasluìli, u odnosu na oficire i po-liti~are. U psihologiji i poimawu srpskog naroda, ~etnici su prakti~-no naslijedili od hajduka, element ne~ega epskog i nadqudskog. Poslije Isvjetskog rata, ~etni~ka organizacija se {iri po svim srpskim teritori-jama van Srbije. Uzroci cijepawa ~etni~ke organizacije su prethodno ob-ja{weni, i oni su dosta doprinijeli smawewu wene snage. Sa ~etni~kimudruèwima se kao {to je navedeno, tako|e ra~unalo i od strane vojnogvrha Kraqevine Jugoslavije. To je ura|eno na osnovu vrlo pozitivnog is-kustva i uspje{ne borbe ~etnika u balkanskim i I svjetskom ratu. Kako jeaprilski rat 1941. godine bio kratkotrajan, to ni ~etni~ke jedinice ni-jesu uspjele da pokaù {ta umiju, odnosno kako bi se borile. Ukupno gle-daju}i, ~etni~ki pokret je bio vrlo specifi~an, i imao je nespornu oslo-bodila~ku, odbrambenu i patriotsku ulogu.

74

******************NAPOMENE1. Vuk St. Karayi}, Srpski rje~nik, Beograd, 1935.2. \uro Dani~i}, Rje~nik hrvatskog ili srpskog jezika, dio II, Zagreb, 1884-

1886, 6.3. Matija Ban, Pravila o ~etni~koj vojni, Beograd, 1848.4. Qubomir Ivanovi}, êtovawe ili ~etni~ko ratovawe, Beograd, 1868.5. Slobodan Jovanovi}, Moji savremenici, Windsor, Canada, 1962, 24.6. Aleksandar Apostolov, Jedan nov dokument poloàja Makedonije na kra-

ju XIX i po~etkom XX vijeka, Glasnik instituta za nacionalnu istorijubr. 1, Skopqe, 1963, 247-267.

7. Ma}edonija, br. 32, 11. septembar 1905,3.8. Krste Bitoqski, Djelatnost pelagonijske mitropolije 1878-1912, Sko-

pqe, 1968, 197, 198, 200-217.9. Dimitrije \or|evi}, Srbija i Balkan na po~etku XX veka (1903-1906), Ju-

goslovenski narodi pred prvi svetski rat, Beograd, 1967.10. AS, fond MUD, pov. br. 262, izvje{taj na~elnika okruga Vrawskog od 16.

maja 1904. godine ministarstvu unutra{wih djela.11. isto, pov. br. 288, od 29.maja 1904; isto, pov. br. 289, od 29. maja 1904.12. isto, pov. br. 363, od 22. juna 1904.13. DAMSP, fond Srpska narodna organizacija, Zapisnik Centralnog odbo-

ra Srpske organizacije u Staroj Srbiji i Ma}edoniji od 15. novembra 1906. 14. Ma}edonija, br. 2, 9. januar 1905, 3.15. isto, br. 3, 16. januar 1905, 2.16. Jovan Dovezenski, Iz mog pisma pre 26. godina, Ju`ni pregled, jun-jul

1930, Skopqe.17. DAMSP, fond Srpske narodne organizacije, dok. br. 42, Zapisnik Cen-

tralnog odbora od 12. maja 1906.18. Stanislav Krakov, \eneral Milan Nedi} - “Prepuna ~a{a ~emera”, Min-

hen, 1968, 7.19. kao nap. 17. dok. br. 40, od 23. novembra 1907.20. isto, Zapisnik sjednica Centralnog odbora od 17. januara i 5.juna 1906.21. Gligor Todorovski, Srpski konzuli u Makedoniji do mladoturske revo-

lucije 1908, Glasnik instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1965, 221.

22. êdo A. Popovi}, êtni~ka {kola u Prokupqu, Nova Evropa, kw. XVI, br. 10-11, 16. novembar, Zagreb, 1927, 323-327.

23. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. IV, Beograd, 1928, 770.24. DAMSP, fond Srpske narodne organizacije, Korespondencija sa odborima,

dok. br. 160. od 30. januara 1907; Srpska zastava, br. 85, 10. april 1907, 3.25. isto, dok. br. 200 od 3. februara 1907.26. isto. dok. br. 671 od 26. maja 1908.27. Petar Stojanov, Makedonija u vrijeme balkanskih i prvog svjetskog rata

(1912-1918), Skopqe, 1969, 84-87.28. kao nap. 23. kw. III, 594.29. kao nap. 27, 88-89.30. isto, 84-87.

75

31. isto, 109-111.32. isto, 111.33. Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914. Beograd, 1966, 471.34. isto.35. isto, 312.36. kao nap. 27, 147-160.37. kao nap. 23, kw. I, 110.38. kao nap. 33, 457.39. isto, 478.40. isto, 486.41. isto, 633.42. isto, 712.43. Pero Slijep~evi}, Na{i dobrovoqci u svjetskom ratu, Nova Evropa, kw.

XI, br. 17, 11. jun, Zagreb, 1935, 511-534.44. isto, 513-516.45. isto, 518-520.46. kao nap. 23, kw. IV, 770-771.47. kao nap. 43. 518-520.48. AVII, P-4, k. 68, odred Jovana Babunskog od 29. jula 1916.49. isto.50. AS, fond Dru{tva Sveti Sava, dok. br. 1532 od 9. decembra 1916.51. isto, od 11. decembra 1916.52. AVII, P-4, k. 48, odred Jovana Babunskog, red. br. 34/9, od 25. maja 1917.53. Kosta Dimitrijevi}, Junaci srpske trilogije govore, Beograd, 1971. ~la-

nak pukovnika Svetislava Krejakovi}a, Kajmak~alan-kapija slobode, 153-154, 157-158.

54. isto, Pogibija vojvode Vuka na Gruni{tu, 181-182, 183-190.55. isto, 43-45.56. Stevan Jakovqevi}, Srpska trilogija, Beograd, 1955,531-532.57. Milivoje Perovi}, Ustanak na jugu Srbije 1917 – Topli~ki ustanak, Beo-

grad, 1954.58. isto, 67.59. isto, 230.60. AVII, arhiva srpske vojske, k. 79, f. 12. red. br. 21, od 28.juna 1917.61. isto, arhiva Glavnog |eneral{taba Kraqevine Jugoslavije, k. 66, popis

4/1, 1. novembar 1918.62. AS, fond Dru{tva Sveti Sava, dok. br. 1561.63. Aleksandar Stamatovi}, Polo`aj oficira, podoficira, barjaktara i

perjanika Kraqevine Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940.64. Jovan ]etkovi}, Ujediniteqi Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940.65. isto.66. AVII, fond Koste Pe}anca, grupa 8, br. 79, izve{taj ~etovo|e Miqana

Drqevi}a; AIICG, fond Vuksana Mini}a, f. 65, br. 248.67. AVII, arhiva srpske vojske, kw. 78, f. 3, br. 8, od 30.septembra 1918.68. DACG, AOP, f. 359, izvje{taj Pe}anca od 26. oktobra 1918.69. AIICG, fond Vuksana Mini}a, f. 359, br. 116, 117. i 118.70. AVII, fond Jadranskih trupa, naredba 2123, 26.oktobar-7.novembar

76

1918.71. kao nap. 69. f. 468.72. Srpska rije~, br. 178, 9.septembar 1921, 2.73. Pravda, 1925, 87-92.74. Balkan, br. 160, 26.jun 1921, 3.75. AVII, arhiv NOR-a, k. 60, reg. br. 1/7-1.76. isto.77. êtnik, br. 5, 18.avgust 1929, 2.78. Stanislav Krakov, \eneral Milan Nedi} -”Prepuna ~a{a ~emera”,

Minhen, 1968, 489; Jugoslovenska straà, br. 133, 15. avgust 1937, 2.79. AVII, popisnik 17, k. 2, reg. br. 36/2.80. Vidovdan, br. 44, 11.maj 1924, 1.81. isto, br. 393, 1.maj 1927, 3.82. Jugoslovenska straà, 23.jun 1935, 3.83. isto, 6. maj 1938,2.84. AJ, fond Milana Stojadinovi}a, f. 118.85. Jugoslovenska straà, brojevi od 7.jula, 15.septembra i 20.oktobra 1935.86. Srpski borac, br. 4, 17.decembar 1924, 3; brojevi istog lista za 1925.87. Glas srpskog ~etnika, br. 2, 18.oktobar 1924, 2.88. Sa zbora ~etnika, Crna Gora, br. 94, 16. decembar 1921, 2.89. K. Pe}anac u Podgorici, Zeta, br. 22. 3.jun 1934, 5.90. Lov}enski odjek, br. 22, 16. septembar 1934, 3.91. Organizacija ~etnika u Podgorici, Slobodna misao, br. 34, 16. septembar

1934, 6.92. Crna Gora, br. 49, 13.novembar 1925, 4.93. AVII, arhiva Glavnog |eneral{taba Kraqevine Jugoslavije, Uput za ~e-

tni~ko ratovawe; êtnici i wihov rad. Vojni vesnik, br. 4, april 1932; AVII, popisnik 17, k. 5, reg. br. 18/1

94. isto, reg. br. Bon. - 1, reg. br. 816-824.95. isto, reg. br. 23/4-1, k. 11, a.96. isto, reg. br. 1, k. 53.

77

SS LL OO MM

Drugi svjetski rat po~eo je 1. septembra 1939. godine, izvo|ewem pla-na “Vajs” (bijelo), tj. napadom Wema~ke na Poqsku. Napad Wema~ke naPoqsku bio je klasi~an primjer tzv. “blic kriga”, tj. muwevitog rata.Ovaj na~in ratovawa Wema~ka je teoretski, a dijelom i prakti~no razvi-la jo{ u I svjetskom ratu, a usavr{ila ga je od dolaska nacista i Hitlerana vlast 1933. godine, kada je ova dràva po~ela intenzivne pripreme zarat. “Blic krig” podrazumijevao je iznenadni napad na dràvu - `rtvu,bez objave rata, obi~no u ranim jutarwim ~asovima, i u danima vikenda,kada je ve}ina starje{ina bila van kasarni. Napad je izvo|en sna`nim na-letima avijacije, koja je bombardovala aerodrome i va`ne vojne i pri-vredne objekte dràve - ̀ rtve. Sve ovo je pra}eno brzim i probojnim pro-dorima oklopno-mehanizovanih jedinica. Ovaj na~in ratovawa Wema~ka}e primijeniti na nizu evropskih zemaqa, a me|u wima i na KraqeviniJugoslaviji.

Da bi za{titile Poqsku, Velika Britanija i Francuska su 3. septem-bra objavile rat Wema~koj, ~ime je ratni svjetski poàr otpo~eo. Podizgovorom za{tite ukrajinske i bjeloruske mawine u Poqskoj, sovjetskejedinice su upale u ovu dràvu 17. septembra. Po me|usobnom sporazumuWema~ke i SSSR-a od 28. septembra u Moskvi, poqska teritorija podije-qena je izme|u ove dvije dràve. Poqska armija prestala je da pruà ot-por 6.oktobra 1939. godine. Bila je to ~etvrta dioba Poqske u wenoj isto-riji. Napad Wema~ke na Dansku i Norve{ku, ~iji je {ifrovani nazivbio operacija “Vezernbung” (vje`ba na rijeci Vezer), izvr{en je 9. apri-la 1940. godine. Danska je kapitulirala istog dana, a okupacija wene te-ritorije izvr{ena je do 11. aprila. Velika Britanija i Francuska su upu-tile neke svoje jedinice kao pomo} norve{koj armiji, no bez obzira na to,Norve{ka je kapitulirala 10.juna.

Dana 10. maja 1940. godine, Wema~ka je izvr{ila agresiju na Belgiju iHolandiju, a ujedno otpo~ela i op{tu ofanzivu na Francusku. Ovaj napadnosio je {ifrovani naziv “Gelb” (ùto). Holandija je kapitulirala 15, aBelgija 28.maja. Da bi zauzela {to vi{e francuske teritorije, Italija je10. juna objavila rat Francuskoj i Velikoj Britaniji. Me|utim, wena voj-ska napredovala je kroz francusku teritoriju samo nekoliko kilometara.Wema~ke trupe zauzele su Pariz 14. juna, a 25. juna potpisana je kapitula-cija Francuske. Istog dana general [arl de Gol, je u Londonu obrazovao

78

Komitet Slobodne Francuske, i preko londonskog radija pozvao Francu-ze da nastave borbu. Italijanske trupe su 28. oktobra 1940. godine izvr{i-le agresiju na Gr~ku. Od 14. novembra do kraja 1940. godine, gr~ka armija jeizvr{ila kontraofanzivu. U tom periodu Grci su izbacili 22. novembraItalijane iz Kor~e u Albaniji, a 8. decembra oslobodili su Argiroka-stro. Britanske snage iskrcale su se u Gr~ku, da pomognu ovoj dràvi 4.marta 1941. godine, a od 9. do 25. marta uslijedila je nova ofanziva itali-janskih trupa, protiv gr~ko-britanskih snaga u Albaniji.

Jo{ ranije, 30. novembra 1939. godine, SSSR je izvr{io agresiju naFinsku. Poslije promjenqivih ratnih rezultata, sovjetske trupe su naj-zad porazile Finsku, i 12. marta 1940. godine, u Moskvi je potpisan so-vjetsko-finski ugovor o miru, po kojem je Finska SSSR-u ustupila neketeritorije. Rat je bjesnio i u Africi. Italijanske trupe bile su poraè-ne od britanskih u bici kod Tobruka 22. januara 1941. godine, da bi 9. fe-bruara do{lo do stabilizacije fronta kod El Igejle. Krajem februarau Afriku su se iskrcale i wema~ke trupe pod komandom generala Romelai ponovo zauzele Bengazi. Dana 27. septembra 1940. godine, u Berlinu jepotpisan trojni pakt izme|u Wema~ke, Italije i Japana. Ovom paktupristupila je 20. novembra Ma|arska, 23. novembra Rumunija, a 24. novem-bra Slova~ka. Bugarska je ovom paktu pristupila 1. marta 1941. godine.11Obru~ Trojnog pakta tako se gotovo potpuno suìo oko Jugoslavije, a rat-ni poàr joj se pribliìo.

Sve ovo imalo je za posqedicu, da i Jugoslavija 25. marta 1941. godineu Be~u potpi{e pristupawe Trojnom paktu, koje je potpisao predsjednikVlade Dragi{a Cvetkovi}. Pored wega od jugoslovenske delegacije, bo jeprisutan i ministar spoqnih poslova Aleksandar Cincarmarkovi}.Sudbina srpskog naroda, bila je tada prepu{tena dvojici posrbqenihCincara. Narod za potpisivawe pakta nije znao. Kada je ova vijest u Jugo-slaviji objelodawena, u krajevima u kojima je srpsko i slovena~ko stanov-ni{tvo bilo ve}insko, do{lo je do samoinicijativnih narodnih demon-stracija protiv pakta. Sve to iskoristila je grupa probritanskih ofi-cira, koja je u no}i izme|u 26/27. marta izvr{ila vojni pu~, zbacila savlasti Vladu Cvetkovi}-Ma~ek, i proglasila punoqetnim kraqa PetraII Kara|or|evi}a. Novi predsjednik Vlade postao je organizator pu~a ar-mijski |eneral vazduhoplovstva Du{an Simovi}. ûv{i vijesti o obara-wu prowema~ke vlade u Jugoslaviji, Vinston êr~il je izjavio ovo: “Div-na vijest! Rano jutros jugoslovenska nacija na{la je svoju du{u”. Iako no-va vlada nije zvani~no odbila pristupawe Trojnom paktu, nego je ~ak po-vela vrlo pomirqivu politiku prema Wema~koj, Jugoslavija nije moglaizbje}i ratni zamajac, koji se ka woj po~eo usmjeravati.

U Berlinu je vijest o pu~u primqena sa {okom i iznena|ewem. Tada-{wi ministar spoqnih poslova Wema~ke Joakim fon Ribentrop, na su-|ewu u Nirnbergu poslije II svjetskog rata, o ovom doga|aju je izjavio:“Hitler je pogo|en u sam ìvac. Dobio je napad onog gr~evitog bijesausled kojeg se gubi mo} razmi{qawa i koji je katkad wega nagonio na naj-uàsnije avanture. Pribraniji, on je mjesec dana kasnije u razgovoru saFridrihom fon [ulenbergom rekao: “Jugoslovenski udar do{ao je izne-

79

nada, kao grom iz vedra neba. Kad su mi javili dvadeset sedmog ujutru, mi-slio sam da je sve to neka {ala”.22 Jo{ jedan Wemac, a to je bio HermanNojbaher, koji je neko vrijeme u II svjetskom ratu bio wema~ki opunomo-}enik za Balkan, o Hitleru i wegovom stavu prema Srbima je konstato-vao ovo: “Hitler je pripadao onim Austrijancima koji polako izumiru,ali koji od 1914. godine (ubistvo prestolonasqednika u Sarajevu i izbi-jawe prvog svjetskog rata) nose u sebi jedan antisrpski kompleks: to supodmeta~i bombi, ubice kraqeva, atentatori, zavjerenici, pu~isti, pot-paqiva~i svjetskog poàra - takve su bile kvalifikacije za Srbe u {i-rokim austro-ugarskim krugovima”.33

ûv{i prve vijesti o pu~u u Jugoslaviji, Hitler je jo{ istog dana, 27.marta, u prijepodnevnim ~asovima, pozvao bugarskog i ma|arskog posla-nika u Wema~koj. Ma|arskom poslaniku je predao poruku za ma|arskogregenta Miklo{a Hortija, u kojoj je pored ostalog pisalo: “Jugoslavija}e biti uni{tena, jer je javno odustala od politi~ke saradwe sa Osovi-nom. Preteàn dio snaga treba da pro|e kroz Ma|arsku. Me|utim, glav-ni napad ne}e biti izvr{en na ma|arskom sektoru. Na tom sektoru trebada interveni{e ma|arska armija, a kao naknada za saradwu Ma|arskoj }ebiti data mogu}nost da povrati teritorije koje je nekad bila prinu|enada ustupi Jugoslaviji”.44

Na dan napada sila Osovine na Kraqevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941.godine, Hitler je ve} u 600 ~asova izjutra preko radija pro~itao svoj “Pro-glas wema~kom narodu”, u kome je pored ostalog rekao: ...“U duhu istinskekonsolidacije Evrope, nastojao sam od dana preuzimawa vlasti da prijesvega uspostavim prijateqske odnose sa Jugoslavijom. Ja sam namjerno za-boravio sve ono {to se nekada dogodilo izme|u Wema~ke i Srbije. Pritom sam ne samo pruìo ruku wema~kog naroda srpskom narodu, nego samse trudio, da kao po{ten posrednik pomognem da se prebrode sve te{ko-}e koje su postojale izme|u jugoslovenske dràve i pojedinih naroda kojisu u savezu sa Wema~kom... 25. marta 1941. u Be~u je izvr{eno sve~ano pot-pisivawe ugovora o pristupawu Jugoslavije trojnom paktu. Ja i cio we-ma~ki narod bili smo sretni zbog ovoga, jer je izgledalo da je ovim spri-je~eno pro{irewe rata na Balkan i ujedno je postojala nada da }e se, naj-zad, ve} postoje}i konflikt ipak mo}i otkloniti razumnim sporazumom.No, tek {to su se vratili u Beograd ministri koji su potpisali ovaj ugo-vor, jedna vojna klika, koja je vje~ito organizovala dràvne udare i sasto-jala se od engleskih pla}enika, izvela je protivudar. Sru{ena je vladakoja je teìla miru s Wema~kom, i to sa izri~ito javnom izjavom da je ovobilo potrebno zbog wenog dràwa prema Wema~koj. U vezi s tim, do{loje do ispada, koji predstavqaju sramotu u ìvotu naroda i koje Wema~kiRajh kao velika sila nije voqan da strpqivo podnosi. Wema~ki poslanikje vrije|an, wema~ki vojni izaslanik je napadnut, pomo}nik vojnog iza-slanika je povrije|en, mnogi ~inovnici, zastupnici na{ih firmi itd.javno su zlostavqani, prostorije wema~ke izlo`be, radwe, biroi i {ko-le su demolirani i opusto{eni, mnoge ̀ ene i qudi, naro~ito na{i folk-sdoj~eri, tu~eni su, wihove radwe i stanovi dijelom opqa~kani, a izvje-stan broj folksdoj~era je pri tome ubijen. Ove ispade inscenirale su

80

iste one kreature koje su jo{ 1914. godine atentatom u Sarajevu odvuklesvijet u ogromnu nesre}u. I danas kao i onda, ovu zlo~ina~ku vojnu klikuorganizovala je i finansirala engleska tajna slu`ba. Mada su sada{wiispadi isti kao i onda{wi, ipak se ne{to izmijenilo, sada napadnuta dr-àva nije onda{wa Austrija nego Wema~ki Rajh. Nova srpska vlada nare-dila je op{tu mobilizaciju, koju je ve} danima potajno sprovodila. Ona jetime dala na znawe da misli da umjesto miroqubivih odnosa prema We-ma~kom Rajhu moè upotrijebiti silu. Me|utim, sila koju je ona prizna-la, sada }e je uni{titi. Wema~ki narod nema nikakvog povoda da se boriprotivu Hrvata i Slovenaca. Od ovih naroda on ni{ta ne traì. Ali we-ma~ki narod èli da se sada obra~una sa onom srpskom klikom izdajnikau Beogradu, koja misli da moè Balkan po drugi put staviti na raspolo-èwe Britancima. Po{to su moja osmogodi{wa nastojawa prijateqstvapropala. odlu~io sam, da za ponovo uspostavqawe sno{qivih odnosa ijed-nog poretka u ovom dijelu Evrope, zasnovanog na demokratskim princi-pima, a u saglasnosti sa shvatawima na{ih saveznika, daqe zastupawe we-ma~kih interesa povjerim onoj snazi koja je u stawu da za{titi pravo irazum. Wema~ki Rajh se od danas ujutru nalazi u borbi protiv beograd-skih uzurpatora i onih jedinica koje je Velika Britanija poku{ala da saBalkana po{aqe u borbu protivu evropskog mira. Wema~ka vojska }e od-loìti oru`je tek onda kad beogradski zavjereni~ki krug bude potpunosru{en i kada posledwi Britanac iz ovog podru~ja bude napustio konti-nent”55…

Hitler je 6. aprila izdao Dnevnu zapovijest vojnicima jugoisto~nogfronta, u kojoj je pored ostalog napisao: “Vojnici jugoisto~nog fronta...Ja sam uvijek i stalno upozoravao da }e britanske trupe u ciqu ugroà-vawa Rajha poku{ati iskrcavawe na jugoistoku Evrope. Na àlost ovaopomena je bila uzaludna. Ja sam daqe poku{ao uvijek sa istim strpqe-wem, da ubijedim jugoslovenske dràvnike u potrebu iskrene saradwe naponovnom uspostavqawu mira me|u zainteresovanim narodima u ovompodru~ju. Kad im je najzad do{lo za rukom da se pristupawem JugoslavijeTrojnom paktu obezbijedi osnova za ovakvu saradwu, a da pri tom od Jugo-slavije nije ni{ta zahtijevano osim u~e{}a na ponovnoj izgradwi jednerazumne i organizovane Evrope, u kojoj su Jugoslavija i wen narod treba-li da imaju udjela, u Beogradu su prigrabili vlast zlo~ina~ki elementi-engleski pla}enici, isti oni koji su i 1914. godine izazvali svjetski rat.Isto kao u Poqskoj, protivu Wema~kog Rajha mobilisani su divqi in-stinkti subjekta niè vrednosti. Pod takvim okolnostima morao sam od-mah pozvati wema~ku koloniju, iz Jugoslavije, jer su svakodnevno napada-ni ~lanovi i oficiri wema~kog poslanstva i ~inovnici na{ih konzula-ta, na{a zastupni{tva su razorili, wema~ke {kole - kao u Poqskoj - opu-sto{ili, mnogobrojne folksdoj~ere odvukli, zlostavqali ili ubijali.Osim toga Jugoslavija je sada naredila op{tu mobilizaciju, dok je do sa-da nedjeqama tajno pozivala rezerviste… Vojnici jugoisto~nog fronta!Sada je do{ao va{ ~as! Vi }ete sada uzeti u za{titu interese Wema~kogRajha u Jugoistoku, kao {to su to u~inili prije godinu dana va{i drugo-vi u Norve{koj i na Zapadu. Pri ovome ne}ete vi biti mawe hrabri od

81

vojnika onih wema~kih divizija koje su se u jesen 1915. pobjedonosno bo-rile na istom podru~ju kojim vi sada nastupate. Tamo gdje neprijateq ~o-vje~anski postupa i vi }ete postupati ~ovje~no, ali tamo gdje on pokaèwemu svojstvenu brutalnost, vi }ete ga slomiti surovo i bezobzirno”66...

U no}i izme|u 27/28. marta 1941. godine, Hitler je preko wema~kogposlanika u Rimu, uputio hitan {ifrovan telegram Musoliniju, u komeje pored ostalog napisao:

““DDuu~~ee,,Doga|aji ~ine da Vam, Du~e, ovim hitnim putem saop{tim moje mi-

{qewe o situaciji i odluke koje iz toga proizilaze.1) Jo{ od po~etka sam smatrao da je Jugoslavija najopasniji faktor u

sukobu sa Gr~kom. Doista, sa ~isto vojni~kog gledi{ta, uspjeh wema~kognapada na Trakiju ne bi bio garantovan pri sumwivom dràwu Jugoslavi-je, jer bi na na{em ogromnom frontu mogao biti ugroèn desni bok na-stupaju}ih kolona.

2) Zato sam preduzeo sve mogu}e i zaista u~inio veliki napor da Ju-goslavija u|e u na{u interesnu sferu. Na àlost, taj napor ostao je uza-ludan i zbog toga {to je sve dockan zapo~eto da bi se pravovremeno osi-gurao uspjeh. Dana{we vlasti ne ostavqaju nikakvu sumwu o skoroj pro-mjeni jugoslovenske spoqne politike”.77

Na ovo pismo Musolini je odgovorio svojim 28. marta ovako:

““FFiirreerruu,,Ambasador fon Makenzen predao mi je Va{e pismo, koje se odnosi na

situaciju koja je nastala u Jugoslaviji poslije dràvnog udara. @elim daVam kaèm da sam mirno primio doga|aje, jer me oni nijesu ni najmawe iz-nenadili, naro~ito kad sam saznao da je prije potpisivawa u Be~u Stoja-dinovi} bio predan Engleskoj. Moje je uvjerewe da je o dràvnom udaruve} bilo potpuno odlu~eno u sporazumu sa Regentom prije potpisa. U po-gledu mjera koje zahtijeva situacija saop{tavam Vam:

1) Ve} sam li~no naredio generalu Kavaleru da obustavi ofanzivukoja je trebala da otpo~ne.

2) Pje{adijske jedinice pridolaze prema sjevernoj granici Albanije izauzimaju poloàje na trima pravcima vjerovatnog jugoslovenskog napada.

3) Data su nare|ewa da sedam divizija izbije na na{u isto~nu grani-cu, gdje se nalaze {est divizija kojima }e se pridruìti, a sem toga i15.000 qudi grani~ne straè koji su ve} u pripravnosti.

4) Sve te pripreme bi}e zavr{ene {to hitnije i bi}e izvr{ene u taj-nosti.

5) U istoj zoni spremna je za operacije druga vazduhoplovna eskadra.6) Pored bugarske, a naro~ito ma|arske saradwe, treba voditi ra~u-

na o hrvatskim separatisti~kim te`wama koje predstavqa dr Paveli},koji se sada nalazi nedaleko od Rima. Ho}u tako|e da vam kaèm, Fireru,da }e rat u Italiji, ako postane neminovan, biti vrlo popularan. Iz to-ga razloga dijelim potpuno Va{e uvjerewe da }e sada{wa kriza dovestiOsovinu do kona~nog uspjeha.

82

7) Milim vas, Fireru, da primite izraz mog srda~nog drugarstva imoje prijateqske pozdrave.

MMuussoolliinnii””..88

Odmah poslije dono{ewa Hitlerove odluke od 27. marta 1941. go-dine za napad na Jugoslaviju, u Berlinu je uz Hitlerovo prisustvoodràno savjetovawe sa vode}im vojnim i politi~kim li~nostimaWema~ke. Pored Hitlera savjetovawu su bili prisutni: vrhovni ko-mandant vazduhoplovstva i mar{al Rajha Herman Gering, na~elnik{taba Vrhovne komande wema~kih oruànih snaga general-pukovnikAlfred Jodl, general-lajtnant Karl Bolena{ic, pukovnik Rudolf[mund, kapetan fregate Jesko fon Karl Putkamer, potpukovnikValter [erf, majori: Belov i Kristijan, na~elnik General{tabakopnene vojske general-pukovnik Hader, pukovnik Adolf Hojzinger,potpukovnik Sivert, general-major Hofman fon Valdau, pukovnikPaul [mit i general-major Eno fon Rintelen. Sastanku se kasnijepridruìo wema~ki ministar spoqnih poslova Joakim fon Riben-trop, sa na~elnikom svog [taba poslanikom Havelom. Prema zapi-sniku sa ovog sastanka, Hitler je pored ostalog rekao: “Vo|a Rajha:

Opisuje situaciju u Jugoslaviji poslije dràvnog udara. Konstatujeda je Jugoslavija nesiguran faktor s obzirom na predstoje}u akciju “Ma-rita”, a pogotovo na docniji poduhvat “Barbarosa”. Srbi i Slovenci ni-kada nijesu bili nakloweni Wemcima. Vlade nikada nijesu ~vrste zbognacionalnog pitawa i zbog oficirske kamarile uvijek su raspoloèneza dràvne udare… Momenat za upoznavawe stvarne situacije u zemqi iwenog stava prema nama povoqan je, kako iz politi~kih tako i iz vojnihrazloga. Da je do obarawa vlade do{lo za vrijeme akcije “Barbarosa”, po-sqedice za nas bi bile znatno teè. Vo|a Rajha je rije{en da preduzme svepripreme da razbije Jugoslaviju i vojni~ki i kao dràvu, ne ~ekaju}i mo-gu}u izjavu lojalnosti nove vlade”.99

Odmah poslije zavr{enog savjetovawa, Operativno odjeqewe wema~-ke Vrhovne komande, izradio je “Direktivu br. 25”, tj. plan napada na Ju-goslaviju. Ovaj plan je ve} u ve~erwim ~asovima 27. marta 1941. godinepodnijet Hitleru na uvid, i on ga je potpisao. Plan je potom dostavqenkomandantima kopnene vojske, vazduhoplovstva i mornarice, {efu we-ma~ke vojne misije u Rumuniji generalu Henzenu, i wema~kom predstavni-ku pri italijanskoj Vrhovnoj komandi generalu Enu fon Rintelenu. Hi-tlerova “Direktiva br. 25” u po~etku glasi:

1. Vojni pu~ u Jugoslaviji izmijenio je politi~ku situaciju na Balka-nu. Jugoslaviju treba smatrati neprijateqem i u slu~aju da uskoro da iz-javu lojalnosti, pa je stoga potrebno razbiti {to prije.

2. Moja je namjera da koncentri~nom operacijom sa prostora Rijeka-Grac, s jedne strane, i sa prostora oko Sofije, s druge strane, upadnem uJugoslaviju op{tim pravcem prema Beogradu i da wenu vojsku uni{tim, stim da wen krajwi ju`ni dio otcijepim od ostale teritorije i uzmem usvoje ruke kao bazu za produèwe wema~ko-italijanske ofanzive protivGr~ke.

83

Iz vojnoekonmskog razloga je va`no da se uspostavi saobra}aj na Du-navu i posjednu rudnici bakra u Boru.

Poku{a}e se da se pridobiju Ma|arska i Bugarska za saradwu u ope-racijama, stavqaju}i im u izgled vra}awe Ba~ke i Makedonije.

Politi~kim obe}awima u korist Hrvatske bi}e poo{trena unutra-{wa politi~ka zategnutost u Jugoslaviji”1100…

Vrhovni komandant wema~kog vazduhoplovstva Herman Gering, nare-dio je u no}i izme|u 27/28. marta 1941. godine, da se do 30. marta oko Be~aprikupi sedam bombarderskih grupa, tri grupe bombardera za obru{ava-we ({tuke) i jedna grupa dvomotornih lovaca (razara~i). Za komandantacjelokupnog vazduhoplovstva za Balkan, imenovan je komandant IV wema~-ke vazduhoplovne flote general-pukovnik Aleksander fon Ler. Okupqa-we aviona imalo se izvr{iti u ciqu napada na Jugoslaviju.1111

Wema~ka XII armija dobila je zadatak da na dan napada na Jugoslavi-ju, napada preko jugoslovensko-bugarske granice od \ustendila do zapad-no od Petri~a, i preko gr~ko-bugarske granice, i razbije jugoslovenske igr~ke snage u ju`noj Srbiji i gr~koj Trakiji. Ciq napada je bio da se {toprije prodre albanske granice zapadno od Skopqa, preko Vardara, ka li-niji Voden-Ber, i na sjevernu obalu Egejskog mora.1122

U toku no}i 27/28. marta u wema~koj Vrhovnoj komandi izra|en je“Predlog za koordinaciju wema~kih i italijanskih operacija protiv Ju-goslavije”. Ovaj predlog je oko 300 ~asa izjutra 28 marta, odnio u Rim we-ma~ki general Eno fon Rintelen na razmatrawe i potpis italijanskojVrhovnoj komandi, koja ga je potpisala istog dana.1133

Na dan 30.marta 1941. godine, italijanska Vrhovna komanda zavr{ilaje plan napada na Jugoslaviju. Ovaj plan je ukratko uzev, sadr`ao ofanziv-no-defanzivni karakter. Italijanska vojska imala je biti u defanzivi uAlbaniji i prema Gr~koj, gdje se o~ekivao glavni udar jugoslovenske igr~ke vojske. Od Istre, Italijani su trebali postepeno nastupati prav-cem Split-Jajce. Ratna mornarica imala je zadatak da neutrali{e jugo-slovensku i pru`i podr{ku kopnenim trupama, dok je vazduhoplovstvoimalo da uni{ti jugoslovenske pomorske baze u Boki Kotorskoj, Splitui [ibeniku, sa naznakom, da striktno pazi da ne ugrozi civilne ciqeveu Hrvatskoj i Dalmaciji.1144

U Ma|arsku je 30. marta 1941. godine stigao wema~ki general Fri-drih fon Paulus, radi pregovora oko zajedni~kog napada na Jugoslaviju.Ma|arski predsjednik vlade grof Ivez Telekis se dvoumio da li da Ma-|arska u~estvuje u ovom napadu, jer je sa Jugoslavijom potpisao ugovor ovje~itom prijateqstvu 12. decembra 1940. godine? Me|utim, na~elnik ma-|arskog General{taba general Aleksander Vert (ina~e porijeklom We-mac - obj. A. Stamatovi}a), se Paulusu obavezao u sklopqenom sporazumu,da }e Ma|arska do 14. aprila 1941. godine, na granici prema Jugoslavijikoncentrisati osam pje{adijskih brigada, dvije motorizovane i dvije ko-wi~ke brigade.1155 U napadu na Jugoslaviju u~estvovale su ukupno 52 divizi-je, i to: 24 wema~ke, 23 italijanske i 5 ma|arskih. [to se ti~e vazduho-plovstva, u napadu je u~estvovalo 2.170 aviona, i to 1.500 wema~kih, i 670italijanskih.1166

84

85

Beograd uu rru{evinama pposlije bbombardovawa

86

Wemci zzarobqavaju jjugoslovenske vvojnike

Jedna od najzna~ajnijih komponenti wema~kog “blic kriga”, bila jera~unawe na tzv. “petu kolonu”. Wu su u dràvama na koje je Wema~ka na-padala ~inili predstavnici wema~ke nacionalne mawine, kao i ostalihmawina, koje su obi~no bile nelojalne dràvi u kojoj su ìvjele. Tako|e,tu su bili narodi u tim dràvama, koji su imali separatisti~ke ambici-je za stvarawe sopstvenih dràva. “Peta kolona” je obavje{tajno radilaprije po~etka rata za Wema~ku, a u slu~aju rata bila je zaduèna za izvr-{ewe raznih vrsta diverzantsko-teroristi~kih akcija i sabotaà, a uvojsci za uno{ewe panike, izazivawe pobuna, bjeàwa sa fronta i sl. UKraqevini Jugoslaviji, neposredno pred po~etak II svjetskog rata, biloje oko pola miliona pripadnika wema~ke mawine, skoncentrisanih u Voj-vodini, a bilo ih je ne{to u Slavoniji i Sloveniji. Za dràvu od oko 14miliona stanovnika, koliko je Jugoslavija imala pred po~etak II svjet-skog rata, to nije bila bezna~ajna suma. Pripadnici ove mawine, kao i al-banske u Jugoslaviji, gotovo stoprocentno su se stavili u slu`bu agreso-ra. Od wih su za vrijeme II svjetskog rata formirane nekolike divizije uwema~koj slu`bi. Pripadnici wema~ke mawine formirali su diviziju“Princ Eugen”, a albanske “Skenderbeg”. I muslimansko stanovni{tvoiz Bosne i Hercegovine i Starog Rasa, formiralo je “Hanyar” diviziju.Ove tri divizije bile su poznate po zlo~inima nad srpskim narodom. Po-red wih, svakako najzna~ajniji faktor “pete kolone” bili su Hrvati, kaokonstitutivni narod Kraqevine Jugoslavije. Oni su u II svjetskom ratu uve}ini bili antijugoslovenski nastrojeni, i pristupili su usta{kom po-kretu.

Vrhovna komanda wema~ke suvozemne vojske, izdala je 28. marta 1941.godine “Smjernice za propagandu protiv Jugoslavije”, u kojima se poredostalog kaè: “Prema Hrvatima i Makedoncima, koji su bili izloènipritisku velikosrpske hegemonije, treba nastupati kao prema prijateqi-ma, jer wema~ka vojska èli da ih sa~uva od toga da ih srpski {ovinistibace na rati{te, gdje }e bez koristi ginuti za engleske interese”.1177 A u“Predlogu za koordinaciju wema~kih i italijanskih operacija protivJugoslavije”, koji je izdala Vrhovna komanda wema~kih oruànih snaga,stoji: “Za unutar politi~ko razbijawe jugoslovenske dràvne teritorijenaro~ito je poèqno da se u svakom pogledu iza|e u susret hrvatskim te-`wama za samostalno{}u i da se Hrvati tretiraju kao prijateqi Osovi-ne. Bi}e za to cjelishodno da se odustane i od svakih vazdu{nih napada nahrvatsku teritoriju, ukoliko se ne radi o akciji protiv neprijateqskihtrupa koje se tamo bore”.1188

Odmah na po~etku aprilskog rata 1941. godine, Hrvati su po~eli sasvojim petokolona{kim radom. No}u 7/8. aprila 1941. godine, do{lo je dopobune u 108 pje{adijskom puku, koji je bio sastavqen od mobilisanih Hr-vata iz bjelovarskog kraja. Puk je dobio zadatak od pretpostavqene ko-mande, da ide ka rijeci Dravi i brani granicu. Me|utim, puk se vratio sapola puta i krenuo ka Bjelovaru, prethodno pobiv{i ili zarobiv{i ofi-cire, podoficire i vojnike srpske nacionalnosti. U toku pokreta krozhrvatska sela, vojnici i narod koji je odu{evqeno izlazio da ih pozdra-vi, klicali su: “@ivjela Hrvatska”, “Ne}emo na front - ho}emo natrag za

87

Bjelovar”. Pjevala se usta{ka pjesma “Vila Velebita” itd. Pobuwenici-ma se u toku pokreta pridruìlo i qudstvo iz 40 dopunskog puka, i 40 pu-ka. Komandu nad svim pobuwenicima primio je vazduhoplovni kapetan Iklase Ivan Mrak, koji }e kasnije biti komandant zloglasne usta{ke“Mrakove legije”, poznate po brojnim zlo~inima nad Srbima. Broj pobu-wenih vojnika i seqaka koji su im se uz put pridruìvali, narastao je naoko 8.000 qudi. Pobuwenici su uputili ultimatum komandi vojske u Bje-lovaru da se preda, ili }e napasti grad. Kada je komanda to odbila, do{loje do uli~nih borbi, ali je u samom Bjelovaru, tako|e izbila pobuna. Po-buwenicima su iza{li u susret sreski na~elnik Josip Verhas, gradona-~elnik Bjelovara dr Julije Mahenac, koji je pripadao ilegalnoj usta{kojorganizaciji, zatim narodni poslanik Hrvatske seqa~ke stranke FrawoHegedu{, i usta{a Ivan [estak. Zavr{nom akcijom preuzimawa gradakomandovao je pukovnik Frawo Nikoli}, na~elnik Operativnog odjeqe-wa I grupe armija jugoslovenske vojske, koji je pobjegao iz svog {taba u Za-grebu, i do{ao u Bjelovar. Oko 1800 ~asova 8. aprila, gradona~elnik Bje-lovara dr Julije Mahenac je sa stepeni{ta gradske vije}nice, pred oku-pqenim narodom proglasio Nezavisnu Dràvu Hrvatsku.1199

Dana 10. aprila, do{lo je do hrvatske pobune u Siwu. Tom prilikom jerezervni poru~nik Milan Leuti} te{ko ranio komandanta puka Marka Ra-{ovi}a (koji je do 1918. godine bio poru~nik crnogorske vojske - obj. A.Stamatovi}a), i ubio komandanta II bataqona majora Mladenovi}a i isled-nika puka poru~nika Milenkovi}a. U pu{karawu koje se potom razvilo iz-me|u vojske i pobuwenika, poginuo je i komandant I bataqona major Uzelac,dok je jedan podoficir uspio da ubije poru~nika Leuti}a.2200 Istog dana do-{lo je do Hrvatske pobune i u [ibeniku, na ~elu sa sreskim na~elnikomAntom Nik{i}em, i na~elnikom [taba komande [ibenika pukovnikomOtonom Elbingerom. Pobuwenici su no}u 10/11. aprila, predali zahtjev|eneralu Pavlu Pavlovi}u da im se preda grad, {to je ovaj i u~inio. Me|u-tim, Pavlovi} je uskoro dobio vijest da mu stiè pomo} iz Knina, pa je pro-mijenio odluku, te je uz pomo} vojnika srpske nacionalnosti ponovo preu-zeo grad u svoje ruke, i naredio da se skinu hrvatske i bijele zastave, kojesu pobuwenici oka~ili na gradske zidine. No, kako mu pomo} nije stizala,a pritisak pobuwenika je bio sve ve}i, on se sa preostalim qudstvom povu-kao ka rijeci Krki. Sjutra dan je sa ne{to prispjelih snaga poku{ao da po-vrati grad, ali u tome nije uspio. Wegove jedinice su se rasule, a on je oti-{ao ka Drni{u, gdje su ga zarobile usta{e Juce Rukavine.2211

Hrvati su 10. aprila poku{ali da preuzmu vlast i u Crikvenici. Nai-me, komandant Sjevernog sektora Pomorske odbrane kapetan bojnog brodaMarko Plajvajs, dobio je obavje{tewe od komandanta mjesta Crikvenice oprogla{ewu NDH u Zagrebu, i pozvan je da poloì zakletvu Anti Paveli-}u. Plajvajs, koji je po nacionalnosti bio Slovenac, zajedno sa sreskim na-~elnikom dr Hajdinom, poveo je Pripravni odred, i sa wime oko 1900 ~aso-va prodro u zgradu op{tine, iznenadiv{i i zarobiv{i pobuwenike u woj.Me|utim, pobuwenicima je stigla pomo} i do{lo je do pucwave, u kojoj jepoginuo na~elnik dr Hajdin, ali je u me|uvremenu pristigao jedan odred su-vozemne vojske, koji je zaveo red i pohapsio pobuwenike.2222 Komandant â-

88

pqinskog odreda, ina~e Hrvat, raspustio je svoje jedinice i predao oru`jeusta{ama, koje su potom zaposjele prugu Mostar-âpqina, a zatim je izbi-la usta{ka pobuna u Mostaru, koja je poslije vi{ednevnih uli~nih borbi,i pristizawa poja~awa vojsci od Trebiwa, ugu{ena 15. aprila.2233

Dana 10. aprila 1941. godine, wema~ke trupe u{le su u Zagreb. O do~e-ku koji su Zagrep~ani priredili wema~kim trupama, wema~ki opunomo}e-nik Vezermajer je u telegramu wema~kom ministarstvu spoqnih poslovaod 11. aprila napisao: “Odu{evqewe je dostiglo vrhunac prilikom ulaskawema~kih trupa koje su do~ekane onako kako se nikada ne bi moglo smatra-ti mogu}im, a general Kin mi je rekao da je jedino u Lincu doìvio ne{tosli~no.”2244 Istog dana je u Zagrebu od strane biv{eg pukovnika austrougar-ske vojske Slavka Kvaternika, jednog od najbliìh Paveli}evih saradni-ka, a zbog Paveli}eve odsutnosti, progla{ena NDH. U “Proglasu Hrvat-skom narodu”, Kvaternik je tada pored ostalog napisao: “Bo`ja provid-nost i voqa na{eg Saveznika, te mukotrpna vi{estoqetna borba hrvat-skog naroda - uz veliku po`rtvovanost poglavnika dr Ante Paveli}a, teusta{kog pokreta uzemqi i inozemstvu - odredili su da danas, pred dan us-krsnu}a Bo`jega sina uskrsne i na{a Nezavisna dràva Hrvatska”2255...

Rok slu`be u stalnom kadru jugoslovenske vojske bio je 18 mjeseci (pu-ni rok), i 9 mjeseci (skra}eni rok), dok je u vazduhoplovstvu i ratnoj mor-narici bio dvije godine. Pred sam rat, jula 1940. godine, sluèwe u svim ro-dovima bilo je izjedna~eno na dvije godine. Skra}eni rok bio je 18 mjeseci,a |a~ki godinu dana. Odnos aktivnog starje{inskog kadra prema rezervnom,bio je 1:5. Aktivnih oficira bilo je oko 10 hiqada, a pribli`no toliko ipodoficira. U vojno-teritorijalnom pogledu, Kraqevina Jugoslavija bilaje podijeqena u {est armijskih oblasti, sa centrima u sqede}im gradovi-ma: I armija – u Novom Sadu, II armija – u Sarajevu, III armija – u Skopqu, IVarmija – u Zagrebu, V armija – u Ni{u, VI Primorska armija – u Mostaru.Kraqevina Jugoslavija imala je 17 divizijskih oblasti, sa centrima u sqe-de}im gradovima: Drinska divizija - u Vaqevu, Dunavska divizija - u NovomSadu, Vrbaska divizija - u Bawoj Luci, Bosanska divizija - u Sarajevu, Zet-ska divizija - u Cetiwu, Kosovska divizija - u Pri{tini, Bregalni~ka di-vizija – u [tipu, Vardarska divizija - u Bitoqu, Savska divizija - u Zagre-bu, Osje~ka divizija - u Osijeku, Dravska divizija - u Qubqani, Moravskadivizija – u Ni{u, [umadijska divizija – u Kragujevcu, Timo~ka divizija –u Zaje~aru, Jadranska divizija – u Mostaru. Svaka divizijska oblast imalaje u mirnodopskom vremenu dva do ~etiri pje{adijska puka, jedan do dva ar-tiqerijska puka, kao i druge pot~iwene jedinice i ustanove.2266

Pred II svjetski rat Glavni \eneral{tab Kraqevine Jugoslavije,predvi|ao je da za slu~aj rata moè mobilisati 1.700.000 vojnika od toga1.200.000 operativne vojske, a pola miliona rezervne. Operativna vojskasastojala se od sedam armija, u ukupnoj snazi: 28 pje{adijskih divizija, 3kowi~ke divizije, 2 planinska odreda, 15 zdruènih odreda, 1 gardijskekowi~ke brigade, 2 tvr|avske komande (u Boki Kotorskoj i [ibeniku),Juri{ne ~etni~ke komande sa po jednim ~etni~kim bataqonom na svakuarmijsku oblast, 4 puka te{ke artiqerije, 1 motorizovanog divizijonaprotivtenkovske artiqerije, 2 tenkovska bataqona, 1 bataqona za vezu, i

89

1 hemijskog bataqona. Pored ovih predvi|ene su i razne sanitetske, è-qezni~ke i sudske jedinice i grupe. Rezervna vojska trebala je da broji 16divizija, 15 posadnih pukova, i 48 pje{adijskih pukova.2277 Jugoslovenskavojska imala je u svom naoruàwu nekoliko modela mitraqeza i pu{ko-mitraqeza. To su bili: “Maksim” i “[o{a” (wema~ki), “Sent Etjen”(francuski), “Brno” i “Zbrojovka” (~ehoslova~ki). Neki od ovih modelapoticali su iz I svjetskog rata, a neki su bili moderne proizvodwe. Ote-àvaju}i okolnost, ~inila je ~iwenica, da su tro{ili razli~itu vrstumunicije. Neposredno pred po~etak rata, Kraqevina Jugoslavija imala je415 ratnih aviona, od kojih 265 modernih. Moderni avioni bili su wema~-ke, francuske i britanske proizvodwe. Aerodromske jedinice bile susnabdjevene modernim sredstvima veze. Mornarica je od modernih ratnihbrodova imala ~etiri razara~a, ~etiri podmornice, i osam motornihtorpiqerki. Ostali brodovi prdstavqali su zastarjele modele.2288

U posqedwih nekoliko godina pred aprilski rat 1941. godine, Kraqe-vina Jugoslavija promijenila je nekoliko ratnih planova, sve u zavisnostiod promjene vojno-politi~ke situacije u Evropi i na Balkanu, tj. suàvawaobru~a oko we, od strane zemaqa koje su pristupile Trojnom paktu. U tokuzime 1938/39. godine, armijski |eneral Du{an Simovi}, koji je tada bio na-~elnik Glavnog |eneral{taba, sa svojim saradnicima napravio je ratniplan “S” (severni front), za slu~aj rata Jugoslavije protiv Wema~ke iItalije, sa pretpostavkom da bi Wema~ka i Italija za napad koristile ma-|arsku teritoriju. Kako je |eneral Simovi} 15. januara 1940. godine smije-wen sa poloàja na~elnika Glavnog |eneral{taba, a na wegovo mjesto je do-{ao armijski |eneral Petar Kosi}, to je u proqe}e te godine napravqenplan”P-40”, za slu~aj rata Jugoslavije protiv: Wema~ke, Italije, Ma|arskei Bugarske. Ovaj plan je ustvari predstavqao pro{irenu verziju plana “S”.

Kona~no, 22. februara 1941. godine, jugoslovenski \eneral{tab je na-redio pro{irewe plana “P-40”, i tako je nastao novi plan “P-41”. Poovom planu Jugoslavija je predvi|ala ovakav raspored snaga: prema Alba-niji ~etiri divizije i jedan odred; prema makedonsko-bugarskom frontu~etiri divizije i jedan odred; prema srpsko-bugarskom frontu ~etiri di-vizije i dva odreda; prema Rumuniji tri divizije i pet odreda; prema Ma-|arskoj sedam divizija i dva odreda; prema Austriji i Italiji ~etiri di-vizije i ~etiri odreda; na primorsko-obalskom frontu jedna divizija, dvaodreda, i dvije tvr|avske komande. Za rezervu su predvi|ene ~etiri divi-zije, koncentrisane u ovim gradovima: Mladenovcu, Staroj Pazovi, Mo-dri~i i Nik{i}u. Idejni tvorac plana bio je |eneral Petar Kosi}. Planje ustvari bio kopija odstupawa srbijanske vojske ka Solunu u I svjetskomratu. U skladu sa tim, glavna odrednica plana, bilo je povla~ewe jugoslo-venske vojske preko Albanije i djelova Gr~ke u Gr~ku, formirawe frontau sadejstvu sa gr~kim i britanskim trupama, i nakon toga, prije ili kasni-je, ofanzivni pobjedonosni povratak u otaybinu. Stoga je plan na svimfrontovima bio defanzivan, sem prema Albaniji i Gr~koj, gdje je bioofanzivan.2299 Vlada |enerala Simovi}a je 30.marta 1941 godine naredilaop{te aktivirawe (tj. tajnu mobilizaciju), s tim {to se kao wen prvi dan

90

ra~unao 3. april. Time je izgubila sedam dana. Wemci su za svoje grupisa-we snaga imali 9 do 14 dana, a Jugoslavija prema ovome, samo tri dana zamobilizaciju, koncentraciju i strategijski razvoj svojih snaga.3300

Radi lak{eg sagledavawa aprilskog rata, evo u saètim crtama we-govog kratkog toka:

6. AAPRILItalijanski General{tab je nare|ewem br. 7410 u 120 ~asova naredio

da italijanska II armija otpo~ne ratna dejstva protiv Kraqevine Jugosla-vije, a nare|ewem br. 7417, da dejstvo otpo~nu avijacija i ratna mornari-ca. Oko 200 ~asa, wema~ke snage su iz Turn Severina forsirale Dunav, iprepadom zauzele sipski kanal na frontu V jugoslovenske armije. U vre-menu od 3-500 ~asova, wema~ke snage su vr{ile postepene napade radi ovla-|ivawa jugoslovenskim frontom u Makedoniji, na carevoselskom, stru-mi~kom i krivopalana~kom pravcu. Oko 510 ~asova, wema~ka avijacija na-pala je jugoslovenske vojne aerodrome kod Skopqa, Kumanova, Ni{a, Za-greba, Breìca i Qubqane, kojim prilikom je iznena|ena jugoslovenskaavijacija izgubila 64 aviona na zemqi. Snaàn otpor pruìla je samo 36.lova~ka avionska grupa kod Kumanova, oboriv{i ~etiri wema~ka aviona,ali je i sama pretrpjela gubitke od 11 aviona. Poslije 500 ~asova, uslijedioje op{ti napad wema~kih snaga na frontu u Makedoniji.3311 Iako je Beograd3. aprila progla{en za otvoren grad (tj. grad bez protivvazdu{ne odbra-ne), u periodu od 630 do 800 ~asova, wema~ka avijacija izvr{ila je bombar-dovawe grada u talasima. Koncentracija bombi naro~ito je bila velika naove objekte: ̀ eqezni~ku stanicu, elektri~nu centralu, po{tu, zgrade Mi-nistarstva vojske i mornarice, Glavnog |eneral{taba, Vojne Akademije,Dvora na Dediwu, gardijske kasarne na Top~ideru, Komande ̀ andarmerije,gimnazije, U~iteqski dom, {kole i bolnice. Naro~ito su bili bombardo-vani gradski kvartovi: Slavija, Autokomanda, Bawica, Top~ider i Dedi-we. U toku dana Wemci su jo{ tri puta bombardovali grad, i to: oko 1100

1400 i 1700 ~asova. Masu naroda koja je pje{ke ili automobilima krenula dabjeì iz grada, wema~ki avioni su mitraqirali. [esti lova~ki puk jugo-slovenske avijacije je branio Beograd koliko je mogao, oboriv{i 10 we-ma~kih aviona, ali je pri tom imao gubitke od 15 aviona.3322

7. AAPRIL Nastavqena su bombardovawa Beograda. Italijanska avijacija bombar-

dovala je vojne objekte u Boki Kotorskoj. Wema~ka avijacija iz baza u Ita-liji, je tako|e bombardovala vojne objekte u Boki Kotorskoj, Crnoj Gori iHercegovini. I ovog dana, VI lova~ki puk jugoslovenske avijacije je branioBeograd, izgubiv{i {est aviona. Zetska divizija i Komski odred jugoslo-venske vojske, pre{li su jugoslovensko-albansku granicu potisnuv{i ita-lijanske snage. Jedinice 73 wema~ke divizije zauzele su [tip. Oko 1700 ~a-sova, wema~ke oklopne jedinice u{le su u Skopqe. Sastao se Ministarskisavjet Kraqevine Jugoslavije u Sevojnu kod Uìca, i donio nekolko odlu-ka. No}u 6/7. aprila, u pristani{te u Dowem Milanovcu, uplovio je jedanwema~ki motorni brod sa trupama, koje su ovaj grad zauzele bez borbe.3333

91

8. AAPRILZetska divizija jugoslovenske vojske je opkolila Skadar. Wema~ke

snage su uz pomo} {iptarskih ustanika zauzele {iroki prostor oko Sta-rog Ka~anika oko 1600 ~asova, a kasnije su u{le u Tetovo. Oko 1600 ~asovawema~ke 294 pje{adijska, i IV brdska divizija zauzele su Pirot. Wema~-ke snage su oko 2000 ~asova zauzele Maribor. Britanska vlada je uputilajugoslovenskoj vladi i kraqu Petru II telegrame podr{ke.3344

9. AAPRILItalijanska avijacija je bombardovala jugoslovenske snage oko Ben-

kovca. Jugoslovenska avijacija je bombardovala Zadar, koji je tada bio usastavu Italije. Jedan bataqon 47 puka jugoslovenske vojske je kod Debrazarobio 200 italijanskih vojnika, i uni{tio je dva italijanska tenka.Wema~ki 40 korpus, zauzeo je Uro{evac i Prizren. Oko 900 ~asova, XI we-ma~ka oklopna divizija u{la je u Ni{. Odràna je sjednica Ministar-skog savjeta Kraqevine Jugoslavije u Sevojnu kod Uìca.3355

10. AAPRILWema~ke snage u{le su u Zagreb. Izme|u Gurin Spinesa i \afa Sa-

ne, tzv. Stru{ka grupa jugoslovenske vojske zarobila je 310 italijanskihvojnika. Wema~ka XI oklopna divizija zauzela je Jagodinu. Wema~ka VIIIoklopna divizija zauzela je Daruvar i Podravsku Slatinu.3366

11. AAPRIL U toku no}i 10/11. aprila, ma|arski regent Miklo{ Horti izdao je

proklamaciju za rat protiv Jugoslavije. Jedinice wema~ke IX oklopne di-vizije zauzele su Kragujevac, a jedan wihov dio, iznenadnim upadom, zau-zeo je Topolu, postojbinu Kara|or|evi}a. Wema~ka VIII oklopna, i XVImotorizovana divizija zauzele su Na{ice, Vinkovce i Vukovar, a u tokuno}i i Sremsku Mitrovicu. Italijanska II armija zauzela je Su{ak, Ba-kar, Jesenice i Qubqanu. Ministarski savjet Kraqevine Jugoslavijeodrào je sjednicu na Palama kod Sarajeva, dok je wegov potpredsjednikdr Vlatko Ma~ek napustio Vladu, i vratio se u Kupinec u Hrvatsku.3377

12. AAPRILOko 1700 ~asova wema~ke snage su iz Pan~eva u{le su u Beograd bez ot-

pora. Wema~ka VIII oklopna divizija zauzela je Zemun i Novi Sad. Ma|ar-ske snage su okupirale ve}i dio Barawe, a u Ba~koj su zauzele Suboticu, ikrajem dana, uz otpor jugoslovenske vojske, dostigle su liniju @ednik-Pa-~ir-Sombor. Jedinice II italijanske armije zauzele su Sew i Vrbovsko, istigle su do Karlovca. Jedna ~eta italijanskih bersaqera iz bataqona“Diac”, sukobila se sa III bataqonom 54 pje{adijskog puka u selu O~estovukod Knina, kojom prilikom su Italijani imali 180 mrtvih. Jedinice jugo-slovenske re~ne ratne flotile, su kod Beograda potopile re~ne brodove-monitore: “Vardar”, “Savu”i “Moravu”, da ne bi pali neprijatequ u ruke.3388

92

13. AAPRIL Wema~ka avijacija je bombardovala Bawa Luku, Sarajevo, Jajce i Ze-

nicu. Italijanska motorizovana divizija “Torino” je zauzela Gospi}. Mi-nistarski savjet Kraqevine Jugoslavije je na Palama kod Sarajeva donioodluku, da zbog ratne opasnosti premjesti svoje sjedi{te u Nik{i}.Predsjednik Vlade i na~elnik \eneral{taba |eneral Du{an Simovi},je naredio da se obrazuje front odbrane na liniji Bojana-Komovi-Durmi-tor-Prew-Neretva, sa naslonom oba krila na Jadransko more, gdje je tre-balo sa~ekati pomo} Britanaca. Ministarski savjet je rije{io da se na-stavi otpor, i da o predaji ne moè biti govora. Dva hrvatska ministra,Bari{a Smoqan i dr Torbar napustili su Vladu i oti{li ku}ama.3399

14. AAPRILWema~ka XVI motorizovana divizija je zauzela Zvornik, izgubiv{i

pri tom nekoliko tenkova. Italijanska II armija zauzela je Knin. Jugoslo-venska Vrhovna komanda je u 2345 ~asova uputila iz Sarajeva, preko Kra-qeva za Beograd svoje opunomo}enike, |enerala Mihaila Bodija, i |ene-ral{tabnog pukovnika Radomira Trojanovi}a, da sa komandantom wema~-ke II armije povedu pregovore o primirju.4400

15. AAPRILPoslije èstokih borbi, koje su trajale od 800 do 1400 ~asova, wema~ka

60 motorizovana divizija zauzela je Kraqevo. Oko 1500 ~asova, wema~ka VI-II oklopna divizija je poslije vi{e~asovnih borbi zauzela Uìce. Wema~-ka XVI motorizovana divizija zarobila je na Palama jugoslovensku Vrhov-nu komandu, i oko 1400 ~asova u{la je u Sarajevo. Jedinice II italijanske ar-mije zauzele su Drni{, [ibenik i Split. Ministarski savjet KraqevineJugoslavije odrào je svoju posledwu sjednicu u Nik{i}u, na kojoj je odlu-~eno da Jugoslavija kao dràva ne kapitulira, nego da to samo u~ini jugo-slovenska vojska. Kraq Petar II i Vlada su potom sa aerodroma Kapino Po-qe u Nik{i}u napustili zemqu, i avionima prvo odletjeli u Arginon uGr~ku, a odatle u Atinu. U preostalih 12 aviona, ukrcali su se 27. martov-ski pu~isti sa ne{to poznatijih politi~ara, i tako|e odletjeli za Gr~ku.Bugarska je prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom.4411

16. AAPRILWema~ka VIII oklopna divizija zauzela je Priboj i Rogaticu. U Beo-

gradu su u 830 ~asova po~eli pregovori o primirju, ali su jugoslovenskipredstavnici odbili da potpi{u kapitulaciju, {to su Wemci zahtijeva-li. Wema~ka, Italija i Slova~ka priznale su NDH.4422

17. AAPRILWema~ka XIV oklopna divizija zauzela je Dubrovnik, a VIII Prijepo-

qe, Bijelo Poqe i Berane, dok je 60 motorizovana divizija zauzela Pe}.Jedinice XVII italijanskog armijskog korpusa zauzele su Bile}u, Trebi-

93

we, Nik{i}, Cetiwe i Kotor. Oko 900 ~asova, jugoslovenski opunomo}e-ni predstavnici Aleksandar Cincarmarkovi} i |eneral Radivoje Janko-vi}, su u zgradi biv{eg ~ehoslova~kog poslanstva u Beogradu, pristupi-li pregovorima o bezuslovnoj kapitulaciji, koja je kona~no potpisana u2100 ~as, a stupila je na snagu sqede}eg dana u 1200 ~asova po sredwoevrop-skom vremenu. înu potpisivawa kapitulacije bio je prisutan wema~kigeneral Maksimilijan fon Vajks sa svojim saradnicima, kao i vojni pred-stavnici Italije. Ma|arske i Bugarske. Dvije ratne torpiqerke jugoslo-venske mornarice “Durmitor” i “Kajmak~alan” sa svojim posadama, napu-stile su Boku i Jadran, da bi izbjegle zarobqavawe, i krenule su Sredo-zemnim morem ka Aleksandriji, gdje su se pridruìle britanskoj flotii nastavile rat. Poru~nici bojnog broda Milan Spasi} i Sergej Ma{e-ra, minirali su razara~ jugoslovenske ratne mornarice “Zagreb” u Boko-kotorskom zalivu, da ne bi pao neprijatequ u ruke, i na wemu u isto vri-jeme izvr{ili samoubistvo. Ostalu flotilu jugoslovenske ratne morna-rice, zarobio je neprijateq.4433

Kako ovo poglavqe nije glavna tematika kojim se ova kwiga bavi,to u wemu nije zna~ajnije ni obra|en otpor koji je jugoslovenska voj-ska pruìla agresoru. Vaqa ipak naglasiti, da je on na pojedinimpravcima bio organizovan, snaàn i èstok. Posleratna jugosloven-ska komunisti~ka istoriografija, uglavnom je zata{kavala taj otpor,i davala mu mali zna~aj, nastoje}i da prikaè brz i lak pad Kraqevi-ne Jugoslavije kao nenarodne i buròaske dràve.

Prilikom isle|ewa na sudskom procesu u Beogradu poslije II svjetskograta, komandant wema~ke IV vazduhoplovne flote general-pukovnik Alek-sander fon Ler, o jugoslovenskoj avijaciji rekao je ovo: “Otpor jugosloven-ske avijacije bio je spretan i hrabar i ometao je jedinstvenost napada, ta-ko da smo u toku prvog dana izgubili 10% aviona, dok je jo{ 10% biloo{te}eno… U toku slede}ih dana jugoslovenski avijati~ari su i nadaqepruàli èstok otpor. Oni su bili vrlo vje{to vo|eni i, uprkos jakoj we-ma~koj nadmo}nosti, uvijek su ponovo mogli da se prikupe na pomo}nim ae-rodromima…Napadi jugoslovenske avijacije na Grac, Bruk na Muri, Brukna Lajti i Mistelbah u grupama od 2 do 3 bombardera jako su nas ometali,iako su {tete i gubici bili mali”.4444 Jugoslovenska avijacija bombardova-la je u toku aprilskog rata ciqeve oko Skadra i Dra~a u Albaniji, a tako-|e i wema~ke vojne aerodrome oko Temi{vara, Arada, Pa~uja i Segedina.4455

U aprilskom ratu ukupno je zarobqeno 375.000 jugoslovenskih vojnika,podoficira i oficira. Od tog broja Italijani su zarobili samo 30.000.Kasnije su Wemci i Italijani pustili iz zarobqeni{tva ve}inu Hrvata,Makedonaca i pripadnika drugih nacionalnih mawina, kao i muslimana.Pu{teno je i ne{to srpskih i slovena~kih zarobqenika koji su bili teèbolesni. Tako se broj zarobqenika poslije nekoliko mjeseci smawio na210.000, od kojih je 10.000 bilo smje{teno u logorima u Italiji, a ostali subili u logorima u Wema~koj. Oko 90% zarobqenika u logorima, bilo jesrpske nacionalnosti. Vaqa napomenuti, da su jo{ u aprilskom ratu, Hrva-ti, Makedonci i ostale nacionalne mawine odmah po zarobqavawu pu{ta-ni, tako da ve} na samom startu mnogi od wih nijesu ni dospjeli u logore.4466

94

Kao {to je ve} ranije nagla{eno, reìmski komunisti~ki istori~a-ri su pola vijeka, obra|uju}i aprilski rat, tvrdili da je tako brza kapi-tulacija Jugoslavije bila posqedica nerije{enog nacionalnog i socijal-nog pitawa u woj. Time su oni htjeli da potvrde tezu, a sve u slu`bi komu-nisti~kog re~ima, da su ta pitawa sre}no i dobro rije{ena u novoj komu-nisti~koj Jugoslaviji. Koliko su dobro bila rije{ena, potvrdili su do-ga|aji po~etkom devedesetih godina ovog vijeka, kada se i druga Jugosla-vija raspala na gotovo identi~an na~in, samo bez otvorene spoqwe agre-sije, {to je jo{ gore. [to se ti~e socijalno-ekonomskog pitawa, iza po-luvjekovne vladavine komunista ostao je privredni krah i nezaposlenost.

Ve} sami doga|aji prilikom stvarawa Kraqevine SHS 1918. godine,kao i prve godine egzistirawa te dràve poslije I svjetskog rata, pokaza-li su da to ne}e biti nimalo sre}na dràva. Glavno pitawe te dràve bi-lo je hrvatsko pitawe. Nesposobni da sami stvore svoju dràvu gotovo odpo~etka ovog milenijuma kroz stotine godina, Hrvati su prvu Jugoslavi-ju izabrali samo kao tranzitnu dràvu, i sticaj okolnosti, jer ni{ta vi-{e u tom vremenu nijesu mogli dobiti. Kada su se propa{}u Austrougar-ske 1918. godine, opet ne svojom zaslugom oslobodili jednog ropstva, onisu poku{ali da stvore svoju dràvu preko Narodnog vije}a u Zagrebu. Ta-da su se na{li pred novom opasno{}u. Italijani su krenuli da uzmu Dal-maciju, a Ma|ari Slavoniju. Nesposobni da sve to odbrane, Hrvati tadaprakti~no padaju na koqena pred regentom Aleksandrom Kara|or|evi-}em, a srbijanske trupe vra}aju Italijane odakle su krenuli. Hrvati ta-da ulaze u zajedni~ku dràvu. Za svih 22 godine postojawa te dràve, onisu rovarili protiv we, da bi na kraju u aprilskom ratu 1941. godine, do-bili tu svoju tzv. dràvnu samostalnost na wema~kim, italijanskim i ma-|arskim bajonetima.

Regent Aleksandar Kara|or|evi} i Nikola Pa{i}, 1918. godine na-pravili su kardinalnu gre{ku {to su Hrvate i Slovence uveli u svoju dr-àvu, propustiv{i tom prilikom da stvore jedinstvenu srpsku dràvu.Takav istorijski momenat, te{ko da }e se ikada vi{e ponoviti srpskomnarodu. Zbog toga Aleksandra Kara|or|evi}a ne treba smatrati velikimvladarem, a Nikolu Pa{i}a velikim politi~arem. Aleksandar je bio ve-liki patriota, demokrata i pobjednik. Sve ratove je dobio, ali pobjedena bojnom poqu nije znao da iskoristi u dràvnom smislu. On je opet 1929.godine, propustio priliku da izvr{i amputaciju hrvatskih i slovena~-kih teritorija od svoje dràve, i prepusti te narode svojoj sudbini i sna-laèwu. Neki vode}i srpski politi~ari su mu to tada predlagali, ali jeon to odbio. Da su se Hrvati i Slovenci poslije oslobo|ewa od jednogropstva 1918. godine na{li u `rvwu izme|u Italije, Austrije i Ma|ar-ske, odnosno u novom ropstvu, te{ko da bi se kao narodi ikada vi{e pri-digli. Pa{i} je nesumwivo bio veliki politi~ar, ali na lokalnom unu-tra{wem nivou. On nikada nije bio dràvnik. Razlika izme|u velikogdràvnika, i velikog politi~ara je ogromna. Pa{i} je mogao biti po-bjednik nad svojim unutra{wim politi~kim rivalima, ali nije mogao po-bijediti Hrvate i Slovence.

95

Kraqevina Jugoslavije je po svom qudskom vojni~kom potencijalu inaoruàwu spadala u red ja~ih evropskih dràva. Da u woj nije bilo unu-tra{we izdaje Hrvata i drugih mawina, ona bi dràvama Trojnog paktapruìla daleko ja~i otpor. Sam Hitler je mnogo respektovao jugosloven-sku vojsku, upravo zbog toga {to je identifikovao sa srbijanskom vojskomiz I svjetskog rata, protiv koje su se on i Tito kao austrougarski felve-beli (tj. podoficiri) borili. U nekom lokalnom ratu izme|u Italije iJugoslavije, a to su pokazale i borbe u aprilskom ratu, ishod bi bio vrloneizvjestan, dok je sasvim sigurno da je Jugoslavija pojedina~no mogla tu-}i Ma|arsku, Rumuniju i Bugarsku. Slovenci pak, u znatnom dijelu, uaprilskom ratu pokazali su se lojalni Jugoslaviji. Primjeri MirkaPlajvajsa i Sergeja Ma{ere su samo jedni od mnogih. Aprilski rat, i ka-sniji doga|aji ne samo u II svjetskom ratu, nego i oni sa po~etka devedese-tih godina ovog vijeka, jasno su i prakti~no pokazali, da su jugoslovenskaideja i dràva neodrìvi.

**************************NAPOMENE:1. C. L. Sulzburger, Drugi svjetski rat, Zagreb, 1971; Jovan Marjanovi}, Petar

Brajovi}, Nikola Mraovi}, Milan Andri}, Milutin Markovi}, DimitrijeStudi}, Jovan Vasiqevi}, Stojadin Kati}, Drugi svetski rat kw. I i II,Beograd, 1973.

2. Vinston êr~il, Drugi svetski rat, kw. II, Beograd, 1964, 149.3. Herman Neubacher, Sonder Auftrag Sudost 1940-1945, Gottingen-Berlin-Frankfurt,

1957, 1474. S. Koslov, Tragom nasilnika, Beograd, 1954, 230.5. A. Berndt und von Wedel Deutchland im Kampf 1941, Otto Stollberg, Berlin, 93-96.6. isto, 96-97.7. Velimir Terzi}, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941, Titograd, 1963, 2118. isto, 212.9. isto, 202.

10. isto, 208.11. isto, 209-210.12. isto, 245-255.13. isto, 210.14. Giusepe Sentoro, Laeronautica italiana nella seconda guerra mondiale, volume I,

Milano-Roma, 1946, 202.15. Burhard Mueller Hillebrand, Die improvisierung einer Operation, E. Sl. Mittler Sohn

G. m. b. H., Berlin; AVII, mikrofilm, SAD-N1, 218-314.16. kao nap. 7, 253.17. AVII, k. 1. reg. br. 4/2.18. isto, reg. br. 5/2.19. kao nap. 7, 465-466.20. isto, 504.21. AVII, k. 9, reg. br. 82, izjava D. Brati}a; Ferdo ûlinovi}, Slom stareJugoslavije, Zagreb, 1958, 236-237; Hrvatski narod, br. 73, 26. april 1941, 2.

22. Ferdo ûlinovi}, Slom stare Jugoslavije, Zagreb, 1958, 268-274.23. Istorija radni~kog pokreta Jugoslavije, Zbornik, kw. 1, Beograd, 1965, 95.24. kao nap. 7, 342.25. Hrvatski narod, posebno izdawe, 10. april 1941. 1.

96

97

26. kao nap. 7, 262-263.27. isto, 264-265.28. isto, 279.29. isto, 314-317.30. isto, 204.31. AVII, k.20, br. 222/4.32. kao nap. 7, 423-424.33. isto, 436-455.34. isto, 455-471.35. isto, 471-489.36. isto, 489-507.37. isto, 511-523.38. isto, 525-533.39. isto, 535-544,40. isto 550-556.41. isto, 560-564.42. isto, 564-567.43. isto, 567-571.44. AVII, k. 70, reg. br. 1/1.45. kao nap. 7, 601-602.46. isto, 575.

KK OO JJ EE DD RR AA @@ AA MM II HH AA II LL OO VV II ]] ??

Dragoqub Mihailovi}-Draà ro|en je 27. aprila 1893. godine u Iva-wici, u srezu Moravi~kom. Draìn otac zvao se Mihailo, i bio je sreskipisar, a majka Smiqana bila je rodom iz sela Tisovice kod Nove Varo{i,ro|ena Petrovi}. Draìn djeda po majci bio je upravnik po{te u Poà-revcu. Draà je imao dvije sestre, i to: Milicu, koja je umrla 1905. godi-ne, i Jelicu koja je preìvjela II svjetski rat, i umrla je u Beogradu. Odostale porodice Draà je imao ~etiri strica, od kojih su trojica bilioficiri. To su bili: Toma, koji je bio upravnik telegrafa u Beogradu;Dragomir, koji je umro 1903. godine kao poru~nik; Velimir, koji je pogi-nuo kao potpukovnik i komandant IX puka u I svjetskom ratu; Vladimir,koji je bio veterinarski pukovnik, i umro je 1929. godine. Kada je Draàimao dvije godine umro mu je otac, a kada je imao sedam, umrla mu je majka.

Po smrti roditeqa, Draà se sa sestrama preselio u Beograd, gdje jebrigu o wima preuzeo stric Velimir, koji je imao ku}u u Studeni~kojulici. Draù i wegove sestre najvi{e je pazila baba po ocu Stanica. UBeogradu je Draà zavr{io osnovnu {kolu 1904. godine. [est razredagimnazije zavr{io je 1910. godine u Tre}oj mu{koj gimnaziji. Te godine,1. septembra stupio je u Niù [kolu Vojne Akademije u Beogradu, kao pi-tomac 43 klase.

U I balkanski rat Draà je stupio kao pitomac-podnarednik, i bio jea|utant I bataqona IV prekobrojnog puka II poziva. în narednika dobioje 13. oktobra 1912. godine, na dan oslobo|ewa Skopqa od Turaka. Na istojdu`nosti bio je i u II balkanskom ratu protiv Bugara, u kome je dobio svo-ja prva odlikovawa, prvo Srebrnu, a zatim i Zlatnu medaqu za hrabrost. U~in potporu~nika unaprije|en je 18. jula 1913. godine. Poslije svr{etka IIbalkanskog rata, wegova klasa bila je na do{kolovavawu. Me|utim, kakoje u septembru 1913. godine izbila pobuna Albanaca u Kosovu i Metohiji,i djelovima Makedonije, to je Mihailovi} prekinuo sa {kolovawem, i biopostavqen za vodnika IV pje{adijskog puka I poziva, ~iji je {tab bio u No-vom Pazaru. Po ugu{ewu pobune, ponovo se decembra 1913. godine vra}a nado{kolovavawe, na kome ostaje sve do juna 1914. godine.

U I svjetski rat Draà stupa najprije kao vodnik III prekobrojnog puka,a onda kao vodnik u Mitraqeskom odjeqewu istog puka. Borio se u Ma~vi, akasnije protiv Wemaca prema Poàrevcu. U ovim borbama opet je odliko-van Zlatnom medaqom za hrabrost. Sa srbijanskom vojskom odstupao je pre-

98

99

Draà MMihailovi}u ccivilnom oodijelu

Draà MMihailovi}kao vvo`d ttre}eg ssrpskog uustanka

Draà MMihailovi}kao ||eneral{tabni ppukovnik

i vvojni aata{e KKraqevineJugoslavije uu ^̂ehoslova~koj 11937.

ko Albanije, i dospio do Krfa. Na Krfu su III i IV prekobrojni pukovi spo-jeni, i od wih je obrazovan XXIII pje{adijski puk. Puk je bio u sastavu Var-darske divizije, i Draà je u wemu bio tako|e vodnik u Mitraqeskom odje-qewu. Sa istim odjeqewem i pukom, u{ao je kasnije u sastav I jugoslovenskedivizije, a wegov puk je preimenovan u I jugoslovenski pje{adijski puk. Dra-à je u~estvovao u svim zna~ajnijim borbama na Solunskom frontu, i to: naOstrovskom jezeru, Gorni~evu, kod @iove, na kotama 1050, i 1368, na Sokol-cu, Zelenom Brdu, Govedarskom kamenu i Dobrom Poqu. Kod sela Neokazi iDowe Vrbene, bio je 24. septembra 1916. godine teè rawen. îm se opora-vio vratio se u svoju jedinicu, i ako mu je ponu|ena pozadinska slu`ba. U~e-stvovao je i daqe u borbama na Solunskom frontu, i to: na Kozjaku, Ku~ko-vom Kamenu, \urovom Kamenu, Crnoj Reci, kod Novodara i na Bogoslovcu.

Draà je u odnosu na svoje klasne drugove bio u zaostatku u jednom ~i-nu, jer su oni u aprilskom ratu imali ~inove brigadnih |enerala, a on pu-kovnika. Draà je 1914. godine primio odgovornost sa svojim komandan-tom bataqona, zbog toga {to Mitraqesko odjeqewe kojim je on komando-vao nije iza{lo na odre|eni poloàj, prema nare|ewu komandanta puka.Austrougarski vojnici su tada upali u rovove srbijanske vojske, i posli-je kra}e borbe bili su odbijeni uz ve}e `rtve. Draà je tada bio kod ko-mandanta bataqona, i pravdao se da su mitraqezi bili neispravni. Povo-dom toga je povedena istraga, a kako se ona protezala, on nije mogao bitiunaprije|en, jer je bio pod istragom. Draà je u I svjetskom ratu dva putadobijao armijsku pohvalu, koja je po onda{wim pravilima povla~ila una-prije|ewe u ve}i ~in. Iz ovog rata on je iza{ao sa sqede}im odlikovawi-ma: Zlatnom medaqom za hrabrost, ordenima Belog orla V i IV stepena, iKara|or|evom zvezdom sa ma~evima IV stepena. Od stranih odlikovawadobio je Engleski bojni krst, po izboru pretpostavqene komande, koja jebirala po jednog oficira na svaku diviziju za ovo odlikovawe.11

Draà Mihailovi} je prilikom isle|ewa 1946. godine, o svojoj voj-ni~koj biografiji rekao ovo: “Poru~nik sam postao septembra 1918. go-dine i primio sam ~etu u II bataqonu II jugoslovenskog puka. 1919. godinepreme{ten sam u Kraqevu gardu, u kojoj ostajem samo 4 meseca i iz kojesam izba~en jer sam Novu godinu 1920. sa~ekao u kafani “Sloboda” u dru-{tvu sa gardijskim poru~nikom Stevanom Bahuwickim, koji je nazdraviozdravicu i dotakao se boq{evi~ke revolucije, apostrofiraju}i da na{asloboda ima da do|e sa Istoka. Moj drug je produìo zdravicu upu}enumeni, a od susednog stola do{la je pretwa gra|anina Svetozara Pribi}e-vi}a. Ja sam izvadio revolver, stavio ga na sto i kazao: “Da vidim ko je bo-qi Srbin od mene”, navukao metak u cev i pi{toq drào pred sobom. Mojdrug je produìo zdravicu, tada interveni{e sa susednog stola jedan sud-ski potpukovnik, Raka, ~ije prezime ne znam, koji je poznat kao prqav ~o-vek iz Solunskog procesa, jer je bio la`ni svedok protiv Apisa. Zbogovog doga|aja bio sam pod sudskim isle|ewem 40 dana, disciplinski ka-`wen sa 15 dana zatvora i prognan u Skopqe.

U Skopqe sam proteran straàrno. Po izdrànoj kazni postajem a|u-tant puka kojem sam sluìo u toku rata i koji se tada zvao 28 pe{adijskipuk. Tu ostajem kratko vreme, a zatim me {aqu u padobransku {kolu u

100

Skopqu za nastavnika i komandira samostalnog mitraqeskog voda pri{koli. Sa nastavnim osobqem i mitraqeskim vodom pre{ao sam u Ni{,jer se {kola u Skopqu rasformirala, a potom u Sarajevo u sastav II pe-{adijske padobranske {kole. Tada sam imao ~in kapetana druge klase.

Godine 1921. konkursom sam primqen na Vi{u {kolu Vojne akademi-je, a 1922. dobijam ~in kapetana prve klase. Po zavr{enoj Vi{oj {koli,1923. odlazim, kao {esti u rangu, na pripremu u general{tabnu struku iostajem do marta 1926. godine, kada sam preveden u general{tabnu struku.Naravno, posle zavr{enog ispita budem postavqen za na~elnika {tabapuka Dunavske divizijske oblasti u Beogradu u ~inu majora. Za vreme mo-je pripreme za general{tabnu struku radio sam u Obave{tajnom odeqe-wu General{taba u toku od godinu i po dana kod {efa Petra Markovi}a.U Nastavnom odeqewu sam radio {est meseci kod Emila Beli}a.

Po zavr{enoj pripremi, na li~nu intervenciju ministra vojske Du-{ana Trifunovi}a, koji me je zapazio kao najboqeg takti~ara u {koli,rasporedio me je ba{ u Dunavsku diviziju. Ovo se smatra jednim od najbo-qih poloàja u Beogradu. Nagla{avam da na isti nisam do{ao ni po mol-bi ni po protekciji, ve} po èqi moga profesora iz Vi{e {kole, koji jepostao ministar vojske. 1927. godine preveden sam u Gardu sa ~inom majo-ra. Imao sam poloàj na~elnika {taba. Na tom sam poloàju ostao do1930. godine, kada odlazim u Francusku na u~ewe jezika i ostajem 6 mese-ci i po povratku iz Francuske postajem na~elnik {taba Garde, dobijam~in potpukovnika i u Gardi ostajem sve do prole}a 1935. godine, istovre-meno sa poloàjem na~elnika {taba Garde. Bio sam i godinu dana koman-dant III bataqona pe{adijskog puka Garde.

Od Solunskog procesa imao sam r|avo mi{qewe o kraqu Aleksan-dru, jer sam smatrao da je proces zasnovan potpuno na la`nim osnovama.Ovakvo mi{qewe o wemu zadrào sam do wegove pogibije, a wegovom po-gibijom bio sam jako potresen. Bio mi je uvre|en nacionalni ponos i à-lio sam ga Cenio sam starog kraqa Petra kao velikog demokratu u dobawegove vladavine i to doba smatrao sam kao najsre}nije doba srpske pro-{losti. 1935. godine iz Garde sam preme{ten u Ministarstvo vojske, gdesam ostao na radu dva meseca, tu sam radio u Kreditnom odseku, a u septem-bru dobijam ~in pukovnika. Pre nego {to sam dobio ~in, u junu mesecu od-lazim u Sofiju i u svojstvu vojnog ata{ea ostajem u Sofiji do maja 1936.godine. Iz Sofije sam preme{ten u Prag zbog afere koja je izbila sa pre-bacivawem Damjana Vel~eva iz Jugoslavije u Bugarsku, i wegovog poku{a-ja da digne ustanak u Bugarskoj. Ja ovde nisam bio ume{an, ve} je prebaci-vawe organizovao Ika Pani} preko svog kuma koji je bio obave{tajnioficir u Ministarstvu vojske i mornarice, a ja sam samo znao da }e on do-}i u Bugarsku i o tome izvestio svoju komandu. Naravno, sa simpatijamasam posmatrao dolazak Vel~eva u Bugarsku, jer sam bio u vezi sa bugar-skim oficirima iz Vojne lige koji su bili protiv dinastije Koburga.

Poznavao sam biv{e emigrante Zemqoradni~ke stranke koji su ì-veli u na{oj zemqi, kao {to su Nedeqko Atanasov, o kome sam imao lo-{e mi{qewe; Ivana Kostova, profesora koji me je u~io bugarskom jezi-ku u Sofiji; Georgija Dimitrova-Gemeta; Vladu Georgijeva, pa{enoga Ki-

101

mona Georgijeva, preko koga sam do{ao u kontakt i imao tajni sastanak saKimonom; zeta Stamboliskog, ~ije sam ime zaboravio, tako|e sam dobroznao.

Iz grupe protogerovista poznavao sam Pecu Crvenkovskog, Ne{u Tu-mangelova, ~iju sam ènu pomagao u Bugarskoj iz svojih li~nih sredstava,jer se on nije smeo vratiti u Bugarsku kao atentator na Borisa. Jednomre~ju, znao sam mnoge qude.

Iz vojnih krugova: general-majora Svetoslava-Slaveta Popova, po-mo}nika na~elnika General{taba i upravnika Tajne general{tabne{kole. S wim sam imao dobre bratske veze i bili smo do kraja intimni.On je grmeo protiv oba Koburga. Jednom prilikom je rekao da dok je Ko-burga u Bugarskoj, nema sre}e za bugarski narod. Penzionisan je za vremeprocesa Damjanu Vel~evu. Poznavao sam generala Stoj~eva, ~ija je majkaSrpkiwa iz Bosne i koji je 1934. godine kao a|utant Borisov otvoriodvorske kapije da u|u pobuwenici. Poznavao sam i imao kontakt sa Iva-nom Marinovim, sada{wim poslanikom Bugarske u Americi (1946. godi-ne – obj. A. Stamatovi}a), koji je tada bio na~elnik Obave{tajnog odeqe-wa u bugarskom General{tabu. Smatrao sam da je Borisov a|utant lo{ ~o-vek, i nisam imao vere u wega.

Poznavao sam i bio u kontaktu sa masom oficira iz Vojnog saveza, ka-ko sofijskog garnizona tako i drugih, gde sam vr{io zvani~ne posete.Prilikom jedne posete Bresni~kom kowi~kom puku pitao me je zastupnikkomandanta puka ima li kakve prepreke za na{e zblièwe, no pre nego{to sam ja odgovorio pokazao mi je da }e odse}i glavu Borisu, izraàva-ju}i to mimikom i to u prisustvu svih oficira. Boje}i se provokacije,odgovorio sam da me}u nama nema prepreka. Prilikom odlaska iz Sofi-je li~no, iz ruku kraqa Borisa dobio sam orden Aleksandra Nevskog IIIstepena uz re~i: “Za va{e korektno dràwe kao vojnog izaslanika u Bu-garskoj. Smatrao sam wegov izraz “korektno” àokom za moje nekorektnodràwe, kako je on mislio, jer sam imao podatke da su Bugari traìli daidem iz Sofije. Formalni razlog mog odlaska u Prag bio je to {to se mi-slilo da sam ja organizovao dolazak Damjana Vel~eva u Bugarsku.

Maja ili juna 1936. godine dolazim u Prag i ostajem do maja 1937. go-dine, opet na poloàju ata{ea. U Pragu su me primili krajwe bratski ipreda mnom nisu imali nikakvih tajni. Ja sam im zaista bio prijateq.Me|utim, Stojadinovi} je voleo drugu politiku i wegov predstavnik Va-silije Proti} imao je neprijateqsko dràwe prema êsima. Razlog mogaodlaska iz Praga bio je taj {to je Mari} imao nameru da dovede svog ze-ta, s tim {to }e nekoliko meseci zastupati slede}eg vojnog ata{ea.

Raspore|en sam u Qubqanu kao na~elnik {taba Dravske divizije, nakojem sam poloàju ostao do prole}a 1938. godine. U prole}e 1938. godi-ne primio sam komandu puka u Cequ, gde sam ostao do prole}a 1939. godi-ne, a tada sam po{ao za na~elnika {taba utvr|ivawa kod generala Rupni-ka. Po traèwu klerikalaca, bana Natla~ena, pod izgovorom da sam zao-{trio odnose sa Nemcima, oti{ao sam u jesen 1939. godine za nastavnikaVi{e {kole Vojne akademije, gde sam predavao taktiku na General{tab-noj {koli a strategiju na Vi{oj {koli. Na ovoj du`nosti ostao sam ~e-

102

tiri meseca, a 1940. godine preme{ten sam u Vrhovnu vojnu inspekciju, ta-da nanovo formiranu, i dobio poloàj na~elnika Op{teg odeqewa, kojeje imalo za zadatak da uvede u pogledu nastave novine u vojnoj nauci i u na-{oj vojsci.

Osnivawe ove nove institucije u~iweno je zbog kneza Pavla: kada seon povu~e u slu~aju punoletstva kraqa, trebalo je da bude komandant Vr-hovne vojne inspekcije, kao vrhovni inspektor vojske, kako bi vojsku za-drào u ruci, kao {to je to radio i kraq Milan kao komandant aktivnevojske za vreme vladavine wegovog sina. U ovoj inspekciji odmah sam do-{ao u sukob, jer mi je onemogu}eno da provedem novine u na{oj vojsci. Po-vod je bilo jedno predavawe aktivnim i rezervnim oficirima u kojem samnapao strahovitu zastarelost na{e vojske. To je bio razlog da budem sme-wen. Tada odlazim u Mostar kao na~elnik {taba Primorske armije, kojeje mesto smatrano kao mesto za ka`wene oficire.

Prvog aprila 1941. godine dobio sam ratni raspored na~elnika Ope-rativnog odeqewa II armije. Na tom poloàju sam u{ao u rat.

U leto 1940. godine povezao sam se sa Borom Mirkovi}em, jer me jeba{ on pozvao zajedno sa @arkom Popovi}em, mojim nerazdvojnim drugomi {efom Obave{tajnog odeqewa General{taba. Nas dvojica smo s Boromodràli niz sastanaka. Sastancima su prisustvovali i wegovi oficiri,koje je on naro~ito birao. U prvo vreme ciq sastanka bio je zagonetan.Bora je veli~ao Simovi}a, napadao Stojadinovi}a, kneza Pavla i zvani~-nu politiku koja se iskristalisala i ciq sastanka je bio prevrat za oba-rawe reìma. U to vreme Simovi} mi pokazuje naro~itu pa`wu i odre|u-je me u Komisiju za utvr|ivawe Fru{ke gore.

Sastanci sa Borom su se produàvali. Uvek sam na sastanke sa Mir-kovi}em odlazio u dru{tvu @arka Popovi}a i zajedno smo dobijali po-zive. Prilikom jednog poziva @arko je predloìo da na sastanak pove-dem vojnog ata{ea Engleske Klarka i vojnog ata{ea Fortijea. Ja sam pri-stao i po{li smo skupa. Taj sastanak je odràn na aerodromu, u kasini.

Prilikom ve~ere general Mirkovi} mi je rekao da ovu dvojicu nijetrebalo dovoditi. Uo~io sam da se pla{i da se ne{to otkrije u vezi sa za-verom, jer je postojala zabrana da se druì sa vojnim izaslanicima. U po-sledwe vreme, dok sam bio u Beogradu, odlazio sam kod Bore na sastankei uvek sa pozivima. Dok sam ja bio u Beogradu, bio je donesen op{ti planakcije, koji se sastojao u nasilnom obarawu reìma i mewawu politike.Detaqni planovi nisu bili razra|eni. Krajem oktobra ja odlazim u Mo-star i gubim vezu sa Borom Mirkovi}em. Tako|e gubim vezu i sa @arkomPopovi}em. Osnovni uzrok je moja bolest - i{ijas.

27. marta 1941. godine, o doga|ajima me je informisao telefonskimajor @ivan Kneèvi}, jedan od rukovodilaca pu~a, jer sam tada bio uMostaru.

Od vojnih ata{ea u Beogradu poznavao sam engleskog ata{ea Klarka,~lanove iz poslanstva, ameri~kog ata{ea Fortijea, ~lanove francuskemisije Rikoa, Barbijea, Betuara, kao i ranijeg vojnog izaslanika i jednoggeneral{tabnog majora, alpinca ~ijeg se imena ne se}am; bugarskog ata-

103

{ea Dobrinova. Wegov naslednik se pravio da me ne poznaje na jednomprijemu, iako smo se znali iz Sofije; gr~kog ata{ea sam znao; jo{ iz Pra-ga poznavao sam ~e{kog ata{ea Malija.

Veze sam odràvao sa Klarkom i Fortijeom. Obi~no smo se sastajaliu stanu kod Klarka i uvek sam odlazio sa @arkom Popovi}em, sem jedneve~eri kada sam bio sam kod Klarka, a to je one ve~eri kada je bio prijemUdruèwa rezervnih podoficira kod Klarka.

Predmet diskusije sa Klarkom i Fortijeom bila je vojna i politi~-ka situacija u Evropi i moja je te`wa bila da doznam {to vi{e o timstvarima. Moram priznati da smo dosta i doznavali. Klark je nama davao~itave elaborate o nema~koj vojsci. Pokazalo se da su ti elaborati bilita~ni. Me|u nama je vladao drugarski odnos.

Sastanci su odràvani, obi~no u stanu kod Klarka, tu negde oko se-natorijuma “Vra~ar”, ili na Top~iderskom brdu, iza igrali{ta “Jugosla-vije”, kod jednog ~lana britanske ambasade. Svi smo dolazili u civilnomodelu. Uvek smo dolazili no}u.

Od kako je @arko do{ao na rad u Obave{tajno odeqewe, ja sam svakogdana od 7-900 ~asova ~esto ostajao u wegovom Odeqewu i pomagao mu u ra-du. Imao sam i konkretne zadatke na terenu; prevodio sam agente u Au-striju, gde sam imao kanal jo{ dok sam bio komandant u Sloveniji. Mojkonkretni zadatak bo je odràvawe veze sa Klarkom i posle @arkovogodlaska u Rusiju kao vojnog predstavnika. @arko je u Rusiju po{ao u dru-goj polovini 1940. godine.

îni mi se da sam se u Sloveniji borio protiv klerikalizma, ~ija jete`wa bila stvarawe jedne habzbur{ke dràve – po mom mi{qewu Pove-zao sam se sa vode}im qudima koje je organizovala Jugoslovenska nacio-nalna stranka. Dolaskom u Beograd rasplamsala se borba oko Konkorda-ta. Ja sam tada stupio u vezu sa “crnorukcima” preko Stojana Stojadino-vi}a, general{tabnog pukovnika u penziji, koji je radio u “vagon-liju”.Moj ciq bio je da vidim da li }e “Crna ruka” mo}i ne{to da preduzme uorganizaciji pobune protiv reìma. Napomiwem da nikada nisam preki-dao simpatije prema “Crnoj ruci”, a mislim da su i oni u mene verovali.

Video sam da oni nemaju ni organizaciju ni snage da se suprotstaveKonkordatu. Tada sam traìo vezu na drugoj strani. Preko Koste Kraj{u-movi}a, koji je moj dobar drug jo{ iz Sofije, i na wegov predlog, po{aosam na sastanak sa Milanom Gavrilovi}em. Ja mislim da je to bilo u ku-}i Tupawanina, negde oko pozori{ta. Ja sam mu izloìo o~ajno stawe uvojsci i pitao ga da li ima mogu}nosti pobune protiv reìma. On mi jeodgovorio da me ne}e primiti na du{u, da }e moju izjavu sa~uvati u tajno-sti, da je pobuna mogu}a, ali da bi je trebalo izvesti za jednu no}, u pro-tivnom, Nemci bi u{li u zemqu. Moj predlog da bi trebalo di}i pobunu,po wegovom mi{qewu, nije bio ostvarqiv i ja sam od wega oti{ao neza-dovoqan”22

[to se ti~e porodi~nog ìvota Draè Mihailovi}a, vaqa napome-nuti da se on oènio 1920. godine Jelicom, k}erkom pje{adijskog pukov-nika Jevrema Brankovi}a. Jelica je bila udovica, i iz prvog braka dove-la je k}erku. Sa Jelicom je Draà imao troje djece, dva sina i k}erku. Si-

104

novi su mu se zvali Vojislav i Branko, a k}er Gordana. Vojislav je pogi-nuo 1944. godine kao ~etnik, u borbi protiv partizana, odnosno bio je te-{ko rawen i umro je na Draìnim rukama. Branko i Gordana pristupilisu 1944. godine partizanskom pokretu. Branko je postao artiqerijski po-ru~nik JNA, i 1948. godine bio je osu|en kao informbirovac. Po izlaskuiz zatvora zavr{io je pravni fakultet, i radio je u jednom beogradskompreduze}u sve do penzije. Umro je 1995. godine.33

Me|u Mihailovi}evim pristalicama u zemqi i inostranstvu posli-je II svjetskog rata, kruìle su glasine da je on bio dobar prijateq i{kolski drug sa vo|om oslobodila~kog pokreta Francuske generalom[arlom de Golom. Ove informacije su nepotvr|ene, mada ima osnova zawihovu ta~nost, jer je Mihailovi} 1930. godine, {est mjeseci boravio uFrancuskoj. U to vrijeme [arl de Gol bio je potpukovnik, i profesoristorije ratovawa na Vojnoj Akademiji Sen Sir u Parizu, te postoji mo-gu}nost da su se wih dvojica tada susreli i upoznali. I sam [arl de Gol,kao i Mihailovi}, predlagao je reforme u francuskoj vojsci.44

************************NAPOMENE:1. AJ, Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 6, 30. april 1942; Rodo

qub, br. 2, 24. novembar 1945; Dragoslav Milosavqevi}, Poznavao sam Draìnu veli~inu i prelemenitost karaktera, Glas Ravne Gore, br. 65/66, jun-jul 1952,2.

2. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a ura|en 9. aprila 1946. u Beogradu

3. kao nap. 1.4. Philippe Mason, De Gaulle, Zagreb, 1976.

105

UU SS LL OO MM UU

O periodu u~e{}a Draè Mihailovi}a u aprilskom ratu 1941. godi-ne, ima vrlo malo izvora prvo reda, tj. klasi~no dokumentacionih. Kao{to je poznato, Draà Mihailovi} je u aprilski rat u{ao na poloàjuna~elnika Operativnog odjeqewa II armije. Ova armija prema ratnomplanu imala je da izvr{i koncentraciju na prostoru Osijek-\akovo-Vin-kovci-Vukovar-Na{ice-Slavonski Brod. U poglavqu ove kwige o april-skom ratu, re~eno je da je jugoslovenska vojska znatno kasnila u koncen-trisawu i razvijawu svojih snaga u odnosu na agresora. Zbog toga je i II ar-mija imala na raspolagawu samo djelove Osje~ke i Bosanske divizije. Sveostale divizije bile su u fazi mobilizacije, i kada su neke od wih oform-qene. Wemci su ve} uveliko razbili operacijski prostor II armije.

Prilikom isqe|ewa Draè Mihailovi}a 9. aprila 1946. godine uBeogradu, sam Mihailovi} je o svom u~e{}u u aprilskom ratu najmawepri~ao, u odnosu na ostale periode svoga ̀ ivota i rada. O tom periodu onje samo ovo rekao: “U danima kapitulacije Jugoslavije ja nisam hteo da ka-pituliram i odbio sam nare|ewe da pregovaram sa Nemcima. Do{ao samna ideju da izbijem na Drinu, i da }u tamo na}i front, ali sam se razo~a-rao jer fronta nije bilo. Odlu~ih se da po|em u Srbiju, ra~unaju}i da ta-mo nije sve zavr{eno bar u pogledu naroda. Odlu~io sam da se dokopamplaninskog masiva Rudnik-Suvobor-Medvednik-Maqen-Povlen-Gu~evo.Ra~unao sam da organizujem narod, na prvom mestu u Zapadnoj Srbiji. Do-neo sam kona~nu odluku da se borim protiv okupatora.

Ra~unao sam, naro~ito posle napada na Sovjetski Savez, da }e se ratzavr{iti 1941. godine.

Odluku o otporu u porobqenoj otaybini doneo sam kada sam do{ao naDrinu.11 Jedini precizniji memoarski zapis o Mihailovi}evom u~e{}u uaprilskom ratu, dao je kapetan I klase Mirko Stankovi}, u svom ~lanku“Sa Draòm od Br~kog do Ravne Gore”. Stankovi} u svom ~lanku poredostalog pi{e: “[tab Armije bio je sme{ten u zgradi Sreskog na~elstva.Kad sam u{ao u zgradu, zatekao sam postrojeno vi{e niìh oficira ipodoficira iz raznih jedinica. êkali su da referi{u Komandantu sva-ki o svom slu~aju. Mesto Komandanta, u sali se pojavio pukovnik DraàMihailovi}, u uniformi oficira planinskog puka. Obradovao sam sekad sa ga video, jer sam ga poznavao jo{ iz 1926/27, kad sam bio u Vojnoj aka-demiji. Pri{ao mi je i upitao me ozbiqno, ali blago, {ta je bilo sa

106

mnom. Ispri~ao sam mu sve {to sam doìveo sa svojim odredom. Kad sammu spomenuo Vinkovce, on mi re~e: “Da, da, i nama su Usta{e u Vinkovci-ma zarobile ceo prtqa`ni deo, te sam i ja ostao bez svojih stvari. Nekase va{ odred danas odmori, a postavite samo patrole da krstare po varo-{i. Vi pak prikupqajte vojnike koji su ostali bez svojih komandi. [tabnema li~ne za{tite, te }e va{ odred odsada da vr{i tu du`nost; vi }etesva nare|ewa da primate od mene”.

Dan i no} pro{li su na miru. Celo to vreme prolazile su kroz Br~-ko na{e jedinice koje su se povla~ile iz Slavonije.

Oko 700~asova izjutra 12. aprila oti{ao sam u [tab da primim nare-|ewa za rad u toku toga dana. U [tabu sam ~uo da }e Na~elnik [taba |e-neral Magdi} tog dana da otputuje u Sarajevo u bolnicu. @alio se da gaboli uvo. Kao Hrvat nije na{ao drugog na~ina da se izvu~e iz Br~kog. Du-`nost na~elnika [taba preuzeo je pukovnik Draà Mihailovi}. Isto-vremeno sam saznao da [tab nema nikakve veze sa Vrhovnom komandom ida se ni do danas ne zna ko je upravo Na~elnik [taba Vrhovne komande.

Javio sam se Draì. On mi je naredio da do 1000 ~asova sa svojim odre-dom posednem u retkom stroju desnu obalu reke Save, desno i levo od sa-mog mosta. “U toku dana izdava}u vam na vreme potrebne dopune, po{to }ubiti u va{oj blizini!”

U 1000 ~asova na{a artiqerija stavila je pod vatru put Vinkovci-Br~ko ka @upawi. Jednim protivavionskim topom, postavqenim uza sammost, upravqao je li~no Draà i sam regulisao vatru. Zatim je li~no oti-{ao da na licu mesta izda zapovest pukovniku Feti Spaji}u, KomandantuArmijskog kowi~kog, da zatvori pravac ka Bijeqini. Oznojen i zadihan,vra}ao se preko savskog mosta da se li~no uveri jesu li izvr{ene sve po-trebne pripreme za ru{ewe ovog mosta. Ta~no u 1200 ~asova, uz ogromnu de-tonaciju, most se povija i odmah zatim ru{i u Savu. Nastaje tajac na ce-lom frontu. Ni pu{ka se ne ~uje.

Osmatramo durbinima. Slavonska ravnica pusta, nigde ìve du{e.Na putu tako|e nikakvih pokreta. Nema~ka avijacija aktivna, a wihoviavioni samo krstare i nadle}u na sve strane.

Sastajemo se tu nekako oko mosta. Posmatramo kako pontonirci ba-caju u Savu pontonirski materijal, da ne bi pao neprijatequ u ruke. Dra-à, utonuo u misli, uzima lulu, ponovo je puni duvanom, pa }e pri tom: “Te-{ko je komandovati demoralisanom vojskom”. Izgovorio je jednu o{trure~ protiv pukovnika Fete Spaji}a, rekav{i: “Pa i wega nema. I on jenekud pobegao. Ceo se puk raspao.” Rekao sam mu da sam razgovarao sa Mi-trom Mitrovi}em i da mi se on àlio kako kowi tri dana ni{ta nisu je-li; da su kowi i qudstvo, posustali, i da sada puk ni{ta ne predstavqa.

… Da bismo za{titili prikupqawe puka s one strane obale, otvorilismo s ove strane vatru. Pod za{titom na{e vatre, puk po~iwe da se prevo-zi re~nom la|om i ~amcima, pod li~nim rukovodstvom pukovnika D. Miha-ilovi}a. Istog dana oko 1700 ~asova puk je preba~en, bez ikakvih gubitaka.

U 1730 Draà upoznaje Komandanta Bosanske divizije sa dotada{womsituacijom. Meni je naredio da prikupim odred i sa~ekam nare|ewe za po-kret.

107

U 19 00 ~asova krenuli smo automobilima za Gra~anicu, gde je u tokudana preba~en [tab Armije. Preno}ili smo u Gra~anici. No} je prote-kla u miru.

Na prvi dan katoli~kog Uskrsa, 13. aprila, Draà je dobio nare|eweod Komandanta armije da od mog odreda, qudstva 72 pe{adijskog puka, ar-mijske auto-~ete, dva voda protivavionskih mitraqeza iz Armijskog pro-tivavionskog diviziona i polu~ete bornih kola iz bataqona bornih ko-la, formira u toku dana jedan Brzi odred sa zadatkom da uspostavi situa-ciju na levom krilu Armije, na pravcu: Doboj-Derventa-Bosanski Brod...

Kuriri iz nekih jedinica podneli su Draì izve{taj da je Derventave} u rukama Hrvata.

Draà nare|uje da se Derventa zauzme po svaku cenu i da se oslobodipravac ka Bosanskom Brodu. Za izvr{ewe ovog zadatka upu}uje u prethod-nicu ~etu pe{adije sa automobilima, vod bornih kola i vod protivavion-skih mitraqeza.

Otpor se daje iz ku}a. Uli~ne borbe traju kratko. Usta{e beè. Ne-ki se kriju po ku}ama; a jedna grupa koja se bila zabarikadirala u slaga-li{tu preko puta stanice, jo{ je davala otpor. Vodnik derventskog àn-darmerijskog voda, mislim da je bio poru~nik Mirko Maru{i}, sa àn-darmima i vojnicima iz na{eg odreda upada u samu zgradu i kroz prozoreizbacuje ìve Usta{e.

Sa pravca sela Plehana dobijali smo opet vatru, no wu smo brzo slo-mili.

Draà je uputio jedan odred u pravcu Prwavora, a jedan sa glavninomu pravu Bosanskog Broda.

Pred Bosanskim Brodom opet borba. Nemci su na Savi podizali pon-tonski most, a Hrvati su ih prevozili ~amcima. Ovo je ra|eno pod za{ti-tom nema~ke avijacije. Pojedini nema~ki avioni spu{tali su se do pede-set metara iznad zemqe i mitraqirali nas. Sa okolnih brda Usta{e suotvorile uragansku vatru na nas.

Draà je tr~ao sa poloàja na poloàj, nare|ivao, popravqao raspo-red, bodrio, hrabrio… Posustali smo od umora, a bili smo i gladni. Hra-na }e da nam se doturi ~im padne mrak; a wega, Draù, starog ratnika, he-roja i junaka, nisu zamarali ni glad ni borbe, niti pak napori. Po{to jena{ odred svr{io dobijeni zadatak, do{le su u 2100~as druge jedinice danas smene...

U 2300 ~asa krenuli smo za Doboj i daqe u sastav [taba Armije. U Do-boj smo stigli 15. aprila oko 700 ~asova. U Doboju i wegovoj okolini biloje puno na{e vojske, mo`da {ezdeset do sedamdeset hiqada qudi.

Na ~elu kolone bio je Draà. Zaustavili smo se na putu Doboj-Ma-glaj. Oko osam ~asova po~ela je da deluje na{a artiqerija; ali u komepravcu ni sami ne znamo. Posle ovoga ~ula se i jaka mitraqeska vatra. Is-tr~ao sam na ~elo kolone da upitam Draù {ta treba raditi. Naredio mije da prenesem nare|ewe da svi vojnici, a i stare{ine, pripreme ran~e-ve, pa za slu~aj potrebe da odmah napu{taju vozila...

Ta~no u pono} krenuli smo vododelnicom reka Spre~e i Krivaje.

108

Oko 800 ~asova 16. aprila 1941. nai{li smo na jedno srpsko selo, posu-stali od umora, nespavawa i gladi. Draà je naredio da se razmestimo uovom selu; a da bi se vojnicima {to spremilo za jelo, dao je posledwe dvehiqade dinara koje je imao kod sebe, sa re~ima: “Nemam vi{e. Vi ofici-ri prikupite jo{ izme|u sebe, ali od vojnika ne traìte, jer oni nemaju.Kupite hleba i nekoliko ovaca, pa neka se spremi ru~ak”.

Ovde smo predanili i odmorili se, a uve~e smo krenuli u susedno selo.Sedamnaestog aprila do{ao nam je àndarmerijski kapetan Milojko

Uzelac, sa kapetanom Petrom Dejanovi}em i sa jo{ nekoliko àndarma,i doneo tri stotine hiqada dinara, koju je sumu predao Draì za ishranuqudstva ovog odreda. Kapetan Uzelac ostao je sve do kraja u [tabu i pro-zvan je Taras, jer je li~io na Taras Buqbu.

Dvadesetog aprila bili smo u selu Petrovo Selo. Tu nam je do{ao ka-petan Igi}, blagajnik bosanske divizije, sa novcem od dva miliona dina-ra; ali je sutradan pobegao od nas. U selu Gorwe Drap{ine ubili su ga we-govi pratioci i opqa~kali novac. Do{ao nam je i Frawa, marinski na-rednik.

Na{e patrole krstarile su okolnim brdima i dovodile na{e zaluta-le vojnike iz drugih razbacanih ili ve} zarobqenih jedinica. Doveli sunam i dva narednika na kowima iz kowi~ke Kraqeve garde. Saslu{alismo ih. Oni su izjavili da je wihova brigada 15. aprila razoruàna kodQiga, a da su oni rodom iz Travnika i sad idu svojim ku}ama. Pustili smoih da idu pe{ke ku}ama. U wihovim bisagama na{li smo plakate o na{ojbezuslovnoj kapitulaciji. Dali smo ih Draì. Po{to je pro~itao jedanprimerak, naredio je da se odred postroji na jednoj livadi, a zatim je odr-ào slede}i govor:

“Junaci! Na{a je Vlada, kao {to vidimo iz ovog letka, sramno potpi-sala akt o na{oj bezuslovnoj kapitulaciji pred nema~kom oruànom si-lom. Ja tu kapitulaciju ne priznajem. @iv se Nemcima ne}u predati. Ne-ma~ka mora da izgubi ovaj rat. Englezi su na{i saveznici. Ovakva hete-rogena vojska kakva je bila na{a, nije bila sposobna ni za kakvu borbu. Otome sam je pisao i govorio, ali… Ovo nije bio rat, ovo je bila zabuna.Mi }emo se organizovati i povesti gerilsku borbu protiv okupatora,prema na{im mogu}nostima. Kada na{i saveznici Englezi budu ~uli zana{e postojawe, oni }e nas pomo}i.

Malena Srbija vodila je Prvi i Drugi balkanski rat, Prvi svetskirat. Iz ovih ratova ona je iza{la kao pobednica. Svojim saveznicima po-kazala je punu vernost, a srpski heroizam zadivio je ceo svet i pokazao ka-ko se gine i mre za slobodu. Mi }emo se i ovog puta boriti za svoju slobo-du, za boqu i sre}niju Jugoslaviju.

@iveo Kraq! @iveli na{i saveznici Englezi!”Draìn govor u~inio je dubok utisak na na{e du{e i vi{e nije bilo

kolebawa. Svi smo imali poverewe u na{eg Draù i bili gotovi da svisa wim radije izginemo, nego da padnemo Nemcima u ruke. Draà je biosimbol ~asti i slobode. Kroz wegova usta progovorio je u tom trenutkuceo srpski narod. Gde on, tu i mi. U vatru, u vodu, svejedno, on je s nama.

109

Tog dana prikqu~io nam se i Dobojski ~etni~ki odred sa oko tride-set ~etnika, a stare{ina im je bio vojvoda Mitar”.22

Iako je ovo jedino svjedo~ewe o Mihailovi}evom u~e{}u u april-skom ratu, ono je bilo predmet kritika u posqeratnoj ~etni~koj {tampi.U kritikama je bio vode}i potporu~nik Pavle Me{kovi}, koji je iznio~itav niz datumskih i terenskih kontradiktornosti u Stankovi}evom~lanku. Stankovi} i Me{kovi} povodom ovoga, imali su nekoliko po-vratnih ~lanaka u kojima su jedan drugog negirali. Razlozi ovih negaci-ja, vjerovatno leè u ~iwenici, {to je Stankovi} kasnije napustio Miha-ilovi}ev pokret, i postao oficir u Nedi}evoj vojsci.

**************************NAPOMENE1. A J. Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a ura|en 9. aprila

1946. u Beogradu.2. Mirko Stankovi}, Sa Draòm od Br~kog do Ravne Gore, Sloga,

Sidnej, 1952, 69-70.

110

VV OO @@ DD TT RR EE ]] EE GGSS RR PP SS KK OO GG UU SS TT AA NN KK AA

Aprilskim porazom jugoslovenske vojske, borbe nijesu prestale.Usqed neredovnog stawa, Wemci jo{ uvijek nijesu mogli da identifikujuko se nalazi na ~elu grupe koja je pruàla otpor? Da je bilo ìlavog ot-pora, i da je sasvim sigurno da ga je pored ostalih organizovao i DraàMihailovi}, govori nare|ewe feldmar{ala i komandanta wema~ke IIoklopne armije Maksimilijana fon Vajksa od 28. aprila 1941. godine, u ko-me se pored ostalog kaè: “Pove}awe broja podmuklih prepada na wema~-ke vojnike iziskuje najo{trije protivmjere. Samo brza i bezobzirna akci-ja obezbijedi}e odràvawe mira i sigurnosti i sprije~i}e formirawebandi.

Iz jedne divizije bio je upu}en odred ka srpskom selu sa ciqem da iz-vr{i razoruàwe. Komandant odreda je sa jednim oficirom i jednim na-rednikom izjahao naprijed i pri tome je bio napadnut od jedne komitskebande u srpskim uniformama, pa je ubijen, a wegovi pratioci su te{ko ra-weni. Onaj ko se prona|e u srpskoj uniformi pod oru`jem odmah da budestrijeqan, a treba strijeqati i mu{karce sposobne za oru`je koji suuhva}eni u blizini bande. Svi strijeqani ima da se objese, a wihove le-{eve treba ostaviti da vise”.11

Jedan od najpoznatijih ~etni~kih komandanata major Dragutin Kese-rovi}, pred istra`nim organima u Beogradu 1945. godine, izjavio je poredostalog ovo: ...“doneo sam odluku da se posle povla~ewa iz Caribroda, gdesam bio komandant bataqona, ne predajem neprijatequ, nego da organizu-jem narod za otpor protiv okupatora, {to sam i u~inio. Po~eo sam pri-kupqati oficire i podoficire po srezu Kru{eva~kom. Nai{ao sam navrlo dobar odziv”.22 Krajem aprila i po~etkom maja 1941. godine, na plani-ni Goliji u Srbiji, bilo je vi{e naoruànih grupa, koje su odlu~ile dapruè otpor okupatoru, a vodili su ih rezervni kapetan II klase VojislavLuka~evi}, kapetan II klase Radomir Cveti} i poru~nik Vuk Kalaitovi}.Svi su oni pri{li Draì Mihailovi}u, a ove podatke dao je islednim or-ganima 1945. godine Vojislav Luka~evi}.33

Ve} po~etkom maja 1941. godine, sin proslavqenog vojvode @ivojinaMi{i}a, major Aleksandar, je iz sela Struganika kod Vaqeva, po naloguDraè Mihailovi}a oti{ao kao kurir u Beograd, gdje se povezao sa pu-kovnikom Branislavom Panti}em i potpukovnikom Dragoslavom Pavlo-

111

vi}em, da bi oni do{li sa wim u Struganik. Tako je od 14. do 16. maja odr-àn sastanak kome su bili prisutni: Draà Mihailovi}, pukovnik Bra-nislav Panti}, potpukovnik Dragoslav Pavlovi}, major Aleksandar Mi-{i} i major Miodrag Palo{evi}.44

Da su Wemci nastojali da u zametku ugu{e svaki otpor, govori i od-lomak iz izvje{taja na~elnika [taba 60 wema~ke pje{adijske divizijegenerala Eberharta, u kome stoji: “Pored ove vrste ~isto razbojni~kihdruìna, okupili su se, mjestimi~no, srpski politi~ki fanatici podimenom ~etnika. Oni poku{avaju da terorom pokrenu narod protiv we-ma~kih okupacionih snaga… êtnici ho}e da se predstave kao velika i{iroko zasnovana organizacija. Me|utim, ~iwenica {to se oni usu|ujuda se pojave samo u malim zaba~enim op{tinama, dokazuje wihov stvarniuticaj. U ma{ti stanovni{tva ~etnici su se okruìli mnogo pretjera-nim oreolom, koji se, prije svega, izraàva u strahu od wih.

U postupcima sa naoruànim bandama ne igra nikakvu ulogu, da li suu pitawu ~etnici ili prosta razbojni~ka druìna. Svaki koji se besprav-no na|e pod oru`jem ve} je proigrao svoj ìvot”. Ina~e ovaj izvje{taj da-tira od 17. maja 1941. godine.55

Sve ovo govori da Wemci jo{ nijesu mogli da izvr{e ta~nu identi-fikaciju vo|e otpora, ali i da se krug oko Mihailovi}a postepeno zatva-rao.

U svom “Dnevniku rada”, poru~nik Ne{ko Nedi}, tako|e jedan od naj-zna~ajnijih ~etni~kih komandanata, napisao je pored ostalog ovo: “Od pu-kovnika Mihailovi}a sam dobio instrukcije da odmah otpo~nem sa orga-nizacijom jugoslovenske vojske u slobodnim srpskim planinama, {to sami produìo odmah 18 maja 1941. u op{tinama Kr~mar, Ose}anica, Rajko-vi}, Paune i varo{i Vaqevu.”66 Vaqa napomenuti da je [tab 60. wema~kepje{adijske divizije, izdao 19. maja 1941. godine plakatiranu naredbu sta-novni{tvu, da }e za svakog ubijenog Wemca biti strijeqano, odnosnoobje{eno 100 Srba.77 êtnici Draè Mihailovi}a su 28. maja 1941. godinenapali wema~ku motorizovanu kolonu u selu Quqacima, na putu izme|uKragujevca i Gorweg Milanovca. Ova akcija ra~una se kao po~etak III srp-skog ustanka, i prva gerila u porobqenoj Evropi.88 Ona je zna~ajna po to-me, {to za razliku od ranijih Mihailovi}evih akcija, nije predstavqalaeho borbi iz aprilskog rata. Sovjetski ministar spoqnih poslova Vje~e-slav Mihailovi~ Molotov je 22. juna 1941. godine, na dan napada Wema~-ke na SSSR, preko radio-Moskve pro~itao govor, u kome je pomenuo da sena teritoriji Jugoslavije bore protiv okupatora samo Srbi. Govor je pre-nijela i moskovska “Pravda” od 23. juna.99

Kapetan I klase Milo{ S. Gli{i}, je na isle|ewu 1946. godine, rekaoda je 3. jula 1941. godine bio kod Draè Mihailovi}a na Ravnoj Gori, i daje od wega dobio zadatak da izvr{i organizaciju ~etnika na terenu Uì~-ke Poège. Tako je Gli{i} postao prvi komandant Poè{kog ~etni~kogodreda. Krajem septembra 1941. godine, za komandanta ovog odreda posta-vqen je kapetan I klase Vu~ko Igwatovi}, a Gli{i} je postao na~elnik[taba.1100 O ~etni~koj obavje{tajnoj slu`bi u Beogradu 1941. godine, orga-nizovanoj radi pra}ewa rada okupatora, komunista i kvislinga, ~lan

112

Centralnog nacionalnog komiteta dr Vojin Andri}, je pred istra`nimorganima 1952 godine pored ostalog rekao: “Za okolinu Beograda bio jezaduèn kapetan Sa{a Mihailovi}, docnije komandant Beograda. Tada,avgusta 1941. godine, je obavje{tajna slu`ba bila u embrionu i uglavnomje crpela podatke od majora ]osi}a, {efa obave{tajne slu`be Srpskedràvne straè, kod koga je radio Sa{a Mihailovi}. Mada je ]osi} bionema~ki ~ovek, od wega su podatke krali oficiri u slu`bi. Kada je ot-kriven Sa{a Mihailovi} od ]osi}a, pre{ao u ilegalu u jesen 1942. godi-ne”.1111 O samom organizovawu svojih snaga, u istra`nom postupku 1946. go-dine, Draà Mihailovi} je rekao: “Uspostavio sam vezu na gotovo ~ita-voj teritoriji Srbije. Za mene je ve} bilo ~ulo mnogo oficira, podofi-cira i gra|anskih lica, koji su dolazili k meni. Ja sam qudima davao za-datke da idu na teren i da organizuju “Jugoslovensku vojsku u otaybini”.Mnoge qude sam vra}ao i davao im nalog da ~ekaju moja nare|ewa, jer or-ganizovati vojsku nije bilo mogu}e, a nisam imao ni novca za weno finan-sijsko osigurawe. Glavne poslove organizovawa izveli su Veselin Misi-ta koga je zamenio Ra~i}; na Homoqu Pileti} i Ocokoqi}; u Beogradu@arko Todorovi}; u Draga~evu Uro{ Katani}. @andarmerijski kapetanMilojko Uzelac putovao je po Srbiji, i{ao po garnizonima i tajno orga-nizovao àndarmeriju. Dolazio je i u komandu àndarmerije u Beogradu.Prvi komandant àndarmerije iz Beograda, ina~e moj raniji poznanik,èna mu je iz Sarajeva, dolazio je k meni na Ravnu Goru i od mene primaozadatke da tajno organizuje àndarmeriju za pokret.

Zove se Jova Tri{i}, uhva}en je na ovom zadatku i oteran u ropstvo.U Makedoniju se nisam mogao probiti, jer je Kosta Pe}anac drào

celu Toplicu, ali sam bio obave{ten da je tamo ve} postojala moja grupau oblasti Ki~eva s nekim potpukovnikom Nikoli}em.

Najglavniji organizator za Bosnu bio je Dangi}, koji je u prvo vremebio u Nedi}evoj slu`bi kao grani~ni oficir, pa se od Nedi}a odmetnuoi pri{ao meni.

@arko Todorovi} je imao moje punomo}je, kojim sam ga imenovao zakomandanta Beograda, jo{ u maju 1941. godine i ovlastio da formira svoj{tab. Pored toga, dobio je i zadatak da radi u Hrvatskoj. Dodajem da je semDangi}a u Bosnu oti{ao i major Bo{ko Todorovi}.

U Crnu Goru sam poslao tada{weg narednika Milovana Nedeqkovi-}a sa zadatkom da uhvati vezu sa La{i}em i Bajom Stani{i}em, za kojesam ~uo da su organizovali otpor u Crnoj Gori.

Za Sloveniju je radio major Karlo Novak, koji je k meni dolazio izBeograda na Ravnu Goru i nekoliko puta odlazio iz Beograda za Slavoni-ju i opet se vra}ao k meni na Ravnu Goru povremeno”.1122

Jedan vrlo zna~ajan ~ovjek pristupio je u to vrijeme Mihailovi}e-vom pokretu. To je bio kwièvnik i advokat Dragi{a Vasi}. Vasi} }e utoku rata biti glavni politi~ki ~ovjek Ravnogorskog pokreta. O tomekako se odlu~io da pristupi Mihailovi}u, Dragi{a Vasi} je u pero is-pri~ao potporu~niku jugoslovenske vojske, koji je do 1944. godine bio u~etni~koj Vrhovnoj komandi, kada je pre{ao u partizane i uskoro postaooficir OZN-e Nikoli Milovanovi}u. Milovanovi} je Vasi}evu pri~u

113

objavio u svojoj kwizi “Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailo-vi}a”. Evo {ta je Vasi} Milovanovi}u ispri~ao 1943. godine: “Kapitula-cija me je zatekla kao rezervnog oficira u Prijepoqu. Bio sam zajedno saMla|om (odnosi se na Mladena @ujovi}a). Obojica smo bili potpredsed-nici Srpskog kulturnog kluba. Zbog na{eg, dobro poznatog, protiv ne-ma~kog stava bili smo prinu|eni da se krijemo od Nemaca. Preko Golijeuputili smo se zajedno, u moj rodni kraj, u Gorwi Milanovac. Posle izve-snog vremena ~uli smo da se na Ravnoj Gori, na Suvoboru, nalazi grupaoficira sa pukovnikom Draòm Mihailovi}em na ~elu. O veli~ini iciqevima ove grupe kruìle su razne, a ~esto i potpuno kontradiktornevesti. Najzad smo doneli odluku da Mla|a ode na Ravnu Goru. Na woj se za-drào nekoliko dana.

Po povratku bio je prili~no raspoloèn.Izneo mi je pravo stawe na Ravnoj Gori i namere ove grupe oficira

da stvore neku ~etni~ku organizaciju za borbu protiv novostvorene hr-vatske dràve i za{titu srpskog ìvqa u woj. Pored toga, preneo mi je iMihailovi}eve pozdrave i poziv da i ja do|em na Ravnu Goru. Ovaj poziv,u prvi mah, nisam ni odbio ni prihvatio.

Nekoliko dana kasnije Mla|a je oti{ao u Beograd, a ja sam se sklo-nio u selo Trep~u, nedaleko od Milanovca.

Prikupqene informacije o Mihailovi}u nisu me ba{ mnogo odu{e-vqavale, naro~ito one koje su mi govorile o wegovoj sklonosti uìvawaalkohola.

Krajem juna 1941. godine kod mene je do{ao Vojin Andri}. On je jedan odistaknutih omladinaca Srpskog kulturnog kluba. Saop{tio mi je da je biona ravnoj Gori i da je tamo, u ime omladine kluba, vodio razgovore sa Miha-ilovi}em o pristupawu na{e omladine ~etni~koj organizaciji. Isto tako,i on mi je preneo Mihailovi}ev poziv da svakako do|em na Ravnu Goru.

Sama ~iwenica da je Andri}, bez mog znawa i odobrewa a u ime omla-dine kluba, donosio odluke i pravio aran`mane s Mihailovi}em prili~-no me je nervirala. O{tro sam reagovao, koliko se se}am, ovim re~ima:

- [ta je Vama, gospodine Andri}u? Bar vi to dobro znate! Oficirisu nam servirali 1903. zatim 1914. i najzad ove godine vojni pu~. Zar Vamova propast nije klasi~an primer kako izgledaju wihove akcije? Oni suupropastili ovu zemqu. Ja sa wima ne èlim da imam bilo {ta zajedni~-ko, a najmawe sa pijanim pukovnikom Draòm.

U tom momentu zaista sam tako mislio i ose}ao.Po svemu sude}i Andri} ovu moju izjavu nije ispri~ao Mihailovi}u. Me|utim, kratko vreme posle toga, komunisti su pozvali narod na

ustanak, a ubrzo otpo~eli su i sa masovnim akcijama protiv okupatora idoma}ih vlasti.

Duboko uveren da }e ove akcije izazvati te{ke posledice, odgovaraosam mnoge seqake da se ne odazivaju komunisti~kim pozivima i odvra}aoih od bilo kakvih akcija protiv Nemaca.

Logi~no, ovakav moj stav predstavqao je ozbiqnu smetwu komuni-sti~kim organizatorima i agitatorima ovoga kraja, naro~ito u~itequSredoju Uro{evi}u. On je sa nekolicinom partizana jedne no}i opkolio

114

ku}u u kojoj sam se nalazio. Upao je u sobu, i bez ikakvog prethodnog raz-govora, naredio nekolicini svojih qudi da me straàrno sprovedu. Kadasam se usprotivio, jedan od wih mi je opalio {amar.

Bilo je to za mene neshvatqivo i grozno ponièwe, kakvo do tada, uìvotu, nikada nisam doìveo. To ponièwe stvorilo je u meni organskumr`wu prema partizanima.

Sutradan ujutru, pritisnut zahtevima me{tana sa predsednikom op-{tine na ~elu, Uro{evi} je bio prinu|en da me oslobodi.

Dvoumqewa vi{e nije bilo. Da bih pored ostalog, za{titio i sop-stvenu li~nost, dva dana kasnije, na{ao sam se na Ravnoj Gori u {tabuDraè Mihailovi}a.

Sa Mihailovi}em sam ubrzo na{ao zajedni~ki jezik i svim svojim bi-}em mu se iskreno stavio na raspoloèwe.

Posle brojnih diskusija i razgovora na{a gledi{ta, po osnovnim iraznim drugim pitawima, bila su ujedna~ena. On je vodio vojne poslove, aja politi~ke prirode. O svemu smo se obave{tavali, ali se jedan drugomeu poslove nismo me{ali.

Uvideo sam moju raniju zabludu i od tada sam mnogima govorio:- Draà! To je srpsko kandilo!Mesec dana kasnije Mihailovi} me je imenovao svojim pomo}nikom i

zamenikom”1133 Ove zabiqe{ke Milovanovi}a treba primiti sa velikomrezervom, jer je on poslije rata mogao naknadno biqeìti {ta je i kakohtio. Udvorni~ko pisawe u korist komunisti~kog reìma, vidi se u na-vodnoj Vasi}evoj tvrdwi da su komunisti organizovali ustanak, i da je onnarod spre~avao da se bori protiv okupatora Poznata je ~iwenica, da ko-munisti uop{te nijesu organizovali ustanak, odnosno da su svoju prvuborbu sa Wemcima imali tek 1. septembra 1941. godine kod Krupwa.

O III srpskom ustanku dalo je nekoliko savremenika svoje memoarskezapise. Prvi od takvih je Mirko Stankovi}. Ono tome periodu pi{e ova-ko: “Dvadeset i prvog aprila sedeli smo tako pored vatre, sve sami ofi-ciri, i kuvali krompir za ru~ak. S nama je bio i Draà. On se nije odva-jao do nas. Doru~kovali smo, ru~ali, ve~erali i spavali, sve zajedno, tetako nije imao potrebe da nas poziva; kada je imao ne{to da naredi, ~i-nio je to kada smo tako bili okupqeni. Ovom prilikom reko nam je: “Mimoramo da se usprotivimo Nemcima. Sutra }emo da ru{imo èlezni~kuprugu Zavidovi}i-Han Pijesak”.

I svakome odredi ulogu u ovom poslu. Marinski narednik Frawaprimio se da na stanicama demolira i skine telefonska i telegrafskapostrojewa.

Dvadeset i drugog aprila krenuli smo iz ovog sela i usred bela danado{li smo do ozna~ene pruge. Izvr{ili smo pripreme na jednom uzvi{e-nom obronku, odakle smo imali pregled od Zavidovi}a pa do Siminog Ha-na. Propustili smo jedan voz od Zavidovi}a koji je bio pun na{ih vojni-ka. Posle pola ~asa spustili smo se na prugu. Sva odeqewa zauzela su svojodre|eni raspored. Prvo smo presekli telegrafsko-telefonske linije.Za ru{ewe pruge nismo imali nikakvog eksploziva, ve} smo je potkopa-vali ispod {ina i onda {ine izvaqivali direcima iz wihovog leì{ta.

115

Na razarawu ove pruge radili smo dva dana i dve no}i. Na stanicama Si-min Han, Kamensko, Solun i Olovo demolirali smo telegrafske i tele-fonske aparate i u~inili ih neupotrebqivim.

Iz sela Kamensko Hrvati su otvorili vatru na nas, ali posle pola sa-ta borbe ostavili su nas na miru.

Dvadeset ~etvrtog aprila razmestili smo se po seoskim ku}ama u srp-skom kraju Soluna. Nemci su iz Olova poslali Muslimane u borbu pro-tiv nas. Idu}eg dana Muslimani iz Olova, po{to su primili oru`je odNemaca, napali su nas. Kako su bile postavqene zasede, i kako smo se na-dali da }e da nas napadnu (jer su nas Srbi obave{tavali), do~ekali smowihov napad, razbili ih i naterali u bekstvo. Uve~e istog dana stiglismo, mislim u selo Mislovo, na putu Zvornik-Sarajevo.

Dvadeset {estog aprila izvr{ili smo prepad na jednu nema~ku kolo-nu severno od Han Pijeska, naoko {est kilometara od ovog mesta. Tu smose snabdeli potrebnim stvarima, a prepad smo izvr{ili uspe{no i bezikakvih gubitaka po nas. Izgubili smo se kroz {umski ~estar i u podnestigli smo u selo Kusa~e. Seqaci su izvestili Draù da Muslimani izsela @ep~e ve} napadaju srpska sela, da su neke Srbe pobili samo zato{to su Srbi, a i da su po~eli da pale srpske domove. Draà naredi da seopremi jedno ja~e odeqewe i da ode u selo @ep~e, sa zadatkom da iz ovogsela dovede dva najvi|enija Muslimana. Uve~e su doveli dva Muslimana iDraà ih lepo primi u ku}i nekog Riste.

U bratskom razgovoru i blago rekao im je ovo: “Vi nas Muslimani na-zvaste êtnicima. Ni êtnici nisu nanosili nikakva zla svome narodu,ve} su padali i ginuli za wegovu slobodu. A mi smo Jugoslovenska vojskau Otaybini, koja nikada ne}e da kapitulira pred Nemcima. Vi ste ve} po-~eli da pravite zulume. Kaèm vam: ûvajte srpska sela kao svoja! Ne za-vodite se nema~kim laìma, jer su Nemci isto toliko va{i neprijateqikoliko i srpski. Oni su do{li i oti}i }e, a vi }ete opet ostati ovde. Ne-go pamet u glavu, pa pazite {ta radite. Ako danas nestane srpsko selo, su-tra }e nestati muslimansko, i tako }ete se potamaniti u ovom kraju”.

Posle ovoga, na{e patrole opet su vratile ova dva Muslimana u wi-hovo selo.

Tu smo preno}ili, a 27. aprila prebacili smo se u selo Sjeversko.Muslimani su nas, me|utim, tuìli Nemcima, i Nemci su iz Rogatice po-{li u poteru za nama. Iz bornih kola Nemci su tukli gola brda. U tokuno}i prikupili smo se na Drini kod sela Stari Brod, i do svanu}a 28.aprila ve} smo bili s one strane reke Drine. Rasporedili smo se u jednomsrpskom selu. Toga dana stigao je major Miodrag Palo{evi}, komandantPetog juri{nog bataqona, sa kapetanom Milenkom Reqi}em i sa jo{ okotrideset vojnika i podoficira. Dobojski ~etni~ki odred vojvode Mitraostao je u Bosni.

Prvog maja bili smo u selu Vre`wu-Zaovina. Ovde smo ostali do 3.maja, posvetiv{i ove dane na{em ure|ewu: prawe, {i{awe, brijawe,opravka obu}e i drugo.

Tre}eg dana imali smo konferenciju, da bi se donela odluka za na{budu}i rad. Prvo smo pretresli situaciju. Imali smo konferenciju, dabi se donela odluka za na{ budu}i rad. Prvo smo pretresli situaciju.

116

Imali smo obave{tewa: da za sada u Srbiji nema ja~ih ilegalnih odredapod oru`jem; da je vojvoda Kosta Pe}anac bio u manastiru Ra~i; da se |e-neral Quba Novakovi} sa ne{to vojnika nalazi na Bukuqi; da je nema~-ki zapovednik Srbije |eneral Bader izdao proglas da }e za svakog pogi-nulog Nemca streqati sto Srba, za rawenog pedeset, a za sabotaù tako-|e pedeset Srba Tom prilikom Draà nam je rekao: “Na{ zadatak na pr-vom mestu bi}e da sprovedemo svoju organizaciju. Prakti~no uzev{i, sa-da u Evropi nema fronta. Doga|aji }e se razvijati vremenom i vreme }enam re}i sve”.

Posle se pre{lo na izbor kraja kuda da se prebacimo, odakle bismopod boqim uslovima mogli da radimo. (Ravna Gora je slu~ajna i ne una-pred pripremqena). Jedni su predlagali da se ide na Kopaonik za KostomPe}ancem, drugi na Zlatibor. Ja sam predloìo da se ide na Rudnik, izkog kraja su ve} potekla dva srpska ustanka. Moj predlog je bio primqen.

Zbog nagove{tene potere od strane Nemaca iz Kremne, krenuli smo 3. ma-ja u 1700 ~asova da se ispnemo na vrh planine Tare. Vodi~ nam je bio neki Zeka.

êtvrtog maja major Palo{evi} mi je predloìo da sa jo{ dva ofi-cira odem u Bajinu Ba{tu i podignem sav novac iz Poreske uprave za po-trebe odreda. Kategori~ki sam odbio ovaj predlog, ne iz straha, nego izdrugih razloga.

Tog dana uve~e izvestili su nas, da Nemci pripremaju napad na nas ida }e to biti mo`da jo{ sutra. Ranom zorom krenuli smo odavde u pravcuKalu|erskih Bara. Kod sela [qivovca neko je pripucao na nas. Primi-li smo borbu, koja je samo kratko trajala.

Na Kondoru smo do~ekali \ur|evdan. Kretali smo se ka Rudniku sko-ro neuznemiravano. Stigli smo na Rudnik 15. maja. Ostali smo neko vre-me u selu Zagra|e, a potom smo pre{li na Ravnu Goru, koja se nalazi na pa-dinama planine Povqena. Tako je Draà do{ao na Ravnu Goru.

Odavde po~iwe drugo poglavqe wegovog mu~eni~kog i patriotskograda”1144

Period organizovawa i otpo~iwawa III srpskog ustanka, memoarskije obradio i potporu~nik Pavle Me{kovi}. U svom ~lanku “Od Bosne doRavne Gore” on pi{e: “Posle skoro potpunog uni{tewa Prvog juri{nogbataqona od strane Nemaca u Bijeqini, na dan 12. aprila 1941. godine,Komandant bataqona major Miodrag Palo{evi} i nas tri oficira i dva-naest vojnika odstupismo u {umu i krenusmo u pravcu Sarajeva. Usput smosaznali da je jedan pukovnik, sa ve}om grupom oficira i vojnika, pro{aotim pravcem, ru{e}i za sobom mostove i komunikacije, i da ga Nemci tra-è i gone. Od nekoga saznasmo da se zove Mihailovi}, a major Palo{evi}na to re~e da to moè biti samo |eneral{tabni pukovnik Dragoqub Mi-hailovi}. Tek posle vi{ednevnog lutawa po brdima i drumovima nai|o-smo na ovu grupu, koju je neko nazvao Brzi odred. Zatekli smo je u Han Pi-jesku na dan 28. aprila 1941. oko 400 ~asa po podne. Tada sam prvi put videoi upoznao Draù Mihailovi}a. Od toga trenutka bili smo ukqu~eni u sa-stav wegovog odreda. Odred je imao oko dvadeset oficira, trideset podo-ficira i vojnika i jedan mali ~etni~ki odred iz Doboja sa ~etovo|om.

117

Istog dana krenusmo odande, kroz muslimanska naseqa, u pravcu Dri-ne. Idu}eg dana, oko 900 ~asova pre podne, bili smo kod Broda na Drini i~amcima smo se prebacili na drugu obalu. Ta~no u pet ~asova po podne iz-bili smo na granicu Srbije i Bosne, iznad sela Zaovine. Tada je prvi putna{ odred razvio jugoslovensku zastavu, uzetu iz jedne @andarmerijskestanice, a zatim i vojni~ku zastavu 42 pe{adijskog puka, koju je spasao istalno nosio narednik vodnik I klase Perovi}. Otpevali smo dràvnuhimnu i “Oj Srbijo!” i svi smo odreda plakali. Bile su to suze bola i ra-dosti, jer smo se nalazili na sigurnom tlu Srbije, bez bojazni od Usta{ai usta{ki raspoloènih Muslimana. U no} stigosmo u selo Zaovine i tuostadosmo do 4.maja, kada nas je Predsednik Op{tine Boì} prijavioNemcima u Bajinoj Ba{ti, i oni su nas u toku no}i imali napasti. Okopodne smo se krenuli za Taru i cele no}i bili smo na mrtvoj straì. Nem-ci nisu do{li, i mi 5. maja ujutru krenusmo u pravcu Uìca. Usput nas jenapala grupa ̀ andarma; zbog velikog odstojawa, nismo imali ̀ rtava. Ka-da smo oko 300 sata posle podne stigli iza manastirskih konaka u Kalu|er-skim Barama, izve{teni smo da su nas Nemci opkolili. Tada je uni{tenasva arhiva koju smo nosili sobom, kowi su oterani u {umu, a mitraqezisu no{eni na rukama. Zahvaquju}i samo prisebnosti velikog î~e, kojije jo{ tada pokazao svoju sposobnost, izvukli smo se, pored samih Nema-ca, bez ijednog izgubqenog ~oveka. U sam sumrak spustili smo se jednimusekom, kojim se spu{taju stabla, u reku Dra~u. Oko 1000 ~asova uve~e, pre-bacili smo se svi preko Dra~e i zano}ili smo u prvom selu iznad mana-stira.

Osvanuo je 6.maj 1941. - \ur|evdan! Nare|en je pokret za prelaz dru-ma Bajina Ba{ta-Uìce. Tada je pukovnik Mihailovi} odvojio grupu~etnika iz doboja, dao joj pravac Rudnik-Ostrovica, i odredio sastanak zadeset dana. Zatim je naredio da se jedna grupa, koja se otvoreno izjasnilaza napu{tawe odreda (iz bojazni ili iz nekog drugog razloga) odmah odvo-ji i napusti odred. Tada je uz î~u ostalo sedam oficira i dvadeset i ~e-tiri podoficira i vojnika, koji su sa wim ostali do kraja i bili vernido smrti, izuzev rezervnog potporu~nika Vladimira Lenca, koji je neko-liko dana po dolasku na Ravnu Goru prebegao Qoti}u. To su bili slede}i:major Miodrag Palo{evi}, kapetan I klase Milojko Uzelac, kapetan IIklase Milenko Reqi}, poru~nici Ilija Paìna i Bora Ili}, potporu~-nik Pavle Me{kovi} i rezervni potporu~nik Vladimir Lenac; nared-nik-vodnik Perovi}, narednik Gojko N, àndarmerijski narednik \uraN, i mornar Frawa N. (Prezimena ovih posledwih ne mogu da se setim).Me|u vojnicima bili su {estorica iz Ju`ne Srbije. Prilikom odvajawagrupe pla{qivih, pukovnik Mihailovi} pozvao je ove Ju`nosrbijance ksebi, rekao im da su slobodni i da mogu da idu u svoj kraj. Ali oni su toslo`no odbili i ostali uz wega i svog Komandanta Juri{nog bataqonasve do svoje juna~ke smrti.

Kada smo nai{li na usamqenu drumsku kafanu, î~a je naredio od-mor, tj. proslavu prve ~etni~ke hajdu~ke slave, – \ur|evdana. Tada je podrugi put razvijena vojni~ka zastava 42 pe{adijskog puka, stavqena je napu{ku sa bajonetom, i odata joj je po~ast od prve grupe Kraqevske jugoslo-

118

venske vojske u Otaybini koja nije kapitulirala. î~a je svima ~estitaoslavu, izqubiv{i se sa svima, i dugo je plakao, kao da je predose}ao tra-gi~nu sudbinu svoje rodne grude i naroda. U samu no}, krenuli smo daqe,ka Suvoboru, jer su ka Uìcu i{le velike kolone nema~ke vojske. Dawusmo se odmarali po {umama i grmqu, a no}u smo putovali. Pre{av{i Je-lovu goru, Gojnu Goru i drum Uìce-Vaqevo, iznad Kosjeri}a, preno}ismo11. maja u Tometinom Poqu, ispod Maqena, a 12. maja u sumrak spustilismo se niz obronke Maqena u prve pojate sela Planinice. Tu smo nai{lina dva brata iz istog sela koji su nas pristali da vode, a gde - to je samoî~a znao. Jedan brat poveo je î~u i vodnika Perovi}a sa zastavom zaStruganik, majoru Aleksandru Mi{i}u, radi dogovora i sklawawa zasta-ve. Drugi brat, tek kad je pala duboka no}, poveo nas je nekud, a kuda ide-mo - to nismo znali.

No} hladna, ki{a sipi bez prestanka, a mi mokri umorni i gladni, ga-zimo kroz tamu po bespu}u, preko kamewa i urvina. Gazimo kroz nabujaliplaninski potok, pewemo se uz o{tru uzbrdicu, prelazimo zatim kroz{umu i livade, i spu{tamo se ponovo u reku. Vodi~ nam re~e da je to re-~ica Grab. Ponovo nastaje pewawe, dok ne nai|osmo na neko zagra|eno ze-mqi{te. Kroz tamu naziru se siluete triju ku}ica. Docnije, kad smo sepribliìli, videli smo da je jedna od ovih za stanovawe, a ostale dve sta-je za ovce. Zaustavismo se pred ku}om i vodi~, bez re~i, kuca na prozor.Uskoro se ~uje u ku}i kretawe i do nas dopire ènski glas: “Ko je? “Vo-di~ re~e svoje ime i vrata se otvori{e.

Pojavquje se sredove~na èna, zavijena u crnu maramu. Pogledala nasje sa izvesnim nepoverewem i strahom; ali posle duèg razgovora sa vo-di~em, mewa joj se izraz lica i ona nam se obrati: “U|ite bra}o, u ku}u!Ku}a je mala, ali se pretrpite, sutra }e naja vi{e i boqe da sredi. Znam{ta je vojska… I moj de{a, sigurno ga znate, |eneral Damjanovi}, sada ne-gde propada i gladuje kao i vi, samo u nema~kom ropstvu. Ovo imawe poro-dice Damjanovi}, kao i sva okolna imawa na Ravnoj Gori, smatrajte kaosvoju ku}u, a nas kao svoju bra}u i sestre! (Tada smo prvi put ~uli da se na-lazimo na Ravnoj gori).

Svima nam laknu kad videsmo i osetismo ovu topolinu prema nama, na-viknuti na mnoga razo~arewa i ponièwa od na{eg naroda za vreme ovog,istina kratkog, ali napornog, lutawa i probijawa. A kad videsmo da se pri-prema ka~amak sa sirom u bakra~u, svojoj radosti dadosmo izraze pesmom.

Osvanuo je 13. maj. U ranu zoru dolazi nam î~a i nastaje savetovaweza daqi rad, jer-kako nam je ~esto govorio on ne}e da donosi nikakve od-luke dok se prethodno ne dogovori sa “svojom familijom”, kako nas je uveknazivao. Me|u nama je bio ne samo vojni~ki duh, nego jo{ ne{to dubqe, to-plije, iskrenije. Vezivao nas je jedan isti ideal, zla sudbina; vezivali sunas gorka i te{ka sada{wica i tamna sutra{wica. @eqa za slobodom bi-la je ja~a od svega, i ona nas je povezala neraskidivim vezama, davala namsnagu da sve podnesemo. Na sastanku bilo je re{eno da se ostane nekoli-ko dana ovde i da se izvidi situacija u Vaqevu, â~ku, Gorwem Milanov-cu i drugim okolnim mestima u ve} porobqenoj Otaybini.

119

Odred je materijalno bio siroma{an. Novca niotkud, jer sa nama ni-su bile blagajne i kase. Sav novac koji smo imali pri sebi dali smo î-~i, koji je pla}ao na{e tro{kove oko ishrane.

Predve~e 13. maja dolazi nam nekoliko starijih doma}ina i, posle du-èg razgovora sa î~om nasamo, odlaze ne~ujno, kao seni, u no}. î~a namzatim re~e da su to ~lanovi familije Damjanovi} i drugi vi|eni doma}i-ni sa Ravne Gore. Obe}ali su punu bratsku podr{ku prvoj grupi slobodneJugoslovenske vojske u Otaybini. Zahvaquju}i wima i okolnim selima,kao {to su Ko{tuni}i, Braji}i, Polom, Slavkovica, Ba, Planinica, idruga blià i daqa sela, za kratko vreme {irom cele Srbije pro{ao jeglas da se na Ravnoj Gori nalazi Kraqevska jugoslovenska vojska i da sedaqe bori sa neprijateqem.

Narod je bio na{a predstraà, i takovski seqak dokazao je jo{ jed-nom da je slobodar i da je spreman da podnese i najve}e `rtve za slobodui ~ast srpskog naroda. ̂ i~a nije u prvom trenutku predvi|ao zadràvawena Ravnoj Gori, jer se nije znala vrsta okupacije ni snaga neprijateqa uzemqi. Prvobitna namera bila je: sklawawe, organizovawe i podizawevere u krajwi uspeh Saveznika. Niko do nas i u narodu nije tada jo{ pred-vi|ao da }e jedan srazmerno mlad, prijatan i o~inski dobar pukovnikkroz kratko vreme postati narodni Vo`d, velikan i idol, i da }e velikiSaveznici i silni neprijateqi ozbiqno morati da ra~unaju s wim, prvokao sa jednim jakim i vernim saveznikom, a drugi kao sa opasnim i ogor-~enim neprijateqem. Niko nije slutio da }e {aka ne predate jugosloven-ske vojske, od trideset i dva oficira i vojnika, za nekoliko meseci nara-sti na stotine hiqada qudi. A to se desilo. Slu~ajnost, ili vi{e Bo`jeprovi|ewe htelo je da do|emo na Ravnu Goru i nai|emo na qude koji su nasod prve no}i pa sve do posledweg dana boravka bratski prihvatili, poma-gali, razumeli ina taj na~in nam povratili veru u narod, doprineli da seostvari pokret otpora protiv mo}ne osovine Hitler-Musolini, prvi ijedinstveni pokret otpora u Drugom svetskom ratu.

Ravna Gora je ubrzo postala àri{te nacionalne svesti, borbe i vereu slobodu. O woj su se pri~ale i pri~aju legende. Jedan mali plato na Su-voboru postaje Meka Srbinova, a planina Suvobor po drugi put ulazi uistoriju Srbije kao simbol slobode. Niko to nije mogao da uni{ti, a 6. de-cembra 1941. sa ~etiri divizije, avijacijom i tenkovima, vr{ili su napadna Ravnu Goru. Ali uzalud, jer su udarali u prazno. Stogodi{wi hrastovii suro stewe kao da su se smejali nemo}nom besu neprijateqa. Zajedno saokupatorom, i Komunisti su ~inili sve, a ~ine to i danas da se uni{ti Rav-na Gora, svesni {ta ona zna~i za narod. Ali uzalud i oni. I Qoti}evci sudolazili sa svojim pukovima na Ravnu Goru, a u svojim listovima i karika-turama poku{avali su da ismeju i omalovaè Ravnu Goru. No i wihovi na-pori bili su uzaludni. Danas nasilnik Tito, koji je pomo}u Saveznikauspeo da zavlada na{om Otaybinom, daje i ~ini sve da uni{ti duh Ravne Go-re. Ali bez uspeha i on. Planinu niko ne uni{ti, duh wen jo{ mawe.”1155

Period od dolaska na Ravnu Goru do zamaha III srpskog ustanka, PavleMe{kovi} opisuje u ~lanku “Na Ravnoj gori” ovako: “Na{im dolaskom naRavnu Goru prestaje period povla~ewa. Ni sam î~a nije znao kako }e se

120

situacija daqe razvijati. U po~etku, narod iz okoline nije znao radi ~e-ga smo do{li na Ravnu Goru. I kako je na{a narodna ma{ta dosta bujna,po~ele su se uskoro pri~ati o nama ~itave bajke; pukovi vojske, te arti-qerija, puni magacini oru`ja i municije, itd. To nas je mo`da spaslo odkoncentri~nih napada najbliìh @andarmerijskih stanica, koje tako|enisu znale za{to smo do{li ovamo. Narod se pla{io represalija nema~-kih i te{ko nam se pribliàvao. Sam poloàj Ravne Gore, na trome|iQubi}kog, Takovskog i Kolubarskog sreza, pod Suvoborom, ulivao je si-gurnost za na{ boravak i kretawe po okolini, jer je ovaj kraj skoro bezkomunikacija za nema~ke motorizovane trupe.

Prva veza uspostavqena je sa narodom iz sela Planinice i Ko{tuni-}a. Svi smo obilazili okolna sela, kako bi narod video da smo jugoslo-venska vojska koja se nije predala. ̂ i~a je retko napu{tao Ravnu Goru. Ka-da je izlazio, nije nosio uniformu. Obla~io je tada seqa~ko odelo, na le-|ima je imao belu torbu, na glavi staru {ubaru, a nao~ari su mu bile oba-vijene belim koncem. Ja sam bio u civilnom odelu kao “u~iteq, a Palo-{evi} u novom seqa~kom odelu kao “Pretsednik Op{tine”. î~a je biosluìteq. Ali to se nije moglo dugo sakrivati od seqaka koji su nas po-zivali sebi “na ~a{icu rakije”. Nisu nam ni{ta govorili, ali su pre}ut-no prvo “sluìteqa” sluìli rakijom. î~a je bio majstor du{a: osvajaoje svakoga o~as. Uskoro je postao za ceo narod “na{ î~a”.

Ali je trebalo kod naroda postaviti i autoritet, a ne samo ste}i po-pularnost. Ubrzo nam se za to pruìla prilika. Ulaskom Nemaca bio jekazneni zavod Zabela kod Poàrevca gotovo ispra`wen. Ve}ina zatvore-nika razbegla se po Homoqu i [umadiji. Svakodnevno su se de{avalepqa~ke i razbojni{tva. @andarmerija je bila nemo}na. Ovi robija{i su~ak iskori{}avali na{e ime, govore}i: “Mi smo ̂ etnici sa Ravne Gore!”îm smo to doznali, odmah smo preduzeli akciju. Za kratko vreme pohva-tani su svi robija{i i predati àndarmeriji; doma}i pqa~ka{i ka`wa-vani su batinama. Time je narod osetio da smo jedini wegovi za{titnici.A i op{tinske uprave, koje su na-vrat-na-nos bile sastavqene od sreskihna~elnika i poslu{no, u po~etku, sprovodile i najdrasti~nija nema~kanare|ewa, uverile su se brzo da se sa narodom ne sme tako postupati, jerda ima nekoga ko ga {titi. Kuluk je najteè poga|ao porodice ratnih za-robqenika, bez mu{ke snage i za{tite. î~ino prvo nare|ewe bilo je:potpuna za{tita tih neza{ti}enih porodica. Poverewe prema borcimasa Ravne Gore raslo je neverovatnom brzinom. Narod se sve vi{e pribli-àvao i prilazio ovom pokretu.

@ivot na Ravnoj Gori u prvim danima bio je dosta jednoli~an. Jedinoje î~ina duhovitost, kojom je umeo sve nas da zabavqa, unosila u tu mo-notoniju vedrinu i raspoloèwe. Ali sa rastewem na{e popularnosti iautoriteta, postalo je mnogo ìvqe. Ve} oko deset sati pre podne î~abi morao po~eti sa primawem naroda. Dolazili su seqaci radi saveta, naàlbu, a ponekad i radi li~nog ogovarawa. î~a je bio neobi~no str-pqiv. Sa svakim je razgovarao, svakog bi posavetovao, tako da je na RavnojGori uskoro proradio i “duhovni i agrarni sud”. Svako je me|utim, èleoda razgovara sa î~om, {to je wega uistinu zamaralo. Ali on nije mogaonikoga da odbije, pa je radije trpeo i obavqao taj posao i daqe.

121

Mi koji smo putovali po terenu, bili smo ubrzo rado primani od svihu narodu. Sa àndarmerijom smo za kratko vreme uspostavili vezu. Prvisu nam pri{li àndarmi iz sela Braji}a i stavili se pod î~inu koman-du, zatim oni iz Bre`|a i Takova. Tako|e nam je uskoro potom pri{ao ve-}i broj àndarma iz Mionice, Gorweg Milanovca i Vaqeva. Od àndar-merijskih oficira prvi nam se priduìo kapetan Vu~i}evi} iz Vaqeva.Time je i na{e obezbe|ewe bilo osigurano. Onda se i{lo daqe.

Glas o nama ubrzo je dopro i do Beograda. Oficiri Kraqevske jugo-slovenske vojske koji nisu dopali ropstva, po~eli su da se organizuju i {a-qu delegacije na Ravnu Goru. Me|u prvima do{li su majori Radoslav \u-ri}, Bo{ko i @arko Todorovi}, kapetan Du{ko Todorovi} sa bratom Sa-{om, kapetan Slavko Pipan, poru~nici Ne{ko Nedi} i Sima Uzelac, ko-ji sa bra}om Todorovi} i drugima po~iwu gra|ewe radio-stanice. Niko odwih nije ostajao na Ravnoj Gori. Posle primqenih uputstava, i{li su svina teren. Veliki broj podoficira dolazio je na Ravnu Goru da primi uput-stva za rad na terenu; no i oni se nisu dugo zadràvali. Nije se èlelo go-milawe vojske na Ravnoj Gori, kako zbog sme{taja i ishrane, tako i radilak{eg izvla~ewa u slu~aju da nas Nemci napadnu, jer se ovde nije smelaprimiti borba zbog verovatne odmazde prema okolnom stanovni{tvu.

Uskoro dolaze na Ravnu Goru novi slobodarski borci, me|u kojima su:Zvonimir Vu~kovi}, Dragomir Topalovi}, Predrag Rakovi}, Radi{a ê-kovi}, kapetan Petrovi} (rodom iz Ni{a), pukovnik Dragoslav Pavlo-vi}, Voja Popovi}, Du{an-Duja Smiqani}, Marko Muzikravi}, Vu~koIgwatovi}, Radovan Stojanovi}, Jovan Bojovi}, kapetan Milo{ Gli{i},Dragutin Keserovi}, Dragoslav Ra~i}, Vojislav Panteli}, Velimir Pi-leti}, Sini{a Ocokoqi}-Pazarac, Quba Jovanovi}, dr Milan [ija~ki,poru~nik Vukomanovi}, Dragi{a Vasi}, Milan Boj~evi} i mnogi drugioficiri ~ija sam imena zaboravio. Svaki od wih po{ao je u srez koji jesam izabrao i nosio sa sobom prve legitimacije sa î~inim blanko-pot-pisom i sa prvim {tambiqem, koji je glasio: “Komanda êtni~kih odre-da u slobodnim planinama”. Ovaj je naziv uzet na osnovu toga, {to nas jesam narod prozvao êtnicima. Prva organizacija po srezovima po~ela jeu okolnim srezovima, a docnije se {irila sve daqe i daqe, tako da je kra-jem septembra 1941 posle pet meseci od dolaska na Ravnu Goru, skoro ce-la Srbija bila organizovana. Major Jezdimir Dangi} iz Bosne pozdravioje pokret i prikqu~io se î~i sa svojim jedinicama. To isto ~ine i bor-ci iz Crne Gore, Like, Dalmacije i Hercegovine. Slovenci isto tako stu-paju u vezu sa Mihailovi}em i stavqaju se pod wegovu komandu.

Podela komandi po srezovima, odnosno mestima, izvr{ena je najpreovako: Takovski srez uzima prvo Miodrag Palo{evi}, ali ga uskoro pre-daje Zvonku Vu~kovi}u i Dragomiru Topalovi}u; Predrag Rakovi} i ê-kovi}, Qubi}ki srez i â~ak; Marko Muzikravi}, a potom Duja Smiqa-ni}, Gruù; Kolubarski srez uzima Aleksandar – Aca Mi{i}, sin vojvo-de Mi{i}a, sa majorom Ivom Freglom. (Mi{i} je ratni drug Mihailo-vi}ev iz Prvog svetskog rata; on je na wega najvi{e uticao da ostane naRavnoj Gori.) Vaqevski srez uzimaju Ne{ko Nedi} i Voja Popovi};Uì~ki srez, kapetan Petrovi} sa Filipom Ajda~i}em; Srez Ariqe,

122

Milutin Jankovi}; Jeli~ki odred preuzima Jovan Bojovi}; Poè{kisrez Vu~ko Igwatovi} i Milo{ Gli{i}; Obrenovac, akademac MiodragKoji}; Pocerinu i Ma~vu, Dragoslav Ra~i}, potpukovnik Veselin-VesaMisita i major Vojislav Panteli}; Kopaonik, Kru{evac i ceo taj kraj,Dragutin Keserovi}; Trstenik i Vrwa~ku Bawu, |eneral Miroslav Tri-funovi}; Kraqevo, kapetan Qubi{a An|elkovi}; Kosmaj, @ika Lazovi};Homoqe, Velimir Pileti}, Sini{a Ocokoqi}-Pazarac, Krsta Ron~e-vi} i Voja Jevremovi}-Tribro|anin; Zaje~ar, Quba Jovanovi}; Ni{ iokolinu, dr Milan [ija~ki; Soko Bawu, Mile Jovanovi}; Rudnik i oko-linu, Slobodan Ninkovi}. Imena ostalih i wihovih reona se vi{e ne se-}am. Pukovnik Dragoslav Pavlovi} jedno vreme nije imao du`nosti, adocnije postaje Na~elnik [taba. Bra}a Bo{ko i @arko Todorovi},Slavko Pipan, Aleksandar-Sa{a Mihailovi} i jo{ jedna grupa ofici-ra, obrazuju Beogradski {tab.

Svaki ko je odlazio na teren dobijao je ova uputstva: [to pre uhvati-ti vezu sa biv{im solunskim ratnicima i vi|enijim doma}inima, i upo-znati ih sa ciqem borbe pokreta sa Ravne Gore; veza sa Op{tinskim upra-vama i preko wih sabotirawe isporuka Nemcima; veza sa ̀ andarmima, ko-je treba upotrebiti za osigurawe i vr{ewe kurirske slu`be; veza sa po-licijskim vlastima, kao i prikupqawe spiskova svih sposobnih za vojskukoji nisu dopali ropstva, tako da u danom trenutku bude sve pripremqe-no {to je mogu}e boqe za otsudnu borbu protiv Nemaca. To su bile glav-ne instrukcije za unutra{wost. Za Beograd i ve}e gradove, pored navede-nog, data su jo{ i slede}a uputstva: Ubacivati na{e qude na odgovornamesta u raznim nadle{tvima; pratiti rad neprijateqev i prikupqati po-datke o wemu, kao i organizovawe finansijskih odbora za finansirawepokreta.

Rad po srezovima bio je veoma olak{an nacionalnom sve{}u na{egseqaka. Narod je bio kapitulacijom te{ko pogo|en u svom nacionalnomponosu i razo~aran, ali mu je ovaj pokret za slobodu vratio veru i pouz-dawe, i on mu je u svojoj ogromnoj ve}ini bio odan i spreman za ̀ rtvu. Ubr-zo po organizovawu pokreta, narod je po~eo da peva pesme î~i i RavnojGori, da daje sve od sebe za Ravnogorski pokret, i da se prijavquje za ~et-ni~ke odrede. Ali zbog te{ko}a snabdevawa, r|avih sme{tajnih prilika,nedostatka opreme i oru`ja i drugih razumqivih okolnosti ̂ i~a nije ra-do pove}avao qudstvo Primao je samo one koje je morao da primi, a to subili oni koji su beàli od Nemaca. U to doba imali su Dragoslav Ra~i}i Vojislav Panteli} svoje odrede. Keserovi} je prikupio ve}i broj qudi.Jankovi}, Vu~kovi} i Igwatovi} imali su ve}e grupe, a kapetan Petro-vi} i Ajda~i} krstarili su sa svojom grupom izme|u Ravne Gore i Uìca.Pileti} je ve} imao ja~u grupu u Homoqu, a Bojovi} je imao svoj odred naJelici. Ve}i odredi bili su tada jo{ nepotrebni, jer u sela Nemci nisuzalazili, a Komunisti su tada bili jo{ saveznici Nacista, pa nisu ima-li potrebe da beè u {umu”...1166

Gardijski poru~nik Zvonimir Vu~kovi}-Zvonko, tako|e je bio jedanod prvoboraca Ravnogorskog pokreta. O vremenu poraza i priprema za IIIsrpski ustanak, on je napisao ~lanak pod naslovom” Ustanak u zapadnoj

123

Srbiji”. U tom ~lanku on pored ostalog pi{e: “Napustiv{i 13. aprila1941. godine ve} potpuno bezna~ajan poloàj Na~elnika [taba Druge ar-mije, |eneral{tabni pukovnik Dragoqub Mihailovi}, od drugova i pri-jateqa zvani Draà, formira jednu borbenu motorizovanu jedinicu i kodBroda na Savi uspe{no zadràva 14. aprila prelaz jedne jake nema~ke ko-lone preko reke. Posle vi{e ~asova borbe, Mihailovi} se pred mnogonadmo}nijim neprijateqem povla~i ka Doboju. Slede}eg dana Vrhovna ko-manda izdaje naredbu o obustavi neprijateqstava. Mihailovi} odbija danare|ewe izvr{i. Naprotiv, on se odlu~uje da krene ka Srbiji, u nadi da}e nai}i na neki ne razbijen front ili organizovan otpor i sa qudstvommu se prikqu~iti.

Odmah zauzima potrebne mere osigurawa, uklawaju}i ostatak jedini-ca sa komunikacija kojima su ve} uveliko jurile nema~ke motorizovane ioklopne jedinice. Komandant jednog diviziona artiqerije, koji je tu ublizini bio na poloàju, major \uri}, stavqa mu se na raspoloèwe. Jo{jedan major, Miodrag Palo{evi}, sa nekoliko oficira i vojnika Prvogjuri{nog bataqona (koji je na bijeqinskom aerodromu bio desetkovan mi-traqezima iz aviona u niskom letu), prikqu~uje se Mihailovi}u tokomkretawa ka Srbiji i stavqa mu se pod komandu. Komandant @andarmerij-ske ~ete iz Vinkovaca, kapetan Milojko Uzelac, zvani Taras, koji se po-vla~i na jug sa nekoliko àndarma, tako|e je bio nai{ao na Mihailovi}ai u{ao u sastav kolone koja se kroz planine i {ume Isto~ne Bosne probi-jala ka Drini. Mawe grupice i pojedinci pridolazili su du` celog puta.Ali, kolona, i pored priliva, brojno nije ja~ala. Malodu{ni i pokoleba-ni otpadaju i beè iz grupe, obi~no no}u ili sa duìh zastanaka. Stoti-nak najodlu~nijih, samo, pre{lo je, posle nekoliko sukoba s usta{kom mi-licijom, preko Drine u Srbiju. Uo~i \ur|evdana ~eta uspeva da se puza-wem izvu~e iz nema~kog obru~a kod Kalu|erskih Bara, da bi polovinommaja, preko Kosjeri}a i Tometinog Poqa, izbila na jugozapadne padineSuvobora, kod sto~arskih koliba, na polupo{umqenu visoravan koja je nasekciji Vojnogeografskog instituta nosila naziv Ravna Gora.

Odmah je donesena odluka da se tu zadrì i otpo~ne sa radom koji jesituacija (nepostojawe fronta) nalagala.

Bio je to prvi otpor osvaja~u ne samo u Jugoslaviji ili na Balkanu,nego i u celoj pokorenoj Evropi. Gerila u Drugom svetskom ratu bila jelansirana. Vreme kada je otpo~ela samo po sebi je dokaz, jasan kao sunce,da je bila uperena protiv napada~a i osvaja~a, za demokratiju i slobodu.

Pri odlu~ivawu da se pokret povede sa planine Suvobora, pukovni-ka Mihailovi}a rukovodile su slede}e ~iwenice:

- Homogenost stanovni{tva i wegov jasan nacionalni i demokratskistav;

- Ispresecanost i zaklowenost terena u odnosu na komunikacije ivelika naseqa kroz koja su se kretale okupatorske ja~e snage;

- Relativna blizina va`nijim centrima, naro~ito prestonici, i ma-we-vi{e sredi{ni poloàj u odnosu na dràvnu celinu; i

- Odli~no poznavawe terena, na kome je jo{ kao mlad potporu~nik 1914.godine u~estvovao sa svojim vodom u pobedonosnoj Suvoborskoj ofanzivi.

124

Ideja o otporu rodila se kod Mihailovi}a bez sumwe ve} u ~asu kadaje doneo odluku da se ne predaje. Kako je sprovesti u delo, o tome je razmi-{qao i savetovao se putem od Doboja do Ravne Gore; a prve odluke o tomebile su donete ~im je stigao na Ravnu Goru.

Da bi se ma {ta moglo raditi, trebalo je povratiti veru razo~ara-nom narodu. Tek posle toga bilo bi mogu}no pristupiti organizaciji,primiti na sebe istorijsku odgovornost za vo|ewe oruàne akcije.

Muweviti rat nesumwivo je bio stvorio veliku zabunu. Narod je iz-gledao preneraèn i o{amu}en. Nepoverewe u oficire i drugu “gospodu”o{tro se ispoqavalo. Ako se tome doda ~iwenica da je Mihailovi} za na-rodne mase bio potpuno nepoznata li~nost, posta}e svakome jasnim da sepo~elo od ni~ega.

Pa ipak, zahvaquju}i tradiciji i duhu narodnom, uzdisawu i klonu-lost nisu dugo trajali. Bezgrani~ni takt pukovnika Mihailovi}a, wego-va retka sposobnost da se u narod ukqu~i i da ga potpuno shvati, sigurnosu mnogo doprineli da se na po~etne rezultate nije dugo ~ekalo.

Ve} krajem maja po~elo se raditi od Beograda do Sjenice i od Lozni-ce do Ni{a. Najhrabriji i najodlu~niji izvla~ili su pu{ke iz skrovi-{ta i svrstavali se u odrede, koji su na sve strane nicali. Wihova oda-nost Ravnoj Gori, sa malim izuzecima nekih Pe}an~evih pristalica, bi-la je potpuna. Mihailovi}, takore}i prekono}, postaje poznat; wegovoime ide {apatom od usta do usta. Ime Ravne Gore i pesme koje su tih danau narodu opevane, behu najboqi lek oja|enoj i uvre|enoj du{i Srbinovoj.

Odu{evqewe se ra|alo; ali je situacija iziskivala i krajwu opre-znost. Preurawenom akcijom i nekorisnim angaòvawem mogli su se ovirezultati za~as uni{titi, a poverewe u pokret, koje je iz dana u dan ra-slo, nepovratno pro}erdati. Mere predostro`nosti, s druge stane, nisuse mogle lako i brzo promeniti: disciplina kakvu zahteva jedan oruànipokret, naro~ito u svojoj konspirativnoj fazi, uveliko je nedostajala.

îtav splet te{kih okolnosti u samom po~etku skoro je uni{tio po-kret. Uz najve}e samoodricawe i s retkom odlu~no{}u, po~etne preprekesu ipak savladane. Samo Provi|ewe spaslo je tih dana Draù od smrti ko-ju mu je pripremao Vojko ̂ vrki}, raniji ministar u Vladi Dragi{e Cvet-kovi}a. Ironija sudbine je htela da dva Srbina, izvr{ilac atentata istraàr pred komandantovom kolibom, budu prve `rtve sahrawene naRavnoj Gori...

Prvi oruàni odredi, obrazovani ve} krajem maja i daqe u toku qe-ta, dobijali su nazive prema kraju u kome su nikli. Wihova ja~ina, o ma-lim izuzecima, iznosila je pedeset do dvesta qudi. Po~etkom juna 1941. nazemqi{tu Zapadne Srbije bilo je desetak takvih odreda. Uskoro je uhva-}ena veza sa Krajinom i Homoqem, sa Kopaonikom, Isto~nom Bosnom,Sanyakom i daqe na zapadu i jugu.

Organizacijske pripreme uveliko su se razvijale. Ve} postoje}i od-redi odlazili su u krajeve gde odreda jo{ nije bilo. Na skrivenim mesti-ma, po {umama izabranima, sazivani su, no}u, zborovi; tu se dogovaralo iodlu~ivalo {ta koje selo ili op{tina treba da u~ine. Posle jednog ta-

125

kvog sastanka obi~no je osnivan novi odred, od dvadeset do trideset mla-di}a. Odred je onda, obilaze}i sela i zaseoke u svom reonu, iz dana u danbrojno rastao.

Prirodno je da ovakva akcija nije mogla pro}i sasvim nezapaèna odokupatora. Odred ili odredi} naleteo bi tu i tamo na okupatorske sna-ge; u ciqu izvla~ewa, bio bi primoran da borbu prihvati. Prvi takavslu~aj desio se po~etkom juna na Rudniku. Prve `rtve nema~kog teroraobe{ene su istoga meseca u Poèzi”...1177

Jedan od svedoka III srpskog ustanka bio je i major Vojislav D. Pante-li}. Panteli} o tom vremenu u svom ~lanku “Se}awe jednog komandanta”pi{e Kapitulacija jugoslovenske vojske, 17. aprila 1941., zatekla me jekao komandanta IV bataqona Drugog puka Kraqeve garde u selu Dudovicikod Qiga. Slom bez ijedne ure|ene bitke, skrhao nas je sve i duhovno ifizi~ki. Ne sretosmo Nemce nigde ozbiqno. Tenkovi i štuke sru{išeJugoslaviju takore}i bez borbe, uz pomo} Usta{a i nema~kih i ma|arskihmawina. Umesto da bataqon predam Nemcima, kako je bilo nare|eno izVrhovne komande, postrojim ga, odrìm govor o slomu i raspustim sve ku-}ama. Plakali smo i ja i qudstvo. Komandant divizije, sutradan, narediisto: raspusti qudstvo ku}ama, ne predaja Nemcima. \eneral Jovan An-ti}, Komandant Sremske divizije, bio je slomqen i bespomo}an kao i mi,kao cela vojska, kao ceo srpski narod.

Misle}i da }e se Gr~ka dràti, sa kapetanom Vladom Jankovi}em idva podoficira Slovenca krenemo preko Vaqeva, dolinom Ibra, ka Gr~-koj, u U{}u saznasmo o zverstvima Arnauta i o nemogu}nosti da se probi-jemo daqe ka jugu. Preko Kru{evca i Varvarina krenem za Beograd, vozomod Varvarina. U Beograd stignem po~etkom maja. Odatle odem u selo Dra-giwe, gde mi je bila porodica. Tu saznam da su Nemci naredili da se svivojni obveznici jave. Ponovo se vratim u Beograd, gde sam mogao boqe dase krijem. U zarobqeni{tvo nisam hteo ni ìv ni mrtav. Po dolasku uBeograd razbolim se. U bolnici sam ostao do kraja maja.

Pri izlasku iz bolnice, oko 30. maja, sretnem u Zorinoj majora Veli-mira Pileti}a. On me upita: da li idem na konferenciju kod majora Bo-{ka P. Todorovi}a, Gospodar Jovanova br. 10. Kaèm da ne, i on mi save-tova da odem sutra. Sutradan odem do Bo{ka. Tamo zateknem jo{ tri ofi-cira: poru~nici Saranovac i Nikoli}, tre}ega se ne se}am. Bo{ko namsvima re~e: da je pukovnik Mihailovi} na Ravnoj Gori; da se vr{i vojni~-ka organizacija Srbije, kako bi se narod pripremio sa “ustanak, kada zato do|e vreme”. On, Bo{ko, odlazi kroz tri dana na Ravnu Goru ponovo.

Sutradan, kod kafane “@agubice”, sretne me poru~nik iz Kraqevegarde @. Lazovi}. Re~e mi: da ga je poslao pukovnik Mihailovi} da me na-|e i kaè da do|em na Ravnu Goru. Rastasmo se naglo, jer primetih da ganeko prati. Ne dade mi {ifru za put na Ravnu Goru, ni pravac puta. û-jem te ve~eri da }e Nemci blokirati Beograd, te vozom odem ponovo uDragiwe. Tu mi pop Milo{ Jevti} re~e da se u zabranu Aleksi}a nalazepetnaest àndarma koji su napustili slu`bu i ne}e da sluè okupatora.Sastao sam se sa wima i rekao da budu tu, a da }u ja, posle razgovora pookolnim selima sa vi|enim qudima, da odem sa wima na Ravnu Goru. U~i-

126

teq, rezervni kapetan Sava Ili} odmah se pridruì meni. Bio je sin po-pa iz Vladimiraca. Posle desetak dana rada po selima, krajem juna imaosam mali odred od 27. àndarma, sa kapetanom Savom Ili}em.

Uo~i na{eg polaska za Ravnu Goru, 1. jula stiè u Dragiwe ̀ andarme-rijski narednik Biì}, da bude stare{ina u Dragiwu i radi s Nemcima.Svi mi reko{e da je “nema~ki {pijun”. Biì} me pozva na sastanak. Re~emi da su svi wegovi poklani od usta{a. Upitao sam ga: da li on ho}e da idesa mnom. Na to mi on odgovori: da ba{ traì nekoga takvog. Ho}e sa mnom“i u vatru i u vodu” Sutradan krenemo za Ravnu Goru i sa wim.

I{li smo pravcem u toku no}i, Dragiwe-Mili~inci-Gola Glava-Blizanski visovi-selo Popu~ke. U toku no}i idu}eg dana prelazimo Ko-lubaru i u|emo u selo Paune, a zatim u selo Bre`|e. Tu su ve} pop i seqa-ci znali za Ravnu Goru i za “pukovnika Draù”. Iz sela Bre`|a kretosmo3. jula uz padine Suvobora ka Ravnoj Gori. Uskoro nai|osmo na zasede. Onenas upute pravo u [tab kod Draè. Moj odred bio je u uniformama i nao-ruàn, a ja u civilnom odelu i bez oru`ja.

Na oko pedeset koraka od [taba, jedna prosta koliba; zaustavim qud-stvo, a ja u|em u kolibu. Draà je sedeo na slami na podu. Poklonim se ipozdravim se sa wim. Znao sam ga od ranije. Naredi mi da postrojim qude.Posle Draìnog prigodnog govora, odrànog po{to sam vojni~ki predaoraport, dadosmo voqno. Vojnicima je rekao nekoliko re~i i dodao da }eve~erati “[ta je Bog dao”. Tu sam sreo jo{ i ove oficire: kapetana Mi-lenka Reqi}a, poru~nike Jovana Jelovca i Simu Uzelca, Pavla Me{ko-vi}a i marinskog podoficira, mislim Frawu Seni~ara.

Draà je u{ao u kolibu, zatim iza{ao ogrnut planinskom pelerinomi pozvao da sednemo na jednu oborenu bukvu, tridesetak koraka od kolibe.Tu mi je govorio o ratu koji smo izgubili, o izdajstvu ve}eg broja hrvat-skih jedinica, o klawu Srba u Hrvatskoj, o izbeglicama. Razgovor je tra-jao oko dva sata.

Oti{li smo zatim na ve~eru u jedan hladwak. Vojnici su bili unaoko-lo. Za ve~erom sam video Dragi{u Vasi}a. On se poqubi sa mnom, iako senismo poznavali. Bilo je ukupno tridesetak qudi oko vewaka gde smo ve~e-rali. Tu je bio i kapetan Milojko Uzelac-Tarac, sa jo{ nekoliko oficira.

Sutradan, na jednoj stazi od oko dvesta metara, {etali smo se ponovopukovnik Mihailovi} i ja. Tom prilikom mi je rekao uglavnom ovo: Netreba da nas napadnu; ciq, za sada, nije borba, ve} organizovawe. Rekao jeda je wegova namera da se cela zemqa vojni~ki organizuje, tako da “kad do-|e vreme” cela zemqa sko~i na ustanak. Organizaciju je zamislio ovako:Cela }e se zemqa organizovati za prvo vreme u ove jedinice: “Prve ~ete”,najstarije qudstvo sredwih godina, nenaoruàno, sa zadatkom da u svojimmestima seku telefonske linije, kidaju suvozemne komunikacije, ru{emostove i diù prepreke na putevima, vr{e sabotaù na vozovima; “Tre-}e ~ete”, qudstvo najmla|ih godi{ta, naoruàno, da obrazuju stvarno bo-ra~ke jedinice. Sela su imala da obrazuju ~ete, srezovi bataqone, i takodaqe. Istakao je, zatim, da u Bosni “vri” i da tamo {to pre treba “za{ti-titi srpski ìvaq od Usta{a”. Rekao mi je: da ja istoga dana krenem s od-redom u dolinu reke Borine, gde }u na}i potpukovnika Veselina Misitu;

127

sa wim da se dogovorim, obrazujem dve ~ete i li~no prebacim preko Dri-ne u Bosnu radi za{tite Srba i borbe protiv Usta{a; da se, zatim, vra-tim na Ravnu Goru, gde }u dobiti “specijalni zadatak”.

Te ve~eri krenem preko sela Bre`|a, Rajkovi}a i Pauna i Popu~ke.Tu sam predanio sa qudstvom kod nekog doma}ina Milisava. U toku no}i6/7. jula krenem preko Blizanskih Visova do Stolice. Na to brdo stigne-mo 7. jula. Tu raspustim qudstvo, da ode ku}ama, odmori se tri dana, pa dazatim svi do|u u selo Kaonu, kod manastira. Sa odredom do|em na utokureke Borine u Drinu 11. jula. Tu, u selu Batru, na|em potpukovnika Misi-tu. Sa wim je bio i Rista \ukovi}, kapetan. Za nekoliko dana opremimodve ~ete od po 40 boraca, i ja ih li~no prebacim preko Drine u toku no-}i 15/16. jula: jednu pod komandom kapetana Riste \ukovi}a, a drugu podkomandom kapetana Save Ili}a. êtama sam dao zadatak: da u selu Kozlu-ku i Tr{i}u pobiju usta{ke posade, da se povuku na Majevicu i da odatlenapadaju Usta{e, {tite}i srpski ìvaq. Jezdimir Dangi} se u to dobaborio o~ajno oko Zvornika, na onoj strani Drine, protiv Usta{a. Saop-{tio sam komandirima ~eta da }e daqa nare|ewa dobijati preko potpu-kovnika Misite. Pre zoru ~ujem bombe i pu{ke: to je pokazivalo da su iz-vr{ili napad na usta{ke jedinice. Na Ravnu Goru vratio sam se krajem ju-la. Tamo sam ostao nekoliko dana i dobio nov zadatak od pukovnika Mi-hailovi}a: da sprovedem vojnu organizaciju u Ra|evini”...

Neki od oficira koji su dali ove memoarske zapise, kasnije su pre-{li u Nedi}evu vojsku, pa su bili osporavani od strane posqeratne ~et-ni~ke emigracije. To su bili Stankovi} i Panteli}. Kao {to se vidi, uovim memoarskim zapisima, javqaju se op{te poznate boqke memoaristi-ke kao istorijskog izvora. Sje}awa blijede, a i razni o~evici i qudi istedoga|aje vide razli~ito, i imaju razli~itu mo} zapaàwa, da bi poslijeduèg vremena pisali o doga|ajima kroz koje su pro{li.

**************************NAPOMENE1. Nare|ewe komandanta wema~ke II oklopne armije feldmar{ala Emilija-

na fon Vajksa od 28. aprila 1941. pot~iwenim trupama, Zbornik dokume-nata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 1, Beograd, 1949, 329.

2. Izjava majora Dragutina Keserovi}a na isqe|ewu, Su|ewe ~lanovima poli-ti~kog i vojnog rukovodstva organizacije Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, 201.

3. AMUP SRJ, saslu{awe Vojislava Luka~evi}a 1. marta 1945. u Cetiwu u OZN-i (neregstrovano).

4. Sergije M. @ivanovi}, \eneral Mihailovi} i wegovo delo, Tre}i srpski ustanak, kw. 1, îkago, 1962, 71

5. Izvje{taj na~elnika [taba 60 wema~ke pje{adijske divizije generala Eberharta od 17. maja 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom. I Beograd, 1949. dok. br. 104, 333.

6. AVII, ~. a. neregistrovano.7. isto, 56/2-29a.

128

8. Radoje L. Kneèvi}, Jugoslovenska vojska i Draà Mihailovi}, Poruka,br. 8, 1. novembar, London, 1952,5.

9. Pravda, 23. jun 1941.1.10. AVII, Elaborat o vojnoj organizaciji Draè Mihailovi}a.11. isto, fond D. M. dok. M-1977.12. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a ura|en 9. aprila 1946. u

Beogradu.13. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailo-

vi}a, kw. 1, Beograd, 1984, 31-32.14. Mirko Stankovi}, S Draòm od Br~kog do Ravne Gore, Sloga, Sidnej, 1952,

69-7015. Pavle Me{kovi}, Od Bosne do Ravne Gore, Kwiga o Draì, kw. I Windsor,

Canada, 1956.16. isti, Ravnogorski borac, br. 43-49, jul 1952 – januar 1953. London.17. Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, Kwiga o Draì, kw. I,

Windsor, Canada, 1956.

129

SS AA RR AA DD WW AA^̂ EE TT NN II KK AA II PP AA RR TT II ZZ AA NN AA

Poslije napada Wema~ke na SSSR, 22. juna 1941. godine, i komunistiu Jugoslaviji po~iwu pripreme za oruàni ustanak. Za{to oni do tadanijesu bili aktivni, i kakva je bila wihova aktivnost poslije ovog doga-|aja, bi}e vi{e rije~i u nekom od narednih poglavqa? Sve u svemu, wiho-vi putevi ukrstili su se sa Mihailovi}evim pokretom.

U jednom izvje{taju komande ABVER-a u Beogradu, od 31. jula 1941. go-dine, komadi wema~kih oruànih snaga za Jugoistok, se pored ostalog ka-è: “Sabotere treba traìti u lageru biv{ih srpskih oficira, ~etnikakao i komunista, kojima je zajedni~ki interes da u zemqi izazovu nemirei da stanovni{tvo raspale do temperature kqu~awa protiv okupator-skih vlasti… Protiv javqawa vojnih obveznika radila su tako|e licakoja vr{e vrbovawe za ~etnike. Oficirima i vojnicima je {tampana di-rektiva da se nare|enom (propisanom) obaveznom javqawu ne odazivaju,ve} da se prikupqaju na zborna mjesta ~etnika u provinciji”.11

U pismu PK KPJ za Srbiju, OK za [abac, od 12. avgusta 1941. godine,pored ostalog stoji:...

“2. Odmah pri}i stvarawu zajedni~kih komiteta, tj. odbora narodno-oslobodila~kog fronta, povezuju}i se sa pristalicama biv{ih partijakoje se danas izja{wavaju za borbu protiv okupatora i wegovih slugu. Vo-dite ra~una o akciji ~etnika, raznih oficira i qudi oko wih. Svaki na{kontakt sa wima dobro }e do}i”.22 Instruktor PK KPJ za Srbiju u [aba~-kom okrugu, je 14. avgusta 1941. godine, PK za Srbiju, pisao sqede}e:“Stupili smo u kontakt sa ~etnicima, biv{im aktivnim oficirima kojise nalaze na Ceru. To je grupa okupqena oko Dra~e Mihailovi}a ipukovnika Krajakovi}a, koji se nalazi u na{oj blizini. Imali smo dva-tri sastanka s wima i razgovarali o svemu i kao postigli neku saradwu uslede}em: kako nam je isti ciq, tj. i borba protiv okupatora inacionalno oslobo|ewe, te bi trebalo da sara|ujemo i da se zajednoborimo. U akcijama ne|e biti protiv nas, ve} }e nas pomagati. Akonemamo rawene gde da sklonimo, rekli su da }e ih oni vrlo rado kod sebeskloniti isl. U jednom selu s jedne strane op{tinske zgrade visi crvenazastava, s druge srpska. Parole na zidu su: “@iveo kraq Petar”, “@iveoStaqin”, “@ivela bra}a komunisti”, “Ustaj seqo, ustaj rode, kucnuo je~as slobode”. Parole su pisali ~etnici”.33

130

U pismu PK KPJ za Srbiju, upu}enom za OK za [abac i tamo{wominstruktoru PK, od 20. avgusta 1941. godine, pored ostalog se kaè: “Tu itakvu saradwu nu`no je odmah manifestovati i izvr{ewem i izdavawemjednog zajedni~kog proglasa narodu Va{eg kraja koji bi potpisali najvi-|eniji predstavnici partija koje u~estvuju. Treba poku{ati sve da se zaovu akciju javnog istupawa pred narod pridobije Draà Mihailovi} iqudi oko wega. Ogromno bi zna~ilo da se tu vidi i wegov potpis....

1. – Va{ izve{taj o ~etnicima i biv{im oficirima samo potvr|ujepravilnost onoga {to smo izneli u drugoj ta~ki na{eg pisma. U~initesve da se sa wima uspostavi {to te{wi kontakt”.44

U “Biltenu Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije” od 26. avgusta 1941.godine, objavqeno je ovo: “OBAVE[TEWE – Posledwih dana reakcija re-grutuje od qoti}evaca, policajaca, ̀ andarma i raznih propalih tipova nekenaoruàne bande, pod {ifrom ~etnika i srpskih oficira, za “obra~un” sakomunistima. Koncentracija ovih bandi prime}ena je u nekim mestima i okonekih {umaraka. One su prili~no neodlu~ne i u strahu, ali vidi se da ~eka-ju neka nare|ewa. Seqacima se predstavqaju kao ~etnici. îm se negde poja-ve i ~im se sigurno utvrdi da su ba{ oni, a ne ~etnici, treba ih smesta uni-{titi. Pri tome voditi ra~una da na{e oruàne snage budu dovoqno jake”.55

Instruktor PK KPJ za Srbiju, poslao je PK KPJ za Srbiju iz [a-ba~kog okruga izvje{taj 30. avgusta 1941. godine, u kome je naglasio: “U ve-zi sa va{im posledwim nalogom da sa ~etnicima zajedni~ki izdamo pro-glas u vidu demantija o sukobima nas i wih, postigli smo i {aqemo Vamkopiju sa odobrewem ~etnika da se umnoì. Pre neki dan smo uputili ko-mandantu svih ~etnika Draì Mihailovi}u zajedni~ko pismo”.66 U pismuPK KPJ za Srbiju od 30. avgusta 1941. godine, upu}enom Okru`nim komi-tetima za Ni{ i Leskovac, pored ostalog stoji: “Va{ sporazum sa ~etni-cima odli~na je stvar. To isto napravili su i drugovi u Ma~vi i Kraqe-vu… Nastojte da ~etnici izdaju letak. ûvajte se provokacija sa wihovestrane. Obezbedite svaki sastanak sa wim.

Poku{ajte da se {to pre poveète sa onim oficirima i podofoci-rima na Suvoj planini. Pitati general{tabnog kakav je taj \ukanovi},Crnogorac”.77

U Drvaru je 31. avgusta 1941. godine, odràn sastanak ustani~kih vo-|a iz reona Velebita, Dinare i Plitvi~kih jezera. Na sastanku su od ka-snijih ~etni~kih vo|a bili prisutni pop Mom~ilo \uji} i Pajo Popo-vi}. Informaciju o ovome sastanku dao je ustani~ki list “Gerilac”.88 Je-dan od komunisti~kih vo|a u drvarskom kraju Qubo Babi}, je 2. septembra1941. godine, do{ao u selo Strmicu kod Knina, i konferisao zajedno sapopom Mom~ilom \uji}em i wemu pot~iwenim komandantima ~eta, o za-jedni~kim akcijama protiv okupatora i usta{a.99

U “Biltenu” Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije od 3. septembra1941. godine, iza{ao je ~lanak pod nazivom “Jo{ jedna izdajni~ka mario-netska vlada”, posve}en formirawu kvislin{ke vlade |enerala MilanaNedi}a. U ~lanku se pored Nedi}a i Jovana A}imovi}a, kritikuje i voj-voda Kosta Pe}anac, koji je potpisao sporazum sa okupatorom ovako”:“Po{teni srpski ~etnici, koji su se nekada borili protiv vjekovnog ne-

131

prijateqa, Nijemaca, zna}e dati dostojan odgovor izdajici srpstva KostiPe}ancu, i sa prezrewem }e odbiti wegov izdajni~ki poziv na borbu pro-tiv pravih rodoqba-narodnih partizana.”1100

U izvje{taju partizanskog [taba za sarajevsku oblast od 5. septem-bra 1941. godine PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, pored ostalog se nagla-{ava: “1.) Prvog ovog mjeseca sastali se sa A}imom Babi}em koji raspo-laè sa nekoliko bataqona, s wim pretresli pitawa, iznijeli na{ stav.Pristao na uslove. Stvorili direktorijum (tj. zajedni~ku komandu - obj.A. Stamatovi}a) radi zajedni~kih akcija. U direktorijum u{la 4 wegova~lana i 2 odnosno 3 na{a… A}im smatra sebe vo|om ustanka, a ostale svepotcjewuje i smatra malo vrijednim. Traìli smo od {taba u Vlasenicida nam javi kakvi su wihovi odnosi sa A}imom i majorom Dangi}em. Iz-gleda da }emo mo}i da se sa wim sporazumijemo i to }emo gledati da {toprije u~inimo”.1111

U svom izvje{taju Vrhovnoj komandi Vermahta od 8. septembra 1941.godine, wema~ki komandant za Jugoistok feldmar{al Vilhelm List, jepored ostalog kazao: “Razmjere borbi sa bandama, ~iwenica da su ustani-ci ve}inom dobro naoruàni a o~igledno i umje{no vo|eni-dopu{tajuzakqu~ak da nacionalisti~ki srpski pokret - mo`da i ~etnici - nekakorade ruku pod ruku sa takozvanim komunistima.”1122 Dana 10. septembra1941. godine, odràn je tajni sastanak predstavnika pokreta Draè Mi-hailovi}a sa partizanskim predstavnicima u Beogradu. Ve} 11. septem-bra, sekretar PK KPJ za Srbiju Aleksandar Rankovi}-Marko, uputio jeizvje{taj Titu o ovom sastanku. Izvje{taj je zaista obiman. U wegovompo~etku stoji: “Odràn je sastanak nas i vojno-~etni~ke organizacije ko-joj na ~elu stoji Draà Mihailovi}. Sastanak je odràn u Beogradu u po-nedjeqak. Prisutni Draìn izaslanici: pukovnik Panti}, major Pile-ti}, a|utant Draìn i po svoj prilici ~etvrti pop; na{i predstavnicisu Doktor (konspirativni nadimak za Blagoja Ne{kovi}a - obj. A. Stama-tovi}a), \uro Strugar i Student” (autor kwige A. Stamatovi} nije uspioda identifikuje ovo lice)...1133

U Izjavi [taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 20. septem-bra 1941. godine stoji: “êtni~ki odredi u dejstvu

Uporedno s na{om partizanskom Narodno-oslobodila~kom vojskomdejstvuju i samostalni ~etni~ki odredi pod komandom wihovih {tabova.Ovi odredi, u osvojenim krajevima, postavqaju svoje ~etni~ke komandan-te sela, op{tina, srezova i oblasti i organizuju vlast. Sa Kostom Pe}an-cem i drugim izdajnicima srpskog naroda i wema~kim pla}enicima nema-ju ni{ta zajedni~ko. Slaù se sa nama da se treba boriti protiv okupa-tora i wihovih slugu.1144 “U izvje{taju OK KPJ za Poàrevac od 21. sep-tembra 1941. godine se kaè: “...13. septembra sa ~etnicima Ku~eva i Maj-danpeka napravqen je sporazum ~iju Vam sadrìnu {aqemo u prilogu, auve~e istog dana javna manifestacija u Ku~evu na{ih, ~etnika i naroda.Posle toga obilaska sela sa jednim delom ~etnika, manifestovawe jedin-stva, borba i zajedni~ke akcije. O drugom delu ~etnika kasnije. Po{to suobi|ena sva sela skoro do pred sam Poàrevac, postavilo se pitawe zau-zimawa Gradi{ta... 20. septembra u 600 sati ujutro na{ odred je udario na

132

Veliko Gradi{te i posle jake borbe koja je trajala 300 sata savladan je ot-por. Sa na{e strane gubici su jedan mrtav (~etnik) i dva teè rawena…U Homoqu (Gorwak, @agubica) postoji masa na{ih oficira i ~etnika.Ovih dana razgovarao sam sa wima. Vele da osu|uju Pe}anca, da im je sadaglavni vojvoda neki Draà Mihailovi}, oficir jugoslovenske vojske, ko-ji je do{ao na mesto Pe}anca. Oni govore da je wihov Glavni {tab posti-gao sporazum sa na{im Glavnim {tabom i traè na bazi toga saradwu sanama. Mi o tome nismo ni{ta ~uli.”1155

U izvje{taju na~elnika [taba wema~ke okupacione uprave u Srbiji,general{tabnog potpukovnika Gravenhorsta od 16. septembra 1941. godi-ne, se navodi:... 3) Nasuprot ovome, na podru~ju ustanka, izme|u linijeObrenovac-â~ak-Mitrovica i Drina (zakqu~no sa lukom Sava-Drina)nalazimo bande koje se tako|e nazivaju ~etni~kim; ali koje se nijesu pot-~inile ni Kosti Pe}ancu niti vladi. Borbe kod Loznice i Krupwa, kaoi pojedine neprijateqske akcije zapadno od Uìca i kod Mitrovice, ja-sno su pokazale da ove bande rade zajedno sa komunisti~kim i da postupa-ju protiv nas kao neprijateqi, otvoreno s oru`jem.”1166

I izvje{taju [taba Romanijskog NOP bataqona od 27. septembra1941. godine se kaè: “Bataqon je danas do{ao u situaciju da je broj~anoi po naoruàwu prejak za mawe operacije za koje nema ni tih prilika, apreslab za ve}e operacije, pa je zbog toga zatraìo pomo} od majora Dan-gi}a i ~im stigne-nastavi}e se s operacijama u pravcu Sarajeva.

Da bi se ta pomo} {to prije ostvarila i izradio plan na{ih opera-cija, predlaè [tab ovog bataqona da se {to prije odrì konferencijaizme|u predstavnika [taba Bosanske brigade, [taba ovog bataqona imajora Dangi}a, kojoj bi konferenciji bio prisutan i drug Radivoje Ko-sori}, koji je komandant ~etni~kog bataqona koji je u~estvovao u borba-ma na Romaniji, a s kojim je uspostavqen vrlo prisan kontakt i osiguranadaqa saradwa. Ovan [tab upu}uje analogan prijedlog i majoru JezdimiruDangi}u, pa se moli [tab Bosanske brigade da {to prije stupi u kontaktsa majorom Dangi}em i ovu konferenciju zakaè u najskorije vrijeme, dabi se operacije {to prije mogle da otpo~nu. Molimo {tab B. B. da ovoprimi kao vrlo hitan prijedlog i da ga {to prije ostvari… Prije neko-liko dana dobivena je pomo}, koju je omogu}ila saradwa sa komandantomBosanskog ~etni~kog odreda Jezdimirom Dangi}em”...1177

U izvje{taju sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu\ura Pucara-Starog, od septembra 1941. godine, delegatu CK KPJ Sveto-zaru Vukmanovi}u-Tempu, se nagla{ava: “ Usora je bila vrlo lako zauzetai tada je otpo~eo napad na Doboj... Me|u seqacima je bilo ~etnika sacrnim vojni~kim odijelom. A isto tako bilo je i qudi i sa crvenimzastavama i velikom petokrakom zvijezdom ... ûli su se povici: @ivjelaSov-Rusija”, a poneki seqak je vikao: “@ivio kraq Petar!”1188

O saradwi ~etnika i partizana, svjedo~i i tada{wi partizanski ru-kovodilac, a posqeratni Titov istori~ar i biograf Vladimir Dedijer,u kwizi prvoj svog “Dnevnika”. On tu o tome pi{e ovako: “U tom je do{aoPalo{evi}, general{tabni major. Pri~ao da je bio najmla|i ~etnik uodredu vojvode Vuka… Draà Mihailovi} je do{ao sa gardijskim poru~-

133

nikom Zvonkom Vu~kovi}em i preporukama od Raki}a i Oklobyije izMilanovca. Ja sam jo{ leào kad je Palo{evi} do{ao u Toponicu. Razgo-varali smo. Palo{evi} je predloìo blokirawe Kragujevca - i sebe zakomandanta opsade! Po{to na{ komandant Raja Nedeqkovi} nije bio tu,odloìli smo kona~ni sporazum. Palo{evi} je obe}ao da }e ubice Laza-ra Mi}unovi}a biti ka`wene.

Zatim je do{ao napad Nemaca na Milanovac. Video sam se s Palo{e-vi}em jo{ jednom posle toga. Oti{ao sam ~ezama u Quqake u ~etni~ki{tab. Usput sam se prevrnuo onako iz ~eza rawen, ali sre}om na travu. Tu,me|u ~etnicima, u wihovom {tabu, ostao sam tri dana i tri no}i. Palo-{evi} mi je rekao da je dobio ve}u du`nost – “komandanta oslobo|ene te-ritorije”. A na wegovo mesto do{ao je neki kapetan Radovan Stojanovi},krupna qudina, general{tabac, ali je, kao i Palo{evi}, bio komandantjuri{nih bataqona za vreme Jugoslavije. Na na{ sektor do{ao je iz Bo-sne. S tim ~ovekom sam tri dana pregovarao: zajedni~ka opsada Kragujev-ca, zajedni~ka mobilizacija, zajedni~ki apel za skupqawe hrane, ali ma-gacini posebno, nenapadawe na zborovima, ispitivawe svih dosada{wihnedela i ka`wavawe krivaca.

Stojanovi} je pristao na sve. Ina~e me je gwavio svojim {pijunskimuspesima: kako je u Parizu uhvatio neku {pijunku Gestapoa, u Splitu ne-ku italijansku groficu-mladu i lepu. Veli da je sa svojim juri{nim bata-qonom, grani~arima i àndarmima, duboko prodro u Albaniju u aprilu,da je rawen na dva mesta. Jo{ mi je okinuo kako je sedeo u â~ku dok smose mi borili, kako ga je pojurio Gestapo i o tome su ga obavestili doma}ipolicijski agenti, “ina~e ~etnici”.

Spavali smo zajedno u ku}i nekog kulaka-perine, u prozorima jabukei duwe. Stojanovi} bi pre spavawa skidao bombe, redenike, revolver, li-sice, bokser i – kamom ga|ao u vrata. Zaista ve{to...

Sutradan se Palo{evi} opra{tao od svojih “jedinica”. Bilo je skupqe-no oko 150 ~etnika, ve}inom starih qudi, sa ne{to ̀ andarma i finansa. Go-vorio im je Palo{evi} lepo, pa je zatim mene predstavio i dao mi re~. Ni-sam ostao duàn. Govorio sam o bratstvu i jedinstvu. U znak solidarnostistreqasmo tog jutra jednog starog seqaka (li~io je na mog pokojnog |edu) ko-ji je s mrtvog potporu~nika Mojsilovi}a i na{eg u~e pokrao stvari. Stre-qalo ga je pet ~etnika i jedan partizan (Stepan koji me je pratio).

Toga dana smo i{li u manastir Vra}ev{nicu pod Rudnik, gde smoimali sastanak s ~etni~kim komandantima radi kona~nog utvr|ivawaodbrane Milanovca. Jurili smo ~ezama kroz popaqene Bare i Quqake.Nigde ̀ ive du{e. Jad, pusto{, blato. Posle okrenusmo kroz {umu, uz Rud-nik. Idemo kroz drvored kestenova. Bogati manastirski sviwci. Prekosto utovqenih sviwa. Do~ekuje nas igumanija (èna puna~ka, 35-40 godi-na), 25 kalu|erica. Samo}u im razbijaju dva kalu|era - jedan mator i }o-pav, drugi mlad, lep kao slika. Na na{im kapama petokrake, po zidovimakrstovi. êtni~ki komandanti su nas ~ekali. Svr{ismo posao. Za ru~ak,po{to je bio petak, posan pasuq, izvanredan sir i neke jabuke… Te ve~e-ri smo potpisali sporazum (stigao je Raja) i vratili se u Toponicu”...1199

134

U “Biltenu” Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, od 1. oktobra1941. godine, iza{ao je pregled borbi koje su partizani vodili, pod nazi-vom “Sa frontova partizanskih borbi” U poglavqu pod naslovom “Srbi-ja”, sa podnaslovom “Oslobo|ewe Krupwa” se pored ostalog kaè:...”u no}iizme|u 1. i 2. septembra, jedan mali dio partizanskih snaga, u saradwi sa de-lovima Pocerskog ~etni~kog odreda, vodio je borbu sa nema~kim trupamakod mesta Zavlaka na putu Vaqevo-Loznica. Snage okupatora su i na ovommestu bile razbijene i naterane u bekstvo. “U podnaslovu “Borbe u Ma~vi”se kaè: “Podrinski partizanski narodnooslobodila~ki odred, koji dej-stvuje u saradwi sa Cerskim ~etni~kim odredom kapetana Ra~i}a, posleoslobo|ewa Bogati}a i cele Ma~ve osim [apca, oslobodio je Loznicu iKoviqa~u i tako o~istio ~itav svoj kraj do Drine. Snage ovih odreda pot-puno su opkolile grad [abac i prenele teren bitke u samo mesto. U tokujednog od svojih prodora; narodnooslobodila~ke i ~etni~ke snage doprlesu do samog Zelenog Venca u samom gradu”.2200 U istom broju “Biltena”, u pod-poglavqu “Bosna i Hercegovina” pi{e: “U Tuzlanskoj oblasti nastavqajuse neprekidno èstoke borbe. îtav kraj od Zvornika, preko Vlasenice;Srebrenice, Sokolca, pa sve do Stijena na Romaniji oslobo|en je, bilo odstrane partizanskih, bilo od ~etni~kih odreda majora Dangi}a”.2211

Glavni {tab NOP odreda Bosne i Hercegovine i komanda vojno-~et-ni~kih odreda, izdali su 1. oktobra 1941. godine, zajedni~ki proglas sanaslovom: “Po{tenom i rodoqubivom narodu Bosne. “Proglas su u ime~etnika potpisali: major Jezdimir Dangi}, kapetan Sergije Mihailovi}i kapetan Pero \ukanovi}; a u ime partizana: Rodoqub ôlakovi}-Ro}-ko, Slobodan Princip-Seqo i Svetozar Vukmanovi}-Tempo.2222

U “Biltenu” Vrhovnog {taba NOP odreda od 10. oktobra 1941. godi-ne, u podpoglavqu “Srbija”, sa naslovom “Oslobo|ewe ̂ a~ka” napisano jeovo: “Posle mnogih uspelih akcija u ~itavom ~a~anskom kraju, oslobodi-la~ke partizanske snage, zajedno sa odredima pukovnika Draè Mihailo-vi}a u{le su 1. oktobra u â~ak. Neprijateq je imao velike gubitke”, Unaslovu “Borba oko Kraqeva” pi{e: “Na{e partizanske ~ete, kao i nekejedinice vojnih ~etnika, doprle su posle vi{ednevne borbe sa neprijate-qem do pred samo Kraqevo, i prema posledwim vestima, tamo se vodeuli~ne borbe”. U podpoglavqu “Bosna” stoji: “9. i 10. o. m. partizanske i~etni~ke ~ete vodile su ̀ estoku borbu sa usta{kim bandama, koje su u dvamaha poku{avale da prodru od Tuzle prema Vlasenici”.2233

U sqede}em broju istog “Biltena” od 20. oktobra 1941. godine, u pod-poglavqu “Srbija”, sa naslovom “Borbe oko Kru{evca” se kaè: “Kru{e-va~ka ~eta, u zajednici sa ~etnicima pukovnika Draè Mihailovi}a, na-pala je Kru{evac i prodrla do centra grada, ali po{to su nema~ke snagebile ja~e, partizani i ~etnici su se povukli, i ~vrstim obru~em opkoli-li Kru{evac. Pre napada na Kru{evac, ~etnici su poru{ili 1030 meta-ra pruge, koja se ne moè skoro popraviti”2244

U uputstvu PK KPJ za Srbiju od 8. oktobra 1941. godine, Okru`nimkomitetima za Ni{ i Leskovac o radu u vojsci i na terenu pi{e: “Usko-ro }ete biti detaqnije obave{teni o “vojnim ~etnicima” (Draà Miha-ilovi}). Sa wima se pregovaralo i treba da je do{lo do sporazuma po

135

svim ta~kama. To je najozbiqnija grupa (“anglofilska”) i najblià namapo borbi, u ve}ini mesta su u akciji, a gde nisu bi}e uskoro. Sa wima tre-ba odràvati dobre odnose”.2255

U izvje{taju na~elnika wema~ke policijske slu`be u Beogradu od20.oktobra 1941. godine pi{e: “êtnici, s izuzetkom onih koji pripadajugrupi Pe}anca, bore se zajedno sa komunistima. Parola: “Borba protiv oku-patora”. Tek kasnije sporazum o tome da li }e u Srbiji biti nacionalna ilikomunisti~ka vlada”2266. Dana 24. septembra 1941. godine, [tab Uì~kog par-tizanskog odreda, izdao je naredbu br sedam, da je napravqen sporazum sa ko-mandom vojno-~etni~kih odreda u Uì~koj Poègi. Naredbu su potpisalikomandant odreda Du{an Jerkovi} i politi~ki komesar Milinko Ku{i}.2277

U partizanskom glasilu “Borbi”, koja je u to vrijeme izlazila u Uì-cu, u kome je bilo stacionirano partizansko-komunisti~ko vo|stvo, na-pisano je u broju za 28. oktobar 1941. godine ovo: “Kru{eva~ka ~eta zajed-no sa ~etni~kim odredom pukovnika Draè Mihailovi}a napala je Kru-{evac i prodrla do centra grada. Ali po{to su nema~ke snage bile ja~e,partizani i ~etnici su se povukli i ~vrstim obru~em opkolili Kru{e-vac. Prilikom upada ubijeno je 120 Nemaca i oficira Ubijen je nema~kikomandant trupa. Rawen je veliki broj Nemaca”2288

U izvje{taju OK KPJ za Kru{evac PK za Srbiju od oktobra 1941. go-dine pored ostalog se kaè: “Najva`nija akcija je bila oruàni ustanak ipetodnevna opsada grada. Mobilizaciju seqaka izvr{io je major Keserovi}kao ~etnik, ali se nije znalo da li je za borbu protiv partizana ili Nema-ca. Pred napad na kratko vreme saop{tava da ih vodi u borbu i napad na gradi istovremeno traì saradwu na{eg odreda. Mi smo prihvatili saradwu ipozvali odred, ali on je zapo~eo napad pre dolaska odreda i mi u grad nismoimali vremena da izvr{imo nikakvu pripremu niti da pozovemo masu. Ka-ko je sam napad objektivno izgledao kao provokacija, mi smo kroz vatru Ne-maca izveli qudstvo van grada na stranu, gde je vr{io napad na{ odred. Ta-ko je grad napadnut sa dve strane i dràn u opsadi 4 dana… Partizani kojisu bili do{li u sam centar grada sa ~etnicima, u borbi su oduzeli nepri-jatequ 4 mitraqeza, 4 pu{komitraqeza, 150 kg. eksploziva i pobili oko 120Nemaca s komandantom trupa i ~etiri oficira. Zadràli su isto tako je-dan blindiran voz. Komandanta trupa ubili su ~etnici i zaplenili mitra-qeze. Kod partizana je bilo 2 rawena, a kod ~etnika 5-7 mrtvih i 20 rawe-nih. Na ovo su Nemci odgovorili represalijama… Posle povla~ewa napra-vqen je sporazum sa ~etnicima, i sad se sve akcije izvode zajedni~ki” 2299

U dijelu izvje{taja 342 wema~ke pje{adijske divizije od 1. novembra1941. godine, wema~kom opunomo}enom komandantu u Srbiji, se kaè: “IIReon Vaqeva...

3) Snage Mihailovi}a dràle su ju`ni front obru~a oko Vaqeva.Mihailovi}, koji je do sada izraàvao svoje neraspoloèwe protiv we-ma~kog Vermahta i na wega treba gledati kao na poslu{no oru|e jugoslo-venske emigrantske vlade u Londonu, paktirao je sa komunistima, i to, ka-ko se saznaje, protiv izraène voqe ve}ine wegovih pristalica”3300

U nare|ewu [taba Romanijskog NOP odreda komandiru Rogati~kogsektora Nikoli Prodanovi}u od 8. novembra 1941. godine, pored ostalogpi{e: “U Olovu je koncentrisana jaka snaga neprijateqa, a na{e ~ete

136

oskudijevaju u municiji. Naro~ito oskudijeva desna kolona, koju sa~iwa-vaju dva ~etni~ka bataqona. Tako|er su svi slabi u automatskom oru|u.Drug ôlakovi}, kao i major Dangi}, hitno traè municiju i to najmawe5-6 sanduka”.3311 Wema~ki obavje{tajni centar Vermahta u Beogradu, u svomizvje{taju od 1. novembra 1941. godine, ubacio je izjavu |enerala MilanaNedi}a, datu informativnoj agenciji: kada sam preuzeo vladu poku{aosam da pod svojim rukovodstvom ujednim sve nacionalne srpske krugove zaspas Srbije, da bi {tedeli srpsku krv i u tom ciqu sam pregovarao kakosa Kostom Pe}ancem tako i sa Mihailovi}em. Kosta Pe}anac pokazao jetoliko qubavi prema svojoj domovini da se odmah pokazao spreman da udo-voqi mojoj èqi. Naprotiv Draà Mihailovi} je prividno pokazivaokao da tako|e ho}e da sara|uje, pa je ~ak dobio od mene i novaca, ali je za-tim sara|ivao sa komunistima, a imam ~ak i dokaze o tom da je sa wimasklopio i pismene sporazume. Ako se radio-London zalaè za Draù Mi-hailovi}a, onda je time dat najboqi dokaz da on radi po engleskim in-strukcijama za Moskvu i komuniste. Nema~ki Vermaht mu je zbog toga daoodgovor kakav takav ~ovek i jedino zasluùje. Za nas Srbe je on zbog togapostupka neprijateq kao i svaki komunista”.3322

U izvje{taju wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji od 19. novembra1941. godine, svojoj pretpostavqenoj komandi stoji:... “3 bataqon 697 pje-{adijskog puka kod Radaqa (4 km. sjevero zapadno od Zvornika) uhvatiovezu sa jedinicama 718 pje{adijske divizije u Zvorniku. 23 komunista i 17~etnika zarobqeno.”3333 Dana 20. novembra 1941. godine u ̂ a~ku je sklopqensporazum o saradwi izme}u ~etnika i partizana u devet ta~aka. Tekst spo-razuma objavila je “Borba” od 22. novembra.3344

Usta{ki ̀ upan u Kninu dr Ante Nikoli}, je 28. novembra 1941. godineposlao izvje{taj Glavnom usta{kom stoèru u Zagrebu, u kome se poredostalog kaè: “U okolini Knina komunisti i ~etnici ugroàvaju opstanakNDH, i ne dozvoqavaju nikom dolazak u Knin. Strahujem da }e komunisti i~etnici u prvoj fazi izgladweti Knin, a u drugoj fazi napasti na w.”3355

Sastanci Draè i Tita predstavqaju posebno poglavqe odnosa ~et-nika i partizana, odnosno svjedo~anstva o wihovoj saradwi. Wih dvojicaodràli su dva direktna sastanka. Prvi je bio u selu Struganiku kod Va-qeva, u ku}i vojvode @ivojina Mi{i}a, jer je vojvodin sin major Alek-sandar, bio najbliì saradnik Draè Mihailovi}a, i ovom prilikom do-ma}in. Ovaj sastanak odràn je 19. septembra 1941. godine. Sastanku su sapartizanske strane prisustvovali: Tito, Milo{ Mini} i Obrad Stefa-novi}. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni: Draà Mihailovi}, Dragi-{a Vasi} i major Aleksandar Mi{i}. I jedna i druga strana imala je ponekoliko pratilaca, koji su bili zaduèni za obezbje|ewe. O ovom sa-stanku Tito je u svojoj kwizi “Borba za oslobo|ewe Jugoslavije 1941-1945” napisao ovo: “Odmah po dolasku na oslobo|enu teritoriju, u septem-bru 1941. oti{ao sam na Ravnu Goru kod Draè Mihailovi}a, koji me ni-je primio u svom ravnogorskom gnijezdu, nego u selu Struganiku, u ku}ivojvode Mi{i}a. Sastanku je prisustvovao pored Draè, i poznati veli-kosrbin Dragi{a Vasi} i major Mi{i}… Bilo je doneseno samo usmeno

137

rje{ewe o lojalnom pona{awu Mihailovi}evih ~etnika prema partiza-nima i o tome da oni ne}e napadati partizane, kao {to su to ~inili ~et-nici vojvode Pe}anca.

Po{to je Draà Mihailovi}, ne znam iz kojih razloga, i tada pa i du-go kasnije drào da sam ja Rus, on je potpuno otvoreno govorio o Hrvati-ma i svim ostalim narodima Jugoslavije. On je, kada sam ga pitao {ta mi-sli o nacionalnom pitawu, izjavio nedvosmisleno da Hrvati, muslimanii svi ostali moraju biti najstroè ka`weni i poslije izvjesne odmazdepotpuno pot~iweni Srbima. Po{to sam se suprotstavio, rekao je da jewegovo gledi{te sasvim pravilno, jer su svi Hrvati, krivi za usta{kezlo~ine, svi su usta{e i izdajnici, koji su prodali Jugoslaviju Nijemci-ma”3366 …U istoj kwizi Tito priznaje borbenu saradwu ~etnika i partiza-na ovako: “U septembru mjesecu na{e su partizanske snage zajedno sa jed-nim odredom kapetana Ra~i}a bile opsjele [abac i juri{ale na w…Istotako na{e trupe, uz u~e{}e ~etnika Draè Mihailovi}a, potpuno su op-kolile i grad Kraqevo i pomo}u te{ke artiqerije i tenkova prodrle usam grad. Kao {to se iz ovoga vidi, ve} u oktobru mjesecu, u operaciji kodVaqeva i Kraqeva, zajedno sa na{im snagama u~estvovalo je oko 1200 ~et-nika Draè Mihailovi}a”.3377 U ~lanku “Za{to izlazi Borba”, objavqe-nom u “Borbi” koja je u jesewim mjesecima 1941. godine izlazila u Uìcu,Tito je napisao ovo: “Na{i partizanski i neki vojno-~etni~ki odredivode sada zajedno pobjedonosnu oslobodila~ku borbu protiv udruènihokupatorskih i doma}ih zlikovaca”.3388

Drugi sastanak izme|u Draè Mihailovi}a i Tita, odràn je 26. i 27.oktobra 1941. godine u Braji}ima. Na tom sastanku sa partizanske stranebili su prisutni: Tito, Sreten @ujovi}-Crni i Mitar Baki}. Sa ~et-ni~ke strane bili su prisutni: Draà Mihailovi}, Dragi{a Vasi}, pot-pukovnik Dragoslav Pavlovi} i kapetan Milorad Miti}-Bruno. Oba sa-stanka Draè i Tita, na osnovu kazivawa prisutnih sa ~etni~ke straneopisao je Branko Lazi} ovako: “Po~etkom jula meseca partizanske grupepo~ele su da se pojavquju u predelu Ravne Gore, naro~ito sa vaqevskestrane. U selu Planinici do{lo je do prvog sukoba, pri ~emu su tamo{wi~etnici brzo razoruàli partizansku grupu koja se bila sklonila u{kolsku zgradu. Zatim je jedan od vo|a vaqevskih komunista dr Jovano-vi}, do{ao u ime svoga odreda da vodi razgovore na Ravnoj Gori, pa za wimMilo{ Mini}, advokatski pripravnik iz â~ka, koji je dolazio u imeGlavnog partizanskog {taba za Srbiju. On se prestavio pod la`nim ime-nom, ali su ga poznali, i sam Vasi} mu je rekao: “Kako ho}ete da mi ima-mo poverewa prema vama, kad vi nemate ni toliko smelosti da kaète svo-je pravo ime?” Najzad je do{lo do sastanka u vili vojvode Mi{i}a, u seluStruganiku, 19. septembra gde su ~etnike predstavqali: Draà Mihailo-vi}, Dragi{a Vasi} i Vojvodin sin major Aleksandar, a partizane: Tito,Sreten @ujovi}, koji se pojavqivao pod la`nim imenom @ivoti}, i Mi-tar Baki}.

Sa tog sastanka Vasi} je bio zabeleìo nekoliko zanimqivih deta-qa. Za vreme razgovora o akciji protiv Nemaca, Draà je u jednom momen-tu upitao Tita: “A kako }e se organizovati odbrana u slu~aju nema~kog

138

napada na slobodnu teritoriju?” Tito je na to po~eo da govori kako tre-ba prokopati puteve, naslagati balvane, itd. I, htev{i da pokaè u jed-nom trenutku pravce eventualnog nema~kog napredovawa, utvrdilo se daon uop{te ne ume da ~ita geografsku kartu. Na to je Draà uzeo tu geo-grafsku kartu, razastro je pred sebe, i odrào pravi ~as iz strategije igerilskog ratovawa.

Za vreme zajedni~ke ve~ere Mi{i} se okrenuo Titu i rekao mu: “Sadkad smo u ovako malom krugu, moète li nam re}i svoje pravo ime?” Titoje na to odgovorio: “û}e se!” i, nagnuv{i se prema Vasi}u, koji mu je biosused za stolom, {apnuo mu je nerazgovetno svoje ime. Ono {to je najvi{epadalo u o~i kod Tita, bio je wegov ruski naglasak u govoru i Vasi}, kojije boravio u Sovjetskom Savezu i ~ija je èna Ruskiwa, nije mogao da seotme utisku da je posredi Rus.

Kada je Tito dolazio po drugi put, u selo Braji}e, 26. oktobra, odno-si izme|u ~etnika i partizana na teritoriji oslobo|enoj od Nemaca ve}su se bili uveliko pogor{ali. Na ovom drugom sastanku od ~etni~kestrane bio je prisutan i kapetan Milorad Miti}, koji je bio oficir zavezu sa partizanskim Vrhovnim {tabom. Miti} je u ovom svojstvu uspeoda sakupi u Uìcu niz podataka, koji su re~ito govorili da komunisti nepo{tuju odredbe zakqu~enog sporazuma. To se naro~ito ticalo isporukeoru`ja iz uì~ke fabrike. I kada je Miti} iznosio ta~ne brojke oru`japoslatog partizanima i ne izvr{enih obaveza prema ~etnicima, Tito iwegovi pratioci nisu mogli ni{ta od toga da pobiju.

Tito je na ovom sastanku traìo da se Draà odrekne trojice svojihkomandanata: Vu~ka Igwatovi}a, Filipa Ajda~i}a i Milutina Jankovi-}a. Vu~ko Igwatovi}, gardijski kapetan, rodom iz vaqevskog kraja, orga-nizovao je zajedno sa kapetanom Milo{em Gli{i}em poè{ki ~etni~kiodred. Uvidev{i ubrzo ciqeve komunista, Igwatovi} ih je izbacio izUì~ke Poège i zaveo ~isto ~etni~ku vlast. Komunisti iz Crnogor-skog sreza, pod vo|stvom Mita Igumanovi}a, uhvatili su nekoliko Ajda-~i}evih ~etnika i sve ih pobili. Me|u wima bio je i Filipov pobratim.To je Filipa navelo da izvr{i odmazdu; on je pohvatao [tab partizan-skog odreda i sve ih do jednog pobio.

Naravno da Draà nije hteo ni da ~uje o smewivawu ovih svojih ko-mandanata. S druge strane, Draà nije dozvolio Vu~ku Igwatovi}u da po-stavi zasedu i pobije ceo Titov karavan od dva-tri automobila na putu iz-me|u Poège i Ravne Gore. Kada su komunisti predlagali Draì da sasta-nak bude u Kosjeri}u, gde su oni vladali, umesto u Braji}ima, Draà nijena to pristao. On je u tom svom nepoverewu bio u pravu, jer se utvrdilo dasu mu komunisti spremali zasedu”...3399

O sastancima Draè i Tita, Dragi{a Vasi} je juna 1943 godine u pe-ro Nikoli Milovanovi}u ispri~ao ovo: “U toku oktobra, na{i odredi suzajedno s partizanskim vodili neprekidne borbe protiv neprijateqa.Me|utim, iz dana u dan dolazilo je do sve krupnijih me|usobnih incide-nata koji su se, sve ~e{}e, zavr{avali i ubistvima. Ovakvo stawe preti-lo je obustavqawem zajedni~ke borbe protiv okupatora, kome su po~elada pristiù sve znatnija poja~awa.

139

U nekoliko pisama upu}enih komandantu, komunisti su isticali po-trebu novog sastanka izme|u Tita i wega, na kome bi se raspravili dota-da{wi incidenti i donele odluke za preduzimawe mera za spre~avawe no-vih. U pismu je isticana i potreba sklapawa novog sporazuma.

Posle kra}e diskusije, komandant je prihvatio moje mi{qewe da }e, sobzirom na partizanske postupke, naro~ito one oko ru{ewa stare i stvara-we sopstvene vlasti, bilo kakvi sporazumi ostati samo puka formalnost.Zato je ponu|eni sastanak odbio, a za re{avawe raznih me|usobnih incide-nata on je uputio u partizanski {tab u Uìce svoga oficira za vezu. Bio jeto kapetan Miti}. Preko wega, komandant je zahtevao od partizanskog {ta-ba da mu dostavi formulisane predloge za sklapawe ponu|enog sporazuma.

Kada je primio predloge, komandant je za vo|ewe novih predloga spartizanskim {tabom ovlastio kapetana Miti}a.

O~igledno nezadovoqan ovakvim na{im stavom, izra~enim u momenti-ma kada se situacija na frontovima po~ela okretati u korist neprijateqa,Tito se odlu~io da li~no do|e i na drugi sastanak sa komandantom. Ovaj po-novni, ujedno i posledwi susret odràn je 26. oktobra u selu Braji}ima.

Dan pre sastanka komandanta s Titom u Braji}ima u na{ {tab, naRavnu Goru, stigli su Ostoji}, Lalatovi} i engleski kapetan Hadzon. Do-laze}i iz Kaira, oni su nam preneli i prve poruke na{e vlade. Istinaporuke su bile usmene i veoma oskudne, ali se iz wih ipak moglo zakqu-~iti da se vladini stavovi ne razlikuju od na{ih, naro~ito u odnosu nakomuniste...

I na ovome kao i na prethodnim sastancima, najvi{e vremena je utro-{eno oko me|usobnog optuìvawa i insistirawa na smewivawu pojedinihkomandanata. U izvesnim momentima, ja sam se toliko li~no nervirao dasam bio prinu|en da napustim sobu u kojoj smo razgovarali. Tada samiskreno zaàlio {to smo komandant i ja spre~ili potpukovnika Pavlo-vi}a u pripremama atentata na komunisti~ku delegaciju, a kapetanu Vu~-ku Igwatovi}u zabranili izvr{ewe ve} pripremqenog atentata na Tita.

Na kraju razgovora, koji su trajali celo popodne, ipak je postignutneki sporazum s komunistima, ali samo po onim ta~kama koje su nama od-govarale, konvenirale i i{le u prilog ostvarewu na{ih ciqeva” ...4400

Jedan od partizanskih pregovara~a u Braji}ima Mitar Baki}, je u pe-ro Nikoli Milovanovi}u rekao ovo: “Posle razgovora, koji su trajali uceloj drugoj polovini dana, predstavnici oba {taba sporazumeli su se:

da obe komande mobili{u i daqe na isti na~in;da vojske ostanu gde jesu, da se izbegavaju sukobi, a da se akcije koor-

diniraju;da sedi{te Vrhovnog partizanskog {taba ostane u Uìcu, a da sedi-

{te {taba DM bude u Poèzi;da podela plena bude zajedni~ka;da transport trupa i materijala bude slobodan po celoj oslobo|enoj

teritoriji;da se stvore me{oviti ratni sudovi za su|ewe pqa~ka{ima i drugim

neprijateqima naroda;da se vodi briga za obezbe|ewe stanovni{tva;

140

da se {tabu DM iz fabrike oru`ja da 1.200 pu{aka i municije;da se od 55 miliona dinara iz uì~ke banke svakom glavnom {tabu do-

deli po 5 miliona, a da se od ostatka pruì pomo} izbeglicama”4411

O svojim sastancima sa Titom, Draà Mihailovi} je na isqe|ewu1946. godine u Beogradu izjavio: “Ne znam vremenski ta~no po datumima,no znam da smo u toku septembra i oktobra 1941. godine ja i mar{al Titoodràli tri sastanka. Dva sastanka odràna su u selu Braji}i i to oba uistoj ku}i i istoj sobi, a jedan u ku}i vojvode Mi{i}a u Struganiku. Nebih mogao odvojiti koja su pitawa raspravqana u prvom, drugom ili tre-}em sastanku Znam da je na svim sastancima do{lo do sporazuma. Kona~-no smo se saglasili u slede}em:

1. Zajedni~ka akcija ~etnika i partizana protiv Nemaca;2. Op{ta mobilizacija svih sposobnih za oru`je, s tim da se borci

slobodno opredele da li }e se boriti pod mojom ili Titovom komandom,ostavqaju}i slobodu mobilizirawa jednoj i drugoj strani;

3. Da partizani u svojim selima, na teritoriji u selima koja oni oslo-bode, biraju narodne odbore, a ja sam ostao pri ranijoj svojoj organizaci-ji koja je bila sprovedena, to jest da ~etovo|e budu stare{ine sela.

4. Mar{al Tito se obavezao da mi iz uì~ke fabrike da 500 pu{aka,izvesnu koli~inu municije i 6 miliona dinara;

5. Da ratni plen delimo napola;

Pored ovih ta~aka diskutovalo se o pitawima sudija i wihovogpostavqawa na terenu. O tome nije moglo do}i do saglasnosti, jer jeVasi} stajao na stanovi{tu da sudije budu stru~waci, a Crni da totreba da budu laici. Ja i Tito se nismo me{ali. S partizanske stra-ne, najverovatnije od Tita, postavqeno je pitawe jedinstvene koman-de ~etnika i partizana, ali to pitawe nije bilo u kategori~koj for-mi, tako da se preko wega pre{lo sa pre}utnim odvajawem.

Do prvog sastanka do{lo je u uslovima pune aktivnosti borbi protivnema~kih garnizona na severnom sektoru kada je, kako ja mislim, i obra-zovan vaqevski front; drugi sastanak i tre}i padaju u vreme kada na{esnage idu u pravcu Kragujevca i kada se snage ustanka razvijaju. I jedna idruga strana na oslobo|enom delu teritorije ima oko 12.000 boraca i pomom mi{qewu su podjednake.

Ja na frontu prema ~etnicima nisam tada primetio doma}e izdajni-ke. Mislim da uop{te nisu bili na frontu ni prema jednoj strani. Me|u-tim, poznato mi je da je Marisav Petrovi} u~estvovao u hvatawu boracaprotiv Nemaca, i to onih koji su bili u gradu, i predavao ih Nemcima.Poznato mi je da su wegove jedinice hvatale qude koji su streqani pri-likom masovnog uni{tewa u Kragujevcu.

Prema sporazumu i jedna i druga strana vr{ile su mobilizaciju. Smobilizacijom je i{lo dobro. Bilo je ko{kawa izme|u ~etni~kih i par-tizanskih rukovodstava, jer je svaki gledao da pribavi sebi {to vi{e ob-veznika. Qudstvo koje smo mi mobilisali, a za koje nismo imali oru`je,nismo svrstavali u vojni~ke formacije, da ga drìmo na okupu kao jedi-

141

nice, ve} smo davali legitimacije i upu}ivali ku}i s tim {to je to qud-stvo smatrano mobilisanim i ~ekalo kada }e se pozvati. Jedan veliki deonenaoruànih qudi po{ao je u napad na Milanovac.

[to se ti~e pu{aka i municije dobio sam sve, kako je Tito obe}ao.Osnivawe mesne vlasti izvedeno je po sporazumu. Novac nisam dobio.[to ti~e borbe protiv Nemaca ja sam, obilaze}i front prema Vaqevu,primetio da tamo nema ranijih partizanskih snaga u onoj ja~ini kako subile, ve} su te snage po{le u pravcu doline Zapadne Morave. Tih dana suNemci vr{ili ispade od pravca Vaqeva i Kragujevca i od pravca Vaqe-va bili su odbijeni. Me|utim, od Kragujevca su poku{ali da se probiju doMilanovca, koji su Nemci spalili, no drugi dan borbom su izba~eni izzapadnog Milanovca. Dobio sam izve{taj da se izvesni deo partizanskihsnaga, koje su opsa|ivale Kraqevo, pomera u pravcu Draga~eva”.4422

Zanimqivo je vidjeti, kako je vidio i komentarisao saradwu ~etnikai partizana, odnosno Draè Mihailovi}a i Tita Dimitrije Qoti}. On uvezi toga pi{e: “Od 22. juna ta organizacija (Qoti} ovdje misli na ~et-nike Draè Mihailovi}a - obj. A. Stamatovi}a) otpo~iwe da igra svojusudbinski negativnu ulogu. Tada im prilaze i komunisti…4422 Od 22. juna,upla{iv{i se za svoju slobodu i svoj ìvot, oni su odbegli u {ume i od-mah poku{ali da uhvate vezu sa raznim ~etni~kim, tamo ve} nalaze}im seorganizacijama. Spoj je bio lak i mogu}… u one koji su delili to mi{qe-we spada i pukovnik Mihailovi} sa svojim pristalicama. Kako bi posletoga onim odbeglim komunistima mogli sagledati pravo lice, - kako pre-ma wima imati odre|eni stav?...4444

Komunisti su predloìli da se ne napadaju, da se ne bi prolivala“bratska” krv. Komunisti su predloìli i Draà Mihailovi} je to pri-hvatio… Pukovnik Mihailovi} je radio druk~ije. On nije hteo otvorenekomuniste primati u svoje redove, i tako su oni obrazovali zasebne odre-de, ali je primio wihovu tezu da se ne tu~e protiv komunista. I zato smoprisustvovali odista ~udu: da se odredi pukovnika Mihailovi}a a i od-redi komunista ne tuku me|u sobom...4455

Drugi razlog je u ~iwenici, da se komunisti kod narodnih masa nisumogli ni smeli pokazivati u po~etku u pravoj svetlosti, s pravim svojimlicem. Oni su sebe zato nazivali “partizanima” i objasnili narodu da suto “sve srpske partije ujediwene”. Wima je bilo potrebno da se u svojoj ak-ciji mogu da ogrnu nacionalnim pla{tom. Bez toga im ne bi bilo uspeha.Nije bilo potrebno da ih pukovnik Mihailovi} ogr}e tim pla{tom. Bi-lo je dovoqno da im on taj ogrta~ ne skine. I on je na to pristao.

Komunistima je to bilo dovoqno. Negdje s trobojkom i kraqevom sli-kom, negde s petokrakom zvezdom, oni su uspevali da se narodnim masamapredstave kao oslobodioci, jer su grdili one koje je grdio i pukovnik Mi-hailovi}. I qudi pukovnika Mihailovi}a i komunisti su bili za narod“{umski qudi”, i narod nije video neku razliku me|u wima. Razlika je bilaizme|u generala Nedi}a i pukovnika Mihailovi}a, - ali nije bilo za narodu po~etku razlike izme|u komunisti~kih partizana i “Draìnih qudi”...4466

Tre}a slabost pukovnika Mihailovi}a bila je u tome {to je smatraoda potpisivawem sporazuma s komunistima on moè o~uvati neokrwenstav oficira Kraqevine Jugoslavije...4477

142

Ne znamo {ta je mislio pukovnik Mihailovi}. Mo`da je hteo satanuda veè ugovorom. U vreme kad ugovori i me|u ~estitijim qudima gubesvoju vrednost, satana sa svojim duhovnim porodom nema ~ega da se stidi,ve}, naprotiv, moè gordo da ukaè da je izigravawe ugovora upravo we-gova tradicija. Ili je pak hteo satanu da nadmudri? Ali i tu je r|av putizabrao. Jer “ko s |avolom tikve sadi, o glavu mu lupaju”.

Da vidimo uostalom, {ta je dobio srpski narod, a {ta pukovnik Mi-hailovi} iz tog sporazuma.

U “oslobo|enoj Srbiji” nacionalni qudi su bili po ovom sporazumuslobodni. Razume se, to ne vaì za “izdajnike”. Wih taj sporazum nije {ti-tio. A ko }e biti ubrojen u “izdajnike” to se unapred sporazumom ne moèpredvideti. Otuda ~ujemo da je u samom Uìcu streqano do 20. oktobra oko400 qudi. Upravo zna se da su Cigani iskopali toliko raka, a koliko je ta-mo le{eva, to se sad ne moè znati. Ali recimo da su svi nacionalni qu-di pro{li dobro. Zamislimo da su oni {to su streqani sve sami “izdajni-ci”, koje je o{tro ~ulo komunisti~kog “rodoquba” prona{lo. Nije va`no{to se nacionalisti slobodno kre}u, ako se kre}u (za to nije trebalo di-zati ustanak, po{to je do 22. juna ta sloboda bila potpunija i op{tija ne-go ma koja druga koju ovi “oslobodioci” donose). Va`no je da su komunistidobili pravo da mogu da se slobodno udruùju i oruàju, da se slobodnokre}u, da slobodno okre}u to~ak revolucije. To je glavno. I to im spora-zum daje. A {to “neko vreme” mogu i nacionalisti da se kre}u to nije va-`no. Kad to vreme pro|e, presta}e i ta sloboda, pa }e “u ime radnika i se-qaka” komunisti uzeti sve slobode i dati ih qudima taman toliko kolikomogu da udahnu i izdahnu vazduha, da popiju vode, da pojedu kolko da odrèsnagu i da ~itaju ono {to im komunisti budu napisali.

Dotle, dok to ne do|e, mogu biti slobodno isticane i srpske zastave,pored crvenih. Ko kako ho}e. U Bogati}u, kad se u{lo, pola trobojnih apola crvenih je bilo. Isto tako, kao {to su se nosile Kraqeve slike no-sile su se i slike Staqinove, i klicalo se i Kraqu i Staqinu. A da bito masi bilo razumqivo, obja{weno je da je mladi Kraq isprosio Staqi-novu k}er za ènu!

Pukovnik Mihailovi} je i to mogao smatrati za uspeh. Uspeh je sva-kako bio na drugoj strani. Komunisti su dobili mogu}nost da pod za{ti-tom ugovora sa pukovnikom Mihailovi}em mogu nesmetano agitovati zasebe, sve vi{e uni{tavaju}i vlast, sve vi{e {ire}i anarhiju, sve vi{eizazivaju}i niske qudske instinkte i vuku}i ih sebi.

Uìce je od 21. septembra u rukama komunista, i izgleda da treba ve-nac mu~eni{tva me|u svima gradovima da ponese. Ono je postalo sedi{tesrpske sovjetske socijalisti~ke republike. Predsjednik je Dr Du{an Ne-deqkovi}, profesor Univerziteta iz Skopqa (onaj koji je u jednoj bro{u-ri o demokratiji dokazivao da pravo ve}ine dolazi od ve}e koli~ine mo-zgova koja se nalazi na jednoj strani, - na {ta mu je odgovorio inìwerVasiqevi} da bi po tome dva sluìteqa univerziteta vredeli vi{e u po-gledu umnom od jednog profesroa univerziteta), ali glavni faktori su~etiri stranca bez ~ijega odobrewa ni{ta se ne radi i koji se iz svojihsoba u Palasu mnogo ne pokazuju, ali im se od strane prdsjednika po dva-deset puta dnevno {aqu predmeti na sagledavawe i saglasnost.

143

Tamo je komunizam skinuo masku sa svog lica. A kako bi i mogao da jedrì, kad je postalo me|unarodno smetli{te Uìce gde je komunizamsvake nacije izbacio iz sebe sve {to je mogao. Kakvih ti sve tu komunistanema! Nema, vaqda, evropske nacije koja tu nema svog predstavnika. S wi-ma je pukovnik Mihailovi} po sugestijama svog politi~kog i pravnog sa-vetnika Dragi{e Vasi}a, podpredsednika Srpskog kulturnog kluba izBeograda, zakqu~ivao sporazume!… Sve to nije video pukovnik Mihailo-vi}. Sve je to video i osetio narod ̂ a~ka, Poège, Ivawice, Ariqa, Uì-ca, âjetine, Kosjeri}a.

I sad dolazi ona posledwa slabost pukovnika Mihailovi}a, ~etvrtapo redu: on je verovao da preko svoje oficirske organizacije moè vodi-ti srpski narod po nalogu iz Londona, ~ak i u sprezi sa satanskim komu-nizmom! A nije video da }e to mo}i samo neko vreme...

Srpski oficiri – oni koju su i{li sa pukovnikom Mihailovi}em, -pokazali su se isto tako slepi prema nesre}i u koju guraju srpski narod.Oni su neosetqivi na pozive koje im je upu}ivao general Nedi}. Mnogiod wih su ga zvali izdajnikom. Mnogi od wih su rovarili na sve strane(me|u wima i nesretni general Putnikovi}, koga su ba{ za vreme traja-wa sporazuma pukovnika Mihailovi}a sa komunistima, komunisti ubili)i uticali na oficire i podoficire da ne vr{e svoju du`nost. Neka i glu-pa i slepa revnost, gonila je ove oficire da ne ~uju glasove razuma. Nekasad bar znaju da komunizam ne bi Srbiji naneo ni stoti deo {tete da oninisu bili u organizaciji pukovnika Mihailovi}a, – da ovaj nije sedeo,pod uticajem kobnog Londona i zlo~ina~ke crvene Moskve na Ravnoj Go-ri i time podrivao pla{tom akciju komunista, – da s wima zajedno nijevr{io mobilizaciju radi ustanka protiv okupatora, - da nije sve to obla-~io u pravne forme zakqu~uju}i sporazum sa komunistima, – da s komuni-stima zajedno nije napadao okupatorsku vojsku! Sav taj ogroman vi{ak{tete u krvi, imovini i politi~kim odnosima na{eg naroda neka primina sebe wegova organizacija s pukovnikom Draòm na ~elu.

Na sramotu na{u to se nije moglo objasniti mnogim generalima i pu-kovnicima, majorima i kapetanima Srbima… Poè{ki kraj sa Ariqemi Ivawicom pokazao je najve}u otpornost prema komunistima. U Poèzisu komunisti bili samo {est dana u septembru, a odmah su bili prognatiod strane nacionalnih ~etnika i dobrovoqaca. Oni nisu imali kud posletoga nego da se pridruè pukovniku Mihailovu}u, da bi o~uvali Poègui ceo kraj Moravice od komunista. I tako, po sporazumu, u â~ku ostanui komunisti i Mihailovi}evi qudi, u Poèzi samo Mihailovi}evci, uAriqu i Ivawici jedno vreme oboje, dok ~etnici ne preotmu maha i osta-nu tamo, - u Uìcu pak samo komunisti”.4488

U svom pismu kraqu Petru II Kara|or|evi}u, Dimitrije Qoti} je osaradwi ~etnika i partizana naglasio ovo: “General Draà Mihailovi}nije vezan za jedan put kao mi.

1941. godine on je po{ao sa Titom. Mi smo znali da to nije srpski put.On je to uvideo po{to je prethodno ba{ Titu snagu i autoritet dao. Jernikad Tito ne bi ovako uspeo, da mu u po~etku nisu dali potrebnu snagusrpski nacionalisti u Srbiji.

144

Potom se izdvojio od Tita i po{ao uz London i Va{ington. Mi ni-smo mogli, jer bismo upropastili sve {to smo dotle radili, - a nismo nihteli, jer smo znali da }e do}i vreme kad }e London i Va{ingon nas otvo-reno gurnuti u boq{evizam. I kako Tita ni{ta ne bole srpske `rtve, aDraù bole, to smo znali da }e izgubiti svaku qubav Londona i Va{ing-tona, koji }e i ina~e morati da pomaù Tita, kao Staqinovog eksponen-ta u wegovoj interesnoj sferi.”4499

^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je 11. de-cembra 1941. godine, poslao pismo {tabu Durmitorskog NOP bataqona u@abqaku, u kome se pored ostalog kaè: “Bio sam u Fo~i sa 15 drugova ra-di uspostavqawa veze sa ~etni~kim {tabom i promjene situacije na licumjesta. Povodom toga podnosim slede}i izvje{taj… Ho}e, bar mi je Todo-rovi} tako iznio, saradwu sa partizanima da se ne bi na Bosnu prenijelabratoubila~ka borba iz Srbije… êtnici ukoliko se Bora~ dobrovoq-no ne razoruà (u {to ne vjerujem) rije{eni su da ga zauzmu sa ve}im sna-gama, od Fo~e, Kalinovika i izvornog kraka Neretve, nas pozivaju da uda-rimo kao pomo} sa ove strane i da organizujemo Ga~ane. Ja sam za sada nemogu dati odgovor do nare|ewa moje vi{e komande… Prilaèm jedanprimjerak ugovora o izmirewu Draè i Glavnog {taba. Isto tako Todo-rovi} mi je pokazao koncept predloga za saradwu koji su bosanski ~etni-ci uputili G[. za B. i H. pozivaju}i ih na saradwu. Po ovome nijesmo do-bili jo{ odgovor nadaju}i se povoqnom odgovoru.

Iz ovoga izlazi sada potreba da:1. Ustanovimo na [}epan Poqu s ~etni~kim {tabom tj. privremenom

upravom isto~ne Bosne”...5500

Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru, poslao je po~etkom decembra1941. godine na teren Lijeve Rijeke, kao svoje delegate Voja Todorovi}a iJago{a Jovanovi}a. Poslije odrànih konferencija u Opasanici 6. de-cembra, i Lopatama 7. decembra, oni su odràli sastanak sa |eneral-{tabnim majorom \or|ijem La{i}em i wegovim qudima. Kao posqedicatih pregovora bili su i oni od 18. i 19. decembra, izme|u komandanta Zet-skog NOP odreda Blaà Jovanovi}a, i ~etni~kog komandanta iz LijeveRijeke Alekse Dujovi}a u selu Pti~u. Dujovi} je kao La{i}ev delegat re-kao Jovanovi}u, da on, La{i} i wihovi ~etnici, ne priznaju Glavni {tabNOP odreda zbog wegove ideolo{ke komunisti~ke pozadine. Ipak je ovozna~ajan podatak, koji govori o pregovorima ~etnika i partizana.5511

U pismu Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku iz kraja1941. godine, upu}enom komandantu ~etni~kih operativnih jedinica is-to~ne Bosne majoru Bo{ku Todorovi}u, se pored ostalog kaè: “U vezi sasituacijom nastalom poslije odlaska italijanskih trupa iz Fo~e i preu-zimawa iste od strane ~etni~kih jedinica, kao i u vezi va{ih traèwaupu}enih preko komandanta Planinopivskog narodno-oslobodila~kogpartizanskog bataqona druga Obrada Cicmila, Glavni {tab narodno-oslobodila~kih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku ovlastio me je,da po{to se ina~e nalazim na ovom terenu, stupim u vezu sa Komandantom~etni~kih odreda u ciqu ostvarewa saradwe na pitawu zajedni~ke borbeprotiv okupatora i wegovih slugu-usta{a i petokolona{a svih vjera inarodnosti u nama grani~nim krajevima Bosne i Hercegovine.

145

Preko druga Cicmila obavijestio sam se kod komandanta mjesta u Fo-~i g. Milina Keki}a, da vi nijeste tj. da ste trebali do}i u Fo~u 23. de-cembra, ali ste zadràni va`nim poslovima, tako da on nije znao kada }e-te se povratiti i kada bi na{ razgovor mogao da bude obavqen”5522

Dana 13. decembra 1941. godine, negdje u isto~noj Bosni, do{lo je dosastanka privremene uprave isto~ne Bosne i glavnog {taba NOP odredaza Bosnu i Hercegovinu. Sastanku su i ime ~etnika, tj. privremene upra-ve isto~ne Bosne prisustvovali: majori: Jezdimir Dangi} i Bo{ko Todo-rovi}; A}im Babi}, Pero \ukanovi} i Zdravko Tanaskovi}. U ime par-tizana bili su prisutni: Svetozar Vukmanovi}-Tempo, Ugqe{a Jovano-vi}, Rodoqub ôlakovi}-Ro}ko, Slavi{a Vajner-î~a i Dobrivoje Vi-di}. U Zapisniku sa ovog sastanka zabiqeèno je pored ostalog ovo: “Poovim pitawima saglasili smo se u slede}em:

I Po pitawu eventualnog poku{aja prelaska preko Drine wema~kih iNedi}evih trupa:

1) Svi prisutni slaù se u tome, da je eventualni prelaz Wemaca iliNedi}evaca preko Drine neprijateqski akt prema narodu teritorije ko-ja je oslobo|ena po cijenu velikih `rtava.

2) Smatramo da smo du`ni pruìti otpor gdje to i kako bude mogu}e,napreù}i da sve snage i formacije ubijedimo u potrebu ovoga otpora.

3) Prema ovome pitawu zapovijest izda major Jezdimir Dangi}, a ko-mandantu wema~ke ili Nedi}eve vojske saop{titi da }e korak prelaskaovih trupa preko Drine, zna~iti neprijateqski akt prema narodu oslo-bo|ene teritorije i izazvali bi nepotrebno krvoproli}e i haos, jer da }enarod braniti ovu teritoriju po svaku cijenu.

Komandantu na{ih trupa pred Vi{egradom izdati nare|ewe, da or-ganizuje otpor shodno ta~ki 2 ovog zapisnika”5533

U izvje{taju zapovjedni{tva I domobranskog zbora iz Siska, o borba-ma i akcijama od 6. do 31. prosinca (decembra) 1941. godine, se pored osta-log kaè: “Komunisti iako se ne slaù sa ~etnicima ipak sa istima sara-|uju, jer je jednima i drugima za postignu}e wihovih kona~nih ciqeva sa-da prva i najve}a smetwa Nezavisna Dràva Hrvatska”.5544

Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu upu}enom partijskojorganizaciji sa terena Golije od 14. januara 1942. godine, pored ostalog jenapisao: “Slu~aj pregovora sa Popom Peri{i}em da vas puste na Bora~pokazao je o~igledno va{ kukavi~luk i vi ste time odbili da kaète naro-du Golije i Gacka da ste po{li… Vi ste to zatajili samim tim dok ste sawim vodili pregovore da vas pusti da pro|ete za Bora~, da wemu ne}ete ni-{ta i s tim prekinuti direktivu partije i nare|ewe [taba odreda”.5555

U izvje{taju zapovjednika I domobranskog zbora generala Rumlera.Glavnom stoèru domobranstva NDH od 21. veqa~e (februara) 1942. godi-ne, pored ostalog se kaè: “Djelatnost komunista ju`no od Save se ne mo-è to~no odrediti od one, koju vr{e pobuwenici i ~etnici, jer je i jed-nim i drugima iako se idejno ne slaù, ciq ru{ewe sada{weg poretka una{oj dràvi i Europi uop}e”.5566

146

Kotarska oblast NDH u Trebiwu, u svom izvje{taju od 9. oùjka (mar-ta) 1942. godine, o stawu u Ju`noj Hercegovini pored ostalog je navela:…3) Podru~je op}ine Trebiwe, Begovi} kula i [umsko-zahumska, te reonoru`ni~ke postaje Trebiwe, Jasen, Dobromani i Zmijanac ugroàva ~et-ni~ko-komunisti~ka bamda pod vodstvom Obrena Dra{kovi}a (kasnijestrijeqan od partizana - obj. A. Stamatovi}a) biv{eg na~elnika ob}ineBrdske-Begovi} kula uz saradwu sa Vidom Kruni}em, nadporu~nikom biv-{e jugoslovenske vojske, Savom Brati}em (strijeqan od partizana u Mo-staru 1945. godine – obj. A. Stamatovi}a) preduzima~em i posjednikom izTrebiwa, rodom iz Glavani} Brda, ja~ina ove bande iznosi 2-3.000 odmet-nika. On su 80% ~etnici-Srbi, a 20% komunisti i svi ve}inom mladi ot-pu{teni i samoupravni slu`benici”.5577

Nadporu~nik Anton Posavad, krilni zapovjednik domobranstva u Vla-senici, u svom izvje{taju pretpostavqenoj komandi od 8. rujna (septembra)1942. godine, naglasio je ovo: ...“1. rujna 1942. u 1600 sati posada oru`ni~ke po-staje Kneìna u ja~ini 17 oru`nika pretresaju}i {umu oko upori{ta (Do-we Babine) kada su nai{li na mjesto zvano Pledi{te 10 km. sjeverno-isto~-no od postaje Kneìna gdje su ih partizanske i ~etni~ke skupine u ja~ini 200qudi napadnuli pu{~anom i strojopu{~anom vatrom”...5588 U izvje{taju ko-mande 718 wema~ke pje{adijske divizije, od 6. oktobra 1942. godine se kaè:

““RReeoonn BBiijjeeqqiinnaa::Grupa ~etnika i partizana 23. 9. 1942. godine upala u selo Me|a{e (12

km. sjeveroisto~no od Bijeqine), ali je razbijena od Jagdkomandi.”5599

Komandant III domobranskog zbora general Luki}, je u svom izvje{tajuod 1. svibwa (maja) 1943. godine, napisao ovo: a) Podru~je Glamo~a-Livna:

Prema izvije{}u V usta{kog zdruga, neprijateq se i daqe prikupqana podru~ju Sajkovi}a (34 km. sjeverozapadno od Livna). Neprijateqskeizvidnice isturene su do sela êlebi}a (24 km sjeverozapadno od Livna).U ovome prostoru sura|uju ~etnici i partizani. O~ekuje se ponovni na-padaj na Glamo~”.6600

U izvje{taju Operativnog odjeqewa ministarstva oruànih snagaNDH od 7. travwa (aprila) 1944. godine se kaè: “Derventa: Partizani i~etnici napali su 5. IV na{e upori{te (1 vod) na Po~ivaqci zarobqen jea drugi dio nestao”.6611 Glavni stoèr domobranstva NDH, u svom izvje{ta-ju od 5. rujna (septembra) 1944. godine, je naveo: “Iz zaplijewenog parti-zanskog zapisnika naknadno se nazire i saznaje da su partizani prepadomnapadaja na ̀ eqezni~ku prugu Voloder-Gra~anica 15/16.VIII (kod Popova-~e) imali 40 mrtvih. U tom napadaju sudjelovali su i ~etnici, koji su za-jedno sa partizanima masakrirali pripadnike oruànih snaga”.6622 Tako|eGlavni stoèr domobranstva, u svom izvje{taju od 22. rujna 1944. godine,napisao je ovo: ...“20. IX partizani i ~etnici poru{ili su èqezni~kuprugu izme|u Zavale i Dubrovnika, a ~etnici zaposjeli èqezni~ku pru-gu Gabela-Dubrovnik, izme|u èqezni~kih postaja Gabela i Hum. Preki-nute su sve brzoglasne veze.”6633

Kao {to se iz izloènog da vidjeti, ~etnici i partizani su u po~et-nom periodu II svjetskog rata sara|ivali. Ova saradwa najintenzivnija jebila u drugoj polovini 1941. godine, sve do novembra u Srbiji. U isto vri-

147

jeme ona se razvijala i nastavila da se razvija sve do marta 1942. godine uBosni i Hercegovini. Od tada pa na daqe mogu se biqeìti samo rijetkiprimjeri saradwe ~etnika i partizana, koji su bili izrazito privremenogkaraktera, u ve}ini slu~ajeva, ~ak i bez znawa pretpostavqenih komandijednih i drugih. U svakom slu~aju, izbijawem gra|anskog rata izme|u ~et-nika i partizana, znatno je otupqena o{trica borbe protiv okupatora.

**************************NAPOMENE1. Izvje{taj komande ABVER-a u Beogradu komandi wema~kih oruànih sna

ga za Jugoistok od 31. jula 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom. XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 95, 246.

2. isto, pismo POK KPJ za Srbiju OK za [abac od 12. avgusta 1941, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 3, 37.

3. isto, izvje{taj instruktora PK KPJ za Srbiju iz [aba~kog okruga od 14. avgusta 1941. dok. br. 4, 41.

4. isto, pismo PK KPJ za Srbiju OK za [abac i instruktoru PK od 20. avgusta 1941. dok. br. 11, 64-65.

5. isto, Bilten Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 3, 26. avgust 1941. tom II, Beograd, 1949,33.

6. isto, izvje{taj instruktora PK KPJ iz [aba~kog okruga od 30. avgusta 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 23, 104.

7. isto, pismo PK KPJ za Srbiju od 30. avgusta 1941. Okru`nim komitetima za Ni{ i Leskovac, tom I, kw. 20, Beograd, 1965, dok. br. 7, 36.

8. isto, Gerilac, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 66, 139-148.9. Ivan La}a, Knin u ustanku i djelatnost komunisti~ke organizacije 1941-

1942. Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dal-macije, kw. 4, Split, 1981, 603.

10. Jo{ jedna izdajni~ka marionetska vlada, Bilten Glavnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 4, 3. septembar 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, Beograd, 1949, 38.

11. isto, izvje{taj [taba Sarajevske oblasti od 5.septembra 1941. PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 89, 200-201.

12. isto, izvje{taj komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok feld-mar{ala Vilhelma Lista od 8. septembra 1941.Vrhovnoj komandi Vermah-ta, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 139, 368.

13. isto, izvje{taj Aleksandra Rankovi}a Titu od 11. septembra 1941.tom I, kw. 1, Beograd, 1950, 148.

14. isto, Izjava [taba NOP odreda Bosne i Hercegovine od 20. septembra 1941, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 185, 412.

15. isto, izvje{taj OK KPJ za Poàrevac od 21. septembra 1941, tom I, Beo-grad, 1949, dok. br. 32, 128-130.

16. isto, izvje{taj na~elnika [taba wema~ke okupacione uprave u Srbiji ge-neral{tabnog potpukovnika Gravenhorsta od 16. septembra 1941, dok. br. 160, 434.

17. isto, izve{taj [taba Romanijskog NOP odreda od 27. septembra 1941.[tabu Bosanske brigade u [ehovi}ima, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 220, 479. i 481.

18. isto, izvje{taj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \ura Pucara-Starog od septembra 1941. delegatu CK Svetozaru Vukmano-vi}u-Tempu, dok. br. 97, 219.

148

19. Vladimir Dedijer, Dnevnik, kw. 1, Beograd, 1970, 45-46.20. Bilten Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 7. i 8, 1.oktobar 1941,

Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, Beograd, 1949, 74-75.

21. isto, 79.22. isto, Po{tenom i rodoqubivom narodu Bosne, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951,

dok. br. 1, 7-9.23. isto, Bilten Vrhovnog {taba NOP odreda Jugoslavije, br. 9, 10. oktobar

1941. tom II, Beograd, 1949, 88-92.24. isto, br. 10 i 11. 20. oktobar 1941,98.25. isto, uputstvo PK KPJ za Srbiju Okru`nim komitetima za Ni{ i Lesko-

vac od 8. oktobra 1941. tom I, kw. 20, Beograd, 1965, dok. br. 22, 101.26. isto, izvje{taj {efa wema~ke policijske slu`be u Beogradu od 20.okto-

bra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 224, 544.27. isto, Naredba br. 7. Uì~kog partizanskog odreda od 24. oktobra 1941, dok.

br. 62, 226-227.28. Borba, br. 5, 28. oktobar 1941.29. Izvje{taj OK KPJ za Kru{evac od oktobra 1941, Zbornik dokumenata i

podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949,dok.br. 39, 158-159.

30. isto, izvje{taj 342. wema~ke divizije od 1. novembra 1941,wema~kom opu-nomo}enom komandantu u Srbiji, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 221, 569.

31. isto, Nare|ewe [taba Romanijskog NOP odreda od 8. novembra 1941. ko-mandiru Rogati~kog sektora Nikoli Prodanovi}u, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 47, 121.

32. isto, izjava Milana informativnoj agenciji “Rudnik” od 12. novembra 1941, uba~ena u izvje{taj obavje{tajnog Vermahta, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973. dok. br. 236, 632.

33. isto, izvje{taj wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji od 19. novembra 1941. godine, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 261, 604.

34. Borba, 22.novembar 1941.35. NOB u Dalmaciji 1941-1945. Zbornik dokumenata Instituta za historiju

radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 1, Split, 1981, 939.36. J. B. Tito, Borba naroda porobqene Jugoslavije, Borba za oslobo|ewe Ju-

goslavije 1941-1944. Beograd, 1944, 195.37. isto, 196-197.38. isto, Za{to izlazi Borba? 13.39. Branko Lazitich (pseudonim Branislav Strawkovi}) Iz istorije Ravne Go-

re 1941, Kwiga o Draì, kw. Windsor Canada, 1956.40. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi-

}a, kw. 1, Beograd, 1984, 80-81.41. isto, 78.42. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a obavqenog od 9.do 11. ap-

rila 1946. u Beogradu.43. Dimitrije Qoti}, u ratu i revoluciji, Minhen, 1961, 307.44. isto, 308.45. isto, 309.46. isto, 310,47. isto, 312.48. isto, 309-317.49. isto, Pismo Kraqu Petru II Kara|or|evi}u, 384-385.

149

50. DACG, AOP, br. 278/V3-9 (41), pismo ~lana partizanskog {taba u [}epan- Poqu Obrada Cicmila od 11.decembra 1941. [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku.

51. Dnevnik Rajka Milo{evi}a, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom III, kw. 4, Beograd, 1953, dok. br. 18, 89.

52. DACG AOP, br. 9605/IV4-5 (41) pismo Glavnog {taba NOP odreda za Cr-nu Goru i Boku iz kraja 1941,komandantu ~etni~kih operativnih jedini-ca isto~ne Bosne majoru Bo{ku Todorovi}u.

53. isto, br. 4222/IV4-2 (41) Zapisnik sa sastanka privremene uprave isto~ne Bosne i Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 13. decem-bra 1941.

54. Izvje{taj zapovjedni{tva I domobranskog zbora u Sisku o borbama i ak-cijama od 6. do 31. prosinca 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 156,447.

55. DACG, AOP, br. 551/II3-4 (42), pismo OK KPJ za Nik{i} partijskoj orga-nizaciji sa terena Golije od 14. januara 1942.

56. Izvje{taj zapovjednika NDH od 21. veqa~e 1942, Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 65, 167.

57. isto, izvje{taj kotarske oblasti u Trebiwu od 9. oùjka 1942, tom IV, kw. 3, Beograd, 1953, dok. br. 158, 535.

58. isto, izvje{taj krilnog zapovjednika domobranstva u Vlasenici nadporu~-nika Antona Posavada od 8. rujna 1941, kw. 7, dok. br. 176, 363.

59. isto, izvje{taj komande 718. wema~ke pje{adijske divizije od 6.oktbra 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 158, 769.

60. isto, dnevni izvje{taj komandanta III domobranskog zbora generala Luki-}a od 1. svibwa 1943, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 280, 687.

61. isto, izvje{taj Operativnog odjeqewa ministarstva oruànih snaga NDH od 7. travwa 1944, kw. 25, Beograd, 1963, dok. br. 174, 580.

62. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog stoèra domobranstva od 5. rujna 1944. tom V, kw. 33, Beograd, 1964, dok. br. 120, 628.

63. isto, izvje{taj Glavnog stoèra domobranstva od 22. rujna 1944. dok. br. 137, 684.

150

BB OO RR BB AA ^̂ EE TT NN II KK AAPP RR OO TT II VV OO KK UU PP AA TT OO RR AA

Na~elnik Upravnog {taba wema~ke komande za Srbiju dr Georg Ki-zel, je u svom izvje{taju Komandi wema~kih oruànih snaga za Jugoistokod 23. jula 1941. godine naglasio: “U planinama Srbije nalaze se, bogatetradicijama, komitske bande, takozvani ~etnici, koji su, blagodare}i po-znatoj sklonosti srpskoga naroda ka avanturisti~koj romantici, u naro-du vrlo mnogo omiqeni. Oni su bili u mjesecima poslije rata poja~aniodbjeglim oficirima i vojnicima”.11

Delegat Vlade Kraqevine Jugoslavije na Sredwem Istoku Jovan \o-novi}, prilikom boravka u Carigradu u Turskoj, izvijestio je potpredsjed-nika vlade u Carigradu u Turskoj, izvijestio je potpredsjednika Vlade uLondonu dr Slobodana Jovanovi}a, o uspostavqenoj vezi sa Draòm Miha-ilovi}em, pismom od 22. avgusta 1941. godine, u kome se pored ostalog ka-è: “Centar ustani~kih ~eta nalazi se na Suvoboru. Tu je glavna komanda.Ceo posao vodi jedan |eneral{tabni pukovnik. Uz wega je i sin vojvodeMi{i}a, Aleksandar. On je doista, prili~no avanturist i neverovatnodrzak. Dolazi ~ak do Beograda. Iz Beograda su uputili ~oveka da do|e uvezu sa Englezima. Na taj na~in saznao sam za wih i wihove namere. Oni suporu~ili da se po zapadnoj Srbiji krije od vlasti skoro 10.000 qudi, ve}i-nom vojnika. Traè da im se javi kad treba da po~ne op{ti napad na Nem-ce, i da im se doturi pomo} u avijaciji i drugim potrebama. Imaju uvere-we da za nepun mesec dana mogu o~istiti sve Nemce sa srpske teritorije”.22

Dok su ~etnici vodili borbe sa Wemcima, dotle su partizani na ne-kim terenima bili potpuno pasivni. O tome svjedo~i izvje{taj OK KPJza Ni{ od 22. avgusta 1941. godine, u kome se kaè:

““DDrraaggii ddrruuggoovviiAkcije protiv glavnog neprijateqa (direktno protiv okupatora)

jo{ nismo vodili. Mada nemamo dovoqno obave{tewa o akcijama na{egodreda (zbog prekida veze), ipak koliko moèmo obave{tava}emo vas…Partizani s Ozrena ubili su zloglasnog policijskog na~elnika iz Alek-sinca koji se istakao u gowewu komunista. O drugim akcijama nemamo po-dataka sem {to su Ozren~ani dràli zbor na aleksina~kom rudniku”.33

U jednom italijanskom izvje{taju sa kraja avgusta i po~etka septem-bra 1941. godine pi{e: “Jedan na{ odred na kamionu napao je 50. ~etnikanaoruànih pu{komitraqezima. Na na{oj strani ni jedan gubitak - Dva

151

~etnika zarobqena (Desilo se 22.avgusta 1941.).”44 Wema~ki vojni zapo-vjednik u Srbiji general Franc Beme, je u svom izvje{taju od 21. septem-bra 1941. godine ovo: “Nedi}eva vlada nije u stawu da ugu{i ustani~ki po-kret. Srpski upravni aparat je paralizovan u velikom dijelu zemqe. Us-tanici se sastoje od komunista, nacionalnih oficira i ~etnika. Vo|stvoje bez sumwe u rukama srpskih nacionalnih oficira”.55

Kada su septembra 1941. godine, ~etnici i partizani zajedni~kimsnagama oslobodili Gorwi Milanovac, Dragi{a Vasi} je u wemu pokre-nuo list “Sloboda ili smrt”, i bio je wegov glavni urednik. U listu jeVasi} vrlo ~esto isticao parolu: “Smrt okupatoru, usta{kom zveru i po-liti~arima”.66 U izvje{taju grupe generala Luki}a i II zdruène brigadeod 8. listopada (oktobra) 1941. godine, Glavnom stoèru ministarstva do-mobranstva NDH stoji:

““KKaarrlloovvaacc 885555

1.) 2. listopada u selu Zagorje op}ina Modru{ kotar Ogulin talijan-sko potjerno odjeqewe sa dva tenka na{lo je pilanu u plamenu. Daqe po-tjere nisu vr{ene zbog velikog broja ~etnika i te{kog terena. Talijanisu obe}ali uskoro organizirati potjere ve}eg obima. Prepoznati su ~et-nici koji su zapalili pilanu”77

Zapovjednik II zdruène domobranske brigade, u svom izvje{tajuGlavnom stoèru Ministarstva domobranstva NDH od 12. listopada1941. godine, je napisao: “Ju~er (11. listopada) u 900 sati prije podne jedantalijanski ~astnik (oficir.– obj. A. Stamatovi}a) vozio se samovozom izsela Krwaka u Vojni}u, te je na pola puta napadnut od ~etnika i zarobqen.Samovoz nijesu uzeli. Talijanski zapovjednik uputio je osobu za pregovo-re sa ~etnicima, koji su obavijestili talijansko zapovjedni{tvo, da }e~asnika pustiti samo onda, ako im Talijani dadu 4 strojnice (tj. mitraqe-za - obj. A. Stamatovi}a) i 4.000 naboja.” (tj. metaka – obj. A. Stamatovi-}a)88 U telegrafskom izvje{taju zapovjednika domobranskog oru`ni~kogkrila u Sarajevu od 31. listopada 1941. godine, se kaè: “Danas oko 1230 sa-ti odjel Wema~ke vojske u selu Klancu kotara Sarajevo po vi{e ku}eUro{a Mihovi}a sukobio se sa ~etnicima. Ishod borbe nepoznat stopodjel wema~ke vojske zapalio ku}u Uro{a Mihovi}a u Klancu a tako|eri sela Klek, Tilova i Toplik.”99

Na Draù Mihailovi}a nekoliko puta su poku{ani atentati odstrane Wemaca, ili ~lanova kvislin{kog aparata u Srbiji. O tome jedanod ~etni~kih rukovodilaca Branko Lazi} pi{e:... “Od samog po~etka ak-cije na Ravnoj Gori, Nemci su kao jedan od na~ina da se bore protiv Po-kreta uzimali i izvr{ewe atentata na Draù. Prva dva poku{aja padajuve} u leto 1941. Prvi put je do{ao na Ravnu Goru jedan tip koji se presta-vio kao izaslanik princa \or|a. On je izazivao sumwu; i posle prvih sa-slu{awa, utvrdilo se da ga je poslao beogradski Gestapo sa zadatkom daorganizuje atentat na Draù. Odmah zatim izveden je pred preki sud, osu-|en na smrt, streqan i zakopan na samoj Ravnoj Gori. U toku leta desio sedrugi poku{aj atentata, u koji je bio ume{an kao podstreka~ biv{i jere-zovski ministar Vojko ̂ vrki}. Podnarednik po imenu Popovi}, uhva}en,

152

odao je imena ostalih sau~esnika. Bio je izveden pred sud i poru~nikPredrag Rakovi}; ali je ìri, sastavqen od Draè, Vasi}a i DragoslavaPavlovi}a, doneo odluku da je on nevin.

Ovi poku{aji atentata naveli su Draù da sastavi svojom rukom jedandokument, ~iji sam tekst video priloèn uz rukopis Vasi}eve IstorijeRavne Gore. U wemu je Draà pribli`no rekao da, ako on bilo kojim slu~a-jem pogine, vo|stvo pokreta ostavqa Dragi{i Vasi}u, Dragoslavu Pavlo-vi}u i Jezdimiru Dangi}u. Akt je bio pisan otprilike u septembru 1941.

Posle nema~kog napada na Ravnu Goru, po~etkom decembra 1941. u po-~etku 1942. opet Nemci i wihovi agenti preduzeli su poku{aje da ubijuDraù. Tako je po~etkom godine do{ao u Gorwi Milanovac kapetan Ter-zi}, koji se hvalio da }e uhvatiti Draù. U martu mesecu Terzi} je bio ubi-jen. Kada je Draà, krajem marta 1942. pre{ao preko Morave, prebacuju}ise iz takovskog kraja ka Draga~evu i Goliji, qoti}evski vo| u Zapadnoj Sr-biji pop Dragutin Buli}, ~im je ~uo za taj prelaz, obavestio je nema~ku Ko-mandu u â~ku. I pop Buli} nije bio boqe sre}e. Dva-tri meseca docnijeubila ga je jedna ~etni~ka trojka. Najzad, u maju 1942. Nemci su, saznav{i daje Draìn [tab primio transport od Engleza, bacili na Goliju jedan pa-ket na kome je stajalo napisano: Ministru vojske, mornarice i vazduho-plovstva Draì Mihailovi}u. Seqaci koji su paket na{li, doneli su ga u[tab, gde je bilo na okupu oko desetak oficira, me|u kojima: Ostoji}, La-latovi}, Kalabi}. Oni su po~eli da dre{e paket; ali kako je to te{koi{lo, Ostoji}u je pao u o~i natpis na po{iqci, koji nikad ranije nije po-stojao. On je uzeo ceo paket i, ubediv{i ostale da ima ne~eg sumwivog, iza-{ao napoqe i bacio paket u obli`we stene. U istom ~asu odjeknula je jakadetonacija i veliki deo stene sru{io se od eksplozivnog dejstva ovog ne-ma~kog poklona Draì. Naravno da ni o ovim doga|ajima, kao ni o bezbroj-nim drugim, niko ~ak ni Mihailovi}, nije ni slovca pomenuo na su|ewu ko-je su Titovi dràli. Ako je Draà bio saradnik okupatora, za{to se ondataj isti okupator toliko trudio da ubije svoga saradnika?”1100

Na~elnik [taba wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji, usvom izvje{taju od 1. novembra 1941. godine, nnaappiissaaoo jjee oovvoo::

“a) U po~etku ustanka kod ~etnika je do{lo do cijepawa. Jedan diopod komandom Pe}anca, ~ija glavna oblast uticaja obuhvata ju`ni dio ze-mqe (1.500-3.000 qudi), stavio se na raspolagawe vladi generala Nedi}ai prihvatio borbu sa komunistima. Ve}ina ~etni~kih sastava pod vo|-stvom pukovnika Draè Mihailovi}a (5-10.000. qudi), zauzima premaVermahtu neprijateqsko dràwe i povezuje se sa komunistima.

Glavna oblast Mihailovi}evih ~etnika nalazi se izme|u Zapadne Mo-rave i Kolubare do Drine i zapadno od Drine. Mihailovi}, me|utim imapristalice i ju`nije od doline Zapadne Morave i isto~no od Morave.

Naoruàwe: pu{ke, mitraqezi i ru~ne bombe, ponegdje minobaca~ii topovi.

Odje}a: razli~ita. Djelovi ~etni~ke uniforme (sa {ubarama), dije-lom uniforme vojske i àndarmerije, dijelom seqa~ko odijelo. Ve}inomoznaka na kapi (mrtva~ka glava i jugoslovenski orao).

153

Stanovni{tvo podràva Mihailovi}eve ~etnike u svakom pogledu.Komunisti~ke bande (narodnooslobodila~ki odredi):Bande su ve}inom sastavqene od seoskog olo{a i robija{a.Naoruàwe: pu{ke, mitraqezi i ru~ne bombe.Uop{te narod u ustanicima (komite) vidi narodne junake. êtnici

Draè Mihailovi}a nalaze svuda podr{ku, dok komunisti~ke bande dije-lom stoje u suprotnosti sa stanovni{tvom”.1111

Wema~ki vojni zapovjednik za Balkan, je u poverqivoj okru`nici od4. novembra 1941. godine, naglasio ovo:...

““bb)) NNoossiiooccii uussttaannkkaa ssuu::1. Ostaci biv{e jugoslovenske vojske,2. Komunisti~ke bande,3. Nacionalni odredi ~etnika - ̂ etnici su vojni~ka organizacija od-

metnika (êta-Schar-Kompanie), koje postoje jo{ iz vremena borbe za oslo-bo|ewe od Turaka i koja je organizacija svoju zakonsku osnovu dobila po-slije svjetskog rata, osnivawem udruèwa ~etnika. Rije~i koje se izgova-raju u po~etku svake emisije preko wihove tajne radio-stanice: “Ovdje negovore komunisti, ve} nacionalni ~etnici, koji su gotovi da se bore zaoslobo|ewe Srbije i Jugoslavije”, karakteri{u politi~ko opredjeqewe.Osnovni stubovi na kojima po~iva organizacija jesu: najstroà discipli-na, konspirativnost i puno li~no zalagawe. Vojvoda (vo|a bande) je go-spodar ìvota i smrti svojih qudi; vlada samo wegova voqa.

4. Mje{ovite bande (~etnici i komunisti)”.1122

U jeku wema~ke ofanzive na Srbiju, protiv ~etnika i partizana, a iisto tako i ~etni~ko-partizanskog sukoba, po~etkom novembra 1941. godi-ne, do{lo je do sastanka Draè Mihailovi}a sa wema~kim opunomo}enimpredstavnicima. Sastanak je odràn u seoskoj kafani preko puta èqe-zni~ke stanice Divci 11. novembra 1941. godine. Po~eo je u 1915 ~asova, a za-vr{io se u 2035 ~asova. Wema~ka delegacija do{la je na ovaj sastanak blin-diranim vozom iz Beograda, a imala je i jaka osigurawa na samom mjestu sa-stanka. Sa wema~ke strane sastanku su prisustvovali: zamjenik na~elnika[taba wema~ke komande za Srbiju potpukovnik Rudolf Kogard; zamjenikkomandanta wema~ke uprave za Srbiju SS major Georg Kizel, koji je i vo-dio zapisnik; rezervni kapetan ABVER-a dr Jozef Matl, ina~e profesorUniverziteta u Gracu na katedri za slavistiku; SS ober{tumfirer Vini-ke i SS {tandrtenfirer Matern. Sa ~etni~ke strane bili su prisutni:Draà Mihailovi i major Aleksandar Mi{i}, obojica u potpunim uni-formama jugoslovenske kraqevske vojske; pukovnik Branislav J. Panti} ikapetan Golub Mitrovi}, obojica u civilu. êtni~ke pregovara~e do mo-sta na rijeci Kolubari dopratilo je na kowima 20 ~etnika, iz li~ne Mi-hailovi}eve pratwe, koji su na izri~it zahtjev wema~kog obezbje|ewa mo-rali ostati kod mosta. Na mostu je ~etni~ke pregovara~e sa~ekao kapetanMatl, koji ih je otpratio u kafanu gdje su se imali odràti pregovori.

Na sastanku je prvi uzeo rije~ potpukovnik Kogard, koji je poredostalog rekao Mihailovi}u: “Nedi}eva vlada, polaze}i od pravnog sagle-davawa stawa u Srbiji, od po~etka se stavila u borbu protiv komunizma.

154

General Nedi} je teìo da za ovu borbu pridobije se raspoloìve borceu srpskom podru~ju, ali mu to, uprkos mnogim nastojawima, kod Vas, gospo-dine pukovni~e, nije po{lo za rukom. Vi ste se stavili na stranu onih ko-ji èle da Wemce protjeraju iz zemqe i koji su ve} krajem septembrasklopili ~vrst borbeni savez. Borbu ste vodili sa onim oficirima pod-oficirima i vojnicima koji su se svojevremeno sakrili u {umama i zase-ocima i koji nijesu na odgovaraju}i na~in odvedeni u ropstvo od stranewema~kog Vermahta.

O va{im borbenim metodama mora se, na àlost, ista}i da se Va{iqudi ~esto sluè lukavstvima da bi ostvarili uspjehe protiv mirnih we-ma~kih trupa. Pri tom ukazujem na zarobqavawe wema~kih vojnika kodKrupwa, Loznice i Gorweg Milanovca. Va{i ~etnici nanijeli su na tajna~in {tetu wema~kom Vermahtu primjewuju}i sredstva koja nijesu u re-gularnih trupa...

Wema~ki Vermaht je po~eo sa uni{tavawem svih “ustanika” i u tomepostigao dobre rezultate. Vama je, tako|e, poznato da su u pokretu prvo-klasne frontovske divizije i tenkovski odredi. Va{ poloàj, gospodinepukovni~e, pogor{ava se iz dana u dan, dok se na{ poloàj, stalno poboq-{ava. Kao general{tabni oficir Vi svakako ocjewujete ispravno polo-àj i znate da }e se zima i nastavak operacija wema~kih r|avo zavr{itipo va{e borbene trupe...

Vi ste, gospodine pukovni~e imali vi{e prilika da se prikqu~iteelementima reda u interesu srpskog naroda, pa ipak ih nijeste iskoristi-li. Kosta Pe}anac je pravovremeno krenuo ispravnim putem.

U odnosu na va{u namjeru da po{tedite srpsku krv i imovinu ovla-{}en sam da vam ozna~im jedini put, a to je:

“Obustavqawe borbe i bezuslovna predaja”.U to spada: Predaja svog oru`ja kao i cjelokupne municije i opreme.

Oslobo|ewe wema~kih zarobqenika koji su uhva}eni od Va{ih trupa ilise nalaze u Va{em podru~ju. Poznato Vam je, gospodine pukovni~e, da na-stavqawe borbi na Vas stavqa krivicu za daqe prolivawe krvi. To uto-liko vi{e {to za svakog mrtvog Wemca 100, a za svakog rawenog 50 odgo-vara svojim ìvotom Srba. Va{i qudi tako|e znaju da wema~ki Vermahtmora da primjewuje mjere odmazde u prvoj liniji na porodicama boracakoji se nalaze u {umama...

Ukoliko Vi, gospodine pukovni~e, ne prihvatite uslove koje sam na-veo, borba protiv Va{ih ~etnika nastavi}e se u istoj formi kao {to jeprotiv komunisti~kih bandi ve} po~ela. Moète biti uvjereni da }e Sr-bija po drugi put, ovoga puta od Va{e strane, biti nepotrebno gurnuta unesre}u, da }e u woj poslije najnovije ofanzive wema~kog Vermahta za naj-kra}e vrijeme biti zaveden mir, red i rad”.

Draà Mihailovi} mu je pored ostalog odgovorio: “Kao vojnik ne sti-dim se {to sam nacionalista. U tom svojstvu èlim jedino da sluìm na-rodu… Na{a du`nost je kao vojnika da se ne predajemo dogod moèmo iz-dràti. Nikad nisam pomi{qao na to da se u vezi sa tim sluì lukavstvi-ma… Sa Kostom Pe}ancem nisam se mogao sloìti, jer je bio sklopqen je-dan otvoreni sporazum koji narod ne bi mogao da prihvati. Kosta Pe}anac

155

izgubio je svaki ugled u narodu. Da sam sledio wegov primer, ostao bih ta-ko|e bez ugleda i uticaja. Ne znam da li }ete Vi kao stranac razumeti mo-ju izjavu, ali pomislite moè li ~ovek da stupi otvoreno na stranu okupa-tora, a èli otvoreno da se bori protiv onih koji su preuzeli primamqi-vo ime “boraca za slobodu”. Kosta Pe}anac je dobio oznaku izdajnika… Nevidim nikakvog razloga {to mi je upu}en poziv za ovaj susret ako se hteloda mi se ovo saop{ti. To mi se moglo poru~iti i preko posrednika”.1133

Reìmski komunisti~ki istori~ari, ovaj sastanak su uzimali kaokrunski dokaz saradwe Draè Mihailovi}a sa Wemcima. Ovo je bio pr-vi i posledwi sastanak Draè Mihailovi}a sa Wemcima. Iz wega se ja-sno vidi, da su Wemci Mihailovi}u ponudili kapitulaciju i predaju,{to je on odbio. Ovo su bili ~isto vojni~ki pregovori, koji ne predsta-vqaju ni{ta ~udno u ratovima. âk i sami saveznici, u II svjetskom ratupregovarali su sa Wemcima nekoliko puta, i nijesu bili izdajnici, a ~i-wenica da su Wemci pregovarali sa Mihailovi}em, zna~i da su ga treti-rali kao pravu zara}enu stranu, dok to sa partizanima nije slu~aj. Reìm-ski komunisti~ki istori~ari ovakvom ocjenom Mihailovi}evog sastan-ka sa Wemcima i Divcima, pokazali su da imaju dvostruke ar{ine. Miha-ilovi} na ovom sastanku nije sklopio bilo kakav usmeni ili pismenisporazum sa Wemcima. On je ~ak odbio bilo kakvu predaju. Za razliku odwega, partizani su u Gorwem Vakufu 11.marta 1943. godine, za vrijemebitke na Neretvi, sa Wemcima sklopili pismeni sporazum o nenapadawu,u kome su nazna~ili ~etnike kao svoje jedine protivnike, a ne Wemce. Re-ìmski komunisti~ki istori~ari su ovaj sastanak tretirali kao ~istovojni~ke pregovore zara}enih strana.

Dana 7. novembra 1941. godine, Draà Mihailovi} je izdao “Uputstvobroj 3. za organizaciju i rad obave{tajne slu`be”, u kome se pored osta-log kaè: “Vr{iti pribavqawe podataka o kretawu neprijateqskih i ko-munisti~kih jedinica, wihovom dràwu, razgovorima pojedinaca, broj-nom stawu i sastavu.

Pribavqati podatke o postupku neprijateqskih i komunisti~kih je-dinica prema stanovni{tvu. Spre~avati neprijateqa u pribavqawu po-dataka o na{im jedinicama i na{em radu. Hvatawe neprijateqskih {pi-juna, {irewe la`nih vesti, spre~avawe raznih pri~awa i prepri~avawana{ih vojnika koji to ~esto rade iz svoje naivnosti i neobave{tenosti.

Na~in rada:Koristiti uhode, decu, ène, mu{karce, ispitivati zarobqenike i

uhva}ene neprijateqske {pijune, proveravati podatke dobijene od nepri-jateqskih zarobqenika, {pijuna i me{tana.”1144

Wema~ki opunomo}eni komandant u Srbiji general Franc Beme, je usvom izvje{taju od 15. novembra 1941. godine, Komandi wema~kih oruà-nih snaga za Jugoistok, pored ostalog napisao ovo: “U slu~aju pukovnikaMihailovi}a, Nedi} je na traèno stanovi{te, iako nije znao moje na-mjere, sam od sebe istupao za bezuslovnu kapitulaciju pripadnika pukov-nika Mihailovi}a... Ja sam smatrao neophodnim hap{ewe aktivnih ofi-cira u Beogradu, po{to je wihovo dràwe prema wema~kim mjerama iprema vladi Nedi}a odbijaju}e ili neprijateqsko i o~igledno iz wiho-

156

vih redova poti~u veze sa pukovnikom Mihailovi}em… Prebacivawe ak-tivnih srpskih oficira u zarobqeni~ke logore u Wema~koj po mom ubje-|ewu, isto je tako va`no i nu`no kao i svih zarobqenika wihovo dràweprema wema~kim mjerama i prema vladi Nedi}a odbijaju}e ili neprija-teqsko i o~igledno iz wihovih redova poti~u veze sa pukovnikom Miha-ilovi}em… Prebacivawe aktivnih srpskih oficira u zarobqeni~ke lo-gore u Wema~koj po mom ubje|ewu, isto je tako va`no i nu`no kao i svihzarobqenih Srba sposobnih za no{ewe oru`ja, naro~ito pripadnika pu-kovnika Mihailovi}a, kako bi se Srbija, zemqa tradicionalnih bandit-skih borbi, kona~no umirila i kako bi se sprije~ilo ponovno oìvqava-we jednog velikog ustanka na proqe}e”.1155

Draà Mihailovi} je 16. novembra 1941. godine, uputio proglas Srbi-ma, Hrvatima i Slovencima, u kome je pored ostalog napisao: “Odazivaju-}i se vapaju mog napa}enog naroda i mojim nacionalnim vojni~kim du`no-stima stupio sam na ~elo juna~kih i neustra{ivih boraca za slobodu, ~asti budu}nost Jugoslavije… Prve vojne jedinice se ve} nalaze u borbi, noviodredi su u formirawu {irom na{e raskomadane i porobqene Otaybine.

U Srbiji moje su trupe u uspe{nim borbama oslobodile velike prede-le od nasilni~kih vlasti koje su bile prinu|ene da povuku znatna poja~awasa Isto~nog fronta, gde im ruske armije zadaju smrtonosne udarce. Blago-dare}i uspesima mojih trupa, mi smo ve} u mogu}nosti da protivniku vra}a-mo milo za drago za ono {to ~ini nad na{im nenaoruànim stanovni{tvomte da preduzmemo represalije, ako se prema regularnim trupama Kraqevi-ne Jugoslavije ne bi pona{ao prema me|unarodnim zakonima ratovawa.

Osloboditi otaybinu od surovog nasilnika, povratiti ~ast na{imzastavama… Evo uzvi{enih ciqeva na{e nesalomqive borbe.”1166

êtnici koji su bili zarobqeni u wema~kim operacijama, slati su ukoncentracione logore, ako nijesu na licu mjesta bili strijeqani. O tomesvjedo~i “Dnevnik” XVIII wema~kog armijskog korpusa, za period od 18. no-vembra do 8. decembra 1941. godine. Tako u jednom dijelu “Dnevnika” pi{e:

28. XI 1941Kapetan Schuster pita: “[ta }e biti sa Mihailovi}evim ~etnicima

koji se nalaze u logoru u Vaqevu?”Nare|eno prebacivawe u koncentracioni logor u [apcu.”1177 U prilo-

gu “Dnevnika” istog korpusa, za period od 19. septembra do 6. decembra1941. godine stoji:

2. XI 1941.1. XI izvr{en je napad s 2 tenka Hotchkiss, otetih kod Milanovca. Pro-

tivtenkovska vatra nije imala uspjeha, i ovi su uspjeli da prodru u grad.Tenkove je pratilo 50 Mihailovi}evih qudi koji se nalaze u Mataru{kojBawi i Musinoj Reci.”1188

U referatu wema~kog dràvnog savjetnika u Srbiji generala dr Ha-rolda Turnera, od 21. novembra 1941. godine se nagla{ava: “Moje je li~nomi{qewe da bi trebalo izvr{iti potpunu evakuaciju u prostoru zapad-no od [apca, u luku izme|u Save i Drine. Ovo stoga {to je, prema izvje-

157

{tajima i podacima kojim raspolaèm a koji se slaù, ve}i dio mu{kogstanovni{tva ovog kraja grupisan u bande i pripada Mihailovi}evimbandama koje se nalaze ju`nije na planini Ceru. Djeca i ène odràvajuvezu, a staraju se i o snabdijevawu. Prema tome mora iskusiti kaznu cjelo-kupno stanovni{tvo, a ne samo mu{karci.”1199

U jednom italijanskom izvje{taju, tj. izvje{taju, II italijanske armi-je sa kraja 1941. godine, pored ostalog pi{e:

7. XI 1941.Du` pruge Ogulin-Karlovac eksplodirala je mina, koju su postavili

~etnici, raznijev{i 40 ma{ina. Usled preurawene eksplozije ubijeno je7 atentatora”2200

U toku prve polovine decembra 1941. godine, wema~ke snage su izve-le ofanzivu za uni{tewe ustani~kog pokreta u Srbiji. Ofanziva je iz-vo|ena u dva pravca, jedan je bio ka Uìcu, gdje se nalazilo partizansko-komunisti~ko rukovodstvo, a drugi ka Ravnoj Gori, gdje je bio Draà Mi-hailovi} sa svojim {tabom. Reìmski komunisti~ki istori~ari su oveoperacije krstili kao I neprijateqsku ofanzivu, pre{utno prelaze}ipreko operacija koje su Wemci vodili za uni{tewe Mihailovi}evog po-kreta. Wema~ki vojni zapovjednik u Srbiji, artiqerijski general PaulBader, u svom izvje{taju od 10. decembra 1941. godine, pored ostalog je na-pisao: “Mihailovi}eva grupa moè da se smatra razbijenom. Mihailovi}je li~no samo s mukom izbjegao da bude uhva}en od strane na{ih trupa inalazi se u bjekstvu. Jednim proglasom, koji je objavqen preko radija i pu-tem letaka srpskom stanovni{tvu, Mihailovi} je ogla{en za zlo~ina~-kog pobuwenika, i za wegovu glavu raspisana je premija od 200.000 dinara.Wegov {tab je ve}im dijelom likvidiran. Me|u zarobqenima nalazi se i{ef {taba major Mi{i}. Mihailovi}eve pristalice izgleda da su po-bjegle u {ume i planine”.2211

Kako je tekla wema~ka ofanziva na Ravnu Goru, moè se dijelom ste-}i slika, iz desetodnevnog izvje{taja 342 wema~ke pje{adijske divizijeod 10. decembra 1941. godine, upu}enog wema~kom opunomo}enom koman-dantu u Srbiji. U izvje{taju pi{e: “U 180000 ~asova primqena je nova zapo-vijest opunomo}enog komanduju}eg generala u Srbiji za uni{tewe Miha-ilovi}evih ~etnika ju`no od Vaqeva, a na prostoru Babina Glava, Kozo-mor, Komaq, Ko{tuni}i, Gra~an i Grojenica. Ovaj prostor (oko 120 km2)divizija treba da zaokruì i o~isti. Divizijsko komandno borbeno mje-sto: operativni {tab Uìce, komandni {tab Vaqevo.

5. 112. 11941.Zavr{ava se razvoj divizije radi opkoqavawa Mihailovi}evih gru-

pa. Uve~e se nalaze:Grupa Dirauf u Gorwem MilanovcuGrupa [traus kod Gorwe Dobru|e, JeèvicaGrupa Gal na visinskom prevoju Bukovi (755)Grupa Rost u Vaqevu-Divcima

158

6. 112. 11941.Polazna situacija kao 5. 12. 1941. uve~e. Poduhvat Mihailovi} po~iwe.Grupa Rot, polaze}i rano izjutra iz Vaqeva, zaokruàva mjesto Stru-

ganik, za koje je javqeno da je u wemu glavni stan. Mihailovi} je stvarnoprisutan u {tabu svog komandanta brigade Mi{i}a. On je telefonomobavije{ten o nastupawu wema~kih trupa sa juga. Iznena|ewe od grupeRot uspijeva ipak. Mi{i}ev {tab je zarobqen poslije kra}e borbe va-trom. Sam Mihailovi} je uspio da pobjegne, blagodare}i ispresijecanom{umskom zemqi{tu.

Grupa Rot ostaje te ve~eri u Struganiku; djelovi zapre~avaju KadinuLuku i predio oko we. U me|uvremenu stiù grupe u napornim brdskimmar{evima na odre|ene linije zaokruèwa.

7. 112. 11941.Koncentri~no nastupawe radi pretraìvawa zaokruène prostori-

je, sa po~etkom u 800 ~asova. Nastupawe se obavqa uz savla|ivawe izvan-redno o{trih planinskih konfiguracija. Na neprijateqa se nailazi sa-mo pojedina~no. Cijela oblast je gotovo bez qudi.

Braji}i (lijevo krilo grupe Dirauf) pretraùje se kao davijacijskomjesto i skloni{te Mihailovi}a. Veliki plijen.

U Ravnoj Gori nai{la je grupa [traus na pravi glavni stan Mihailovi-}ev, koji se sastojao od 10 skloni{ta, snabdjevenih mnogobrojnim telefon-skim ure|ajima. Logor je prazan. Prema izjavama seqaka, posada ovdje nije po-vremeno ve}a od 400 qudi. Sva ova postrojewa spaqena su od grupe [traus...Nije se potvrdilo pretpostavqeno prisustvo jakih snaga u prostoru napada.Nije uspjelo uni{tewe ove grupe ~etnika, koja u ovom vremenu ima jo{ mno-gobrojne nenaoruàne pristalice - u nacionalnom srpskom stanovni{tvu.

Hvatawem Mi{i}evog {taba i udarom usred samog centra nanijet jeMihailovi}evom pokretu teàk udarac, bez obzira {to je wegov rukovo-dilac uspio da se spase. Radi wegovog hvatawa izgleda preporu~qivo ras-pisivawe ucjene na wegovu glavu i javno saop{tewe proteklih doga|aja.”2222

Kako je Draà Mihailovi} uspio da izbjegne zarobqavawe, odnosno ka-ko je zarobqen major Aleksandar Mi{i}, svjedo~i potporu~nik Pavle Me-{kovi} ovako: “Po{to je izdao posledwa nare|ewa i uputstva, Mihailovi}sa svojom pratwom, u toku 5. decembra, odlazi za Struganik, da tamo sa~ekadoga|aje. Na tom otseku major Aleksandar Mi{i} imao je odabrano qud-stvo, s velikim brojem aktivnih podoficira. Mi{i}ev na~elnik [taba,od prvih dana operacije, bio je |eneral{tabni major Ivo Fregl, Slovenac.

U samom po~etku akcije, bio je stupio u Mi{i}ev odred neki Braje-vi}, èlezni~ki ~inovnik iz Divaca (kod Vaqeva), ina~e “vojvoda”KostePe}anca. Kao rezervni poru~nik, Brajevi} je dobijao vrlo delikatne za-datke. On ih je re{avao uspehom, i na taj na~in stekao neograni~eno Mi-{i}evo poverewe. O î~inom dolasku u Struganik nije znao niko semnajbliìh Mi{i}evih saradnika, me|u kojima i Brajevi}.

Pri svakom dolasku u Struganik, pratwa je ostajala da no}i u kafa-ni; Mihailovi}, sa podnarednikom \urom Stankovi}em, spavao je kodMi{i}a, ~ija se ku}a nalazila ispod kafane, pored samog potoka. Tako je

159

bilo i ove no}i. Mihailovi} je nameravao da u toj uvali sa~eka doga|aje,pa da svi zajedno odu u pravcu koji je samo on znao.

U toku no}i, pomenuti Brajevi} skida masku; odlazi u Mionicu i iz-ve{tava Nemce o boravku î~inom u Struganiku.

U samu zoru 6. decembra, Nemci, verovatno vo|eni od Brajevi}a, po-javquju se u kafani u Struganiku. Celu î~inu pratwu zarobqavaju bezotpora. Tu im pada u ruke i R. Kova~evi}, ~ija je jedina du`nost bila danosi arhivu i novac u kufer~etu na le|ima. U razbijenom stroju, Nemcipo~iwu da se spu{taju liticom u pravcu Mi{i}eve ku}e.

Niko u ku}i i ne sluti o bliskoj opasnosti. ̂ i~a je sedeo za sto da do-ru~kuje. Podnarednik \ura, koji je bio izi{ao da vidi {to se kamewe ru-{i liticom, uleteo je i viknuo: “Nemci!” î~a iska~e sa rancem krozprozor. Imao je samo toliko vremena da vikne ostalima u ku}i: “Zamnom!” Majori Aleksandar Mi{i}, Ivo Fregl i Zaharije Ostoji} tako-|e ska~u kroz prozor. Podnarednik \ura izlazi kroz kuhiwu na zadwavrata i hvata jedan proplanak. Do proplanka nije ni stigao: jedan pu{ko-mitraqeski rafal obara ovog mladog junaka iz Bosne, koji je od prvog da-na bio u î~inoj pratwi.

Nemci, ne videv{i nikoga, opkoqavaju ku}u. Tako ostavqaju beguncekratko na miru. Aca Mi{i}, te{ki reumati~ar i sr~ani bolesnik, nijemogao dugo da tr~i. Nije pomoglo hrabrewe i prekliwawe î~ino da na-stavi. Posle nekoliko stotina metara, Mi{i} sustaje i vi~e Mihailovi-}u: “Draò, ja ne mogu daqe! Ti se spasavaj! Ja moram da padnem u ruke ne-prijatequ! “Prekliwawe ̂ i~ino nema uspeha. Major Fregl, iako najmla-|i i najzdraviji, dolazi pred î~u i u stavu mirno moli ga za dozvolu daostane sa svojim komandantom. î~a se bratski qubi sa obojicom, pa od-lazi niz potok s ostalima.

Nekoliko minuta docnije, prva grupa Nemaca iz potere nailazi naMi{i}a i Fregla. Videv{i obojicu u oficirskoj uniformi, Nemci pi-taju nije li jedan od wih Draà Mihailovi}. Mi{i} istupa, pokazuje nasvoje grudi i kaè odlu~no: “Ja sam Draà Mihailovi}!”

Uvereni da je tako, obradovani, nema~ki vojnici sprovode do kafaneobojicu. Tu im izdajnik Brajevi} obja{wava kobnu gre{ku. Za to vreme,î~a je sa svojim pratiocima prili~no izmakao. Da bi se odmorili i za-varali goniteqe, oni leù u jedan jarak i pokrivaju se suvim li{}em. Po-la sata docnije tuda su pro{li Nemci, preska~u}i skrivene begunace.

î~a tu ostaje do duboko u no}. Kada se uverio da nema vi{e neprija-teqa u blizini, on se diè i kre}e u pravcu Gorweg Lajkovca. Nigde ì-ve du{e; nigde svetlosti. Najzad, premoren od mar{a, nailazi na jednu ku-}u u kojoj se vidi svetlost. Ulazi u dvori{te. Spremao se da zakuca na vra-ta, kad spazi da i u dvori{tu, iz jedne male staje, ne{to svetluca. Bio jeu nedoumici gde da svrati. Re{i se ipak za staju. Na wegovo kucawe, otva-raju se vrata. Doma}in, prebledeo, gleda u î~u, ne veruju}i svojim o~i-ma. Po{to se pribrao od ~uda, doma}in mu re~e da su u onoj ku}i preko pu-ta Nemci koji su bili u poteri za wim. î~a nije bio zastra{en tim ot-kri}em: znao je da ga doma}in ne}e predati goniocima. Ulazi hladnokrv-no u ku}u, seda, pali lulu i moli doma}ina za ~a{icu rakije. Doma}in je

160

sre}an {to vidi î~u u svojoj ku}i, nudi ga rakijom i pita {ta jo{ da muspremi. Mihailovi} ne ̀ eli ni{ta. Pola sata docnije, opra{ta se od do-ma}ina i poznatim putawama odlazi u pravcu Maqena.”2233

U izvje{taju Obavje{tajnog odjeqewa komandanta wema~kih oruà-nih snaga za Jugoistok od 12. decembra 1941. godine, namijewenog pot~i-wenim divizijama pi{e ovo: “Pojedina~ne akcije razbijenih komuni-sti~kih djelova mogu se i daqe o~ekivati. Akcije Mihailovi}evih ban-di su zavr{ene. Mihailovi} je pobjegao sa malim brojem svojih pristali-ca. Za wega je raspisana ucjena od 200.000 dinara.”2244

Dana 10. decembra 1941 godine, komandant wema~kih okupacionih sna-ga u Srbiji general Paul Bader, preko javnih objava raspisao je potjerni-cu za Draòm Mihailovi}em. Objava je istog dana pro~itana preko radio-Beograda. Tekst objave glasi: “Srbi, vo|a odmetnika i buntovnika DraàMihailovi}, koji nosi na svojoj savjesti prolivenu krv hiqada Srba i ko-ji je odgovoran za beskrajne nevoqe i patwe svog naroda, po{to su mu ban-de uni{tene, pobjegao je i uputio se kako izgleda u Bosnu. Zato {to je od-bio da preda oru`je, zato {to je oko sebe okupio odmetnike, zato {to sezlo~ina~ki udruìo sa komunistima i zato {to je podigao oruàni usta-nak protiv wema~kih oruànih snaga, stavio je svoj ìvot na kocku. Ono-me ko ga uhvati bi}e predata nagrada od 200.000 dinara.”2255 Vaqa napomenu-ti da su majori Aleksandar Mi{i} i Ivo Fregl, nedugo poslije zarobqa-vawa strijeqani. Majka majora Aleksandra Mi{i}a, tj. supruga @ivojinaMi{i}a, vojvotkiwa Lujza bila je Wemica. Po Aleksandrovom hvatawu,wema~ki vojnici su do{li pred wegovu ku}u u Struganiku, u namjeri da jezapale. Vojvotkiwa Lujza bila je paralizovana, i nije htjela da napusti ku-}u, ve} u woj da izgori. Znav{i da je Wemica, wema~ki vojnici su je izni-jeli na silu iz ku}e, a potom su ku}u zapalili.

Pomorsko-redarstveni odjel mornarice NDH, je u svom izvje{taju od10. prosinca (decembra) 1941. godine napisao: “Oko 14. studenoga o. g. ja-vila je jedna èna iz Tribqa talijanskim vojnim vlastima da se u plani-ni iznad toga mjesta u jednoj osamqenoj ku}ici nalazi oko 40 ~etnika.Krenula je nakon sprovedene organizacije cijela ekspedicija od oko 200talijanskih vojnika, pod vo|stvom zapovjednika mjesta Crikvenica sastoèrom. Vojnici su podijeqeni u tri skupine, svaki skup pod vo|stvomjednog ~astnika, koji su u jutarwem sumraku na dani znak trebali sa tristrane napasti onu ku}icu. Dvije skupine dobro su do{le na odre|eno mje-sto, ali tre}a, pod vo|stvom jednog ~astnika zalutala je, i do{la mjestoiza ku}ice, ba{ u sredinu prvih dviju skupina. Time je i dani znak dat sakrive pozicije (dao ga je ba{ taj ~astnik) i time je nastalo pu{karawe izabuna me|u samim Talijanima. Nakon {to je zabuna ustanovqena, po{lisu prema ~etnicima, koji su tim pu{karawem bili upozoreni, i povuklise na jednu kosu, odakle su otvorili dobru ni{awenu vatru na Talijane.Na ovo je nastala panika me|u Talijanima. Ve}ina ih je pobjegla, me|uwima i navedeni satnik. Talijani su se bacali na zemqu i vikali “mamamia”. Rezultat te “bitke” bio je 6 mrtvih i oko 15 rawenih Talijana. Odpoginulih pokopana su dvojica u Crikvenici.”2266

161

^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je u svompismu [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku od 11. decembra 1941.godine, pored ostalog kazao: ...

5. êtnici su prekju~e 9.o.m. zauzeli âjni~e i Talijani su iz togamjesta krenuli za Pqevqa. Todorovi} mi je rekao da se prikupilo oko1.000 ~etnika i da je krenuo preko Boqani}a za Pqevqe...

6. Kalinovik (u kome su Talijani) opsjedaju ve} tri dana ~etnici.7. Vi{egrad su (veli Todorovi}-veza moga ranijeg izvje{taja) onako

podijelili sa Talijanima stoga {to su zbog nedisciplinovanosti nekih~eta zakasnili da ga uzmu prije nego {to su se tamo ukrcali Talijani. Sa-da se nada da }e ga osvojiti”...2277

U istom pismu, sam Cicmil o borbenoj neaktivnosti partizana pro-tiv okupatora i usta{a pi{e: “êtnici u koliko se dobrovoqno Bore~ne razoruà (u {to ne vjerujem) rije{eni su da ga zauzmu sa ve}im snaga-ma, od Fo~e, Kalinovika i izvornog kraka Neretve, nas pozivaju da ura-dimo kao pomo} sa ove strane i da organizujemo Ga~ane. Ja sam na to odgo-vorio da za sada ne mogu dati odgovor do nare|ewa moje vi{e komande...Mi{qewa sam da se mora organizovano u~estvovati u uni{tewu Bor~a.Razlog: 1. Uni{tewe gnijezda usta{a, a tu je sada zbjeg sviju krivaca iz B.i H., razbojnika i zlo~inaca; 2. Udràti mase uz nas jer je raspoloèweza osvetu, a od nas se o~ekuje da se borimo, a ne stalno pregovaramo, a po-gotovo kad muslimani ne daju povoda za saradwu”.2288

U izvje{taju I domobranskog zbora NDH od 12. prosinca 1941. godine,se kaè: 11. ovog mjeseca u 500 sati ~etnici napali Plitvi~ka jezera. Jed-na talijanska satnija poslata u pomo} i kod Li~kog Petrovog Sela ima-la je tri rawena i vratila se bez uspjeha. Na{a oru`ni~ka postaja ja~ine25 qudi prema posledwem izvje{taju od ju~er u 193300. sati jo{ je u borbi.Talijani pripremaju navodno ve}u akciju na Plitvi~ka jezera”.2299

Dana 20. decembra 1941. godine, Draà Mihailovi} je poslao pismokomandantu ~etni~kih odreda u Crnoj Gori |eneral{tabnom majoru \or-|iju La{i}u, u kome se pored ostalog kaè: “Na{a Kraqevina je u ratu sagnusnim neprijateqem na{a nacije. âst i ponos na{eg naroda i tradi-cija svetlog oru`ja na{ih predaka nalaù nam svetu du`nost borbe zaslobodu ili smrt, kako bismo tog vekovnog neprijateqa... (na ovom mjestudokument je dijelom uni{ten - obj. A. Stamatovi}a) dostojno izbacili izotaybine kada ga nismo do~ekali... (dokument uni{ten) narod.

Rad na{ih odreda... (dokument uni{ten) uspesima priznatim od vas-kolikog naroda koji... (dokument uni{ten) sudbine svrstan u na{im redo-vima celog kulturnog demokratskog... (dokument uni{ten) Petra II.

Ja sam kao postavqen komandant Jugoslovenske vojske u Otaybinisre}an {to je ova na{a divovska borba na{la u Crnogorcima tim vekov-nim za{titnicima slobode i Srpskog najve}eg dobra naroda, odlu~neprivrènike. Na ~emu Vam u ime Otaybine zahvaqujem”.3300

U rezoluciji predstavnika op{tina Qevore~ke i Prekobrdske, od23. decembra 1941. godine, pored ostalog stoji: ...

3. POKRET IMA ISKQUÎVI ZADATAK PRIPREME I OBRAZOVAWA,PUTEM POVEZIVAWA NARODNIH SNAGA U BORBU PROTIV OKUPATORA…

6. U svrhu izvo|ewa postavqenog ciqa pristupa ostvarewu pokret-nih jedinica, koje }e stalno krstariti na terenu...(dokument uni{ten) or-ganizovanih bataqona, da se ve} pored postavqenog ciqa u borbi protiv

162

okupatora, obezbedi unutra{wi mir i poredak od razornog rada svakeone skupine koja ide protiv opstanka i interesa na{eg naroda.

Glavni {tab NOP odreda za Srbiju, u pismu Romanijskom NOP odreduod 30. decembra 1941. godine, je naglasio ovo: “Posle izgubqene oslobo|eneteritorije prilike su kod nas dosta te{ke, ali }emo ih prebroditi. Kazne-na ekspedicija koja je oti{la preko Uìca vratila se na â~ak preko Rav-ne Gore u Vaqevo. Na Ravnoj Gori rasterala je ~etnike Draè Mihailovi-}a, zarobila oko tri stotine ~etnika i na ~elu sa majorom Mi{i}em odve-la u Vaqevo. Docnije je major Mi{i} streqan. Ostali su odvedeni u Beo-grad pa su poslije nekoliko dana pu{teni. Sam Draà kao {to znate, pre-{ao je na va{u teritoriju. Za wim je oti{ao kapetan Ra~i} sa ne{to qudi”3322

Poznati akademski slikar i karikaturista Sabahudin Hoyi}, uspioje da se decembra 1941. godine, iz Beograda prebaci u Carigrad u Tursku.Na osnovu wegovih iskaza, generalni konzul Jugoslovenske vlade u Cari-gradu Qubomir Hayi|or|evi}, poslao je Vladi u Londonu niz telegramao stawu u Jugoslaviji. U jednom od wih stawe u Bosni opisuje se ovako: “UBosni su velike akcije ~etni~kih i partizanskih odreda… ête rade za-jedno protiv Nemaca i usta{a.”3333

^lan ~etni~ke obavje{tajne slu`be u Beogradu bio je i MiodragStojanovi}, koji je ìvio pod la`nim imenom Pera Popovi}, kao slu-`benik predsjednika kvislin{ke vlade Milana Nedi}a. Prilikom sa-slu{awa pred istra`nim organima u Beogradu 1952. godine, o svom oba-vje{tajnom radu protiv Wemaca, on je pored ostalog rekao: “U prvo vre-me 1941. godine dobio sam zadatak od Sa{e Mihailovi}a da pratim kre-tawe nema~kih jedinica po Beogradu i da po mogu}stvu saznajem naziv je-dinica, brojno stawe, {ta rade i koliko se zadràvaju u Beogradu. Ovosam prikupqao li~no obilaze}i Beograda i periferiju grada, crtaju}inema~ke oznake koje bih zapazio po uniformama i tablicama koje su slu-ìle za obeleàvawe, odnosno stacionirawe nema~kih jedinica. Ove sampodatke dostavqao Sa{i koji je sve ubeleàvao na jedan plan Beograd, agovorio mi je da o ovome izve{tava i Vrhovnu komandu Draè Mihailo-vi}a. Kasnije, kada su Nemci po~eli da zidaju bunkere po Beogradu, Sa{ami je naredio da dostavqam mesta bunkera i to ucrtavao u plan Beogradagovore}i mi da je to potrebno za napad na Nemce u datom mementu.”3344

Usta{ki oficir za vezu kod wema~ke okupacione uprave u Srbiji, jeu jednom svom izvje{taju sa kraja 1941. godine napisao: “@elezni~ki pro-met u Srbiji sasvim je u prekidu. Teretni vlakovi se uop}e ne mogu pu{ta-ti, jer iste napadaju ~etnici.”3355 U jednom italijanskom izvje{taju o zna-~ajnim doga|ajima u toku novembra i decembra 1941. godine, nazna~eno jepored ostalog i ovo: “Kostawevica – Po zidovima ispisane parole kojeveli~aju Jugoslaviju, kraqa Aleksandra I i kraqa Petra II.”3366

U zapovijesti 342 wema~ke pje{adijske divizije od 6. januara 1942. go-dine stoji:

“1) NeprijateqUstanici - me|u wima i Mihailovi}evi qudi –nalaze se u zimskim

skloni{tima u isto~nom dijelu Hrvatske, zapadno od Drine. Sam Miha-ilovi} vjerovatno je preuzeo komandu u rejonu Rogatice...

163

2. Treba smatrati da su neprijateqi:- svi poznati Mihailovi}evi qudi sa ili bez oru`ja i municije;- svi poznati Dangi}evi ~etnici, kao neprijateqi Hrvata, sa ili bez

oru`ja i municije;- svi komunisti, koji se ma gdje primijete, sa ili bez oru`ja i municije;- svi oni koji prime pod svoj krov ili snabdijevaju Mihailovi}eve i

Dangi}eve qude ili komuniste”.3377

Zapovjednik II domobranskog zbora NDH, u svom izvje{taju o borba-ma u sjevernoj Bosni, za period od 16. do 28. veqa~e (februara), je nagla-sio ovo: “21. veqa~e stiù Nijemci do sela Grbavci (8 km. jugozapadno odBosanske Dubice), ~iju okolicu nakon dolaska wema~kih poja~awa ~istei nastavqaju napredovawe uz ~etni~ke napadaje kod sela Brekiwa i Mli-je~nica (9 km. ju`no od Bosanske Dubice).3388 Marta 1942. godine, sa~iwenje elaborat Dinarske ~etni~ke divizije. Elaborat su na~inili ~etni~kikomandanti iz Kninske Krajine i tzv. oficirska ~etni~ka grupa izSplita. U elaboratu se u vezi sa Wemcima kaè: “Delovi Dinarske divi-zije imaju u svim prilikama i na svakom mestu, da napadaju sve delove Ne-maca, na koje budu nai{li. Svi uhva}eni Nemci imaju se klati zubima”.3399

êtni~ki komandant u Bosni major Jezdimir Dangi}, jednom svomprijatequ u martu 1942. godine, pisao je ovo: “Spavamo na otvorenom po-qu, pokrivamo se bosanskim maglama; zasma~emo glavicom usmrdjelog lu-ka; slu{amo vrisak napu{tene djece i pla~ ucviqenih majki. Sa koqem isjekirama zarobili smo pu{ke; sa pu{kama baca~e i mitraqeze; ~ete namvode redovi, a bataqone podoficiri.”4400

Major Dangi} bio je iz Bosne. Otac mu je bio pop. Za vrijeme april-skog rata 1941. godine, bio je komandir dvorske àndarmerijske ~ete, tj.li~nog obezbje|ewa kraqa Petra II i kraqevske porodice. Dana 10. apri-la 1942. godine, wema~ki komandant za Jugoistok, izdao je nare|ewe zaDangi}evo hap{ewe. Samo dan kasnije, u kvislin{kom listu “Novo vre-me”, objavqena je informacija da se Dangi} nalazi u Srbiji i da }e bitiuhap{en. U no}i izme|u 11. i 12. aprila 1942. godine, wema~ke snage su op-kolile Dangi}ev {tab u okolini Vaqeva, zarobile ga i sprovele u Beo-grad. Komandant SS trupa i policije u Srbiji general August Majsner,predlagao je da se Dangi} odmah strijeqa. Kako je Dangi} u zatvoru {traj-kovao gla|u, i odbio da pregovara sa Milanom Nedi}em, po nare|ewu we-ma~kog komandanta za Jugoistok, poslat je u logor za zarobqene oficiredràva antihitlerovske koalicije u Nirnbergu u Wema~koj 22. aprila.Kasnije je preba~en u logor Strij u Poqskoj. Iz toga logora je pobjegaoi pridruìo se poqskom pokretu otpora. U~estvovao je u Var{avskomustanku 1944. godine. Iako su sovjetske trupe tada bile udaqene nekoli-ko desetina kilometara od Var{ave, one nijesu prstom mrdnule da pomog-nu ustanicima, me|u kojima je bilo i dosta Jevreja iz Var{avskog geta.Sovjeti su to uradili, jer je ovaj ustanak organizovala buròaska VladaPoqske, koja je bila u egzilu u Londonu. Dangi} je uspio da se probije izVar{ave i do|e do sovjetskih trupa. Organi NKVD-a (sovjetske specijal-ne policije) ubrzo su utvrdili wegov identitet, i on je sproveden u jedanlogor u SSSR-u. Godine 1947. izru~en je komunisti~kim vlastima u Jugo-slaviji. Su|eno mu je i presu|eno na smrt u Sarajevu.4411

164

Na~elnik wema~ke komande za Srbiju pukovnik Kevi{, je u svom de-setodnevnom izvje{taju od 20. aprila 1942. godine napisao: “Javqa se oformirawu jakog àri{ta nemira na prostoru Srpskog Kola{ina (Za-padno-sjeverozapadno od Kosovske Mitrovice) na italijanskom okupaci-onom podru~ju uz srpsku granicu. Izgleda da na ovaj pokret sna`no uti~eMihailovi}, za koga se u posledwe vrijeme slutilo da je u jugozapadnojSrbiji, ali koji do sada nije mogao biti uhva}en...

Potjere za Mihailovi}em na podru~ju 30. km. jugozapadno od Kraqe-va ostale su bezuspje{ne. Ustanovqeno je samo da se Mihailovi} na tompodru~ju kra}e zadrào”.4422

Dana 28. aprila 1942. godine, Draà Mihailovi} je uputio predsjed-niku Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodanu Jovanovi}u, radio-gram u kome se pored ostalog kaè: “Nedi} je li~no potpisao napad na Go-liju radi rasturawa pobuweni~kih ~eta. Napad }e izvesti Nemci, Qoti-}evci i Nedi}eve trupe sa ~etiri strane. Napad }e voditi wema~ki pot-pukovnik Frike. Povu}i }emo se i javiti docnije”.4433

Na~elnik [taba wema~ke komande za Srbiju general{tabni pukov-nik Kogard, u desetodnevnom izvje{taju od 30. aprila 1942. godine, je po-red ostalog napisao ovo: “Li~nost Draè Mihailovi}a sve vi{e se isti-~e kao organizatora jednog nacionalnog srpskog ustanka u jugozapadnojSrbiji. Veza za crnogorskim bandama se sasvim sigurno moè pretposta-viti. Znaci i izvje{taji govore o tome da Mihailovi} èli da privu~e~etnike vjerne vladi. One koji mu se u prostoru Novog Pazara nijesu htje-li pot~initi u dva maha je napao i razoruào.

Protivteù ovoj opasnosti koja prijeti od Mihailovi}evih snagatreba traìti u nacionalnim te`wama muslimana i Albanaca, jer su or-jentisani protiv svega {to je srpsko.

23. 4. je 128 uhap{enih biv{ih jugoslovenskih aktivnih oficiratransportovano u jedan wema~ki logor za ratne zarobqenike. Major Dan-gi}, s a|utantom, upu}en je u oficirski logor XII B”4444

Krajem aprila, ili po~etkom maja 1942. godine, Draà Mihailovi} jeprimio pismo od vojvode Dobrosava Jev|evi}a, koji se tada nalazio u ile-gali u Splitu. Opisuju}i mu rad ~etni~kih odreda u Dalmaciji i Knin-skoj Krajini, Jev|evi} je naglasio: “Svi ti odredi su iskqu~ivo pod ko-mandom na{ih aktivnih oficira i spremni u svakom ~asu da izvr{e sva-ku va{u zapovijest protiv Italijana ili koga god èlite”.4455 Na~elnikwema~kog [taba za Srbiju pukovnik Kogard, je u desetodnevnom izvje-{taju od 10. juna 1942. godine napisao: “Akcija “800” za hvatawe Mihailo-vi}a je prekinuta, po{to je on po svoj prilici na vrijeme pobjegao zaPrijepoqe. Uhva}eni su 1 engleski kapetan i 1 vaàn Mihailovi}ev ku-rir”.4466 U {irem smislu ova akcija imala je {ifrovani naziv “Forstat”.Hvatawe Mihailovi}a bilo je povjereno VII specijalnoj ~eti 800. puka“Brandenburg”, pod komandom kapetana Milera.

Wema~ki komandant u Srbiji general Paul Bader, u svom desetodnev-nom izvje{taju komandi wema~kih oruànih snaga za Jugoistok od 20. ju-na 1942. godine, je naglasio: “Po svojim politi~kim stavovima crnogor-

165

166

Major DDragutin KKeserovi} Vazduhoplovni mmajorZaharije OOstoji}

PotpukovnikDragoslav TT. PPavlovi}, pprvi

na~elnik MMihailovi}evog{taba nna RRavnoj GGori

Major BBo{ko TTodorovi},delegat VVrhovne kkomande zza

isto~nu BBosnu ii HHercegovinu

ski ~etnici-nacionalisti su pobornici velikosrpske ideje. Treba pret-postavqati da su povezani s Mihailovi}em, koga {iroki krugovi kao iranije smatraju pravim vo|om Srbije”.4477

U izvje{taju Zapovjedni{tva I domobranskog zbora NDH, od 20.sije~wa (januara) 1942. godine stoji:

““UU kkoottaarruu KKoorreenniiccaa7. I ~etnici su napali talijanske postrojbe oko Korenice Navodno gu-

bitaka oko 20 na talijanskoj strani, zbog toga su Talijani zapalili selaKolebavac, Gradina i Vukomandovo.

UU kkoottaarruu GGoossppii}}4. XII napadnuti su kod Plo~e od oko 300 ~etnika 7 talijanskih kami-

ona i 1 na{ samovoz. Nakon borbe kroz cijelu no} su se predali 5. XII- 30vojnika i 2 talijanska ~astnika (tj. oficira - obj. A. Stamatovi}a) - ~et-nicima. Zarobqeno je oko 30 pu{aka, ne{to bombi i pi{toqa i 2 stroj-nice i 3 samovoza.”4488

Operativno odjeqewe Komande oruànih snaga za Jugoistok, u svommjese~nom izvje{taju od 30. juna 1942. godine, je navelo i ovo: “VII ~etabrdskog (motoristi~kog) {kolskog puka “Brandenburg”.

Komandant oruànih snaga na Jugoistoku moli OKW da VII brdsku ~etu800 {kolskog (motoristi~kog) puka “Brandenburg” za naro~itu upotrebu idaqe ostavi na raspolagawu komanduju}em generalu i komandantu u Srbiji.Ta ~eta se naro~ito dobro pokazala u borbama protiv bandi Mihailovi}a ujugozapadnoj Srbiji i prilikom wenog angaòvawa na Fru{koj Gori.”4499

U Direktivi komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok, od10.jula 1942. godine, pot~iwenom komandantu u Srbiji se kaè: “1. U Sr-biji odràvati sada{we smirewe putem izvo|ewa pokretnih borbenihdejstava. Najopasniji protivnik je Mihailovi}. Wegova organizacija nesmije do}i do izraàja. Sopstvenim mjerama treba sprije~iti objediwa-vawe bandi.”5500

Draà Mihailovi} se sastao sa grupom pot~iwenih komandanata 13.jula 1942. godine u Zimowi}a Kuli u Hercegovini. Me|u tim komandanti-ma bili su: Pavle \uri{i}, Petar Ba}ovi}, pop Radojica Peri{i}, Za-harije Ostoji}, Milorad Popovi} i Ilija Trifunovi}-Bir~anin. Miha-ilovi} im je tom prilikom dao usmene i pismene direktive za rad. U pi-smenim direktivama za rad, pored ostalog je napisao:”Kraqevina Jugo-slavija postoji, samo je prva bitka izgubqena. Zadaci pokreta su: Organi-zovati narod u zemqi za oslobodila~ku borbu. Kazniti u ime zakona svenarodne izdajnike i zlo~ince.”5511

[ef Gestapoa Hajnrih Himler, uputio je 17. jula 1942. godine, svomnajblièm saradniku Hajnrihu Mileru pismo slede}eg sadràja: “Akoho}emo da imamo uspjeha u Srbiji kao i u cijeloj Jugoisto~noj Evropi, pr-va stvar je da uni{timo Mihailovi}a i wegov Glavni {tab tako da bistemogli da ga uni{tite. Za taj ciq ne birajte sredstva. O~ekujem najtje{wusaradwu svih slu`bi, od tajne policije i slu`be za bezbjednost do svihostalih ogranaka SS-a i policije. [ef SS-a i policije u Srbiji Majs-

167

ner je ve} primio uputstva od mene. Molim vas da me izvijestite kolikosmo do sada uspjeli da u|emo u trag Mihailovi}u. Molim da mi se nedjeq-no {aqu izvje{taji o toku tog poduhvata.”5522

U svojim biqe{kama od 28. avgusta 1942. godine, na~elnik Operativ-nog odjeqewa wema~kog komanduju}eg generala u Srbiji, je za svoje refe-risawe komandantu wema~kih oruànih snaga za Jugoistok, napisao iovo: “IX Namjere za najskorije vrijeme

A. Vojne1. Aktivne: î{}ewe Fru{ke Gore.Akcija protiv pokreta Draè Mihailovi}a, u sadejstvu sa polici-

jom, ~im se sprovodi reorganizacija.Pojedina~na likvidacija li~nosti i wihovih pristalica od po~etka

septembra (Kalabi} i Kora}). Uskoro zatim Kopaonik (visovi du` doli-ne Ibra) i Majevica.”5533

Po~etkom avgusta 1942. godine, na putu Bijeqina-Zvornik, ~etnici Drin-skog bataqona Majevi~ke brigade, napali su wema~ku motorizovanu kolonu.5544

Komandant wema~kih oruànih snaga za Jugoistok general Aleksan-der fon Ler, u svom izvje{taju wema~koj Vrhovnoj komandi od 25. okto-bra 1942. godine, je napisao:

“I Politi~ka situacija1) Srbija...Raspoloèwe stanovni{tva je i daqe uistinski protivwema~ko.

Pri tom postoji zategnutost zbog predstoje}e zime i oskudice u ìvot-nim namirnicama i gorivu koje tada treba o~ekivati. Mjere protiv po-kreta Mihailovi}a imele su povoqno dejstvo na stanovni{tvo...

II Situacija kod neprijateqa1) Srbija...Komunisti~ki pokret samo je malo do{ao do izraàja.Razoruàvawe ~etni~kih odreda naklowenih Mihailovi}u i hap{e-

we odjeqewa za vr{ewe sabotaè na èqeznicama i ve}eg broja wegovihpoznatih pripadnika u Beogradu i sjeveroisto~noj Srbiji doveli su doizvjesnog opadawa morala u pokretu. Na{e mjere dovele su do ometawa ne-prijateqskog dotura avionima.

U toku izvje{tajnog perioda do{lo je samo do pojedina~nih prepada,prije svega na teritoriji koju su okupirali Bugari. Jedna ve}a banda Mi-hailovi}evih pripadnika s planine Kopaonika povukla se, vjerovatno, uCrnu Goru, pred wema~ko-bugarskom akcijom ~i{}ewa. Prvi put poslijeduèg vremena izvr{en je prepad na jedan industrijski objekat rudnik an-timona Lisa.”

55

Delegat ~etni~ke Vrhovne komande za prostor ju`ne Srbije potpu-kovnik Radoslav \uri}, javio je Draì Mihailovi}u, da su od strane We-maca strijeqani pripadnici ~etni~ke ilegalne organizacije u BeograduNenad Mitrovi} i wegova vjerenica Olgica, na ovaj na~in: “Nenad i Ol-gica su streqani. Juna~ki su se dràli.”5566

Odmah po formirawu SS divizije “Princ Eugen”, sastavqene mahomod pripadnika wema~ke nacionalne mawine u Jugoslaviji, tj. folksdoj~e-ra, otpo~ela je ova divizija krajem oktobra 1942. godine operaciju “Kopa-

168

169

\eneral{tabni mmajor\or|ije LLa{i} kkomandant

~etni~kih oodreda CCrne GGore

Kapetan I klasePavle II. \\uri{i}komandant LLimskih~etni~kih oodreda

\eneral ii bbanBla`o \\ukanovi}, kkomandantNarodne vvojske CCrne GGore ii

Hercegovine

Advokat, ~~etni~ki vvojvodaPetar BBa}ovi}

170

Pukovnik BBajo JJ. SStani{i}komandant ~~etni~kih oodreda

iz ddoline ZZete

[tab ppukovnika SStani{i}a uu mmanastiru DDowem OOstrogu.Stoje sslijeva: RRadivoje VVojvodi}, JJovan MMartinovi}, BBajo SStani{i},

Mirko VVojvodi}, JJovo \\uki} ii NNikola ^̂anovi}

171

Pukovnik SStani{i} pprima iizvje{taj ssa ppolo`ajaod pporu~nika NNikoli}a iiz NNik{i}kog oodreda uu mmaju 11942. ggodine

^etnik –– ddje~akMiladin SStani{i} iiz ookoline

Danilovgrada 11942 ggodine

Narednik VVuk PP. BBe}kovi}komandant RRova~kog ~~etni~kog

bataqona

onik”, protiv snaga majora Dragutina Keserovi}a. Ova wema~ka ofanzi-va nije uspjela, jer su Keserovi}evi ~etnici na nekoliko mjesta probiliobru~ i napustili Kopaonik.5577 Vaqa napomenuti, da je Ukazom Jugoslo-venske vlade u Londonu od 7. decembra 1941. godine, Draà Mihailovi}unaprije|en u ~in brigadnog |enerala, a 19. januara 1942. godine u divizij-skog |enerala, da bi 22. januara wegove ~etni~ke jedinice bile zvani~nopriznate kao Jugoslovenska vojska u otaybini.

Komanda Gestapoa u Beogradu, obavijestila je 20. novembra 1942. godi-ne svog {efa Hajnriha Himlera, da je otkrila dio Mihailovi}eve orga-nizacije u Beogradu. Tom prilikom Gestapo je uhapsio 23 Mihailovi}evailegalca. Izme|u wih tu je bio i {ef po{ta u Beogradu, koji je bio u Ne-di}evom ~inovni~kom aparatu, i snabdijevao je Mihailovi}a radio mate-rijalom. Pored wega uhap{en je finansijer ~etnika Luka [partaq, te{ef Mihailovi}evog tajnog odjeqewa za {ifre Predrag Vejnovi}.5588 Ge-stapo je 28. novembra tako|e obavijestio Himlera, da je uhapsio jednog odvo|a tajne Mihailovi}eve organizacije u Beogradu majora Dodi}a.5599 We-ma~ki komandant za Jugoistok general Aleksander fon Ler, u svom mjese~-nom izvje{taju wema~koj Vrhovnoj komandi od 29. novembra 1942. godine,konstatovao je ovo: “Za Srbiju i daqe ostaje kao najva`niji zadatak savla-|ivawe Mihailovi}evog pokreta svim raspoloìvim sredstvima”.6600

Operativno odjeqewe 714 wema~ke pje{adijske divizije, u svom izvje-{taju od novembra 1942. godine, napisalo je i ovo: “Nastojawa pokretaDraè Mihailovi}a da rasplamsa nacionalni ustani~ki pokret nijesutako uspje{na kao u prethodnim mjesecima. I daqe su izbijale pojave kri-ze, {to je pravi uzrok malih uspjeha, koji nijesu bili ni u kakvoj srazmje-ri sa obe}awima Mihailovi}a. Hap{ewem vode}ih li~nosti na terito-riji Srbije nanijet je teàk udarac pokretu Draè Mihailovi}a”.6611

êtnici su u okolini @agubice u Srbiji, 14. decembra 1942. godine ubi-li ̂ etvoricu, a ranili dvojicu wema~kih dràvqana, pripadnika radne or-ganizacije “Tot”. Za odmazdu, wema~ke okupacione vlasti objavom od 26. de-cembra, naglasile su da su strijeqale 250 Mihailovi}evih pristalica.6622

Jedan od najzna~ajnijih Mihailovi}evih ilegalaca bio je major Mi-lan Kalabi}, otac Nikole Kalabi}a. Milan Kalabi} bio je sreski na-~elnik u Nedi}evom kvislin{kom aparatu, a tajno je ~etnicima slao oba-vje{tajne podatke, oru`je i municiju. Gestapo ga je otkrio i strijeqao.Draà Mihailovi} je o ovome obavijestio Jugoslovensku Vladu u Londo-nu radiogramom br. 1185 od 23. decembra 1942. godine ovako” “Nemci sustreqali majora Kalabi}a kao jednog od na{ih pristalica. Uàsno su gamu~ili i vaqali po staklu. Kalabi}a je smatrao Nedi} za svog najboqegprijateqa, a nije preduzeo nikakve korake da ga spase. Ustvari Kalabi} jebio na{ najodaniji saradnik i u~inio je velike usluge na{oj stvari.”6633

U nedatiranom pismu iz 1942. godine, komandant Kola{inske ~etni~-ke brigade kapetan II klase Leka Vujisi}, napisao je komandantu Rova~kog~etni~kog bataqona ovo: “Wemci upotrebqavaju sva mogu}a sredstva daotkriju na{e qude i organizaciju, u kome ciqu na{i presvu~eni agenti iizdajice krstare po narodu. Naro~ito vole da se sluè la`nim kuririma.Zbog ovoga za kurire odsada upotrebqavati qude prvenstveno one koje po-

172

znaje stare{ina kome se kuriri {aqu. U protivnom upotrebqavati lozin-ku itsu za sve kurire, “Nova Jugoslavija”… Hvatajte neprijateqske agen-te i izdajnike i uni{tavajte ih po kratkom postupku, tako, da im se trag nemoè prona}i. Pri ovome pazite da nevini qudi ne bi stradali.”6644

Kada su ~etnici iz Crne Gore i Starog Rasa izvr{ili ofanzivu namuslimane u srezovima: Bjelopoqskom, âjni~kom i Fo~anskom, kao odgo-vor na pokoqe koje su muslimani izvr{ili nad Srbima sjeni~kog krajakrajem 1942. godine, Italijani su poku{ali da za{tite muslimane. U tomciqu dvije italijanske ~ete su 7. januara 1943. godine napale ~etnike, alisu ih ~etnici razbili, ubiv{i jednog, a raniv{i tri italijanska vojnika.6655

[tab I [umadijskog NOP odreda “Milan Blagojevi}”, je 14. januara1943. godine, poslao pismo Glavnom {tabu NOV i PO Srbije, u kome sepored ostalog kaè: “[to se ti~e organizacije Draè Mihailovi}a onase u ovim krajevima nalazi u specijalnoj fazi, tako da za mase predstavqazagonetku. Taktika koju sada okupator sprovodi prema draìnovcima te-{ko se danas moè ubedqivo objasniti seqa~kim masama. Draìni odre-di koji su postojali na ovoj teritoriji posle nekoliko potera okupatorauglavnom su se raspali. Mawi delovi ili pojedinci kriju se u selima okoRudnika, jedna grupa oko Kosmaja a neki u Lepeni~kom srezu.”6666

Wema~ki feldkomandant u Vrwa~koj Bawi, je u plakatiranom saop-{tewu od 5. marta 1943. godine obznanio ovo: “No}u izme|u 10/11.II 1943.godine izvr{en je jedan razbojni~ki napad na stanice Bawani, Ugrinov-ci i [tavica na pruzi â~ak-Lajkovac, opqa~kane su stani~na blagajnai razorena stani~na postrojewa.

Po{to nije utvr|eno iz kojeg su sreza napada~i, to je za odmazdu stre-qano na dan 5. marta u Kragujevcu 30 komunista i pristalica Draè Mi-hajlovi}a.”6677

Delegat ~etni~ke Vrhovne komande u ju`noj Srbiji potpukovnik Ra-doslav \uri}, javio je Draì Mihailovi}u radiogramom od 11. februara1943. godine, pored ostalog i ovo: “Pored dostavqenih izvje{taja u pogle-du sabotaè postignuti su slede}i rezultati: koridor za Sofiju u vago-nu br 34.614 tre}e klase eksplozija, bilo `rtava vojnika Bugara... 27. de-cembra uni{ten ceo voz ratnog materijala ju`no od Velesa tog dana usledeksplozije paklene ma{ine u Demir-Kapiji ceo voz izleteo iz {ina. OdKraqeva ka Kosovskoj Mitrovici eksplodirao vagon pu{~ane municije.Predwi pojedina~ni sistem obustavqen usled poja~ane kontrole. Pre-{lo se na udare odjedared na vi{e mesta i u isto vreme.”6688

Dana 12. aprila 1943. godine, od Wemaca su na smrt osu|ena tri ~la-na ilegalne Mihailovi}eve organizacije u Beogradu. Tekst presude gla-si: “Preki sud Zapovednik policije bezbednosti i SD-a u Beogradu, komesu pripadali:

1) SS-pukovnik dr [efer kao predsjednik,2) SS-major dr Veilmon kao porotnik,3)SS-kapetan Hausding kao porotnik,4) SS-poru~nik Miler kao zastupnik optu`be,5) Pripadnik SS-a Franzes kao tuma~ i6) kancelarijska name{tenica Sa{ kao zapisni~ar.

173

OOssuuddiioo jjee ooppttuu`̀eennee nnaa ssmmrrtt::Dragomira Toma{evi}a, ro|enog 12. 11. 1900. u Petrovcu, Tihomira

Jak{i}a, ro|enog 9. 10. 1919. u Slavonskoj Poègi, i Bogoquba Ze~evi}a,ro|enog 8. 8. 1914. godine u Ivawici, Toma{evi}u je dokazano, a i priznaoje da je od marta 1942. igrao vode}u ulogu u izgradwi radio-mreè pokre-ta Draè Mihailovi}a, da je u Beogradu rukovodio jednim ilegalnim ra-dio-otpremnikom i izradio niz drugih otpremnika za organizaciju. Osimtoga, otpremio je iz Beograda mnogobrojne izve{taje Glavnom {tabuDraè Mihailovi}a.

Jak{i} je od marta 1942. godine rukovodio jednim ilegalnim radio-otpremnikom pokreta Draè Mihailovi}a i uspostavio radio-vezu beo-gradske organizacije Draè Mihailovi}a sa glavnim {tabom, kao i izra-|ivao radio-prijemnike.

Ze~evi} je od jula 1942, do svoga hap{ewa radio kao kurir za beograd-ski {tab organizacije Draè Mihailovi}a. Presuda se ima odmah izvr-{iti.”6699

Najve}a operacija koju su wema~ke snage u toku II svjetskog rata pokre-nule protiv ~etnika Draè Mihailovi}a, bila je operacija “[varc” (uprevodu sa wema~kog “crno” –obj. A. Stamatovi}a). Wema~kim snagama uovoj operaciji sadejstvovale su u Crnoj Gori i Hercegovini i italijanske.Krajem 1942. i po~etkom 1943. godine, wema~ki obavje{tajni organi do-{li su do informacija da angloamerikanci pripremaju invaziju negde uEvropi. Tom invazijom, angloameri~ke snage trebale su rasteretiti so-vjetske snage na Isto~nom frontu. Mogu}a opcija iskrcavawa bila je ne-gdje na Balkanu ili u Italiji. Zbog toga je Wema~ka htjela da uni{ti po-krete otpora na Balkanu, od kojih su ~etni~ki i partizanski bili dalekonajja~i. Ve} krajem 1942. godine, Wemci su razbili partizane skoncentri-sane u {irem rejonu Biha}a, i to je bila operacija “Vajs 1.” (u prevodu sawema~kog “bijelo”- obj. A. Stamatovi}a). Operacija “Vajs 2”, bi}e u stva-ri bitka na Neretvi, a “Vajs 3”, bitka na Sutjesci. U bici na Neretvi is-preplijeta}e se planovi “Vajs” i “[varc”, tj. “Vajs” za uni{tewe partiza-na, i “[varc” za uni{tewe ~etnika, odnosno interesi Wema~ke, Italije,NDH, ~etnika i partizana. Wemci i Italijani su htjeli da imaju sigurnuzale|inu u slu~aju angloameri~kog iskrcavawa. Do wega je i do{lo, ali naSiciliju 10. jula 1943. godine. Operacija “[varc” po~ela je u martu 1943.godine, da bi kulminaciju imala u maju, a zavr{ena je po~etkom juna. Do ma-ja borbene operacije imale su pripremni karakter. Glavni ciq operacije“[varc”, bilo je hvatawe Draè Mihailovi}a i wegovog {taba, koji senalazio u Crnoj Gori, u selu Gorwem Lipovu kod Kola{ina. Pored hvata-wa Mihailovi}a i wegovog {taba, ciq operacije bio je uni{tewe ~etni~-kih snaga u Crnoj Gori, isto~noj Hercegovini i dijelu Bosne, a naro~itosnaga vojvode Pavla \uri{i}a, koje su spadale u najelitnije ~etni~ke sna-ge uop{te. Pored Wemaca i Italijana, na pojedinim pravcima u isto~nojHercegovini i djelovima Bosne, u~estvovale su usta{e i domobrani.

Dana 25. februara 1943. godine, u Rim je doputovala wema~ka delega-cija, koja je sa italijanskim doma}inima trebala da utana~i detaqe o ope-racijama “Vajs 2.” i “[varc”. Delegaciju su predvodili wema~ki mini-

174

star spoqnih poslova Joakim fon Ribentrop i general Valter Varli-mon. Tom prilikom, Ribentrop je Musoliniju predao Hitlerovo pismo.Hitler je Musoliniju pored ostalog napisao ovo: “Ja sam ozbiqno zabri-nut situacijom na Balkanu. Igra upotrebe jednih protiv drugih ne}e us-pjeti, jer se sve te partije slaù u jednom pitawu, u beskrajnoj mr`wi pre-ma Wema~koj i Italiji. Ako bi do savezni~kog iskrcavawa do{lo ma gdjena Balkanu, Du~e, komunisti, Mihailovi}eve pristalice i sve druge ko-mitayije odmah bi se udruìli da na{im neprijateqima pomognu u napa-dima na wema~ke i italijanske trupe… Nezavisno od operacija koje se sa-da vr{e protiv komunista, ja uvi|am, Du~e, posebnu opasnost u dugoro~-nim planovima koje grade Mihailovi}eve pristalice radi uni{tewa irazoruàwa va{ih snaga u Crnoj Gori i Hercegovini, kao i sve uspje{ni-jem anglosaksonskom nastojawu da do|e do saradwe uperene protiv nas iz-me|u komunista i Mihailovi}evih pristalica.

S pogledom na opasnosti koje krije u sebi Mihailovi}ev pokret, ja samnaredio da se uni{te sve wegove pristalice na podru~jima okupiranim odmojih trupa. Bilo bi èqeti da i va{a Druga armija smatra Mihailovi}ai wegove oficire kao zaklete neprijateqe Osovine, te vas molim, Du~e, dau tom smislu izdate uputstva svojim komandantima. U svakom slu~aju, li-kvidirawe Mihailovi}evog pokreta ne}e biti vi{e lak posao, s obziromna snage kojima on raspolaè, i na veliki broj naoruànih ~etnika”.7700

Na ovo pismo Hitlera, Musolini mu je odgovorio 9. marta 1943. godi-ne svojim pismom, u kome se pored ostalog kaè: “Potpuno se slaèmo dasu ~etnici i partizani neprijateqi Osovine i da }e sjutra, u slu~aju an-gloameri~kog iskrcavawa otvoriti zajedni~ki front protiv nas... Ar-mijskom generalu Pircio Biroliju povjereno je da se sa wema~kom Vr-hovnom komandom sporazumije o zajedni~kim koracima koje treba predu-zeti ubudu}e uvezi sa pokretom generala Mihailovi}a koji je, bez obzira{to ga preko emisija partizanskog radia nazivaju izdajnikom, u svakomslu~aju na{ neprijateq ve} samim tim {to zauzima poloàj ministravojnog u jugoslovenskoj vladi u Londonu.”7711

[ef wema~ke vojne obavje{tajne slu`be general Rajnhard Galen, je usvom memorandumu wema~koj Vrhovnoj komandi od 9. marta 1943. godine,naglasio ovo: “Me|u raznim pokretima otpora koji nam sve vi{e zadajumuke na teritoriji biv{e jugoslovenske dràve, pokret generala Mihai-lovi}a zauzima prvo mjesto po vo|stvu, naoruàwu, organizaciji i predu-zimqivosti... Sledbenici Draè Mihailovi}a poti~u iz svih dru{tve-nih slojeva i za sada predstavqaju 80% srpskog naroda. U nadi da }e seosloboditi “tu|inskog jarma” i stvoriti boqi poredak i boqu dru{tve-nu i ekonomsku ravnoteù, wihov broj sve vi{e raste.”7722

Tre}i domobranski zbor NDH, je u svom dnevnom izvje{taju od 5.aprila 1943. godine napisao:...”b) Oblast Rogatica:

Dne 4. o.m. oko 200 ~etnika napalo je jedan vod Nijemaca sa 4. na{aoru`nika kod sela U{waci (11 km. sjeverno sjeverozapadno od Rogatice)i u borbi koja je trajala od 1200 do 1400, sati poginuo je 1 legionar, 2 rawe-na i 1 oru`nik rawen. Uslijed nadmo}nosti neprijateqa, koji je imao 10.strojopu{aka Niemci i oru`nici su se povukli.”7733

175

Dana 21. aprila 1943. godine, pri Vi{oj komandi italijanskih snaga“Slovenija-Dalmacija”, odràn je sastanak italijanskih komandanata. Sa-stanku su bili prisutni: generali: Gambara, Spigo, Gloria, Pja}ini, Pri-mieri, Amoroso, Vakari, Pi}ini i Giglio; pukovnici: Lu}ini, Zapino, iKarla; kapetan bojnog broda “Sita”; komandanti V, VI, IX i XVIII italijan-skog korpusa; kompletan {tab italijanske vi{erodovske borbene grupe“Supersloda” i na~elnik italijanske mornarice u Dalmaciji. U Zapisni-ku sa ovog sastanka, konstatovano je pored ostalog ovo: “2.-êtnici:

Pukovnik Karla podnosi kratak izvje{taj o situaciji kod ~etnika i~ita telegram engleskog Ministarstva spoqnih poslova upu}en Mihai-lovi}u, iz koga jasno proizilaze namjere ~etnika: najprije potu}i komu-niste, a onda Italijane i Wemce.

Zatim ~ita odgovor Mihailovi}a Londonu êtnici traè fond od70 miliona lira i 200.000 dolara. Prvi fondovi su ve} navodno stigli naBalkan avionom.

Po toj ta~ki general Pi}ini traì da mu se dostavi vi{e vijesti omjestu aterirawa aviona, izjaviv{i da ne treba iskqu~iti mogu}nost dase ulove, zarobe ili uni{te drugi avioni koji bi trebali da do|u.”7744

Wema~ki general Rudolf Liters, je sa svojim vojnicima pred po~e-tak operacije “[varc” poru~io u svojoj naredbi: “Sve vi{e i vi{e ~et-ni~ki odredi generala Mihailovi}a napadaju wema~ku vojsku; sve vi{e ivi{e pozivaju svoje pristalice da budu spremne za op{ti ustanak protivwema~ke vojske. âs je do{ao da se uni{te ~etnici prije nego {to bi mo-gli u savezu sa Britanijom, da nanesu {tete Wemcima.”7755

Wema~ki {tab za vezu pri Vi{oj komandi italijanskih snaga “Slo-venija-Dalmacija”, je u svom dnevnom izvje{taju za 14. maj 1943. godine na-pisao: “SS divizija: ~etnici rasturaju letke u kojima ~etni~ki izvr{niodbor poziva srpski narod da stupa u veliku oslobodila~ku borbu protivWemaca, Italijana i Hrvata. Italijani su dodu{e za srpski narod u~i-nili mnogo dobra, ali }e ga sada izdati i predati Wemcima.

1. brdska divizija: glavnina stigla na prostor Andrijevica-Berane-Murina (14 km jugoisto~no od Andrijevice).

êtnici su pripremali napad na wema~ka upori{ta zapadno od An-drijevice. Plan je osuje}en jakim borbenim izvi|awem. Po izjavama zaro-bqenika ~etnici vode pregovore sa komunistima. êtni~ki vo|a \uri-{i} zarobqen. Italijanski zahtjev da se isti wima preda shodno Rim-skim sporazumima i zapovijesti Du~ea odbijen je”.7766

Kad se ve} pomiwe zarobqavawe vojvode Pavla \uri{i}a, vaqa napome-nuti da su se wegove snage na{le opkoqene u bezizlaznom poloàju u Kola-{inu. Iz pravca Andrijevice i Mojkovca napadali su ga Wemci, iz pravcaPodgorice Italijani, a iz pravca @abqaka partizani. On se svakako mogaoprobiti u nekom od ovih pravaca, ali je znaju}i brutalnost Wemaca prema ci-vilnom stanovni{tvu, tj. masovnom strijeqawu talaca, oprobanom u Srbiji,odlu~io da se preda. Vojvoda Pavle \uri{i} ro|en je u Podgorici 9. jula1907. godine, gdje je zavr{io osnovnu {kolu i niù gimnaziju. Rano je ostaobez oca, pa je brigu o wemu preuzeo wegov ujak, sudija Petar Radovi}, ina~e ne-kada ~etnik u odredu vojvode Vojina Popovi}a-Vuka. Pavle je po~eo u~iteq-sku {kolu u Beranama, a pri kraju druge godine pre{ao je u gimnaziju. Po svr-

176

{etku sedmog razreda gimnazije, upisao se u vojnu akademiju 1927. godine, u 55klasi. Godine 1930. proizveden je u ~in pje{adijskog potporu~nika. Kada suItalijani u{li u Albaniju 7. aprila 1939. godine, i otpo~eli sa wenom oku-pacijom, \uri{i} je sa ~etom prekomandovan u Plav. Od tada do po~etkaaprilskog rata 1941. godine, on je bio najvi{e angaòvan kao obavje{tajnioficir.7777

Komandant VI italijanskog armijskog korpusa general Pjaconi, je usvom dnevnom izvje{taju od 15. maja 1943. godine, naveo i ovo:

““SSeekkttoorr MMeettkkoovvii}}Jutros u 500 ~asova Wema~ka kolona dolaze}i iz Qubu{kog (Mostar

NK-AP), sastavqena od 20 tenkova, 2 pje{adijska bataqona, 3 artiqerij-ske baterije, 2 protivtenkovske ~ete, sa prethodnicom od izvi|a~kih dje-lova, kowice i autotransportnih jedinica pro{la je kroz âpqinu (BN-AI) na putu prema Tasov~i}ima (PI-AI).

Stigav{i u ovo posledwe mjesto, ~elo kolone bilo je napadnuto pu-{~anom vatrom i ru~nim bombama od grupe ~etnika bataqona Pribolov-ci. êtnici su bili odbijeni ostaviv{i na terenu tri mrtva. Komandantapomenutog ~etni~kog bataqona Blagotu Bo{kovi}a Wemci su uhapsili.”7788

Komandant wema~ke SS divizije “Princ Eugen” general AugustFleps, je u svom pismu komandantu italijanske divizije “Marke” genera-lu \uzepe Amiku, od 16. maja 1943. godine nazna~io:

“1. - ̂ uvati od ~etnika bazu za snabdijevawe Mostar, koja je od najve}e va-`nosti kao prolazni centar i za svoju okolinu-naro~ito Bijelo Poqe – dase ukaè pomo} djelovima mojih snaga, koje su tamo ostale po mom nare|ewu...

5. - Saradwu u razoruàvawu preostalih ili novoformiranih ~et-ni~kih i partizanskih bandi u pozadini mi pot~iwenih trupa.”7799

Komandant II italijanske armije general Mario Roboti, je u svom pi-smu od 15. maja 1943. godine italijanskom General{tabu, u vezi sa napre-dovawem wema~kih trupa kroz Hercegovinu citirao pismo wema~kog ge-nerala Rudolfa Litersa, a onda dao svoj komentar ovako:

“1) U devet ~asova dostavqen mi je sqede}i {ifrovani radiogram odO.B.S.O. 14-og tek u 1814 ~asova. Po~iwe: “Ispadi koje su u~inili ~etni-ci ovih posqedwih dana protiv vojnika SS divizije u zoni Mostar i ne-prijateqski stav ~etni~kih formacija prema trupama I alpijske divizi-je, koja je tu do{la po èqi Guvernatora Crne Gore, naveli su me, tako|ei usqed rapidnog pogor{awa situacije u ~itavoj Crnoj Gori, da wema~-kim trupama, razmje{tenim u Crnoj Gori i Hercegovini, naredim odmah-bez obzira na wihov jo{ nedovr{en period odmora-da nastave svoj mar{radi razoruàwa i, ako je potrebno uni{tewa ~etni~kih snaga Crne Go-re i Hercegovine, koje treba smatrati neprijateqima Osovine”....

ppoottppiissaaoo ggeenneerraall LLeerr..… O~ekujem nare|ewa General{taba kako bih pristupio zapre~ava-

wu du` linije Stolac-Bile}a, sa ciqem da se sprije~i povla~ewe ~etni-ka prema moru. Prema vijestima pristiglim iz Crne Gore, tamo se wema~-ke operacije razvijaju na sli~an na~in i izgleda da se ve} pristupilo hap-{ewu \uri{i}a.

GGeenneerraall RRoobboottii..””8800

177

U dnevnom izvje{taju wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj italijan-skoj komandi “Slovenija-Dalmacija” od 17. maja 1943. godine, se kaè:

““OOppeerraacciijjaa ““[[vvaarrcc””Vrijeme: ki{a sa provalom oblaka.Radio emisija Draè Mihailovi}a u Crnoj Gori obustavqena. Draà

Mihailovi} po italijanskom shvatawu pobjegao u Srbiju. Akcija tragawaotpo~ela.”8811

^lan italijanske misije u Hrvatskoj general \ankarlo Re, je o odr-ànom sastanku sa wema~kim opunomo}enim generalom u NDH Glezomfon Horstenauom, obavijestio svoju komandu 18. maja 1943. godine ovako:“2522 protok. Izvje{tavam {ta sam saznao danas iz povjerqivog razgovo-ra sa generalom Glezom:

Prvo: Spomenuti general da je pozvan da se interesuje za operacijekoje izvode wema~ke trupe protiv crnogorskih nacionalista i hercego-va~kih ~etnika, po{to se radi o iskqu~ivoj nadle`nosti OBSO-a”...8822

Wema~ki {tab za vezu pri italijanskoj Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”, u svom dnevnom izvje{taju za 21. maj 1943. godine je pisao:“Operacija “[varc”: vrijeme sun~ano i vedro.

Ja~e komunisti~ke i ~etni~ke snage pod pritiskom glavnine SS di-vizije odstupile ka Pivi i [avniku. Uostalom stawe kod neprijateqakao i u podnevnom izvje{taju od 21. maja. Sopstveni isto~ni front uglav-nom povezan i bez prekida.”8833

Isti {tab u svom dopisu od 26. maja 1943. godine italijanskim jedi-nicama, ja naglasio: “Wema~ka Vrhovna komanda oruàne sile dostavqa,preko komandanta Jugoistoka, slede}u Du~eovu zapovijest izdatu 23. majaguverneru Crne Gore armijskom generalu Pirciju Biroliju:

“Iz va{ih izvje{taja izlazi da wema~ki i italijanski bataqoni ve}nekoliko dana zajedni~ki vode borbu u Crnoj Gori da bi potukli ustani~-ke i Mihailovi}eve bande. Potrebno je izdati zapovijest da se na licu mje-sta sklope potrebni sporazumi u ciqu efikasnijeg ra{~i{}avawa situa-cije sa svima onima koji su bili ili bi mogli postati na{i neprijateqi”.8844

Tako|e, wema~ki {tab za vezu pri Vi{oj italijanskoj komandi “Slo-venija-Dalmacija”, u svom dnevnom izvje{taju za 29. maj 1943. godine je na-pisao: “Divizija “Venecija” javqa o akciji ~i{}ewa radi hvatawa RadeKorde. 26. 5. pohap{eni su jednovremeno u svim sjedi{tima svi ~etni~kikomandanti, organizatori i propagatori. Ukupno 90 uhap{enih. Italija-ni postavili ~i{}ewa na prostoru Podgorice; zaplijeweno je oru`je imunicija kao i pribor...8855 “Isti {tab, istog dana, u jo{ jednom dnevnomizvje{taju je napisao: “Divizija “Venecija”: javqa po~etak ~i{}ewa naprostoru Bare (9 km jugoisto~no od Brodarskog) radi hvatawa Rade Kor-de. Uhap{eno 11 ~etni~kih vo|a.”8866 U svom dnevnom izvje{taju od 1. juna1943. godine, 369 i 373 wema~ke divizije konstatovale su ovo: “Izvo|a~kiodjel na sjevernim padinama ]eotine ispraznio je êstin i Petine. –Kod Zborka pucali su ~etnici na izvidnicu.”8877

Kao [to je ranije nazna~eno, 14. maja 1943. godine, ~etnici su zarobi-li vojvodu Pavla \uri{i}a, i wegova dva zamjenika, kapetana RadomiraPopovi}a-Raja i poru~nika Mitra Bukumiru. Oni su internirani u lo-

178

gor Strij u Poqskoj. \uri{i} je iz tog logora sa grupom od 20 zarobqe-nika pobjegao 27. avgusta 1943. godine. Grupa se potom razbila, i on se sajednim bjeguncem probio preko Ma|arske i Vojvodine na Dunav. Prili-kom prelaska Dunava uhvatila ga je patrola Nedi}eve Srpske dràvnestraè. Wemci su ga potom uzeli od nedi}evaca, i zatvorili u ratni~komdomu u Beogradu, gdje je dràn oko 40 dana. \uri{i} je prilikom zaro-bqavawa bio potpuno iscrpqen, i imao je samo oko 45 kg. Na li~nu inter-venciju Nedi}a je oslobo|en i vra}en u Crnu Goru. Nedi} to svakako ni-je u~inio bez razloga. Ve} se nazirao poraz Wema~ke, i on je znao da }eposlije rata odgovarati za saradwu sa okupatorom.8888

Prilikom zarobqavawa vojvode Pavla \uri{i}a u Kola{inu, zaro-bqen je ve}i broj ~etnika koji su se nalazili pod wegovom direktnom ko-mandom. Izvori o broju zarobqenih ~etnika su kontradiktorni jedni dru-gima. Globalno uzeto, broj zarobqenih ~etnika kretao se od 1.200 do 1.500Pored ovih ~etnika, u Crnoj Gori i Hercegovini, od strane Wemaca i Ita-lijana, zarobqeno ih je jo{ nekoliko stotina. U zemqi, zarobqeni ~etnicisu bili zato~eni u logorima u Zemunu, Podgorici i Baru. Van zemqe, ~et-nici su deportovani u logore u Italiji, Gr~koj i Wema~koj. Od ~etni~kihpoliti~kih prvaka, u operaciji “[varc”, bili su zarobqeni ili pohap{e-ni pored ostalih i ovi: dr Vukota Dedovi}, inìwer Gligorije Vuk~evi},Blagota Radovi}, Boìdar Tomovi}, Ne{o [}epanovi}, Milo Begovi},Risto Bo{kovi}, Krsto Qumovi}, Radoje [}eki}. Od oficira su zarobqe-ni ili uhap{eni ovi: pukovnik Zarija Vuksanovi}; majori: Reqa Pileti},Mihailo Kekovi} i Radule Kujovi}; poru~nik bojnog broda Jakov Jovovi};kapetani: Radojica Ron~evi}, Savo Bako~evi}, Gavrilo Radovi}, BrankoKukli} itd. U Italiji ~etnici su bili zato~eni u logorima “Altamura”kod Barija, i u Peru|i. Od wih su predwa~ili: major Radosav Joksimovi},Milija i Miomir Joksimovi}i, Mili~ko Zowi}, profesor \or|ije Laza-revi} i Milija Bajov Vlahovi}. U Gr~koj su ~etnici bili zato~eni u logo-ru “Pavlo Melas” kod Soluna, i u Harmakiju. U logoru “Pavlo Melas” vo-de}i ~etnici su bili: Du{an Cemovi} i Petar Dragi{in Rako~evi}. êt-nici su bili zato~eni i u logorima u Wema~koj, i to u: Osnabriku, Bohol-tu, Elzebornu (u kome predwa~e: Bogdan Tomovi} i wegov sinovac pitomacVojne Akademije Aco, i Vuka{in Dragovi}), Pandenbornu (u kome predwa-~e: Simo Deleti}, Milo{ Vujovi} i Vaso Popovi}), u Dizeldorfvu (u ko-me predwa~e: bra}a Kikovi}i i Vuki} \uri{i}). Svi ovi podaci mogu sena}i u zborniku radova i svjedo~anstava, pod nazivom “Kola{inski ~etni~-ki zatvor”, {tampanom u Titogradu 1987. godine. U ovom zborniku, sami re-ìmski komunisti~ki istori~ari i biv{i komunisti, robija{i zatvora uKola{inu, prate}i svoju sudbinu poslije ukidawa ovog zatvora, i wihovogpreseqavawa u druge zatvore i logore, priznaju da su sa wima robovali i~etnici zarobqeni u operaciji “[varc”. Mawi dio ~etnika, koji su robo-vali u logorima u Crnoj Gori i Italiji, pu{teni su poslije kapitulacijeItalije septembra 1943. godine, i vratili su se u Crnu Goru. Ve}ina onihkoji su bili zato~eni u ostalim stranim logorima, ostala je u wima do svr-{etka II svjetskog rata. Zbog pobjede komunista nijesu se vra}ali u zemqu,ve} su se razi{li po zapadnoevropskim i vanevropskim dràvama.8899

179

Operacijom “[varc” Wemci i Italijani nanijeli su osjetne gubit-ke ~etni~kom pokretu u Crnoj Gori i Hercegovini. Zarobqen je vojvodaPavle \uri{i}, jedan od najsposobnijih Mihailovi}evih oficira, a sawim oko 1.200 ~etnika-juri{lija, koji su spadali u jedne od najelitnijih~etni~kih jedinica uop{te. Me|utim, glavni ciq operacije “[varc”, ato je bio hvatawe Draè Mihailovi}a i wegovog {taba nije ostvaren.Draà Mihailovi} je sa Dragi{om Vasi}em i ostalim ~lanovima svog[taba, uspio da se probije preko planine Zlatara u Srbiju. Ostali zna-~ajniji ~etni~ki komandanti iz Crne Gore i Hercegovine, uspjeli su ta-ko|e sa jezgrom svojih snaga da se probiju i nastave borbu.

U dnevnom izvje{taju za 18. jun 1943. godine, wema~ki komandant zaSrbiju, napisao je pored ostalog i ovo:...

“3) U podru~ju Poège bugarsko lova~ko odjeqewe ubilo jednog pri-padnika DM (pod ovom skra}enicom Wemci su podrazumijevali ~etnikeDraè Mihailovi}a - obj. A. Stamatovi}a) i vo|ena je borba izme|u SDK(Wemci su koristili ovu skra}enicu za Srpski dobrovoqa~ki korpus tj.Qoti}eve jedinice –obj. A. Stamatovi}a) i grupa DM.

4)… za ubistvo jednog pripadnika Ruskog za{titnog korpusa-strije-qano je 50 talaca DM.9900 Vaqa napomenuti, da su Ruski za{titni korpus~inili ruski bjelogardejci koji su se stavili u slu`bu Wemaca. Wema~-ke 369 i 373 pje{adijske divizije, u svom dnevnom izvje{taju od 15. juna1943. godine, navele su:

““PPooddrruu~~jjee ZZaavviiddoovvii}}ii::êtni~ki napadi na Podkale (2 km ju`no od Zavidovi}a) u 0200 sata

odbijeni.PPooddrruu~~jjee ZZeenniiccaa::Za odmazdu ~etni~kih napada bila je Bjela Voda (14 km jugoisto~no

od Zenice) bombardovana.”9911

Wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, u svom dnev-nom izvje{taju od 21. juna 1943. godine, zabiqeìo je pored ostalog i ovo:

111188.. lloovvaa~~kkaa ddiivviizziijjaa::Upu}ena potjerna odjeqewa. Borba protiv ~etnika kod Brezova~e (ju-

gozapadno od Iliye) Gonimo neprijateqa. 738 puk je na prostoru Gora-`de-Osje~ani. 750 puk na prostoru Ustikolina-Modrani-Osanica. Sop-stveni gubici: dio {taba u Kiseqaku: 2 mrtva, 9 rawenih. Neprijateq: 5~etnika mrtvih, 2 zarobqena i 1 laki mitraqez zaplijewen.”9922

Komandant wema~kih trupa u Srbiji general Paul Bader, raspisao jei ime wema~kih okupacionih vlasti u Srbiji ucjenu od 100.000 rajshmara-ka u zlatu za Draù Mihailovi}a. Ucjena je objavqena u beogradskom kvi-slin{kom listu “Novo vreme” od 21. jula 1943. godine, pod naslovom “No-ve mere protiv banditizma”. U ucjeni za Mihailovi}a se kaè: “100.000rajshmaraka u zlatu dobi}e onaj koji dovede ìva ili mrtva vo|u bandiDraù Mihailovi}a. Ovaj zlo~inac bacio je zemqu u najve}u nesre}u.Otupiv{i od razvratnog ìvota uobrazio je da je on pozvan da “oslobo-di” narod. Kao engleski pla}enik, ovaj sme{ni hvalisavac nije ni{tadrugo radio ve} utirao put boq{evizmu i time pomagao da se uni{te sva

180

nacionalna dobra koja su narodu od vajkada bila visoka i sveta. On je ti-me poremetio mir seqaka i gra|anina upropastio imawe dobra pa i ì-vot hiqadama qudi a zemqu bacio u neopisivu bedu i nevoqu. Stoga je ovajbandit u zemqi ucewen sa 100.000 rajshmaraka uzlatu. Onaj koji dokaè daje ovog zlo~inca u~inio bezopasnim ili ga preda najbliòj wema~koj vla-sti ne samo {to }e dobiti nagradu od 100.000rajshmaraka u zlatu, nego }etime izvr{iti i jedno nacionalno delo, jer }e osloboditi narod iotaybinu od bi~a ne~uvenog i krvavog terora.”9933

Komandant XIV pje{a~ke domobranske pukovnije NDH u Trebiwu pu-kovnik Mesi}, u svom izvje{taju od 12. kolovoza (avgusta) 1943. godine, na-pisao je ovo: “-êtni~kog vo|u majora Ba}evi}a traè Italijani i navod-no bi ga imali uhititi. Prema pouzdanim vijestima se je isti iz podru~-ja oko Bile}e sa ve}om grupom svojih qudi preko Lastve prebacio na jugprema Grabu.

- Danas prije podne bio je upu}en pukovnik Lui|i Skoti, zapovjednik55, pje{a~ke pukovnije u Grab, gdje je trebalo uhititi jednog ~etni~kogvo|u, koji je jutros iz Dubrovnika preko Trebiwa otputovao samovozom uGrab. Pukovnik Skoti ga nije mogao prona}i, niti doznati gdje se nalazi.Koji je to ~etni~ki vo|a nije mi htio re}i.”9944

Kada je po~etkom septembra 1943. godine Italija kapitulirala, ma-jor \or|ije La{i} je poslao nare|ewe 10.septembra |eneralu Blaù \u-kanovi}u i pukovniku Baju Stani{i}u, u kome se pored ostalog kaè:“Nare|ujem najhitniju mobilizaciju nacionalno ispravnog qudstva nateritoriji Crne Gore, da bi se sprije~io ulazak Wemaca u Crnu Goru.”9955

La{i} je tako|e 12. septembra, izdao nare|ewe kapetanu Ivanu Ruì}uiz Drobwaka, sqede}eg sadràja: “Sprije~ite svaki poku{aj upada Wema-ca u Crnu Goru, i u tom ciqu pripremite ru{ewe objekata na komunika-cijama. Zahtijevajte od Italijana da odmah puste na slobodu pohap{ene iinternirane ~etnike, i sprije~ite im povla~ewe. Ukoliko je mogu}e pri-volite ih na saradwu da se bore zajedno sa nama protiv Wemaca.”9966

Major \or|ije La{i} ro|en je 5. maja 1906. godine u Lijevoj rijeci. Voj-nu Akademiju zavr{io je u 52 klasi. Kasnije je zavr{io Vi{u {kolu VojneAkademije i |eneral{tabnu pripremu. U ~in |eneral{tabnog majora una-prije|en je 1940. godine. U aprilski rat 1941. godine, u{ao je kao na~elnik[taba Dravske divizije.9977 Pukovnik Bajo Stani{i} ro|en je 16. maja 1891.godine u Vini}ima kod Manastira Ostroga. Zavr{io je oficirsku {koluu Cetiwu u 4 klasi 1912. godine. U ~in poru~nika unaprije|en je 16. novem-bra 1913. godine. Neposredno po svr{etku I svjetskog rata, u tzv. Boì}nojpobuni u Crnoj Gori, pristupio je bjela{kom pokretu. Po ugu{ewu Boì}-ne pobune nastavio je da se bavi oficirskim pozivom u vojsci KraqevineSHS, i redovnim putem napredovao je do ~ina pukovnika. Izme|u dva svjet-ska rata, jedno vrijeme slu`bovao je u Petrovaradinu kod Novog Sada, a po-slije je bio i na~elnik Podoficirske {kole u Bile}i. U aprilskom ratu1941. godine, u~estvovao je kao komandant puka na frontu prema Skadru.9988

[tab II proleterske brigade, u svom obavje{tajnom izvje{taju od 25.oktobra 1943. godine, upu}enom [tabu II udarnog korpusa NOVJ, napisaoje ovo: “Najve}a grupa ~etnika nalazi se u Gorwaku. Wih ima oko 2000oko

181

Vaqeva, ima ih oko 700 na Zlatiboru i u dolini Lima. U Gorwaku je naj-ve}i broj oficira i podoficira. 10. 11. i 12.o.m. su vodili borbe ~etni-ci i Wemci u okolini âjetine. âjetinu nisu oduzeli. Tom prilikom su~etnici zarobili 8 Wemaca. Wemci su im postavili uslove da im vratezarobqenike, ili }e svakog dana ubijati po 23 taoca. Ovi nisu vratiliWemce i Wemci su po~eli sa ubijawem.”9999

Komandant wema~kog XV armijskog brdskog korpusa general Eglserje 28. septembra 1943. godine, izdao nare|ewe o hvatawu ~etni~kog vojvo-de Mom~ila \uji}a i wegovog na~elnika {taba kapetana Davida [o{ki-}a. Ovaj general u izvje{taju komandi wema~kih oruànih snaga za Jugo-istok je napisao: “\uji} je od Draè Mihailovi}a dobio nare|ewe da na-stavi borbu protiv bandita, ali istodobno da ne prekida borbu protivWemaca i da, prvenstveno izvodi sabotaè.”110000 Vojvoda pop Mom~ilo \u-ji} je 30. septembra 1943. godine, radiogramom obavijestio Draù Miha-ilovi}a o akcijama ovako: “Jedinice su razorile veliki most na rijeciZrmawi, preko kojeg vodi glavna saobra}ajnica izme|u Like i Dalmaci-je. Ovim putem se odvija wema~ko nastupawe ka Jadranu. Na sektoru Likes uspjehom se napadaju dvije wema~ke kolone. Na putu Drni{-[ibenikuni{teno dvoje wema~kih oklopnih kola.”110011 Prilikom kapitulacijeItalije po~etkom septembra 1943. godine, italijanske snage su bjeàlepravcem Krli}-Vrlika. Jedan dio italijanskih snaga koji je do{ao u Vr-liku, poku{ao je da pobjegne kod partizana. êtnici vojvode Mom~ila\uji}a su trinaestoricu uhvatili i strijeqali.110022

Jedna od najspektakularnijih ~etni~kih akcija, bila je oslobo|ewePrijepoqa 12. septembra 1943. godine. Ovu akciju izvela je Novovaro{ka~etni~ka brigada. Tom prilikom ~etnici su zaplijenili nekoliko we-ma~kih kamiona, automobila i motocikla.110033 O ovoj akciji i onima na pod-ru~ju Starog Rasa u to vrijeme, ~etni~ki komandant Vojislav Luka~evi}je pred istra`nim organima 1945. godine u Beogradu ispri~ao: “Mi smozauzeli Prijepoqe i dve stotine ~etnika ostalo je na bojnom poqu. Ras-poloèwe protiv okupatora bilo je veliko, naro~ito kad je pukla prvapu{ka i prvi topovi kad su se ~uli. Borba se razvijala i daqe. Bila je kod[tabqa, zauzeta je Nova Varo{, Rudo i Mio~e. Nema~ke divizije su sepovla~ile u neredu ka Pqevqima. Zaplewen je veliki broj topova i mno-go municije. Izvr{avaju}i tako svoj zadatak, od zaplewenih nema~kih au-tomobila i kamiona kod Prijepoqa, organizovao sam motornu kolonu ikrenuo za Bijelo Poqe, koje su Italijani evakuisali i do{li u Bera-ne.”110044 Vojislav Luka~evi} prije rata bio je ~inovnik Gra|anskog dru{tva“Batiwol”, a pored toga imao je ~in rezervnog kapetana II klase. Za vri-jeme II svjetskog rata, na predlog Draè Mihailovi}a, prvo je unaprije-|en u ~in kapetana I klase 6. septembra 1942. godine, a kasnije i u ~in ma-jora. Tako|e odlikovan je Kara|or|evom zvezdom V stepena sa ma~evima.Sve ovo dobio je od Jugoslovenske Vlade u Londonu. Sa vojvodom i majo-rom Petrom Ba}ovi}em, bio je delegat Jugoslovenske vojske u otaybini,na vjen~awu kraqa Petra II sa gr~kom princezom Aleksandrom u Londo-nu, 20. marta 1944. godine. Po~etkom decembra 1944. godine, partizani suga zarobili, su|eno mu je od strane komunisti~kog suda, i presu|eno nasmrt. Strijeqan je 14. avgusta 1945. godine u Beogradu.110055

182

Komandant wema~kih snaga u NDH general Rudolf Liters, u svom iz-vje{taju od 23. oktobra 1943. godine, napisao je pored ostalog i ovo:

KKoommaannddii 1155.. bbrrddsskkoogg aarrmmiijjsskkoogg kkoorrppuussaaIsto~no od Sarajeva 1 rezervni lova~ki puk svojim napadom poti-

snuo ~etnike u nazad i tom prilikom spalio ku}e ude{ene za odbranu imnogobrojna skrovi{ta za municiju.

Kod neprijateqa izbrojano 7 mrtvih.Neprijateq je slabijim vo}nim napadom razbio 1 ~etu 6 hrvatskog brd-

sko puka koja nije pruìla naro~it otpor. Tako je skoro cio puk rasformi-ran. Isto~no od Sokolca vode se navodno borbe izme|u ~etnika i komuni-sta. Konstatovana su neprijateqska okupqawa u blizini La{ve i Kirana.Tamo su ~etnici i komunisti u savezu. Sjeverozapadno od Sarajeva izvr{e-ni su prepadi na kolonu motornih vozila, èqezni~ke stanice i prugu. Uciqu odmazde strijeqano je 27 ~etnika koji su dràni kao taoci.”110066

[tab II proleterske divizije, je u svom obave{tajnom izvje{taju upu-}enom II udarnom korpusu od 25. oktobra 1943. godine, pored ostalog napi-sao: “Prema izvje{taju Obavje{tajnog centra 4 bataqona II Proleterskebrigade vide se velike vatre u pravcu Zlatibora i govori se da Wemcipale sva ona sela gde im ~etnici daju otpor.”110077

Draà Mihailovi} je 13. novembra 1943. godine poslao radiogram ka-irskoj SOE (britanskoj slu`bi za izuzetne zadatke - obj. A. Stamatovi}a),u kome se kaè: “Nemci i Qoti} {ire glasove o nekakvom sporazumu iz-me|u Nedi}a i mene. Ciq toga je da se stvori zabuna u na{im redovima utrenutku kada se Nemci ose}aju ugroèni i kada mi treba da smo naj~vr-{}i. Ja najodlu~nije odbijam tu la`. Ja nisam nikada i nigde poku{ao ni-ti sad poku{avam niti }u ikada poku{avati da se sporazumem bilo s Ne-di}em bilo sa Nemcima. Obave{ten sam da su ti glasovi prodrli u ino-stranstvo. Molim vas pobijte tu providnu la`. Koliko }e se vremena jo{te nepotrebne laì, koje poti~u ili od okupatora ili od komunista iliod na{ih kvislinga, {iriti po inostranstvu. Nije dovoqno {to moramda se branim od Nemaca, usta{a i komunista ve} sad treba izgleda da sebranim i od na{ih saveznika. Molim vas postarajte se da se to prekinejednom za svagda.”110088

[ef Gestapoa za Beograd dr Karl Kraus, u svom izvje{taju od 10.janu-ara 1944. godine, napisao je ovo: “Mihailovi}eva organizacija danas je je-dini stvarni faktor o odlu~ivawu sudbine srpskog naroda. Nije va`no{ta se misli u Beogradu, ve} je va`no {ta se misli u unutra{wosti u naj-{irim narodnim slojevima, i da ne postoji jedna ku}a koja nije izgubilanekog ro|aka u borbi za ideju Mihailovi}eve organizacije. To je jedan po-kret koji ima svu stvarnu snagu narodu i ako Wemci èle mir moraju uze-ti u obzir ove ~iwenice. Nedi} ne predstavqa ni{ta, a qoti}evci pred-stavqaju snagu sve dotle dok ih Wemci podràvaju.”110099

Vojnoupravni komandant wema~kih oruànih snaga za Jugoistok pot-pukovnik fon Gojtner, u svom izvje{taju Vrhovnoj komandi Vermahta od13. maja 1944. godine je napisao:” 10. 5. ~etnici su kod Kremne izvukli izvoza tri civila koji su radili za wema~ke oruàne snage, jednog ubili, aostale i{ibali.”111100 Pro~elnik Operativnog odjela zapovjedni{tva Glav-

183

nog stoèra domobranstva NDH potpukovnik Helbik, u svom izvje{tajuod 10. lipwa (juna) 1944. godine je naglasio: “Jedna ~etni~ka skupina odoko 30 qudi napala je kod Jabu~kog sedla (9 km. jugozapadno od Rogatice)1 wema~ki teretni samovoz. Poginula su 2 Niemca, 2 su rawena.”111111

Poslije tromjese~nog boravka u savezni~kim komandama u Italiji,Egiptu i Londonu, krajem maja 1944. godine, u Jugoslaviju su se vratili~etni~ki komandanti Vojislav Luka~evi} i Petar Ba}ovi}. Luka~evi}se po Mihailovi}evom nare|ewu vratio u Stari Ras, i preuzeo komandunad tamo{wim ~etnicima. Saznav{i za wegov povratak, Wemci su orga-nizovali potjere za wim, sa namjerom da ga uhvate ili ubiju, ali u tome ni-jesu uspjeli.111122 Krajem juna 1944. godine, po nare|ewu vojvode Pavla \uri-{i}a formirane su ~etni~ke crne trojke. One su imale zadatak da likvi-diraju okupatorske oficire i agente, kao i {pijune i agente okupatora,po selima i gradovima koji su bili pod wema~kom kontrolom. Tako je uKotoru po~etkom jula 1944. godine od ovih trojki likvidiran ~lan Pri-vremenog vo|stva Crnogorske stranke dr Boò Krivokapi}, za koga seznalo da odràva tijesne veze sa usta{ama preko Dubrovnika, kao i agen-tom ABVER-a Brunom Vozakom, ~ije je konspirativno ime bilo dr Bol-mar. U Podgorici su likvidirani Vasilije Radi~evi} i Ivan Tijan, kojisu bili agenti wema~kog obavje{tajnog oficira Jozefa Cvilingera.111133

Komandant wema~kih oruànih snaga za Jugoistok general-pukovnikAleksander fon Ler, u svom dnevnom izvje{taju od 1. septembra 1944. godi-ne Vrhovnoj komandi Vermahta, napisao je ovo: “êtni~ki odredi, koji suprilikom razoruàwa bugarskih jedinica zaplijenili 8 mitraqeza, 24 pu-{komitraqeza, 8 minobaca~a i 540 pu{aka, zauzeli su na dunavskom ju`nompredjelu rejon.”111144 Draà Mihailovi} je 1. septembra 1944. godine, izdao na-re|ewe za op{tu mobilizaciju koje glasi: “U ime Petra II, u sporazumu sana{om velikom koalicijom i na osnovu vlasti koja mi je povjerena, progla-{avam, na dan 1. septembra u nula ~asova op{tu mobilizaciju celog naro-da protiv svih neprijateqa. Nare|ujem da se ta mobilizacija ima izvr{i-ti po direktivi Glavnog {taba Jugoslovenske vojske u otaybini pod pret-wom smrtne kazne (za one koji se ne bi odazvali ili je omeli).”

Tre}e zborno podru~je domobranstva je u svom izvje{taju od 16. rujna(septembra) 1944. godine, navelo ovo”: “Zbog ubistva 15 Wemaca 13. IX upodru~ju Mesi}a (6 km ju`no od Rogatice) od strane ~etnika, po naloguWemaca izvr{ene su odmazde nad ~etni~kim selima Ferizovi}i-Vrago-lovi (2-5 km zapadno od Rogatice), te u podru~ju oko Gora`de i Mesi}a.”111155

Ober{tumbanfirer SS-a Herman, iz wema~ke policije i slu`be bez-bjednosti u NDH, u svom dnevnom izvje{taju od 28. septembra 1944. godi-ne je napisao pored ostalog: ...od 22. 9… ~etni~ke jedinice u rejonu Tre-biwe-Hum-Uskopqe nalaze se u borbi s wema~kom i hrvatskom vojskom.

U Dubrovniku je hrvatska policija uhapsila 72 pristalice ~etnikakao taoce.”111166

Dana 14. oktobra 1944. godine, ~etni~ka delegacija u sastavu: Jevrem[auli}, major Bo{ko Pavi}, kapetan Dabovi}, kapetan Du{an Arsovi},Nikola Vuk~evi} i potporu~nik Cuci}, tajno je otplovila iz Bokokotor-skog zaliva prema Italiji i saveznicima. Ovoj misiji bili su pridodati

184

vlasnik brodi}a kojim su krenuli Marko \erkovi}, i ameri~ki pilot De-bert Artur Petrson, koji je u maju bio oboren kod Danilovgrada, ali su ga~etnici spasili. Brodi} kojim je otplovila ova ~etni~ka misija bio jepotopqen od strane wema~ke obalske artiqerije, koja ga je ga|ala. [efmisije Jevrem [auli}, major Bo{ko Pavi}, kapetan Dabovi}, potporu~-nik Cuci} i brodovlasnik Marko \erkovi} su poginuli, a kapetan Du{anArsovi} i Nikola Vuk~evi} su raweni.111177 êtni~ki vojvoda \oko Mari},u svojoj kwizi “\eneral Draà Mihailovi} - 25-godi{wica wegove pogi-bije 1946-1971.”, koja je objavqena u ̂ ikagu 1981. godine, o smrti ~etni~kogvojvode Maneta Rokvi}a pi{e: “Vojvoda Mane Rokvi} nije verovao kolikoje Nemcima stalo da do|u do na{ih glava, poverovao je wihovim oficiri-ma i oti{ao na tobo`we pregovore, gde je uhap{en, sproveden u Zagreb ipredat Paveli}u ìv. Wegovu pratwu, 24 ~etnika, junaka i pregaoca, pre-dali su u zloglasni usta{ki logor u Jasenovcu, gde su poklani.”111188

êtni~ki pokret Draè Mihailovi}a bio je antihitlerovski ioslobodila~ki pokret. Po vremenu i okolnostima u kojima se pojavio, onje prva gerila u Evropi, odnosno prvi organizovani vojni~ki pokret, ko-ji je u dràvama porobqene Evrope poveo otpor protiv okupatora. Poredniza mawih ofanziva, koje su protiv wega pokretali okupatori i kvi-slinzi, mogu se izdvojiti dvije. Prva ofanziva bila je u novembru i prvojpolovini decembra 1941. godine. Ova ofanziva bila je ustvari usmjerenana uni{tewe ustanka u Srbiji, i bila je dvojnog karaktera, protiv ~etni-ka i partizana. Druga ofanziva bila je “[varc”, i kulminirala je u prvojpolovini maja 1943. godine. Ova ofanziva bila je uperena direktno pro-tiv ~etnika. U obje ofanzive ciq okupatora nije ostvaren, mada su u wi-ma nanijeti osjetni gubici ~etnicima, odnosno u prvoj je zarobqen pastrijeqan major Aleksandar Mi{i}, a u drugoj je zarobqen vojvoda Pavle\uri{i}. Od organizovawa svoje gerile, pa do wenog kraja, |eneral Mi-hailovi} je istu vodio smi{qeno i spretno u vojni~kom smislu, uvijekbiv{i svjestan koliku trenutnu ima snagu, i kolike su mu mogu}nosti dje-lovawa. On je kao profesionalni vojnik, tj. |eneral{tabni oficir, do-bro znao koliko gerila moè, odnosno ne moè nanijeti {tete okupato-ru, i pod kojim okolnostima. Mihailovi} je kao oficir bio svjestan, dase II svjetski rat ne}e rije{iti u Jugoslaviji i na Balkanu, niti da }e garije{iti bilo koja gerila u Evropi, pa ~ak i bitnije uticati na wegovishod. On je znao pou~en iskustvom iz I svjetskog rata, da }e i II svjetskirat rije{iti velike sile i veliki narodi, na glavnim frontovima. Do-bro je znao dokle se u gerili moè i}i u akcijama, a da te akcije budu kon-traproduktivne, odnosno da okupator svojim represalijama prema srp-skom narodu ne napravi genocid. Wemci su imali preciznu matemati~kura~unicu represalija, sto Srba za jednog mrtvog Wemca, odnosno pedesetza rawenog. Na srpskom narodu je bilo ho}e li ili ne}e ostati miran. Ti-to nije znao za tu granicu, ili je mo`da boqe re}i da je znao, ali ga nijebilo briga. Srpski narod je bio uni{tavan, wegove ku}e paqene, i wego-va dobra ni{tavna, a ne wegov hrvatski.

185

**************************NAPOMENE1. Izvje{taj na~elnika Upravnog {taba wema~ke komande za Srbiju dr Geor-

ga Kizela od 23. jula 1941. Komandi wema~kih oruànih snaga za Jugoistok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XIII, kw. 1. Beograd, 1973. dok. br. 87, 226.

2. AVII, fond DM, dok. YK-Y-5.3. Izvje{taj OK KPJ za Ni{ od 22. avgusta 1941. Zbornik dokumenata i po-

dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 13, 70.4. isto, izvje{taj jedinica i ustanova pot~iwenih komandi II italijanske

armije o zna~ajnim doga|ajima od 31. avgusta do 5. septembra 1941., tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 172, 581.

5. isto, izvje{taj vojnog zapovjednika u Srbiji generala Franca Bemea od 21. septembra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 166, 443.

6. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi-}a, kw. 1, Beograd, 1984, 3.

7. Izvje{taj grupe generala Luki}a i II zdruène brigade od 8. listopada 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom

V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 34, 94-95.8. isto, izvje{taj zapovjednika II zdruène domobranske brigade od 12. li-

stopada 1941. Glavnom stoèru ministarstva domobranstva NDH, dok. br. 325, 96.

9. isto, telefonski izvje{taj zapovjednika oru`ni~kog domobranskog kri-la u Sarajevu od 31. listopada 1941. tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 32, 94.

10. Branko Lazitch (pseudonim Branislav Strawkovi}), Iz istorije Ravne Gore 1941, Kwiga o Draì, kd. I, Windsour, Canada, 1956.

11. Izvje{taj na~elnika [taba wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbi-ji od 1. novembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslo-

venskih naroda, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 220, 564-566.12. isto, povjerqiva okru`nica wema~kog vojnog zapovjednika na Balkanu od

4. novembra 1941 tom I, Beograd, 1949, dok. br. 248, 587.13. Tajna i javna saradwa ~etnika i okupatora 1941-1944. Arhivski pregled,

Beograd, 1976. (dokument je prevod sa wema~kog jezika).14. AVII, fond DM, VK-P-3.15. Izvje{taj wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji generala Franca

Bemea od 15.novembra 1941. Komandi wema~kih oruànih snaga za Jugoi-stok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 237, 636-637.

16. AVII, ~. a., k. 12, reg. br. 6/1.17. Dnevnik [taba XVIII wema~kog armijskog korpusa od 18. novembra do 8.

decembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 278, 628.

18. isto, Prilog Dnevnika [taba XVIII wema~kog armijskog korpusa od 19. septembra do 6. decembra 1941. dok. br. 279, 634.

19. isto, referat wema~kog dràvnog savjetnika u Srbiji generala dr Harol-da Turnera od 21. novembra 1941. dok. br. 167, 447.

20. isto, izvje{taj jedinica i ustanova pot~iwenih komandi II italijanske armije o zna~ajnim doga|ajima u toku novembra i decembra 1941. tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 205, 729.

21. isto, izvje{taj wema~kog vojnog zapovjednika u Srbiji artiqerijskog genera-la Paula Badera od 10. decembra 1941. tom I, Beograd, 1949, dok. br. 280, 637.

186

22. isto, Desetodnevni izvje{taj 342, wema~ke pje{adijske divizije od 10. de-cembra 1941. opunomo}enom komandantu u Srbiji, tom XII, kw. I, Beograd, 1973, dok. br. 270, 737.

23. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Cana-da, 1956.

24. Izvje{taj obavje{tajnog odjeqewa komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok od 12. decembra 1941. pot~iwenim divizijama, Zbornik doku-menata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 275, 753.

25. isto, Objava, tom I, Beograd, 1949,636.26. isto, Izvje{taj pomorsko-redarstvenog odjela mornarice NDH od 10. pro-

sinca 1941. tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 138, 372-373.27. DACG, AOP, br. 278/V3-9 (41), pismo ~lana partizanskog {taba u [}epan

Poqu Obrada Cicmila od 11. decembra 1941. [tabu Durmitorskog NOP odreda u @abqaku.

28. isto.29. Izvje{taj I domobranskog zbora od 12. prosinca 1941. Zbornik dokumena-

ta i podata o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 139, 376.

30. DACG, AOP, br. 2205/XI 1a-13 (41), pismo Draè Mihailovi}a od 20. de-cembra 1941. komandantu ~etni~kih odreda Jugoslovenske vojske u Crnoj Gori majoru \or|iju La{i}u.

31. isto, br. 427/XI 1a-16 (41) Rezolucija predstavnika op{tina Qevore~ke i Prekobrdske od 23. decembra 1941.

32. Pismo Glavnog {taba NOP odreda za Srbiju [tabu Romanijskog NOP odre-da od 30. decembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949. dok. br. 97, 313.

33. AVII, fond DM, VK-Y-26.34. isto, dok. -BK-P-3-dok.- M-1977.35. Izvje{taj usta{kog oficira za vezu kod wema~ke okupacione uprave u Sr-

biji, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, Beograd, 1949, dok. br. 153, 4 20.

36. isto, Izvje{taj jedinica i ustanova II italijanske armije o zna~ajnim do-ga|ajima u toku novembra i decembra 1941, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 205, 787.

37. isto, Zapovijest 342, wema~ke pje{adijske divizije od 6. januara 1942. tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 3, 14, i 26.

38. isto, izvje{taj zapovjednika II domobranskog zbora NDH o borbama na po-dru~ju sjeverne Bosne od 16. do 28. veqa~e 1942, tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 153, 518.

39. AVII, ~. a., 151, 5/3-7.40. Stanislav Krakov, General Milan Nedi{-Prepuna ~a{a ~emera, Minhen,

1968, 147.41. Svi podaci su skup parcijalnih istraìvawa; Novo vreme, 11. april 1942, 2.42. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju

pukovnika Kevi{a od 20. aprila 1942., Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 57, 306-308.

43. AVII, fond DM, k. 302, reg. br. 2/1.44. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju

general{tabnog pukovnika Kogarda od 30. aprila 1942. Zbornik dokume-nata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 64, 348. i 352.

187

45. AVII, ~. a. 4/5, 18.46. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta za Srbiju ge-

neral{tabnog pukovnika Kogarda od 10. juna 1942. Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 89, 480.

47. isto, Desetodnevni izvje{taj wema~kog komandanta u Srbiji generala Paula Badera od 20. juna 1942. dok. br. 93, 494.

48. isto, Izvje{taj Zapovjedni{tva I domobranskog zbora NDH, tom V, kw. 32,Beograd, 1964, dok. br. 58, 139-140.

49. isto, Mjese~ni izvje{taj Operativnog odjeqewa Komande wema~kih oru-ànih snaga za Jugoistok od 30. juna 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 101, 530.

50. isto, Direktiva komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok pot-~iwenom wema~kom komandantu u Srbiji od 10. jula 1942. dok br. 107, 555-530.

51. AVII, fond DM, VK-P-684.52. NAW, Records of Headquarters, German Armed Forces High Comand

(Obercomando der Wemacht), T-175-140-2668302.53. Biqe{ke sa referisawa na~elnika Operativnog odjeqewa komanduju}eg

generala i komandanta u Srbiji od 28. avgusta 1942. komandantu wema~kih oruànih snaga za Jugoistok, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 137, 676.

54. AVII, ~. a., 35/2, 210.55. Izvje{taj komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok generala Aleksan-

dra fon Lera od 28. oktobra 1942. upu}en Vrhovnoj komandi Vermahta. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 168, 815. i 817.

56. AVII, fond DM, D-XXI-2165.57. NAW, mikrofilm T-354, rola 145, 378599758. isto, mikrofilm T-175, rola 124, 598993-94.59. isto, 598496.60. Mjese~ni izvje{taj komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok ge-

nerala Aleksandera fon Lera od 29. novembra 1942. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 186, 897.

61. isto, Mjese~ni izvje{taj Operativnog odjeqewa 714, wema~ke pje{adijske divizije za novembar 1942, dok. br. 188,906-907.

62. NAW, mikrofilm T-501, rola 352,668-669.63. Radoje L. Kneèvi}, Kwiga o Draì, kw. I Windsor, Canada, 1956.64. DACG, AOP, br. 8272/IX 1a-246 (42), pismo komandanta Kola{inske ~et-

ni~ke brigade kapetana II klase Leke Vujisi}a komandantu Rova~kog ~et-ni~kog bataqona (nedatirano iz 1942).

65. AVII, ~. a.. odjeqak za Crnu Goru, V-65, izvje{taj Pavla \uri{i}a Dra-ì Mihailovi}u od 10. januara 1943. strogo povjerqivo.

66. Izvje{taj [taba I [umadijskog NOP odreda “Milan Blagojevi}” od 14. januara 1943. Glavnom {tabu NOV i PO Srbije, Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beograd, 1954, dok. br. 4, 20.

67. isto, Saop{tewe wema~kog feld komandanta iz Vrwa~ke Bawe od 5. mar-ta 1943. dok. br. 164,445.

68. AVII, fond DM, D-XXXII-114.188

69. Nema~ka obave{tajna slu`ba, kw. 8, Beograd, 1956.70. Hitler e Musolini, Letere e Documenti, Milan-Rizoli, 1946,141.71. Walter Roberts, Tito, Mihailovich, and Allies, 1941-1945, New Brunswik,

1973,104; NAW, mikrofilm T-120, rola 615, 245-66.72. NAW, Trials of War Criminals before the Nuerenberg Military Tribunals,

vol. XI, bp. 1016.73. Dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 5. aprila 1943. Zbornik doku-

menata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 12, Beograd, 1955, dok. br. 294, 602.

74. isto. Zapisnik sa sastanka odr`anog 21. aprila 1943. pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”, dok. br. 255.526.

75. kao nap. 71, 123.76. Dnevni izvje{taj wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “Slovenija-

Dalmacija” od 14. maja 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugo-slovenskih naroda, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 194, 455.

77. Milorad Joksimovi}, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 5, Chicago, 1960, 85.

78. Dnevni izvje{taj komandanta VI italijanskog armijskog korpusa generala Pjacinija od 15. maja 1943. o napredovawu Wemaca kroz Hercegovinu, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 13, Beograd, 1955, dok. br. 202, 467-468.

79. isto, pismo komandanta SS divizije “Princ Eugen” generala Augusta Flepsa komandantu italijanske divizije “Marke” generalu \uzepe Amiku od 16. maja 1943. dok. br. 215, 499.

80. isto, Izvje{taj komandanta II italijanske armije generala Marija Robo-tija italijanskom General{tabu od 15. maja 1943. dok. br. 199, 461-463.

81. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog {taba za vezu pri italijanskoj Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija” od 17. maja 1943. dok. br. 219, 510.

82. isto, Izvje{taj ~lana italijanske misije generala \ankarla Rea od 18. ma-ja 1943, o odr`anom sastanku sa wema~kim opunomo}enim generalom u NDH Glezom fon Horstenauom, dok. br. 227, 555.

83. isto, Dnevni izvje{taj za 21. maj 1943. wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija”, dok. br. 243, 589.

84. isto, Dopis wema~kog {taba za vezu pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dal-macija”od 26. maja 1943. dok. br. 261, 643.

85. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog {taba pri Vi{oj komandi “Slovenija-Dalmacija” od 29. maja 1943. dok. br. 271, 669.

86. isto, dok. br. 272, 672.87. isto, Dnevni izvje{taj 369,i 373.wema~kih pje{adijskih divizija od 1. juna

1943. kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 115, 267.88. Milorad Jokimovi}, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 5, Chi-

cago, 1960, 85; Borivoje M. Karapanyi}, Gra|anski rat u Srbiji, Cleveland,1958, 312.

89. Kola{inski ~etni~ki zatvor, Titograd, 1987; DACG, AOP, IX 1a-154/43. i IX 1b-96 (43), pismo Suda za za{titu naroda wema~kom komandantu mje-sta Podgorica od 29. i 30. novembra 1943.

90. Dnevni izvje{taj wema~kog komandanta za Srbiju od 18. juna 1943. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beo-

grad, 1954, 461, 181.91. isto, Dnevni izvje{taj 269, i 373, wema~kih pje{adijskih divizija od 15. ju-

na 1943. tom IV, kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 167, 368.

189

92. isto, Dnevni izvje{taj wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza -fon Horstenaua od 21. juna 1943, dok. br. 183, 400.93. Nove mere protiv banditizma, Novo vreme, 21.jul 1943.94. Izvje{taj komandanta XIV pje{a~ke domobranske pukovnije NDH u Tre-

biwu pukovnika Mesi}a od 12. kolovoza 1943. Zbornik dokumenata i poda-taka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 16, Beograd, 1956, dok. br. 191, 490.

95. AVII, ~. a., odjeqak za Crnu Goru, V-987.96. isto, V-995.97. Radomir Popovi}-Rajo, \or|e M. La{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, sv. 2,

Chicago 1959, 99-100.98. Glas Crnogoraca, br. 53,16. novembar 1913,1; ostali podaci prikupqeni su

parcijalnim istraìvawima i od Stani{i}eve bliè rodbine i poznanika. 99. Obave{tajni izvje{taj [taba II proleterske brigade od 24. septembra

1943. [tabu II udarnog korpusa NOVJ, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 36, 101.

100. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata i podataka Instituta za hi-storiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 8, Split, 1981, 890.

101. AVII, 314, 566/330.102. kao nap. 100, 191.103. AVII, ~. a., Kwiga primqenih depe{a, raspis Draè Mihailovi}a od

15. septembra 1943; isto, CG-V-103, obavje{tewe Gorskog {taba (Komanda Starog Rasa) br. 148 od 17. septembra 1943.

104. Su|ewe ~lanovima politi~kog i vojnog rukovodstva organizacije Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945.

105. isto, Podaci su sakupqeni fragmentarnim istraìvawem.106. Izvje{taj komandanta wema~kih snaga u NDH generala Rudolfa Litersa od

23. oktobra 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih na-roda, tom IV, kw. 18, Beograd, 1958, dok. br. 175, 438.

107. isto, Obavje{tajni izvje{taj [taba II proleterske divizije od 25. okto-bra 1943. [tabu II udarnog korpusa, tom I, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 50, 137.

108. PRO, FO, 371/37591.109. AVII, fond DM, BK-W-88.110. Izvje{taj vojnoupravnog komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoi-

stok potpukovnika fon Gojtnera od 13.maja 1944. Vrhovnoj komandi Verma-hta, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 57, 247.

111. isto, Izvje{taj pro~elnika Operativnog odjela zapovjedni{tva Glavnog stoèra domobranstva NDH potpukovnika Helbika od 10. lipwa 1944, tom V, kw. 28, Beograd, 1963, dok. br. 124,655.

112. AVII, ~. a., odjeqak za Crnu Goru, reg. br. 6605, pismo Pavla \uri{i}a Draì Mihailovi}u (nedatirano).

113. Arhiv MUP-a Crne Gore, Sword Party.114. Dnevni izvje{taj komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok ge-

neral-pukovnika Aleksandra fon Lera od 1. septembra 1944. Vrhovnoj ko-mandi Vermahta, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 121, 556.

115. isto, Izvje{taj III zbornog podru~ja domobranstva NDH od 16. rujna 1944, tom IV, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 139, 376.

116. isto, Dnevni izvje{taj SS ober{tumbanfirera Hermana iz wema~ke po-licije i slu`be bezbjednosti u NDH od 28. septembra 1944, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 152, 647.

190

117. AVII, naknadna ~etni~ka arhiva, odjeqak za Crnu Goru, V-2363, saop{-tewe Nacionalnog rukovodstva Komande Crne Gore, Boke i Starog Rasa.

118. \oko Mari}, \eneral Dra`a Mihailovi}-25. godina wegove pogibije 1946-1971, ^ikago, 1981, 117.

191

SS AA VV EE ZZ NN II CC II OO ^̂ EE TT NN II CC II MM AAII MM II HH AA II LL OO VV II ]] UU

Napadom sila Trojnog pakta na Jugoslaviju, ova dràva se samim timsvrstala u tabor antihitlerovske koalicije, koja je u II svjetskom ratubrojala nekoliko desetina dràva predvo|enih SAD, Velikom Britani-jom i SSSR-om i Francuskom. Vlada Kraqevine Jugoslavije, i sam kraqPetar II Kara|or|evi} sa kraqevskom porodicom, ubrzo poslije odlaskaiz Jugoslavije 15. aprila 1941. godine, na{li su se u Londonu. U ovom gra-du bilo je niz vlada dràva koje su sile Trojnog pakta na ~elu sa Wema~-kom okupirale. Vijesti o pokretu otpora kojeg je organizovao pukovnikDraà Mihailovi}, ubrzo su procurele po cijeloj Evropi i svijetu. Vo-de}e savezni~ke dràve, isprava su Mihailovi}u pruàle moralnu, a za-tim i materijalnu pomo}. Ova materijalna pomo} bila je dosta skromna.

Britanski kraq Yory VI je 15. juna 1942. godine, podigao britanskoposlanstvo kod Jugoslovenske vlade na rang ambasade. Britanski ambasa-dor Yory Rendel, je predaju}i akreditivna pisma kraqu Petru II Kara-|or|evi}u pored ostalog rekao: “Podizawe predstavni{tva Wegovog Ve-li~anstva na stepen ambasade simboli~ki je gest kojim se èli izrazitinajdubqe divqewe koje Britanija i cela Britanska Imperija ose}aju-kaoi sve slobodne zemqe sveta – prema juna~kom otporu protiv brutalnih na-pada~kih sila naroda Va{eg Veli~anstva i jugoslovenske rodoqubivevojske, koja se i daqe bori na tlu Jugoslavije pod komandom Va{eg mini-stra vojske generala Draè Mihailovi}a”...11

U Jugoslovenskom domu u Londonu, na Vidovdan 28.juna 1942. godine,organizovana je sve~ana akademija. Britanski ministar za Indiju LepoldEmeri, tom prilikom odrào je prisutnima poduì prigodan govor, u ko-me je za{ao i u daqu pro{lost srpskog naroda. U svom govoru on je poredostalog rekao:

“Juna~ki narode Jugoslavije!Srbi, Hrvati i Slovenci!Nepobjedivi ratnici, koji se borite na bojnom poqu sa Draòm Mi-

hailovi}em!Gra|ani i gra|anke, seqaci i seqanke Jugoslavije, vi koji nikada ni-

jeste klonuli duhom i koji s vjerom u pobjedu ~ekate ~as oslobo|ewa od va-{ih ugweta~a!… Samo }e istorija mo}i da kaè koliko je za nas bio spa-sonosan ovaj vremenski period od nekoliko nedjeqa u toku koga je prvo-

192

bitni jugoslovenski otpor odloìo wema~ki napad na Rusiju, ili, u stva-ri, koliko je i sada za nas spasonosna ~iwenica da se na ruskom frontu nenalaze sve one neprijateqske divizije koje nepobjedni gerilci DraèMihailovi}a drè danas prikovane na, u stvari, drugom frontu koji uEvropi postoji”...22

Britanski komandanti na Sredwem Istoku Klaud Okinlek, ArturTeder i Herni Harvud, poslali su 16. avgusta 1942. godine radiogram Dra-ì Mihailovi}u, u kome se kaè: “Sa divqewem pratimo od vas vo|eneoperacije, koje su od neocjewive vrijednosti za na{u savezni~ku stvar.Materijalna pomo} koju moèmo da dajemo va{im trupama nije mo`datrenutno velika koliko bismo mi èqeli, ali vas uvjeravamo da }e sepreduzeti sve da i vama uputi svaka mogu}a pomo}.”33 Dana 24. septembra1942. godine, britanski ministar spoqnih poslova Entoni Idn, u svomgovoru na otvarawu Jugoslovenskog doma u Londonu, pored ostalog je re-kao:... “Dobro ure|ene jugoslovenske vojske vode borbu protiv neprijate-qa na sopstvenom tlu, pod neobi~no hrabrim vo|stvom generala Mihai-lovi}a. To je jedna va`na vojni~ka ~iwenica. U ovom ~asu neprijateqskedivizije koje su prijeko potrebne na ruskom boji{tu, ili potrebne na egi-patskom voji{tu, zadràvane su borbom u Jugoslaviji.”44

Komandant francuskih snaga u Sjevernoj Africi general Anri@iro, je 11. novembra 1942. godine poslao radiogram Draì Mihailovi-}u, u kome je kazao: “Ponovo sam stupio u borbu protiv na{ih zajedni~kihneprijateqa. Vama li~no i herojskoj jugoslovenskoj vojsci èlim u ovomtrenutku da izrazim i podvu~em tradicionalno bratstvo po oru`ju kojevlada izme|u francuske vojske i va{e vojske. Izraàvam vam svoje najdu-bqe divqewe. Va{ herojski otpor i va{i uspjesi probudili su i pokre-nuli nacionalnu svijest svih onih koji se bore protiv napada~a. Va{ ot-por i va{ primjer vode ka pobjedi, koja po~iwe da se ra|a.”55

Na~elnik britanskog General{taba general Alan Bruk, je 1.decem-bra 1942. godine, poslao radiogram Draì Mihailovi}u povodom ujedi-wewa ovakvog sadràja: “U ime Carskog General{taba ne mogu da propu-stim dvadeset ~etvrtu godi{wicu od ujediwewa Srba, Hrvata i Slovena-ca, a da ne izrazim ~estitawe za divne poduhvate jugoslovenske vojske naSredwem istoku u ovom pobjedonosnom ~asu, nego i na va{e nepobjedive~etnike, pod va{om komandom, koji se bore dan i no} pod najteìm rat-nim okolnostima. Uvjeren sam, Gospodine Ministre, da }e uskoro do}idan kada }e i sve va{e snage mo}i da budu ujediwene u jednoj slobodnoj ipobjedonosnoj Jugoslaviji; dan kada }e neprijateq, protiv koga se zajed-ni~ki borimo rame uz rame, biti satrven zauvijek.”66

Dràvni podsekretar SAD Samner Vels, je u radiogramu Draì Mi-hailovi}u od 4. januara 1943. godine kazao: “Vlada SAD ima potpuno po-vjerewe u patriotizam generala Mihailovi}a i veliko divqewe za vje-{tinu, istrajnost i hrabrost sa kojom on i jugoslovenski patrioti okowega nastavqaju borbu za oslobo|ewe svoje zemqe. Mi smatramo da vojnaakcija na koju se pozivate predstavqa ~iwenicu u orjentisawu vo|stvarata od strane Ujediwenih naroda protiv Osovine.”77 Komandant angloa-meri~kih trupa u Sjevernoj Africi general Dvajt Ajzenhauer, u radio-

193

gramu Draì Mihailovi}u od 13. januara 1943. godine, je kazao: “Ameri~-ke oruàne snage u Evropi i Africi pozdravqaju svoju bra}u po oru`ju,odli~ne i hrabre vojne jedinice pod va{om odlu~nom komandom. Ti juna~-ki qudi koji su pristupili va{im redovima, u svom zavi~aju, da bi nepri-jateqe izgnali iz Otaybine, bore se s punom odano{}u i samopregovoromza zajedni~ku stvar Ujediwenih naroda. Neka bi im ta borba donijelapotpun uspjeh.”88

Vo|a oslobodila~kog pokreta Francuske general [arl de Gol, odli-kovao je Draù Mihailovi}a Ratnim krstom 2.februara 1943. godine. Upohvalnoj naredbi povodom toga je napisao ovo: “Legendarni junak, sim-bol naj~istijega rodoquba i najvi{ih jugoslovenskih vojnih vrlina, tajgeneral nije prestao voditi borbu na okupiranom nacionalnom tlu. Uzpomo} rodoquba, on bez sustajawa ne da mira okupatorskoj vojsci, takopripremaju}i onaj kona~ni juri{ koji }e dovesti do oslobo|ewa wegoveOtaybine i cijelog svijeta, rame uz rame s onima koji nikad nijesu sma-trali da se jedna velika zemqa moè da pokori surovom zavojeva~u.”99

Britanski ministar blokade lord Selborn, je 5. februara 1943. godi-ne, u razgovoru sa jugoslovenskim pomo}nikom ministra spoqnih poslo-va V. Milonovi}em rekao: “Briqantno je ono {to je general Mihailovi}u~inio i jo{ uvijek ~ini. Imate razloga da budete gordi na wega. êr~ilje sad u Kairu na~inio anketu kod vojnih vlasti o akciji generala Miha-ilovi}a, i izvje{taji koje nam je o tome poslao laskavi su za generala.”1100

Isti ministar je u razgovoru sa predsjednikom Jugoslovenske vlade drSlobodanom Jovanovi}em, od 16. marta 1943. godine, izjavio ovo: “Pukov-nik Bejli dostavqa sjajne podatke o generalu Mihailovi}u i wegovoj voj-sci u okupiranoj Jugoslaviji… Lord Glenkoner, predsjednik u Kairu,isto tako {aqe depe{e i moli {to ve}i broj aviona za dotur oru`ja ge-nerala Mihailovi}a. Traèwe Jugoslovenske vlade, da se preko 30 ofi-cira ubaci Mihailovi}u para{itima, predstavqa jedinstven primjer po-`rtvovawa i rodoqubqa. On }e u~initi sve da taj predlog ostvari.”1111

Dana 19. marta 1948. godine, predsjednik SAD Hari Truman, odlikovaoje posmrtno Draù Mihailovi}a Legijom za zasluge. Ovo odlikovawe svo-jim stepenom odgovara ~inu glavnih komandanata savezni~kih armija. Pro-pratno obrazloèwe uz akt odlikovawa glasi: “General Dragoqub Mihai-lovi} istakao se na izuzetan na~in kao Glavnokomanduju}i jugoslovenskihoruànih snaga i docnije kao ministar vojni, time {to je organizovao ipoveo zna~ajne snage otpora protiv neprijateqa koji je Jugoslaviju dràopod okupacijom od decembra 1941. do decembra 1944. Zahvaquju}i neustra-{ivom naporu wegovih trupa mnogi su ameri~ki avijati~ari spa{eni ivra}eni u svoje baze. General Mihailovi} i wegove snage, iako oskudni uratnom materijalu, bore}i se pod najteìm okolnostima, doprinijeli suznatno savezni~koj stvari i dali svoj udio krajwoj pobjedi saveznika.”1122

U ~lanku londonskog ~asopisa “Time and Tide” (U dobar ~as) od 15. ma-ja 1942. godine, posve}enom Draì Mihailovi}u, je pisalo: “Grabe}i sti-jenu zgr~enim kanyama... osmatra sa svojih planinskih zidina i poga|a kaogrom.

194

Ove rije~i pisane o orlu danas boqe prili~e jednom, me}u svim ko-mandantima svjetskog rata, najvi{e vrednom divqewa. To je jugosloven-ski Draà Mihailovi}, do prije godinu dana je Adolf Hitler nadmenoobjavio da je pokorio Jugoslaviju. Draà Mihailovi} sa svojih 150.000 ge-rilaca po planinama jugozapadno od Beograda baca mu tu la` u lice. Toje vaqda najve}a gerilska akcija u istoriji... Pro{le jeseni sedam naci-sti~kih divizija morale su ga goniti po {umadijskim planinama.”1133

U svom radiogramu od 21. januara 1943. godine, {ef britanske misijepri Mihailovi}evom {tabu pukovnik Vilijem Bejli je javio: “Vidiooriginalne wema~ke objave donijete iz Beograda, slede}e sadrìne: (1)Kao odmazdu za uni{tewe èqezni~kog mosta izme|u Petrovca i Poà-revca, 13. novembra 1942. strijeqano 50 talaca. (2) Wemci pripisuju tu sa-botaù Mihailovi}evoj organizaciji i za sve strijeqane se kaè da subili Mihailovi}eve pristalice. “Bejli je tako|e 25.maja poslao radio-gram, u kome se pored ostalog kaè: “150 talaca strijeqano 25. maja u Kra-qevu kao posqedica Keserovi}evog napada.”1144

Ameri~ki potpukovnik Albert Sajc bio je jedno vrijeme {ef ame-ri~ke misije pri {tabu Draè Mihailovi}a, i prokrstario je Srbiju de-cembra 1943. godine. U svojoj kwizi “Mihailovic: Hoax or Hero?” (Mihailo-vi}: {arlatan ili heroj?), objavqenoj u Kolumbiji u Ohaju 1953. godine,potpukovnik Sajc je o Nikoli Kalabi}u napisao ovo: “U svojoj crnoj, do-bro skrojenoj uniformi i uvijek ~istom rubqu djelovao je kao impozan-tan gospodin i vojnik. Wegovo juna{tvo postalo je ve} legendarno. Zbogwegovog uticaja na narod i zbog bespomo}nosti partizana da se uvuku uwegovu organizaciju da bi privukli otpadnike, postao je wihovim nepri-jateqem broj 1, kao {to mi re~e general Dap~evi}, partizanski koman-dant s kojim sam se kasnije sreo u Crnoj Gori. Partizani su, razumije setvrdili da je zaklao mnoge wihove qude i poznaju}i Kalabi}a i wegov na-~in mi{qewa da svi moraju zajedno sara|ivati kao cjelina da bi uni{ti-li omrznutog [vabu, mogu zamisliti da komunisti, u èqi da ga skrenusa wegovog ciqa i da dovedu do politi~kog rascjepa na wegovoj teritori-ji, kod wega nailaze na lo{ prijem i da se za kratko na|u u plitkoj raki...

Oru`je mu je bilo u odli~nom stawu, zahvaquju}i, kako sam ustanovio,jednom sistemu oruàrskih radionica u kojima su se mogle vr{iti po-trebne opravke. Procenat wema~kog oru`ja, zaplijewenog u prepadimabio je veliki...

Kada su Wemci napali Ravnu Goru velikim snagama u decembru, po-{ao je on kroz Srbiju i [umadiju jugoisto~no od Beograda. Kada je pro-lazio kroz srez gdje mu je otac na~elnik, koji se bio odlu~io da ostane uslu`bi i da pristane od Nedi}a, Kalabi} i wegovi qudi bili su u bijed-nom stawu – bez municije, polumrtvi od gladi, a jedino {to ih je odrà-valo bila je wihova voqa da preìve i da se bore. Otac se pobrinuo za toda mu sin i wegove pristalice budu potpuno nanovo opremqene.

U decembru 1942. godine, Gestapo je otkrio da je starac potajno poma-gao ne samo svoga sina ve} i druge Mihailovi}eve snage. Bio je uhap{eni osu|en na smrt. Na~in izvr{ewa ove smrtne kazne bio je uàsan. Povla-~ili su ga preko razbijenog stakla dok nije umro, ali iz wegovih usta ni-je se ~ula ni jedna rije~.

195

Kad sam kasnije preko ruskog radia ~uo da Kalabi} sara|uje sa Wem-cima, mogao sam samo da drìm pred o~ima sliku krvave izmrcvarene le-{ine ovog starca, voqenog od svog sina, i u ~udu se pitam kakvi to mora-ju biti qudi koji mogu Amerikance smatrati tako lakovjernim...

Sa Kalabi}em sam se rastao u Stragarima. Stragari su mrtav gradi},wegove izgorele i poru{ene zgrade predstavqaju oporuku za mr`wu pro-tiv Wemaca, wegovi stanovnici, osim onih malobrojnih koji su uspjelida se spasu u sveti{te visokih planina, leàli su u zajedni~kim grobni-cama, wihova izmu~ena tijela umirena u pokoju smrti...

Kalabi} je govorio o agoniji Stragara i o rije{enosti naroda da ra-dije umre nego da bude rob. Govorio je o borbi protiv Wemaca koja je iza-zivala ovu odmazdu; ovu odmazdu koju su Wemci poja~ali do satanskih raz-mjera da bi suzbili sabotaù i gerilske aktivnosti Jugoslovena. Me|u-tim, on je naro~ito naglasio ~iwenicu da je narod bio voqan i spremanda prihvati krvoproli}e, ako bi samo postignuti rezultat bio visok…Bajka o kolaboraciji nije se mogla shvatiti ozbiqno; bio sam s previ{e~etni~kih vo|a u vrijeme kad ih je sigurno lo{e obavije{teni i la`qi-vi Radio-Tiblsi optuìvao za kolaboraciju.”1155

Poznata ameri~ka novinarka Rut Mi~el, koja je tri i po godine pro-vela na Balkanu, u~estvovala je na kongresu Srpske narodne odbrane, odr-ànom 26. i 27. juna 1943. godine, sa titulom po~asnog potpredsjednika oveorganizacije. Ona je poslala pismo {efu ameri~kog Ratnog informaci-onog biroa Emilu Devisu od 19. juna, u kome je pored ostalog napisala:“Potpuno prihvatam pozicije “Ameri~kog Srbobrana” u odnosu na Dra-ù Mihailovi}a. Optuùjem Vas za izdaju prema ameri~koj ~asti i vi-{im interesima Amerike na Balkanu. Napadawe Va{eg biroa na ovajlist je sramni blef, jer ovaj list pi{e u odbranu na{ih saveznika Srbaprotiv hrvatskih i komunisti~kih kleveta. Hrvatski narod je germano-filski, on je izvr{io izdaju u aprilskom ratu i genocid nad Srbima. Hr-vati su najvje{tiji intriganti u Evropi, a kampawa protiv Mihailovi-}a je sastavni dio wihove igre da bi izbjegli srpsku osvetu. Va{ centarje kriv {to je pomagao odràvawe kongresa ameri~kih Hrvata, ~ija je je-dina svrha bila da koordiniraju rad kako bi zadali udarce na{im save-znicima Srbima, dok ste u isto vrijeme sprije~ili odràvawe kongresaameri~kih Srba, na{ih jedinih saveznika na evropskom kontinentu za-padno od Rusije. Ne postoji ni jedan hrvatski Amerikanac koji nema ro-|ake koji se bore punim srcem protiv nas. Hrvati su vo|eni od Ma~eka na-tjerali Jugoslaviju da potpi{e tripartitni pakt, a ni jedan Hrvat u SADnije ustao protiv toga, za razliku od stotine Srba koji su poslali tele-grame i odbacili pakt zajedno sa svojim saplemenicima u zemqi. Propa-ganda koja isti~e hrvatsko jugoslovenstvo la`na je, jer su Hrvati predvo-|eni Ma~ekom, i u Jugoslaviji i u SAD godinama vodili akciju za otcje-pqewe od Jugoslavije. Hrvati su kao rasa uvijek bili germanofili, i uovom ratu su dobrovoqno oru|e i igra~aka u neprijateqskim rukama. Mi-hailovi} je ucijewen od Wemaca, i on je odlu~uju}i faktor za libijskifront, partizani su samo hrvatska obmana, koji se bore iskqu~ivo pro-tiv na{ih saveznika Srba. Mihailovi}ev pokret ima ogroman potenci-

196

jal od 250.000 qudi. Neuka propaganda kvalifikuje Nedi}a kao kvislin-ga, a preska~e Ma~eka, koji se jedini moè svrstati u tu kategoriju, jer jeu stvari poput kvislinga u Norve{koj olak{ao ulazak Wemaca u Jugosla-viju. Ako na{i saveznici izgube vjeru u ameri~ke dobre namjere, tada }ese stvoriti pakao na Balkanu koji }e trajati godinama.”1166

Posebnu grupu svjedo~anstava o Draì Mihailovi}u i ~etnicima,predstavqaju ona, koja su dali ameri~ki oficiri i vojnici pred Komite-tom za pravedno su|ewe Draì Mihailovi}u u maju 1946. godine. To su bi-li ~lanovi ameri~kih misija pri ~etni~kim i partizanskim {tabovima,ili pak ameri~ki piloti oboreni nad Jugoslavijom, koje su spasili ~et-nici. ^lan ameri~ke misije pri Mihailovi}evom {tabu kapetan ValterMensfild, je pred imenovanim Komitetom, pod zakletvom, pored ostalog15. maja 1946. godine izjavio ovo: “To jebio prili~no zna~ajan poduhvat iza to je general Mihailovi} pokupio iz okoline Vi{egrada ju`no i jugo-zapadno vojsku od oko 2.500 qudi. Zborno mjesto je bilo u planinama ba{iznad Vi{egrada; i tako u zoru, ~ini mi se 3. oktobra, krenuli smo u na-pad. U tom slu~aju po~eli smo napad baca~ima, zaplijewenim baca~imakoji nijesu vrijedeli ni{ta, bez ni{ana, ciqaju}i otprilike na wema~-ke bunkere koji su opkoqavali varo{ i wema~ki garnizon. Srpski arti-qerci i ~etnici morali su da se uspuù navrh brijega da bi vidjeli gdjepadaju granate pa da se vrate natrag da kaù qudima koji su upravqali ba-ca~ima kako da poprave pravac. Na taj na~in, sa stalnim ispravkama,uspjeli su da uni{te nekoliko bunkera; najzad je pala naredba za juri{ ivaro{ je pala. Ne mogu ta~no da utvrdim, ali mislim da je ubijeno reci-mo, od 150 do 200 Wemaca… A tada smo u roku od tri sata postavili mi-ne, major Yek, britanski pionirski oficir je primio na sebe da uni{timost i odredio gdje da se postave mine na oba kraja mosta i most se sru~iou rijeku… U toku popodneva mi smo bili rastureni po raznim kolibamau planini, kad je nad nas naletio jedan wema~ki avion, opisao krug okonas, pa se ustremio i osuo mitraqesku paqbu na nas. Zatim je do{ao jo{jedan pa su zajedni~ki napali zasipaju}i nas vatrom mitraqeza. U toku odpola sata, wema~ke snage, prodiru}i sa zapada ka Rudu, otpo~ele su napad.Ba{ mi pade na pamet daje tom prilikom sam Mihailovi} obi{ao utvr-|ene linije i ispitao mogu}nost da na{e zalihe prebacimo preko plani-ne i da na{e linije odrìmo. Wemci su upotrebqavali rakete da ozna~esvoje poloàje a napali su lakim oru`jem i baca~ima… Mi smo imali na-log da one Italijane koji bi nam se predali i pristali da se sa nama bo-re protiv Wemaca, prihvatimo. To je ~esto bilo neizvodqivo jer oniprosto fizi~ki nijesu mogli da izdrè ìvot u {umi. Ali izgleda da jebilo slu~ajeva gdje su bar neko vrijeme poku{avali. To je bila redovnagarnizonska vojska, nau~ena na garnizonski ìvot, koji su, po{to je ze-mqa bila okupirana, bili raspore|eni na najva`nija mjesta prosto daodràvaju red. Nijesu znali kako da ìve u {umi… êsto sam nailaziona zgari{ta sela koja su Wemci popalili poslije ~etni~kog napada nawih. Vidio sam na primjer, Stragare gdje sam li~no izbrojao 150 ku}a ko-je su Wemci ba{ nekoliko dana prije nego {to je glavna komanda stiglau taj kraj, popalili kao kaznu za napad kapetana Kalabi}a na wih… tala-

197

ca je bilo kao muva. Uvijek su odvodili veliki broj talaca. Nailazilismo povremeno na èqezni~kim stanicama objave, u kojima su Wemci na-vodili broj strijeqanih za tu nedjequ kao odmazdu za neki napad...

Na objavi je s desne strane bio tekst na srpskom a s lijeve strane nawema~kom i skoro bi uvijek po~iwao rije~ima: “Zbog zlo~ina~kih djelatog razbojnika Mihailovi}a bili smo primorani da li{imo ìvota”…zatim su naveli listu od oko 30 do 40 u tome kraju dobro poznatih qudi atada bi dodali 122 ili tako neki broj, ne navode}i imena, a na kraju je biopotpis: “Ulm, ober komandant.”1177

Kapetan Yory Musulin, tako|e ~lan ameri~ke misije pri Mihailo-vi}evom {tabu, pred istom komisijom je 15. maja 1946. godine svjedo~ioovako: “Primili su me sa velikim odu{evqewem; a kada su saznali da samAmerikancac jo{ vi{e, jer su Amerikance voqeli i skoro vjerovali uwih kao u Boga. Bili su uvjereni da }e se dolaskom Amerikanaca, wihovaborba protiv nacista uskoro privesti kraju, smatrali su da je dolazakAmerikanaca u taj kraj znak da }e sad i Amerikanci u~estvovati u borbikoju su oni vodili protiv neprijateqa… traìli su nam da odrìmo go-vore pred raznim ~lanovima Mihailovi}evog {taba, lokalnog {taba ido{li smo u dodir sa narodom koji nam je postavqao hiqade pitawa, naj-vi{e u vezi sa ratom, ameri~kim udijelom u ratu itd.

Prilikom te inspekcije vidjeli smo hiqade ~etnika, od kojih je ve-}ina bila bijedno odjevena, mnogi od wih bili su bosonogi, oru`je im jebilo primitivno a municije takore}i nijesu ni imali, bili su oboqelizbog hr|ave hrane, lako se moglo primijetiti da su zbog nehigijenskihuslova pod kojima su ìvjeli, mnogi patili od ko`nih bolesti; te da jevojska izgledala bijedno, zaista bijedno; ali ako su u opremi bili slabi,duhom su bili jaki.”1188 Oficir vazduhoplovstva SAD Yon P. Devlin, kojije bio oboren nad Jugoslavijom i spa{en od ~etnika, izjavio je 16. maja1946. godine, pre Komitetom pored ostalog ovo: “ûo sam iz vrlo pouzda-nih izvora dva tuma~ewa a kapetan Vu~kovi} iz Drugog ravnogorskog kor-pusa rekao mi je da je do oru`ja dolazio na dva na~ina, prvo, pqa~kaju}ivozove, {to je bila omiqena sabotaà jer nije zahtijevala dugo vremena,trebalo je samo muwevitom brzinom napasti i poku{ati {ta se moè; uzput, jedanaest ~lanova na{e posade koji su bili sa ~inom i imali su pri-like da vide jedan takav ~in sabotaè. Drugi je na~in bio kupovina odWemaca. Kad sam najzad prispio kod partizana, oni su prijeko im potreb-no oru`je nabavqali na isti na~in.”1199

Kapetan Elsfort R. Kramer, ~lan ameri~ke misije pri ~etni~kom{tabu majora Dragutina Keserovi}a, o zavr{nim akcijama za oslobo|e-we Srbije septembra 1944. godine, pred Komitetom je 17. maja 1946. godineispri~ao ovo: “Tako su ~etnici napali wemce, savladali ih, i pulovnikKeserovi} (~in pukovnika Keserovi} je dobio od Jugoslovenske Vlade uLondonu, a do aprilskog rata 1941. godine bio je major – obaj. A. Stama-tovi}a), ruski major i ja u{li smo u varo{ pra}eni ruskim trupama.Pukovnik Keserovi} i ruski major su odràli govore narodu sa jednogbalkona, dok su ruske trupe ulazile u grad. Na moje veliko ~u|ewe

198

pukovnik je uzviknuo na kraju svog govora: “@iveo kraq Petar”. Na zavr-{etku svoga govora ruski major je ponovio istu re~enicu. Kako ja narav-no nisam dobro poznavao jezik, jedan prevodilac je prenio nekoliko mo-jih rije~i.

Dok se sav taj sukob de{avao jedan wema~ki pukovnik, {ef lokalnog{taba, potpukovnik Fon [evaleri, i wegov pilot, poru~nik Hajneman,spustili su se na aerodrom, bili razoruàni od ~etnika i predati meni.

Kad smo se sreli rekao mi je da je do{ao iz Bukure{ta da bi na nekina~in udesio predaju wema~kih trupa u tri varo{i kao {to sam ja biozahtijevao.

U roku od jednog ~asa poslije zauzimawa Kru{evca do{ao je jedan ru-ski general i uhapsio me zajedno sa moja dva wema~ka zarobqenika.

Tada mi se wema~ki pukovnik obratio: “Moj dragi poru~ni~e, meni se~ini da ste u te{koj situaciji. “Na {to sam mu odgovorio: “Da, tako i me-ni izgleda”.

S prva je taj ruski brigadni general poku{ao da me razoruà, odno-sno da mi oduzme moj pi{toq. Ja sam mu rekao preko tuma~a da ne mislimda je obi~aj da savezni~ki oficiri razoruàvaju jedan drugog, na{ta mije on dozvolio da zadrìm pi{toq sve dok nije do{ao jedan ruski gene-ral visokog ~ina. Tog puta su me stvarno razoruàli. Ispitivali su meko sam i {ta tu radim; izme|u ostalog htjeli su da znaju da li je komuni-stima bilo poznato da se ja nalazim u tom kraju i za{to moje prisustvonije prijavqeno ruskoj vojsci.”2200

Pukovnik Robert H. Mekdauel, bio je u mirnodopsko vrijeme profe-sor istorije Balkana na Univerzitetu u Mi~igenu u SAD. Po izbijawurata, poslat je na Bliski Istok kao stru~wak za tamo{we prilike i Bal-kan. U drugoj polovini 1944. godine, on je bio {ef ameri~ke misije priMihailovi}evom {tabu. I on je tako|e svedo~io pred Komitetom, ali upismenoj formi, jer nije mogao do}i u Wujork. Wegovo pismeno svjedo~e-we datira od 10. jula 1946. godine. O akciji Mihailovi}evih ~etnika zaoslobo|ewe Srbije septembra 1944. godine, Mekdauel je napisao: “Kada jedole potpisani avgusta 1944. godine prispio u Mihailovi}ev Glavni{tab, op{ta mobilizacija nacionalisti~kih snaga je bila po~ela. Dolepotpisani je vidio planove i nare|ewa za op{ti napad na osovinske sna-ge i sa ostalim ameri~kim oficirima, pregledao raspored trupa predofanzivu. Nema nikakve sumwe da je general Mihailovi} taj raspored po-desio prema potrebama sna`nih napada na wema~ke garnizone, stovari-{ta i saobra}ajnu mreù, ali je time bio primoran da izloì pozadinu ilijevi bok svojih trupa napadima velikih partizanskih koncentracijakoje su tek od skora po~ele napadati nacionaliste.”2211

U isto vrijeme kad je radio Komitet za pravedno su|ewe Draì Mi-hailovi}u u Wujorku maja 1946. godine, grupa britanskih oficira, koji subili ~lanovi misije pri Mihailovi}evom {tabu, podnijela je Komitetuiskaz o ~etni~kim akcijama protiv okupatora. Ovaj iskaz potpisali su:general Armstrong, pukovnik Vilijam Bejli, i oficiri: Yasper Rutam,Erik Grinvud i Kenet Grinliz. Iskaz je proslije|en Komitetu preko Fo-rin ofisa. U wemu pi{e:

199

IISSKKAAZZS obzirom na predstoje}e su|ewe generalu Draì Mihailovi}u u Ju-

goslaviji, mi doqe potpisani aktivni i biv{i oficiri britanske voj-ske, koji smo svi u razno vrijeme od decembra 1942. do juna 1944. bili dadu`nosti kod snaga generala Mihailovi}a, èlimo da se u sudski Zapi-snik unesu primjeri koji pokazuju na koji na~in general Mihailovi} ili~no i u svojstvu Glavnog komandanta Kraqevske jugoslovenske vojske uOtaybini, davao zna~ajan i neprekidan doprinos savezni~koj stvari.

Svim operacijama koje navodimo, bio je svjedok bar jedan od nas pot-pisnika i po zahtjevu, spremni smo da svaku navedenu ta~ku razradimo upojedinosti; isto tako moèmo dodati i wihov broj. Poznato je da su i udrugim krajevima Jugoslavije britanski oficiri bili svjedoci sli~nihakcija, ali u ovome trenutku nijesmo mogli do}i do wih da wihove iska-ze dodamo na{em.

Sve sqede}e akcije izvr{ile su jedinice ili odredi snaga i trupa ge-nerala Mihailovi}a:

1.) 8. jun 1943. Izvr{en napad na jednu mje{ovitu wema~ko-bugarskujedinicu kod @agubice u Homoqu, neki od neprijateqa poginuli, neki za-robqeni.

2.) 13.-15. jul 1943. Uspje{an napad na osovinske trupe u ciqu obezbje-|ivawa prostora oko Prawana blizu â~ka, odre|enog za spu{tawe po-{iqki iz aviona; time omogu}ena britanskoj misiji hitno potrebna vezai dostavqawe vojnih potreba.

3.) 30-31. jul 1943. Napadnuti jaki bugarski odredi kod Mu~wa ju`nood Uìca, naneti veliki gubici.

4.) avgust 1943. tokom ovog meseca, osovinske snage napadnute u vi{emahova u prostoru Uìce-â~ak-Ivawica.

5.) 6. septembar Osovinske i srpske trupe generala Nedi}a napadnu-te kod êmernice blizu Ivawice, nanijeti gubici i ne{to vojnika zaro-bqeno.

6.) 11. septembar 1943. Jedan odred generala Mihailovi}a, stavqen naraspoloèwe britanskim oficirima za pomo} prilikom sprovo|ewaugovora o primirju sa Italijanima, odnose}i se u ovom slu~aju na itali-janske snage u dolini Lima, napao je i zauzeo varo{ Prijepoqe koju je 9.septembra bio posio jak odred wema~kih snaga. Wemcima su nanijeti te-{ki gubici a zaplijeweno je mnogo materijala i motornih vozila. Da tajpoduhvat nije uspio, britanski oficiri bi bili u nemogu}nosti da izvr-{e nare|ewa.

7.) 29. septembar 1943. Po li~nom nare|ewu generala Mihailovi}a iuz pomo} trupa wegovog Glavnog {taba, uni{tena su ~etiri va`na èqe-zni~ka mosta i pokidane {ine izme|u Mokre Gore i Vi{egrada na pruziSarajevo-Uìce. Bugarske trupe koje su poku{ale da se umije{aju, odbi-jene su uz gubitke.

8.) 8. oktobar 1943. Varo{ Vi{egrad napadnuta je i osvojena od jakoggarnizona Wemaca i hrvatskih usta{a kojima su nanijeti veliki gubici.

200

9.) 11. oktobar 1943. Wema~ki remorker sa {lepovima na Dunavu kodBoqetina napadnut i o{te}en.

10.) 5. januar - 14. februar Britanskom i ameri~kom vojnom osobqudodijeqena je pratwa od Vaqeva do jednog mjesta ju`no od Dubrovnika iwihovo ukrcavawe u brod za Italiju, uspje{no prikriveno. Prilikom to-ga bilo je dva oruàna sukoba sa osovinskim trupama.

Osim tih ~isto vojnih operacija, snage generala Mihailovi}a prite-kle su upomo} u vremenu od 1941. do 1944. bar jedanaestorici britanskihi skoro stotini odbjeglih savezni~kih ratnih zarobqenika i spasileskoro 40 savezni~kih avijati~ara koji su bili primorani da se spuste urazne krajeve Jugoslavije. Uz to, general Mihailovi} je maja i juna 1944.omogu}io mnogim tim oficirima i vojnicima kao i cjelokupnoj britan-skoj vojnoj misiji koja je bila pridodata wegovim snagama, da sa uzleti-{ta koje su ~uvale wegove trupe, budu evakuisani u Italiju.

Doqe potpisani sa povjerewem o~ekuju da }e na su|ewu generalu Mi-hailovi}u podaci u ovoj sve~anoj deklaraciji biti uzeti u obzir i da }ese jugoslovenske vlasti postarati da se ovaj iskaz iznese pred sud u slu~a-ju da budu podnijete optu`be za saradwu sa neprijateqem ili za predava-we talaca neprijatequ.

Ne sumwaju da }e postupak biti pravedan.”2222

Dvadesetpetogodi{wi ~lan posade ameri~kog bombardera, koji jeoboren nad Jugoslavijom, i spa{en od ~etnika Alen Kariko, je u svom~lanku u listu “Ocland Post Enquirerer” (Podnosilac zahtjeva oklandske po-{te), od 27. marta 1946. godine, napisao pored ostalog i ovo: “Pucati uWemce ja ne bih nazvao “saradwom” sa wima! Jednom sam po{ao u “provod”sa ~etnicima i pomagao da uni{te jedan wema~ki voz! Oni su bili u gra-|anskom ratu sa partizanima, u redu ali svakako nijesu sara|ivali saWemcima.”2233 Ameri~ki poru~nik Ri~ard Felman iz Bruklina, je dopi-sniku lista “New York Journal American” (Wujor{ki ameri~ki ùrnal), od31. marta 1946. godine rekao: “Kad smo se spustili na zemqu svi smo se bo-jali istoga. Re~eno nam je bilo da se ~uvamo Mihailovi}evih ~etnika.Iste opomene od na{e obavje{tajne slu`be. Naàlost, oni su crpilisvoja obavje{tewa od Titovih komunista. Nije ~udo {to smo se pla{ili.

Poslije nekoliko nedjeqa uvidjeli smo istinu. General Mihailovi} ni-je bio izdajnik ve} rodoqub-jedini koji nijesu mislili tako bili su komuni-sti... Qudi oko mene oboàvali su Mihailovi}a. O wemu su govorili sa pu-no osje}awa i toliko puta mi ponovili da je on pravi ratni vo|a Jugoslavi-je. Odanost sa kojom su izvr{avali wegove naredbe bila je toliko dirqiva.”2244

Istog dana kada je u SAD objavqena vijest da su komunisti uhapsiliDraù Mihailovi}a, narednik Majk Makkul iz Dalasa u Teksasu, koji jebio oboren nad Jugoslavijom, i spa{en od ~etnika, uputio je pismo pred-sjedniku SAD Hariju Trumanu. U pismu on je pored ostalog napisao:…”4.jula 1944. godine, moja posada je bila primorana da se spusti u “Jugo”. ̂ et-nici su spasili mene i moju posadu od Wemaca. Kada Wemci nijesu moglida uhvate ni jednog od nas Amerikanaca, pokupili su me|u seqacima togakraja dvadeset talaca koji su svi bili za ~etnike. Desetoricu su Wemci

201

strijeqali kad od wih nijesu mogli da saznaju kuda smo pobjegli –a vjero-vatno nijesu ni znali. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove prista-lice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?

Za 38 dana koje sam proveo sa ~etnicima pro{ao sam nekih 500 miqatako da sam imao prilike da sretnem mnoge od wih. Vrlo ~esto usput, sre-tali bismo ène-stare, ène –koje bi, po{to bi saznale da smo Ameri-kanci qubile nam ruke i otvarale srca. Pri~ale su skoro uvijek isto –Wemci su joj pobili sinove ili silom odveli k}erke, ili joj poslali si-nove u koncentracione logore ili na prinudni rad, ili joj spalili ku}u...Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce isara|ivali sa wima?

Jednom sam pro{ao kroz varo{icu koja se zove Gorwi Milanovac akoja je u mirno vrijeme brojala oko 3.000 stanovnika. Ali kad sam ja krozwu pro{ao, cijela varo{ izuzev jedne crkve, bila je zgari{te-baca~imaplamena bila je uni{tena do temeqa. Uzrok? Blizu te varo{ice ~etnicisu iz zasjede napali i pobili jednu ~etu wema~kih vojnika. Wemcu su po-slali jak odred i osvetili se pobiv{i sve stanovnike koje su zatekli ibaca~ima plamena popalili varo{. Da li je mogu}e da su ti ~etnici i wi-hove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?

Dok su se o nama starali, ~etnici su nam davali sve {to su imali danam bude ugodno iako su zaista imali malo {ta da ponude. êsto su nam da-vali posledwi gutqaj “rakije” (viski od {qiva), posledwi komad hleba, po-sledwe par~e sira itd. Kad god smo imali sre}u da odsjednemo u nekoj ku}i,ustupali su nam svoje posteqe a oni spavali na podu. Da li je mogu}e da suti ~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?

Mogu pouzdano re}i da nikad nisam nai{ao ni na koga ~etnika, vojni-ka ili pristalicu, koji u srcu nije gajio duboku mr`wu prema Wemcimakoji su pregazili wegovu zemqu i okupirali je. Da li je mogu}e da su ti~etnici i wihove pristalice pomagali Wemce i sara|ivali sa wima?”2255

**************************NAPOMENE1. Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 7, 18. jun 1942.2. Isto, br. 8, 8. avgust 1942.3. PRO, telegram komandanta jugoslovenskih trupa na Bliskom Istoku, br.

1231. od 16. avgusta 1942.4. Slu`bene novine Kraqevine Jugoslavije, br. 10,24. novembar 1942.5. PRO, radiogram @iroa Mihailovi}u od 11. novembra 1942.6. isto, radiogram Bruka Mihailovi}u od 1. decembra 1942.7. isto, radiogram Velsa Mihailovi}u od 4. januara 1943.8. isto, radiogram Ajzenhauera Mihailovi}u od 13. januara 1943.9. isto, pohvalna Naredba De Gola za sve francuske suvozemne, pomorske i

vazduhoplovne jedinice od 2. februara 1943.10. isto, str. pov. 37. od 9. februara 1943.11. isto, str. pov. 55. od 16. marta 1943.12. State Depatment Admits Award to World War II yugoslav Hero General

Mihailovich.202

13. Time and Tide, 15 Mey 1942, 2.14. PRO, FO 371/37587, bp. 52.15. Albert Seitz, Mihailovi}: Hoax or Hero?, Columbs, 1953, 128.16. NAW, SD, RG. 226, 38328.17. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commisi-

on of Inqiry, New York, 1946,the record from hearing of Walter Mansfieldfrom 15. May.

18. isto, the rceord from hearing of George Musilin from 16. May.19. isto, the record from heraing of John P.Devlin from 16. May.20. isto, the record from hearing of Ellswort Kramer from 17. May.21. isto, the writing statement given on July, 10 th, Robert H. McDowell.22. New York Herald Tribune, May, 14, 1946, 2.23. Ocland Post Enquirerer, March 27, 1946, 3.24. New York Journal-American, March 31, 1946, 2.25. Congresional Record, May 2, 1946, remarks of Senator W. Lee O’Daniel

bp. 4320

203

BB OO RR BB AA ^̂ EE TT NN II KK AASS AA UU SS TT AA [[ AA MM AA II DD OO MM OO BB RR AA NN II MM AA

Odmah po formirawu NDH, 10. aprila 1941. godine, weno usta{ko ru-kovodstvo otpo~elo je pripreme za likvidaciju ili raseqavawe Srba vansvoje dràvne teritorije. îm je uspostavila mreù svojih àndarmerij-skih i usta{kih posada, i organizovala hrvatsku vojsku tzv. domobrane,NDH je pristupila likvidaciji Srba. Ove likvidacije su po~ele, u tokudruge polovine maja, i imale su pojedina~an karakter, ili su bile svede-ne na mawe grupe Srba, uglavnom uglednijih, i to: intelektualaca, ofi-cira, trgovaca, sve{tenika i ~lanova predratne ~etni~ke organizacije,tj. potencijalnih predvodnika Srba u eventualnom ustanku. Me|utim, utoku juna, dolazi do eksplozije masovnih usta{kih zlo~ina, naro~ito uHercegovini i djelovima Dalmacije. Srpski narod na to odgovara oruà-nim ustankom. Zlo~ini usta{a bili su toliko brojni i brutalni, da su iWemci i Italijani, kasnije optuìvali ponekad usta{e, kao uzro~nikei krivce masovnog ustanka Srba. U pojedinim slu~ajevima Wemci i Ita-lijani, a naro~ito Italijani, uzimali su u za{titu srpski ìvaq, vide-}i u zlo~inima usta{a opasnost za sebe, tj. kada se ustanak razbuktao,usta{ki dràvni aparat nije mogao da ga ugu{i, pa je wih pozvao u pomo}.Sve te akcije Wemci i Italijani gledali su kao bespotrebno tro{ewesnaga, koje bi bile mnogo korisnije na Isto~nom frontu ili frontu uAfrici. Ustani~ke formacije koje su se formirale, bile su {arolike, ina brzinu organizovane. Ve}i dio ustani~kih odreda bio je bezli~na ma-sa, a samo mawi dio mogao se identifikovati sa ~isto ~etni~kim ilipartizanskim odredima. Kasnije u ustani~kim redovima dolazi do podje-le, i u stvari wihovog prerastawa u ~etni~ke ili partizanske.

îm su formirale svoj dràvni aparat, usta{e su u Kninskoj Krajiniotpo~ele sa pojedina~nim likvidacijama uglednih Srba. Tako je specijal-na usta{ka grupa iz Bosanskog Grahova pod komandom None [ari}a, po-slata da likvidira popa Mom~ila \uji}a is sela Strmice, ali je ovaj, bu-du}i da je bio naoruàn, uspio da se probije preko Orlovice i Plevna uKistawe. \uji} je ina~e od 1937. godine bio ~lan ~etni~ke organizacije.11

Poglavnik NDH dr Ante Paveli}, u svojoj izvanrednoj Zakonskoj Od-redbi o nadle`nosti prijekih sudova od 26. lipwa (juna) 1941. godine, jepored ostalog napisao: “Isto tako gdje god bi se pojavili na podru~ju Ne-zavisne Dràve Hrvatske pod oru`jem bilo pojedince bilo u grupi tzv.

204

205

Usta{ki kkoqa~i sspremaju sse dda uubiju jjednog SSrbinau JJasenovcu 11942.

Usta{ki kkoqa~ mme|u lle{evima ttek ppobijenih SSrbau JJasenovcu 11942.

~etnici ili ostatci srpske vojske ili bilo kakve osobe, koje nemaju ovla-{tewe nastupati u postrojbi bilo u usta{kom ili vojni~kom odijelu, du-`ne su vlasti odmah protiv wih upotrijebiti mrzlo (tj. hladno - obj. A.Stamatovi}a) ili vru}e (tj. vatreno - obje. A. Stamatovi}a) oru`je sred-stvom oru`ni{tva”...22

Zapovjednik H pohodnog bataqona NDH potpukovnik Julije Re{ je usvom izvje{taju od 30. lipwa 1941. godine napisao: “Do{av{i sa automo-bilima ju`no od Gradine (745) isto~no od sela Mosko koje se nalazi nadrumu Trebiwe-Bile}a otvorena je na taj odred jaka pu{~ana vatra sa po-menutog brda i okolnih visova. – Domobrani su poskakali iz automobilai otvorili vatru na ~etnike, ali usqed opasnosti da budu opkoqeni i spu-{tawu mraka, a isti su se polako pod vatrom povla~ili napu{taju}i dvaautomobila sa kojima su se dovezli.

Prema izjavi poru~nika g. Ferjan~i}a Ivana bilo je oko 100 pobuweni-ka - ~etnika naoruànih sa pu{kama koji su se spu{tali ka krilima i ka au-tomobilima. Kako je domobranima bio nepoznat teren i mnogo {umaraka do-zvoqavalo da se privuku ~etnici to je naredio povla~ewe ka stanici Jasen.”33

U svom ~lanku sa naslovom “Ustanak u zapadnoj Srbiji”, ~etni~ki ko-mandant Zvonimir Vu~kovi}-Zvonko je o organizaciji ~etnika Draè Mi-hailovi}a i wihovoj borbi protiv usta{a napisao: “Me|utim, doga|aji utzv. nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj nametnuli su gerili odmah jedan veoma va-àn zadatak: za{titu srpskog ìvqa, zapadno od Drine, od usta{kih poko-qa; razvoj me|unarodne situacije uticao je isto tako, sasvim razumqivo, naodstupawe od osnovnog plana. U roku od nepuna ~etiri meseca, od maja doseptembra 1941. godine, doga|aji su prvobitni plan iz osnova izmenili.”44

Poglavar kotarske oblasti NDH u Nevesiwu, u svom izvje{taju od 11.srpwa (jula) 1941. godine velikom ùpanu ùpe Hum u Mostaru, je napi-sao: “Savezno nalogu br. 1129/41. primje}ujem, da su svi Srbi u gradskompodru~ju ovog kotara, a koji su bili ma i malo uo~qivi, po usta{kim or-ganima jo{ ranije pritvoreni i u koncentracione logore sprovedeni.

Osim gradskog podru~ja srpska sela nijesu u doma{aju uslijed ~etni~-kih akcija, pa radi ovog i smirivawa i da bi vojne vlasti izvr{ile svojudu`nost, potpisati nije mogao sa sela vr{iti nikakva hap{ewa.”55

Usta{ko ravnateqstvo u Sarajevu, uputilo je osam lica 12. srpwa1941. godine u koncentracioni logor u Gospi}u, radi kako je u uputnicire~eno “~etnikovawa”. U logor su upu}eni: \ukovi} Mihailo, star 37 go-dina, privatnik; \ukovi} Velimir, star 25 godina, trgovac; Maru{i}Miroslav, star 36 godina, ̀ eqezni~ki ~inovnik; Pandurovi} Boò, star43 godine, kroja~; Bo~i} Miladin, star 22 godine, radnik; Jankovi} Slo-bodan, star 21 godinu, radnik, @ivkovi} Mile, star 23 godine, radnik; Ta-nasilovi} Spasoje, star 24 godine, ̀ eqezni~ki ~inovnik.66 U jednom izvje-{taju italijanske komande u Kninu od 30. jula 1941. godine se kaè: “êt-ni~ke kolone, koje dostiù oko 2000 qudi dolaze}i iz brdovitih zonaGra~aca, Drvara i Like, uputile su se prema Kninu.”77

Oru`ni~ka postaja NDH u Dobrqinu, u svom izvje{taju od 6. kolovo-za (avgusta) 1941. godine, je napisala: “Dne 30. srpwa 1941. u 20,15 sati jeod strane ~etnika napadnuto mjesto Dobrqin u tolikoj mjeri sa pucwa-

206

vom iz pu{aka, revolvera i mitraqeza sa mnogo ja~im snagama nego {toje bila na{a snaga od oru`nika i nekoliko nenaoruànih gra|ana iz ovogmjesta, uslijed ~ega je mjesto Dobrqin moralo da se napusti i ~etnici daga uzmu pod svoju vlast.

Borba sa ~etnicima je po~ela istog dana oko 19 sati i trajala je svedo 31. srpwa t. g. do 8-9 sati, sve dok nije dostigla pomo} iz Bosanske Ko-stajnice od strane usta{a i domobrana, kada je Dobrqin povra}en u na{eruke i u wemu uspostavqen red.”88

Zapovjednik kopnene vojske NDH i general pje{a{tva [tancer, je uNaredbi pot~iwenim jedinicama od 31. srpwa 1941. godine naglasio:“Ustanovqujem, da su popustili ̀ ivci kod pu~anstva u insurgiranim kra-jevima, radi precjewivawa broja insurgenata, koji bi ako se vijesti uva-è, izna{li pola milijuna ~etnika.

Zapovjednici imadu zaprije~iti stanovni{tvu {irewe panike i ne-potrebnog uzrujavawa i bodriti ih na ~uvawe ìvaca i na borbu protiv~etnika.”99

U izvje{taju zapovjednika oru`ni~ke postaje NDH u Bosanskoj Ko-stajnici od 6. kolovoza 1941. godine stoji: “Dne 31. srpwa 1941. u 530 satiujutru ~etni~ka skupina od oko 1000-15000, napala je sa oru`jem na ovu po-staju. Potpisati je sa jo{ 8 oru`nika ove postaje odmah primio borbu isuprotstavio se ~etni~kom napadaju. êtnici su navalili od sela Tovije,Mrakodola i Petriwe, sve sa podru~ja ove postaje. êtnici su bili nao-ruàni vojni~kim i gra|anskim pu{kama, te sa sjekirama i gvozdenim vi-lama. Navala je bila èstoka i jedinstvena, pa ovoj velikoj navali odgo-voreno je najve}om vatrenom mjerom od strane oru`nika ove postaje.”1100

Jedan od vo|a ustanka u Kninskoj Krajini pop Mom~ilo \uji}, je u svomproglasu narodu jula 1941. godine, pored ostalog napisao: “Srbi i Srpkiwe!Po|ite u svetu borbu za ~ast i slobodu svoje otaybine, protiv hrvatskih ti-rana, talijanskih slugu”...1111 Na pitawe isqednika, prilikom saslu{awa od 9.do 11. aprila 1946. godine u Beogradu, Draà Mihailovi} je o svojim susreti-ma sa partizanskim rukovodiocima tokom jula i avgusta 1941. godine ispri-~ao: “Sretali smo se vrlo ~esto. Predlagao sam da idemo u Bosnu i zajedno seborimo protiv usta{a, ali se partizanskog stava po ovom pitawu ne se}am, nopretpostavqam da je wihov stav po ovom pitawu bio odobravaju}i. Razlog zapohod u Bosnu bio je taj {to je tamo narod morao da se bije za svoj opstanak.”1122

Redarstveno ravnateqstvo NDH u Sarajevu, u svoj obavje{tewu od 2.kolovoza (avgusta) 1941. godine velikoj ùpi Vrhbosna u Sarajevu, o upu-}ivawu lica u koncentracioni logor u Gospi}u, navelo je ~etiri Jevreja,jednog komunistu i devet ~etnika. Od ~etnika na spisku su bili: VukadinMarko, star 58 godina, teàk; ]osovi} Ne|o, star 33 godine, teàk; ]o-sovi} Damjan, star 34 godine, teàk; Grani} Vojislav, star 45 godina, ka-feyija; Pikula Nikola, star 34 godine, trgovac; Pikula \or|e, star 50godina, gostioni~ar; Prodanovi} Petar, star 64 godine, penzioner; Guji}Ilija, star 38 godina, gostioni~ar; Jegdi} Drago, star 30 godina, teàk.1133

Na~elnik kotarske oblasti NDH u Vlasenici, u svom izvje{taju ve-likom ùpanu u Sarajevu od 7. kolovoza 1941. godine, je napisao poredostalog ovo:... “Ja sam otvoreno izvje{tavao i u pravoj slici prikazivao

207

pravo stawe stvari, te upozoravao na opasnost koja prijeti ako se ne pre-duzme hitna energi~na akcija protiv ~etnika ali na àlost moj glas jeostao gotovo glas vapaju}eg u pustiwi. Ja sam traìo hitnu pomo} i na-gla{avao da bi kasna pomo} mogla biti dockan.

Izgleda da je ovo dalo poticaja ~etnicima, da svoju akciju razviju pu-nom parom i da na sve strane po~nu vr{iti napade na oru`ni~ke postaje,na ̀ eqezni~ke mostove, na telegrafska i telefonska postrojewa i na svanaseqena mjesta. Meni je sa svih strana dolazio vapaj za pomo}, ali ja ni-sam mogao dati nego sam samo obe}avao i kuraìo da se istraje u borbi...

Prema do sada prispjelim izvje{tajima i to vrlo slabim, Srbi-~et-nici su zavladali mnogim krajevima i op}inama, u op}ini [ejkovi}i po-ru{ili su oru`ni~ku postaju, neke oru`nike pobili, a neke sa usta{amazarobili. Za sada smo mi gospodari najuèg reona op}ine Vlasenica.

Sada se vi{e ne radi o nekoj maloj i neznatnoj akciji ~etnika, nego seradi o op}em narodnom ustanku. Sada su se digli svi Srbi mu{karci i odbje-gli u {ume, te formirali organizovane grupe koje onda vr{e napade i ispa-de. Oni su ovo u~inili volens nolens (ho}e{ ne}e{-prevod A. Stamatovi}a)jer su naoruàni ~etnici i{li od ku}e do ku}e i sve mu{karce potjerali.”1144

Krilni oru`ni~ki zapovjednik domobranstva u Tuzli, u svom izvje-{taju od 7. kolovoza 1941. godine, upu}enom velikom ùpanu Usore i So-li u Tuzli je napisao: “Zapovjednik oru`ni~ke postaje Kalesija izvje-{tava da je danas po drugi put napadnuta i zauzeta od strane ~etnika oru-`ni~ka postaja Papra~a a zapovjednik postaje narednik Mujo Ajanovi}zarobqen, dok su dva oru`nika u bjegstvu do{li na postaju Kalesija. Sta-novni{tvo oko Papra~e-muslimani-napustilo je svoje domove i pobjegloprema selu Capardama i Kalesiji.”1155 Kotarski predstojnik u Sarajevu usvom izvje{taju od 8. kolovoza 1941. godine je naglasio: “No}as oko 3 satajavila je stanica Pale-slu`buju}i ~inovnik, da su ~etnici napali oru-`ni~ku postaju Mokro i istu zauzeli te posjekli neke stubove i prekinu-li telefonsku vezu, i da se ~uje pu{karawe.”1166

Oru`ni~ka postaja NDH u Iliyi kod Sarajeva, je u svoj izvje{taju od10. kolovoza 1941. godine napisala: “Dne 9. kolovoza o. g. u 2100 sat na ve-~er u blizini Rakovice ([anin gaj), ~etnici su sa~ekali usta{ki kami-on iz Travnika i ubili 3 usta{e, dok ih je 6 traè raweno. Mrtvi se na-laze u kamionu na licu mjesta, dok su raweni preveèni u dràvnu bol-nicu u Sarajevu.”1177 Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Kraji-nu \uro Pupar-Stari, je u svom izvje{taju PK za Bosnu i Hercegovinu od12 avgusta 1941. godine napisao: “Sanski most i okolina. Na{ uticaj u to-me kraju je veoma mali, usqed toga je i bio taj pokoq sa usta{ama i hrvat-skom vojskom na ~isto ~etni~koj osnovi.”1188

Zapovjednik oru`ni~kog krila NDH u Tuzli, je u svom izvje{taju od12. kolovoza 1941. godine ministarstvu domobranstva javio ovo:

““OOrruu`̀nnii~~kkoo kkrriilloo TTuuzzllaa jjaavvqqaa::Pet dana vodila se borba oko Vlasenice, a ju~er 10. kolovoza oko 1500

sati u{li su ~etnici u Vlasenicu, zatim su isti navalili na postaju, tuse borilo i osvojili je oko 2100 sat nave~er.”1199

208

Usta{ki ùpan u Kninu dr Ante Mandi}, poslao je izvje{taj Glav-nom usta{kom stoèru 16. kolovoza 1941. godine, u kome se pored ostalogkaè: “Znamo da su vo|e ~etnika-pobuwenika u Biskupiji Pajo Popovi}i Momir Priji}, koji vode pobuwenike u Vrbniku, Kosovu, Biskupiji iPola~i, Do~im vo|a pobuwenika u Kova~i}u i Topoqu jest Todor Nova-kovi}. Sa sjeverne strane na podru~ju Strmice i Golubi}a ~etnike vodipoznati ~etnik pop \uji}. On drì sve do [egotina Vrela u Golubi}u,udaqenog 4 km od Knina a sjedi{te mu je u Golubi}u. Sa sjeverozapadnestrane ~etnike vodi [evo Luka iz Crnih Potoka. On se smatra glavnimvo|om i drì podru~je od [evine Poqane do Gorweg Ti{kovca. Sa zapad-ne strane na podru~ju Mokrog Poqa, Pa|ena, @gerovi}a i O~estova vo-di ~etnike poznati ~etnik Vlado Novakovi} iz Knina.”2200

Zapovjednik I hrvatske domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom iz-vje{taju od 22. kolovoza 1941. godine ravnateqstvu za javni red i sigur-nost NDH je napisao: “Danas u 1600 sati bio sam pozvan od zapovjednika 2italijanske pje{a~ke pukovnije sa sjedi{tem u Gospi}u, pukovnika g. Sa-du, koji me je izvijestio da on ima informacije, da bi no}as, tj. 20. na 21.ovog mjeseca ~etnici trebali napasti vlak, sa kojim zarobqeni ~etnicii komunisti odlaze iz sabirnog logora iz Gospi}a, pa je isti samnom u do-govoru preduzeo osigurawe ̀ eqezni~ke pruge Gospi}-Vrhovine-do grani-ce wihovog podru~ja, a na podru~ju ovog krila.”2211

Operativno odjeqewe Glavnog stoèra ministarstva domobranstvaNDH, u izvje{taju od 30. kolovoza 1941. godine, navelo je ovo: “Kijevo od~etiri 5 hiqada stanovnika Hrvata opkoqeno ~etnicima sa svih stranauz pomo} na{e vojske hrabro se branilo trideset dana, stop. Va{a vojskapo zapovjesti napustila je poloàj a za{titu Kijeva preuzeo saveznik,stop i pored te za{tite Kijevo se napada pu{~anom vatrom i to na o~isaveznika, stop. Ju~er i danas neprijateq je upao u selo i zapqenio blagau vrijednosti ~etrdeset hiqada kuna, stop.”2222

Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke pukovnije domobranstva NDH, je usvom izvje{taju o doga|ajima od 30. srpwa do 6. kolovoza 1941. godine, po-red ostalog napisalo:...

c) 30. srpwa 1941. na putu Bile}a-Plana napali su ~etnici jednu voj-ni~ku ophodwu i ubili domobrana Ivana Kapri}a iz 14. pje{a~ke pukov-nije, a kako se to desilo u blizini sela Boda{i}a, kotara Bile}a, to je je-dan dio ovih sela uni{ten od na{e vojske.

d) No}u 31. srpwa na 1. kolovoza 1941. izme|u mjesta Ravne i Poqica, ko-tara Qubiwe ~etnici su o{tetili na vi{e mjesta èqezni~ku prugu i br-zoglasnu èqezni~ko-po{tansku liniju na putu prema Qubiwu. 1. kolovozapruga i brzoglasna linija popravqene, a za ~etnicima upu}ene potjere.

e) No}u 31. srpwa na 1. kolovoza 1941. ~etnici su napali postaju @qe-bovi krilne Sarajevo, ali su odbijeni, a na podru~ju postaje Sokolac, istogkrila o{tetili brzoglasnu liniju, koja je slede}i dan popravqena.”2233

Bogdan Ra{kovi} je 2. septembra 1941. godine, pisao |eneralu Mila-nu Nedi}u o zlo~inima usta{a u NDH nad Srbima u logorima i zatvori-ma, a posebno u logoru Jadovno. Ina~e Nedi}ev reìm primao je i zbri-

209

wavao Srbe van Srbije, koji su pobjegli u Srbiju pred zlo~inima usta{ai balista. Tako je i Ra{kovi} bio jedan od takvih izbjeglica. On u svompismu pored ostalog pi{e: “Posle ustanka u Ko~i}evoj Krajini zverstvausta{a su jo{ poja~ana masovnim ubijawem Srba Navodim samo nekolikokarakteristi~nih primera: 1) Prilikom napada ~etnika na Gospi}, ubi-jena su u toku jednog dana sva lica u logoru Jadovno (u znak odmazde). Brojovih lica je iznosio 5670”...2244

Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke pukovnije u Sarajevu u svom izvje{taju od8. rujna (septembra) 1941. godine, o borbama u isto~noj Bosni i Hercegoviniu vremenu od 2. do 6. rujna je izvjestilo:... “2)êtni~ka akcija i preuzete mjere:

êtni~ke akcije u posledwe vrijeme sve vi{e uzimaju mah. êtnici idutako daleko, da provode mobilizaciju na podru~jima, koji su od istih zauze-ta. Grkoisto~no stanovni{tvo listom pristupa ~etnicima-pobuwenicima izajedni~ki vr{e napade na vojsku i oru`ni{tvo, kvare b.b. linije, sijeku stu-bove, kvare komunikacije, zauzimaju pojedina sela i naseqa, pqa~kaju stokui ̀ ivotne namirnice, naro~ito na podru~ju kotara Sarajevo, tako da se zbogtoga pojavquju pote{ko}e oko ishrane pu~anstva grada i kotara Sarajevo.

êtnici su zavladali do sada cijelim kotarom Srebrenica i Vlase-nica i ve}im dijelom kotara Rogatica i Zvornik. U kotarima Ravno, Gac-ko, Bile}a, Trebiwe i Nevesiwe jo{ uvijek drè u svojim rukama planin-ske i dominiraju}e poloàje i jedan dio dokumentacija.

Na podru~ju kotara Sarajevo ~etni~ka akcija jo{ je ve}a od posled-weg izvje{taja gdje ~etnici drè u svojim rukama planinske i dominira-ju}e poloàje i gotovo sve komunikacije, Posledwih dana ugroèno je iostalo podru~je ove pukovnije naro~ito kotari: Tuzla, Bijeqina i Kla-daw, kao i podru~je kotara Nevesiwe.

êtni~ka akcija se iz dana u dan pove}ava, jer im pristupaju seqacigrkoisto~ne vjere, a oni koji nisu pristupili direktno u redove ~etnikaoni ih pomaù hranom i ostalim potrebama.”2255

[ef UNS-a (Unutra{we nadzorne slu`be tj. usta{ke specijalne po-licije - obj. A. Stamatovi}a) Eugen Kvaternik-Dido, u svom telegramu od11. rujna 1941. godine, upu}enom Glavnom stoèru domobranstva NDH jejavio: “Umoqava se dostaviti to~an popis 50 komunista i ~etnika iz Bi-jeqine sa svim personalijama i materijalom za javni red i sigurnost Za-greb, a potom qude otpremiti u sabirni logor Jasenovac i to samo u ovomslu~aju.”2266 Zapovjednik I hrvatske oru`ni~ke pukovnije, je u svom izvje-{taju ravnateqstvu za javni red i sigurnost NDH od 14 rujna 1941. godi-ne izvijestio: î{}ewe ~etnika u {umi [amarici preduzeto je danas poja~im usta{kim odjelima, pod vo|stvom pukovnika g. Olfa iz Zagreba, usmjeru Kostajnice i Rujevce, a pred istom {umom nalaze se poja~ane usta-{ke straè iz Petriwe, tako da sprije~e bjegstvo ~etnika u naseqenamjesta prema Petriwi i Glini.”2277

U izvje{taju jedinica pot~iwenih II italijanskoj armiji, za periodod 5. septembra do 31. oktobra, se pored ostalog navodi ovo: “Banda od oko20 naoruànih ~etnika napala je i odvela Hrvata katolika PibernikIvana, 34 god., i ranila Rumunku katoli~ke vjere Baunik Angelu-koja jeìvjela sa Pibernikom. Patrola 8 ~ete 73 pje{a~kog puka prilikom pa-

210

trolirawa na{la je u {umi Pibernikov le{. Posredi je osveta, po{toPibernik bio usta{ki obavje{tajac. (Desilo se 22. H 1941. u 0300 ~.).”2288 Ka-da su po~etkom septembra 1941. godine ~etnici i partizani oslobodiliGorwi Milanovac, u tom gradu je Dragi{a Vasi} pokrenuo list “Slobo-da ili smrt”. U listu je ~esto isticana ova wegova deviza: “Smrt okupa-toru, usta{kom zveru i svim politi~arima.”2299

Zapovjednik II zdruène domobranske brigade, u svom izvje{taju od26. rujna 1941. godine, Glavnom stoèru ministarstva domobranstva NDHje napisao:

““KKaarrlloovvaacc 11115500

Pukovnik Toma{evi} javqa: Ju~er oko 1300 sati napali su ~etniciPlitvi~ka ja~ine oko 300 qudi. Zauzeli oru`ni~ku postaju, {umariju ièqezni~ku postaju i sve zapalili. Oru`nici i oko 20 domobrana dava-li su otpor ali usled nadmo}nosti ~etnika povukli su se ka selu Brezo-vici. êtnici i daqe napreduju prema Dre`niku i Rakovici. Isto tako~etnici su zaposjeli selo Perjasicu i zabranili seqacima da idu u Kar-lovac na sajam. Iz svega se vidi da ~etnici sve vi{e pritiskuju Karlo-vac. Za borbu protiv ~etnika u tom kraju potrebne su dvije satnije.

KKaarrlloovvaacc 11662200

Pukovnik Toma{evi} javqa da su ~etnici zauzeli Perjasicu i da sevjerojatno prebacuju preko Polojske kose ka selu Dowim Dubravama.”3300

Zapovjednik IV domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom izvje{tajuod 2. listopada (oktobra) 1941. godine, o borbama u isto~noj Bosni u vre-menu od 21. do 30. rujna je pored ostalog napisao: “Dana 25. rujna o.g. ~et-nici su napali èqezni~ku postaju Tar~in, na pruzi Sarajevo-Mostar.Postaju su demolirali i opqa~kali, a dva skladi{ta zapalili. Tri brzo-glasna stuba ~etnici su sru{ili, a jednog domobrana razoruàli.

Dana 27. rujna 1941. grupa ~etnika iz zasjede napala je obhodwu oru-`ni~ke postaje Krivaja, kotara @ep~e. U borbi jedan oru`nik je rawen,a na strani ~etnika nepoznato.

No}u izme|u 30. rujna na 1. listopada o. g. ~etnici poru{ili èqe-zni~ku prugu izme|u ̀ eqezni~ke postaje Breze i Vare{a, kotara Visoko,u duìni od 50 m. Promet i brzoglasna veza izme|u Podlugova i Vare{aprekinuti.”3311

Prva hrvatska oru`ni~ka pukovnika, u svom izvje{taju od 13. listopada1941. godine ravnateqstvu za javni red i sigurnost NDH je izvijestila ovo:“Dne 5. listopada t. g. napadnuta je po ~etnicima èqezni~ka postaja DowaDubrava. êtnika je bilo oko 30 naoruànih sa pu{kama i pu{komitraqe-zima, odjeveni u vojni~ko i gra|ansko odijelo sa crnim {ajka~ama.

êtnici su odmah bacili jednu bombu i po~eli pucati, te pozvali domo-brana na straì da se preda. Domobran na straì kao i ostali po~eli su pu-cati, ali kako je straàr rawen odmah se sru{io, pozvani su svi domobranina predaju, ~emu se ovi nijesu opirali. Odmah su ih ~etnici do gola skinuli,pokupili pu{ke, bombe i streqivo, te se izgubili prema {umi Ma{nik.

Za vrijeme ove pucwave u zgradi se nalazio prometnik Antun Abra-movi}, kojeg su prisilili da otvori kasu iz koje su uzeli 230 kuna, poci-jepali èqezni~ke karte i sliku Poglavnika.”3322

211

Druga domobranska zdruèna brigada i grupa generala Luki}a, usvom izvje{taju od 8. listopada 1941. godine Glavnom stoèru ministar-stva domobranstva NDH je izjavila:

““VVrrhhoovvnnoo oorruu`̀nnii~~kkoo zzaappoovvjjeeddnnii{{ttvvoo jjaavvqqaa::Cetingrad: danas od 11-12 sati zauzeli su ~etnici Krstiwu, kotara

Vojni}. Zauzeli op}inu, razlupali kasu i iz we iznijeli 65.000 kuna i oko200.000 u papirima. Molim poja~awe, jer Cetingradu od navale ~etnikapo dobivenim podatcima prijeti opasnost.”3333 U izvje{taju zapovjedni-{tva IV oru`ni~ke domobranske pukovnije od 26. listopada 1941. godinestoji: “Dana 21. listopada 1941. godine ~etnici su ponovo napali Kasi-dol, na mjestu zvanom “Veliki kri`” kod Kleka. do{lo je do ogor~eneborbe izme|u ~etnika s jedne te oru`nika i usta{a s druge strane, U bor-bi je rawen jedan usta{a koji je prilikom prevoza u Sarajevo umro.”3344

Usta{ko redarstvo u Bawa Luci, u svom dopisu od 4. studenog (novembra)1941. godine, upu}enom zapovjedni{tvu koncentracionog logora Jaseno-vac je napisao: “U vezi sa nalogom Ravnateqstva za javni red i sigurnostupu}uju Vam se niè navedene osobe, koje su u~estvovale u komunisti~ko-~etni~koj organizaciji u kotarima Bosanska Gradi{ka i Bawa Luka, a ko-je izvolite zadràti do daqwe odredbe.”3355

Okru`no krilo u Ogulinu, u svom izvje{taju Vrhovnom oru`ni~komzapovjedni{tvu NDH od 10. studenog 1941. godine je izvijestilo: “Oru-`ni~ko krilo Ogulin javqa: 9. ovog mjeseca u 530 sati oko 200 ~etnika napa-lo je èqezni~ku postaju Skakavac i razoruàlo 20 domobrana. – vodnikubijen, 1 domobran rawen, a ostali svu~eni. – Iste no}i oko 200 sata poku-{ali su ~etnici napad na oru`ni~ku postaju Vuksani}. – Napad odbijen.”3366

@upska redarstvena oblast u Sarajevu, u svom aktu od 15 studenog 1941. go-dine, obavijestila je veliku ùpu NDH Vrhbosna u Sarajevu ovo: “Na Va{nalog od 12. ovog mjeseca Br. 1165 ~ast mi je izvjestiti, da je Boqevi} Mi-lan, dna 8/8 ove godine, radi ~etnikovawa upu}en u sabirni logor Gospi}.”3377

Prvi domobranski zbor, u svom izvje{taju od 18. studenog 1941. godine, mi-nistarstvu domobranstva NDH je napisao: “1. – Jutros oko 730 iza{ao je usta-{ki pripremni sat iz Maje (jugoisto~no od Gline) u pravcu Klasni}a datraì jednog odvedenog usta{u. Kod Bijelih Voda nai{ao je na jak otpor odoko 100 do 150 ~etnika i u borbi je imao tri mrtva i 6 rawenih.”3388

êtni~ki komandant Majevice kapetan Sava Damjanovi}, uputio jeDraì Mihailovi}u izvje{taj od 12. jula 1942. godine, u kome pored osta-log pi{e:... “Oko 20. novembra 1941. godine izvr{en je pokoq Srba (oko50 na broju, ve}inom ̀ ena i dece): u selu Pu{kovcu i Tutwevcu. Biì} nato nije reagovao. Tada sam uputio pismo Biì}u i komunistima i predlo-ìo im da se Koraj kazni zbog toga pokoqa nad Srbima. Pristali su. Sku-pio sam svu trupu na okup, izdao sam plan za napad i 27. novembra 1941. Ko-raj je napadnut. Tom prilikom Koraj je zauzet za 20 minuta i pobijeno je700 muslimanskog ìvqa. Tu je narod najvi{e sa hladnim oru`jem poubi-jao, kao revan{ za Tutwevac i Pu{kovac. Tada smo imali borbu sa dve hr-vatske satnije, koje su nas napale od êli~a...

Dok smo napadali Koraj sutradan muslimansko selo Teo~ak sa obli-`wim muslimanskim selima napali su na{a sela Priboj i Paqave. Kao

212

odmazdu za to 3. decembra 1941. spaqeno je muslimansko selo Sije{nica ièstoko napadnut Teo~ak. Dok smo mi napadali Teo~ak i Sije{nicu, sat-nije iz êli~a ubile su preko stotinu Srba u selu Mirosaqcima”...3399

^lan partizanskog {taba u [}epan Poqu Obrad Cicmil, je u svompismu od 11. decembra 1941. godine, upu}enom [tabu Durmitorskog NOPodreda u @abqaku naveo:

1. U Fo~u su do{li ~etnici pod vo|stvom majora Todorovi}a (Beo-gra|anin),

2. êtnici idu pod geslom “za kraqa i otaybinu” a smatraju se borci-ma za slobodu i srpskim osvetnicima. Tvrde da je u BiH od usta{a bilo384.000 `rtava i stavili su u zadatak da to osvete...

êtnici ukoliko se Bora~ ne razoruà (u {to ni ja ne vjerujem) ri-je{eni su da ga zauzmu sa ve}im snagama, od Fo~e Kalinovika i izvornogkraka Neretve, nas pozivaju da udarimo kao pomo} sa ove strne i da orga-nizujemo Ga~ane. Ja sam na to odgovorio da za sada ne mogu dati odgovor donare|ewa moje vi{e komande.

Dajte po ovome direktivu. Radi se o u~estvovawu u istrebqewu musli-mana, i to borbenih i prili~no brojnih (usta{e oko 1.200 i Bor~ana 1.500pu{aka). Oko 30 mitraqeza i 70 pu{komitraqeza... Narod je siguran samza uni{tewe ovog legla razbojni{tva i reakcije.”4400

U telefonskom izvje{taju domobranskog pukovnika Pai}a iz Kar-lovca od 22 prosinca (decembra) 1941. godine je kazano: “ 22 XII zauzeta jeod ~etnika èqezni~ka postaja Vojni}, a 21/XII èqezni~ka postaja Uti-wa. Postajne straè u stanicama savladane su poslije kratkog otpora,razoruàne i zarobqene.”4411 Usta{ki funkcioner u Sarajevu Ivan Toq,uputio je 22. prosinca 1941. godine Ravnateqstvu usta{kog redarstva -@idovski odsjek sqede}i radiogram: “Danas otpremam u sabirni logorJasenovac 70 ~etnika, komunista i komunistkiwa i 55 @idova.”4422 (tj. Je-vreja - obj. A. Stamatovi}a). Pojedini usta{ki organi su zamjerili Toqu,da je pojedine stare Jevreje poslao u logore, a za wih je utvr|eno da su pri-jateqi usta{kog reìma. Toq je telegramski 24. prosinca 1941. godineodgovorio na ove optu`be ovako: @idove sam internirao po svojoj najbo-qoj savjesti, a nakon prikupqawa dokaza da oni izda{no pomaù ~etni~-ko-komunisti~ku akciju koja je usmerena na ru{ewe Bosne i Hercegovinei istrgnu}e istih iz ostalih djelova Nezavisne Dràve Hrvatske.”4433 Je-dan od komandanata koncetracionog logora Jasenovac – Qubo Milo{, nasaslu{awu poslije II svjetskog rata je izjavio pored ostalog ovo: “Na Bo-ì} 1941. godine stigla je jedna grupa ~etnika iz Pakraca ili iz Bijeqi-ne, te me je Matkovi} obavijestio da su vrlo opasni, te sam ja iz grupe iz-dvojio dvojicu i likvidirao ih pred zapovjedni{tvom.”4444

Ministarstvo pravosu|a i bogo{tovqa NDH, u svojoj Oku`nici upu-}enoj svim sudovima i tuìla{tvima od 16. sije~wa (januara) 1942. godineje napisalo: Doga|a se a stiù u tom pravcu i prijave redarstvenih obla-sti, da pojedine osobe, optuène radi komunisti~ko-~etni~ke djelatno-sti i oslobo|ene optu`be pred sudom, odmah nakon pu{tawa na slobodupobjegnu ~etni~ko-komunisti~kim bandama ili na drugi na~in nastavesvoj razorni rad, pa su uslijed pomawkawa dokaza oslobo|eni optu`be.

213

Da se tome predusretne u budu}e, nare|uje se, da svi u naslovu navede-ni sudovi svaku osobu obtuènu zbog komunisti~ko ~etni~ke djelatnostibezuvjetno pridrè u pritvoru do stignu}a odluke ministarstva pravosu-|a i bogo{tovqa u smislu ~lana 1. zakonske odredbe od 18. srpwa (jula)1941. godine”...4455 Ravnateqstvo ùpske redarstvene oblasti u Petriwi, usvom izvje{taju od 19. sije~wa 1942. godine, Glavnom stoèru ministar-stva domobranstva NDH je napisalo: “Oru`ni~ka postaja Bijelnik (ce-sta Petriwa-Kostajnica) zauzeta je od ~etnika. To su ~etnici koji su dosada bili u [amarici ali su uslijed akcije koja se tamo provodi povla~ese prema susjednim hrvatskim selima pa su tom prilikom no}as zauzeliselo Sutovari, Ma|ari i Komarevo. Nalaze se gotovo uz samu prugu takoda prijeti neposredna opasnost za èqezni~ki promet. No}as su ~etnicizapalili èqezni~ko stajali{te Hrastovac (pruga Suwa-Bawa Luka). Upomo} su oti{li usta{e i oru`nici iz Suwe u jakosti 40 qudi ali su semorali povu}i jer je ~etnika bilo oko 400, isti raspolaù sa 5-6 strojni-ca. Prilikom borbe raweno je 9 usta{a i 2 mrtva.”4466 Zapovjedni{tvo Voj-ne Krajine NDH u svoj izvje{taju od 31. sije~wa 1942. godine poglavni-kovom Vojnom uredu je izvijestilo:... 4) U Zapovjedni{tvu mjesta se jo{nalaze povra}ena iz zarobqeni{tva ~etnika 3 na{a ~astnika (tj. ofici-ra - obj. A. Stamatovi}a), 11 domobrana”...4477

Zapovjedni{tvo II domobranskog zbora, je u svom izvje{taju o borba-ma u Bosni i Hercegovini u vremenu od 16. do 31. sje~wa 1942. godine, po-red ostalog napisalo:... “2. - êtni~ka akcija i poduzete mjere.

êtni~ka akcija, koja se u drugoj polovini mjeseca sije~wa osobitoispoqila u okolini Prwavora, Bawa Luke te u kotaru Bijeqina, ostalaje nepromijewena u pogledu aktivnosti od posledweg izvije{}a.

Glavni centri pobuwenika i wihove vo|e ostaju i nadaqe oni navede-ni u ranijim izvje{}ima, a kao nove pored onih dostavqenih ovd. br. 481tajno od 20. sije~wa t. g. navo|aju se jo{ i slijede}i:

a) Zvorni~ki odred ~etnika bio je pod zapovjedni{tvom pri~uvnog po-ru~nika Qubomira Anti}a. U kotaru Zvorni~kom nalazio se je ranije i~etni~ki odred biv{eg glavnostoèrnog kapetana Stevana Damjanovi}a.

b) U Driwa~i se je nalazio prije poduzete akcije odred biv{eg oru-`ni~kog narednika Andrije Rastovi}a sa oko 60 ~etnika. Tu je bio i Gu-te{a Andrija, biv{i u~iteq, kao i vodnik Jakov Petkovi}, kao zapovjed-nik mjesta.

e) Kotarska oblast u Doboju dopisom svojim Br. 692/42 me|u ostalimizvijestila je i slijede}e:

Saznaje se, da ~etnici iz Ozrena namjeravaju obrazovati novu komanduna podru~ju oru`ni~ke postaje Osje~ani pod nazivom “Trebavski odred”.Za sada je sjedi{te ovog odreda u selu Pale`nici, kotara Gra~ani~kog, ovajodred sada broji 70 ~lanova, ali se svakodnevno poja~ava novacima.”

Usta{ki pokretni Prijeki sud u Bawa Luci, je izdao Nalog od 19. ve-qa~e (februara) 1942. godine, ̀ upskoj redarstvenoj oblasti u Bawa Luci.da se sedam lica protiv kojih je obustavqen sudski postupak sprovedu ukoncentracioni logor Jasenovac, sa sqede}im obrazloèwem:... “jer suprema navodima oru`ni~ke prijave Adolfstal odnosno iskazu okru`nog

214

vodnika Tomca Ivana, sumwivi da su sjekli brzoglasne ̀ ice, te znali gdjese ~etnici nalaze, a nisu o tome htjeli izvjestiti oru`ni~ku postaju dokna djelu nije jedan uhva}en.”4499 Isti sud je 25. veqa~e 1942. godine dao na-log, da se {est lica sprovede u koncentracioni logor Jasenovac, me|uwima i ova lica:... “3) Bosiqka Trbojevi}, umrlog \ura i majke Miqe,gr~ko-isto~ne vjere, rodom iz Svodne,... a sumwiva da je odràvala vezu sa~etnicima i u tu svrhu vi{e puta dolazila u Dobrqin da bi izvidila ja-~inu hrvatske vojske... 6) Milka ûdi}, èna Mla|enova, k}er Mile Gve-ra i majke pokojne Joke, ro|ene Vukojevi}, gr~ko-isto~ne vjere, rodom izMozi}a a boravi{tem u Pruscima... a koja je sumwiva, da je do{la iz selaprusaca u Dobrqin da izvidi koliko ima u Dobrqinu vojske i usta{a,osim toga da je kupovala namirnice za ~etnike.”5500

Prvi domobranski zbor je u svom izvje{taju od 25. veqa~e 1942. godi-ne Glavnom stoèru ministarstva domobranstva NDH napisao ovo:...”IIINo}u 24/25 ovog mjeseca oko 200 do 300 ~etnika napalo èqezni~ko osi-gurawe kod mjesta Stri`na. Jedna straà kod kote 132 sjeverno od mostaja~ine 20 qudi zarobqena, jedna {ina minirana, a druga se popravqa.”5511

Zapovjednik istog zbora, General Rumler, u izvje{taju od sqede}eg danaje nazna~io: 20. XII 1941-Petriwska doknada brojna 1 sat-preduzeta akci-ja radi oslobo|ewa oru`ni~ke postaje u Obqaju, koja je bila opkoqena od~etnika i prijetila je opasnost da padne u ~etni~ke ruke.”5522

Vojislav Prwatovi} je u svom izvje{taju od 11. marta 1942. godine,upu}enom Komesarijatu za izbjeglice i preseqenike vlade |enerala Mi-lana Nedi}a, pored ostalog napisao: “Kako su diqem Hrvatske bune i oru-àni pokreti, to usta{e odlaze u borbu protiv ~etnika, partizana i svo-jih odmetnika. na tom svom pohodu pqa~kaju srpske domove i imawa.”5533 Utoku marta 1942. godine, sa~iwen je elaborat Dinarske ~etni~ke divizije.Wega su sa~inili ~etni~ki komandanti iz Kninske Krajine i tzv. split-ska ~etni~ka grupa oficira. U elaboratu karakteristi~an je ovaj detaq:“Protiv usta{a i hrvatske vojske treba voditi rat bez saàqewa, milo-sti i skrupula.”5544 Tajnik veliki ùpe NDH Bribir i Sidraga Ante Vata-vuk, u svom izvje{taju od 14. oùjka (marta) 1942. godine, je citirao uhva-}eni proglas, koji je narodu uputio vojvoda pop Mom~ilo \uji}. U progla-su se kaè: “U krvavoj usta{koj dràvi Hrvatskoj Srpski narod i Srpskacrkva zajedno sa ciganima, Jevrejima i psima stavqeni su izvan zakona.

Na taj na~in do{la je do pravog izraàja Hrvatska hiqadugodi{wakultura. Komunisti ne priznaju Boga, oni mu se ne obra}aju i ne mole.Sledstveno tome, a po pravilu hiqadugodi{we kulture hrvatske sa ka-kvim pravom Hrvatska krvolo~na dràva moè da se obra}a na adresu Sr-ba ili wihovih parohijskih uprava. Mi ne priznajemo hrvatsku dràvu teprema tome odbijamo svaku slu`benu prepisku sa istom.

MMoomm~~iilloo RR.. \\uujjii}},, ss.. rr..bbiivv{{ii ppaarroohh ssttrrmmii~~kkii..””5555

Glavni stoèr ministarstva domobranstva NDH, u svom izvje{tajuod 27. svibwa (maja) 1942. godine, pored ostalog je napisao:... “7. – Oru-`ni~ka postaja Glina javqa: 3. V o.g. napalo je oko 400 ~etnika i bandita

215

na oru`ni~ku postaju Obqaj koja se nalazi u selu Dowe Seli{te (2 km ju-gozapadno od Gline). U borbi dva rawena i dva oru`nika pala. Zarobqe-na dva oru`nika i jedan domobran. Nakon dovr{ene borbe banditi su sepovukli u jugozapadnom pravcu od Seli{ta, a sa sobom odnijeli dvijestrojopu{ke i ~etiri vojne pu{ke. U isto vrijeme napadnut je most naGlini, ali napadaj je suzbijen bez gubitaka. 14. V o.g. napalo je oko 400 ~et-nika i bandita koji su do{li iz {ume Podgledi} (1 km ju`no od Gline) nadomobranske straè èqezni~ke postaje Glina, zatim èqezni~ki mostpreko rijeke Maje (3 km jugoisto~no od gline); napada je odbijen.”5566

Ibrahim Tudorovac iz Bronzanog Majdana je na saslu{awu u konce-tracionom logoru Stara Gradi{ka, pored ostalog rekao: “Za vrijeme zi-me nikada nisam i{ao u {umu po drva. Nije istina da sam ja stanovitimqudima pri~ao da smijem i}i u {umu, gdje se sastajem sa ~etnicima i ko-munistima, i da su to dobri qudi, koji mi ne}e ni{ta na ào napraviti.Ja sam drva sjekao u tu|em {qiviku, jer sam bio primoran radi bolestimoje supruge.”5577 U jednom pismu [taba Pqevaqske ~etni~ke brigade Dra-ì Mihailovi}u od 29. juna 1942. godine, pored ostalog se kaè: “Rezer-vni pe{adijski podnarednik Radojica Babi}, neobi~no vredan pouzdanseqa~ki sin, pokazao se zbiqa kao hrabar borac u vi{e navrata protivusta{a na teritoriji Meqa~ke i êlebi}ke op{tine, u borbama oko Vi-tog Graba, Zabranice i na Solicama, i uspeo da spali usta{ko naseqe uSolicama, a kojom prilikom su usta{e razbijene i najurene u divqe beg-stvo u pravcu Priboja.”5588

Za{titno redarstvo za grad Sarajevo, u svom dnevnom izvje{taju od 7.kolovoza (avgusta 1942. godine), nadzornoj slu`bi ùpe NDH Vrhobosnau Sarajevu, je navelo i ovo: “Vojna situacija na podru~ju Velike @upeVrhbosna bila je tako|er normalna osim one kod Kozluka, gdje su ~etni-ci iz sela Jasenice, koje se nalazi 8 km sjeverno-zapadno od Kozluka kre-nuli prema selima Skoli}u i Kozluku. Posada iz sela Skoli}a, koja se sa-stojala od dvije satnije domobrana sa deset strojnica povukla se. êtni-ci su upali u Skoli}e i zapalili ga. Drugih podataka za sada nema. Gledenapadaju na putni~ki samovoz kod Kiseqaka dne. 5. o.mj. naknadno se izvje-{}uje da su napadaj izvr{ili ~etnici a ne partizani, kako je to pogre{noizvje{}eno.”5599

Zapovjedni{tvo II domobranskog zbora u Bosanskom Brodu, u svom iz-vje{taju od 19. rujna (septembra) 1942. godine je napisalo: “U 1400 sati,~etnici sa Ozrena napali su na{e qudstvo koje izgra|uje bunkere na pru-zi izme|u èqezni~kih postaja Suho Poqe i Boqani}. Odveli sobom 38obkopara, od kojih 24 sa oru`jem. Domobrane su po razoruàwu vratili,a poduzete su mjere za povra}aj oduzetog oru`ja.”6600 Komandant 718 wema~-ke pje{adijske divizije, u svom izvje{taju od 13. oktobra 1942. godine, po-red ostalog je napisao: “êtnici uop{te nijesu uzimali za ozbiqne pro-tivnike hrvatske domobrane, nego su ih ~ak djelimi~no trpjeli na svojojteritoriji. Nasuprot tome, nastavqali su svim sredstvima ogor~enu bor-bu protiv usta{a... Tako se, na primjer, dogodilo da su ~etnici odreda Do-brosava Jev|evi}a 19. avgusta 1942. godine napali i razbili usta{ku po-sadu u Fo~i nao~igled Italijana.” 6611

216

Jugoslovenska Vlada u Londonu, je Draì Mihailovi}u postavila pi-tawe u vezi sa kolawem glasina, da wegova dva pot~iwena komandant uHercegovini i Dalmaciji Dobrosav Jev|evi} i Ilija Trifunovi}-Bir-~anin sara|uju sa Italijanima. Draà Mihailovi} je u vezi sa tim po-slao svoj radiogramski odgovor 22. decembra 1942. godine, u kome se poredostalog kaè. “Moji saradnici Bir~anin i Jev|evi} ne rade nikada zaItalijane, ali sada u ovom momentu prvi mi je ciq uni{tewe usta{a iwihove tvorevine Paveli}eve Hrvatske... Ru{ewem Paveli}eve Hrvat-ske udaramo na ìvotne arterije na{ih najve}ih neprijateqa Wemaca...Isto tako Krwevi} i [utej (odnosi se na hrvatske ministre u Jugoslo-venskoj vladi u Londonu – obj. A. Stamatovi}a) treba da se izjasne protivusta{kih zverstava i da ih osude. Time }e oni doprineti da ne stradajunevini Hrvati.”6622

Zapovjedni{tvo IV oru`ni~ke domobranske pukovnije u Mostaru, usvom izvje{taju od 30. sije~wa (januara) 1943. godine, je pored ostalog ja-vilo:... “10. sije~wa jedna ve}a ruqa do zuba naoruànih ~etnika iz selaBa}evi}i i Ortije{a, kotara Mostar, do{la je u selo Slip~i}e, kotarMostar i tom su pjevali: “Ubili smo Franceti}a, skoro }emo Paveli}a”,“Paveli}u j... ti oca, gdje su na{i Srbi oko Stoca”, “êtni~ke se pjesmeore, a usta{ke ku}e gore” itd.”6633. Zapovjedni{tvo I oru`ni~ke domobran-ske pukovnije, u svom izvje{taju za period od 5. sje~wa do 24. veqa~e 1942.godine je navelo: “18. sije~wa o. g. oko 1830 sati oko 30 ~etnika napali suvojni~ku straù na èqezni~koj postaji Hrastovac, kotara Petriwa, 5domobrana zarobili, 1 domobran rawen pobjegao, oduzeli 7 pu{aka, 1strojnicu, 2 sanduka naboja, nekoliko bombi, guweva, {atorska krila i{qemove, a zatim zgradu spalili.

18. sje~wa o.g. u selu Bijelnik, kotara Petriwa, ~etnici su napali oru-`ni~ku postaju. Tom prilikom poginula su tri oru`nika i tri domobrana,dok su na protivnikovoj strani ubijena 4 ~etnika a 4 jataka uhva}ena. êt-nici su od ubijenih oduzeli sve oru`je i streqivo i svukli im odoru.

No} 26 na 27. sje~wa o.g. kod sela Blatu{e, kotara Vrgin most, ~etni-ci su razoruàli ̀ eqezni~ku prugu u duqini 300 m poru{ili 50 brzogla-snih stubova i ìce isprekidali. Odmah iza toga sukobio se 1 odjel usta-{a i talijanske vojske sa ~etnicima. U ovoj borbi poginuo je 1 usta{a, 2su raweni, dok je poginulo vi{e ~etnika i 1 ìv uhva}en.

22. sije~wa o. g. u blizini sela Hrvatska Blagaja, kotar Sluw, oko 250~etnika naoruàni sa 4 strojne pu{ke napali su na{ odjel od 35 oru`ni-ka i domobrana, pa je tom prilikom poginulo na na{oj strani 5, a raweno5 domobrana. Tom prilikom ~etnicima je do{a u ruke jedna strojnica, 12pu{aka i 40.005 naboja.”6644

[esta oru`ni~ka domobranska pukovnija, u svom izvje{taju od 28.oùjka (marta ) 1943. godine, pored ostalog je navela i ovo: “23. II u Vrli-ku i wenu okolinu (36 km sjeverozapadno od Siwa) stigli su omawi odje-li ~etnika iz kotara Knin i obli`wih sela oko Vrlike. Vr{e zastra{i-vawe na{eg ìvqa, ubojstva i pqa~ku imovine. Vr{e promiybu rastura-wem letaka u kojima pozivaju pravoslavne na borbu do kona~nog istre-bqewa usta{a. Prava su napast za pu~anstvo ovog kraja.

217

28. II stiglo je u Vrliku poja~awe ~etnicima od oko 800 momaka, nao-ruànih povrh ostalog i sa dva minobaca~a, pod vodstvom poru~nika ne-kog “Nikole”. Ovaj zapovjednik pozvao je zapovjednika usta{kog sata napregovore. Pregovori su vo|eni na jednom brdu povrh Vrlike. êtni~kizapovjednik traìo je da usta{e napuste Vrliku, ali poru~nik I{tako-vi} je to odbio. Dok su vo|eni pregovori ~etnici su izvr{ili napad nausta{e i razvila se borba, koja je toga dana vo|ena od 0900-1800 sati. Usta{esu se povukli na poloàje oko sela Vinoli}a i Gorjaka (5 km sjeveroisto~-no od Vrlike). Na{i gubitnici 6 usta{a mrtvih, 2 rawena i 2 nestala.”6655

U op{toj relaciji V pje{a~ne domobranske divizije u Sarajevu, zatravwa (april) 1943. godine napisano je:

““TTrraavvaaww::No}u 10/11 o. mj. - ~etnici poru{ili ̀ eqezni~ku prugu izme|u ̀ eqe-

zni~ke postaje Nemila-Vranduk. – Teretni vlak br. 159 izko~io. – Stro-jovo|a mrtav, loà~ teè rawen. Na ovom vlaku ~etnici zapalili sienoi opqa~kali hranu.

1133.. ttrraavvaaww::- êtnici napali èqezni~ku postaju Dowa Vraca – 4 domobrana po-

ginula, a jedan rawen – (Isti niesu u sastavu postrojbi podre|enih ovo-me stoèru). –Brzogslasna veza Zenica-Davidovi}i prekinuta.

- @eqezni~ka postaja Vraca zapaqena.1199.. ttrraavvaaww::- No}u 19/ga ~etnici prekinuli prugu izme|u Nemile i Begov Hana. –

Upu}en oklopni vlak iz Zenice. Kvar popravqen.- I bojna 15 pje{a~ke pukovnije i II bojna 15 pje{a~ke pukovnije sa 13

sati povratile se u svoja posadna mjesta - @ep~e i Zavidovi}e, iz pothva-ta protivu ~etnika, kojeg su vodili Niemci.

2211.. ttrraavvaaww::- êtnici na prostoru izme|u Begov hana i Nemile na desnoj obali

rieke Bosne zaposjeli visove, te pucaju na prolaze}e vlakove, kao i naradni{tvo koje opravqa prugu.

Traèno od Niemaca iz Zenice, da na ovaj dio ceste upute nekolikopancira, koji bi sa svojom vatrom omeli i raztjerali ovu bandu.

2244.. ttrraavvaaww::- Primqeni podatci da se izbjegli ~etnici, sa planine Ozren, poslie

pothvata na istoj od strane Niemaca, prikupqaju ponovo u oblasti Kakwa.”6666

Tre}i domobranski zbor, u svom izvje{taju od 24 lipwa (juna) 1943.godine, je javio: “Dne 1. o.m. oko 10 ~etnika sa strojnicom napali su samo-voz u kome se vozio zapovjednik I zdruga usta{ki pukovnik Stipkovi}, kodHan Obojda{a (6 km sjeveroisto~no od Mokrog). Samovoz pogo|en sa ne-koliko naboja. Napad je odbijen, nitko nije rawen.”6677 U dnevnom izvje{ta-ju wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza fon Horstenaua za 1. jul1943. godine, je navedeno i ovo:...”od Sokoca ~etnici izvr{ili prepad nausta{ku ~etu. Gubitci kod usta{a: 1 mrtav i 1 rawen.”6688 Wema~ke 369 i 373pje{adijske divizije, u svom dnevnom izvje{taju za 14. jun 1943. godine, su

218

napisale ovo: “Podru~je Rogatica: No} 11/12 VI ~etnici nepoznate ja~inezauzeli su Stari Brod (18 km isto~no od Rogatice). 6 usta{a bijegom sespasilo, sudbina ostalih nepoznata.”6699

U op{toj bojnoj relaciji, na teritoriji III usta{ko-domobranskog zbor-nog podru~ja od kolovoza (avgusta) 1943. godine, je navedeno pored ostalog:...

“III) Podru~je 2 Gorskog zdruga 6. kolovoza: Odbijen je napadaj ~etni-ka na Me|e|u. Evakuirana je Fo~a i izbjeglice stigle u Gora`de.

1144.. kkoolloovvoozzaaJa~a ~etni~ka skupina napala je na èqezni~ku postaju Mesi}i. Na-

pad uz pomo} oklopnog vlaka odbijen.2266.. kkoolloovvoozzaaOko 100 naoruànih ~etnika sa Igman planine izvr{ili su napad na

straù 2 zra~ne luke kod Blaùja i sobom odveli 12 oru`nika sa 3 ru~nestrojnice i 9 pu{aka.”7700

“Podru~je Metkovi}a: Prema izvije{}u zapovjedni{tva 6. pje{a~kedivizije na{a polubojna u Hutovu (18 km jugoisto~no od Methovi}a) jeugroèna od ~etnika”, navedeno je u izvje{taju pro~elnika Glavnog odje-la generala Dragojlova, iz zapovjedni{tva Glavnog stoèra domobran-stva NDH od 12. rujna (septembra) 1943. godine.7711 U bojnoj relaciji zapo-vjednog skupa Gorskog zdruga od 27. rujna 1943. godine, zapovjedni{tvu IIzbornog podru~ja u Sarajevu, napisano je ovo:

66.. kkoolloovvoozzGrupa od oko 30 ~etnika s desne strane rijeke Drine napala selo Me|e-

|u – Obhodwe II bojne 6 gorske pukovnije borbom su ~etnike potisnule.U toku no}i 6/7. ov. mj. ~etnici s obli`wih visova napali Gora`de. –

gubitaka nije bilo.No}u 14/15 ov.mj. ~etnici nepoznate ja~ine sa svih strana napali è-

qezni~ku postaju Mesi}i. – Napad trajao od 0400 do 0500 sati ujutro, - kadaje uz pomo} oklopnog vlaka odbijen. – Vlastitih gubitaka nema.”7722

Tre}i domobranski zbor je u svom dnevnom izvje{taju od 24. lipwa1943. godine javio: “Prema izvje{}u usta{a iz Srebrenice (preko Tuzle),dne 23. o.m. upalo je oko 200 naoruànih ~etnika u @epu (21 km jugoisto~-no od Han Pijeska). Iz @epe se spasilo 2 oru`nika i 2 usta{e, a za sud-binu ostalih se ne zna. Zbog bojazni od ~etnika iz Srbije, pu~anstvo izSrebrenice bjeì prema Zvorniku.”7733 U op{toj bojnoj relaciji III usta-{ko-domobranskog podru~ja za rujan 1943. godine je napisano:

33.. rruujjnnaaKod Bukove Glave (3 km ju`no od Han Pijeska) napadnut je samovoz za-

povjednika ovog zdruga usta{kog bojnika [ulenti}a Milana od strane 15~etnika, koji su ubili zapovjednika zdruga i 1 pratioca ranili a samovozspalili. Naknadno na licu mjesta na|ena su jo{ 2 usta{e mrtve.

99.. rruujjnnaa4 neprijateqska zrakoplova bombardirala su na{e postave i most

kod Mesi}a. Veze izme|u Vi{egrada i Rogatice prekinute. êtni~ki na-padaj na Vi{egrad odbijen.

219

1100.. rruujjnnaaDomobranska obhodwa kod Ponora (6 km sjeveroisto~no od Pra~e)

napadnut od ~etnika, kojom prilikom je nestao 1 do~astnik i 10 domobra-na, a 3 domobrana vratila se bez oru`ja.

1133.. rruujjnnaaTeretni samovoz ~etnici napali i zapalili kod Jabu~kog Sedwa (9

km ju`no od Rogatice) a 6. domobrana zarobili.1177.. rruujjnnaaêtnici u okolini Vi{egrada pobili Muslimane i ugrozili Vi{e-

grad.1199.. rruujjnnaaOdbijen napadaj na Bradinu. Odbijen napadaj jedne ~etni~ke brigade

na Me|e|u.2222.. rruujjnnaaOdbijen napadaj ~etnika na Stambul~i}.2266-2277.. rruujjnnaaOdbijen ~etni~ki napadaj na Vi{egrad, Rogaticu i Most na Limu.”7744

@upsko redarstvena oblast NDH za Sarajevo, u svom izvje{taju od 4.listopada (oktobra) 1943. godine, navela je i ovo: “êtnici napali Me|e-|u, spalili èqezni~ku postaju, loìonu, skladi{te i razru{ili 60 kmpruge izme|u postaje Me|e|a i Qu~evo.”7755

Ministarstvo oruànih snaga NDH, u svom izvje{taju od 1. studenog(novembra) 1943. godine je javilo ovo:

PPooddrruu~~jjee TTeessllii}}-DDoobboojj::29. H kod sela Irice (3 km jugozapadno od Tesli}a) ~etnici su napa-

li na{ razvi|a~ki odjel. Vlastiti gubitci: 2 mrtva, a za sudbinu ostalihse ne zna.”7766

Tre}e zborno podru~je NDH, u svojoj op{toj relaciji za listopad1943. godine, navelo je ovo:

II) PPooddrruu~~jjee I ddjjeellaattnnoogg ssttaallnnoogg zzddrruuggaa13. listopada: kod Han Stjenice (13. km jugoisto~no od Sokolca) ~et-

nici su napali na usta{ke samovoze. 2 samovoza izgubqena, 1. usta{a mr-tav i 1 milicioner mrtav.

Jake ~etni~ke snage po~ele su napadati Rogaticu topni~kom, Baca~-kom i strojni~kom vatrom. Uslijed nadmo}nijih snaga, zapovije|eno je po-vla~ewe na{e posade iz Rogatice na odbrambenu crtu: Sokolac-Mokro-Pale.

III) PPooddrruu~~jjee II ggoorrsskkoogg zzddrruuggaa2266.. lliissttooppaaddaaOko 200 ~etnika napada na Me|e|u i razbija 1 vod domobrana. Pruga

izme|u Mesi}a i Ustipra~e u duìni od 60 m razorena. u borbi Me|e|apovra}ena 1 do~astnik i 2 domobrana mrtvi.

2277.. 55.. lliissttooppaaddaaJake ~etni~ke snage vr{e napadaj na Vi{egrad i most na Limu. Vi{e-

grad je obkoqen sa sviju strana. Milicija se razbjeàla.

220

2288.. lliissttooppaaddaaPu~anstvo napu{ta grad.2299.. 66.. lliissttooppaaddaaVi{egrad pao u ruke ~etnika. Vojnik Prodojevi} Berislav zapovjed-

nik II bojne gorske pukovnije, nadporu~nik Smiqani} Momir i Poli}Marjan zarobqeni od ~etnika. U borbi sa ~etnicima u Vi{egradu na{igubitci: 2 do~astnika i 14 domobrana mrtvi, 1 ~astnik, 7 do~astnika i 31domobran raweni i 3 ~astnika, 3 do~astnika i 37 domobrana nestalo ilizarobqeno, a ostatak III bojne od Vi{egrada.

Kod pu~anstva oko 1000 mrtvih i rawenih.Od naoruàwa izgubqeno: 142 pu{ke, 3 strojopu{ke, 6 strojnica, 1

baca~, 1 p.o. top, 9, brzoglasa i 46 kowa, te druga razna oprema i tvorivo.77 lliissttooppaaddaaOko 1000 ~etnika napada i zauzima most na Limu. U borbi rawen 1

~astnik i 15 domobrana i 18 domobrana nestalo. Izgubqeno 52 pu{ke 5strojopu{aka i 2 strojnice. Iz Vi{egrada od III/6 gorske pukovnije pri-kupilo se svega u Rogatici 117 qudi, od toga 37 raweno.

Stigla svega 2 ~astnika.1133.. lliissttooppaaddaaêtnici sa ovih strana vr{e napad na Rogaticu. Na{a posada u po-

vla~ewu iz Rogatice. U borbama prilikom povla~ewa iz Rogatice 6. gor-ska pukovnija ima slede}e gubitke: 1 ~astnik, 1 do~asnik i 10 domobranamrtvi, 3 do~astnika i 16 domobrana rawenih, 1 ~astnik, 13 do~astnika i185 domobrana zarobqeno i nestalo.

Izgubqeno mnogo oru`ja, streqiva, opreme i namirnica, a {to se vi-di iz posebnog izvije{}a 2 gorskog zdruga OP. br. 1024/tajno od 27. H 1943.

1144-1155.. lliissttooppaaddaaêtnici uspjevaju da ovladaju ~itavim podru~jem Rogatice.”7777

Savi} Markovi}-[tedimlija je u svom ~lanku objavqenom u listu“Hrvatski narod”, koji je izlazio u Zagrebu, u broju od 7. prosinca (decem-bra) 1943. godine, napisao pored ostalog i ovo: “U odnosu prema Hrvat-skoj i prema hrvatskom narodu nema nikakve razlike izme|u ~etnika Dra-è Mihailovi}a i onih odmetnika, koji sebe nazivaju partizanima, jer seprema Hrvatima odnose i jedni i drugi na isti na~in.”7788

U telefonskoj depe{i OZN-e za Hrvatsku od 27. jula 1944. godine,upu}enoj Glavnom {tabu NOV i PO za Hrvatsku je javqeno: “Od OZN-eHrvatske: 20. 8. 1944. usta{e pohapsili 70 ~etnika u @ivaji i otpremiliu Jasenovac. Istovremeno pohapsili sve mu{karce.”7799 Tre}e zborno pod-ru~je NDH, u svom izvje{taju od 16. rujna 1944. godine, je naglasio: “14. IXkod Mesi}a u sukobu sa ~etnicima 2 usta{e rawene i 8 ~etnika mrtvih.”8800

Okru`ni komitet KPJ za Novu Gradi{ku, u svom pismu od 19. septem-bra 1944. godine, upu}enom povjereni{tvu CK KP Hrvatske za sjevernuHrvatsku, je izvijestio: “U Jasenovcu postoji Mjesni komitet logora jase-novac (to~an broj ~lanova komiteta ne znamo) kao i partijska organiza-cija. Partijska organizacija se je prije dva do tri mjeseca o~istila od ra-znih ~etni~kih i antipartijskih tipova i sada prema izvje{taju MKL se

221

u~vrstila.”8811 I na osnovu ovog dokumenta, moè se vidjeti, ne samo da su~etnici bili zato~eni u Jasenovcu, nego da su komunisti, ~ak i u logor-skim uslovima, izvodili svoju partijsku propagandu, i razbijali sa ideo-lo{kih osnova op{ti front protiv usta{a.

Operativni odjel Ministarstva oruànih snaga NDH, je u svom iz-vje{taju od 23. rujna 1944. godine, javio i ovo:

““IIssttoo~~nnaa BBoossnnaa::Jake ~etni~ke snage napadaju upori{te Pra~a (20 km jugozapadno od

Rogatice) uz podr{ku baca~a. Preduzete su protumjere i upu}ena jednana{a borbena jedinica iz Gora`da u le|a neprijatequ”8822 Zapovjedni{tvoGlavnog stoèra domobranstva NDH, u svom izvje{taju od istog datuma,napisalo je ovo: “Prodor i napadaji ~etnika u isto~noj Bosni i Hercego-vini. êtnici napadaju Dubrovnik.

DDuubbrroovvnniikkJake ~etni~ke snage, koje su nado{le iz podru~ja Bile}e i Trebiwa,

poja~ane ~etnicima iz Crne Gore zaposjele su 21. IX èqezni~ku pruguizme|u Poqica i Huma (21 km sjeverozapadno i 14 km sjeveroisto~no odDubrovnika). U Humu razoruàna je satnija posebnog zdruga.

Odpo~eo je napadaj ~etnika na Dubrovnik. U toku su èstoke borbe”8833

Isti organ, u svom izvje{taju od 25. rujna 1944. godine, je javio ovo: “Upodru~ju Trebiwa vode se borbe sa ~etnicima. Upori{ta su poja~ana sna-gama preba~enim iz Dubrovnika.

êtnici vr{e jak pritisak s obih strana Dubrovnika prema moru.”8844

U izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oruànih snaga NDHod 29. rujna 1944. godine, napisano je pored ostalog i ovo:

““KKaalliinnoovviikk::Odbijen napadaj ~etnika na Qusi}e (22 km jugozapadno od Kalinovi-

ka). Neprijateqski gubitci nisu ustanovqeni, dok su 2 usta{e raweni.”8855

Stoèr I usta{kog staja}eg zdruga, u svojoj bojnoj relaciji od 4 studenog(novembra) 1944. godine, naveo je pored ostalog i ovo:

““11.. rruujjaann::êtnici su napali pripadnike Posadne bojne na putu izme|u Hayi}a

i Lepenice, kod sela Dozgometve (4 km sjeverozapadno od Hayi}a). Vla-stiti gubitci: 1 mrtav.

......2255.. rruujjaann::Na putu za Mesi}e kod Kukavica napadnut je jedan roj II bojne od stra-

ne ~etnika. Vlastiti gibici: jedan vojni~ar rawen, neprijateqski: 2~etnika rawena.”8866 Isti stoèr je u svojoj bojnoj relaciji od 23. prosinca(decembra) 1944. godine pored ostalog napisao:

Razvi|a~ki odjel u ja~ini 26 qudi Dokanade bojne upu}en u smjeruPale-Seli{te-Ogradice-Pale. Odjel napadnut od strane ~etnika iz selaOgradice. Usled nadmo}nosti neprijateqa odjel se morao povu}i u pravcuPala bez gubitaka. Gubitci neprijateqa nepoznati. Utro{eno 250 naboja.”8877

Prilikom isqe|ewa fra Miroslava Majstorovi}a-Filipovi}a, ka-toli~kog popa, koje je obavqeno 25 juna 1945. godine, napravqen je i zapi-snik. Majstorovi} je ina~e jedno vrijeme bio komandant koncentracio-

222

nog logora Jasenovac. U zapisniku sa isqe|ewa, zapisane su i ove wegoverije~i: “Zatim je bio premje{ten za zapovjednika Kozarskog podru~ja iostao do sije~wa (januara) 1945. godine. Zatim mu je dodijeqena specijal-na du`nost da vodi obavje{tajnu slu`bu u Isto~noj Bosni o kretawu iprelazu ~etnika u NDH iz Srbije i Crne Gore. Tko vas je suspendirao sasve{teni~ke du`nosti? (pitawe islednika) – Dok sam 1942. godine biodu{ebri`nik (tj. usta{ki sve{tenik - obj. A. Stamatovi}a) P.T.S-a u Ba-wa Luci usta{ka bojna P.T.S-a i{la je u ~etni~ko selo Drakuli} i ja samkao du{ebri`nik po du`nosti pratio bojnu ne znaju}i {to }e se desiti.Ova bojna izvr{ila je potpunu likvidaciju tog sela... Otpo~elo je likvi-dirawe Srba... Poku{ali smo mirnim tonom nekoliko puta protestira-ti kod dr Viktora Guti}a, ali bez uspjeha. No kada se pojavi{e ~etnici ipo~e{e uzvra}ati milo za drago, tada smo i mi {utke odobravali. Ja samodmah bio angaìran za du{ebri`nika, dok je Z. Brkalo bio ve} u VIIIbojni vojnice u Bawa Luci. VIII bojna se uglavnom borila protiv ~etnika,koji su se u jakim grupama pojavqivali, klali i palili do ~ega su do{lihrvatskog. Tako je polovinom ili po~etkom veqa~e (februara) 1942. do-~ekana kod ̂ elnica u autobusima jedna satnija VIII bojne, te je bilo rawe-nih i 9 iznakaènih. U selu Drakuli}u 5-6 km od Bawa Luke je ve} prijebilo organizirano ~etni{tvo. Moram spomenuti da smo par dana prijerazgovarali o opasnosti od te grupe ~etnika i da bi ne{to trebalo pred-uzeti i omesti potpuno formirawe te grupe.”8888

êtni~ki pokret u toku II svjetskog rata borio se protiv usta{a iNDH uop{te. NDH kao dràva, nikako nije mogla odgovarati interesi-ma srpskog naroda, jer je u svom sastavu imala teritorije koje su etni~kii istorijski pripadale srpskom narodu, a koje je ona preko usta{kog po-kreta poku{ala da nasilno etni~ki o~isti, i da im hrvatski karakter.Poznata maksima usta{kih vo|a, bila je da jednu tre}inu Srba treba fi-zi~ki uni{titi, drugu raseliti, a tre}u, prevo|ewem u katoli~anstvopohrvatiti. I zaista, usta{e i NDH su to po~eli sprovoditi. Zlo~iniusta{a bili su toliko brutalni, da su se wima ponekad zgraàvali, i osu-|ivali ih Wemci i Italijani. U toku drugog svjetskog rata, usta{e su nateritoriji NDH pobile 219 pravoslavnih svje{tenika, od toga tri epi-skopa.8899 Srpski narod ogovorio je na usta{ke zlo~ine oruànim ustan-kom. U ve}em dijelu srpskih krajeva koji podpali pod NDH, ustanak pro-tiv usta{kog reìma, u stvari predstavqa predfazu ustanka protiv oku-patora. êtnici su od prvog dana poveli beskompromisnu bobu protivusta{a, domobrana, i NDH uop{te. Mnogi od wih u borbama sa usta{amabili su fanati~ni, {to je bila posqedica li~ne mr`we i osvete, jer suim usta{e pobile familije. Jedna grupa ~etni~kih komandanata, skon~a-la je svoje ìvote od usta{kih ruku. U takve spadaju: Pavle \uri{i}, Za-harije Ostoji}, Petar Ba}ovi}, pop Radojica Peri{i} i Mane Rokvi},kao i ~etni~ki ideolog Dragi{a Vasi}. O samoj smrti vojvode Pavla \u-ri{i}a ima nekoliko verzija. Svaka od wih je zastra{uju}a. Po jednojusta{e su ga ìvog bacile u jedan bunar, po drugoj su ga ìvog oderale, apo tre}oj, polile benzinom, i ̀ ivog zapalile. No, sve te verzije imaju iz-vori{te u memoarskim, a ne ~isto dokumentovanim ~iwenicama, pa ovdje

223

ne}e biti ni razmatrane. êtnici su koliko su mogli, a mogli su dosta,spa{avali i branili srpski narod od usta{a, i doprinijeli da ostane uìvotu desetine hiqada Srba, koji bi da ~etnika nije bilo, bili likvi-dirani.

**************************NAPOMENE1. Luka Tawga, Doga|aji u O~estovu 1941. Zvornik dokumenata Instituta za

historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 3, Split, 1981, 573.2. AVII, odjeqak za HDH, k. 180, reg. br. 1/1.3. Izve{taj zapovjednika H pohodnog bataqona NDH potpukovnika Julija

Rema od 30. lipwa 1941. Zbornik dokumenata i podatka o NOR-u jugoslo-venskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 232, 518.

4. Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u zapadnoj Srbiji, Kwiga o Draì, Wind-sor, Canada, 1956.

5. Antun Mileti}, Koncentracioni logor Jasenovac, kw. III, Zagreb, 1984, 29, Okru`ni sud-Zagreb, arhiva NDH, k. 189. reg br. 21/9.

6. isto, 30, k. 160, reg. br. 911/2.7. Izve{taj italijanske komande u Kninu od 30. jula 1941,Zbornik dokumena-

ta i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XIII, kw. 1, Beograd, 1969, 217.

8. isto, izvje{taj oru`ni~ke posade Dobrwin od 6. kolovoza 1941, tom IV,kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 246, 548.

9. isto, Naredba Zapovjednika kopnene vojske NDH generala pje{a{tva [t-encera od 31. srpwa 1941, dok. br. 239, 532-533.

10. isto, izvje{taj zapovjednika okru`ni~ke postaje NDH Bosanska Kostajni-ca od 6. kolovoza 1941, dok. br. 247,550.

11. AVII, kopije iz ~etni~ke arhive Arhiva Hrvatske u Zagrebu, 5.12. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihajlovi}a u Beogradu od 9. do 11. ap-

rila 1946.13. kao nap. 5, 34, k. 177, reg. br. 31/1.14. Izvje{taj zapovjednika kotarske oblasti Vlasenica od 7. kolovoza 1941.

velikom ùpanu u Sarajevu, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugo-slovenskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, 553-554.

15. isto, izvje{taj krilnog oru`ni~kog zapovjednika domobranstva u Tuzli od 7.kolovoza 1941. velikom ̀ upanu Usore i Soli u Tuzli, dok. br. 248, 552.

16. isto, izvje{taj kotarskog pretstojni{tva u Sarajevu od 8. kolovoza 1941, dok. br. 251, 564.

17. isto, izve{taj oru`ni~ke postaje HDZ Iliya od 10.kolovoza 1941, dok. br. 239, 556.

18. isto, izvje{taj sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu \u-ra Pupara-Starog od 12. avgusta 1941. PK za Bosnu i Hercegovinu, dok. br. 7, 27.

19. isto, izvje{taj zapovjednika oru`ni~kog krila Tuzla od 12. kolovoza 1941.ministarstvu hrvatskog domobranstva, dok. br. 255, 268.

20. NOB u Dalmaciji 1941-1945.Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, Split, 1981, 849.

21. kao nap. 5, k. 152, reg. br. 24/4.22. Izvje{taj Operativnog odjeqewa Glavnog stoèra ministarstva domobr-

anstva NDH od 30. kolovoza 1941,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 19, 65.

23. isto, izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije od 30.srpwa do

224

6.kolovoza 1941, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 243, 541.24. AVII, odjeqak za NDH, k. 1-a, reg. br. 3/1.25. Izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije u Sarajevu od 8. rujna

1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 104, 267-268.

26. AVII, odjeqak za NDH, k. 2, reg. br. 12/1.27. Izvje{taj zapovjednika I hrvatske oru`ni~ke pukovnije od 14. rujna

1941,.ravnatewstvu za javni red i sigurnost NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 23, 71.

28. isto, izvje{taj pot~iwenih jedinica II italijanskoj armiji o doga|ajima od 5. septembra do 31. oktobra 1941, tom. XIII, kw. 1, Beograd, 1969, dok. br. 172, 581.

29. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi-}a, kw. 1, Beograd, 1984, 33.

30. Izvje{taj zapovjednika II zdruène brigade od 26. rujna 1941. Glavnom sto-èru ministarstva domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 26, 76-77

31. isto, izvje{taj zapovjednika IV okru`ni~ke pukovnije od 2. listopada 1941, tom IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 96, 242.

32. isto, izvje{taj Ihrvatske oru`ni~ke pukovnije od 13.listopada 1941.ravnateqstvu za javni rad i sigurnost NDH, tom, V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 36, 97.

33. isto, izvje{taj grupe generala Luki}a i II zdruène domobranske brigade od 8.listopada 1941, dok. br. 34, 94-95.

34. isto, izvje{taj zapovjedni{tva IV okru`ni~ke pukovnije od 26. listopada 1941, tom, IV, kw. 2, Beograd, 1951, dok. br. 127, 373.

35. AVII, odjeqewe za NDH, k. 162, reg. br. 25/1.36. Izvje{taj oru`ni~kog krila u Ogulinu od 10.studenog 1941. Vrhovnom or-

u`ni~kom zapovjedni{tvu NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 42, 105.

37. kao nap. 5 68, k. 179, reg. br. 1/7-1.38. Izvje{taj I domobranskog zbora od 18.studenog 1941.ministarstvu domo-

branstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 45,108.

39. AVII, fond DM, BH-V-10957.40. DACG, AOP, br. 278/V3-9(41), pismo ~lana {taba u [}epan Poqu Obrada

Cicimila od 11. decembra 1941.[tabu Durmitorskog NOP41. Telefonski izvje{taj domobranskog pukovnika Pai}a iz Karlovaca od

22.posinca 1941,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952. dok. br. 148, 414.

42. kao nap. 5, kw. I, 108.43. isto, kw. III, 74, k. 180, reg. br. 51/3-3.44. isto, kw. II, 1019.45. AVII, odjeqak za NDH, k. 87, reg. br. 5/38.46. Izvje{taj ravnateqstva ùpske redarstvene oblasti u Petriwi od 19.se~-

wa 1942.Glavnom stoèru ministarstva domobranstva NDH, Zbornik do-kumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beo-grad, 1964, dok. br. 57, 133.

47. AVII, odjeqak za NDH, k. 178, reg. br. 43-5.48. Izvje{taj zapovjedni{tva II domobranskog zbora o borbama u Bosni u vre-

menu od 16.do 31.sije~wa 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom IV, kw. 7, Beograd, 1953, dok. br. 182, 396.

49. AVII, k. 163, reg. br. 48/1-1.50. isto, odjeqak za NDH, k. 173, reg. br. 54/8.

225

51. Izvje{taj I domobranskog zbora od 25.veqa~e 1942 Glavnom stoèru mini-starstva domobranstva NDH, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 67, 184.

52. isto, dok. br. 68, 188.53. kao nap. 5, 114, k. reg. br. 6/1.54. AVII, ~ a, k. 151, 5/3-7.55. Izvje{taj tajni~ke velike ̀ upe NDH Bribir i Sidraga Anta Vatavuka od

14.oùjka 1942,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beograd, 1964, dok. br. 70, 195.

56. isto, izvje{taj Glavnog stoèra ministarstva domobranstva NDH od 27.svibwa 1942, dok. br. 102, 273.

57. AVII, odjeqak za NDH, k. 196, reg. br. 17/3.58. DACG, AOP, br. 8462/IX1a-221(42), pismo [taba Pqevaqske ~etni~ke

brigade od 29.juna 1942.Draì Mihajlovi}u.59. kao nap. 5, 194, k. 172-a, reg. br. 29/2-1.60. Izvje{taj zapovjedni{tva II domobranskog zbora u Bosanskom Brodu od

19. rujna 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih na-roda, tom IV, kw. 7, Beograd, 1953, dok. br. 182,396.

61. isto, izvje{taj komandanta 718.wema~ke pje{adijske divizije od 13. okto-bra 1942, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 162, 788.

62. AVII, fond DM, D/9-1181.63. Izvje{taj zapovjedni{tva VI oru`ni~ke pukovnije u Mostaru od 30.sije~-

wa 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 9, Beograd, 1954, dok. br. 20, 458.

64. isto, izvje{taj I hrvatske oru`ni~ke pukovnije za period od 5. sije~wa do 24. veqa~e, tom V, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 153, 502-505.

65. isto, izvje{taj VI oru`ni~ke domobranske pukovnije od 28. oùjka 1943, tom IV, kw. 11, Beograd, 1956, dok. br. 111, 261.

66. isto, op{ta relacija V pje{a~ke domobranske divizije u Sarajevu za tra-vaw 1943, kw. 13, dok. br. 289, 718-719.

67. isto, dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 24. lipwa 1943, kw. 14, dok. br. 205, 443.

68. isto, dnevni izvje{taj wema~kog opunomo}enog generala u NDH Gleza fon Horstenaua, dok. br. 111, 261.

69. isto, dnevni izvje{taj 369. i 373. wema~kih pje{adijskih divizija za 14.jun 1943, dok. br. 164, 360.

70. isto, op{ta bojna relacija na teritoriji III usta{ko-domobranskog zbor-nog podru~ja za kolovoz 1943, kw. 16, dok. br. 211, 530.

71. isto, izvje{taj pro~elnika Glavnog odjela generala Dragojlova iz zapo-vjedni{tva Glavnog stoèra domobranstva NDH od 12.rujna 1943,tom V, kw. 19, Beograd, 1957, dok. br. 213, 642.

72. isto, bojna relacija zapovjednog skupa gorskog zduga od 27, rujna 1943.zapo-vjedni{tvu zbornog podru~ja u Sarajevu, tom IV, kw. 35, Beograd, 1974, dok. br. 199, 844-845.

73. isto, dnevni izvje{taj III domobranskog zbora od 24. lipwa 1943, kw. 14, Beograd, 1956, dok. br. 236, 514.

74. isto, op{ta bojna relacija III usta{ko-domobranskog podru~ja za rujan 1943, kw. 17, Beograd, 1958, dok. br. 225, 546.

75. isto, izvje{taj ùpske redarstvene oblasti NDH u Sarajevu od 4. listopa-da 1943, kw. 18, dok. br. 182, 459.

76. isto, dnevni izve{taj ministarstva oruànih snaga NDH od 1. studenog

226

1943, kw. 19, Beograd, 1959, dok. br. 147, 469.77. isto, op{ta relacija III zbornog podru~ja za listopad 1943, kw. 18, Beogr-

ad, 1958, dok. br. 214, 551-553.78. Savi} Markovi}-[tedimlija, Borba do ciqa, Hrvatski narod, br. 716,

7.prosinac 1943, 3.79. AVII, odjeqak za NOR, k. 119/1, reg. br. 7/2.80. Izvje{taj III zbornog podru~ja od 16. rujna 1944,Zbornik dokumenata i po-

dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 167, 711.

81. AVII, odjeqak za NOR, mikroteka CK KPH, fioka 44,signatura 271.82. Izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oru`nih snaga NDH od 23.ruj-

na 1944.godine,Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 174, 730.

83. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog stoèra domobranstva NDH od 23.ruj-na 1944, tom V, kw. 33, Beograd, 1964, dok. br. 138, 686.

84. isto, izvje{taj zapovjedni{tva Glavnog stoèra domobranstva NDH od 25. ruj-na 1944, dok. br. 140, 693.

85. isto, izvje{taj Operativnog odjela ministarstva oruànih snaga NDH od 29. rujna 1944, tom IV, kw. 29, Beograd, 1968, dok. br. 179, 742.

86. isto, brojna relacija stoèra I usta{kog staja}eg zdruga od 4. studenog 1944, kw. 30, dok. br. 160, 877. i 882.

87. isto, bojna relacija stoèra I usta{kog staja}eg zdruga od 23. prosinca 1944, kw. 31, dok. br. 175, 854.

88. kao nap. 5, 1021.89. Du{an Ka{i}, Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj dràvi Hrvatskoj, Srpska

pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971, 191.

227

BB OO RR BB AA ^̂ EE TT NN II KK AA SS AA SS RR PP SS KK II MMKK VV II SS LL II NN ZZ II MM AA

Kapitulacija jugoslovenske vojske 17.aprila 1941. godine, i okupacijaKraqevina Jugoslavije od strane dràva Trojnog pakta, otvorila je pro-stor za stvarawe kvislin{kog reìma u slu`bi okupatora. Takav slu~ajbio je i sa srpskim teritorijama. U wima se prije ili kasnije, stvarajukvislin{ke dràvne organizacije i pokreti. Oni su bili razli~ite sna-ge, i u teritorijalnom i u broj~anom smislu, tj. koliku su teritoriju po-krivali, i koliki su imali broj pristalica. Me|u ovakve reìme, odno-sno pokrete, tj. qude koji su ih vodili treba ubrojiti: Milana Nedi}a, Di-mitrija Qoti}a, Kostu Pe}anca, Dragog Jovanovi}a, Krsta Popovi}a itd.

Svakako najpoznatiji od wih, bio je armijski |eneral Milan Nedi}.On je ro|en 20. avgusta 1877. godine u Grockoj u Srbiji, Po{to je zavr{io{est razreda gimnazije, stupio je u Vojnu Akademiju 1895. godine. Istu jezavr{io 1898. godine, i bio proizveden u pje{adijskog potporu~nika sr-bijanske vojske. Od 1905. do 1908. godine, bio je na pripremi za |eneral-{tabnu struku. Godine 1908/09. bio je ordonans oficir kraqa Peta I Ka-ra|or|evi}a, da bi 1910/11. godine bio na vojnom usavr{avawu u Francu-skoj. Aktivno je u~estvovao u oba balkanska i I svjetskom ratu. U ~in |e-neral{tabnog pukovnika unaprije|en je 1915, a u ~in divizijskog |enera-la 1923. godine. Poslije I svjetskog rata, imao je ove funkcije u nazna~e-nim godinama: na~elnik Organizacionog odjeqewa II armijske oblasti(1919), na~elnik [taba IV armijske oblasti (1919-1921), u isto vrijemeobavqao je du`nost na~elnika Saobra}ajnog odjeqewa \eneral{taba(1920-1924), komandant Timo~ke divizijske oblasti (1924/25), od 30. no-vembra 1925. godine bio je ~lan Savjeta zemaqske odbrane, honorarniprofesor Vojne Akademije za predmete strategija i istorija vojne vje-{tine (1920/24). Godine 1927, bio je unaprije|en u ~in armijskog |enera-la. Ministar vojke i mornarice Kraqevine Jugoslavije, bio je od 21. de-cembra 1938. do 7. novembra 1940. godine, kada je podnio ostavku zbog us-postavqawa diplomatskih odnosa Kraqevine Jugoslavije sa SSSR-om. Uaprilskom ratu 1941. godine, bio je komandant III grupe armija sa centromu Skopqu.11

Po kapitulaciji jugoslovenske vojske 17. aprila 1941. godine, od stra-ne wema~kih vlasti stavqen je u ku}ni pritvor. U maju je doìvio poro-di~nu tragediju. Naime, u Smederevu su nehatom eksplodirali wema~ki

228

magacini municije. Ta eksplozija izazvala je velika razawa u Smederevu,i smrt nekoliko hiqada gra|ana. Me|u wima bili su i wegov sin, snaha iunuk. Komesarska uprava u Srbiji, na ~ijem ~elu je bio Milan A}imovi},ubrzo po izbijawu ustanka, nije mogla da zavede red u Srbiji. U Srbijupristiù hiqade izbjeglica iz NDH, Kosova i Makedonije. Ustanak buk-ti. Wemci po~iwu sa brutalnim represalijama, a ujedno i traè autori-tativnu li~nost, koja bi stala na ~elo uprave u Srbiji. Ostav{i bez po-rodice, a biv{i |eneral vojske koja je kapitulirala, gra|anin zemqe ko-ja se raspala, a pripadnik naroda koji je pokoren, Milan Nedi} 29. avgu-sta 1941. godine prihvata ponudu Wemaca za obrazovawe Vlade, i takokre}e na svoj put bez povratka.

Dana 13. decembra 1941. godine, negdje u isto~noj Bosni, sastali su sepredstavnici Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu i pri-vremene uprave isto~ne Bosne. Sa partizanske strane bili su prisutni:Svetozar Vukmanovi}-Tempo, Ugqe{a Jovanovi}, Rodoqub ôlakovi}-Ro}ko, Slavi{a Vajner-î~a i Dobrivoje Vidi}. Sa ~etni~ke straneprisutni su bili: majori: Bo{ko Todorovi} i Jezdimir Dangi}, A}im Ba-bi}, Pero Vukanovi} i Zdravko Tanaskovi}. Na sastanku je vo|en i zapi-snik. U wemu je pored ostalog zabiqeèno i ovo:

““PPoo oovviimm ppiittaawwiimmaa ssaaggllaassiillii ssuu ssee uu sslleeddee}}eemm:: I Po pitawu eventualnog poku{aja prelaska preko Drine wema~kih

ili Nedi}evih trupa:1) Svi prisutni se slaù u tome, da je eventualni prelaz Wemaca ili

Nedi}evaca preko Drine, neprijateqski akt prema narodu teritorije ko-ja je oslobo|ena po cijenu velikih `rtava.

2) Smatramo da smo du`ni puìti otpor gdje to i kada bude mogu}e,napreù}i sve sila da ove na{e formacije ubijedimo u potrebu ovoga ot-pora.

3) Prema tome, po pitawu zapovijesti koja treba da se izda ~etama naLijeski, svi se slaèmo u tome, da ovu zapovijest izda major JezdimirDangi}, a komandantu wema~ke ili Nedi}eve vojske saop{titi da }e ko-rak prelaska ovih trupa preko Drine zna~iti neprijateqski akt premanarodu oslobo|ene teritorije i izazvati novo nepotrebno krvoproli}ei haos, jer da }e narod braniti ovu teritoriju po svaku cijenu.

Komandantu na{ih trupa pred Vi{egradom izdati nare|ewe, da or-ganizuje otpor shodno ta~ki 2 ovog zapisnika.”22

Dana 28. aprila 1942. godine, Draà Mihajlovi} je poslao telegramJugoslovenskoj Vladi u Londonu ovog sadràja: “Nedi} je li~no potpisaonaredbu za napad na Goliju radi rasturawa pobuweni~kih ~eta. Napad }eizvr{iti Nemci, Qoti}eve i Nedi}eve trupe sa ~etiri strane. Napad }evodili nema~ki potpukovnik Frike. Povu}i }emo se i javiti docnije.Molim bacite pamflete u okrugu Ra{ka, Ivawica, â~ak napadaju}i iz-dajni~ki rad Nedi}a i bombardujte Goliju i Novi Pazar slede}ih no}i.”33

Na zahtjev predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodana Jo-vanovi}a, ministar Mom~ilo Nin~i} je 30. aprila 1942. godine, poslaotelegram ambasadoru Jugoslovenske Vlade u Kujbi{evu u SSSR-u u kome

229

230

\eneral MMilan NNedi} Dimitrije QQoti}

VojvodaKosta MMilovanovi}-PPe}anac

se pored ostalog kaè: “Trupe Nedi}eve napadaju i partizane i Mihailo-vi}a.”44 Osmog i 11. maja 1942. godine u 2045 ~asova, BBC je emitovao slede-}e vijesti: “Bra}o Srbi, Hrvati i Slovenci! Otpo~eo je, kako smo obavi-je{teni, napad na Draù, sa svih strana: i Wemaca i usta{a i Nedi}evevojske. Digli su se svi, i na{i mu~iteqi i wihovi poslu{nici i sarad-nici da ugu{e odrede koji se bore za na{u zajedni~ku slobodu”...55

Partizansko rukovodstvo klevetalo je kod Sovjetske Vlade Draù Mi-hailovi}a i wegove ~etnike da sara|uju sa Nedi}em. U vezi sa tim kleveta-ma, predsjednik Jugoslovenske Vlade dr Slobodan Jovanovi}, poslao je 12.avgusta 1942. godine telegram jugoslovenskom ambasadoru u SSSR, koji jeovaj trebao da preda Sovjetskoj vladi. U poglavqu VI telegrama se kaè:“Iz istih razloga, naime stvarawa razdora, naokolo se {ire glasine o sa-radwi |enerala Mihailovi}a sa Nedi}em. Te glasine {ire Wemci i Ne-di}evi i Qoti}evi agenti. Me|utim, iz poruke |enerala Mihailovi}a sejasno vidi da takva saradwa ne postoji, a isto tako i iz wegovih odlu~nihtraèwa da svi oficiri koji su saradnici Nedi}a i Qoti}a, budu degra-dirani i osu|eni na smrt. Kraqevska Vlada je na zahtev |enerala Mihai-lovi}a dal dne 2, 8. i 26. juna striktni demanti, u kome Mihailovi} negira~ak i pomisao na saradwu sa nacionalnim izdajnicima Nedi}em i Qoti-}em; dne 30. VII opet na traèwe |enerala Mihailovi}a, Londonski radioje emitovao jedan duì komentar, u kome su ogor~eno napadnuti “izdajnikNedi} i zlo~inac Qoti}”. Dobro je poznata ~iwenica da je Vlada obe}ava-la veliku nov~anu nagradu svakome, ko ubije |enerala Mihailovi}a.”

U poruci br. 352 do 5. avgusta |eneral Mihailovi} je javio da je Ne-di} proglasio sve wegove jedinice komunisti~kim, kako bi pred narodommogao opravdati wihovo progawawe. \eneral Mihailovi} je zatraìoda to bude osu|eno preko radija.”66

Dana 29. avgusta 1942. godine, do{lo je do sastanka komandanta we-ma~kih oruànih snaga za Jugoistok general-pukovnika Aleksandera fonLera i Milana Nedi}a. Sastanak je odràn u Beogradu. Tom prilikom vo-|en je i zapisnik od strane wema~kog majora Kolmara. U wemu je poredostalog konstatovano: “Predsjednik Vlade Nedi} je govorio i o DraìMihailovi}u, koji je svojevremeno pobjegao u planine sa oko 2.000 qudi i100 oficira od ostataka srpske vojske koja se nije bila predala Wemci-ma. Zatim su Draì Mihailovi}u prilazili nezadovoqni elementi, ko-ji su djelimi~no paktirali i sa komunistima. Predsjednik Vlade Nedi}se àlio da se pri gowewu Draè Mihailovi}a vladinim organima nije-su ostavqale slobodne ruke, po{to su oni bili u stawu da preko svoje oba-vje{tajne slu`be, otkriju mjesto boravka Draè Mihailovi}a i da gauni{te, odnosno uhvate. To je bilo onemogu}eno samostalnom akcijom we-ma~kih trupa-bez obavje{tewa Vlade. Napomiwe poseban slu~aj kada seDraà Mihailovi} sa svojim pristalicama povukao u neprohodnu plani-nu Goliju. Wega su gotovo okruìle srpske oruàne jedinice, pa su we-ma~ke trupe same daqe prodirale, i Draì Mihailovi}u je po{lo za ru-kom da se skloni u Sanyak i daqe u Crnu Goru. Ne moè se pore}i da Dra-à Mihailovi} ima danas izvjestan oreol u srpskom narodu i moè se go-voriti, da tako nazovemo o “draìzmu”.77

231

List “Crnogorski vjesnik”, koji je izlazio u Cetiwu, u broju od 25. de-cembra 1943. godine, prenio je govor Milana Nedi}a preko radio-Beogra-da. U Nedi}evom govoru se pored ostalog optuùju Britanci kao Mihai-lovi}evi pokroviteqi ovako:.... “1942. godine izmislili su legendarnogjunaka, komandanta cjelokupne vojske Draù Mihailovi}a, i gurnuli gau gra|anski rat. Dali su i wemu obe}awe, da }e se iskrcati na Jadranu, da}e do}i na Balkan i pomo}i wegovu oslobodila~ku akciju. Draà ih je po-slu{ao i kao rezultat toga mi smo iskrvavili Ma~vu, Cer, Rudnik, ima-li smo stra{ne `rtve u Kragujevcu, Kraqevu i drugim mjestima. Krv sepu{ila na sve strane, dimila su se zgari{ta od na{ih mnogih sela i va-ro{i, a Draà Mihailovi} je morao da beì u Crnu Goru.”88

U jednom nedatiranom proglasu Nedi}evog dràvnog aparata s kraja1943. godine stoji:

KOME OON SSLU@I?Na pragu pete godi{wice rata, kada je Nema~ka ja~a nego ikada, po-

stavqamo ova pitawa Draì Mihailovi}u, vazalu Engleske, zane{ewaku,zlo~incu i krvniku srpskog naroda, na ~ijoj gre{noj du{i leì teret hi-qada nevinih `rtava, nepotrebnih srpskih `rtava.

1. Pre dve godine stavio si se u slu`bu Engleske pod izgovorom da vo-di{ borbu za oslobo|ewe srpskog naroda. Da li si svestan toga da srpskinarod treba da zahvali samo tebi, Mihailovi}u, {to je Srbijom poteklareka krvi, srpske krvi?

2. Ti kaè{, Mihailovi}u, a to si rekao jo{ i pre dve godine da }euskoro do}i oslobo|ewe i da }e Engleska sigurno pobediti. Pitamo te,ako }e Engleska po tvom ube|ewu, sigurno pobediti zar je onda potrebnoda u Srbiji ustaje brat na brata, zar je potrebno sve ono krvolo{tvo ko-je si po Srbiji po~inio, ne razlikuju}i se ni malo od komunista? “Zar ve-lika” Engleska nije u stawu da i bez malog srpskog naroda izvojuje tu “si-gurnu” pobedu?

3. Ti, Mihailovi}u, kaè{ srpskom narodu, da }e Engleska sigurnopobediti i da prema tome srpski narod treba da stane na stranu Engleske.Drugim re~ima, srpski narod treba da stane na stranu pobednika, bez ob-zira na to {to je taj “pobednik” truo, reakcioniran, protivevropski, bezobzira na to {to je taj engleski “pobednik” sav u rukama me|unarodnog je-vrejstva. Za tebe je, dakle, glavno da taj jevrejski me|unarodni olo{ po-bedi, pa da se srpski narod pokloni pred ve~itim jevrejinom.

4. Da li ti je to poznato, Mihailovi}u, da je neki Srbin upitao jed-nog Engleza, za{to je potrebno da Srbi vr{e dela sabotaè, kada Engle-zi mogu iz vazduha da bombarduju èlezni~ke pruge i da mu je taj Englezodgovorio: “Engleski avioni su skupi.” Dakle, srpska krv je jeftinija odengleskih aviona!

5. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da Englezi, koji su odavno tebeizdali i predali boq{evicima, sa Srbima koje si ti zaveo, postupaju kaosa svojim kolonijalnim robqem. Da li ti je poznato, da oni vi{e ne èleda budu izjedna~eni sa crncima, zulukaferima i bu{manima.

6. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da ovaj napa}eni srpski narodèli samo mir; da li ti je poznato, da si postao zao duh srpskog naroda; da

232

233

Kapetan ccrnogorske vvojskeKrsto PPopovi}, kkomandantzelena{kih oodreda uu IIsvjetskom rratu

Crnogorski uusta{a, dr SSekula DDrqevi},

odgovoran zza ssmrt hhiqadecrnogorskih ~~etnika

li ti je poznato da stotine hiqada srpskih majki zbog tebe pla~u za svo-jim sinovima; da li ti je poznato da }e uàsna kletva zbog tvojih nedelapasti na tvoju glavu?

7. Da li ti je poznato, Mihailovi}u, da si ti `rtva jevrejske me|una-rodne propagande? Zar ne zna{ da Nema~ka ulazi u petu godinu rata ja~anego ikada? Da li ti je poznato, da srpski narod ho}e da bude ~lan evrop-ske porodice naroda, a ne engleska kolonija; da li ti je poznato da srpskinarod zna da Evropa bez Nema~ke ne moè da opstane i da samo jaka Ne-ma~ka zna~i i jaku Evropu, pa i jaku Srbiju?

Uzmi ovu poruku na znawe, kukavico i izdajico, Mihailovi}u, i u~i-ni ono, {to bi svaki ~estiti i po{teni Srbin u~inio, obra~unaj se sa sa-mim sobom, da ne bi srpski narod posle morao s tobom da se obra~una!”99

Poru~nik Miodrag Stojanovi} je bio pripadnik obavje{tajno-tero-risti~kog ~etni~kog punkta u Beogradu, pod imenom “[tab br. 2” Stoja-novi} je pored ostalog, pred komunisti~kim istra`nim organima 1946.godine, izjavio ovo: “Pored rada koji sam obavqao sve do januara 1944. go-dine, dobijao sam i povremene specijalne zadatke, kao na primer organi-zovawe atentata na majora \or|a ]osi}a, {efa nedi}evsko-gestapovskeobave{tajne slu`be. Moj rad sastojao se u tome da pratim kretawe majo-ra ]osi}a i posle izvesnog vremena dostavio sam Sa{i (odnosi se na ka-petana Aleksandra Mihailovi}a-Sa{u, komandanta ~etni~ke obave{taj-no-teroristi~ke organizacije u Beogradu) moje predloge za izvr{eweatentata. Posle toga u~estvovao sam u pripremawu atentata na Nedi}e-vog ministra Masalovi}a sa zadatkom da po{to utvrdim kretawe Masa-lovi}a i po izvr{enom atentatu, koji je izvr{ila trojka sastavqena odSa{e, imao sam zadatak da atentatore prikrijem u jednom selu u okoliniBeograda. Oni su me|utim napustili to selo na svoju ruku i do{li u Be-ograd, gde su kasnije pali u ruke Gestapoa. Isto tako imao sam zadatak daorganizujem atentat na Ceku \or|evi}a i taj sam atentat u potpunostiizvr{io sa svojim qudima.”1100

Komandant wema~kih oruànih snaga za Jugoistok general-pukovnikAleksander fon Ler, je u svom izvje{taju od 5. juna 1944. godine, poredostalog napisao ovo: “NEDI]-Akcije regrutovawa za Srpski dobrovo-qa~ki korpus, koje su raspisane u Nedi}evo ime, nijesu uspele, s jednestrane zbog straha od reprpesalija Draè Mihailovi}a protiv srodni-ka, a s druge strane zbog nesposobnosti Nedi}evih organa.”1111

Dimitrije Qoti}-Mita ro|en je 12. avgusta 1891. godine u Beogradu.Wegov otac Vladimir, bio je generalni konzul Kraqevine Srbije u So-lunu. Osnovnu {kolu i niù gimnaziju Dimitrije je zavr{io u Smedere-vu, a vi{u gimnaziju u Solunu. Pravni fakultet u Beogradu, zavr{io je1912. godine. U balkanskim ratovima bio je bolni~ar, prvo u vojnoj bol-nici u Beogradu, a zatim u koleri~noj bolnici u Kumanovu. U~estvovao jetako|e i u I svjetskom ratu. Prvo je bio podnarednik. Pre{ao je Albani-ju, a zatim se borio na Solunskom frontu. U~estvovao je i u wegovom pro-boju 1918. godine, kao komandir ~ete i rezervni poru~nik. Izme|u dvasvjetska rata bavio se advokaturom u Smederevu. Po~etkom 1931. godine,

234

bio je postavqen za ministra pravde. Na ovu funkciju daje ostavku sep-tembra iste godine. Godine 1934, pokre}e list “Otaybina”, a krajem isteorganizuje Jugoslovenski narodni pokret “Zbor”, sa kojim u~estvuje usvim izborima u Kraqevini Jugoslaviji do po~etka II svjetskog rata, nobez ikakvih zna~ajnijih rezultata. U kratkotrajnom aprilskom ratu 1941.godine, kao rezervni potpukovnik, bio je komandant puka u Sremskoj di-viziji. Za vrijeme II svjetskog rata usko je sara|ivao sa wema~kim okupa-torom, uz ~iju pomo} je formirao i svoje oruàne odrede. Poginuo je 23.aprila 1945. godine prilikom odlaska iz Jugoslavije pred partizanskimsnagama, u Gorici u Sloveniji, u saobra}ajnoj nesre}i.1122

Od ulaska u Srbiju wema~kog okupatora aprila 1941. godine, Qoti}se stavio u slu`bu istog, i formirao svoje oruàne odrede, pod komandominìwerijskog pukovnika jugoslovenske vojske Koste Mu{ickog. Da bise shvatio odnos Qoti}a prema ~etni~kom pokretu Draè Mihailovi}a,najboqe je najpre vidjeti {ta je sam Qoti} napisao o ovom problemu. Qo-ti} je ovako pisao: “Sad ovde ho}u samo da iznesem niz ~iwenica koje }epokazati slepilo jednog vi{eg general{tabnog oficira na{e vojske,slepilo kojim je on uspeo da zarazi znatan broj niìh oficira, - a koje jeza posledicu imalo i Ma~vu, i Kraqevo, i Kragujevac i mnoga druga me-sta ~ije je mu~eni{tvo jo{ u tami.

Radi se o general{tabnom pukovniku Draì Mihailovi}u.Nije moj obi~aj da pre|em u grdwe. Govori}u jezikom jasnih ~iwenica. Tu }e se najboqe pokazati opet

ono isto slepilo koje nas je dovelo do 27. marta i 6. i 18. aprila. Kad je na{ vojni~ki slom odzvonio na{oj dràvi propast, general-

{tabni pukovnik Draà Mihailovi} nije hteo da ode ni svojoj ku}i ni uzarobqeni~ki logor. On se povukao na Ravnu Goru, ogranak Suvobora, i tusa nekoliko vojnika i oficira obrazovao jezgro jedne vojni~ke organiza-cije, koja je sebe predstavqala kao jezgro ostatka nekapitulirane vojske.

Razume se, da pravno ova pretenzija ne moè stojati na nogama, jer jejasno da je jugoslovenska vojska po svim pravilima i u potpuno ispravnojformi kapitulirala, naloìv{i svima ~lanovima da imaju poloìtioru`je pred neprijateqem i da se vi{e ne smeju boriti protiv wega.Pravno je dakle i pukovnik Mihailovi} bio ratni zarobqenik, ba{ kaoi oni u zarobqeni~kim logorima – i to po voqi jugoslovenske Vrhovnekomande. Ako pak on to ne priznaje, onda je pravno on obi~an odmetnik.

Prva slabost ovog oficira jeste u tome {to tu jasnu situaciju nijehteo da vidi, ili hteo da vidi, ili nije imao smelosti da primi. Nije hteoda se prizna zarobqenikom, ali nije hteo da bude odmetnik. On je prostoizneo jednu nemogu}u pravnu teoriju: da je on predstavnik jo{ nedemobi-lisane vojske, koja je u ratnom stawu sa Nema~kom, mada mu je bilo pozna-to da je ta nedemobilisana vojska, u stvari i u pravu, predata od straneVrhovne komande u ropstvo okupatoru”...1133

Iako je pukovnik Mihailovi} te{ko skrivio srpskom narodu zbogdesetina hiqada mrtvih, zbog mnogih milijardi imovinske {tete, zboganarhije i pusto{i kojoj su wegovi ponajboqi delovi bili izloèni pu-na ~etiri meseca, ne bih wegovoj li~nosti posvetio ovoliko vremena, -danije bilo potrebno u wegovom slu~aju od slepila ne ~uva ni generalski,

235

ni pukovni~ki ~in, ni general{tabna struka, ni patentirani politi~kisavetnici, ni dobra ni jaka organizacija. Jer, eto, pukovnik Mihailovi}je sve to imao, pa je bio opet slep od ~udnog slepila, - koje mu nije dalo davidi ni prst pred okom.

Slep on se na ~elu svoje organizacije nametnuo da vodi znatan deoSrbije.

Rezultat je bio porazan: hiqade poru{enih ku}a, desetine hiqadaupropa{}enih doma}instava, milijarde {tete i ogromna, nova neproce-wiva nenadoknadiva politi~ka {teta srpskog naroda...1144

Poku{ao sam od po~etka jula pa sve do po~etka septembra, pismeno iusmeno, da pukovniku Mihailovi}u i wegovim qudima ukaèm na greh koji~ine protiv svih naroda, prema Srbiji, ~ine}i ovo {to ~ine. Ovi su s pre-zrewem na usnama i prezrivim osmehom slu{ali sve te molbe i opomene, iukoliko su sve bile toplije i upornije, ose}ao sam, da wihova slepo}a posta-je gu{}a i tvr|a. To je za wih bio znak da su u pravu, da su na dobrom putu...1155

Sutra{wica je pokazala. Zajedni~ka akcija komunista i “Draìnihqudi” po~ela je kod Krupwa, Loznice i Bogati}a da pre|e odatle na celuzemqu.”1166

U pismu kraqu Petru II Kara|or|evi}u, Dimitrije Qoti} je naveopored ostalog:... “Nije tu bilo nikakve konkurencije, a nema je ni sad. Ra-di se o istinskoj slu`bi i no{ewu prete{kog krsta, a ne o slasti i ~a-sti. Zato i ne moè biti mnogo navale. General Nedi} je uvek bio gotov,a i danas je to, da se povu~e i preda vlast drugome koji sebe smatra dostoj-nijim i sposobnijim od wega. On je desetinama puta poku{avao to i Dra-ì Mihailovi}u, kad je video da vlast koju on uspostavqa i organizujeovaj ru{i, i nudio mu da imenuje lice koje }e primiti srpsku vladu, a on}e se povu}i, te neka ne pravi dvovla{}e, odnosno da ne ubija autoritetsrpske vlasti, jer time pre{tetno ~ini i, u stvari, pomaè pojave rastu-}e anarhije i boq{evizma. Kako je jednovla{}e nasu{na potreba narodau Srbiji, a ova se ne moè organizovati iz {ume, ve} iz Beograda, to jeNedi} nudio ili da je on organizuje, a Draà Mihailovi} da je ru{i, ilineka je Draà Mihailovi}, odnosno qudi u koje on veruje organizuju, pa jesigurno tada ne}e ni ru{iti. Boqu ponudu niko nije mogao u~initi. Onai sad stoji, ali druga strana do sada je nije primila, a nije ni promenilasvoje dràwe, ve} smatra, sasvim pogre{no, svaki svoj potez kojim ru{istvarno ili moralno postavqenu srpsku vlast svojim uspehom...1177

U na{im stvarima prva potreba je {to ve}e zblièwe izme|u gene-rala Nedi}a i generala Mihailovi}a. Borba izme|u wih je izvor snage zaTita i uzrok anarhije...1188

Srbija treba da bude u stawu i svojoj bra}i izvan Srbije da pruì po-mo}, a to moè samo ako u woj bude vlast ~vrsta, a sad to nije i ne moèbiti. Tu mora do}i Va{e kategori~no nare|ewe, bilo da general Mihai-lovi} primi svu vlast, i general Nedi} da se povu~e, - ili da general Mi-hailovi} po{tuje vlast kojoj na ~elu stoji general Nedi}. Tre}eg izlazanema, odnosno tre}i izlaz je – Tito.”1199

U beogradskom kvislin{kom listu “Novo vreme” od 31. jula 1942. go-dine, objavqena je ova vijest:

236

““^̂aa~~aakk,, 3300.. jjuullaa Danas u 12. i 30. ~asova napadnut je na ulici profesor i poznati naci-

onalni radnik Dragutin Buli} od strane nepoznatih lica, koja su na wegaispalila nekoliko revolverskih hitaca i pobegla u nepoznatom pravcu.Za ubicama su upu}ene potere.”2200 Buli} je ina~e bio poznati qoti}evac uâ~ku, i ubijen je od ~etnika. Vrhovna ~etni~ka komanda je radio – Londo-nu poslala spisak nekoliko desetina srpskih kvislinga, ~ija su imenapro~itana preko ovog radia, i tom prilikom je nazna~eno da su stavqenipod slovo “Z”. Na tom spisku bio je i Buli}. Wegov nekrolog objavio je iqoti}evski list “Na{a borba”. [tab Rasinskog NOP odreda je u svom iz-vje{taju od 8. februara 1943. godine Glavnom {tabu NOV i PO Srbijekonstatovao pored ostalog i ovo:.... “Qoti}evci gone draìnovce zajednosa Nemcima i hvataju ih i predaju Nemcima (Ribarska Bawa).”2211

Komandant Sti{ke ~ete Poàreva~kog NOP odreda, je u svom izvje-{taju [tabu Poàreva~kog NOP odreda od 15. februara 1943. godine na-pisala ovo: “U Boèvcu je bilo 300 qoti}evaca koji su pohapsili dostaseqaka koji su pomagali draìnovcima. @andarmi koje su Draìni bilirazoruàli i primili u svoje redove pa su ih qoti}evci odrobili, poka-zali su sve qude kod kojih su bili na stavu i koje su znali kao ~lanoveDraìne organizacije @andarmi su i prema draìnovcima pokazaliisti stav kao i prema nama.”2222

[tab II proleterske brigade, u svom obavje{tajnom izvje{taju [ta-bu II udarnog korpusa NOVJ od 24. septembra 1943. godine, je pored osta-log naveo: “Qoti} ima oko 10.000 qudi naoruànih ve}inom nema~kimoru`jem. Oni se vrlo ~esto sukobqavaju sa ~etnicima, i me|u wima jeogromna mr`wa. U jednoj bitci kod Kru{evca ~etnici majora Keserovi-}a ubili su oko 170 qoti}evaca.”2233

êtni~ki obave{tajno-teroristi~ki punkt u Uìcu pod nazivom“Antikvarnica 2”, odnosno wegov {ef sa pseudonimom “Kondor”, poslaoje marta 1944. godine radiogram ~etni~koj Vrhovnoj komandi, o hvatawuQoti}evih obavje{tajaca, koji su poku{ali da se infiltriraju u ~etni~-ke redove. O wihovim zadatcima “Kondor” je pod ta~kom tri javio ovo:”3.da prikupqaju podatke o mestu stanovawa ~etnika, o wihovom brojnomstawu i naoruàwu, kao i o eventualnim namerama. “U ta~ki pet se kaè:“5. da prikupqaju imena svih qudi po selima koji su odani ~etnicima iravnogorskom pokretu.”2244

Draà Mihailovi} je 21. aprila 1944. godine, uputio radiogramskiraspis svojim po~iwenim komandantima, u kome se pored ostalog kaè:“Propao je nema~ko-qoti}evski poku{aj razbijawa na{ih snaga u obla-sti Beograda, Aran|elovca, Smedereva i u Zapadnoj Srbiji. Sada okupa-torska aktivnost oìvquje ja~e u Isto~noj Srbiji. Lokalni napadi nana{e {tabove i pojedine grupe svuda razbijeni. Na{om zabranom potpu-no je osuje}en Qoti}ev poku{aj nasilne mobilizacije za stvarawe ja~ekvislin{ke armije u Srbiji, koja je trebala da se kao nema~ka avangardabori protiv nas.”2255

Poznati kvisling i policajac u wema~koj slu`bi bio je i Dragi Jo-vanovi}. U prvom broju ~etni~kog lista “Gardist” od 1. novembra 1942. go-dine, o wemu je pored ostalog napisao ovo: “Dragi Jovanovi}, ime od koga

237

238

Komandant DDinarske ~~etni~ke ddivizije vvojvoda MMom~ilo \\uji}i vvladika NNikolaj VVelimirovi}

se rogu{i kosa na glavi svakom po{tenom Srbinu. Sluìo je sve i svako-ga, i u tom poslu{nom policijskom ku~etu svako je na{ao dobroga poma-ga~a samo ako ga je dobro pla}ao, po{to je dr~an na paru. Sklon je kra|ii svim qudskim porocima. Nema premca u Srbiji u pogledu izdaje SrbaNemcima. Zna se da je uvek davao dupli broj glava Nemcima za streqaweod onog broja koji su Nemci zahtevali. Ina~e, ovo prete{ko srpsko dobaza wega je niz medenih meseci, po{to se oènio i dobio toliku vlast odNemaca, kakvu ni u najintimnijim snovima nije mogao sawati. Celog ì-vota sluìo je vlasti u ulozi pandura ili {pijuna.”2266

Pored Nedi}a i Qoti}a, najzna~ajniji srpski kvisling bio je ~et-ni~ki vojvoda Kosta Milovanovi}-Pe}anac. On je ro|en 1871. godine uselu \urakovcu, kod Istoka u Metohiji. Godine 1882, wegova porodica jezbog {iptarskog i turskog zuluma prebjegla u Ra~u kod Kur{umlije. Pe-}anac je kasnije zavr{io podoficirsku {kolu, a 1904. godine pristupioje ~etni~koj organizaciji. êtovao je uglavnom u skopskoj oblasti, a we-gova najpoznatija ~etni~ka borba, bila je dan poslije Vaskrsa 1905. godi-ne u selu Vuksanu, u Skopskoj Crnoj Gori. U~estvovao je kao ~etnik u bal-kanskim i I svjetskom ratu. Dana 16. septembra 1916. godine, doletio jefrancuskim avionom sa Solunskog fronta iz Virtekopa, i iskrcao se utopli~kom kraju, a Francuz koji ga je vozio nastavio je put za Rumuniju. Owegovom u~e{}u u Topli~kom ustanku, i radu izme|u dva svjetska rata, vi-{e je pisano u jednom od prethodnih poglavqa. Vaqa jo{ napomenuti, daje poslije sloma Topli~kog ustanka oti{ao na Kopaonik, i odatle nasta-vio akciju sve do proboja Solunskog fronta, kada se u Pe}i susreo safrancuskim trupama, a poslije i sa srbijanskom vojskom. Odmah poslije Isvjetskog rata unaprije|en je u ~in rezervnog kapetana. Bio je i nosilacKara|or|eve zvezde sa ma~evima IV stepena.2277

Kosta Pe}anac je u kontaktima sa izvjesnim brojem qudi, pokazivao na-re|ewa ministra vojske i mornarice Kraqevina Jugoslavije, i komandantaV armijske oblasti, da mu je stavqeno u zadatak, odnosno dato punomo}je, damoè organizovati ~etni~ke odrede, i sa wima voditi borbu protiv nepri-jateqa. Ovo nare|ewe je podrazumijevalo, da on sa tim odredima moè upa-dati u pozadinu neprijateqa, tj. van granica Jugoslavije. To je posvjedo~iona isqe|ewu pred komunisti~kim sudom 1945. godine major Dragutin Kese-rovi}, jedan od najpoznatijih Mihailovi}u pot~iwenih komandanata, kojije prvo bio uz Kostu Pe}anca. Ovo nare|ewe pomiwe i Pe}an~ev vojvoda po-qana~ki Milorad Veli~kovi}. Sam Draà Mihailovi} tako|e je pomenuoovo nare|ewe, u pismu Kosti Pe}ancu od 15. avgusta 1941. godine.2288

Karakter ovih dokumenata je kontradiktoran, jer originali nijesuprona|eni. Tako recimo, Keserovi} i Veli~kovi} kao brojeve ovih doku-menata pomiwu: strogo povjerqivo 36/41. (nare|ewe ministra vojske imornarice), i strogo povjerqivo 1816/41. (nare|ewe komandanta V armij-ske oblasti). Draà Mihailovi} navodi u svom pismu Pe}ancu, da je Pe-}ancu po ovim nare|ewima dat prostor za operisawe samo na jugu Srbije,Kosovu, Metohiji, Makedoniji i Albaniji. Zna~i samo dio Jugoslavije iwenog okruèwa. Biv{i predsjednik Jugoslovenske Vlade |eneral Du{anSimovi}, je 1959. godine u nekim svojim izjavama, rekao da se ne sje}a da je

239

nare|ewe i ovla{tewe takvog tipa Pe}ancu ikada dato. Pored ovog nare-|ewa, kao izvor za eventualnu podr{ku vojnih organa Kraqevine Jugosla-vije Kosti Pe}ancu i wegovoj aktivnosti u aprilskom ratu 1941. godine,uzima se i pismo vojvode Milorada Veli~kovi}a, upu}eno komandantu Ne-di}eve ̀ andarmerije |eneralu Stevi Radovanovi}u, od 30. januara 1942. go-dine. U ovom pismu Veli~kovi} govori, kako mu je Pe}anac u pismu od 4.aprila 1941. godine, zakazao sastanak za 6. april u Ni{u. Do sastanka je do-{lo 7. aprila. Na sastanak je Pe}anac donio nare|ewe ministra vojske imornarice str. pov. 3645. Potom su wih dvojica oti{li kod komandanta Varmije, koji im je na osnovu ovog nare|ewa izdao kompletnu ratnu opremuza 600. qudi, koji su oni potom prevezli u Beloqin, da bi 8. aprila uve~e,sve to razdali ~etnicima, i podijelili ih u tri grupe. Prva grupa upu}e-na je ka staroj Srpsko-turskoj granici ka Prepolcu, druga ka Blaèvu, atre}a, u kojoj su bili Pe}anac i Veli~kovi} ka Kopaoniku. Sve tri grupe,oti{le su iz Kur{umlije u ranim jutarwim ~asovima 9. aprila.2299

Ako se pa`qivo prou~e pravci ka kojima su bila usmjerene sve tri Pe-}an~eve grupe, vidi se da su upu}ene ka pograni~nim krajevima ka alban-skom stanovni{tvu, {to bi vjerovatno trebalo da zna~i da je Pe}anac zapo~etak svoje akcije izabrao za{titu srpskog ìvqa od Albanaca, timprije, {to su u prvim danima aprilskog rata, iz Kosova i Metohije i Ma-kedonije po~ele pristizati mase srpskih izbjeglica pred albanskim tero-rom. O tome svjedo~i i pismo |enerala Quba Novakovi}a od 12. septembra1941. godine Pe}ancu, u kome se pored ostalog kaè: “Kad po|emo na sre}anput, znam {ta Pe}ancu misli{ i kakve planove kroji{ za na{ Jug, verujemda u Sanyaku, Metohiji i Kosovu poqu ne}e ostati ni jednog fesa za seme”.3300

\eneral Qubo Novakovi} bio je iz Crne Gore, odnosno do 1918. godi-ne bio je kapetan crnogorske vojske. U tzv. Boì}noj pobuni krajem 1918.godine pristupio je bjela{kom pokretu, a po wenom ugu{ewu nastavio jesa vojni~kom slu`bom, i dostigao ~in divizijskog artiqerijskog |enera-la. U aprilskom ratu 1941. godine, bio je komandant divizije na frontuprema Albaniji. U junu 1941. godine obreo se na Ravnoj Gori kod DraèMihailovi}a, ali je sa wim do{ao u konflikt, pa je odatle oti{ao, ipriduìo se Kosti Pe}ancu, koji ga je postavio za vojvodu {umadijskog.No, Novakovi} je imao ve}e ambicije, pa je postepeno stvorio nekolikosvojih odreda. Me|utim, ti wegovi odredi su se s jeseni raspr{ili, i pri-druìli Draì Mihailovi}u ili Kosti Pe}ancu. Ne htjev{i da se pot-~ini ni Mihajlovi}u a ni Kosti Pe}ancu, a do{av{i sa wima u kon-flikt, on se u zimu 1941/42. godine prebacio preko starog Rasa ka Fo~i,u kojoj su bili partizani, i tamo stupio u konflikt sa Titom, da bi nakraju pobjegao i od wega. Na kraju su ga oktobra 1943. godine ubili parti-zani u Crnoj Gori.

U prvim danima kapitulacije Kraqevine Jugoslavije, Kosti Pe}an-cu je pristupio jedan broj oficira i podoficira koji se nijesu htjelipredati okupatoru, i koji su htjeli da nastave borbu, kao npr. major Kese-rovi}. O tada{woj snazi Pe}an~eve organizacije, postoji kao izvor spi-sak za 16 odreda, i to na~iwen aprila 1942. godine. Prema slobodnoj pro-cjeni, Pe}anac je u prvim mjesecima poslije kapitulacije imao nekolikostotina ~etnika pod svojom komandom.3311

240

241

Pripadnici mmisije SSAD ppri [[tabuDra`e MMihailovi}a uu ddru{tvu ~~etnika

^etni~ki vvojvodaDobrosav JJev|evi}, bbiv{i

narodni pposlanik

U~iteq, ~~etni~ki vvojvodaiz BBosne UUro{ DDrenovi}

U svojoj kwizi “Crni dani”, srpski kwièvnik Rade Drainac, navo-di da su Wemci u Jankovoj klisuri stavqali table da mrtva~kim glavama,kao opomenu da tamo ima ~etnika.3322 Do 28. juna 1941. godine, Kosta Pe}a-nac je bio sa relativno malom grupom ~etnika pod wegovom neposrednomkomandom, koja je brojala nekoliko desetina qudi. Vrijeme je provodio naisto~nim obroncima Kopaonika, na Sokolovini i Kosaonici. Za to vri-jeme on je imao nekoliko sitnih ~arki sa Albancima, a prema okupatoruje zauzeo pasivan stav. O tim danima Rade Drainac u pomenutoj kwizi pi-{e: “Pored svega toga u Toplici je nastao proces vrewa, i u prvim dani-ma svet je u ve}ini bio naklowen Kosti Pe}ancu, koje je (barem tako severovalo) bio na granici kod Prepolca, da odatle {titi Toplicu od ar-nautskih pqa~ka{kih bandi. Drugu stranu koju su prosto nazivali “komu-nistima” narod je u prvo vreme sa nepoverewem gledao, pa ~ak i od tih qu-di otvoreno zazirao. Barem tu, u kolevci komitluka, ~inilo se da sunceKoste Pe}anca ne moè ni{ta zamra~iti.”3344

Na Vidov dan 28. juna 1941. godine, Kosta Pe}anac je naredio svojim~etnicima da poloè zakletvu. Polagawe zakletvi vr{eno je na starimistorijskim mjestima, koja su imala epski karakter, kao na planinamaSokolovici i Vidojevici, na starom gradu Kaqaji, u selu Planinku itd.Istog dana Pe}anac je svojim ~etnicima izdao naredbu u svojstvu “pred-sednika Glavnog odbora i komandanta svih ~etni~kih odreda.” U ovoj na-redbi Pe}anac je nazna~io, da se wema~ki i italijanski vojnici ne smijunapadati dok god se pristojno pona{aju prema srpskom narodu, a da }esvak onaj koji prekr{i wegovu naredbu biti ka`wen smr}u. Me|utim, uta~ki petoj ove naredbe se kaè: “Lica koja se uhvate u slu`bi neprijate-qa i protiv svog naroda i dràve bi}e ka`wena smr}u. Kazni}e se smr}ui svako sumwivo lice, koje radi protiv na{eg naroda i otaybine a to po-tvrde pod zakletvom najmawe 2 do 3 lica.”3355

Ovog dana Pe}anac je dodijelio reone djelovawa i izdao ovla{tewaza rad svojim qudima koje je proizveo u vojvode. Neki od wih bili su ~et-ni~ke vojvode u I svjetskom ratu, kao npr. Me{an \urovi}, vojvoda ibar-ski, koji }e biti Pe}an~ev najzna~ajniji vojvoda i saradnik, i koga }e, kaoi Kostu Pe}anca, likvidirati ~etnici Draè Mihailovi}a kao saradni-ke okupatora. Uz \urovi}a, kao stare vojvode pojavquju se: vojvoda vrwa~-ki Stojan, vojvoda kosmajski Nik~evi} itd.

I Kosta Pe}anac je kao i komunisti, bio uvjeren poslije 22. juna 1941.godine, tj. kada je Wema~ka napala na SSSR, da }e se rat brzo zavr{iti,odnosno da }e SSSR brzo poraziti Wema~ku. Zbog toga Pe}anac u po~et-ku zauzima blagonaklon stav prema komunistima. Rade Drainac u svojojkwizi tvrdi, da je prilikom dolaska u Pe}an~ev {tab na planini Soko-lovici, na bukvama pored puta primjetio urezane natpise “ìveo Sta-qin”. Pe}an~eve vojvode su uveravale Drainca, da je Pe}anac “stopro-centno sa pobedu Rusije”, a i sam Drainac, je jednom bio prisutan, da u Pe-}an~evi ~etnici, poslije jednog Pe}an~evog govora klicali Rusiji, a samPe}anac sa svojim vojvodama u pismima obra}ao se “dragi moji Staqin-ci”. Takav slu~aj je bio u pismima vojvodama: Marku Kilibardi, NikuKu{rimovi}u i Qumovi}u.3366

242

Kosta Pe}anac u pismu 26. avgusta 1941. godine, kao svoje vojvode u to-pli~kom kraju pomiwe: Nikolu –topli~kog, Marka – dobri~kog, Jovana –sokolovskog, i Nika-vidojevi~kog. Pored wih tu su bile i vojvode: Po~ek,Neranyi}, Kosan~i}, Qumovi} itd. U svom pismu Titu od 14. avgusta 1941.godine, Aleksandar Rankovi} je ukazao na mogu}nost da se Pe}an~eve sna-ge ukqu~e u borbu protiv okupatora. Rankovi} je u svom pismu nagovije-stio i konkretniju saradwu sa Kostom Pe}ancem.

Kosta Pe}anac dobio je pismo od Draè Mihailovi}a 15. avgusta1941. godine. U pismu se kaè:

“U vezi nare|ewa koje ste dobili iz Ministarstva vojske i mornari-ce pred po~etak ratnih operacija, obzirom na sada{wu situaciju, a shod-no ~lanu 8 Uredbe o ~etni~koj komandi, ~ast mi je dostaviti Vam slede}auputstva za rad:

1. Celokupan va{ rad uputite na oblast na{e Kraqevine ju`no odlinije: doline reke Ni{ave-doline reke Toplice do Kur{umlije-NoviSad-Pe}-Skadar.

2. Rad u ju`noj Srbiji i Albaniji je od presudne i vojne i politi~keva`nosti za oslobo|ewe na{e zemqe, te se stoga ovaj rad Vama, kao sta-rom borcu, i poverava, tim pre {to Vam je ovo bilo dodeqeno od straneMinistarstva vojske i mornarice pred rat.

3. Severno od navedene linije je sam ve} izvr{io organizaciju i pri-preme. Ovaj rad je izvo|en u toku od puna tri meseca, tako da se ova pode-la zona rada prirodno name}e. Va{a uloga je utoliko zna~ajnija {to }e-te pored oslobo|ewa na{ih ju`nih oblasti {tititi na{ rad na severu izapre~iti izvla~ewe neprijateqa iz Gr~ke dolinom Vardara i Ju`neMorave, a delom i iz Bugarske na najva`nijem pravcu u dolini Ni{ave.

4. Molim da povu~ete Va{e qude, koje ste uputili nedavno od pome-nute linije, na teren ju`no, ili da se pak povinuju mojim nare|ewima.

5. Kao najstariji komandant Operativnih jugoslovenskih snaga uOtaybini milim Vas da energi~no suzbijate sve glasove, kao i svaki rad,koji bi {tetio op{te interese, jer nas Otaybina zove na slogu. Uveravamvas da }ete od moje strane nai}i samo na potporu, pa stoga to i od vas s pu-nim pravom o~ekujem.”3377

Ovo pismo u ime Draè Mihailovi}a Kosti Pe}ancu odnio je potpo-ru~nik Pavle Me{kovi}. O svemu tome Me{kovi} pi{e ovako: “Dugovremena niko ni{ta nije znao o Pe}ancu. S pojavom poru~nika Ace Po-povi}a, biv{eg a|utanta majora Palo{evi}a a tada{weg Pe}an~evoga|utanta, koji je do{ao na Ravnu Goru privatno, doznali smo da se Kostanalazi u blizini Prokupqa i samo sa malim brojem predratnih prista-lica. Krajem mjeseca juna Pe}anac po~iwe sa organizacijom po varo{i-ma. Po~eo je postavqati “vojvode” za pojedine srezove. Sam izbor “vojvo-da” Pe}an~evu organizaciju srozava potpuno u o~ima naroda. Najgoriolo{, qudi sumwive pro{losti, ve}inom biv{i oficiri li{eni ~inazbog prqavih dela, to su bile vojvode Koste Pe}anca. Bio je izvestan brojidealista me|u “vojvodama”; ti su se brzo treznili i prilazili Ravnogor-skom pokretu. ̂ i~a je poku{avao da do|e u vezu sa Pe}ancem: ali niko ni-

243

je znao wegovo mesto boravka, a na{a organizacija u tom kraju jo{ nije po-~ela. Nikola Kalabi}, tada{wi {ef katastarske uprave u Vaqevu, kojije bio tako|e “vojvoda” Koste Pe}anca, ubrzo stupa u vezu sa na{om orga-nizacijom. Preko wega î~a dobija kanal do Pe}anca. Trebalo je da mevodi Kalabi}; ali zbog iznenadne blokade Vaqeva, nije mogao iza}i iz va-ro{i i bio sam primoran da sam odem za Kur{umliju.

U selo Barlovo kod Kur{umlije stigao sam 17. avgusta 1941. i javiose u~itequ. Posle dva sata, Pe}an~evi poverenici stavili su me u ku}nizatvor, jer im nisam hteo re}i ciq dolaska. Sutradan uve~e odveli su meu ku}u jednog doma}ina, nedaleko od {kole. Tu sam zatekao Pe}inca saoko dvadeset “vojvoda”, lepo obu~enih i obrijanih. Oni su me primili vr-lo hladno. Pe}anca sam video prvi put. Posle ve~ere pitao me je od kogadolazim. Tada sam izvadio skriveno pismo, ~iju je kopiju ̂ i~a zadrào zasebe. Pismo je ~itano naglas... Po zavr{enom ~itawu, nastalo je podrugi-vawe na ra~un ove ponude. Ja sam }utao i ~ekao odgovor. Odgovor je bioslede}i: “Poru~ite vi svome pukovniku, da jedini ja mogu da obrazujem od-rede u zemqi i da jedino ja mogu biti komandant tih odreda. Ako bih jahteo, ja bih mogao da uzmem tog Pukovnika za svog Na~elnika [taba. Alito sve otpada. Rasturajte se vi sa Ravne Gore i do|ite meni, jer ja sad idemna jedan istorijski put, koji }e spasti na{ narod. “Zahtevao sam potvrduprijema. Pe}anac je svojeru~no napisao na koverti: “Prijem u 900 sati uve-~e 1941. g. 18. avgusta.” Posle toga nastao je o{tar razgovor izme|u poje-dinaca i mene. Oni su î~u i Palo{evi}a bezobzirno napadali. Ja samtada pokazao na Acu Popovi}a i izneo izvesne pojedinosti wegovog izdaj-stva za vreme borbe u Bijeqini, i oko toga je nastao lom. Pe}anac je toumirio. Na kraju, zapitao me je odakle sam rodom. Kada je ~uo da sam izOhrida, zapitao me je za{to se ja ne bi primio da budem “vojvoda” ohrid-ski. Ja sam tada rekao: “Pa vi, Vojvodo, delite vojvodske titule kao {tomi delimo cigarete vojnicima!” To je bio trenutak gde umalo nisam stra-dao od “vojvoda”, me|u kojima sam prepoznao nekoliko robija{a iz Zabe-le. Traìo sam da me smatraju kao izaslanika i da me kao takvog sprove-du do stanice u Barlovu. To su i u~inili.

Do 24. avgusta obi{ao sam Vlasotince, Grdelicu i Leskovac. Pri po-vratku, navratio sam u selo Doqevac. Oko 200 sata po podne 24. avgusta, do-ma}in je, sav usplahiren, u{ao u sobu i saop{tio kako su Nemci “uhvati-li” Pe}anca i tog trenutka odveli automobilom za Ni{. On je bio u ma-lim kolima u pratwi nema~kih oficira, a wegova pratwa “vojvoda” upratwi Nemaca u kamionima. Meni je odmah bilo jasno da nije odveden,nego je u pitawu istorijski sastanak.

Poùrio sam na Ravnu Goru. Pri prolasku kroz Gorwi Milanovac, 26.avgusta, na{ poverenik Pavle Sretenovi} dao mi je izvestan broj progla-sa sa naslovom “Dragom narodu”, a koji je potpisao Kosta Pe}anac. U timproglasima Pe}anac isti~e kako je on pozvan da spasava narod i pozivaSrbe da mu pri|u; Nemci nisu okupatori, oni su na{i prijateqi itd. Jasam istog dana stigao na Ravnu Goru. ̂ i~a mi nije dao ni da se odmorim, ve}je odmah traìo rezultat moje misije. Kao odgovor, predao sam potvrduprijema i ispri~ao mu ceo tok razgovora. Niko mi nije verovao. Kapetan

244

Mihailo Uzelac prvi me je napao: ja sam svojim postupkom sve upropastio,itd.; Kosta ne moè nikada sa Nemcima; potrebno je da neko drugi sve iz-vidi i popravi. Kad su svi izrekli osude, sem î~e koji je }utao, razdeliosam proglase Koste Pe}anca, datirane tog dana, 26. avgusta (ovdje je Me-{kovi} vjerovatno napravio oma{kom gre{ku, jer je Pe}anac proglas iz-dao 27. avgusta – obj. A. Stamatovi}a). Svi su bili kao poliveni. Niko ni-je znao {ta da kaè. î~a je dugo i po nekoliko puta ~itao svaku re~ Pro-glasa. Nastalo je potpuno mrtvilo. î~a je, naslowen na pojatu, sa lulomu ustima, zami{qeno i tu`no gledao neodre|eno, preko kontura Maqenakoje je sumrak polako zaklapao. I na kraju, kroz dubok uzdah, rekao ove re-~i: “Usta{e su bili i ostali na{i neprijateqi. Qoti}evci su vaspitava-ni u nacisti~kom duhu, i takvi ostaju. Ali da jedan Pe}anac ide putemUsta{a i Qoti}evaca, tome se nisam nadao! Ova potvrda sa kopijom osta-je i arhivi; i jednog dana, kada svaki bude u mogu}nosti da iznese svoj rad,bi}e dovoqan da se donese pravedna presuda”. Posle toga î~a, Palo{e-vi}, Uzelac i ja po{li smo kolibi î~a-Mihaila, gde smo do duboko u no}razgovarali o tome, i ja nekoliko puta ponavqao ono {to sam preìveo.[ta se dogodilo docnije? Kada je majmun zavr{io predstavu u cirkusu, za-tvoren je u kavez. Pe}anac je sa najuòm pratwom odba~en u dodeqeno me-sto boravka. Narod ga je pquvao na svakom koraku. Do{ao je najzad da iska-je svoj greh. U blizini Soko-Bawe, 1944. Pe}anac zavr{ava svoj ìvot ka-ko mu je sudbina dodelila, kao svaki izdajica naroda.”3388

Uporedno sa pregovorima sa partizanima i Draòm Mihailovi}em,Kosta Pe}anac je otpo~eo pregovore i sa Wemcima. Po svoj prilici, po-srednik izme|u Pe}anca i Wemaca bili su qoti}evci. U wema~koj racijiod 22. juna 1941. godine, na dan napada Wema~ke na SSSR, uhap{eno je vi{estotina predratnih ~etnika, komunista, i qudi za koje se pretpostavqaloda su u vezi sa Mihailovi}evom organizacijom. Tako je bio uhap{en i Pe-}an~ev bliski saradnik vrwa~ki vojvoda Stojan. Odmah po wegovom pu{ta-wu iz zatvora u Beogradu, sa wime se povezao qoti}evac Vasiqevi}, koji jepreko wega traìo vezu sa Pe}ancem, {to mu je Stojan i omogu}io.3399 Drugiizvori govore, da se sa Pe}ancem povezao qoti}evac Zoran Vu~kovi}.4400 IRade Drainac u svojoj kwizi govori, da je vidio neke qoti}evce na plani-ni Sokolovici, i ~uo da u do{li da pregovaraju sa Pe}ancem.4411 Sporazumusa Wemcima asistirali su qudi bliski Gestapou, poput prvog na~elnikaPe}an~evog {taba dr Radomira Arsenijevi}a, i nedi}evca |enerala Put-nikovi}a.4422

I izvori KPJ imali su podatke da Pe}anac kontaktira sa qoti}ev-cima, {to se vidi iz izve{taja OK za Ni{, upu}enog 22. avgusta 1941. go-dine PK KP za Srbiju, u kome se kaè da su od samih Pe}an~evih ~etni-ka dobili informacije o wegovom kontaktu sa qoti}evcima. Glavni pre-govara~ sa Pe}incem u ime Wemaca, bio je {ef Gestapoa za Srbiju majorKarl Kraus. Glavni pregovori izme|u Pe}anca i Krausa, obavqeni su od24. do 27. avgusta 1941. godine na Bukuqi. Pored Pe}inaca, ovim pregovo-rima je prisustvovalo dvadesetak wegovih vojvoda, i oko 200 ~etnika kaoobezbje|ewe. Po sklopqenom ugovoru, Pe}anac i Kraus su izmewali svo-je pi{toqe u znak prijateqstva.4433

245

I u [tab Draè Mihailovi}a stigle su informacije od wegovihobavje{tajnih organa, da je Pe}anac vi|en sa jednim brojem svojih sarad-nika i nekim Wemcima, na putu od Toplice prema Ni{u.4444

Po svr{etku pregovora, Pe}anac je 27. avgusta 1941. godine, izdaoproglas u vidu letka, u kome je napisao:

“PROGLAS DDRAGOM NNARODU”Iz svih krajeva na{e namu~ene zemqe, svakodnevno dobijam tu`ne ve-

sti. Neodgovorni elementi ru{e i pale na{e domove, ubijaju i ono maloSrba {to nam u ìvotu jo{ ostade. Pqa~ka na sve strane. Siluju nam è-ne i male k}eri. Sve to ~ine pod svetim imenom srpskih ~etnika na ~i-jem ~elu ja stojim. Kaqaju nam i obraz i ~asno ime ìvih i mrtvih ~etni-ka, koji ni u pro{losti ni u sada{wosti nikada nisu imali veze sa pqa~-ka{ima i razbojnicima.

Svojim autoritetom uspeo sam, a po ̀ eqi celog na{eg naroda primiosam se svete du`nosti da u na{oj zemqi zavedem red to jest da branim ì-vote na{eg naroda, wegovu imovinu, slobodu rada, kako u poqu tako i u va-ro{i, ujedno i na{u svetu tradicionalnu ~etni~ku ~ast.

BRA]O II SSESTREMoja pro{lost i rad na nacionalnom poqu poznati su vam. Odgovor-

nost koju ja u ovim prete{kim danima primam na sebe velika je, te i po-red moje starosti ja taj te{ki teret primam na svoja stara~ka le|a, sve-stan da }e tek budu}a Istorija dati svoj sud o tom te{kom radu.

Da bi ovaj ta{ki posao na vreme mogao da svr{im, da Vas sve pozovempod svetu ~etni~ku zastavu i da na{e ìvote priloìmo za{titi na{egnaroda. Da bih ovo postigao,

NARE\UJEM1. Svi oni koji se nalaze skriveni u {umama, a nisu pod mojom koman-

dom, imaju se u roku od 8 dana od dana proklamacije vratiti svojim ku}a-ma i svome realnom poslu. Za wihovu bezbednost jam~im ja, ukoliko nisuizvr{ili zlo~ina~ka dela.

2. Od danas, kada ja primam odgovornost prema na{im narodom, kazni-}e se smr}u svaki ko bude poku{ao Dràvne i samoupravne objekte, èle-znice, mostove, puteve, Dràvne zgrade i privatnu imovinu {tetiti iuni{tavati, kao i sve {to pripada okupatorskim vlastima.

Ja sam svestan da na{ po{teni narod zna da je pobe|en i da zna kakose treba dràti prema pobednicima. Ali sam isto tako svestan da odbe-gli robija{i, razbojnici, neradnici i pqa~ka{i i olo{ ne misle na op-{te dobro napa}enog naroda, nego u ovoj op{toj na{oj te{koj nesre}i ra-de samo za svoju li~nu korist i zadovoqstvo.

Po{tenom i nacionalno ispravnom na{em narodu kaèm: Bog je sanama.

Skitnicama i pqa~ka{ima kao i olo{u poru~ujem: da }u im za svakiwihov zlo~ina~ki rad suditi ja.

246

3. U pogledu hitne za{tite na{eg napa}enog naroda, rok mi je kratak.Vremena za prepri~avawe nemam, te stoga pozivam sve rodoqube iz

svih krajeva, koji misle iskreno i po{teno, da listom odmah stupe u na-{e redove ~etni~ke ~iji sam komandant ja. U svim mestima obrazova}e se~ete na ~elu kojih }e biti ~etovo|a.

4. Izvesne, bez moga odobrewa obrazovane ~ete, pozivam da odmah i doodre|enog roka stupe u na{e redove i pod moju komandu. Oni koji ne è-le pristupiti zna~i da ho}e bratoubila~ki rat i prolevawe bratske kr-vi. Za takve, nesre}a u kojoj smo, jo{ je mala; prolivawe krvi, gubqeweìvota na{e bra}e, paqewe na{ih domova, pqa~kawe i ucene jo{ nisudovoqne. Oni ho}e, da nam i dete u kolevci uni{te, da zatru rod Srbina.

Uàsima, koji nam od tih i takvih predstoje, sta}u ja na put sa mojim~etnicima, za{titi}u ìvote i domove na{eg naroda i bi}u nemilosr-dan prema svakom izaziva~u nesre}a, a moje je ime dovoqna garancija da}e sve biti tako.

Na posao bra}o! Trebite gubu iz torine! Branite ìvote i imovinusvoju. Uni{tavajmo svoje zlotvore, koji ho}e da pod svetim ~etni~kimimenom ru{e, pale, pqa~kaju, siluju i ubijaju na{ narod.

êtnici }e i daqe ostati budni ~uvari svojih tradicija i kandilona{e slobode, zato ne verujte zlonamernim i la`nim obave{tewima, ko-je }e pojedinci poku{ati da proture, ve} sa punim poverewem pristupi-te spasila~kom radu na{eg naroda.

Svako lice, koje bude {irilo ovakve glasove, protivnik je naroda,treba ga dostaviti najblièm reonskom ~etni~kom vojvodi koji }e sa wi-ma postupati po na{im pravilima. Svi zbratimqeni i zagrqeni pomog-nimo se u ovim te{kim i sudbonosnim danima pa }e nam i Bog pomo}i.”4455

Iz ovoga proglasa da se vidjeti, da Pe}anac nije ni jedan put pomenuoposredno ili neposredno partizane i komuniste, dok je napravio gotovootvorenu asocijaciju na ~etnike Draè Mihailovi}a. Vjerovatno da ihnije neposredno pomenuo iz sopstvene surewivosti, i time htio da im da-je zna~aj pred narodom.

Poslije ovog proglasa Koste Pe}anca, znatan dio wegovih ~etnika ivojvoda ga je napustio, i stupio u organizaciju Draè Mihailovi}a. U ta-kve spadaju major Dragutin Keserovi} i geodet i rezervni poru~nik Ni-kola Kalabi}, koji }e potom postati zna~ajni komandanti u Mihailovi-}evoj organizaciji. Preostale Pe}an~eve snage, koje su tada brojale ne-koliko hiqada ~etnika, prvi put su u nekoj zna~ajnijoj akciji u~estvova-le i sadejstvovale wema~koj vojsci, u operaciji koju je ova izvela od 24.septembra do 9. oktobra 1941. godine, nazvanoj: “î{}ewe luka Save.” Pe-}an~evi ~etnici su u ovoj akciji i{li pozadi Wemaca, i ~istili terenod preostalih partizana i ~etnika Draè Mihailovi}a. Pored toga onisu obezbje|ivali va`nije saobra}ajnice i objekte, i u~estvovali u hap{e-wu partizanskih i Mihailovi}evih pristalica po selima.

Kosta Pe}anac izdao je jo{ jedan proglas u vidu letka 14. decembra1941. godine. U wemu je on napisao ovo:

247

“NAREDBA KKOMANDANTA SSVIH ^̂ETNI^KIH OODREDAOD 114. DDECEMBRA 11941. GGODINE

Iz izvje{taja, koje sam dobio iz Sanyaka i okoline, vidi se da je ~ed-ni narod Staroga Srpskog Rasa ostao dosledan svojih starih predaka.

Okupatorska Italijanska vojska postupa sa narodom prijateqski pa~ak narod materijalno pomaè.

Naàlost na{li su se izrodi-anarhisti bolesnih mozgova, koji radena zgari{tima na{ih domova, kostima na{ih otaca, majki i sestara iprave sebi karijeru i pravdaju se za svoja ranija nedela.

Bra}o, bili ste u Jugoslovenskoj vojsci i ~uli ste {ta su vam ti anar-histi govorili, kada smo imali svoju vojsku dobro opremqenu: bacajte pu-{ke, nemojte se boriti protiv Nemaca i Italijana. Danas ti anarhistipodiù goloruki narod protiv Italijana i Nemaca. Ti narodni zlotvo-ri osu|eni su od sila savezni~kih {to su svojim radom smawili otpornumo} êhoslova~ke, Poqske, Belgije, Holandije, Francuske, i neo{te}e-ne sile Osovine bacili na Sovjetsku Rusiju.

Danas ti anarhisti èle da opravdaju prema Moskvi svoju raniju po-gre{ku zbog koje su osu|eni i od Moskve i od Londona.

Verne svojoj tradiciji ~ete moga Gorskog {taba pre{le su ovih danau Sanyak i osiguravaju liniju i imovnu bezbednost, celog na{eg naroda.Taj zadatak je teàk i nikad nije bio teì nego danas zbog toga {to se tanarodna olo{ baca blatom u o~i ~asnim qudima nazivaju}i ih petokolo-na{ima. Za ovaj zadatak spremni smo da prolijemo krv i ne}e nam prepre-ka biti nikakva muka na svetu. Ukloni}emo s pu{kom u ruci bez milostisvakoga onoga, koji radi na upropa{}avawu na{ega naroda.

Narode, laù vas oni koji vam trube Jerihonskim trubama da je po-trebna velikim silama jedna mala pomo} na{eg naroda, koji broji dva dotri miliona du{a.

Bra}o, nema jeftinijeg juna{tva nego {to ti na{i anarhisti rade.Pripucaju na okupatorsku vojsku, pa se sklone pod jorganom mraka i {ume,i ostave goloruki narod za odmazdu, koja sledi po me|unarodnom pravu.

Ne me{ajmo se u tu|e ra~une. Gledajmo svoje poslove i radimo na re-du i miru, jer je na{a nacija dala dosta ìvota i `rtava. Pogledajte namlepu i pitomu [umadiju, koja je bila cvet a danas je pretvorena u zgari-{te. Pogledajte na lomnu Goru Crnu koja je opustela. Oni Zlatoperi, ko-ji trube preko Londona o stawu u Jugoslaviji, uop{te nisu ìveli u wojve} po evropskim prestonicama vukli masne dnevnice i provodili se.

Bra}o, svima onima koji iz inostranstva i iz prikrajka zaslepquju ivode narod u propast onemogu}i}e im se povratak za navek u Otaybinu.

Svojim jesewim proglasom pozvao sam anarhiste da se razi|u. Oni tonisu u~inili i sada su ostali da narodu poja~avaju glad, bedu i nevoqu.

AAppeelluujjeemm nnaa bbooggaattiijjee qquuddee ddaa uu ddoommeennuu ssvvoojjee mmoogguu}}nnoossttii ppoommooggnnuu nnee-vvooqqnniikkee,, ppoommooggnnuu nnaarrooddnnuu ssiirroottiiwwuu uu oovviimm ttee{{kkiimm ddaanniimmaa..

AAppeelluujjeemm nnaa ssvvee qquuddee uu SSaannyyaakkuu ddaa ppoovveedduu rraa~~uunnaa oo ssaammoomm sseebbii..AAppeelluujjeemm nnaa lleekkaarrsskkoo oossoobbqqee ddaa ppoovveeddee rraa~~uunnaa oo hhiiggiijjeennsskkiimm mmeerraa-

mmaa,, jjeerr jjee nnaarroodd ppoo~~eeoo ddaa kkoossii ppeeggaavvaacc..

248

AAppeelluujjeemm nnaa mmoojjee ssttaarree rraattnnee ddrruuggoovvee:: vvoojjvvooddee,, ~~eettoovvoo||ee,, vvooddnniikkee,,~~eettnniikkee,, kkoommiittee,, aakkttiivvnnee ii rreezzeerrvvnnee ooffiicciirree ii ppooddooffiicciirree,, ssttaarree vvoojjnnii-kkee,, ssvvee{{tteenniikkee,, uu~~iitteeqqee ii ssaaddaawwuu oommllaaddiinnuu ddaa ppoo||ee jjeeddnniimm pprraavvcceemm ggddeennaamm jjee cciiqq uu ~~uuvvaawwuu nnaarrooddaa ii OOttaayybbiinnee..

TToo vvaamm jjee mmoojjaa ppoorruukkaa.. UUsskkoorroo }}uu vvaass ii jjaa ppoosseettiittii ssaa mmoojjiimm GGoorrsskkiimm{{ttaabboomm!!

VVIIDDEE]]EEMMOO KKOO JJEE VVEERRAA,, AA KKOO LLII NNEEVVEERRAA..

Komandant svih ~etni~kih odreda-vojvodaKOSTA PPE]ANAC, ss.r.”46

Dana 18. marata 1942. godine, Kosta Pe}anac je imao razgovore sapredstavnikom wema~kog komandanta u Srbiji pukovnikom Kevi{om. Ubiqe{kama koje su Wemci napravili sa tog sastanka, evidentirano je iovo: “Kosta Pe}anac je vojvodu \urovi}a prikazao kao svog najboqeg ~o-vjeka. On je, istina, ne{kolovan, ali je u izvanrednoj mjeri ovladao tak-tikom gerilskog ratovawa. On je to najboqe dokazao prilikom svojihborbi protiv komunista i qudi Draè Mihailovi}a.”4477 Na~elnik {tabawema~kog komandanta za Srbiju pukovnik Kevi{, u svom izvje{taju od 20.aprila 1942. godine, konstatovao je pored ostalog i ovo: “Na podru~juGorweg Milanovca opaà se jaka aktivnost Mihailovi}a, gdje on, navod-no, vrbuje u Ostatiji (20 km sjeverozapadno od Ra{ke). Jedna Mihailovi-}eva grupa ja~ine od oko 150 qudi, pod komandom oficira, napala je ~et-ni~ki odred vjeran vladi.”4488

U toku 1942. godine, Pe}an~evi odredi su bili neka vrsta àndarmeri-je pod wema~kom komandom. Po~ev od onog proglasa od 27. avgusta 1941. godi-ne, pa idu}i daqe, zna~aj Koste Pe}anca bio je sve mawi, tako da je on kra-jem 1942. i po~etkom 1943. godine, postao ~ak i za prilike u Srbiji potpunominorna li~nost. Sa vremenom, u wegove odrede infiltrirali su se ~etni-ci Draè Mihailovi}a, koji su na taj na~in obavje{tajno radili za Mihai-lovi}ev pokret, i nabavqali oru j̀e i municiju. Wemci su to postepeno ot-krili, pa su posqedwe Pe}an~eve odrede razoruàli i rasformirali mar-ta 1943. godine. Od marta 1943. godine, pa sve do wegove likvidacije od stra-ne Mihailovi}evih ~etnika, u blizini Soko Bawe juna 1944. godine, Pe}a-nac je bio okruèn sa svega nekoliko desetina pristalica, i potpuno je za-visio od podr{ke Wemaca, i nedi}evsko-qoti}evskog upravnog aparata.

Ne samo u Srbiji, nego i u Crnoj Gori, od okupacije aprila 1941. godi-ne, po~iwe se pojavqivati kvislin{ka organizacija. Idejni osnov joj jebio u zelena{kom pokretu sa kraja 1918. i po~etka 1919. godine, koji je po-raèn u tzv. Boì}noj pobuni, i Crnogorskoj federalisti~koj stranci,koja je u periodu izme|u dva svjetska rata djelovala u Crnoj Gori. Poslijevi{emesje~nih priprema, pod patronatom italijanskog okupatora, u Ce-tiwu je na Petrov dan 12. jula 1941. godine, progla{ena nezavisna Crna Go-ra. Vode}i akteri ovog doga|aja, bili su biv{i zelena{i iz 1918. godine,i ~lanovi Crnogorske federalisti~ke stranke: dr Sekula Drqevi}, Mi-hailo Ivanovi}, Petar Lompar, dr Ivo Jovi}evi} itd. No, ve} sqede}egdana, tj. 13. jula, narod Crne Gore masovnim ustankom protiv italijanskogokupatora i ove grupe separatista, odgovorio je koliko se slaè sa tom“nezavisno{}u” Crne Gore. Poslije ugu{ewa ustanka krajem jula, i dola-

249

skom na funkciju guvernera Crne Gore armijskog generala AlesandraPircija Birolija, i sami Italijani potpuno odbacuju opciju vaspostaveCrne Gore kao nezavisne dràve, po{to su uvidjeli da ta opcija u woj ne-ma ve}eg broja pristalica. Interesantno je napomenuti, da je unuk kraqaNikole – princ Mihailo Petrovi}, odbio ponudu separatista i Italijeda primi crnogorsku krunu.

Me|utim, krajem 1941. i po~etkom 1942. godine, oruàne formacijeza borbu protiv partizana sa italijanskom potporom po~iwe formiratiKrsto Popovi}. Popovi} je bio iz plemena Cuca kod Cetiwa, i bio je ka-petan crnogorske vojske. U Boìnoj pobuni krajem 1918. godine, aktivnoje u~estvovao kao zelena{, a po wenom ugu{ewu oti{ao je u Gaetu u Ita-liju, gdje je bio vojni logor pristalica Crnogorske Vlade kraqa Nikoleu emigraciji. Jula 1919. godine, iskrcao se u blizini Bara sa grupom odstotinak qudi, poveo komitsku akciju, da bi se nekoliko mjeseci kasnijeopet vratio u Gaetu. Tamo je od strane crnogorske emigrantske Vlade pr-vo unaprije|en u ~in komandira ({to je u crnogorskoj vojsci odgovaralo~inu majora - obj. A. Stamatovi}a), a zatim i u ~in brigadira ({to je u cr-nogorskoj vojsci odgovaralo ~inu pukovnika ili brigadnog generala - obj.A. Stamatovi}a). Po propasti crnogorske emigrantske vlade u Italiji1922. godine, boravio je u nekoliko zapadnoevropskih zemaqa, a najvi{eu Belgiji, da bi se tridesetih godina vrtio u Jugoslaviju, i dobio odgova-raju}u oficirsku penziju.4499

Neposredno pred po~etak Petrovdanske Skup{tine od 12. jula 1941. go-dine u Cetiwu, na kojoj je progla{ena nezavisnost Crne Gore, Popovi} sepasivizirao, jer se nije slagao sa nekima od wenih odluka koje supripremane. Svoje oruàne odrede prozvao je zelena{ima, a sebe proglasiogeneralom, i Italijani su ga u korespodenciji sa wim tako i oslovqavali.Popovi}ev pokret bio je ograni~en na ~etiri nahije Stare Crne Gore, i dvabr|anska plemena, Pipera i Rovce, gdje je i 1918. godine bio razvijen zele-na{ki pokret. Van tih teritorija, Popovi} nije imao zna~ajnijeg brojapristalica. Wegovi odredi imali su nekoliko zna~ajnijih akcija do juna1942. godine, kada su partizani protjerani iz Crne Gore, a od tada su pred-stavqali neku vrstu milicije u italijanskoj slu`bi u nazna~enim podru~-jima. Izme|u Popovi}a i nekih ~etni~kih komandanata starijih godi{ta uCrnoj Gori, poput |enerala Blaà \ukanovi}a i pukovnika Baja Stani{i-}a, postojali su znatan rivalitet i netrpeqivost, koji su datirali jo{ iz1918. godine, kada su \ukanovi} i Stani{i} bili bjela{i, a Popovi} zele-na{. Po kapitulaciji Italije u septembru 1943. godine, Popovi}eve oruà-ne formacije, koje su i onako pokrivale jedan uì teren, po~iwu jo{ vi{eslabiti, tako da od po~etka 1944. godine, wegov pokret nije brojao vi{e odnekoliko stotina pristalica. Uzrok tome bili su Wemci, koji su bili po-u~eni dijelom italijanskim, a dijelom i svojim iskustvom, o vrlo slabojborbenoj vrijednosti Popovi}evih vojnih formacija. U ove formacije, jed-nim dijelom ulazili su qudi, koji nijesu htjeli stupiti ni u ~etnike, a ni upartizane, i rizikovati da poginu. Sve ovo bilo je zbog toga, {to su Popo-vi}eve formacije od juna 1942. godine, bile skoro potpuno pasivne, a i pri-male su obilato sledovawe od Italijana u hrani i ostalim ìvotnim na-

250

mirnicama i potrep{tinama. Bez obzira na to, ~etnici su u toku rata or-ganizovali nekoliko desetina ubistava i atentata na Popovi}eve prista-lice, ili uop{te separatiste u Crnoj Gori. Sa vremenom, u Popovi}eveformacije infiltrirao se jedan broj komunista i wihovih pristalica, jersu iz wih bezbjedno djelovali, i bili van doma{aja ~etnika. Sam Popovi},budu}i da je tada bio ve} u stara~kim godinama, uz to po li~nom karakteruvrlo otmen i human ~ovjek, spa{avao je od Italijana i ~etnika mnoge komu-niste, po ro|a~kim, kumovskim, plemenskim ili prijateqskim vezama.Popovi}ev sin, predratni student tehnike, bio je komunista i partizanskikomandant, a po svr{etku drugog svjetskog rata postao je general JNA.Ina~e, Krsto Popovi} likvidiran je 1947. godine od OZN-e u odmetni{tvu.

Vojvoda Pavle \uri{i} je u svom proglasu narodu, sa naslovom “Na-cionalni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa”, datiranom 24. septembra1944. godine, pored ostalog napisao i ovo:... “Krsto Popovi}, ~iji su zele-na{i bili neprekidno u slu`bi okupatora kao {pijuni i potkaziva~i...Tito, Paveli}, Popovi}, to }e biti imena koja }e se dobro zapamtiti iupisati u red srpskih zlotvora i izdajnika, dok }e mla|e generacije tra-ìli u re~enicama, obja{wewe tih pojmova.”5500

Po kapitulaciji Italije, i dolaska Wemaca u Crnu Goru krajem sep-tembra 1943. godine, postepeno se obrazovala tzv. Narodna uprava na ~e-lu sa Qubom Vuksanovi}em. Ova Narodna uprava, u stvari je predstavqa-la kopiju Nedi}evog reìma u Srbiji, a sami qudi koji su bili na wenom~elu bili su Nedi}eve pristalice. Neki wema~ki krugovi, na ~elu sa we-ma~kim opunomo}enikom za Balkan Hermanom Nojbaherom, ozbiqno surazmatrali mogu}nost objediwewa Srbije i Crne Gore pod Nedi}evomupravom, ali je to Hitler kao stari srbomrzac odbio.

êlnik Narodne uprave Crne Gore Qubo Vuksanovi}, u svom govorupreko radio-Cetiwa, pored ostalog je rekao: “Jer po svom cjelokupnomdjelovawu, Draà Mihailovi} odgovara}e pred srpskom istorijom, srp-skim narodom i pred Bogom, a naposqetku pred svojom otupjelom savje-{}u... onoga koji slu{a Draù, Tita i Dap~evi}a, naravno svakog u svompravcu, i kroz wih gleda na srpski opstanak, srpski narod ne treba samoda slu{a, nego ni do svog uha ne vaqa da dopustiti wihove kobne glasovei pozive, koji su izdajni~ki ili potpuno luda~ki”. Ovaj govor objavio jecetiwski list “Crnogorski vjesnik” od 8. decembra 1943. godine.5511

Grupa cetiwskih gra|ana, u svom pismu vojvodi Pavlu \uri{i}u od28. avgusta 1944. godine, je pored ostalog napisala: “Jo{ jedno takvo krup-no i va`no pitawe bilo bi: ustanovqewe solidne doma}e administraci-je, ne koliko narodne vlasti, jer smo se svi osvjedo~ili koliko je ogavnai nepopularna, bez dejstva i potpore u narodu, vlast koju, radi o~iglednogprimjera ne navodimo, personificira “vlast” “Narodne uprave”.5522

Posebnu oblast borbe ~etnika Draè Mihailovi}a protiv srpskihkvislinga, predstavqa tzv. slovo “Z”. Reìmski komunisti~ki istori-~ari poslije II svjetskog rata, odnosno Titovi propagatori u kampawiprotiv Mihailovi}a 1945. i 1946. godine, tvrdili su da je ovo slovo zna-~ilo skra}enicu od rije~i “zaklati”, i da je po ovom {ifrovanom slo-vu navodno zaklano hiqade partizanskih pristalica. O svemu ovome

251

najboqe govori ~lanak dr Slobodana Jovanovi}a u londonskom listu“The Times”, od 15. avgusta 1946. godine, u kome pi{e:... “U optu`niciprotiv |enerala Mihailovi}a, naro~ito su, izgleda, istaknuta ubistvaizvr{ena pod tzv. slovom Z. Javni tuìlac u Beogradu tvrdi da je jugo-slovenska Vlada u Londonu, postupaju}i po predlozima |enerala Miha-ilovi}a, ogla{avala preko londonskog Radija imena onih koje je treba-lo pobiti. Prema optu`nici, ta ogla{avawa preko radija predstavqa-la su nare|ewe za ubijawe Titovih pristalica i simpatizera.

Na jednoj konferenciji za {tampu, odrànoj sa stranim dopisnicimau Beogradu 1. oktobra 1945. dr Nedeqkovi}, Pretsednik jugoslovenske ko-misije za utvr|ivawe ratnih zlo~ina, izjavio je da je broj onih na koje jeprimeweno slovo “ izvanredno veliki. Po na{im podacima o ̀ rtvama, po-kupqenih na terenu, cifra zaklanih prelazi deset hiqada... Nikada nije-dan Nemac i nijedan kolaboracionista nisu bili stavqeni pod slovom Z”.

Kao zastupnik Ministra vojske od januara 1942. do juna 1943. imam daizjavim slede}e:

1. Z je prvo slovo re~i zastra{iti. Licima stavqenim pod slovo Z da-no je upozorewe da se za wihova nedela zna i izvan zemqe i da }e ih poslerata susti}i kazna.

2. Objavqivawe imena lica stavqenih pod slovo Z vr{eno je prekoRadija London, po predlozima koje je |eneral Mihailovi} dostavqao ju-goslovenskoj Vladi preko britanskih vlasti.

3. Ukupno je 75 osoba stavqeno pod slovo Z.4. Iz spiska lica stavqenih pod slovom Z, koji se moè na}i u arhi-

vi Radija London, jasno izlazi da je slovo Z primewivano samo na kvi-slin{ke elemente poznate po svojoj slu`bi neprijatequ. Tako je biloprimeweno na Pretsednika tzv. Srpske Vlade, Milana Nedi}a, i na naj-va`nije kolaboratore.

5. Suprotno tvr|ewima dr Nedeqkovi}a, na spisku lica stavqenihpod slovo Z nema ni jednog jedinog ~lana iz Titovog pokreta.”5533

Kvislin{ki list “Novo vreme” od 2. avgusta 1942. godine, citiraju}iradio-London, u vezi sa spiskom “Z” je napisao: “Do sada je |eneral Miha-ilovi} naredio da se stave pod slovo “Z” slede}i nema~ki saradnici:

1) Pomo}nik A}imovi}ev-Ceka \or|evi}, gori i od samog A}imovi}a.2) Negovan Papi} iz Mionice, Bogdan Rajovi}, {ef stanice Iverak

i Jovan [kava, Pe}an~ev vojvoda, izdali su pokojnog Mi{i}a, sina slav-nog vojvode Mi{i}a.

3) Boà Miti} iz Vaqeva, Qubivoje Mati} iz Popu~aka kod Vaqeva,Milovan Grbi} (napisano je pogre{no Krki} - obj. A. Stamatovi}a),pretsednik op{tine Popu~ke, Milovan Petrovi}, pretsednik op{tineBrankovi}a, An|elko Mihailovi}, biv{i narodni poslanik iz Vaqeva iRajko Te{i}, kapetan iz Milanovca.

4) Miqko (pogre{no napisano Mirko - obj. A. Stamatovi}a) Marja-novi}, pretsednik op{tine iz Poège, profesor Buli} iz â~ka, qoti-}evac, koji je sa Nemcima pobegao avionom iz â~ka-narodni izdajnici.

252

5) Milan Popovi}, biv{i senator, sada ga Horti naimenovao za po-slanika sreza [ajka{kog; Bata Kojadinovi}, sreski na~elnik iz Qubo-vije; \ido Vukovi}, Horti ga naimenovao za narodnog poslanika; TasaDini}, biv{i pukovnik, sada komesar za personalna pitawa; \or|e Pe-ri}, novinar-Nedi}ev Gebels; Aleksandar Stojanovi}, biv{i |eneral,sada vojni stru~wak “Novog Vremena” pod potpisom Vegecijus.

6) Veselinovi} iz Dirisa, stara se da Nemcima da {to vi{e hrane,\or|evi} (pogre{no napisano ôrojevi} - obj. A. Stamatovi}a) Buda,inspektor Ministarstva finansija, dr Velmar Jankovi}, pomo}nik Mi-nistarstva prosvete, najve}i {pijun i borac za ukidawe zakona autonomi-je Univerziteta.

Za sve ove narodne izdajice {ef Trojki u Jugoslaviji naredio da seuzmu u evidenciju i da se na wih primeni slovo “Z” i to je objavqeno 2. i8. juna preko londonskog radia.

U emisijama na dan 3. i 8. jula (ova druga emisija emitovana je 9. juna- obj. A. Stamatovi}a) data su slede}a saop{tewa:

1) Kapetan Prodanovi} iz Kni}a i Tadija Panti} iz sela Pretoka uGruì sluì Nemcima protiv srpskog naroda. [ef trojki u Jugoslavijinaredio je da se na wih primeni slovo “Z”.

2) Potpukovnik Dragi Radi} obe}ao je Nemcima da }e pomo}i uhvati-ti na{eg Ministra vojske, armijskog |enerala Draù Mihailovi}a. Pe-{adiski kapetan I klase Sven{ek F. Rudolf) pogre{no upisano Svelag -obj. A. Stamatovi}a) pu{ten iz ropstva da bi kao nema~ki {pijun sluìou Solunu. I na ove izdajnike primeniti slovo “Z”.

U emisijama preko londonskog radia 13. avgusta izdato je slede}e saop-{tewe: “[ef trojki u Jugoslaviji naredio je da se otpo~ne sa radom protivnarodnih izdajnika i svih onih koji su se svojim radom istakli u borbi pro-tiv srpskog naroda. Na{ narod zna te izdajnike i mi smo vi{e puta spome-nuli wihova imena. Zapamtite danas ime izdajnika Ma{ana \urovi}a iz Ra-{ke, tobo`weg vojvode Koste Pe}anca. On je najintimniji saradnik pozna-tih izdajnika i zlo~inaca A}imovi}a i zloglasnog Ceke \or|evi}a. [eftrojki u Jugoslaviji naredio je da se i na ovog izdajnika primeni slovo “Z”.

U posledwih pet dana primqena su nare|ewa od |enerala Mihailo-vi}a da se stave pod slovo “Z” izvesna nova lica.”5544

U spisku od 75 qudi koji su pro~itani preko radio-Londona, da sustavqeni pod slovo “Z”, bili su i ovi srpski kvislinzi: |eneral MilanNedi}, i wegovi ministri: Milan A}imovi}, |eneral \ura Doki}, Du-{an \or|evi}, Velibor Joni}, |eneral Josif Kosti}, Ogwen Kuzmano-vi}, Bogoqub Kujunyi}, dr êdomir Marjanovi}, dr Jovan Miju{kovi} iMihailo Ol}an; Pe}an~eve vojvode: Stole Vrwa~ki (Stojanovi}) i Jo-van [kava itd. U spisku od 25 kvislinga, koji je poslan radio-Londonu, anije pro~itan, bili su i kvislinzi iz Crne Gore: dr Sekula Drqevi}, Mi-lisav An|eli}, Du{an Vu~ini}, Petar Lompar, Danilo Perovi}-Tunguz,Petar Plamenac, Bogdan Buri}, Arso Jak{i} i Jovan Belov Vujovi}.

Pokreti kolaboracije sa wema~kim i italijanskim okupatorom kodsrpskog naroda u II svjetskom ratu, nijesu bili jedini ni u Jugoslaviji, a niu Evropi. Kao {to su Srbi imali svoje pokrete kolaboracije, tako su ih

253

imali Hrvati, Slovenci, i Albanci u Kosovu i Metohiji. U Evropi ovipokreti su bili najvi{e izraèni u Norve{koj i Francuskoj. Govore}idirektno o srpskim pokretima kolaboracije, odnosno kvislinzima, vaqanapomenuti da je od svih tih pokreta, po teritoriji koju je pokrivao, i voj-ni~koj snazi koju je imao bio najve}i Nedi}ev pokret. On je u stvari biovi{e od pokreta, i bio je dràvna organizacija, bez obzira na uslove u ko-jima je djelovao. Qoti}ev pokret bio je politi~ki i vojni, a Pe}an~ev iPopovi}ev ~isto vojni. Po broju snaga koje je imao, i teritoriji koju je po-krivao, Popovi}ev pokret bio je najslabiji. Za razliku od ostala tri po-kreta, koji nijesu imali izrazitijih ideolo{kih formi, sem antikomuni-sti~kih, Qoti}ev pokret je bio ideolo{ko-politi~ki, odnosno partij-ski, jer je ve} prije rata bio formiran kao politi~ka organizacija, i dje-lovao je sa profa{isti~kih pozicija. Iako su svi pokreti smatrali daimaju perspektivu po odlasku okupatora iz zemqe, oni su se samim tim{to su bili uz wega, konfrontirali sa antihitlerovskom koalicijom, od-nosno vezali su svoju sudbinu za poraz ili pobjedu sila Trojnog pakta.

Oni u zna~i morali podijeliti poraz tih sila, sa svojim porazom. Zarazliku od wih, ~etni~ki pokret kao antihitlerovski i oslobodila~ki,kao pokret koji je predstavqao organizaciju vlade, koja je bila me|una-rodno priznata kao saveznik i ~lan antihitlerovske koalicije, doìvioje da bude poraèn ne od svog protivnika-okupatora, odnosno ideolo{kogprotivnika komunista, nego od svojih saveznika, koji su komuniste dove-li na vlast u Jugoslaviji.

****************************NAPOMENA1. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. III, Beograd, 1928. 41; Fe-

drdo ûlinovi}, Jugoslavija izme|u dva svjetska rata, kw. II, Zagreb, 1958 320/

2 DACG, AOP, br. 422/IV4-2 (41), zapisnik sa sastanka privremene uprave is-to~ne Bosne i Glavnog {taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu od 13. decembra 1941.

3. AVII, fond DM, ke. 302, reg. br. 2/1.4. isto, VK-Y-107.5. isto, VK-Y120/16. isto, VK-Y-220/2.7. Zapisnik sa sastanka Milana Nedi}a i generala Aleksandra fon Lera u

Beogradu od 29. avgusta 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom XII, kw. 2. Beograd, 1976, dok. br. 138, 679-680

8. govor g. Milana Nedi}a, Crnogorski vjesnik, br. 7, 25. decembar 1943, 2.9. DACG, AOP, 4537/IX1-a-5 (43), Kome on sluì?

10. AVII, fond DM, izjava Milorada Stojanovi}a pred istra`nim organi-ma 1946. (M-2251).

11. Izvje{taj komandanta wema~kih oruànih snaga za Jugoistok generala Aleksandra fon Lera od 5. juna 1944, Zbornik dokumenata i podataka oNOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 4, Beograd, 1979, dok. br. 87, 393.

12. Dimitrije Qoti}, U revoluciji i ratu, Munchen, 1961, 8.

254

13. isto, Draà Mihailovi} i komunisti, 306-307.14. isto, 318-319.15. isto, 310.16. isto, 311.17. isto, 383.18. isto, 390.19. isto, 390-391.20. Ubistvo profesora Buli}a, Novo vreme, 31. jul 942,3.21. Izvje{taj [taba Rasinskog NOP odreda od 8. februara 1943. Glavnom

{tabu NOV i PO Srbije, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugo-slovenskih naroda, tom I, kw. 5, Beograd, 1954, dok. br. 13, 48.

22. isto, izve{taj komande Sti{ke ~ete Poàreva~kog NOP odreda od 15. februara 1943. [tabu Poàreva~kog NOP odreda, dok. b. 21,72.

23. isto, obavje{tajni izvje{taj [taba II proleterske brigade od 24. septembra 1943. [tabu II udarnog korpusa NOVJ, kw. 16, Beograd, 1958, dok. br. 36, 101.

24. AVII, fond DM, S-W-373.25. isto, Elaborat o vojnoj organizaciji Draè Mihailovi}a, I deo.26. isto, fond DM, S-P-7927. Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. III, Zagreb, 1928, 380-381.28, AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f.2, reg. br. 35; isto, k. 33, f. 14, reg.

br. 23; isto, fond Komisije za ratne zlo~ine, dok. br. 12557, dosije Koste Pe}anca; Su|ewe ~lanovima vojnog i politi~kog rukovodstva organizaci-je Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945,203.

29. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f. 2, reg. br. 35.30. isto, k. 33. f. 11. reg. br. 1531.isto.k.33.f.12.32.Rade Drainac, Crni dani, Beograd, 1963, 77.33.AVII, fond Milana Nedi}a, k. 20, f. 2, reg. br. 35.34. kao nap. 32,9035. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33. f. 13, reg. br. 3.36. kao nap. 32, 93, 95, 98.37. AVII, dosije Koste Pe}anca, dok. br. 12557.38. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Draì, knj. I, Windsor, Canada, 1956.39. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 14, reg. br. 2740. isto.41. kao nap. 32, 99-102.42. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 11, reg. br. 16.43. isto, F. 13, reg. br. 744. Radoje L. Kneèvi}, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956, 6645. AVII, fond Milana Nedi}a, k. 33, f. 11, reg. br. 5.46. DACG, AOP, (41).47. Biqe{ke iz razgovora Koste Pe}anca sa pukovnikom Kevi}om u Beogra-

du 18. marta 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976,dok.br.43,22.

48. isto, dok. br. 57, 306-308.49. Aleksandar Stamatovi}, Poloàj oficira, podoficira, barjaktara i pe-

rjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rata, Podgorica, 1995.

255

50. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni bo-rci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944.

51. Da sa~uvamo Crnu Goru, Crnogorski vjesnik, br. 12, 8. decembar 1943, 1-2.52. DACG, AOP, br. 7129/1b-88(44), pismo grupe cetiwskih gra|ana od 28. av-

gusta 1944. vojvodi Pavlu \uri{i}u.53. Slobodan Jovanovic, The Times, 15 avgust 1946.54. Novo vreme, 2. avgust 1942, 3.

256

JJ UU GG OO SS LL OO VV EE NN SS TT VV OO^̂ EE TT NN II ^̂ KK OO GG PP OO KK RR EE TT AA

Komunisti~ke vo|e, odnosno reìmski komunisti~ki istori~ari,poslije II svjetskog rata, prikazivali su ~etni~ki pokret kao velikosrp-ski, antijugoslovenski, {ovinisti~ki i genocidan. Zamjenom teza, borbu~etnika protiv hrvatskih i muslimanskih usta{a, te {iptarskih bali-sta, nijesu predstavqali u pravom svijetlu, nego kao borbu protiv Hrva-ta, muslimana, Albanaca i drugih nesrba. Ve}ina Hrvata i Albanaca bi-li su za NDH, odnosno za veliku Albaniju. Hrvati i Albanci, a sa wimai znatan broj muslimana, bili su izrazito antisrpski nastrojeni, i geno-cidni prema srpskom narodu. To je komunisti~ki reìm pre{utkivao, iopet zamjenom teza, obja{wavao da su korijeni srbomrèwa Hrvata, Al-banaca i muslimana ne u wima samima, nego u Srbima, odnosno da oni zato nijesu krivi, nego tzv. “velikosrpski hegemonizam”. Istorija i ̀ ivot,prije, a i poslije II svjetskog rata, vi{e nego jasno su to negirali. Da ~et-ni~ki pokret nije bio onakav, kakvim su ga prikazivali komunisti, odno-sno wihovi reìmski istori~ari, pokazuje niz ~iwenica.

Jo{ u prvim mjesecima poslije aprilske katastrofe 1941. godine, jedanod kasnijih ~etni~kih ideologa Stevan Moqevi}, uvidio je realnost. Mo-qevi} je ro|en u Rudom 1888. godine. Izme|u dva svjetska rata bio je advo-kat u Bawoj Luci, i predsjednik lokalne sekcije Srpskog kulturnog kluba.Bawa Luku je napustio 10. aprila 1941. godine, na dan progla{ewa NDH.Moqevi} je kasnije u ~etni~koj organizaciji Draè Mihailovi}a bio~lan Nacionalnog komiteta, i wegovog Izvr{nog odbora. On se u junu 1941.godine obreo u Crnoj Gori i tu napisao jedan Memorandum, koji je vrlo in-teresantan. U wemu je pored ostalog napisao ovo:... “da stvore i organizujuhomogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etni~ko podru~je na kome Srbiìve, i da joj osiguraju potrebne strate{ke i saobra}ajne linije i ~voro-ve, te privredna podru~ja kako bi joj bio omogu}en i obezbe|en slobodniprivredni, politi~ki i kulturni ìvot i razvitak za sva vremena.

Te strate{ke i saobra}ajne linije i ~vorovi potrebni za sigurnost,ìvot i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali srpsku ve}inu,imaju da posluè Srbima napose ~im im se pruì prilika.

Preseqavawe i izmene ìteqstva, naro~ito Hrvata sa srpskog i Sr-ba sa hrvatskog podru~ja, jedini je put da se izvr{i razgrani~ewe i stvo-re boqi uslovi i odnosi izme|u wih, a time otkloni mogu}nost da se po-

257

nove stra{ni zlo~ini koji su se de{avali i u pro{lom ratu, a nao~ito uovom sadawem, na svemu podru~ju na kome su Srbi i Hrvati bili izme{a-ni, i gde su Hrvati i muslimani s planom i{li za istrebqewe Srba.”11

U svom proglasu Srbima, Hrvatima i Slovencima, od 16. novembra1941. godine, Draà Mihailovi} je pored ostalog napisao: “Odazivaju}ise vapaju mog napa}enog naroda i mojim nacionalnim i vojni~kim du`no-stima stupio sam na ~elo juna~kih i neustra{ivih boraca za slobodu, ~asti budu}nost Jugoslavije.... U Hrvatskoj Paveli}eve izdajice ve} strepepred onima koji diù oru`je da operu sramotu sa imena Hrvatskoga.

Slovenija, ujediwena u otporu protiv nasilnika, da osveti nasilnoproterivawe na{e bra}e iz rodne grude i da ponese narodnu trobojku naSo~u i Gospu Svetu.”22

Dana 30. novembra 1941. godine, sudija Batri} Rako~evi}, kapetan Le-ka Vujisi} i major biv{e crnogorske vojske Ivan Bulatovi}, izdali suproglas Prekobr|anima i Rov~anima, u kome se pored ostalog kaè: “Tra-ìmo slobodnu i nedjeqivu Jugoslaviju. Naprijed bra}o i sestre u ~etni~-ke redove za slobodu i pobjedu Jugoslovenske misli u svim pravcima”...33

Draà Mihailovi} je poslao 20. decembra 1941, instrukcije za rad ma-joru \or|iju La{i}u i kapetanu Pavlu \uri{i}u. U ta~ki drugoj ovih in-strukcija je napisao: “stvarawe velike Jugoslavije i u woj velike Srbijeetni~ki ~iste u granicama Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Sre-ma, Banata i Ba~ke.” U ta~ki tre}oj se kaè: “Borba za prikqu~ewe u ju-goslovensku dràvu jo{ neoslobo|enih slovena~kih teritorija pod Ita-lijanima i Nemcima (Trst, Gorica, Istra, Koru{ka), kao i Bugarske i sje-verne Albanije sa Skadrom.” U ta~ki petoj se kaè:... “stvoriti neposred-ne zajedni~ke granice izme|u Srbije i Crne Gore, kao i izme|u Srbije iSlovena~ke, ~i{}ewem Sanyaka od albanskog i muslimanskog ìvqa.”44

Qevore~ki ~etni~ki bataqon na ~elu sa majorom \or|ijem La{i}em,preduzeo je 10. januara 1942. godine pokret u pravcu Mate{eva i Kraqa, sajugoslovenskom zastavom na ~elu. Na Jabuci ga je do~ekala ~etni~ka ~etaiz Prekobr|a, na ~elu sa kapetanom Lekom Vujisi}em. Prilikom susreta,qevore~ki i prekobrdski ~etnici su se uzajamno pozdravili jugosloven-skim zastavama uz ovacije kraqu i novoj velikoj Jugoslaviji.55 U svom nare-|ewu od 18. januara 1942. godine, komandant ~etni~kog Qevore~kog bata-qona major \or|ije La{i} kaè: “Treba se boriti za ~etiri osnovna ele-menta: za slobodu, za dobro naroda, za kraqa i veliku Jugoslaviju.”66

Prilikom odràvawa sastanka sa ~etni~kim komandantima iz CrneGore i Hercegovine 13. jula 1942. godine, u Kuli Zimowi}a u Hercegovi-ni, Draà Mihailovi} je istima dao usmena uputstva za rad, a vojvodamaIliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba}ovi}u pismena. U poglavqu“Polazno stanovi{te” pi{e: “Kraqevina Jugoslavija postoji, samo je pr-va bitka izgubqena... Svi Jugosloveni su du`ni staviti se na raspolagaweVrhovnoj komandi u inostranstvu, odnosno wenom predstavniku u zemqi.

Zadatci pokreta su... Osloboditi jugoslovenske krajeve koji su osta-li pod tu|inom.”77

Od 30. novembra do 2. decembra 1942. godine, odràna je konferenci-ja ~etni~kih komandanata iz Crne Gore i Starog Rasa, uz prisustvo Pa-

258

vla \uri{i}a i Zaharija Ostoji}a. Na toj konferenciji, donijeti su po-red ostalih i ovi zakqu~ci:...

“2) Granice budu}e Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosada{wihi sve one pokrajine na koje imamo historisko pravo, a koje su nam bile ne-pravedno oduzete. Pored historiskih moraju se uzeti u obzir etni~ki, po-liti~ki, ekonomski i strategijski razlozi.

3) Budu}a dràva treba da bude unitarna i u woj }e Srbi, Hrvati iSlovenci ìveti u svojim oblastima na principu {irokih samouprava.Izme|u svih oblasti ima se uspostaviti neposredna terenska veza, kakobi ideja jugoslovenske zajednice bila {to potpunija.”88

U novembru 1942. godine, osnovana je Jugoslovenska ravnogorska omla-dina, tj. skra}eno JURAO. Dana 24. avgusta 1943. godine, Draà Mihailo-vi} je uputio radiogram predsjedniku Jugoslovenske Vlade u Londonu Bo-ìdaru Puri}u, u kome se pored ostalog kaè: “Ovim povodom dostavqamKraqevskoj vladi slede}e: jugoslovenska vojska u otaybini od samog svogpo~etka do danas, kao i ubudu}e ima potpuno jugoslovensku orjentaciju.Ova orjentacija je ostala nepromewena od prvog dana na{e produèneborbe u mesecu aprilu 1941. godine”...99

Ravnogorski omladinski kongres odràn je od 14. do 16 januara 1944.godine u Prawanima u Srbiji. Pred odràvawe kongresa 2. januara 1944.godine, Draà Mihailovi} je pored ostalog napisao kapetanu Aleksan-dru Mihailovi}u-Sa{i, ~etni~kom komandantu u Beogradu: “Na wemu va-qa da uzmu u~e{}e ne samo sve srpske nego i sve hrvatske i slovena~ke pai bugarske omladinske skupine. Ne smeju da izostanu ni muslimani, jerwihovim u~e{}em ho}emo da istaknemo religioznu toleranciju kojom jena{ narod uvek bio proèt. Kako je Hrvata, Slovenaca i Bugara pa i mu-slimana na na{em blièm podru~ju najvi{e okupqeno u Beogradu, to vitreba da na|ete, priberite i okupite i na kongres po{aqete {to vi{epredstavnika tih omladinskih skupina.”1100

Svakako najzna~ajniji ~etni~ki skup, bio je tzv. Svetosavski, ili Ba-{ki kongres, odràn u selu Ba, kod Qiga, {ire Vaqeva. O ovom kongre-su je ve} ranije pisano u ranijim poglavqima. U ta~ki tre}oj, Rezolucijesa ovog kongresa se kaè pored ostalog: “Kongres isti~e kao istorijskuva`nu i sudbonosnu ~iwenicu za budu}nost i Srba i Hrvata i Slovenaca:da oni, u ovom najkriti~nijem trenutku svoga ìvota, sudbinski poveùsve svoje snage i uistinu slo`no i bratski u~ine otpor neprijatequ, pod-jednako kao i svima nasrtajima na wihovu slobodu i nezavisnost koje mo-gu do}i sa ma koje strane”... U ta~ki ~etvrtoj se pored ostalog kaè:

“a) Da se u celini obnovi Jugoslovenska dràva, a da se kao minimal-no traèwe budu}oj Jugoslaviji odrede granice prema traèwu jugoslo-venske delegacije na konferenciji mira posle Prvog svetskog rata.

b) Jugoslavija treba da bude ure|ena kao federalna dràva, u oblikuustavne monarhije i parlamentarne nasledne monarhije, s narodnom dina-stijom Kara|or|evi}a i Kraqem Petrom II na ~elu”...1111

Vojvoda Pavle \uri{i} je u svom proglasu narodu od 23. septembra1944. godine, sa naslovom “Nacionalni borci Crne Gore, Boke i StarogRasa”, pored ostalog napisao ovo: “Ustanimo svi kao jedan ~ovjek i svr-

259

stajmo se u redove Jugoslovenske vojske u Otaybini, ~iju zastavu tako vi-soko i ponosno nosi na{ narodni junak Draà Mihailovi}. Svrstajmo seu redove vojske koja je dala sve od sebe i stekla puno pravo da predstavqane samo Srpski narod, nego i ~itav Jugoslovenski narod...

Nacionalni borci i tvorci budu}e Jugoslavije... Jugoslovenska ar-mija pod komandom Petra @ivkovi}a, primakla se granici na{e otaybi-ne. Kroz koji dan wihova bojna tuba odjeknu}e na{im brdima i planina-ma. Tu }e ih sresti juna~ka jugoslovenska vojska u Otaybini, pod koman-dom herojskog vo|e Draè Mihailovi}a.... Pred pobjedonosnim naletomna{ih udruènih snaga pa{}e i smrvi}e se sve {to je bilo i {to je sadaprotiv Srpstva i Jugoslovenstva... Dakle, sastali su se Paveli}, ~ijiusta{i i sada ratuju protiv Saveznika, Josip Broz, ~iji su vojnici komu-nisti bacali u jame ne samo Srbe-anglofile nego i engleske oficire ko-ji su dolazili kod nas, Krsto Popovi}, ~iji su zelena{i bili neprekid-no u slu`bi okupatora kao {pijuni i potkaziva~i, koji su ru{ili spome-nike kraqa Aleksandra i pquvali na sve {to je srpsko i jugoslovensko...Danas smo pri kraju svih patwi. Srpsko i jugoslovensko sunce tek {to ni-je ogrijalo. Kroz najkra}e vrijeme jugoslovenske zastave zalepr{a}e sepo svim na{im gradovima.”1122

U ~etni~kom pokretu bilo je i Srba muslimanske vjere. Ne moè sesporiti da je zna~ajan dio muslimana, naro~ito onih hercegova~kih, pri-stupio usta{kom pokretu, a samo mawi dio partizanskom i ~etni~kom.Ve} 1944. godine, kada se po~iwao nazirati poraz Wema~ke i NDH, zna-~ajan boj muslimana pre{ao je iz usta{a u partizane, i na taj na~in izbje-gao zasluènu kaznu, i nastavio iz partizana svoju antisrpsku borbu. ̂ et-nici su se surovo obra~unavali sa muslimanskim usta{ama, a vr{ili sui kaznene ekspedicije u krajeve gdje je ve}ina muslimana bila uz usta{e.Opet zamjenom teza, komunisti i wihovi reìmski istori~ari, prikaza-li su tu borbu ~etnika sa muslimanskim usta{ama, kao genocid prema mu-slimanima, {to je apsolutno neta~no.

Muslimani, borci NOP i DV Jugoslavije, u svom proglasu od januara1942. godine, pored ostalog su napisali:

““MMuusslliimmaanniimmaa IIssttoo~~nnee BBoossnneeDo{ao nam je u ruke letak koji su potpisali nekakvi “Srbi Muslima-

ni”. U tom letku oni pozivaju Muslimane da stvaraju muslimanske ~et-ni~ke odrede i da se bore protiv usta{a i partizana. Iza toga letka sto-ji pukovnik Draà Mihailovi} i poznati krvnik nevinih muslimana Do-brosav Jev|evi}.”1133 Na konferenciji ~etni~kih komandanata iz dolineVrbasa, odrànoj 7. juna 1942. godine, komandant ~etnika sa Mawa~e Vu-ka{in Marevi} je rekao: “Po{tene muslimane i Hrvate treba pridobi-ti za nas, jer su komunisti uspjeli svojom propagandom kod muslimana, ta-ko da nas oni smatraju za zvjerove, pa su zato i mnogi wihovi qudi bjeà-li u komuniste, a danas to treba da otpadne.”1144

U pismu CK KPJ mjesnim komitetima i formativnim }elijama od3. januara 1943. godine, proslije|enom preko OK za Berane, se poredostalog kaè:

260

““DDrraaggii ddrruuggoovvii,,Pred na{im o~ima vr{i se velika mobilizacija ~etnika, koja obuhva-

ta i obuhvata}e i muslimane ako im to uspije. Mobilizacija je izvr{ena uciqu da se napadnu na{e snage u Bosni, Liki i drugim oblastima”...1155

Reìmski komunisti~ki istori~ari stalno su operisali sa jednimdoga|ajem, kao “krunskim dokazom” da su ~etnici bili genocidni premamuslimanima. O ~emu se zapravo radi? Po~etkom januara 1943. godine, iz-vr{ene su pripreme za likvidaciju muslimanskih snaga u Starom Rasu, i~ajni~kom i fo~anskom kraju. Prema ~etni~kim izvorima, muslimanskesnage u sjeni~kom, pribojskom i bjelopoqskom kraju, spremale su se daprotjeraju srpski ìvaq sa desne obale Lima, a wegove ku}e da popale.Sli~nu namjeru su ispoqili muslimani u pqevaqskom, ~ajni~kom i fo-~anskom kraju, u ~emu su ih podràvale usta{e. Muslimani su krajem 1942.godine napali Bu|evo i neka okolna sela u sjeni~kom kraju, ubijaju}i ne-bora~ko stanovni{tvo i pale}i ku}e. Pored toga muslimani sa i okoli-ne Roàja razvili su politi~ku aktivnost, i uhvatili su vezu sa tzv. Ko-sovskim komitetom, a zatim su wihovi prvaci: hoya Rastoder, ]azim Si-jari}, Husein Rov~anin, hoya Pa~ariz i dr., zajedno sa komandantima mu-slimanske prousta{ke milicije, odràvali konferencije u selu Godije-vu kod Bijelog Poqa, a sve sa namjerom, da te krajeve pripoje tzv. VelikojAlbaniji. Kada se otpo~elo sa napadom, Komanda Limskih ~etni~kih od-reda je naredila svojim ~etnicima ovo: “Sve borce muslimane usta{e ikomuniste ubijati, ène i djecu ne ubijati.”1166

Zapovjedni{tvo VI domobranske oru`ni~ke pukovnije u Mostaru, usvom izvje{taju od 30. sije~wa (januara) 1943. godine, pored ostalog je na-pisalo: “5. sije~wa vo|a muslimanskih ~etnika Dr Ismet Popovac uputioje pismo muslimanskom sve}eniku Ra{idu Trnki u selo Bjelemi}e i po-zvao ga, da savjetuje muslimanima, da se pripoje u wegovu miliciju, jer da}e u protivnom sa 3.000 ~etnika napasti na Bjelemi}e. Pismo je upu}enoiz Kalinovika, gdje je toga dana odràna konferencija ~etnika.”1177

Delegat ~etni~ke Vrhovne komande za zapadnu Bosnu kapetan BoroMitranovi}, u svom pismu od 23. marta 1943. godine, upu}enom komandan-tu ~etni~kog odreda naredniku Jovanu Mi{i}u, napisao je pored ostalogi ovo:... “4. ...Sada u~estvuje 1.000 (hiqadu) Muslimana pod komandom kape-tana Luka~evi}a u borbama protiv komunista na granici Hercegovine.

Majora Fehima Musa Kadi}a “î~a” (|eneral Draà) je imenovao zakomandanta svih ~etni~kih Muslimana u Jugoslaviji, te }emo tako u svimsrezovima gde su Muslimani imati wihove ~ete i bataqone pod komandomna{ih komandanata”...1188

Zapovjedni{tvo VI domobranske oru`ni~ke pukovnije, u svom izvje-{taju od 29. oùjka (marta) 1943. godine, napisalo je pored ostalog ovo: “1.III Rasturen je u Gackom ~etni~ki letak naslova: “Muslimani Bosne iHercegovine” u kome se pozivaju muslimani da stupe u ~etni~ku organi-zaciju i da u~estvuju u zajedni~koj borbi za “Slobodu”. Letak je potpisansa “Po{teni Srbi pravoslavci.

Drugi je dan letak tako|er rasturen u Gackom naslova: “Muslimani-ma sreza Gata~kog”. U tom letku odbor muslimanske nacionalne vojne or-

261

ganizacije obara se na muslimane Kule Fazlagi}a, {to su odbili da pri-stupe u organizaciju Dr Ismeta Popovca.

11. III prona|en je u Trebiwu letak upu}en muslimanima od strane vo-|e ~etnika Dobrosava Jev|evi}a, u kome izme|u ostalog pozivqe musli-mane, da prime srbsku nacionalnost i da pristupe organizovawu nacio-nalnih borbenih jedinica.

12-13. III rasturen je po Trebiwu ~etni~ki letak naslova “Stanovni-cima Hercegovine” izdat i potpisan od delegata ministarstva vojske imornarice-vojvode Dobrosava Jev|evi}a, u kome daje pu~anstvu do znawa,da su partizanske bande razbijene, da zarobqenici pristiù u kolonama,goli i bosi... Da su se hercegova~ki ~etnici takmi~ili u elanu i juna-{tvu, da je Baja Stani{i} osobno u~estvovao u borbama u kojima u~estvu-je 3.000 ~etnika i da se je u tim borbama juna~ki borio sa ~etnicima rameuz rame i muslimanski ~etni~ki bataqon iz Bjelemi}a i Glavati~eva.”1199

Draà Mihailovi} je 14. maja 1943. godine, izdao uputstva za rad {e-fu ~etni~ke novinske agencije “Demokratska Jugoslavija” dr \uru \uro-vi}u u ~etiri ta~ke. U prvoj ta~ki uputstava se kaè: “1. ...da poveèpredstavnike nacionalnih muslimana u na{oj zemqi, prvenstveno Gejre-tovce, da ih dovede u vezu i tesnu saradwu sa predstavnicima nacionalnihmuslimana koji aktivno rade u na{oj organizaciji, sa: Fehim Musa-Kadi-}em, dr Ismetom Popovcem i Mehmedom Pa{i}em.”2200

U agenciji “Demokratska Jugoslavija” radio je i Mustafa Mulali}.On je 3. decembra 1943. godine, pored ostalog napisao Mehmed-begu Pre-qubovi}u ovo: “Ja sam kao musliman smatrao za svoju islamsku du`nost dase borim za pobedu Ravnogorske misli me|u Srbima, jer ta misao pruàmuslimanima jedine sigurne garancije za wihov opstanak, za wihovo odr-àwe i wihov razvitak. Na tome putu imao sam sre}e da do|em do Vrhov-ne komande Jugoslovenske vojske i do komandanta, ministra vojske, |ene-rala Draè Mihailovi}a i da sa svog poloàja delujem i pripremim srp-sko javno mi{qewe za bratsko pomirewe sa muslimanima. Ja sam uveren,da }e mi svaki brat musliman, koji nema dosada{wih partijskih predra-suda, ovaj korak, skop~an sa vrlo te{kim naporima i rizikom, svom du-{om odobriti i da mi do kona~nog uspeha ne}e rad ometati”.2211 Sreski ko-mitet KPJ za Berane, u pismu od 11. januara 1944. godine, OK za Berane,pored ostalog je naglasio:...

V) Po{to jedan dio sreza beranskog nije oslobo|en (muslimanskikraj) to reakcionari muslimana omogu}avaju sklawawe odbjeglih ~etni-ka i oni otuda proturaju svoju propagandu a pored toga i mobili{u musli-mane”.2222 Na Ba{kom kongresu 27. januara 1944. godine, govorio je i Musta-fa Mulali}.

êtni~ki pokret dijelom je postojao i u Makedoniji. uslovi djelova-wa u Makedoniji bili su najteì. Uop{te, i ~etni~ki i partizanski po-kret, u Makedoniji su u odnosu na ostale djelove zemqe bili najslabiji.partizani su svoju prvu akciju izveli tek 11. oktobra 1941. godine u Pri-lepu. Tek po~etkom 1944. godine, sa dolaskom u Makedoniju SvetozaraVukmanovi}a-Tempa, partizani uspijevaju da organizuju kakve-takve bor-

262

bene jedinice. Tradicionalna pasivnost stanovni{tva, brutalnost bu-garskog okupatora, i prisutnost albanskog ìvqa u jednom dijelu Make-donije, samo su jedni od uzroka slabog djelovawa ~etnika i partizana uMakedoniji. I pored toga, otpor je postojao i djelovao.

Komandant bugarske V armije general Bojdev, u svom uputstvu pot~i-wenim jedinicama za borbu protiv ~etnika od 6. oktobra 1941. godine, po-red ostalog je napisao:...

“10. O~uvawe ìvota ~etnika u ciqu da se dobiju podaci o organiza-ciji wihovog pokreta, o jatacima i dr. uzaludno je jer su oni uporni qudi,pa ne treba da im se daje mogu}nost da pred stanovni{tvom, na{om stra-òm i sudskim vlastima manifestuju svoju moralnu snagu.

11. Sela ~iji su stanovnici zajedno sa ~etnicima davala otpor spaliti.12. Li~na pqa~ka pri ugu{ivawu ustanka, ~etni~kih pokreta zabra-

wuje se”.2233

Komesar partizanskog odreda “Dimitar Vlahov” Pero Krstevski-Deskalot, u svom izvje{taju mjesnom partizanskom {tabu za Prilep od 8.septembra 1942, je napisao: “Sa Voj~om Trbi}em sastao sam se, s wim je iSugare Bore, koga sam saslu{ao o svemu {ta on misli i za{to je do{ao.On mi je rekao da je poslat i opunomo}en od Draè Mihailovi}a da or-ganizuje ~etni~ke ~ete.

Borbu misli da vodi na ovakav na~in: zajedni~ki sa nama vojni komi-teti po selima, zajedni~ko snabdijevawe hranom i oru`jem, zajedni~kaborba, po potrebi da se ~ete udruè za napad a poslije da se opet razcije-pe, samo posebna komanda i raspored u ~etama, posebni {tabovi, samo je-dan zajedni~ki {tab, ina~e nikakva napadawa jednih na druge. Dao mi jevezu kad budemo htjeli da se sastanemo sa wim”.2244

Ne{to boqa situacija od one u Makedoniji, bila je u Sloveniji. Oprvim mjesecima poslije aprilske kapitulacije i organizovawu otpora,major Karlo Novak pi{e ovako: “Jedan mali krug mla|ih oficira tra-ìo je puta i na~ina da uzme u~e{}a u oslobodila~koj akciji, naro~itoposle vesti o uspe{nim borbama protiv okupatora u Srbiji. Ve} maja me-seca 1941. po~eo se okupqati oko dr Vekoslava Bu~ara i majora IvanaFregla mali krug aktivnih oficira, ~ije sam vo|stvo, posle odlaska ma-jora Fregla u Srbiju, preuzeo ja. Stupili smo u vezu sa komunisti~kim vo-|ama Borisom Kidri~em i Ale{om Beblerom i govorili o mogu}nostizajedni~ke akcije u okviru Osvobodilne fronte (OF), kojoj smo prisu-stvovali kao nacionalna grupa. Znalo se da i u Srbiji nacionalne snagesra|uju sa partizanskim jedinicama.

Prvih dana septembra major @arko Todorovi} izvestio me je pi-smom: da me pukovnik Dragoqub Mihailovi} postavqa za pretstavnikaJugoslovenke vojske u Slovena~koj. Primio sam i prva uputstva za rad iorganizaciju. Time je zvani~no otpo~eo Ravnogorski pokret u Slovena~-koj. Od toga dana, pa sve do kraja, rad u organizaciji i Slovena~koj, za raz-liku od Srbije, bi}e obeleèn ne toliko neprekidnim borbenim akcija-ma protiv neprijateqa, koliko o~ajnim naporima da se pokret oja~a iodrì. Trebalo je organizovati jedinice JVO koje }e biti spremne za od-lu~nu akciju kada za to dobiju nare|ewe od Vrhovnog komandanta.

263

Re{ih se da idem u Srbiju i sastanem se sa Draòm Mihailovi}em,koji je ve} bio postavqen kao zakoniti komandant JVO. Dr Drago Maru-{i} i inìwer Du{an Sernec traìli su da sa mnom po|e i pukovnik Ra-de Av{i}. @eleli su da Mihailovi} odredi pukovnika Av{i}a za Ko-mandanta Slovena~ke, a wima da u ime Vlade politi~ka ovla{}ewa: dapredstavqaju Vladu u Slovena~koj. Hteli su da oni do|u do vode}eg uti-caja u OF. Na put smo krenuli po~etkom novembra. La`na dokumenta na-bavila nam je beogradska organizacija pod vo|stvom majora @arka Todo-rovi}a.

U Srbiji smo zatekli promewenu situaciju. Posle velikih zajedni~-kih uspeha protiv Nemaca, do{lo je do iznenadnog izdajni~kog partizan-skog napada na êtnike. Posle Av{i}evog i mog referata pukovnik Mi-hailovi} je ipak dozvolio produèwe na{e saradwe s Komunistima, aliuz potrebnu oprezu i osiguranu samostalnost organizacije vojske s obzi-rom na komunisti~ko verolomstvo u Srbiji. Dobili smo istovetna pi-smena ovla{}ewa za rad: Av{i} kao Komandant, a ja kao Na~elnik [ta-ba JVO u Sloveniji. Nikakva ovla{}ewa nisu data za Maru{i}a i Ser-nepa, jer je Mihailovi} èleo da sa~uva vojni~ki karakter svoje organi-zacije.

Vratili smo se sa Ravne Gore u Slovena~ku, Komunisti su u me|uvre-menu ve} po~eli propagandu protiv êtnika. Na dva sastanka sa BorisomKidri~em nisam mogao posti}i ni sporazum ni kompromis, jer Komuni-sti nisu nikako dozvoqavali organizovawe jedinica JVO. Izme|u mene ikomunista do{lo je do definitivnog prekida, dok je Rade Av{i} sa troj-kom biv{ih ministara i banova pri{ao Komunistima, zloupotrebqava-ju}i primqena ovla{}ewa u korist Partizana, obmawuju}i neupu}eneosobe”...2255 Prou~avawe ~etni~kog pokreta u Sloveniji, i wegove aktivno-sti protiv okupatora, oteàva i sama terminologija u wema~kim i ita-lijanskim dokumentima, u kojima se vrlo rijetko, sve do 1943. godine, pre-cizno ne identifikuju oni koji su se borili protiv wih. U tim dokumen-tima koriste se termini kao npr: “pobuwenici”, “banditi”, “ustanici”itd., pa se ne moè ta~no razabrati da li se radi o partizanima ili slo-vena~kim ~etnicima. To je dokaz vi{e, da partizani nijesu bili niti je-dina, a ni dominantna grupa otpora u Sloveniji, kao {to su tvrdili re-ìmski komunisti~ki istori~ari.

Wema~ki komandant àndarmerije za ju`nu Koru{ku pukovnikHandl, u svom izvje{taju od 7. januara 1942. godine, je napisao:

“1) Povodom godi{wice proklamovawa biv{e Kraqevine Jugoslavi-je rastureni su po mnogim mjestima Ju`ne Koru{ke leci politi~ke sadr-ìne. Na ~etiri mjesta istaknute su i zastave....

19) 14. XII, u 2100 ~as, u mqekari Stare Fuìne (Bohiwsko Jezero),odràn je sastanak na kome je {ef mqekare saop{tio da }e kraq Petaropet do}i na vlast u Jugoslaviji i da }e Ju`na Koru{ka sadejstvom usta-nika i sovjetske armije biti opet oslobo|ena.”2266 U planu “Primavera” XIitalijanskog korpusa je pored ostalog nazna~eno ovo: “Na podru~ju XI ar-mijskog korpusa treba ra~unati najvjerovatnije sa mogu}no{}u da }e semorati, sa sada{wim sredstvima:

264

- suprotstaviti mawe ili vi{e ra{irenom ustani~kom pokretu;- vr{iti ofanzivne i defanzivne akcije protiv naoruànih bandi

pod komandom oficira biv{e jugoslovenske vojske.”2277

Dana 26. aprila 1942. godine, potpredsjednik Jugoslovenska Vlade uLondonu dr Miha Krek, je preko radio-Londona poru~io Slovencima ovo:

““SSlloovveenncciiJugoslovenska vlada u Londonu je jedina koju Saveznici priznaju, i ne

priznaju ni jednu drugu borbenu grupu u Jugoslaviji osim one generala Mi-hailovi}a. Svi sposobni za vojnu slu`bu, obavezni su da se odazovu Mihai-lovi}evom pozivu, i oni koji ne poslu{aju wegov poziv smatra}e se izdajni-cima i dezerterima i bi}e predani vojnim sudovima. Jedini put za Sloveni-ju je da bude dio slobodne Jugoslavije, i svi Slovenci trebaju se udruìtina toj osnovi. Pozivam sve omladinske organizacije, ~lanove Sokola, i ak-tivne i rezervne oficire da slijede nare|ewa generala Mihailovi}a.”2288

Uskoro je formiran 7. maja 1942. godine Slovena~ki savez (na slovena~-kom jeziku Slovenska sveza - obj. A. Stamatovi}a). Ova organizacija u stva-ri nastaje odvajawem od Osvobodilne fronte, koju su komunisti pretvori-li u svoju ekspozituru. Slovena~ki savez predstavqao je koaliciju predrat-nih gra|anskih stranaka, sa dominacijom klerikalnih elemenata. Kao ~lanwegovog Izvr{nog odbora, bio je i major Karlo Novak. Mihailovi}ev po-kret bio je u ovom savezu, u tolikoj mjeri, koliko je ovaj savez u po~etku po-dràvao wega i Jugoslovensku Vladu u Londonu, kao legitimne me|unarod-ne predstavnike Jugoslavije, a samim tim i slovena~kog naroda. Sa vreme-nom, i u ovom savezu }e do}i pod uticajem klerikalnih elemenata do cijepa-wa. Osnovni uzrok je bila sve ve}a pasivnost u pogledu otpora prema okupa-toru, {to je pravdano strahom od represalija. Zbog toga je Mihailovi}evaorganizacija istupila iz ovog saveza, a sam savez }e vremenom postati polu-kvislin{ka organizacija. Krajem maja 1942. godine, major Novak se opet sa-stato sa Draòm Mihailovi}em u selu [ahovi}ima kod Bijelog Poqa.2299

[tab wema~kih rukovode}ih lica, odrào je 1. juna 1942. godine, kodpredsjednika {tajerske pokrajinske Vlade Miler Hokiusa sastanak, u ve-zi sa pitawima uprave u Dowoj [tajerskoj. Na sastanku je vo|en i zapi-snik. Evo jednog wegovog dijela: “[to se ti~e Gorewske treba re}i da se uwu probila jedna velika banda, u ja~ini od mo`da 1.000 qudi iz qubqanskeprovincije, i bila je prinu|ena na borbu. Na strani bande bilo je 40 mr-tvih, 70 qudi je zarobqeno. Gubici na na{oj strani su znatni, ali je ovimborbama sprije~eno da bande ostvare svoju namjeru i probiju se do vojskegenerala Mihailovi}a. Ima znakova da me|u banditima nema jedinstva.Naro~ito se primje}uju tri razli~ite struje: komunisti~ka struja Sovje-ta, struja generala Mihailovi}a koji, kao ministar rata, je postavqen odizbjeglog kraqa Petra u Londonu, vodi grupu vjernih kraqu, i najzad, gru-pa pristalica popova, koja vi{e nagiwe komunisti~koj strani.”3300

Dana 31. jula 1942. godine, Benito Musolini sastao se sa vi{im ita-lijanskim vojnim i fa{isti~kim rukovodiocima stacioniranim u Slo-veniji. Mjesto sastanka bila je Gorica. Na sastanku je vo|en zapisnik, ievo {ta je pored ostalog zabiqeèno u wemu:

265

“POÊTNA SSITUACIJA

I. SlovenijaKrajem maja ustanici u Sloveniji mogli su se grupisati u tri partije:a) Katoli~ka: brojno najja~a, u rukama ùpnika; u po~etku je bila u

sporazumu s drugim dvijema partijama, nacionalisti~kom i komunisti~-kom; zatim se zbog nasiqa komunista, koji su izme|u ostalog ubili mon-siwora Erliha, odvojila od wih, ostaju}i tu|a ustanku.

Obrazovali su nekoliko bandi za svoju odbranu, ali nijesu sara|iva-li sa nama.

b) Nacionalisti~ka: ukupno uzev, ima veliko srpski i velikojugoslo-venski karakter. Pod rukovodstvom je industrijskih elemenata. Stala jeuz komunisti~ki pokret finansiraju}i ga. Poslije toga nije pristala nakomunisti~ku ideju da se obrazuje autonomna Slovenije i udaqila se odtog pokreta. Mihailovi} je intervenisao, vr{e}i pritisak da naciona-listi~ka partija stane ponovo uz blok komunisti~ke”. Kao tre}u grupa-ciju Italijani su naveli komuniste.3311

Jedan od komunisti~kih rukovodilaca u Sloveniji Edvard Kardeq-Bevc, je u svom pismu Ivi Ribaru-Loli, od 5. avgusta 1942. godine, poredostalog napisao: “Italijanski vojnici su skoro u svakom selu. Sa malimgrupama dakle ne moè se ni{ta u~initi. Rije{ili smo zato da tamo {a-qemo jednu ve}u pomo}, sli~nu pomo}i Gorewskoj, ~im se samo izvu~emood pritiska sada{we ofanzive. To je za nas utoliko va`nije jer su tamoMihailovi}evci najja~i, tamo je zapravo wihova kula... Mi smo me|utimpreko Italije uhvatili mogu}nost povezivawa sa KP Francuske. Sazna-li smo da francuski komunisti marqivo {ire propagandu za Draù Mi-hailovi}a. Ja sam napisao pismo Italijanima, podrobno obrazloìo na{stav prema Draì Mihailovi}u i wegovu ulogu i zamolio Italijane dato na{e obrazloèwe predaju francuskim komunistima. Pisao sam im dase u pitawu Draè Mihailovi}a zapravo ne radi samo o poku{ajima unu-tra{we reakcije protiv demokratskih tendencija naroda Jugoslavije, ne-go se tu radi i o poku{ajima izvjesnog dijela engleske i me|unarodne re-akcije, da na Balkanu slomi bazu Sovjetskog Saveza, koja nastaje sa raz-vitkom partizanskog pokreta. Prema tome nije potrebna samo unutra-{wa kampawa raskrinkavawa Draè Mihailovi}a, nego i internacio-nalna. Predloìo sam Italijanima i Francuzima da otvoreno napadajuDraù u svojim publikacijama... Draù moramo zaista svim sredstvimatu}i. Mi smo ih ne{to postrijeqali. Sada vode bjesomu~nu kampawu pro-tiv nas. Na{a VOS je napravila pretrese po wihovim {tamparijama. Na-{la dodu{e nije ni{ta tamo, jer su vrlo dobro zakamuflirani, no, da supravilno nawu{ili dokaz je to da 14 dana nije iza{la ni jedna wihova pu-blikacija. Ugurali smo im na{e agente u sve wihove organizacije, pa ~aki u najve}u blizinu wihovog rukovodstva. Ima izgleda da }emo prodrije-ti u samo wihovo rukovodstvo. No i ti tipovi su prili~no raspreli svo-ju mreù obavje{tajaca i uspjeli u na{u obavje{tajnu slu`bu uguratisvog ~ovjeka. Uspjeli su ~ak i mene da nawu{e, tako da sam ba{ u pravovrijeme oti{ao iz Qubqane. Spremaju ubistva na{ih qudi.

266

Tvoje pismo i va{a iskustva iz Crne Gore i Bosne ubijedila su me daje na{a linija do sada bila pravilna. Tu kod nas su stalno kolale vijestio sporazumu Vrhovnog {taba sa Draòm Mihailovi}em, pa sam se pone-kad upla{io da zaista nijesu tako nastupili neki novi momenti. No mismo gurali po starom daqe, jer i druk~ije nijesmo mogli s obzirom na ov-da{we prilike. Zato me je vrlo razveselilo kada sam vidio da se ni u ~e-mu nijesmo udaqili sa linije CK”.3322

Prema tvr|ewu majora Karla Novaka, krajem avgusta 1943. godine uSloveniji su egzistirali ovi ~etni~ki odredi: Primorski odred, kod Sv.Tri Kraqa, koji je drào radio vezu sa Kairom; Gorewski odred, kod se-la Sovre; Dolewski odred kod Ribnice; Qubqanski odred kod Sv. Pave-la, koji je imao radio stanicu za vezu sa Draòm Mihailovi}em; glavni{tab u Qubqani, sa vi{e radio stanica za vezu sa Mihailovi}em i odre-dima u Sloveniji.3333 O uni{tewu Dolewskog odreda, major Novak pi{eovako:... “Posle moga povratka iz Like, Dolewski odred preba~en je u se-lo Gr~arice. Naredio sam da tu do|e i Qubqanski odred, da bi se izvukaoiz doma{aja Nemaca, koji su do{li u Slovena~ku po~etkom septembra.Od majora Bjelajca dobio sam depe{u 7. septembra: da je uputio 300 bora-ca ka Gr~arcima za sjediwewe sa slovena~kim ~etni~kim odredima.

Me|utim, partizanske snage 8. septembra opkolile su Gr~arice i Do-lewski odred i borbe su bile po~ele. Istog dana objavqena je italijan-ska kapitulacija. ̂ etni~ki odred majora Marovi}a, umesto da hita ka Gr-~aricama, vratio se u Srpske Moravice. Italijani su pri{li Partiza-nima sa bornim kolima i artiqerijom, i napali Dolewski odred sa svihstrana. Major Danilo Koprivica-Borut bio je te{ko rawen u grudi jo{8. septembra i leào bez svesti u ambulanti. Selo Gr~arice bilo je zapa-weno italijanskom artiqerijom, dok su ~etiri hiqade Partizana besnonapadali. Odred se borio dva dana i dve no}i. Po{to su svi oficiri i ve-liki broj vojnika izginuli, a major Bout izvr{io samoubistvo, Odred sepredao. Mali broj zarobqenih Partizani su vezali ìcom, odveli u Ko-~evje i tu pobili. Rawenike su poklali na wihovim leì{tima u ambu-lanti. Samo se desetak êtnika spaslo”...3344 Na Ba{kom kongresu 27. janu-ara 1944. godine, u ime slovena~kih stranaka i naroda govorio je i AntonKrej~i.

Fa{isti~ka republikanska stranka za gori~ku pokrajinu, je u svomdnevniku o zna~ajnim doga|ajima za mart i april 1944. godine, zabiqeì-la je i ovo: “I pristalice biv{eg kraqa Petra II razvijaju prili~nu ak-tivnost. Ponovo su poslali u Goricu mnogobrojne propagandisti~ke let-ke koji pozivaju slovena~ki narod da se zbije oko dinastije i Mihailovi-}eve vlade.”3355

Pored djelovawa na teritoriji Jugoslavije, ~etni~ki pokret DraèMihailovi}a imao je vezu i sa pokretima otpora u jugoslovenskom susjed-stvu. Jedna od takvih veza bila je i sa Albancima iz Albanije, a naro~i-to sa pukovnikom albanske vojske Muharemom Bajraktarijem, vo|om po-kreta otpora u sjevernoj Albaniji. Biv{i jugoslovenski poslanik u Ti-rani Jovan \onovi}, ina~e rodom iz Crne Gore, a za vrijeme II svjetskograta delegat Jugoslovenske Vlade pri savezni~koj Komandi za Sredwi

267

Istok, poslao je 12. septembra 1942. godine pismo pukovniku MuharemuBajraktariju, u kome je pored ostalog napisao: “Budu}nost Albanije je urukama Albanaca. Ako se bore protiv Osovine, i sara|uju sa pokretom|enerala Mihailovi}a, oni }e osigurati svoje mjesto prilikom save-zni~kog uspostavqawa mira”...3366

I vojvoda Pavle \uri{i} kontaktirao je sa Bajraktarijem. U pismu\uri{i}a Bajraktariju od 27. decembra 1942. godine, se pored ostalog ka-è: “U dana{wem op{tem svjetskom meteù vodi se gigantska borba zaostvarewe novog i naprednijeg poretka Evrope. Ovu borbu mogu dobitisamo na{i veliki saveznici Englezi i Amerikanci, koji ve} sada nisuvi{e daleko od ciqa... Zato smo, pored okupatora, vodili borbu sa komu-nistima i vodi}emo je do wihovog uni{tewa, te i Vama isti~emo potre-bu i du`nost da se i Vi borite protiv komunista, jer je to jedini put daostvarimo nacionalnu slobodu... Mi Jugosloveni, nemamo nikakvih dru-gih te`wi, sem uspostavqawa na{e Jugoslavije, jake i slobodne i prima-mo iskrenu i prijateqsku saradwu svakog na{eg suseda, teìmo da ovo vi-dimo u Vama i u Va{oj borbi...”37

êtni~ki pokret Draè Mihailovi}a bio je organizovan u ~itavojJugoslaviji, negdje mawe, a negdje vi{e. U nekim wenim krajevima on jebio male snage, ali sa predispozicijama da znatno pove}a tu snagu u po-voqnijim okolnostima kona~nog oslobo|ewa zemqe. êtni~ki pokret jenesporno bio jugoslovenske orjentacije, odnosno borio se da se po svr-{etku II svjetskog rata obnovi Jugoslavija. Istina, ovaj pokret, odnosnowegove vo|e i pojedinci koji su preferirali da budu wegovi ideolozi,poput Vasi}a, Moqevi}a i Topalovi}a, lutali su u opcijama unutra{wegure|ewa posqeratne Jugoslavije. U nekim slu~ajevima, u opciji je bilacentralisti~ka, a drugim federalisti~ka opcija, kao {to je istaknuto uRezoluciji Ba{kog kongresa. U jednom dijelu ~etni~kih dokumenata, pro-vijava opcija tzv. velike Srbije u okviru Jugoslavije. Ovo ne treba sma-trati ni slu~ajnom, a ni novom pojavom. O ~emu se zapravo radi? U sep-tembru 1939. godine, sporazumom Cvetkovi}-Ma~ek, do{lo je do stvarawaBanovine Hrvatske. Ova Banovina obuhvatila je pokrajine u kojima je hr-vatsko stanovni{tvo bilo ve}insko, i to je bio po~etak federalizacijeJugoslavije. Odmah poslije toga, postepeno se po~elo sa stvarawem Bano-vine Srpske zemqe, ali je tu ideju prekinuo rat, te je ova ~etni~ka opci-ja bila samo nastavak one predratne. Zbog ~ega je to bilo tako? Dvodece-nijsko centralisti~ko egzistirawe prve Jugoslavije, pokazalo se neade-kvatnim U ~etni~kim dokumentima pojavquje se velika skepsa i nepovje-rewe prema nacionalnim mawinama u Jugoslaviji, kao i prema Hrvatimai muslimanima. To je najve}im dijelom bilo opravdano, i dokazano prak-som. Nacionalne mawine u Jugoslaviji, poput: Wemaca, Ma|ara i Alba-naca, u aprilskom ratu 1941. godine, u najve}oj mjeri pokazale su se ne sa-mo nelojalne prema Jugoslaviji, nego su u wemu, i prvim mjesecima posli-je wega, pa kroz ~itav rat, organizovale genocid nad Srbima. Isti slu~ajje i sa znatnim dijelom Hrvata i muslimana. Mora se priznati, da je brojmuslimana koji su u~estvovali u ~etni~kom pokretu, a i u partizanskom

268

do 1944. godine bio mali. Isti slu~aj je i sa Hrvatima. I pored toga, ~et-nici se nijesu borili protiv muslimana kao vjerske grupacije, odnosnoHrvata kao nacionalne, nego samo protiv usta{a i NDH.

âk i ~etni~ka opcija velike Srbije u Jugoslaviji, odnosno federa-tivnog ure|ewa Jugoslavije, nije imala ni trunke srpskog separatizma, zarazliku od komunista, ~ije je rje{avawe nacionalnih i republi~kih pi-tawa, bilo ~isto otvarawe separatizma, {to se pokazalo raspadom drugeJugoslavije po~etkom devedesetih godina XX vijeka. Tako Edvard Kardeqborbu slovena~kog naroda i slovena~kih komunista u II svjetskom ratu nevidi kao borbu protiv okupatora, nego kao nacionalno klasnu borbu. Ukomunisti~kom listu “Slovenski poro~evalac” od 2. juna 1941. godine,Kardeq pi{e:

““GGeessllaa nnaa{{ee sslloobbooddee1. Pravo slovena~kog naroda na samoopredjeqewe, ukqu~uju}i i pra-

vo na otcjepqewe i ujediwewe sa drugim narodima.2. Bez borbe protiv izdajni~ke “vlastite” kapitalisti~ke gospode ne

moè se potla~eni narod osloboditi”.3388

Jugoslovenstvo ~etni~kog pokreta bilo je sasvim druga~ije od komu-nisti~kog, {to je dokazala praksa poslije II svjetskog rata, po~etkom de-vedesetih godina XX vijeka raspadom avnojevske Jugoslavije. Republi~kegranice koje je stvorio Tito sa svojim komunistima u Jajcu, postale suuglavnom i dràvne granice, a genocid nad srpskim narodom ponovio sepo tre}i put u ovom XX vijeku. Wegovi akteri bili su tako|e isti.

*************NAPOMENE1. AVII, ~. a. k. 144, dok. br. 4/1.2. isto, k. 12, reg. br. 6/1VK-P-3/1.3. DACG, AOP, XIa-26(41), proglas Prekobr|anima i Rov~anima od 30. no-

vembra 1941.4. isto, XI 1a-12(41), instrukcija Draè Mihailovi}a majoru \or|iju La-{i-

}u i kapetanu I kl. Pavlu \uri{i}u od 20. decembra 1941.5. AVII, ~.a., odjeqak za Crnu Goru, V-1298.6. DACG, AOP, IX 1a-356(42), nare|ewe majora \or|ija La{i}a od 18. janu-

ara 1942.7. AVII, fond d. M. VK-P-6848. isto, k. 15, reg. br. 10/4.9. isto, D/Y-16-1968. i 1969.

10. isto, D/Y-31-42.11. AVII, ~.a., Svetosavska rezolucija.12. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni bo-

rci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944.13. Proglas muslimana boraca NOP i DV Jugoslavije od januara 1942, Zbor-

nik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 32, 94.

14. AVII, fond DM, k. 233, reg. br. 1/8 (BH-H-511).15. DACG, AOP, br. 7382/II3-42(43), pismo CK KPJ mjesnim komitetima i fo-

rmativnim }elijama od 3. januara 1943.

269

16. AVII, ~. a. odjeqak za Crnu Goru, B-7.17. Izvje{taj zapovjedni{tva VI oru`ni~ke domobranske pukovnije od 30. si-

je~wa 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naro-da, tom IV, kw. 9, Beograd, 1954, dok. br. 01, 457.

18. Dokumenti o izdajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 128, 237. 19. Izvje{taj zapovjedni{tva VI domobranske oru`ni~ke pukovnije od 28. ma-

rta 1943, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 11, Beograd, 1955, dok. br. 343, 699-701.

20. AVII, fond DM, VK-P-69.21. isto, VK-P122.22. DACG, AOP, br. 2818/III1-4(44), pismo Sreskog komiteta KPJ za Berane

od 11. januara 1944. OK za Berane. 23. Uputstvo komandanta V bugarske armije generala Bojdeva od 6. oktobra

1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VII, kw. 1, Beograd, 1952, dok. br. 124, 426.

24. isto, izvje{taj komesara partizanskog odreda “Dimitar Vlahov” Pera Kr-stevskog-Deskalota mjesnom {tabu za Prilep od 8. septembra 1942. dok. br. 34, 116.

25. Karlo Novak, Pokret otpora u Slovena~koj, Kwiga o Draì, kw. I, Wind-sor, Canada, 1956.

26. Izvje{taj wema~kog komandanta àndarmerije za ju`nu Koru{ku pukov-nika Handla od 7. januara 1942. Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u ju-goslovenskih naroda, tom VI, kw. 2, Beograd, 1953, dok. br. 130, 314. i 316.

27. isto, plan “Pimavera” komande XI, italijanskog armijskog korpusa od 6. fe-bruara 1942, dok. br. 139, 339.

28. Metod Miku ,̀ Pregled razvoja NOB u Sloveniji, kw. I, Beograd, 1956, 257-261.29. kao nap. 25.30. Zapisnik sa sjednice od 1. juna 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u

jugoslovenskih naroda, tom VI, kw. 3, Beograd, 1954, dok. br. 137, 404.31. isto, zapisnik sa sastanka Musolinija sa italijanskim funkcionerima u

Sloveniji od 31. jula 1942, dok. br. 188, 588.32. isto, pismo Kardeqa Ribaru od 5. avgusta 1942, dok. br. 99, 274-275.33. kao nap. 25.34. isto35. Dnevnik rukovodstva fa{isti~ke republikanske stranke za gori~ku pokra-

jinu o zna~ajnim doga|ajima u martu i aprilu 1944, Zbornik dokumenata i po-dataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom VI, kw. 12, Beograd, 1966, dok. br. 154, 602.

36. AVII, fond DM, VK-Y-5037. isto.38. Slovenski poro~evalac, br. 4, 22. jun 1941.

270

RR UU SS OO FF II LL SS TT VV OO^̂ EE TT NN II ^̂ KK OO GG PP OO KK RR EE TT AA

êtni~ki pokret Draè Mihailovi}a, samim tim {to je bio srpskii jugoslovenski, bio je i rusofilski. Pri tom je ovaj pokret nastojao daminimizira ideolo{ku razliku izme|u wega i SSSR-a, a da osnove sarad-we trasira na starom i tradicionalnom prijateqstvu srpskog i ruskognaroda, odnosno na osnovama jednorasne i jednovjerske pripadnosti.

Pred istra`nim organima 1946. godine, o svojoj vojni~koj karijeri,Draà Mihailovi} je pored ostalog ispri~ao: “Poru~nik sam postaoseptembra 1918. godine i primio sam ~etu u II bataqunu II jugoslovenskogpuka. 1919. godine preme{ten sam u Kraqevu gardu, u kojoj ostajem samo 4meseca i iz koje sam izba~en jer sam Novu godinu 1920. sa~ekao u kafani“Sloboda” u dru{tvu sa gardskim poru~nikom Stevanom Bahuwickim ko-ji je nazdravio zdravicu i dotakao se boq{evi~ke revolucije, apostrofi-raju}i da na{a sloboda ima da do|e sa Istoka. Moj drug je produìo zdra-vicu upu}enu meni, a od susednog stola do{la je pretwa gra|anina Sveto-zara Pribi}evi}a. Ja sam izvadio revolver, stavio ga na sto i kazao: “Davidim ko je boqi Srbin od mene”, navukao metak u cev i pi{toq dràopred sobom. Moj drug je produìo zdravicu, tada interveni{e sa susednogstola jedan sudski potpukovnik, Raka, ~ije prezime ne znam, koji je bio po-znat kao prqav ~ovek iz Solunskog procesa, jer je bio la`ni svedok pro-tiv Apisa. Zbog ovog doga|aja bio sam pred sudskim isle|ewem 40 dana,disciplinski ka`wen sa 15 dana zatvora i prognan u Skopqe”.11

Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je ~ak i na osve{tewima crkvenih obje-kata, nare|ivao narodu da nosi transparente sa natpisima “Slava velikojRusiji” i “@iveo Staqin”.22 Pokrajinski komitet KPJ za Dalmaciju, u svomizvje{taju od 27. prosinca (decembra) 1941. godine, upu}enom CK KP za Hr-vatsku, je pored ostalog naveo ovo: “ U Kninskom i Drni{kom kraju npr. srp-ski seqaci i ~etnici s velikim simpatijama govore o Sovjetskom Savezu,dapa~e i o komunistima Sovjetskog Saveza, ali vrlo lo{e misle o na{imkomunistima, jer su im takvo mi{qewe o nama nametnuli wihove vo|e”.33

Draà Mihailovi} je u svom proglasu upu}enom Srbima, Hrvatima iSlovencima od 16 novembra 1941. godine, pored ostalog napisao: “U Sr-biji moje trupe su u uspe{nim borbama oslobodile velike predele od na-silni~kih vlasti koje su bile prinu|ene da povuku znatna poja~awa saIsto~nog Fronta, gde im juna~ke ruske armije zadaju smrtonosne udare”.44

271

Jula 1943. godine, iz wema~kog zarobqeni{tva pobjegla je grupa so-vjetskih zarobqenika, koju su spasili ~etnici kapetana Predraga Rako-vi}a. Rakovi} je u wihovo ime sastavio izjavu koju je proslijedio DraìMihailovi}u, a potom je ona emitovana preko radio stanice “Demokrat-ska Jugoslavija”. U izjavi sovjetskih vojnika se kaè: “Mi, dole potpisa-ni, dopali smo u wema~ki logor grada Melerova i druge wema~ke logoregdje smo proveli tri mjeseca. Zatim smo odatle upu}eni na te{ke radoveu radni~ke bataqone, pod prinudom i straòm.

Kako se postupa u wema~kim logorima prema ruskom narodu, vrlo jedobro poznato cijelom narodu Sovjetskog Saveza.

Mi smo radili u Ukrajini. Prilikom velikog povla~ewa Wemaca u1943. godini nas su odveli u Jugoslaviju, u zatvorenim vagonima pod straòm.

Nalazimo se u Srbiji od 20. jula 1943. godine, a radili smo na ve}imstanicama i na pro{irewu èqezni~ke mreè.

Za to vrijeme upoznali smo srpski narod, koji nam je pomagao da se do-~epamo {uma i planina. Bave}i se u mnogobrojnim gradovima i selima Sr-bije imali smo prilike da se uvjerimo da sav srpski narod vodi borbu pro-tiv wema~kog okupatora za svoju slobodu, za svoju nezavisnost, nalaze}i sena strani Draè Mihailovi}a koga je jednodu{no izabrao za svog vo|u...

U sada{we vrijeme nalazimo se po raznim mjestima i raznim odredi-ma Draè Mihailovi}a, gdje su nam predlagali da idemo Titu, vo|i jugo-slovenskih partizana. Mi nijesmo htjeli i}i tamo {to znamo i {to smose uvjerili da se pod komandom Tita nalaze u stvari isti oni qudi, Hrva-ti i muslimani, koji su svojevremeno radili na uni{tewu i izdaji Jugo-slavije, koji su uzeli maha u komunizmu da bi {to uspje{nije uni{tilisrpski narod.

Mi Rusi, nalaze}i se u odredima jugoslovenske vojske i srpskih seqa-ka, uvjerili smo se isto tako da cio srpski narod kao jedan ~ovjek, od ma-log do velikog, stoji po svojoj slobodnoj voqi pod komandom Draè Mi-hailovi}a i da se po pozivu svoga kraqa Petra II bori za svoju slobodu.”55

Dragi{a Vasi} je 14. aprila 1943. godine, u ime Centralnog nacional-nog komiteta Ravnogorskog pokreta, uputio pismo Panslovenskom komi-tetu u Moskvi, u kome je pored ostalog napisao: “Smatraju li Rusi da jedansrodan i odan narod treba da vode stranci? Velika oktobarska revoluci-ja bila je vo|ena od jednog Rusa – Vladimira Ili}a Lewina. Rusi su pozna-vali svog vo|u, a verovatno i kuda ih vodi. Da li bi Rusi sledili samo La-va Bron{tajna kao vo|u? Da li ~lanovi Panslovenskog komiteta u Mo-skvi zaista smatraju da jedna nacija kao na{a, sa svojom istorijom i tradi-cijama, treba da ostane bez vo|e? Posle godinu i po dana partizanske de-latnosti, niko jo{ ne zna pravo ime wihovog na~elnika {taba. Treba litog bezimenog ~oveka pretpostaviti i generalu Mihailovi}u, koji se sta-vio na ~elo sa odobrewem naroda? Mora li na{ narod biti vo|en od togneznanca, ~iji je glavni pomo}nik u Beogradu “boem” Mo{a Pojade.”66

Draà Mihailovi} je 18. novembra 1943. godine, poslao radiogrampredsjedniku Jugoslovenske Vlade u Londonu Boìdaru Puri}u ovog sa-dràja: “Ako na{i op{ti interesi nalaù po mi{qewu Kraqevske vla-

272

de i ako je to u saglasnosti sa na{im glavnim saveznicima i prijateqi-ma Englezima i Amerikancima, da do|u sovjetski oficiri za vezu kodnas, i ja se slaèm da i kod nas do|u ruski oficiri za vezu.”77 Prilikomodràvawa Ba{kog kongresa 27. januara 1944. godine, referat Dragi{eVasi}a na ovom kongresu imao je naslov “Rusija i Svetosavqe.”

êtni~ki komandant u oblasti Kraqeva i â~ka major DragoslavRa~i}, uputio je 16. oktobra 1944. godine radiogram komandantu [umadij-skog ~etni~kog korpusa majoru Du{anu Smiqani}u ovog sadràja: “Nem-ce napadati na svakom koraku gde god se pojave. Ako Rusi napadnu Kraqe-vo, napadnite i vi bez obzira na ̀ rtve. Pripremite do~ek Rusa i za to od-redite stare{ine u jedinici. ûvajte le|a od crvenih u [umadiji. Na{etrupe moraju sa Rusima u}i u Kraqevo.”88

Kao {to je ve} ranije nagla{eno, ~etni~ki pokret Draè Mihailo-vi}a bio je slovenofilski i rusofilski. Pri tom, on je koliko je god mo-gao, potiskivao razlike izme|u wega, kao monarhisti~kog i pravoslavnogpokreta i SSSR-a, kao komunisti~ke, ateisti~ke i anacionalne dràve.Me|utim, i takav kakav je bio, ~etni~ki pokret bio je mnogo lojalnijiSSSR-u, nego jugoslovenski komunisti na ~elu sa Titom, koji su upravotom SSSR-u i Staqinu, svojim doju~era{wim saveznicima i jednomi-{qenicima, zabili no` u le|a 1948. godine.

**************************NAPOMENE1. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a obavqenog u Beogradu od

9. do 11. aprila 1946.2. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata instituta za historiju

radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 1, Split, 1981,939.3. Izvje{taj PK KPJ za Dalmaciju od 27. prosinca 1941. CK KPJ za Hrvat-

sku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 104,286.

4. AVII, ~.a., k. 12, reg. br. 6/1,VK-P-3/15. isto, fond DM, VK-Y-602/26. isto VK-P-5287. isto, D/I-19-2194.8. isto, S-X-6.

273

KK OO JJ EE KK RR II VVZZ AA GG RR AA \\ AA NN SS KK II RR AA TT ??

Gra|anski rat u Jugoslaviji bio je vrlo krvav. Ne ra~unaju}i borbe~etnika i partizana sa raznim kvislin{kim formacijama, ve}inu `rta-va gra|anskog rata, odnio je sukob izme|u ~etnika i partizana. Pola vi-jeka, reìmski komunisti~ki istori~ari, pored davawa mnogih negativ-nih svojstava ~etni~kom pokretu, optuìli su ga da je pored ostalog iizazvao gra|anski rat. O aktivnosti komunista od po~etka aprilskog ra-ta 1941. godine, do napada Wema~ke na SSSR 22. juna, kada oni otpo~iwupripreme za ustanak protiv okupatora, ima vrlo malo izvorne gra|e. Ia-ko su komunisti poslije II svjetskog rata, odnosno svoje pobjede u wemu, po-nudili javnosti sijaset svojih proglasa, koji svjedo~e o wihovom patrio-tizmu, i antiokupatorskom raspoloèwu, objektivni savremenici i ~i-wenice govore sasvim druga~ije.

Vo|a jugoslovenskih komunista Tito, aprilski rat i kapitulacijuKraqevine Jugoslavije do~ekao je u Zagrebu. On je 8. maja 1941. godine pre-{ao u Beograd, u kome je ostao sve do odlaska u partizane. Izgleda smije-{na i neuvjerqiva ~iwenica, i tvr|ewe jugoslovenskih reìmskih komu-nisti~kih istori~ara, da je on tada ìvio u dubokoj ilegali, tj. da Gesta-po i UNS (Unutra{wa nadzorna slu`ba, tj. usta{ka tajna policija) nije-su znali ko je on i gdje se krije? Dok se Draà Mihailovi} lomatao po Rav-noj Gori, ̀ ive}i po kolibama, u klasi~nim gerilskim uslovima, i organi-zovao pokret otpora protiv okupatora, Tito je lagodno ìvio prvo u Za-grebu, a potom u vili porodice Ribnikar u Beogradu, koji su bili vlasni-ci lista “Politika”, udaqen samo nekoliko stambenih blokova od wema~-ke komande.

Sve do 22. juna 1941. godine, na snazi je bio pakt o nenapadawu i sarad-wi izme|u Wemake i SSSR. Kako je Kominterna bila oru|e u rukamaSSSR-a, a KPJ ~lanica Kominterne, to je KPJ na osnovu ovog ugovoraimala blagonaklon stav prema okupatoru sve do 22. juna. Dok je Mihailo-vi} razvijao svoju antiokupatorsku djelatnost, KPJ nije ni{ta preduzi-mala protiv okupatora. Odatle izgledaju neuvjerqivi svi komunisti~kiproglasi protiv okupatora iz tog vremena, jer se KPJ sasvim sigurno ni-je mogla konfrontirati stavu SSSR i Kominterne. Ovi proglasi vrlolako mogu biti falsifikati, jer su komunisti poslije rata mogli pisatiproglase kakve ho}e. I poslije 22. juna, proglasi KPJ su dosta oskudni u

274

patriotskim sadràjima. Poentu razloga za ustanak KPJ ne vidi u tome{to je okupirana wena dràva, ve} {to je Wema~ka napala jednoideolo-{ki SSSR. Kod Mihailovi}a je bilo sasvim obrnuto. Wega se ideologi-ja nije ticala, ve} ~iwenica da je wegova zemqa okupirana. Komunisti sukao {to je i ranije nagla{eno, sva dokumenta koja bi ih kompromitovalada su sara|ivali sa okupatorom ili usta{ama, poslije svoje pobjede 1945.godine, ili uni{tili, ili pohranili u sefove arhiva, koji ni do danasnijesu otvoreni. To vaì i za period od aprilskog rata, do 22. juna 1941.godine. Reìmski komunisti~ki istori~ar Dragoqub Petrovi}, u jednom~lanku objavqenom u “Vojnoistorijskom glasniku” za 1968. godinu, o tomperiodu i ovaj problematici je napisao: “Berlin je planski vodio poli-tiku trpeqivosti prema komunistima, kako bi sakrio svoje prave namereprema Sovjetskom Savezu. Zato su i nema~ki okupacioni organi bili to-lerantni prema pripadnicima KPJ.”11 Ovim je Petrovi} ne samo neuspje-{no poku{ao da opravda saradwu KPJ u nazna~enom periodu sa okupato-rom, nego je u stvari posredno i priznao da je we bilo.

Tvr|ewe reìmskih komunisti~kih istori~ara, da je akcija izvede-na 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi, bila po~etak borbe protiv okupatprau Jugoslaviji, je iz vi{e razloga neodrìvo. Naime, ovog dana na va{aruu Beloj Crkvi, sa grupom naoruànih komunista pojavio se i @ikica Jo-vanovi}-[panac (nadimak [panac nosili su komunisti koji su se bori-li u {panskom gra|anskom ratu od 1936. do 1939. godine na strani repu-blikanske armije - obj. A. Stamatovi}a). On je tom prilikom mu~ki ubiodva srpska àndarma, koji su na va{aru bili kao obezbje|ewe. Da ovo ni-je nikakav po~etak ustanka protiv okupatora, kao prva ~iwenica moè senavesti, da je ovdje Srbin pucao u Srbina, odnosno Srbin je ubio dva Sr-bina. Zna~i, komunisti su pola vijeka slavili po~etak bratoubila~kograta me|u Srbima. Druga ~iwenica, koja govori da ovo nije bio nikakavpo~etak borbe protiv okupatora je ta, da su Mihailovi}evi ~etnici jo{tokom maja otpo~eli sa prvim akcijama protiv wema~kog okupatora, a iu Hercegovini je u junu do{lo do ustanka Srba protiv usta{a. âk, {ta-vi{e, u toku jula i avgusta, zna~i poslije po~etka onog famoznog ustankaod 7. jula, ne postoji ni jedan podatak da su partizani napali Wemce.

O ovom periodu svjedo~i potporu~nik Pavle Me{kovi} ovako: “Iz-dajni~ka uloga komunista u ru{ewu na{e vojske svima je poznata. Komu-nisti, uba~eni na va`na mesta u svim vojnim ustanovama, vr{ili su sabo-taè na svakom koraku. To je na{a vojska osetila 6. aprila 1941. Od 6.aprila do kapitulacije na{e vojske, bezbroj `rtava pada od ruke komuni-sta, jer su oni bili prethodnici Hitlerove horde. Komunisti su tada bi-li verna peta kolona svog velikog saveznika Hitlera.

Potpuna okupacija Srbije komunistima najvi{e godi. Oni su ravno-pravni okupatoru. Javna bezbednost ne postoji, i svi komunisti~ki zlo-~inci izlaze iz zatvora. Nema vlasti pred kojom bi odgovarali za svojanedela. Dok ceo narod ide zavijen u crno, beì od susreta sa Nemcima, za-tvara se u ku}e pre policijskog ~asa, ne pali ni svetlost u ku}ama, - ko-munisti, snabdeveni no}nim “ausvajzima”, ispod ruke sa Nemcima, lumpu-

275

ju i tereven~e sa “saveznicima”, slave}i narodnu nesre}u. Nesmetano vr-{e svoja nedela hapse}i najispravnije i ubacuju}i za taoce one koji imsmetaju.

Snove komunista o nesmetanom radu ru{i 22. juni 1941. Toga dana jeNema~ka napala Rusiju i svi komunisti stavqeni su van zakona. Istogadana ~lanovi Partije napu{taju bezbriàn ìvot po gradovima i beè usela, koja su van kontrole Nemaca. Ubrzo Mihailovi} dobija izve{taje okretawu sumwivih lica kroz narod. Vode borbu protiv doju~era{wih sa-veznika – za “Majku Rusiju”. Wihov je rad informativan, jer po selimaimaju mali broj pristalica. Svuda govore za Kraqa. Krajem juna na RavnuGoru dolaze: dr Jovanovi}, zubni lekar iz Vaqeva, i Dragojlo Dudi}, izKlinaca kod Vaqeva. Obojica su docnije vo|i partizanskih jedinica. ̂ i-~a je dugo s wima razgovarao. Izjavili su kako su verni Kraqu i rado biprimili savete od Mihailovi}a u pogledu partizanske akcije koja bi bi-la bez politi~ke pozadine, iskqu~ivo borba protiv okupatora... Oni suna sve pristali, jer su bili u za~etku organizacije. Dr Jovanovi} je tadazamolio ̂ i~u da vidi kako se pali bomba koju je imao od{rafqenu u yepu,jer nije sluìo vojsku. î~a se nasmejao, odveo ih u Grab i pokazao prak-ti~no. To su bili budu}i vo|i partizana.

Ubrzo pojedinci obrazuju grupice, i to od okorelih zlo~inaca i naj-goreg olo{a iz varo{i i sela. Krstarili su svuda sa parolom “@iveoKraq”, a pozdravqali komunisti~kim pozdravom. Krajem avgusta u sva-kom selu postoje odredi. Po~etkom septembra po~iwu sa stalnim sabota-àma {irom Srbije. Narod je bio u nedoumici {ta da radi. Morao ih jeprimati i hraniti. Oduzimali su sve vojni~ke stvari. Ubrzo wihov sa-stav pokazuje wihov ciq i pravac. Prve odrede oko Ravne gore vode: Jova-novi}, Dudi} i sudija Panteli} iz Vaqeva. Ovi odredi dolaze ~ak doUìca, U~iteq Raki} oko gorweg Milanovca, Mole Radosavqevi} okoâ~ka, kao i drugi odredi, ~ijih se imena vo|a ne se}am.

Prva akcija po~iwe ru{ewem seoskim mostova. Time su pogo|eni se-qaci, a nikako Nemci. Spaqivane su op{tinske arhive. Time su stvara-li èqeni haos u narodu. Drugi ciq: navla~ewe Nemaca, da bi narod be-ào od ku}e, i taj je uspeo. Nemci odvode prve taoce za odmazdu... Na tere-nu privremena lojalnost izme|u Partizana i na{ih odreda. Ne{ko Ne-di} i Voja Popovi} uporedno rade u Vaqevskoj kraju sa Dudi}em i Jova-novi}em; Zvonko Vu~kovi} sa Raki}em; êkovi} i Rakovi} uporedno saMoletom Radosavqevi}em. Svi ostali Komandanti na terenu postupajusli~no. Partizani potajno rovare protiv Ravnogorskog pokreta, ali jo{uvek traje ispravno opho|ewe. Jedini Vu~ko Igwatovi} oko Uì~ke Po-ège juri komuniste sa svog terena. î~a uvi|a opasnost, ali ve} dockan.Partizani su bezobzirno pokupili sve oru`je i municiju iz naroda. Po-lako se koncentri{u prema Uìcu, gde nameravaju da obrazuju svoju repu-bliku. U tom kraju kapetan Petrovi} ima malo qudi. Jankovi} tako|e ma-lo, Javorac izvestan, ali bez jake komande. Bojovi} na Jelici ima qudi,ali malo oru`ja. Vu~ko Igwatovi} i Milo{ Gli{i} drè Uì~ku Po-ègu. Partizani se polako osloba|aju straha i po~iwu krstariti okoRavne Gore.

276

Jednog dana kurir iz sela Planinice izve{tava o zarobqavawu dvakurira (sa lekovima) od strane partizana u Planinici. î~a je preble-deo, sko~io, uzeo pu{ku i viknuo samo: “Za mnom!” Usput smo poku{ali daga odvratimo, ali je on jurio preko vrleti prema Planinici. Oko 430 popodne li~no je rasporedio opsadu {kole, gde je bilo oko ~etrdeset komu-nista, a nas {esnaest. ̂ i~a je li~no rukovodio borbom, podi{ao pod pro-zor {kole i sa nekoliko bombi iz svojih ruku zavr{io borbu. Samo neko-liko wih uspeli su da spasu glave. Sa na{e strane ni jednog rawenog...

Nemci su preko uba~enih {pijuna znali ta~no sve. Znali su da je par-tizansko }utawe-}utawe pred buru i da uskoro mora do}i do borbe. Onisu to i èleli. U Zapadnoj Srbiji i Ma~vi, kao i u drugim krajevima, ni-su bili ni~im vezani. Glavna arterija Beograd-Ni{-Sofija-Solun bilaje osigurana i dobro ~uvana. Zato i povla~e glavne snage u Krqevo, Ni{,Zaje~ar, ]upriju, Kragujevac, Vaqevo, [abac, Poàrevac i Beograd. Usvim mestima ostavqaju pune magacine oru`ja i municije. U Uìcu osta-je fabrika municije netaknuta, kao i ve}ina radnika komunista, koji su,po nalogu Partije, radili za Nemce. Nemci to znaju, ali ni{ta ne predu-zimaju. Po povla~ewu iz Uìca oni ostavqaju veliko slagali{te nedovr-{enih pu{aka, koje smo docnije krstili “Partizanka”. Povla~e}i se izâ~ka, u selu Mrsa}u, na putu za Kraqevo, ostavqaju netaknut magacin ar-tiqerijske municije. To je pokazalo nameru Nemaca i docnije se obisti-nilo. ̂ i~a je do posledweg trenutka izbegavao vratolomne borbe sa Nem-cima bez ikakvog ciqa, i bio primoran da borbu prihvati. Izbegavao jesvaki sukob sa partizanima, jer nije èleo bratoubila~ki rat; ali ga jemorao prihvatiti. Komunisti su u Ravnogorskom pokretu videli glavnusmetwu za ostvarewe politi~kih ciqeva, i zato su sve bacili samo da po-kret uni{te. Prvobitna saradwa je samo taktika za dobijawe u vremenu.U tome su uspeli, jer su bili iskusniji u zakulisnim radwama i imali vi-{egodi{wi podzemni zavereni~ki rad za sobom. î~a je bio idealist ivojnik, i bio ostavqen samom sebi, bez iskusnih savetnika i saradnika zaovakvu borbu. Docnije se pokazalo da su Nemci sproveli svoj plan naoru-àwa za me|usobno uni{tewe, a komunisti isto tako za uni{tewe stoti-ne hiqada najboqih me|u najboqima.”22

Major Vojislav D. Panteli} je isti period opisao na ovaj na~in:“Treba ista}i ovde rad komunista. Oni su sve do 22. juna bili veliki pri-jateqi sa Gestapoom. Tek posle napada na Rusiju i poziva Staqinovog 2.jula da se dignu na otpor, komunisti su se osetili na terenu. Ceo mesec ju-li, mali komunisti~ki odredi, od 10 do 30 qudi, napadali su ̀ andarmeri-ske stanice, razoruàvali àndarme, pqa~kali novac iz dràvnih usta-nova. U selu Bela Crkva kod Vaqeva, neki @ikica Jovanovi}, KomandantVaqevskog partizanskog odreda, ja~ine 10 komunista, ubije na jednom zbo-ru dva Srbina àndarma. Taj doga|aj Tito slavi kao “po~etak ustanka uSrbiji”. Za Tita i komuniste, ustanak je po~eo ubijawem Srba àndarma,koji su skoro listom bili tajno pot~iweni organizaciji pukovnika Mi-hailovi}a, a samo formalno pod Nedi}evom vladom. Ceo avgust komuni-sti su napadali @andarmeriske stanice i palili op{tinske arhive. Ta-ko su napali u julu stanice u Ra~i, Peckoj, Kamenici; u avgustu u Mioni-

277

ci, V. Plani, Svrqigu, Kni}u, Lajkovcu i Bajinoj Ba{ti. u Bajinoj Ba{tii Vlasotincima opqa~kali su poreske uprave i odneli sav dràvni no-vac. Nemce su napali tek 1. septembra u Krupwu i 10. septembra kod Qi-ga. Tako su oni za tri meseca Nemce napali samo dvaput; ina~e su ubijaliSrbe, i to nazvali borbom protiv okupatora. Tek 16. septembra Tito je uKrupwu doneo odluku da po~ne sa napadima na Nemce.

Tito je sa Krupwa oti{ao u Uìce 24. septembra. Ve} 27. septembraprogla{ena je “Uì~ka Republika”. Narod je tada jasno video {ta ho}ekomunisti.

U toku septembra i oktobra komunisti i ~etni~ki odredi pukovnikaMihailovi}a radili su zajedno protiv okupatora. [abac, Kraqevo, Va-qevo i Kru{evac opsa|ivali su zajedni~ki i komunisti i ~etnici. êt-nici su bili u ve}ini, jer je narod skoro sav i{ao pre u ~etnike no s ko-munistima. Oko 10. oktobra primio sam u Loznici nare|ewe pukovnikaMihailovi}a u kome je stajalo: da komuniste treba da smatramo kao svojesaveznike i da sa wima najprisnije sara|ujemo. Ni danas mi nije jasno za-{to je ovo bio naredio.

Da bi se, me|utim, postigla puna saradwa izme|u Mihailovi}evih~etni~kih odreda i Titovih komunisti~ko-partizanskih odreda, sastalisu se u selu Braji}ima Tito i pukovnik Mihailovi} 26. oktobra. Do spo-razuma nije do{lo, jer je pukovnik Mihailovi} bio protiv likvidacijevlasti izabranih od naroda i zavo|ewa komunisti~kih vlasti u vidu “Na-rodnih odbora”; a iznad svega nije mogao da primi ubijawe Srba pod vi-dom “sabotera”, “{pijuna” ili “narodnih neprijateqa”.33

Jedan od aktera prvog sukoba partizana sa ~etnicima, bio je gardijskiporu~nik Zvonimir Vu~kovi}, koji o tom doga|aju pi{e ovako: “Jugosloven-skim komunistima (kao i ostalima po svetu) trebalo je malo vi{e od mesecdana, posle Hitlerovog napada na Sovjete, da se od jednog koloseka prebacena drugi i da od rata za koji su sve doskora pitali “Pour qudi et pour quoi?”(zbog ~eta i za{to - prevod A. Stamatovi}a) na~ine otaybinske ratove.

U Srbiji, ve} u avgustu 1941. godine, vernici su se po~eli sakupqatiu odrede koje je narod zvao “pili}arima”, a koji su lutaju}i selima, pali-li op{tinske arhive i poku{avali da se u narodu do~epaju skrivenogoru`ja. Brojno stawe jednog takvog odreda krajem leta 1941. godine izno-sio je petnaest “drugova” i jedna ili dve “drugarice”. Drugovi su se i ode-}om, i na~inom govora, razlikovali od me{tana, koje su paqewem arhiva“osloba|ali”. Drugarice su nosile ~ak{ire skija{kog kroja i pi{toqpreko ko{uqe, ~iji su krajevi bili izvu~eni.

Sredinom avgusta 1941. godine, Na{ komandant i nas nekolicina, ko-ji smo se tih dana zatekli kod wega, imali smo prilike da u selu Plani-nici, Sreza kolubarskog, vidimo prvi put na delu jedan takav “Narodno-oslobodila~ki odred”, Kolubarski.

Planinica leì u prisoju Suvobora, nedaleko od sela Struganika,rodnog mesta vojvode Mi{i}a, a pored banovinskog puta najgore vrste,koji iz â~ka, preko Suvobora, dolazi u Vaqevo. Selo broji stotinak do-mova, uglavnom ]irovi}a. Kao i me{tani okolnih sela, i Planin~ani surazbacano oru`je vojske koja je tu kapitulirala, prikupili, - koliko su

278

smeli i mogli, - podmazali, pa zavijeno u yakove ili sargije, ili poloè-no na brzinu u sklepane sanduke, zakopali u {tale, u zabrane i vo}wake,da tamo ~eka “da mu vreme do|e”.

Obilaze}i sela u ciqu organizacije i obrazovawa vojske koja se izpepela ra|ala, na{i qudi prikupqali su podatke o skrivenom oru`ju.Savetovali su narodu da ga strpqivo ~uva i krije sve do dana dok wegovaupotreba ne bude opravdana, tj. kad ono {to uzmemo moèmo i odbraniti,i kad izgledi na krajwi uspeh budu sigurni.

Za razliku od ovog gledi{ta, Centralni komitet Komunisti~ke par-tije Jugoslavije postavio je ciqeve, koji bi se, bez imalo izvijawa, moglisvesti na ovo: pomo}i Staqinu i do~epati se vlasti.

Samo po sebi se razume da za ove zadatke ne treba birati sredstva, ajo{ mawe {titi interese naroda, ili wegovo ìvo telo.

[to vi{e `rtava u prvom, to mawe otpora pri izvr{ewu drugog za-datka. Pri svemu tome, komunisti nisu skidali s uma ~iwenicu da }e sespoqni neprijateq srazmerno brzo povu}i, a da }e stvarna prepreka za-vo|ewu komunisti~ke diktature biti oni koji su tu ro|eni i koji tu zau-vek ostaju.

Tako snabdeven uputstvima svog Centralnog komiteta “kolubarskinarodnooslobodila~ki odred” obreo se te letwe no}i, ba{ pred samu po-no}, u selu Planinici, svega dva sata hoda niz planinu od koliba u koji-ma se odmaralo qudstvo na{e Vrhovne komande, na drvenim sewi{tima,ili na zemqi prekrivenoj slamom i paprati. Opasa~i i redenici, grubaodela, buve i razna gamad koju je stoka svuda posejala, nisu dozvoqavaliumornim telima zasluèni po~inak. Qudi su se, ba{ kao na ro{tiqu,prevrtali, ~as levo, ~as desno, na trbuh, pa na le|a, i napadnute delove te-la branili ~e{awem. Te i takve muke, prvih nedeqa, pa i prvih meseci,trajale bi do u zoru, koja bi dolazila kao neko spasewe.

Stoga nije ni ~udo {to je ve}ina qudstva bila na nogama i pod oru`-jem svega nekoliko trenutaka od ~asa kad se planinom zaorio zvuk na{ezasede kod Usamqenih Bukvi.

Straà je zustavila golobrado seqa~e, upla{eno i zadihano, koje jekao divokoza s kamena na kamen ustr~avalo uz planinu, jer ga je zlo koje sete no}i sru~ilo na Planinicu, nateralo da nas u nevreme potraì.

- U selo je stigla grupa naoruànih qudi. Ima ih dvadesetak, a i jed-na devojka je s wima. Vele: “Mi smo partizani!” otpo~e mladi} u ~asu kadi komandant stiè. Pa po{to ga vojni~ki, dono{ewem ruke do {ajka~e,pozdravi, nastavi: Kaù “Dolazimo da izvr{imo mobilizaciju!” Ho}emlade` sobom da odvedu. Po{to im i pu{ke trebaju, sada doma}ine po se-lu, sa pi{toqem u potiqak, teraju da im skriveno oru`je pokaù. Skida-ju i obu}u, jer kaù da je wima potrebnija. Kod Op{tine su prvo zapali-li arhivu. “Kad arhiva izgori”, kaù oni, “neprijateq nam ni{ta ne mo-è!” Ostali su kod {kole. U {kolsko dvori{te su silu naroda uterali.Ja se nekako izvukoh iz gomile, ba{ kad su kmetu batine udarili. Poù-rite, qudi, da ne bude dockan!

Komandantovo prisustvo zadrè nas da ne poletimo selu. êkali smowegovo nare|ewe.

279

Naslowen laktom na kolena, sa nerazdvojnom lulom u zubima, Draàje zurio nekud u daqinu. Pomerao je polako pogled s leva u desno, kao daje po terenu traìo poznate ta~ke na liniji sa koje je i on, kao mlad pot-poru~nik, poleteo u slavnu Suvoborsku ofanzivu. Se}awe na te dane, kadje ceo narod branio sre}no zemqu Srbiju, a samo jedan neprijateq bio navidiku, nadahnulo je mo`da ovo ~udno i kratko nare|ewe:

- I ako pucate, ne pucajte u wih!Pognutih glava, duboko u mislima, spu{tali smo se ka selu, iza “Pod-

oficirske grupe”, na koju je pao zadatak da izvr{i kratko i ~udno nare-|ewe i koja je pred nama ùrnim, skoro tr~e}im korakom odmicala.

Iz misli nas trgo{e prve pu{ke i poneka bomba, ~iji se prasak stra-hovito prolamao kotlinom kojom silazimo. Ubrzasmo korak. Sretosmo iprve rawenike. Jedan, naslowen na druga, poku{ava da kro~i. Drugi, le-vom podràva rawenu ruku, i napiwe se da se nasme{i. Ranili su ih par-tizani, koji su se zabarikidirali u {koli, dok se goloruk narod na svestrane razbeào.

Na{i skoro i ne pucaju; ako pucaju, ne gre{e se o nare|ewe, jer zrnalete iznad {kolskog dvori{ta i krova. pa i takva ulivaju strah po~etni-ku u borbi. Potrbu{ke, podoficiri dopuza{e do {kole i pozva{e par-tizane da predadu oru`je. Po zamrloj vatri reklo bi se da su oni u {ko-li ve} spremni i na takav korak. Jo{ pucaw ili dva, posledwi izdisajiumiru}e ~arke, pa “Podoficirska grupa” ulete u {kolu. Tu ih do~eka{eruke dignute nebu.

Za~eqem na ~elu, ~elom na za~equ, i sa “robqem” u sredini kolone,pewali smo se na{im kolibama. Neprospavane no}i i sunce na vrhuncuu~ini{e noge te{kim kao olovo i natera{e groznicu u obraz, pa u o~i, ionda u celo telo. Znoj je curio, a grlo se su{ilo. @agor je umukao. Samo,tu i tamo, jednoliko klepetawe ~uturica i lupa ru~nih bombi {to se kla-te o opasa~u. I bez suza u o~ima, i bez àlosnog naricawa, li~ili smo napovorku koja pokojnika iskreno oplakuje.

Na zaravni ispod Babine Glave, a pored same Mijajlove trle, kolonastade. Kao po komandi, qudstvo se prosu u hlad hrastovine. êlo i za~e-qe, pado{e kao poko{eno snopqe; a oni u sredini, boja`qivo kao da sene}kaju.

Osveèna povetarcem, savladana umorom, kolona je spavala najsla-|im snom.

U obli`woj kolibi, jedna èna, koja jutros iz Beograda stiè da obi-|e sina, pomaè lekaru, koji, eto, previja prve rane bratoubila~ke borbe.

Sunce odmaklo, silazi zapadu. Opruèna i doskora nepomi~na telaumornih vojnika sada se ve} me{koqe. Neki se digne i ispruì ruke, dru-gi glasno zevne. I prazna creva po~iwu da kr~e. Miris sveèg hleba, ko-ji se tu, u blizini, pod crepom pe~e, golica nozdrve. Polako, jedan po je-dan, leno, skoro pijano, ispravqamo se na klecave noge.

Komandant je stajao u grupi kolubarskih partizana. Partizanka Ruàsinovica je wegovog dobrog druga, koga je ovaj rat zatekao daleko na stra-ni. Ruà }e sutra majci u Beograd, sa ènom {to je do{la sinu u poseti.

280

A Ruìni drugovi – ve} su na slobodi. Iznena|eni krajwim ishodom,mo`da samo u pozi la`nog stida, slu{aju, reklo bi se pa`qivo i skru{e-no, re~i koje im Mihailovi} upu}uje na rastanku:

- Idite ku}ama i u~inite sve {to je na va{oj mo}i da gra|anski ratostane samo neispuwena ̀ eqa nemilosrdnih zavojeva~a. Najstra{nije i naj-opasnije zlo koje jedan narod moè zadesiti, to je me|usobna borba wegovihsinova! Okupator je u zemqi. Borimo se, slo`no i razumno da wega istera-mo. A kada on preko na{ih granica pobegne, suvereni narod, ovaj {to trpii zemqu ~uva, narod iz Planinice i okolnih sela, narod iz gradova velikihi malih, neka kaè svoje. Wegovim odlukama svi se moramo pokoriti.

Sunce je utonulo za obzorjem, kroz krvavi plamen u kome se ceo zapadkupa. Narod kaè: bi}e nevremena.

Partizani, jedan po jedan, primaju hleb {to se pu{i i golica nozdr-ve, tek ispod crepa izvu~en. Silaze}i niz kosu, odlazili su grupa po gru-pa. Pro|o{e pored zasede kod Usamqenih Bukvi i izgubi{e se u sumrak,koji sve vi{e obavija Goru...

Dva i po meseca posle ovog doga|aja, udari{e nam na Kraqevu u le|a.Deroko sa jo{ nekolicinom pade prvi. I jedna iluzija pala je sa wima.

Pa ipak, gra|anski rat pod okupacijom u Srbiji 1941. godine zavr{iose onako kako je narod hteo. I to ciglo za nekoliko nedeqa.

Me|utim, Staqinove horde i savezni~ka pomo}, posle tri pune godi-ne, silom ih vrati{e natrag, po{to narodu veza{e ruke i zapu{i{e usta.

Ali, kad narod opet progovori, drumovi }e poèlet “drugova”...44

Mjesni komitet KPJ za Andrijevicu, na sastanku od 17. jula 1941. go-dine, donio je odluku da se obrazuje Sreski nacionalnooslobodila~ki od-bor, koji je trebao da predstavqa organ vlasti za Andrijevi~ki srez. Utom ciqu Mjesni komitet je organizovao i narodni skup, na kome je naro-du trebalo nametnuti ovaj Odbor kao organ vlasti. Na iznena|ewe komu-nista, na ovom skupu pojavila se i grupa oficira i intelektualaca, na ~e-lu sa profesorom i biv{im direktorom Podgori~ke gimnazije Miluti-nom Jeli}em. Jeli} je uzeo rije~, i na skupu pored ostalog, postavio i ova-kva pitawa: “Ko rukovodi ovim narodnim skupom? Ko je taj Privremeniodbor nacionalnog oslobo|ewa? Koga on predstavqa? Ko ste vi? Imateli vi narodno ovla{}ewe da sazivate ovakve skupove?”55

U instrukciji PK KPJ za Crnu Goru od 18. jula 1941. godine, partij-skim organizacijama na terenu, pored ostalog se kaè: “Prilikom izbo-ra komandira ~eta, komandanata bataqona i politi~kih komesara voditira~una o tome da tamo budu izabrani partijci i bliì simpatizeri za ko-mandire i lica za vezu sa narodom”. Julski ustanak 1941. godine, bio jespontani ustanak, u kome su uglavnom vo|stvo imali oficiri jugosloven-ske vojske. Jedan od komunista, u~esnika ustanka u Crnoj Gori, o tome ka-è: “Mi nijemo imali iluzija u odnosu na dugotrajnost i korisnost na{esaradwe s La{i}em, Veskovi}em, Vasom Labanom i jo{ nekim oficiri-ma, ali je bilo mi{qewa da tu, na poloàju, ne treba sa wima suvi{e za-o{travati odnose dok ne budu oslobo|eni Plav i Gusiwe, jer nam je nedo-stajalo iskustvo i organizacionih sposobnosti da bismo mogli preuzetikomandu u svoje ruke.”77

281

Prilikom istra`nog postupka u Beogradu 1946. godine, Draà Miha-ilovi} je o prvom sukobu sa partizanima izjavio: “Istina je da sam par-tizansku slavkova~ku ~etu napao u {koli na Planinici, zarobio 14 par-tizana i me|u wima Jani}ijevi}a, koga je ta grupa otela od Mi{i}a u Ba.Jani}ijevi}a sam odmah streqao, jer sam imao obave{tewe da je gestapo-vac, ostale sam pustio a devojku Glaviwi}a sam zadrào. Slavkova~ku ~e-tu sam napao zbog toga {to su no}u k meni do{li seqaci i kazali mi data ~eta vr{i tu~u i otima~inu.”88

U avgustu 1941. godine, Tito je poku{ao da formira ilegalni “Na-rodni komitet oslobo|ewa”, ali ga je u tome sprije~ila Kominterna, dane bi odmah otkrio namjere o preuzimawu vlasti.99 Dana 3. novembra 1941.godine, po{to je izbio sukob izme|u ~etnika i partizana, Vrhovni {tabNOP odreda, predloìo je Draì Mihailovi}u obustavu neprijateqsta-va. Na ovo je Draà telefonskom depe{om, preko svog pot~iwenog ofi-cira i na~elnika {taba potpukovnika Dragoslava Pavlovi}a, odgovorioTitu ovako: “Komandant mi je naredio da vam odgovorim na va{e zahteve:Pukovnik Draà Mihailovi} ~inio je krajwe napore da ne dozvoli bra-toubila~ku borbu. Obaveze koje je primio ispuwavao je najlojalnije. Sdruge strane, Glavni {tab narodno oslobodila~kih odreda Jugoslavijenije hteo ispuniti ni jednu od primqenih obaveza. Tako nije htio dati ninajnu`niju municiju za potrebe fronta, {to je dokaz zadwih namera; no-vac koji je imao biti poslat kao prva rata nije dat pod raznim izgovori-ma, od pu{aka primqeno je svega 500 prema hiqadama koje su imale bitiisporu~ene, na{i su qudi na sve strane zlostavqani, zatvarani a nije ni-{ta u~iweno da se ovom nasiqu i samovoqi stane na put. Imamo nesum-wivih dokaza pored va{ih priznawa da ste va{e napade izvr{ili na â-jetini, zapadno od Uìca kao i u Kosjeri}u u no}i izme|u 30. i 31. Nemani najmawe sumwe na kome leì te{ka odgovornost zbog prolivene brat-ske krvi. Dok su se ~etnici borili na frontu, skidani su va{i odredi ikoncentrisani u Uìcu, {to nije promaklo na{im zapaàwima. Napadkoji ste po~eli pripreman je ve} duè vreme, a mno{tvo qudi koji suuhva}eni potpuno slobodno su izjavili u svojim saslu{awima, koji su miu rukama da ste vi ovaj napad pripremili i da im je nare|ewe izdato.

– Za obustavu borbe zahtevam: na prvom mestu napu{tawa Poège od vas.– Po ranijem sporazumu lojalno ispuwewe istoga u pogledu oru`ja,

novca, municije i ostalog materijala i to odmah. Pored ovoga pu{tawesvih zarobqenih ~etnika od vas. Po zapovesti komandanta Na~elnikaGorskog {taba p. pukovnik Dragoslav Pavlovi}.”1100

Komandant ~etni~kog odreda u â~ku major Radoslav \uri}, uputioje 6. novembra 1941. godine, komandantu â~anskog partizanskog odreda,uslove za prekid neprijateqstava u deset ta~aka. U prvoj ta~ki ovog do-kumenta se kaè: “Preformirawe partizanskih jedinica koje su se do sa-da bazirale na politi~koj osnovi u postoje}e vojno-~etni~ke odrede podkomandom pukovnika gospo. Draè Mihailovi}a, koji je za to naimenovanukazom WV. Kraqa.” U ta~ki drugoj se kaè: “Obostrano skidawe znako-va koji nemaju obele`ja Jugoslovenske vojske.”1111 \uri} je sqede}eg dana,tako|e poslao jo{ jedan zahtjev istom partizanskom odredu, u kome je na-pisao: “Posledwi broj Va{eg lista Borba iznio je gledi{te Va{eg glav-

282

nog {taba u Uìcu tj. da stupa u otvorenu borbu sa nama, prema tome nemoè biti razgovora o sporazumu da nisam mesec dana rame uz rame ruko-vodio borbama oko Krqeva i bio do krajwih granica iskren, pa sa svimai poznanicima iz Va{ih krugova bio sam u opho|ewu i dràwu iskreni-ji no {to treba i {to bi mi dozvoqavala moja slu`bena du`nost.

Po{to vi{e nemam poverewa naro~ito u Va{ glavni [tab, za kojisam prikupio i dobio masu podataka konkretnih, to Vam posledwi putpruàm priliku da spre~ite bratoubila~ku borbu, a ko pojedina~no nepristaje na sporazum ima da poloì oru`je milom ili silom. Li~ni kon-takt sa poznanicima primam samo ako ste usvojili sporazum. Kao dokaz daste usvojili sporazum povucite mitraqeze sa ku}a prema bolnici i naèlezni~koj pruzi a vi poznanici li~no izvolite do|ite u kasarnu.”1122

U jeku partizansko-~etni~kog sukoba, Draà Mihailovi} je 9. novem-bra 1941. godine, poslao pismo ~etni~kom komandantu u Bosni majoru Je-zdimiru Dangi}u, u kome je pored ostalog napisao: “Znajte da su nas parti-zani napali mu~ki na dan 31. oktobra no}u i s koncentrisanim snagamagrunuli na Poègu koju su posle dvodnevne borbe zauzeli iako uz velikegubitke... Ovaj napad partizana na nas imao je za ciq da nam spre~i dola-zak pomo}i iz Engleske, koja je trebala da se doturi preko Poège... Tre-ba da znate da se na ~elu partizana nalaze hrvatske usta{e, kojima je ciqda na{ narod gurnu u bratoubila~ki rat i da spre~e odmazdu Hrvatima.”1133

Zaista, 9. novembra 1941. godine, Mihailovi}u je stigla avio izbacivawemprva, iako vrlo skromna britanska pomo}. Ovo je zna~ilo savezni~ko pri-znavawe Mihailovi}evog pokreta, i ogroman presti` u narodu.

Dvadeset i dva ~lana bratstva [}epanovi}a iz Rovaca, poslali su 14.decembra 1941. godine, izjavu komandantu Rova~kog NOP bataqona “Voj-voda Vuksan” u Lija{wu Veku J. Bulatovi}u, da shodno odlukama done{e-nim na zajedni~kom plemenskom zboru Rov~ana od 22. jula, ne èle pripa-dati organizaciji koja je osnovana, niti su odgovorni za postupke ~eteMe|urje~ke.1144

Dana 25. decembra 1941. godine, od{tampan je i razaslan “Apel Vaso-jevi}a”, upu}en Bratonoì}ima, Ku~ima, Rov~anima, Mora~anima i Pi-perima. U apelu se kaè:

““DDrraaggaa bbrraa}}oo ii pprriijjaatteeqqii,,Otvorite o~i u ovom najcrwem vremenu na{e istorije, ne dozvolite

se da podlegnete mra~nim ciqevima tu|inske politike, koja vas je zata-lasala i poku{ava da vas uvla~i u me|usobno krvoproli}e. Zbijte se u na-cionalne redove jer }ete samo zbijeni i povezani is~ekati slobodu.

Porobqena na{a otaybina i wen namu~eni ali slavni narod u punojnadi i s punim pravom o~ekuje da je moralno i nacionalno o~uvate, da raz-bijete poku{aj crne navale, intriga, ubistava i revolucije onih koji za20 godina podriva{e temeqe wezine, ali im jugoslovenski narod nije daosru{iti krvave tekovine svoje.

Jugoslovenski narod ne dozvoli Cvetkovi}u da na sraman na~in pre-da tu|inu na{u naciju, te da za sva vremena pred istoriju okaqa na{uslavnu pro{lost i pomra~i na{u veliku budu}nost. Neprijateq nas na-pade i u tom napadu pomogo{e ga petokolona{i, izdajnici iz Hrvatske,

283

Turci-Muslimani i bra}a komunisti. Oni ubrza{e na{u propast, pobje-go{e sa fronta, izdado{e sveto tlo majke otaybine. Za{to bra}o? Zatoda bi s groba na{e porobqene domovine i na{eg napa}enog naroda, mestoda mu pomognu, rawenom i premu~enom otvorili revoluciju i postigliciq tu|inske politike. Komunisti nazva{e sebe partizanima i jedinimborcima protiv neprijateqa da bi na taj na~in pod takvom obrazinom,prigrili, od porobqenog ali rodoqubivog jugoslovenskog naroda ciq zakoji se bore, nazivaju}i svakog izdajnikom i petokolona{em ko se ne upi-{e u partizane, poubija{e veliki broj pravednih Crnogoraca, po~e{e saprijetwama da jo{ ubijaju da bi na taj na~in porobqeni i izbezumqeninarod primorali da prelazi u wihov tabor. Mi vas pitamo ko je izdajniki petokolona{, da li vi koji stvoriste krvqu svojom, svoje bra}e i svojihotaca veliku otaybinu i lijepu slobodu, da li vi do koji izdràste bor-bu i u|oste u neprijateqsko zemqi{te, ili oni koji prvih dana pobjego-{e i izdado{e majku otaybinu. Svakako to nije te{ko pogoditi “|e izdaj-nik boqi od viteza.”

Poslije pada u crno ropstvo narodoqubive i vite{ke Srbije navali-{e hrvatske usta{e i muslimani, da iskopaju srpski rod, tu ~vrstu i ~e-li~nu branu jugoslovenskog naroda. Wima prisko~i{e u pomo} i bra}akomunisti time {to zlostavqawem i ubijawem Srba poquqa{e na{e na-cionalne redove ali jo{ ne uspje{e da nas pot~ine svojoj razornoj ideo-logiji. Oni da bi omeli na{ po{teni i nacionalni rad, preko svojih age-nata dostavqaju na{ rad neprijatequ kako bi neprijateq onemogu}io dase zbijemo u nacionalne redove a oni produìli nesmetano sa svojim ra-dom u narodu koji krste jednom borbom protiv okupatora.

“Krv je qudska rana naopaka,na nos im je po~ela skakatiprepuni{e me{inu grijeha”

BBrraa}}oo ii pprriijjaatteeqqii,,Ko stupi u wihove redove mora se strogo pokoravati wihovim pravi-

lima, da ubija, da terori{e te da na ovaj na~in ubrizga u na{e tijelo pa-razitnu otrov koja se za dugo ne bi izlije~ila. Naime nastale bi krvneosvete, me|usobna ubistva, pqa~ka, paqevine, tako da i kad do|e slobodai na{i mo}ni saveznici sru{e neprijateqa mi i onda ostajemo u me|usob-nom ratu da se krvimo i ubijamo. Pa {to }e nam onda sloboda...

Zbijmo se u bratske nacionalne redove, ne sluìmo neprijatequ, ve}ga bojkotujmo svim mogu}im sredstvima, koliko moèmo. Ne dozvolimo{pijunima da nas uni{tavaju, ve} neka takve hvata i sudi im narod, ~ija}e presuda svakako biti pravedna.

KKoo jjee GGllaavvnnii {{ttaabb zzaa CCrrnnuu ggoorruu ii BBookkuuGlavni {tab partizanski naziva sebe jedino mjerodavnim za Crnu Go-

ru i Boku, da rukuje sudbinom ovih krajeva. Ko sa~iwava taj [tab? Sa~i-wavaju ga: Blaò i Jago{ Jovanovi}, Milovan \ilas i ~ifut Mo{o Pi-jade, te do ju~e i Arso Jovanovi}, kapetan, koji je poslije àlosne avantu-re na Pqevqima odbjegao u odred Draè Mihailovi}a i ostavio ih za va-

284

zda. Dakle, dva Pipera, Milovan \ilas i jedan ̂ ifut. To je uglavnom wi-hov [tab, za koji ne moèmo re}i ni piperski, jer Pipere i wihov {tabnijesu dopuwali ~ifuti nego veliki predstavnici tog plemena, kao ser-dar Jole i Mijajlo Ni{in, kao i wihovi potomci koji bi ~iweli ~ast inama i Piperima.

Na na{ predlog da se Glavni {tab dopuni legitimnim predstavnici-ma Crne Gore i kao takav da bude mjerodavan rukovoditi sa sudbinom cr-nogorskog naroda, oni su to odbili. Za{to, jasno je svakome: dakle, {tone bi mogli da rade ono {to sada rade, naime da ubijaju pravedne Crno-gorce, da vr{e teror i stvaraju zlo i krvoproli}e me|u crnogorskim na-rodima.

KKoo ssmmaattrraa sseebbee mmjjeerrooddaavvnniimm ddaa ssppoojjii CCrrnnuu GGoorruu ssaa RRuussiijjoomm??Ovaj sada{wi Glavni {tab smatra da on, kada bi stvorio ̀ eqeno sta-

we putem revolucije i krvoproli}a, tj. ova 4 gospodina jednoga dana po-stanu velike istorijske li~nosti, time {to }e Crnu Goru i Boku ka vre-}u trica prodati Sovjetskom Savezu.

BBrraa}}oo,,Velika davna{wa èqa na{eg naroda prema majci Rusiji veè sve

Srbe i Ju`ne Slovene za wu, te kada bi se poslije oslobo|ewa postavilopitawe ujediwewa svih Slovena, to }e narod sam rije{iti svojom slobod-nom voqom, preko svojih legitimnih predstavnika te bi i Crna Gora ovoisto u~inila, a nikako preko ova 4 samozvana “apostola” koji su najmawepozvati da rukuju sudbinom Crne Gore i wenog namu~enog naroda, sa ko-jim do sada nijesu ponijeli nikakve patwe i muke.

Ova gospoda, koja za 20 godina sa svojim dru{tvom osu|iva{e i sadaosu|uju reakcionarne reìme u na{oj dràvi, sad skido{e obrazinu sasvoga lica, sami upotrebi{e najè{}u akciju krvoproli}a. Dakle dokaza-{e kako bi oni vladali i upravqali, da idu poput fa{izma i daqe, jer ubi-jaju i mu~e svoj narod. Oni ne prezaju da kaù da }e sjutra ako do|u engleskearmije i sa wima otvoriti borbu, zaboravqaju}i onu svetu deklaraciju ko-ju su na Atlantiku sa~iweli i potpisali êr~il i Ruzvelt, a koju je i drugStaqin odobrio. Ovom se deklaracijom garantuje povratak i obnova svihpokorenih dràva. Tvorci ove deklaracije danas se bore rame uz rame zaslobodu svih nas, te bi bilo divno ~udo da i sa wima sjutra ne otvore vatru.

Ova gospoda iz Glavnoga {taba nazvali su pleme Vasojevi}a i wego-ve prvake Brankovi}ima, izdajicama, te olo{em i {qamom prijete}i we-govom uni{tewu. Pleme vasojevi}ko sa prezrewem prelazi preko zaijeda-wa ovih ùtokqunaca koji samo uspijevaju da podgrizaju nezdravo tijelo,ali zdravo i ~isto nikako. To nije mogao ni Sultan preko svojih pa{a ka-da je sa 50.000 svoje vojske kretao protivu Vasojevi}a, ali se grdan toli-ko puta vra}ao. 12.000 Vasojevi}a spremni su u svako doba da vrate odma-zdu svakome kako je ko bude zasluìo prema wima.

BBrraa}}oo ii pprriijjaatteeqqii,, Vasojevi}ko pleme poziva vas da se zdruìmo, da se istinski poveè-

mo, zajedno sa ostalim plemenima Crne Gore, da jedan drugome pruìmo

285

bratsku ruku u ovim najcrwim danima na{e istorije. Svi zdruèni i slo-`ni protivu neprijateqa da ga, kad to bude mogu}e, napadnemo, te da zdru-èni is~ekamo slobodu i zajedni~ki sa svim plemenima na{e bratske Cr-ne Gore odlu~ujemo o na{oj velikoj budu}nosti. Odaberite svoje qude dase sastanemo, da re{imo bratski i zajedni~ki sve {to treba da preduzme-mo u ovim najkriti~nijim momentima, jer }emo tako zdruèni da pobije-dimo sve neprijateqe na{ega naroda. Ne oklevajte, nego prihitajte, jersvako zaka{wewe bi}e skupo pla}eno.

SS bbrraattsskkiimm ii nnaacciioonnaallnniimm ppoozzddrraavvoommPPlleemmee VVaassoojjeevvii}}ii..””1155

U pismu [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. go-dine, kojeg su potpisali komandir jedne od ~eta tog bataqona [}epan P.\uki} i komesar Mirko Ve{ovi}, upu}enom II ~eti ovog bataqona, poredostalog je napisano:

“a) [to se u Crnoj Gori ne priznaju nikakve druge organizacije negonarodno oslobodila~ka partizanska vojska, kojoj je pri{lo sve {to je ro-doqubivo i {to ho}e da se bori protiv okupatora, a koja jedino vodi is-pravnu borbu za nacionalno oslobo|ewe i punu narodnu slobodu...

|) [to vi stalno tvrdite da u Lijevoj Rijeci nema {pijuna i dostavqa-~a i javno prijetite da ne smije biti likvidiran ni jedan Qevore~anin”...1166

Qevore~ani su krajem decembra 1941. godine, izdali proglas narodu,u kome je pored ostalog napisano: “Sve ovo narod bi trpeo i prelazio pre-ko svega da nije do{la komunisti~ka akcija koja da bi prikrila svoje pra-vo lice narodu se pokazuje kao partizanska vojska neka, {to nije ni{tadrugo nego komunizam. Me|utim, po~eli su sa nasiqem da sve mora pre}iu partizane tu wihovu slavnu narodnooslobodila~ku vojsku, a ko ne}epri}i to je protiv wih, to su {pijuni, to su izdajnici i nepo{tewakovi-}i, zatim po~eli su sa pqa~kama i otima~inom razne vrste i naposletkuda bi sve ovo krunisali po{tenim radom komunisti su po~eli bratoubi-la~ki rat i na{ narod gurnuli u me|usobne borbe od ~ega moè da ima ko-risti samo neprijateq.

Vo|e komunista u Crnoj Gori èle da putem bratske krvi postignusvoj pakleni ciq koji ima za ciq da uni{ti sve {to je nacionalno i pa-triotsko. Oni su zaveli izvestan broj qudi i dece obe}avaju}i im vlast ipoloàje... Ove qude uvukli su u zlo~ine te sada vi{e ne mogu nazad, po-{to im wihove vo|e kaù da ih odgovornost ne moè mimoi}i.

Kad je narod vidio da ovi ne idu pravim putem i da je cio wihov radsamo te`wa da uzmu vlast i nature narodu, narod se pobunio i traìo dapo|u putem èqa i interesa narodnih, ali su oni to odbili i sada traèda im narod ustupa na silu vlast te da }e ubijati qude iz naroda koji imsmetaju u sprovo|ewu wihovih mra~nih i krvavih ciqeva.”1177

\eneral{tabni major \or|ije La{i} je 30. decembra 1941. godine,uputio proglas Qevore~anima, u vezi sa pismom koje je primio od [tabaQevore~kog NOP bataqona. U proglasu La{i} kaè: “U gorwem pismuoni tvrde da nije izvedena plemenska organizacija Qevore~kog bataqo-

286

na ve} neka izmi{qena organizacija, za neke posebne ciqeve, ~iji je ko-na~ni ciq borba za vlast i stari poredak, a ne borba protiv okupatora ida je uperena protiv partizana.

Bra}o Qevore~ani, sve je ovo la` i neistina, kojom se stalno sluèpartizani u svojoj propagandi, po{to im ne ide u ra~un da narod bude or-ganizovan na ma kakvoj drugoj osnovi sem na partizanskoj, jer kada je narodorganizovan na plemenskoj osnovi ne mogu razne politi~ke grupe vr{qa-ti u narodu kako ho}e i sprovoditi svoje akcije, a naro~ito one koje su upe-rene protiv interesa i opstanka naroda. Istina je to, da je formirawe na-{eg bataqona izvr{eno da se spre~i bratoubila~ki rat koji su ve} po~e-li Mirko Ve{ovi} i wegova grupa, bez ikakvog povoda i razloga, ve} jedi-no da su narod bacili u anarhiju i haos, damo da bi mogli {to lak{e izvo-diti svoje mra~ne ciqeve... Nije ta~no da bataqon {titi one koji sluèneprijatequ, nego ispituje wihove krivice preko narodnog suda, koji naosnovu prikupqenih podataka i mi{qewa naroda donosi svoje presude, ane kako radi grupa Mirka Ve{ovi}a ubijaju}i nevine qude na jedan od naj-nedostojnijih na~ina... Mirko Ve{ovi} i wegova grupa kada su videli danarod ne èli pre}i u partizane i prikqu~iti se Glavnoj komandi parti-zanskih snaga prekida svaku saradwu sa svojim narodom, a za{to bra}o Qe-vore~ani?! Samo zato da bi mogli produìti sa ubijawem nevinih qudi iznaroda i time nas zapleli u me|usobne plemenske i bratstveni~ke borbekao i da bi {to lak{e zapalio i upropastio Lijevu Rijeku.

Oni ne priznaju nikakvu drugu organizaciju u Crnoj Gori, sem parti-zansku vojsku kojoj je pri{lo kako oni kaù “sve {to je po{teno i rodo-qubivo”. Zna~i bra}o Qevore~ani da ste vi koji nijeste upisani u parti-zane nepo{teni i izdajnici. Ovo je uvreda koja se vi{e puta ponovila odstrane Mirka Ve{ovi}a i wegove grupe, a koju bra}o, Vi stari ratnicikoji proliste krv za svoju slobodu i svoj narod ne smete vi{e trpeti.

Mirko Ve{ovi} i wegova grupa tvrdi da smo mi uvek isticali da jeformirawe bataqona ~isto Qevore~ka stvar, a da je sada ova organizaci-ja pro{irena na susedne op{tine, ~ak da smo formirali i neki puk. Ovdetako|e nema ni malo istine, jer u na{em programu ta~no stoji da }emo sa-ra|ivati jedino onda ako u Crnoj Gori bude provedena plemenska organiza-cija na nacionalnoj osnovi, te sastankom u Pti~u 23. ov. meseca mi nismoni malo odstupili od odre|enog programa. Nikakav puk nije formiran, ni-ti }e biti formiran, s ~isto Vasojevi}kim, a tek onda kada se izvr{i re-organizacija u Vasojevi}ima moè biti govora o spajawu sa drugim pleme-nima. Stavqa se narodu do znawa da je u Mate{evu ve} formirana ~eta od70 qudi, a u Bare ja~ine 150 qudi, {to zna~i da su svi Mate{evci i Bara-ni stupili u na{u plemensku organizaciju, osim ovoga vr{i se organizaci-ja Vrawe{tice i Suve Gore, kao i Kola{insko Re~inske op{tine na ple-menskoj osnovi... Mi nikad nismo tvrdili da u Lijevoj Rijeci nema {piju-na, ali smo tvrdili i sada tvrdimo da ih ima svega dva do tri, a za koje seprikupqaju podaci rade predavawa narodnom sudu. Partizani stalno tvrdeda ima {pijuna i mi ih ovim putem pozivamo da dostave wihova imena kaoi sigurne podatke o wihovom radu, kako bi narodni sud mogao doneti pre-sudu. [to se ti~e saznawa o pokretu partizana i wihovim skupovima izgle-

287

da mi da ih dostavqaju sami partizani i wihovi poverqivi qudi. Poznataje stvar da jedna osoba sluì kao {pijun i neprijatequ i partizanima a svena {tetu naroda, {to je Mirku Ve{ovi}u i wegovoj grupi poznato.”1188

U uputstvu PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 27. januara 1942. godine,oblasnim, okru`nim i mjesnim komitetima i biroima }elija se kaè:“Do skoro petokolona{ki elementi sluìli su se vrlo perfidnim meto-dama u ciqu obmawivawa masa i razbijawa narodne bobe. Kao npr.: “Mismo za borbu protiv okupatora, ali protivu KP, kao rukovodioca”, ustvari onaj koji je danas protivu rukovodstva narodnooslobodila~ke bor-be, na{e partije, taj ̀ eli da se borba obezglavi, {to nije ni{ta drugo ne-go petokolona{ka rabota. Daqe su istupali sa ovim: “Treba organizova-ti javne sudove da sude {pijunima i petokolona{ima” ili “Treba organi-zovati da se vr{i izbor komandnog kadra”.1199

Mjesni komitet KP za Podgoricu, dobio je izvje{taj biroa partijske}elije iz Pipera od 29. januara 1941. godine, u kome se kaè ovo: “Gdje ima-ju boqih uslova subjektivnih i objektivnih, oni tamo istupaju otvoreni-je i drskije, ina~e podlo i maskirano, obmawuju}i lakovjerni svijet saprimamqivim parolama, prividno demokratskim, kao na primjer izbor-nost starje{inskog kadra u vojnim jedinicama i sli~no.

Sa tim i sli~nim parolama istupila je ovih dana u Piperima reak-cija, iznose}i svoj program “Narodnih boraca” kako se zove wihova orga-nizacija, a koji je dobila od svoje centrale iz Podgorice, po ~ijim je di-rektivama i radila... Svi su oni bili zakleti partizani, sreski na~el-nik pojavqivao se na masovnim skupovima potpuno bez rezerve odobrava-ju}i dosada{wi rad po narodnooslobodila~koj borbi... îm je reakcijakod nas javno istupila, a to se ispoqilo wihovim obilaskom plemena,traè}i potpise za svoj program – Partija je najenergi~nije i odva`noreagovala. Brzo su pohvatali kolovo|e i to: Jovica Boqevi}, |eneral-{tabni kapetan, Milovan Be{i} kulak i opasan i podmukao tip, kao i ne-koliko wihovih najaktivnijih pomaga~a... Druga “Vandeja” u Piperima,Mijovi}a kraj, likvidirana je tako|e i to na taj na~in {to su svi do po-sledwega pristali da se upi{u u partizane, podvrgavaju}i se svim nared-bama Glavnog {taba. Od wih niko nije saslu{avan. Iza likvidacije re-akcije, Biro je odmah pristupio najaktivnijem raskrinkavawu na masov-nim politi~kim konferencijama i skupovima... Politi~kim konferen-cijama i politi~kim radom uop{te, produì}e se poja~anim tempom ibudno pratiti sva~ije dràwe i ni~im se ne}emo zavarati... Smatramo daje hvatawe reakcije i brza likvidacija wihove akcije na{ veliki uspjeh,jer je to bio teàk i zama{an posao, kojemu su partizani i partijci pri-stupili energi~no i bez predrasuda.”2200

U pismu OK za Nik{i} od 6. marta 1942. godine, Rejonskom komitetuza Pivu, se nagla{ava: “îtaju}i izvje{taj iz Gacka i okoline nas mnogozabriwuje situacija u tom kraju a to naro~ito vaì za Pivu. Svi drugovikoji otuda dolaze najvi{e se àle na Pivqane koji kako oni kaù ne}e dase bore protivu ~etnika kao ni bande popa Peri{i}a tako ni onih okoSpasoja Tadi}a. Izgleda da su glavni krivci za to odgovorni drugovi ~la-novi Partije u prvom redu Tadija Tadi}... Takve qude, ili boqe re}i nequ-

288

de koji {uruju sa ~etnicima i neprijateqima na{e borbe treba smatratikao agente i provokatore i protivu wih postupati kao i protivu ~etnika,s tim {to }e se narodu objasniti da su oni jo{ opasniji... Mi smo pogrije-{ili {to nijesmo vama dali obavje{tewe da odmah strijeqate Bajagi}akao lopova i ~lana Partije, ali bi vam ubudu}e preporu~ili da to raditemakar i bez na{eg pitawa. Boqe je streqati i dvojicu pravih nego jednognevaqalca pustiti... Za Tadiju izgleda jedino {to bi na tome trebali hit-no da radite. Ukoliko bi ga osudili na smrt da wegovo strijeqawe ne biizazvalo narod protiv nas, ako bi bilo obratno onda to hitno uradite.”2211

Partizani su na prevaru uhvatili ~etni~kog komandanta Pajicu Om-~ikusa, pa je 17. marta 1942. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao par-tizanskom {tabu pismo u kome se pored ostalog kaè: “Traìm, da mi se od-mah povrati na{ brat Pajica Om~ikus. U protivnom, preduzet }u takve mje-re, da }e o wima pisati novine ~itavog svijeta. Pokazat }u vam {to ~etni-ci mogu i znaju. Odgovor u roku 24 sata.”2222 Prvi obra~un ~etnika i partiza-na u Kninskoj Krajini, zbio se od 18. do 21. marta 1942. godine u Ti{kovcu.Evo kako u~esnik tog doga|aja partizan Stevo Vladu{i} u svom ~lanku“ûvaj se sinko”, objavqenom u zborniku sje}awa u~esnika pod nazivom “Dr-var 1941-1945” pi{e: Ho}e li se \uji} izvu}i? – pitao je neko pored mene.

- Pravo da vam kaèm, qudi – odgovori glas iz mraka – vi{e bih vo-lio da ga oni gore uhvate, pa ako treba i ubiju, nego da nai|e ovuda. Neznam kako bih pucao u wegovu pratwu. Pa oni mi do sad nisu ni{ta u~ini-li. Za{to onda da ih ubijemo.”2233

O svom inspekcionom putovawu po Bosni major Radosav \uri}, podnioje izvje{taj Draì Mihailovi}u 26. marta 1942. godine. U tom izvje{tajupored ostalog on pi{e: “U Majevici kod Tuzle neki poru~nik Damjanovi}ra{~istio je jo{ prije 10-15 dana partizane, pobio im vo|e i zarobio ar-hivu. Iz wihove arhive koju sam ~itao vidi se da imaju plan da u Bosni li-kvidiraju ~etnike i to odvajaju}i ih od oficira, a sa seqakom }e lako. Wi-hova posledwa akcija potvrdila je to i bar privremeno uspela...”2244

Dana 30. aprila 1942. godine, ministar spoqwih poslova Jugosloven-ske Vlade u Londonu Mom~ilo Nin~i}, uputio je telegram poslanikuKraqevine Jugoslavije u SSSR-u u Kujbi{evu, u kome se pored ostalog ka-è: “Molim izdejstvovati kod Sovjetske Vlade da se pozovu partizani daprestanu sa bratoubila~kim ratom i da se ovi bore protiv zajedni~kogneprijateqa pod komandom Mihailovi}a.”2255

Krajem aprila 1942. godine, ~etni~ki vo|a u Hercegovini DobrosavJev|evi}, je poslao pismo Draì Mihailovi}u, u kome pored ostalog pi-}e: “Narod je patrijarhalan i nacionalan do srì. Komunisti koji suimali inteligentnije vo|stvo i {kolovanije agitatore preveli su gaèdnog preko vode u partizane pod firmom narodne vojske ~uvaju}i se damu nametnu zvezde i duge komunisti~ke ambleme.”2266 Na konferenciji ~et-ni~kih komandanata iz doline Vrbasa, odrànoj 7. juna 1942. godine, do-ma}in konferencije Lazar Te{anovi} je rekao: “U sukobima sa partiza-nima trebe {tedeti ìvote Srba boraca, nastojati da se oni programompridobiju u na{e redove i tako poja~amo svoje snage za kona~an obra~unsa Hrvatima.”2277

289

Vojvoda pop Mom~ilo \uji}, je povodom smrti ~etni~kog komandan-ta Paja Popovi}a, 20. juna 1942. godine okupio ~etni~ke komandante: Bra-na Bogunovi}a, Mana Rokvi}a i Mirka Mari}a, radi osvete Popovi}a.Tom prilikom on im je izdao pismena nare|ewa za akciju, u kojima se ka-è: “Pajo Popovi} bija{e Srbin, koji je interese srpstva na prvom mje-stu smatrao vrhovnim interesima kao i wegov otac, koji pogibe od Au-strijanaca za srpstvo i wegov di~ni brat koga usta{e ubi{e tako|er zbogsrpstva, a srpstvo po svim partizanskim shvatawima mora nestati, te ta-ko i on kao veliki Srbin morade poginuti.”2288 O pogibiji Paja Popovi}a,Draù Mihailovi}a je izvjestio poru~nik kraqevske vojske \or|e Ni-koli} ovako: “Partizani su tada naredili da wegovo telo mora biti za-kopano jo{ u toku no}i, i boje}i se kakve uzbune u selu izvukli su se od-mah iz sela.”2299

Dana 13. jula 1942. godine do{lo je do sastanka nekoliko ~etni~kihkomandanata sa Draòm Mihailovi}em u Zimowi}a Kuli u Hercegovini.Pored usmenih direktiva, Draà Mihailovi} je dvojici ~etni~kih ko-mandanata, vojvodama Iliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba|ovi}udao i pismene direktive. U poglavqu tih direktiva, sa nazivom: “Stavprema komunistima”, Mihailovi} je napisao: “Svaki wihov predlog za sa-radwu je golo taktizirawe sa tim ciqem a svaki nacionalni stav prostamaska. Wihov je ciq samo jedan-komunisti~ka revolucija i diktaturaproletarijata. Komunisti }e u~initi sve da nas elimini{u ili raslabepre nema~kog sloma. Uostalom pale su nam u ruke wihove tajne direktiveu tom smislu. One se mogu rezimirati ovako: gde je vlast jaka protivnikapodriti iznutra. Gde je vlast slaba protivnika otvoreno uni{tavati.Pre svega uni{tavawe nacionalnih vo|a (oficira i nacionalnih radni-ka). U borbi protiv nacionalnih elemenata sluìti se svim sredstvima,udruìvawem makar i sa crnim |avolom. Na takvu wihovu odluku, posleuzaludnih poku{aja da sa wima sara|ujemo, poku{aja koji su nas skupo sta-jali ostaje samo jedno: istom merom bez skrupula.”3300

U memorandumu koji su Vladi SSSR-a u sedam ta~aka, 25. avgusta 1942.godine, uputili predsjednik Jugoslovenske Vlade u Londonu dr SlobodanJovanovi}, i ministar spoqwih poslova Mom~ilo Nin~i}, u ta~ki dru-goj stoji: “Svi napori jugoslovenske vlade u Londonu i Moskvi, kao i ge-nerala Mihailovi}a u na{oj zemqi, radi ostvarewa jedinstvene akcije uJugoslaviji i saradwe sa partizanima doìveli su neuspeh”. U ta~ki ~e-tvrtoj pi{e: “Nedoraslo vo|stvo komunista i wihov terorizam i zlo~i-ni protiv srpskog naroda izazvali su narodnu reakciju protiv wih, takoda su bili progawani i uni{tavani gde god ih se na{lo. U jeku rata ko-munisti forsiraju rat, ubiv{i preko 10.000 naj~asnijih nacionalista, idovode}i tako do revolta naroda, koji je ustao protiv wih kao jedan, pot-puno na svoju inicijativu i bez ikakvog potstrekivawa sa strane genera-la Mihailovi}a.”3311

Povodom I zasijedawa AVNOJ-a u Biha}u, Draà Mihailovi} je oba-vijestio Jugoslovensku Vladu u Londonu slede}im telegramom: “Skup-{tina u Biha}u i odluke na woj donete nisu prve ove vrste. Sve se ovo od-igralo u manastiru Ostrogu po~etkom ove godine i bilo zaboravqeno,

290

kao i u Uìcu pro{le godine. Niko ìvi ovamo ne pridaje ovim odluka-ma nikakvog zna~aja niti ih uzima ozbiqno. Na wih se ve} priviklo. Zna-~aj se ovome ne pridaje u toliko pre {to se na wihovom ~elu nalazi nekiTito, o kome se ne zna ni ko je, ni {ta je, ni odakle je. Cela ova stvar uBiha}u je stvar propagande. Ovo je najboqi dokaz da ciq komunisti~keborbe nije borba protiv okupatora nego borba za preuzimawe vlasti isvetsku komunisti~ku revoluciju.”3322

Povodom emisije VVS, u kojima su se ~etni~ke borbe protiv okupa-tora pripisivale partizanima, Draà Mihailovi} je uputio raspis ~et-ni~kim komandantima sqede}eg sadràja 4. februara 1943. godine: “Ras-pis svima bez razlike – Na{a vlada u Londonu je protivna engleskom na-vijawu za komuniste. Englezi su obi~ni trgovci qudskim mesom. Svi iz-vje{taji o hrabrim partizanima u Jugoslaviji su obi~ne izmi{qotine.Oni se ne bore protiv okupatora ve} samo protiv nas i to za vlast.”3333

U pismu ~lana Glavnog {taba NOV i PO za Crnu Gori i Boku, koje jeu ime istog potpisao Ivan Milutinovi}, od 10. septembra 1943. godine,[tabu II udarnog korpusa, tj. Peku Dap~evi}u i Mitru Baki}u stoji po-red ostalog:... 3. Danas su bili predstavnici ~etnika Baja Stani{i}a Si-mo Miju{kovi} i traìli da se sporazumijemo u pogledu zajedni~ke bor-be protiv okupatora. Mi smo im odgovorili: Nikakvih razgovora i spo-razuma ne}emo...”3344

[ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu pukovnik Vili-jam Bejli, je u svojoj centrali javio 20. septembra 1943. godine ovo: “Par-tizani su ve} dva puta neizazvani napali Mihailovi}eve snage. U jednomnapadu ja sam li~no ponavqam li~no bio prisutan. Do sad uspio sam dasprije~im protivnapade ali ne moèmo, ponavqam, ne moèmo o~ekiva-ti od Luka~evi}a da im ustupi teritoriju koju je snagom oru`ja zauzeo.

Sjutra se nadam vidjeti brigadira Armstronga i podnijeti mu iscr-pan izvje{taj. U me|uvremenu u~inite sve da Tito naredi tim bandama dane napadaju êts ({ifra za ~etnike - obj. A. Stamatovi}a) dok vi, briga-dir Armstrong i Glavni {tab ne odlu~ite {ta da se radi. Zalaèm savsvoj uticaj da sprije~im izbijawe gra|anskog rata ali se bojim da }e izgu-biti kontrolu ako se incident ponovi.”3355 Kairska SOE (Slu`ba za izuzet-ne zadatke) je izgleda poku{ala da obuzda Titove snage, te je {efu bri-tanske misije pri Titovom [tabu pukovniku Vilijamu Dikinu, poslalaovaj radiogram: “Bejli javqa da partizani prijete napadom na Mihailo-vi}a kod Berana. Do sada Bejli uticao da se sukob sprije~i. Molimo tra-ìte od Tita da se zaloì i sprije~i gra|anski rat koji bi koristio sa-mo Wemcima.”3366

Komandant Zetskog ~etni~kog odreda pukovnik Bajo Stani{i}, je unare|ewu komandantu Juri{nog bataqona od 24. septembra 1943. godine,naglasio ovo: “Pred toliko do sada prolivene bratske krvi u bratoubi-la~koj borbi, koju su izazvali i nametnuli partizani, potpomognuti tu-|im agentima i pla}enicima, posle kapitulacije Italije na{ao sam sepobu|en i smatrao sam za du`nost, da ih pozovem ku}ama i da se jedan putprestane sa bratoubila~kom borbom i prolivawem bratske krvi.

291

Partizani nisu prihvatili ovaj moj apel, ve} su na isti odgovorilinapadom mu~ki i podlo iz zasede na moje ~etnike 14. ovog meseca kod selaStube-Nik{i}, kojom prilikom su ubili 7 a ranili 4 moja ~etnika. Ovajse slu~aj ponovio 23. ovog meseca u Ozrini}ima gde su partizani ponovonapali i tom prilikom ubili 2, a ranili 4 ~etnika iz Nik{i}kog sreza.

Gore navedena dva slu~aja su jasan dokaz da partizani èle da produ-è bratoubila~ku borbu i prolevawe bratske krvi, te sam zbog toga pri-nu|en da ponovo primim nametnutu borbu od strane partizana, i ako s bo-lom u du{i povodom toga.”3377

Krajem septembra 1943. godine, britanski general Henri M. Vilson,poslao je radiogram Draì Mihailovi}u. Na taj radiogram Draà Mihai-lovi} je odgovorio 23. oktobra ovako: “Sudbina balkanskih zemaqa i naro-da me|usobno je povezana zato oni moraju biti u vezi a wihovi napori tre-ba da budu zajedni~ki i ujediweni; iz toga razloga sam uspostavio veze i po-maèm elemente narodnog otpora i van Jugoslavije a namjeravam i trudimse da poveèm takve snage u prijateqskoj savezni~koj Gr~koj, u Bugarskoj iu Albaniji; pa ~ak i u Rumuniji moji izaslanici uporno rade u tom smislu.

Moram priznati da mi u svim poduhvatima komunisti prave velikete{ko}e i ometaju moj rad jer wima nije stalo do borbe protiv okupato-ra {to je samo prividno sredstvo da prikriju svoj pravi ciq koji je da sedograbe vlasti u zemqi. Me|utim jugoslovenska vojska iako je prema wi-ma u poloàju opravdane samoodbrane; komunisti su otvorili svoje redo-ve bez razlike najgorim kvislinzima u zemqi – ust{ama – da bi popuniliredove svoje vojske koja se ozbiqno osipa jer narod u ovim krajevima ze-mqe napu{ta komuniste.

Usta{e koje su na{u zemqu izdale Nemcima i pod nema~kom za{ti-tom pobile tokom rata sedam stotina hiqada Srba i lojalnih Hrvata, qu-de, ène i decu, danas su na{le uto~i{te kod komunista nadaju}i se da }emo}i da izbegnu odgovornost za svoje zlo~ine. To je obja{wewe za tako ~e-ste napade komunista na jugoslovensku vojsku, napade koji se ~esto ~ine nao~igled britanskih oficira pridodatih partizanskoj komandi.”3388

Britanski oficir za vezu i {ef podmisije “Alkali” Feret, poslao jesvojoj centrali 14. novembra 1943. godine, radiogram ovog sadràja: “[e-storica mojih uhoda potvr|uju napad crvenih. Crveni spalili prostorijeodbora Grugr i pokupili hranu. Vrlo omrznuti od mje{tana ti crveni.”3399

Prilikom odràvawa ~etni~kog Ba{kog kongresa bili su prisutnisvi zna~ajniji predstavnici predratnih stranaka. Predsjednik Socijal-demokratske stranke dr @ivko Topalovi}, uputio je poziv KPJ sa ovogkongresa, u kome se kaè: “Neka komunisti~ka stranka obustavi gra|an-ski rat, koji je zapo~ela; neka likvidira posebno politi~ko vojno predu-ze}e; neka raspusti svoju posebnu partijsku vojsku; neka prihvati programobnove jugoslovenske dràve demokratskim putem, putem izraza slobod-ne narodne voqe i woj su vrata otvorena za ulaz u narodnu zajednicu.”4400

Van Srbije, u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Kninskoj Krajini,ustani~ke snage u znatnom dijelu nijesu bile polarizovane, tj. nijesu semogle podvesti pod ~etni~ke ili partizanske odrede. To su uglavnom bi-le konglomeracije. Kasnije u tim snagama dolazi do podjele na ~etnike i

292

partizane, a iz nekih jedinica, koje bi se globalno mogle identifikova-ti kao partizanske, znatan dio istupa i prelazi u ~etnike. Osnovni raz-log za to je u tome, {to su komunisti poku{ali da ustani~koj vojsci natu-re ideolo{ko komunisti~ku pripadnost, i pretvore je u oru|e za izvo|e-we gra|anskog rata i osvajawe vlasti.

U Crnoj Gori, ~lanovi ustani~kog komiteta u Andrijevici bili sumajori: \or|ije La{i}, Veli~ko Bojovi} i Milinko Jankovi}; te kape-tani: Mira{ Savi}, Dimitrije Vlahovi} i Vlado \uki}. ^lanovi vojnogkomiteta u Beranama bili su: Kapetan I klase Pavle \uri{i}, kapetan Iklase Mirko Babovi}, major Boò Joksimovi}, major Momir Cemovi} ikapetan I klase Radomir Popovi}-Rajo.4411 U komandnom sastavu gerilskogodreda u Javorju u Bosni, bili su ovi qudi koji su kasnije pre{li u ~et-nike: Mile Kecman – komandant odreda, Lazar Kecman – vodnik III voda,Petar \ilas i Simo Bursa} – desetari II voda.4422

Prilikom reorganizovawa gerilskih odreda sa podru~ja O{treqa iBosanskog Petrovca, u komandno osobqe postavqeni su sqede}i qudi ko-ji su kasnije postali ~etnici: Mile Kecman – komandant I odreda bataqo-na, Vlado Mora~a – komandant II odreda bataqona, Mane Rokvi} – koman-dant IV odreda bataqona.4433 U izvje{taju [taba NOP odreda za BosanskuKrajinu od septembra 1941. godine, upu}enom [tabu NOP odreda za Bo-snu i Hercegovinu, pored ostalog se kaè:... “2/9. stigli smo u Mrkowi}Grad i uspostavili kontakt sa [tabom tih odreda kojima komanduje Uro{Drenovi}. Naravno da smo odmah istog dana obi{li frontove i ustano-vili jedno zadovoqavaju}e stawe sa vojnog gledi{ta...”4444 Vaqa napomenu-ti, da }e Drenovi} kasnije postati jedan od najpoznatijih ~etni~kih ko-mandanata u Bosni, i da }e mu partizani ubiti ènu i sina od dvije godi-ne. Na zboru u Meqaku kod Pqevaqa 18. decembra 1941. godine, ve}i diopartizanske ~ete pre{ao je u ~etnike, i formirao ~etni~ku ~etu na ~elusa podoficirom Milutinom Jelovcem. Ta ~eta u januaru 1942. godine,prerasla je u bataqon.4455

Kowi~ki kapetan I klase Radojica Ron~evi} je u 13-julskom ustanku uCrnoj Gori, bio ~lan vojnog komiteta za Nik{i}ki srez.4466 Pukovnik Ba-jo Stani{i} koji je u julskom ustanku u Crnoj Gori bio savjetodavni ~lanprivremene ustani~ke Vrhovne komande, uspio je odvojiti dvije ~ete odpartizana, i vojnici tih ~eta skinuli su petokrake.4477 Neki ~lanovi Jaho-rinskog NOP odreda, odnosno wegovog komandnog kadra, pre{li su u ~et-nike. To su bili: Mile Radovi} – komandant Ustikolinskog bataqona Ja-horinskog odreda (ubijen kasnije od partizana – obj. A. Stamatovi}a),A}im Kova~ – komandir @e{~anske ~ete Ustikolinskog bataqona Jaho-rinskog odreda (poslije rata osu|en od komunista na dugogodi{wu robi-ju – obj. A. Stamatovi}a), Slobodan Trifkovi} – zamjenik komandanta Ja-bu~kog bataqona Jahorinskog odreda (ubijen od partizana 1944. godine -obj. A. Stamatovi}a), Vaso Kova~ – komandir II Jabu~ke ~ete Jabu~kog ba-taqona Jahorinskog odreda (ubijen od partizana 1944. godine – obj. A.Stamatovi}a), Manojlo Radovi} – komandir Vite{ke ~ete Pre~anskogbataqona Jahorinskog odreda, Grujo Cvetanovi} – komandir Pre~anske~ete Pre~anskog bataqona Jahorinskog odreda.4488 Kapetan I klase Ivan

293

Ruì}, bio je komandant Drobwa~ko-usko~kog NOP bataqona, a kasnijepostao poznati ~etni~ki komandant na sjeveru Crne Gore.4499 U no}i izme-|u 31. marta i 1. aprila 1942. godine, od partizana se odvaja trgovac iz Ja-{ovke u Bosni Rade Radi}, koji je do tada bio komandant IV NOP odreda.Radi} }e tako|e postati poznati ~etni~ki komandant u Bosni.5500

Usqed otpo~iwawa gra|anskog rata od strane partizana, iz wihovihredova dolazi naro~ito u Crnoj Gori do masovnih dezerterstava, jer mno-gi qudi nijesu htjeli zagaziti u bratoubila~ki rat. U pismu [taba Dur-mitorskog NOP odreda od 8. marta 1942. godine, Glavnom {tabu NOP od-reda za Crnu Goru i Boku, pored ostalog stoji: “Prema izvje{taju koman-danta sektora od 6. ovog mjeseca vidi se da ni moral trupa poslije borbinije na dostojnoj visini i da se nije mogao odràti... Iz drobwa~ke ~etedezertiralo je 47 partizana i po{li su sa fronta svojim ku}ama, vojnevlasti su ih zadràle kod Boana, razoruàle i pustile kao takve ku}ama.êtvorica su zadràni kao panikeri i prvi dezerteri – kojima je sudioprijeki vojni sud i osudio ih na smrt strijeqawem i to: Stevu Pu{equ –negativnog tipa iz vremena Jugoslavije, poznatog dezertera sa Pqevaqa,koji je i ovog puta dezertirao, kukavi~ki i izdajni~ki napustio frontSiwajevinskog sektora i za sobom povukao izvjestan broj partizana izborbe.

\urka Vilotijevi}a – sva{to~iwu i lupeà, koji je i ranije osu|i-van za prqava djela, radi ~ega su mu skidani partizanski znaci. Dezerti-rao je sa Pu{eqom razbija~ narodnog fronta i pozadine.

Nova Petkovi}a, poznatog dezertera i panikera sa Pqevaqa, koji jei ovoga puta dezertirao.

[}epana Drin~i}a, neprijateqa narodne borbe, dezertera i panikera.Danas 8. III smrtna kazna nad tom ~etvoricom dezertera izvr{ena je u

Boanu u 700 sati izjutra.”5511

[tab Cucko-}ekli}kog NOP bataqona je 11. marta 1942. godine po-slao pismo [tabu Lov}enskog NOP odreda, u kome je pored ostalog na-glasio: “Dana 22. januara 1942. godine do{la je jedna grupa partizana i ne-partizana koja je istupila sa parolama pete kolone i to: Za{to nam stal-no bacate pra{inu u o~i, i da treba da znaju kuda su wihova bra}a 59 Cu-ca, da ne}e u rat sa bra}om Vasojevi}ima i sl...”5522 U pismu ~evsko-bjeli~-kog partijskog biroa od 11. marta 1942. godine, neimenovanom pretposta-vqenom partijskom organu stoji: “Dezertiralo je 10 partizana govore}ida oni nijesu za bratoubila~ki rat, da ne}e i}i u Vasojevi}e, a da }e seboriti protiv Talijana...”5533

Predstavnik Rejonskog komiteta Pive u pismu od 12. marta 1942. go-dine, upu}enom OK KPJ za Nik{i}, rekao je pored ostalog ovo: “Naime,jedinica u kojoj je on radio, i to ~itava pokazala se apsolutno kolebqi-va i zauzela izdajni~ki stav po pitawu likvidacije Tadijine. Ista je sa-stavqena od Tadi}a, bliìh ro|aka Tadijinih, a ve}inom intelektuala-ca, ona je naturila masama stav da ga ne treba likvidirati. Ali vjeruje-mo da raspoloèwe masa ne ide dotle da bi se zbog wegove likvidacijemogli izazvati eventualni sukobi. Samo radi se o tome da bi takva jedi-nica, koja se pretvorila u obi~nu familiju, odnosno boqe re}i ta banda

294

bile spremna da izazove cijepawe, bar jednog dijela masa od na{e parti-je. Ovo govorimo zato {to mase jedan dio wih smatraju komunistima jerse nijesu kompromitovali onako kao Tadija. Saslu{avawe Tadijino je iz-vr{eno u prisustvu jedinice Tadi}a i nekih drugova iz ostalih jedinica.Tadi}i su uglavnom do{li, ne zato da bi se ne~emu nau~ili, slu{aju}i ku-kavi~ke i la`ne Tadijine iskaze, ve} zato da bi ga oslobodili od zaslu-ène smrtne kazne. Drugovi iz RK (rejonskog komiteta – obj. A. Stamato-vi}a) nijesu bili prisutni ovom saslu{awu, izuzev 2 Saslu{awu je pri-sustvovala i drugarica Nela. Iako su prema Tadijinim iskazima Tadi}ibili svjesni zlo~ina koji je izvr{io, iako su priznali otvoreno da takavpostupak jednog ~lana Partije zasluùje smrt, ipak su uporno braniliizdajni~ki stav da ga ne treba strijeqati, pravdaju}i to nekom wegovomneizvjesno{}u i nemawem inicijative. Dràwe ostalih partijaca biloje isto tako prili~no kolebqivo, izuzev duga Milana, ~lana RK. Strije-qawe nijesmo izvr{ili, ne zbog raspoloèwa masa, ve} zbog izdajni~kogdràwa pomenutih partijaca i wihove spremnosti da naprave nove zlo-~ine prema Partiji, samo da bi osvetili svog ro|aka. A kad je drug @ar-ko pisao da ga treba strijeqati, ako je raspoloèwe masa za to, sigurnomu ni na kraj pameti nije bilo da }e partijci zauzeti ovakav stav i uti-cati negativno na raspoloèwe mase. Iz ovog izlazi, da na{ stav koji jebio odlu~an i i{ao u potpunosti u prilog wegovoj likvidaciji nije mo-gao biti sproveden u ̀ ivot kao partijska odluka. Drugim rije~ima zna~i,da su ~lanovi partije otkazali poslu{nost prema Partiji. I ne samo to,nego su zauzeli i neprijateqski stav prema woj. Eto zbog ~ega nijesmo mo-gli donijeti sami odluku o wegovoj likvidaciji. Posledwa mogu}nost is-puwena je time, {to smo Tadiju poslali ku}i, pod uslovim: da se nikuda nekre}e i da nigdje nosa ne pomaqa do kona~ne odluke Partije. A va{a od-luka obzirom na ovakvu situaciju i u samoj na{oj partijskoj organizaci-ji trebala bi da bude brza i odlu~na, kako bi koristila ozdravqewu na-{e Partije.”5544

[tab Lov}enskog NOP odreda, je u svom izvje{taju upu}enom 14. mar-ta 1942. godine Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, napisaoovo: “Politi~ko stawe u Katunskoj Nahiji se pogor{alo posledwih dana.Po~eli su tamo stizati dezerteri sa fronta u Vasojevi}ima, nai{li suna neke slabije jedinice koje su ih do~ekale i usprotivili se wihovomrazoruàwu, kako je traìo [tab bataqona peta kolona je ovom pojavomdezertera mnogo ohrabrena i hvata maha. Tako da u Katunskoj nahiji danasimamo dvije ~ete partizana, jednu iz Cucko-}ekli~kog, drugu iz êvsko-bjeli~kog bataqona koje fakti~ki otkazuju poslu{nost, a imamo u êv-skoj op{tini oko 70-90 seqaka koji pod uticajem pete kolone uzimajuoru`je, drè straè i osje}aju se kao nama protivni~ka vojska.”5555

U nare|ewu Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru od 15. marta1942. godine upu}enom [tabu Nik{i}kog NOP odreda stoji: Primilismo va{e pismo br. 166 od 13. o. m. i na isto odgovaramo:

1. Iz va{eg pisma vidimo da je panika i demoralizacija partizanaobuhvatila, u izvjesnom dijelu, i va{e djelove. Brzom intervencijom iop{tim mjerama protiv pete kolone morate po sve razbiti i ponovo po-

295

vratiti moral i disciplinu od partizana. Brze i energi~ne mjere u da-na{woj situaciji jesu najboqi qekovi i najboqe oìvqavawe partizan-skih redova.”5566

[tab Durmitorskog NOP odreda, u svom izvje{taju Vrhovnom {tabuNOP odreda i DV Jugoslavije od 15. marta 1942. godine, pored ostalog jekazao: “Izvjestili smo vas o slu~aju qudstva Kosani~ke i Leverske ~ete sateritorije Kosani~kog bataqona, a to je da je 70 partizana sa poloàja uKosanici isti napustio i oti{li u Pqevqa, te se predali ~etnicima...”5577

“U plemenima koja su se odmetnula radimo da osiguramo kontakt samasama i omogu}imo politi~ki rad i uno{ewe propagandnog materijala.Isto tako organizujemo trojke koje }e u pozadini likvidirati petokolo-na{e”, napisano je pored ostalog u izvje{taju PK KPJ za Crnu Goru, Bo-ku i Sanyak od 15. marta 1942. godine, upu}enom CK KPJ.5588 U izvje{taju[taba Zetskog NOP odreda od 16. mata 1942. godine, [tabu Lov}enskogNOP odreda pi{e: “Upu}uje se natrag Gorwoqe{anska NOP ~eta koja jeostala ovamo duè na poloàju. Ona se bila pokolebala i izgubila samo-uvjerewe. Disciplina u woj nije odgovaraju}a. Partizani u woj nijesu do-voqno svjesni zna~aja borbe i du`nosti koje moraju izvr{avati.

Ovo je prouzrokovano time {to su prvi put bili daqe od svojih ku}ai u akcijama protivu pete kolone. Osim toga, ~uli su bili za borbe u Qe-{anskoj Nahiji, a pored toga ovamo je situacija bila dosta te{ka, po{toje bila plima od reakcije, pa su se bojali takvog iznena|ewa, koje bi ihdovelo u teàk poloàj ili osramotilo.”5599

[tab Gorwozagara~ke NOP ~ete, je u pismu od 19. marta 1942. godinekomandantu komansko-zagara~kog NOP bataqona naglasio ovo: “Po{tose desio ovaj slu~aj da se iz sastava ove ~ete mu~ki odvedu dva [}epano-vi}a, Lazar i Milutin koji se jo{ ni do danas nijesu vratili u sastav ove~ete. Prema gore izloènom molim da se navedena bra}a [}epanovi}ivrate u sastav ove ~ete 20. marta do 12 ~asova i da se ta~no nazna~i imelica koje je navedene qude odvelo i po ~ijem nare|ewu. U protivnom akose sjutra do 12 ~asova ti qudi ne budu vratili ova ~eta ubudu}e ne}e uop-{te izvr{avati nikakva nare|ewa niti koje partizanske vlasti.

Ovo traèwe poti~e otuda po{to su dva [}epanovi}a do sada pozna-ti kao potpuno ispravni i po{teni qudi i gra|ani op{tine zagara~ke inisu mogli biti odvedeni bez znawa ove ~ete niti se pak ubudu}e dozvo-qava nikakvo odvo|ewe lica iz sastava i sa teritorije ove ~ete...

KKoommaannddiirrVVuukkoo KKeekkoovvii}}..””6600

Povodom doga|aja u Gorwem i Dowem Zagara~u, reagovao je svojimpismom od 20. marta 1942. godine, komandant Komansko-zagara~kogNOP bataqona, koje je uputio [tabu Lov}enskog odreda, u kome je na-glasio: “Izvje{tavamo vas slede}e da je ~eta Dowo Zagara~ka otkaza-la poslu{nost komesaru svoje ~ete. Tako da na sastanku no}a{wem suistupili sa... (ovdje je dokument dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi-}a) kao i ~eta Gorwa. Pozvali su komandira da ostane sa wima kao ko-mandir on je odbio i do{ao u ovaj {tab. Kosovolu{ki bataqon bio jedao jednu ~etu koja je bila u pripravnosti u Dowi Zagara~ ali su oni

296

izgnani sa wine teritorije. Kao {to vidite stawe je vrlo te{ko, pani sam ne znam {to da se radi...”6611 Primiv{i ove informacije, PKKPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak, je u pismu od 24. marta 1942. godineCK KPJ naglasio: “U pismu od 15. o. m. pisali smo da se u Crnoj Goriiz dana u dan stawe pogor{ava. U op{tini Zagara~koj dvije ~ete par-tizana otkazale su poslu{nost i, kako smo obavije{teni, partizani-ma se onemogu}ava prolaz kroz ovu op{tinu. Usqed raspadawa jo{ ne-kih partizanskih jedinica, prekinuta nam je veza sa Cetiwskim OK-tom i Lov}enskim odredom.”6622

U pismu Cucko-}ekli}kog bataqona iz prvih mjeseci 1942. godine,[tabu Lov}enskog NOP odreda, se kaè: “Prema posledwem izvje{tajuovog {taba o stawu na na{em podru~ju i posle ubistva izdajnika MataBigovi}a stawe je slede}e: Naredili smo da ga ukopaju bez kukawa i lele-kawa i objasnili narodu za{to je ubijen i nazvali ga petokolona{em iizdajnikom.

Bilo je gun|awa od wegovih, ali se sve svr{ilo bez galame i vike ioni su oti{li svojim ku}ama. Sjutra dan su se okupili ~itava ~eta malo-cucka, na grobu po~eli lelekat, vikat i prijetit, od nas iz [taba nije bioniko... Peta kolona za jednu no} uspjela je da organizuje sve partizane iseqake protiv ubijstva Mata Bigovi}a i traìli su ubojstvo politi~kogkomesara na licu mjesta. Zatim je ~itava ~eta otkazala poslu{nost da ideu akciju u Vasojevi}e tj. nigdje ne}emo i}i u borbe protiv bra}e ~ak niprotiv stare Jugoslavije... Po{to se nije odazvala ~eta malocucka pozi-vu u akcije na Vasojevi}e je odrekla poslu{nost, te ovaj [tab bataqonanije uputio osmoricu partizana u iste...”6633

Zarobqeni partizan Qubomir Miqanov Zekovi} iz [aranaca kod@abqaka, je na saslu{awu pred ~etni~kom komisijom aprila 1944. godi-ne, izjavio je pored ostalog ovo: “U VII brigadu stupio sam nasilno i pri-kqu~en sam istoj u Kola{in kada je ista putovala za Ku~e... Kada su na-stupali nacionalisti (tj. ~etnici – obj. A. Stamatovi}a) na mjesto gdjesam se nalazio kao straàr na dno Doweg Meduna ja nisam htio pucati nawih ve} sam se wima predao... Ja sam se sa desetinom dogovorio da bjeì-mo iz partizana u nacionaliste ali nisam poznavao teren i nikoga od na-cionalista, kome bih se mogao uputiti.”6644

Da su partizani, odnosno komunisti koji su ih predvodili, odgovor-ni za izazivawe gra|anskog rata, svjedo~i i nekoliko dokumenata, u koji-ma se vidi da je prioritet borbe partizana, bila ne boba protiv okupato-ra, nego protiv ~etnika. Tako je Glavni {tab NOP odreda za Crnu Gorui Boku, u svom nare|ewu od 26. februara 1942. godine, [tabu Nik{i}kogNOP odreda napisao: “Mi mislimo da bi u dana{woj situaciji bilo po-trebno da vi jedan dio va{ih snaga povu~ete iz Hercegovine, a da drugo-vi u Hercegovini, nastave sa ~i{}ewem terena od pete kolone, pa makarokupatora mawe uznemiravali. Borba protiv pete kolone u dana{woj si-tuaciji treba da bude jedna od najva`nijih ta~aka.”6655

U nare|ewu Vrhovnog {taba NOP odreda i DV Jugoslavije II prole-terskoj brigadi, od 7. marta 1942. godine, stoji: “Mi smo vam ve} ranije re-kli da na prvom mjestu treba da je borba protiv doma}ih izroda – ~etni-ka, petokolona{a i razbija~a narodne borbe. Za vrijeme likvidacije tih

297

bandita borbu sa okupatorom treba izbjegavati...”6666 Tako|e Vrhovni {tabNOP odreda i DV Jugoslavije, je 10. mata 1942. godine, izdao nare|eweIvanu Milutinovi}u i Mo{i Pijadi, koji su rukovodili partizanima uCrnoj Gori, ovog sadràja: “Dok ne uni{tite ~etnike, izbjegavajte borbusa Talijanima sem kada je nemogu}e da se to izbjegne ili kada je sigurnoda }ete do}i do oru`ja i materijala.”6677

Posebnu tematiku istraìvawa, predstavqaju martovski pregovori1943. godine, izme|u Wemaca i partizana, i sklapawe ugovora u Gorwem Va-kufu. U jednoj od tih ta~aka, partizani su naglasili da su im ~etnici glav-ni neprijateqi. O ovoj problematici bi}e vi{e rije~i u jednom od nared-nih poglavqa. Vojvoda pop Mom~ilo \uji}, je u poruci Draì Mihailovi-}u iz nenazna~enog mjeseca 1944. godine, napisao ovo: “Partizane Nijemcii usta{e pu{taju da mirno prolaze sa svojim kolonama a traè}i kavge imegdana iskqu~ivo sa odredima Jugoslovenske vojske u Otaybini.”6688

Ameri~ki pukovnik Robert H. Mekdauel, {ef ameri~ke misije priMihailovi}evom {tabu, je u pismenom odgovoru Komitetu za pravednosu|ewe Draì Mihailovi}u u Wujorku 1946. godine, nazna~io pored osta-log ovo: “U tom trenutku snage mar{ala Tita pod komunisti~kim vo|-stvom napale su Mihailovi}eve snage velikom duìnom fronta. Tome na-padu su bili svjedoci dolepotpisani li~ni i wegov {tab. Da bi napaliMihailovi}eve snage koje su se ba{ tada tukle protiv Wemaca Titovesnage su se povukle kroz pojas wema~kih garnizona u Zapadnoj Moravi neosvr}u}i se na Wemce. Od tada glavni ciq Titovih snaga u zapadnoj Sr-biji bio je ne da se bore protiv Wemaca, ve} da se do~epaju Mihailovi}ai ameri~ke misije. Niz takvih napada natjerao je generala Mihailovi}ada se povu~e u Bosnu.”6699

Komunisti ne samo da su davali prioritet borbi sa ~etnicima u od-nosu na okupatora, nego su u pojedinim krajevima u vrijeme ustanka, bilipotpuno minorni, odnosno ~etnici su u potpunosti organizovali ustanakprotiv okupatora i usta{a. Jedan od komunisti~kih vo|a na Trome|i,Stevo Sr|i}, poslao je 21. jula 1941. godine, izvje{taj sekretaru Sreskogkomiteta KPJ za Bosansko Grahovo i Drvar, u kome se po mjestima opisu-je stawe. Za Knin se kaè: “Knin – Doznajemo da tamo postoji partizan-ska }elija. Uputili smo tamo dva na{a druga. Gradski komunisti se najbo-qe ne snalaze u ovoj na{oj seqa~koj borbi. Izgovaraju se da nisu dobiliodobrewe od svog rukovodstva iz Splita. Bilo bi se dobro uputiti neko-ga u Split radi konkretnog dogovora sa Dalmatincima.”7700

O ustanku u Kninskoj Krajini i Dalmaciji poznati komunisti~ki ru-kovodilac dr Vladimir Bakari} kazao je ovo: “Prvi problem u Dalmaci-ji je bio taj, {to rukovodstvo nije znalo za na{ program {iroke akcije inisu, izgleda dijelili na{u orjentaciju na {iroku, op}enarodnu bazuustanka. O tome su diskusije stalno trajale neko vrijeme.”7711 U pismu PKKPJ za Hrvatsku, upu}enom CK KPJ, u vezi sa ustankom u Kninskoj Kra-jini se kaè: “Pravoslavni elementi, koji su pobjegli pred usta{kim kr-volocima u {umu, da spase svoj ìvot, zaista su spremni za borbu, ali senalaze u rejonima kod Livna i Knina, gdje su na{e partijske organizaci-je vrlo slabe ili ih uop}e nema. Umjesto partije angaìrali su se veli-

298

kosrpski elementi koji u Kninskom i Drni{kom kraju dominiraju.”7722 Upodru~ju MK KPJ za Knin, krajem 1941. godine, bilo je svega 27 ~lanovapartije, {to govori o minornosti komunista u ovom kraju u ustanku.7733

Neki od komunisti~kih rukovodilaca u Crnoj Gori, poput \oka Paj-kovi}a, dovodili su svojim posqeratnim pisawima sami sebe u kontra-diktornost. Tako ovaj poznati komunista iz andrijevi~kog kraja, u svojojkwizi “Tokovima revolucije” pi{e: ...“Sjutradan ujutru Mjesni komitetPartije, koji je istovremeno bio i {tab, razmatrao je situaciju na po~et-ku oruàne borbe. Ali ve} oko 900 ili 1000 ~asova ~ula se jaka pucwava ba-ca~a iz italijanskih garnizona. Ne znaju}i o ~emu se radi, pretpostavqa-li smo da Italijani pucaju da bi zapla{ili ustanike. No kad smo ~uli ipucwavu s druge strane, shvatili smo da se borba nastavqa. Novi sukob jetrajao tokom cijelog dana, a u sumrak su na{i odredi u{li u prvu ulicugrada i uskoro oslobodili jedan dio Berana. Iz karabiwerske stanice ugradu u kojoj je bilo oko 40 italijanskih vojnika, karabiweri su se upor-no branili.

Zbog takve situacije, uve~e 17. jula, zakazali smo savjetovawe, na ko-je su osim ~lanova Mjesnog komiteta KPJ pozvani i drugi politi~ki qu-di iz grada, kao i izvjestan boj oficira biv{e jugoslovenske vojske. Raz-govarali smo kako da savladamo karabiwerski garnizon. Tom savjetovawuje bio prisutan i Pavle \uri{i}, oficir biv{e jugoslovenske vojske,koji je kasnije postao izdajnik. On je izradio plan napada na grad, i madase protivio da nam ga preda, a postavqaju}i pitawe ko rukovodi ovomborbom, mi smo na osnovu toga plana sjutradan krenuli u akciju...”7744 Paj-kovi} kao {to se vidi ovdje tvrdi da je MK KPJ bio ustani~ki {tab, a taj{tab ne zna o ~emu se radi na popri{tu borbe, i po pucwavi shvata da seona nastavqa. Pajkovi} tako|e priznaje da su komunisti sara|ivali saPavlom \uri{i}em, i da je on napravio kao profesionalni vojnik, od-nosno oficir plan napada na Berane. \uri{i} je bar prema pisanijiPajkovi}a, odbio da plan preda komunistima, ali ne razja{wava kako suonda komunisti prema tom planu oslobodili Berane? Pajkovi} nazna~a-va da je \uri{i} kasnije postao izdajnik. Otkud je \uri{i} mogao posta-ti izdajni, kad se borio protivu Italijana? Sve ovo pokazuje da komuni-sti nijesu organizovali ustanak, niti su vodili ustanike u borbama.

Komunisti, odnosno wihovi reìmski istori~ari, pola vijeka ~et-ni~ki pokret prikazivali su kao reakcionarnu spregu oficira, konzer-vativnih intelektualaca, buròazije, kulaka i sve{tensta. Oni su timehtjeli opravdati gra|anski rat koji su poveli, pored ostalog i sa socijal-nog aspekta i aspekta agrarne reforme. Od 30. novembra do 2. decembra1942. godine, u [ahovi}ima od Bijelog Poqa, odràna je konferencija~etni~kih komandanata iz Crne Gore i Starog Rasa. U zapisniku sa ovekonferencije, se pored ostalog kaè: “...Sekule Bogavac, u~iteq (Berane).Da se zemqa dadne pored seqacima i niìm ~inovnicima, jer }e je wihoveporodice same obra|ivati... Milan Perovi}, u~iteq ([avnik). Izja{wa-va se za pove}awe dece. Da seqak ne prodaje dobivenu zemqu. Da se i za ~i-novnike uvede privredni rad za ferije kako ne bi bilo iznena|ewa...

299

Milo{evi} Vladimir, student medicine (Andrijevica). Lekari dabudu dràvni slu`benici. Da se pozabave socijalnim pitawem. Oduzetipravo privatne prakse. Bolnice besplatne. Ambulante i stanice da po-stoje po selima...”7755 Vaqa napomenuti da su ovoj konferenciji prisustvo-vali ~etni~ki komandanti Pavle \uri{i} i Zaharije Ostoji}. Na krajukonferencije donijeti su zakqu~ci u 17 ta~aka. Interesantne su naro~i-to ta~ke 5 i 10 Tako se u ta~ki 5 kaè: “Privatna svojina je zajedni~ka, awen obim mora se ograni~iti za onom u op{tem interesu. Zemqa pripa-da onome koji je obra|uje. Veliki privatni posedi moraju se ukinuti istaviti dràvi na raspolagawe. Ovo }e dràvi olak{ati potpuno re{e-we agrarne reforme. Agrarno pitawe mora biti re{eno potpuno i pra-vilno. Celokupna industrija mora biti u dràvnim rukama. Velika trgo-vina mora biti u dràvnim rukama, a mala u privatnim kontrolom drà-ve. Privreda treba da bude izgra|ena na principu dràvnog zadrugar-stva. Trgova~ki poslovi, nov~ani krediti i zavodi moraju biti u dràv-nim rukama.” U ta~ki 10 se kaè: “Obavezno se mora doneti: Zakon o ko-rupciji, koji }e stalno predvi|ati koja dela spadaju u dela korupcije. Zakorupciju postoji samo jedna kazna-smrt. Zakon o ispitivawu privatneimovine od 1918. do danas. Zakon o krivi~noj odgovornosti svih onih ko-ji su doprineli na bilo koji na~in propasti dràve.”7766

Na konferenciji u Andrijevici 30. jula 1941. godine, u~esnici su po-slali Sreskom narodnooslobodila~kom odboru pismo u kome se kaè:“Traìmo reorganizaciju sreske vojne komande pa da u wu u|u samo stru~-na lica i vojni~ki najpotkovaniji qudi i oficiri i da se sreski narod-nooslobodila~ki odbor preimenuje u civilni odbor i bude sastavqen odqudi od autoriteta.”7777 Ovdje se potvr|uje teza, da su komunisti naturilisvoje tzv. narodnooslobodila~ke odbore, kao organ vlasti narodu. Naosnovu ovoga i sli~nih primjera, vidi se da je narod prozreo tu wihovuigru, i da su komunisti nai{av{i na otpor ve}ine naroda, otpo~eli sagra|anskim ratom.

U toku qeta 1941. godine, u Beogradu je formiran odbor sastavqen odpredstavnika politi~kih, nacionalnih, omladinskih i kulturnih orga-nizacija. Ovaj odbor trebalo je da bude savjetodavni organ Draè Miha-ilovi}a. Odbor su ~inili: advokat Vidan Blagojevi} iz Narodne radi-kalne stranke, advokat Miodrag @ivanovi} iz Demokratske stranke, Jo-vo Popovi} iz Zemqoradni~ke stranke, Stevo Stankovi} iz Srpskog kul-turnog kluba, u~iteq Dimnik iz U~iteqskog udruèwa, pravnik MilijaJani}ijevi} iz Omladinskog fronta za odbranu otaybine, privatni ~i-novnik Milivoje Mati} iz Beogradske trgova~ke omladine, i zamjenikstarje{ine Saveza sokola Vladimir Belaj~i}. Ovaj odbor bio je kratkogvijeka, jer je otkriven od Gestapoa, a ve}ina wegovih ~lanova bila je po-hap{ena.7788

Krajem oktobra 1941. godine, komanda vojno~etni~ke organizacije u[umadiji, je objavila proglas u kome se pored ostalog kaè: “Cela zemqaje organizovana u vojno ~etni{tvo, u ~ijim se redovima nalaze ispravnisrpski oficiri, podoficiri i obveznici, ali u {umama ima i druga or-ganizacija, organizacija partizana, koja izvodi izvesne operacije koji

300

nisu u skladu sa idejom vojske ve} za sobom imaju politi~ku i li~nu poza-dinu, koja dovodi do nesloge. êtni~ka organizacija dobija pozive za pre-govore od raznih partizanskih grupa, ali po{to se ~etnici bore samo uokviru date zakletve za kraqa i otaybinu, nisu ovla{}eni da pregovara-ju sa bilo kojom grupom. Pozivamo partizane da se bore zajedno sa ~etni-cima, ali samo u okviru poloène vojni~ke zakletve. Pozivamo svu bra-}u Srbe da budu spremni za zajedni~ku borbu protiv vekovnog neprijate-qa svih Slovena a naro~ito Srba.”7799

Kako je po~etkom novembra 1941. godine, do{lo do sukoba ~etnika ipartizana, 6. novembra u 1130 ~asova, komandant ~etni~kog odreda u â~kumajor Radosav \uri}, uputio je komandantu â~anskog NOP odreda ulti-mativne uslove za prekid neprijateqstava u deset ta~aka. U prvoj ta~kion je napisao: “Preformirawe partizanskih jedinica koje su do sada ba-zirane na politi~koj osnovi u postoje}e vojno~etni~ke odrede pod ko-mandom pukovnika gospodina Draè Mihailovi}a, koji je za to naimeno-van ukazom W.V. Kraqa.” U ta~ki petoj stoji: “Obostrano skidawe znako-va koji nemaju obele`je Jugoslovenske vojske.” U ta~ki sedmoj stoji: “Odpreformiranih partizanskih odreda, ko èli moè u}i naoruàn u jugo-slovensku vojsku u ciqu nastavqawa borbe protiv okupatora. Ostaliimaju predati oru`je, da bi se dalo onima koji ho}e da se bore pod vojni~-kom zastavom.”8800

Dana 29. novembra 1941. godine, Jugoslovenska vlada u Londonu posla-la je radiogram preko kapetana Djuena T. Hadzona, ~lana britanske misi-je pri {tabu Draè Mihailovi}a, ovog sadràja: “Vlada W.V. najsrda~-nije ~estita Mihailovi}u zbog sporazuma postignut sa partizanima. Ona}e biti zahvalna ako Mihailovi} prenese ~estitawa jugoslovenskim ru-kovodiocima koji su doprineli sporazumevawu.”8811

Kapetan jugoslovenske vojske Leka Vujisi} i sudija Batri} Rako~e-vi}, zajedno sa komandirom (majorom) biv{e crnogorske vojske IvanomBulatovi}em izdali su 30. novembra 1941. godine proglas Prekobr|ani-ma i Rov~anima. U tom proglasu pored ostalog se kaè: “Pozivamo cio na-rod da stane na stranu ove ~etni~ke akcije. Prihva}amo se ~etovawa kaonajslavnije relikvije na{e tradicije jer je Srbin kroz ~etovawe stvorioslobodu i izgradio svoju tradiciju. Naprijed bra}o i sestre u ~etni~keredove za slobodu i pobjedu Jugoslovenske misije u svim pravcima.

Traìmo zajedni~ki front nacionalne borbe i pozivamo da se zabo-rave bezna~ajna politi~ka uvjerewa. Na{ je ciq borba protiv neprijate-qa a ne protivu na{e bra}e.”8822

Draà Mihailovi} je 20. decembra 1941. godine, poslao instrukciju|eneral{tabu majoru \or|iju La{i}u i kapetanu I klase Pavlu \uri{i-}u. U ta~i sedmoj predvi|eno je ka`wavawe svih onih koji su izdali dr-àvu u aprilskom ratu i poslije wega. U ta~ki devetoj se kaè: “Trebaosigurati jedno politi~ko tijelo koje }e voditi dràvni brod merom op-{tenarodnih interesa i te`wi.”8833

U rezoluciji predstavnika op{tine Qevore~ke i Preakobrdske, od23. decembra 1941. godine, pored ostalog se kaè:

301

“...4. Pokret se kona~no ogra|uje od svake me|usobne naro~ito brato-ubila~ke borbe, bez obzira na razliku u ideolo{kim i socijalnim pita-wima. Sledstveno tome pokret }e smatrati, da }e odgovornost za eventu-alnu me|usobnu borbu, koju pokret kona~no iskqu~uje snositi svaka onagrupacija koja pribegne ovom... (na ovom mjestu dokument je dijelom uni-{ten – obj. A. Stamatovi}a) putem nasiqa i ubijawa, po{to je ovo upere-no iskqu~ivo protivu nacionalnog opstanka i wegove ~asti i ponosa. 5.Ukoliko bi eventualno bilo produèno sa ubijawem pojedinih qudi iznaroda, s pqa~kom i nasiqem ma kakve vrste... (na ovom mjestu dokumentje dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) pokret ne èli ovakvu borbu,bi}e po osve{tanom principu nu`ne odbrane, preduzeta odmazda do is-trebqewa svih onih elemenata koji stoje na gledi{tu da se putem krvi irevolucije ostvaruju osvetni~ki i socijalni ciqevi.

6. U svrhu izvo|ewa postavqenog ciqa pristupa ostvarewu pokret-nih jedinica, koje }e stalno krstariti na terenu... (na ovom mjestu doku-ment je dijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) organizovanih bataqona,da se ve} pored postavqenog ciqa u borbi protiv okupatora obezbediunutra{wi mir i poredak od razornog rada svake one skupine koja ideprotiv opstanka i interesa na{eg naroda...

8. Svakom onom koji radi na {tetu ~asti i dostojanstva i opstanka na-{eg naroda, stavqaju}i se u slu`bu neprijateqa, sudi}e mu iskqu~ivoNARODNI SUD, ~ija su pravila i organizacija propisana.

Apelujemo na sve rodoqubive gra|ane sviju krajeva Crne Gore da sesvrstaju u POKRET NACIONALNE BORBE, jer }e najboqe na taj na~in izvr-{iti svoj dug prema domovini i jedino tako sprije~iti me|usobnu trage-diju koja se ve} u Crnoj Gori po~ela odvijati.

U ime op{tine Prekobrdske1. Batri} Rako~evi}, sudija2. Petar Tomovi}3. Mitar Ra... (ne~itko – obj. A. Stamatovi}a)

U ime op{tine Qevore~ke1. \or|e M. La{i}-major2. Leka Vujisi}-kapetan3. Marko Boj...(ne~itko)”8844

Dana 7. januara 1942. godine, major \or|ije La{i} izdao je proglas, ukome je pored ostalog napisao ovo: “Formirajmo svoje jedinice na ~istonacionalnoj osnovi i ne dozvolimo da posebne politi~ke grupacije ras-trù na{u narodnu snagu i iskori{}uju je u ~isto partijske svrhe, te danam onemogu}e izvr{ewe uzvi{enog zadatka koji je od presudnog zna~ajaza na{u budu}nost. Komunisti~ka partija koja ne poznaje po svom progra-mu ni srpstvo ni slovenstvo, ni brata za brata, ni porodicu ni na{u sve-tu vjeru, ve} su joj svi narodi jednaki i svi su drugari samo jesu li wihovapartija makar da je Tur~in, Arnautin, Jevrej, Italijan ili ma ko drugi.”8855

U izvje{taju velikog usta{kog ùpana i usta{kog stoèrnika veli-ke ùpe Bribir i Sidraga Davida Sin~i}a, upu}enom Anti Paveli}u od7. februara 1942. godine, pi{e: “Poja~ana akcija u promiybenom i orga-

302

nizatorskom smislu tekli}a generala Draè Mihailovi}a, vo|e pobuneu Srbiji i Bosni, koji èli i ho}e povezati akciju komunista i svih gr-koisto~waka a protiv na{ih vlasti i na{ih i italijanskih vlasti. Osje-}a se namjera Draè Mihailovi}a osujetiti akciju smirewa i podjele mo-gu}u grkoisto~wacima na komuniste i antikomuniste sa svrhom da sijuzdruì u borbi protiv nas i Talijana. Ovi tekli}i i ova primjedba slu-è se dokazivawem sigurne pobjede Rusije i Engleske, te kod seqaka nai-lazi na uspjeh.”8866

Pukovnik Bajo Stani{i} odrào je narodni zbor u Dowim Rsojevi-}ima, a poslije toga je narodu razdao proglas, u kome se pored ostalog ka-è: “Ja kao jo{ nepredat borac pozivam sve ~estite sinove ovih kr{a, dase zbiju u guste redove i oslobode: svoje ogwi{te, svoju wivu, svoju plani-nu, svoje selo i svoj grad. Sa mnom, odnosno sa mojom organizacijom subratska Rusija i plemeniti saveznici Engleska i Amerika. Onog ~asa kadbude izvojevana sloboda narodnooslobodila~ka vojska }e prepustiti na-rodu da sam suvereno odlu~i i ustanovi oblik vladavine i narodnog uje-diwewa, koji bude odgovarao najboqe wegovim potrebama i ̀ ivotu. Dakleprvo Sloboda, pa poslije politika.”8877

Pukovnik Stani{i} je 24. februara izdao jo{ jedan proglas, u komeje naglasio: “Komunisti su krivi za bratoubila~ki rat, i ja taj rat pri-mam i vodi}u ga svom snagom svoje narodne vojske sve dotle dok se vite-{ki duh naroda ovih kr{eva ne oslobodi od komunisti~kih okova. Pra-vim bitnu razliku izme|u partizana, koji su zavedeni, i ~lanova KPJ, ko-ji partizane iskori{}avaju u svrhu svoje partije.”8888

Sredinom juna 1942. godine, u ~etni~koj organizaciji mladenova~kogkraja, po~eli su dominirati pripadnici Zemqoradni~ke stranke. Kada jeDraà Mihailovi} dobio takvu informaciju, on je poslao depe{u majoruVladislavu Dodi}u, ~etni~kom komandantu u mladenova~kom kraju, u kojoj jekazao: “Jako se me{ate u stvari u koje niste pozvati. Suvi{e preporu~ujetequde iz Zemqoradni~ke partije a kudite druge. Zapamtite: Vi ste oficir iako ovako produìte gubim poverewe u Vas. Ovo nije politi~ka partija...”8899

Povodom poku{aja pripadnika Zemqoradni~ke stranke da dominira-ju u ~etni~kom pokretu, na~elnik Operativnog odjeqewa ~etni~ke Vrhov-ne komande major Zaharije Ostoji}, napisao je pored ostalog Lazaru Tr-kqi, ~lanu Zemqoradni~ke stranke i pripadniku ~etni~kog pokreta ovo:“Primetili smo da pojedini zemqoradnici koriste na{ pokret za poli-ti~ki rad. Ti zna{ da smo mi iznad partija ~isto vojni~ki. To je koman-dantovo nare|ewe i ono mora biti svetiwa za svakoga na{eg saradnika.”9900

U vezi sa sli~nom problematikom, Draà Mihailovi} je u depe{i od 10.jula 1942. godine, upu}enoj komandantu Cerskog ~etni~kog korpusa kapeta-nu Dragoslavu Ra~i}u naglasio: “Poverqivo samo za Vas: Bosanski {tabima qudi politi~kih ambicija. Taj {tab imao je ~ak i Bosansku vladu. Te-`wa mi je da ih razjurim i od wega stvorim vojni~ki organ.... Svaki poli-ti~ki rad u Bosni i svuda treba da se onemogu}i. Ponavqam: onemogu}i.

PPoozzddrraavv ^̂ii~~aa..””9911

303

Na ve} pomiwanom sastanku sa pot~iwenim komandantima u Zi-mowi}a kuli u Hercegovini, 13. jula 1942. godine, Draà Mihailovi}je vojvodama Iliji Trifunovi}u-Bir~aninu i Petru Ba}ovi}u daopismene instrukcije za rad. U poglavqu tih instrukcija sa naslovom:“Stav prema politi~kim strankama i pokretima”, Mihailovi} je na-pisao: “Ukoliko nisu germanofilske, traìti da sara|uju na ~istojugoslovenskoj nacionalnoj bazi, bez politi~kih uslova i ciqeva(Socijalni poredak èli se i sa na{e strane, ali dolazi posle oslo-bo|ewa i pro{irewa dràve). Germanofile suzbijati po meri wiho-ve aktivnosti.”9922

U zapisniku sa ~etni~ke konferencije u [ahovi}ima kod BijelogPoqa, odràne od 30. novembra do 2. decembra 1942. godine, pored ostalogpi{e: ...“prelazi se na dràvnu administraciju-pravosu|e. Upravnavlast, zakonodavna...

Milan Bandovi}, Sudije moraju imati stalnost, nezavisnost, nepogre-{ivost, materijalno obezbe|eni, iz ~etni~kih redova. Treba da postojijedan Vrhovni sud za ispitivawe ustavnosti i zakonitosti u vezi sa sa-mim pokretom. Advokati da se zamene javnim braniocima. Upravne vlastiizvr{ioci dràvne politike, da se postavqaju pretsednici i da se pla-}aju od dràve.”9933

Dana 20. decembra 1942. godine, sudija Batri} Rako~evi} je razaslaoproglas narodu, u kome se kaè:

““BBRRAA]]OO II SSEESSTTRREE!!

Kriti~ni ~asovi koje preìvqava na{ napa}eni narod, u ovom naj-kobnijem ~asu wegove istorije sudbonosni su za wegov opstanak u domovi-ni. Srpski narod preìvio je mnogo zala i tragedije kroz vekove wegovemu~ne i krvave istorije, ~esto je gubio svoje ogwi{te i slobodu ali je na-da sve bio svestan da radi na svojoj slobodi i samoodràwu a trezveniminstiktom svoje rase nije se dao uplesti u mra~ne ciqeve neprijateqa ipostati robom agenata tu|inske politike i interesa. Me|utim, najnovi-je razdobqe na{e krvave istorije svedo~i da nije po|eno osve{tanim pu-tem na{e slavne istorije.

Pod kobnim uticajem tu|inske propagande razriveno je duhovno bla-go srpskog naroda: wegovo ime da je Srbin wegov ponos, da je sin jedne ve-like tradicije, jer kaù sve {to je staro mora se mijewati, {to je novo,makar iako ne vaqa, u tome je spas. Re}i da je Srbin patriota a jo{ maweda je Jugosloven, to zna~i kod zavedenih pojedinaca biti “petokolona{“na smrt osu|en. îji izdajnik bra}o i sestre?

AKO IIMA OOVDJE IIZDAJSTVA OONDA JJE SSVAKI JJUGOSLOVENSKI PPA-TRIOTA IIZDAJNIK OONIH NNARODA IIZDAJNIKA, KKOJI SSU 220 GGODINA RRU-[ILI SSVOJU RRODNU GGRUDU, SS FFRONTA, II SSVOJU DDOMOVINU PPREDAVALI UUKANYE TTU\INSKIH IINTERESA.

Za{to pado{e najboqi sinovi ovih ve} odavno okrvavqenih gora, na~ijim sveìm humkama jo{ uvijek pla~u oja|ena djeca i kipte u zanosuosvete, jer ako ne za to, da se pakleni plan tu|inskih interesa {to lak-

304

{e sprovede preko na{ih narodnih izdajnika.Ali ostavimo za sada to, vrijeme }e i sud napa}enog naroda najboqe

kazniti izdajnike i wihova sramna djela. Sada, mo`da vi{e nego ikada,na{a je du`nost da se svrstamo u ~vrste redove poneseni qubavqu premaizgubqenoj domovini, da bi tako do kraja izvr{ili svoj veliki dug premaotaybini, poput onih, koji ne{tedimice kroz vekove pado{e za na{u slo-bodu. Osvijestite se na vrijeme bra}o i sestre, da ne bude dockan i pove-dimo zajedni~ki ~vrsti front nacionalne slobode u borbi protiv okupa-tora, koji nam je oduzeo slobodu i na taj na~in omogu}io onim elementi-ma koji su i bez okupatora ru{ili svoju domovinu, da u ovom kobnom ~asuprovode ciqeve tu|inskih interesa i propagande.

Danas je mo`da è{}a i ja~a borba za domovinu nego {to je ikad pri-je bila zato se jugoslovenski patrioti na vrijeme svrstajmo; sprije~imodoma}e izdajnike u wihovim paklenim planovima za tu|inske interese.To je najve}i dug koji moramo prema domovini izvr{iti, to je najve}i po-nos kojim se Srbin kroz vekove kitio.

Pripremimo se za postoje}u borbu protiv okupatora, sprije~imo bra-toubila~ku borbu, za sad zaboravimo na sporna socijalna i politi~ka pi-tawa ali budno pratimo na narodne izdajnike i wihove mra~ne ciqeve.

Budimo budni ~uvari s pu{kom u ruci svoga naroda; osigurajmo pret-stoje}u slobodu na vrijeme i vaskrs jugoslovenske nacije, da ne bi i ovakoizmu~eni narod bio ba~en u me|usobni haos i anarhiju.

NAPRED UU BBORBU ZZA SSLOBODU II VVE^NE IIDEALE NNA[EG NNARODA!2200-XII-11994422.. ggooddiinnee BBaattrrii}} DD.. RRaakkoo~~eevvii}},, ss..rr..PPeettrroovvaa RRaavvaann ssuuddiijjaa OOkkrruu`̀nnoogg ssuuddaa..””9944

U vezi sa komunisti~kom propagandom me|u {kolskom omladinom,|eneral Blaò \ukanovi} je 1. februara 1943. godine, uputio raspis di-rektorima gimnazija, u~iteqskih {kola i prosvjetnim zavodima, u komese pored ostalog kaè: “Nacionalni pokret je van svih i iznad svih poli-ti~kih stremqewa. On se ne moè podvesti pod pojam udruèwa ili or-ganizacije u obi~nom smislu, jer je on ne{to vo{e. ON JE OLIÊWE NA-CIJE KAO CJELINE.”9955

U to u qeta 1944. godine, osnovana je Jugoslovenska Demokratska Na-rodna Zajednica. Draà Mihailovi} je 29. avgusta 1944. godine predaoelaborat u vezi sa tim, {efu ameri~ke misije pri svom {tabu pukovnikuRobertu H. Mekdauelu. U elaboratu se pored ostalog kaè: Od srpskihpartija u{le su u ovu koaliciju: Radikalna partija, Jugoslovenska nacio-nalna stranka, Zemqoradni~ka partija, Samostalna demokratska stran-ka, Socijal-demokratska stranka i politi~ka grupa stvorena oko lista“Napred” kojoj se nalazio na ~elu profesor Univerziteta Dr MihailoIli}, koga su Nemci streqali. Od slovena~kih partija u{le su u ovu ko-aliciju: Slovena~ka qudska stranka (klerikalci), Slovena~ka kmetijskastranka, Slovena~ka sekcija Jugoslovenske stranke. Sve ove slovena~kestranke napravile su svoju koaliciju i tako ujediwene one su u{le u Jugo-slovensku narodnu koaliciju. Od Hrvata u{li su u koaliciju samo jugo-slovenski orjentisani Hrvati. Od nepoliti~kih organizacija pristupi-

305

li su koaliciji: Ravnogorski pokret, Savez ratni~kih, kulturnih, patri-otskih i drugih organizacija, i Savez srpskih zemqoradni~kih zadruga.U srpskom i slovena~kom narodu nisu pristupili koaliciji samo komu-nisti~ka partija i fa{isti~ka organizacija.”9966

Brojni dokazi svjedo~e da su komunisti krivi za gra|anski rat, odno-sno partizani, na ~ijem ~elu su se nalazili komunisti. Gdje treba traì-ti uzroke gra|anskog rata, odnosno motive koje su komunisti na{li da gazapo~nu? Nesporna je ~iwenica, da su komunisti od aprilskog rata 1941.godine, pa sve do 22. juna, kada je Wema~ka napala bez objave rata SSSR,bili potpuno pasivni prema okupatoru, i za to vrijeme nijesu ni{tapreduzimali protiv wega. Naime, Wema~ka i SSSR su potpisale pakt onenapadawu i saradwi 1939. godine. KPJ je bila ~lan Kominterne. Kao{to je KPJ bila satelit Kominterne, tako je i Kominterna bila satelitSSSR-a. Otuda i pasivnost jugoslovenskih komunista prema okupatorudo 22. juna 1941. godine. Uzrok aktivirawa komunista od toga datuma pro-tiv okupatora, nije zna~i bio u patriotsko-oslobodila~kom, nego u ideo-lo{kom osnovu, da bi se pomogao svoj ideolo{ki centar tj. komunisti~-ki SSSR, jer da su se komunisti htjeli boriti protiv okupatora do 22. ju-na, oni su za to imali prilike. Draà Mihailovi} nasuprot wima, po~i-we otpor odmah po zavr{etku aprilskog rata.

Komunisti su kao zasebna vojna formacija, sa prepoznatqivim ideo-lo{kim osnovom, u{li u ustanak jedino u Srbiji. No, u toku jula i avgusta1941. godine, wihove akcije ne mogu se identifikovati sa antiokupator-skim. Oni za to vrijeme uni{tavaju àndarmerijske stanice, pale op-{tinske arhive i ru{e mawe mostove i slijepe krakove pruga, od ~ega je{tetu imao samo wihov narod, a ne okupator. Ovim oni èle da izazovu{to ve}i haos i nered, u ionako neredovnom stawu, jer su u {to ve}em hao-su i imali vi{e prostora za djelovawe. Kao {to je ranije nazna~eno, u Cr-noj Gori, Bosni i Hercegovini i Kninskoj Krajini, ustanici su predsta-vqali pravi konglomerat, po~ev od nacionalnih oficira, politi~ara,seqaka i komunista. U Srbiji se komunisti uglavnom zbijaju u Uìcu, ko-je postaje centar wihove vlasti. U tom gradu oni vr{e prve eksperimentesvoje vladavine, koja }e biti kona~no uobli~ena 1945. godine. Tu oni po~i-wu sa klasi~nom komunisti~kom organizacijom vlasti, i metodama likvi-dirawa onih koji nijesu bili za wu, a sve u skladu sa iskustvima iz SSSR-a. U ostalim krajevima van Srbije, oni poku{avaju da ustani~ku vojskuograni~e i usmjere po svom ideolo{kom naho|ewu i nazorima, a preko tzv.narodnooslobodila~kih odbora, nature narodu svoju vlast.

Kako su u Srbiji i van we predstavqali mawinu, a kako se ve}ina na-roda i ustani~ke vojske nije sloìla sa wima u tome, oni po~iwu klasi~-no izvo|ewe revolucije, tj. otpo~iwu gra|anski rat, kako bi narodu si-lom nametnuli svoju vlast, {to nijesu mogli u prvoj kratkotrajnoj faziustanka. Plamen gra|anskog rata koji su oni potpalili u novembru 1941.godine u Srbiji, imao je lan~ani karakter. U Srbiji oni bivaju vrlo br-zo poraèni, a gotovo identi~na situacija ponavqa se i van we. Me|utimpou~eni iskustvom u Srbiji, komunisti naro~ito u Crnoj Gori i Herce-govini, u prvim mjesecima 1942. godine, mnogo sigurnije i brutalnije na-stupaju u poku{aju da uzmu vlast. Sve to }e imati za posqedicu ubistvo

306

nekoliko hiqada qudi, koji su se mawe ili vi{e, organizovano ili pasiv-no, suprotstavili toj wihovoj namjeri i wihovoj ideologiji, ili ~akonih, za koje su samo pretpostavqali da bi to mogli u~initi. Kao {to subili osuje}eni i protjerani iz Srbije, tako bivaju protjerani i iz CrneGore, Hercegovine i Kninske Krajine do juna 1942. godine. U drugoj polo-vini 1942. godine, partizani su bili zbijeni u besputne krajeve sjeveroza-padne Bosne i imali su oko dvadesetak hiqada boraca iz svih krajeva Ju-goslavije. Van Bosne, oni su u tom periodu imali nekoliko desetina ma-wih odreda, ~ija ukupna snaga nije brojala vi{e od dvije do tri hiqadequdi. To je bila sva wihova snaga. êtni~ki pokret za to vrijeme, suvere-no je imao vlast u Srbiji, Crnoj Gori, isto~noj Hercegovini, KninskojKrajini i djelovima Kosova. êtni~ki odredi operisali su i po Bosni, idjelovima Slovenije, Dalmacije i Makedonije.

Za razliku od partizanskog pokreta, kojeg su vodili komunisti, kaoideolo{kog pokreta, ~etni~ki pokret je bio bez ideologije i partijskihobiqe`ja. U pojedinim etapama, ~etni~ki pokret je ~ak uspio okupitive}inu jugoslovenskih stranaka, i time dokazao, da je ne samo nadstrana~-ki, nego da ima ulogu objediwavawa svih demokratskih {irokih narodnihslojeva, i politi~kih i nepoliti~kih organizacija. To pokazuje nekoli-ko vi{estrana~kih tijela, koja su stvorena uz ~etni~ki pokret, kao i vi-{estrana~ki Svetosavski kongres u selu Ba kod Qiga u {irem rejonu Va-qeva januara 1944. godine. Nasuprot tome, AVNOJ i wegova prva dva za-sijedawa, bi}e ~isto politi~ko tijelo i skupovi.

**************NAPOMENE1. Dragoqub Petrovi}, êtni~ka organizacija Koste Pe}anca u okupiranoj

Srbiji do po~etka oktobra 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1968, 181

2. Pavle Me{kovi}, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.3. isto, Vojislav D. Panteli}, Se}awa jednog komandanta.4. isto, Zvonimir Vu~kovi}, Ustanak u zapadnoj Srbiji.5. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961,706. Instrukcija PK KPJ za Crnu Goru partijskim organizacijama na terenu

od 18. jula 1941, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 1, Beograd, 1949, dok. br. 10.

7. kao nap. 5,78.8. AJ, Zapisnik sa saslu{awa Draè Mihailovi}a obavqenog u Beogradu od

9. do 11. aprila 1946.9. AJ, fond CK KPJ, 1941/3

10. AVII, reg. br. 37211. isto, ~.a., k. 15a, reg. br. 21/3.12. isto, 18/3.13. isto, VK-V-214. DACG, AOP, br. 14314/XI3-5(41), izjava ~lanova bratstva [}epanovi}a ko-

mandiru Rova~kog NOP bataqona “vojvoda Vuksan” Veku J. Bulatovi}u od 14. decembra 1941.

307

15. isto, br. 4405/XI1b—7(41,), Apel Vasojevi}a od 25. decembra 1941.16. isto, pismo [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941. II ~eti17. isto, br. 2055/XI1-b-9(41), proglas Qevore~ana od kraja 1941.18. isto, br. 426/HI1a-9(41), proglas majora \or|ija La{i}a Qevore~anima od

30. decembra 1941. u vezi sa pismom koje je primio od [taba Qevore~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941.

19. Uputstvo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 27. januara 1942. oblasnim okru-`nim, mjesnim komitetima partije i biroima }elije, Pakao ili komuni-zam u Crnoj Gori, sv. 5, Cetiwe, 1942.

20. DACG AOP, br. 594/III3-16(42), izvje{taj biroa partijske }elije iz Pipe-ra MK za Podgoricu od 29. januara 1942.

21. isto, br. 83/II3-23(42) pismo OK za Nik{i} Rejonskom komitetu za Pivu -od 6. marta 1942.

22. \uji}ev ultimatum partizanima, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-ujugoslovenskih narod, tom V, kw. 3, Beograd, 1952, dok. br. 119,367.

23. Stevo Vladu{i}, ûvaj se sinko, Drvar 1941-1945, kw. 3, Drvar, 1978,484.24. AVII, ~.a., k. 15a, reg. br. 17/5 BH-W-31.25. isto, fond DM, VK-Y-107.26. isto, ~.a., k. 18. reg. br. 24/8VK-H-627. isto, fond DM, 233, reg. br. 1/8 (BH-H-511)/28. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata Instituta za historiju

radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 2, Split, 1981, 1147/29. AVII, 154/34/3-23-24.30. isto, VK-P-684.31. isto, VK-Y-211.32. isto, D/I-9-118333. isto, D-21-635.34. DACG, AOP, br. 14467/IV2a-135(43), pismo ~lana Glavnog {taba NOV i

Po Ivana Milutinovi}a od 10. septembra 1943. [tabu II udarnog korpusa tj. Peku Dap~evi}u i Mitru Baki}u.

35. PRO, W 0 202/131, list br. 458/10/43.36. isto, list br. 43,21/9/43.37. Nare|ewe komandanta Zetskog ~etni~kog odreda pukovnika Baja Stani{i-

}a od 24. septembra 1943. komandantu Juri{nog bataqona, Dokumenti o iz-dajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 84, 142.

38. PRO. FO 371/37591 H/MOO 68239. isto, WO 202/143,list br. 80,14/11/43.40. AVII, fond DM, VK-P-171.41. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961,8142. Izvje{taj komande gerilskih odreda sreza Bosanskog Petrovca od 18. avgu-

sta 1941. {tabu gerilskog odreda za srez Bosanko Grahovo i okolinu o sasta-vu komandnog kadra i naoruàwu gerilskog odreda u Javorju, Zbornik doku-menata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom IV, kw. 1, Beograd, 1951, dok. br. 15, 45.

43. isto, Naredba {taba Ibataqona “Sloboda” od 20. avgust 1941. o reorganizaciji ge-rilskih odreda sa podru~ja O{treqa i Bosanskog Petrovca, dok. br. 22, 60

44. isto, izvje{taj [taba NOP odreda za Bosansku Krajinu od septembra 1941. [tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, do br. 222,486.

45. Batri} Jovanovi}, Crna Gora u NOR i socijalisti~koj revoluciji, kw. I, Beograd, 1960, 464.

46. DACG, AOP, br. 9617/V2-20(41), partizanski dokument iz 1941 (nepotpun i dijelom uni{ten).

308

47. Izvje{taj CK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 13. februara 1942. upu-}en CK KPJ, Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih na-roda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 114, 246.

48. isto, izvje{taj [taba Jahorinskog odreda od 25. februara 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu o sastavu odreda, tom IV, kw. 4, Beograd, 1952, dok. br. 17, 59-62.

49. isto, nare|ewe [taba Durmitorskog NOP odreda od 2. marta 1942. Ope-rativnom {tabu Siwajevinskog sektora, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 114, 246.

50. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Dra`e Mihailovi-}a, kw. 1, Beograd, 1984,247

51. DACG, AOP, br. 1634/IVc-26(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odre-da od 8. marta 1942.Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku.

52. isto, br. 967/IVc-94, pismo [tabu Cucko-}ekli}kog NOP bataqona od 11. marta 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda.

53. isto, br. 631/III3-37(42), pismo ^evsko-bjeli~kog partijskog biroa od 11. ma-rta 1942. neimenovanom pretpostavqenom organu.

54. isto, br. 61-/III4-23(42), pismo predstavnika rejonskog komiteta Pive od 12. marta 1942. OK KPJ za Nik{i}

55. Izvje{taj [taba Lov}enskog NOP odreda od 14. marta 1942. Glavnom {ta-bu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 157, 338.

56. isto, nare|ewe Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku od 15 mar-ta 1942. [tabu Nik{i}kog NOP odreda, dok. br. 62,350.

57. isto, izvje{taj [tabu Durmitorskog NOP odreda od 15 marta 1942. Vrhov-nom {tabu NOP odreda i DV Jugoslavije, dok. br. 163,353.

58. isto, izvje{taj PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 15 marta 1942. CKKPJ, dok. br. 161, 349.

59. isto, izvje{taj [taba Zetskog NOP odreda od 16 marta 1942 [tabu Lov-}enskog NOP odreda, dok. br. 166,359.

60. DACG, AOP, br. 3048/IV4c-102 (42), pismo [taba Gorwozagreba~ke ~eteod 19. marta 1942. komandantu Komansko-zagreba~kog NOP bataqona.

61. isto, br. 1000/IV4-c-105(42), pismo politi~kog komesara Komansko-zagreba~kog NOP bataqona od 20. marta 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda.

62. Izvje{taj PK KPJ za Crnu Goru i Boku i Sanyak od 24. marta 1942. upu-}en CK PJ, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naro-da, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 190, 423.

63. DACG, AOP, br. 1041/IV4c-9(42), pismo Cucko-}ekli}kog NOP bataqona iz nenazna~enog datuma 1942. [tabu Lov}enskog NOP odreda.

64. isto, br. 6175/H1g-5(44), zapisnik sa saslu{awa zarobqenog partizana Qu-bomira Miqanova Zekovi}a iz [aranaca od 1. aprila 1944.

65. Nare|ewe Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru i boku od 26. februa-ra 1942. [tabu Nik{i}kog NOP odreda, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 99, 211.

66. isto, Nare|ewe na~elnika Vrhovnog {taba NOV i DV Jugoslavije od 7. mar-ta 1942. [tabu Nevesiwskog NOP odreda, tom II, kw. 3, Beograd, 1955, dok. br. 27, 80

309

67. isto, nare|ewe Josipa Broza-Tita od 10. marta 1942. Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i boku, dok. br. 34, 97.

68. AVII, 276, 9/1, d1302569. Comittete for a Fair Tial for Draja Mihailovich, Report of Commision of

inqiry, Nev York, 1946.70. AVVI, S-20-14.71. Jovo Popovi}, kazivawa dr Vladimira Bakari}a, Zagreb, 1976,27.72. Izvje{taj PK KPJ za Dalmaciju CK KP za Hrvatsku od 27. prosinca 1941,

Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 2, Beograd, 1952, dok. br. 104, 286

73. isto, od 20. sije~wa 1942, kw. 3, dok. br. 25, 92.74. \oko Pajkovi}, Tokovi revolucije, Titograd, 1981, 43.75. Zapisnik omladinske konferencije ~etni~kih odreda jugoslovenske voj-

ske na teritoriji Crne Gore, Boke i Sanyaka od 30. novembra 1942. Doku-menti o izdajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 4, 16-17.

76. AVII, fond DMK, k. 15, reg. br. 10/477. Radovan Leki}, Andrijeva~ki srez 1941-1944, Cetiwe, 1961, 112.78. AVII, ~.a., k. 15, reg. br. 21/379. isto, fond DM, [umadiski korpus, br. 9.80. isto, ~.a., k. 15a, reg. br. 21/3.81. Nikola Milovanovi}, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi-

}a, kw. 1, Beograd, 1984, 129.82. DACG, AOP, XI1a-26(41), proglas sudije Batri}a Rako~evi}a, kapetana

Leke Vujisi}a i komandira Ivana Bulatovi}a od 30. novembra 1941.83. isto, XII1-12(41), instrukcija Draè Mihailovi}a majoru \or|iju La{i-

}u i kapetanu I kl. Pavlu \uri{i}u od 20. decembra 1941.84. isto br. 427/XI1a-16(41), rezolucija predstavnika op{tina Qevore~ke i

Prekobrdske od 23. decembra 1941.85. isto, IX1a-356(42), proglas Majora \or|ija La{i}a od 7. januara 1942.86. Izvje{taj velikog ùpana i usta{kog stoèrnika velike ùpe Bribir i

Sidraga Davida Sin~i}a Anti Paveli}u od 7. februara 1942, Zbornik do-kumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom V, kw. 32, Beo-grad, 1964, dok. br. 62, 158.

87. isto, proglas Baja Stani{i}a od 11. februara 1942, tom III, kw. 4, Beograd, 1953, dok. br. 193, 475.

88. isto89. AVII, fond DM, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-4790. isto, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-666.91. isto, k. 299, reg. br. 3/1 D-4-122.92. isto, VK-p-684.93. Zapisnik sa konferencije ~etni~kih odreda jugoslovenske vojske na teri-

toriji Crne Gore, Boke i Sanyaka odràne u [ahovi}ima od 30. novembra od 2. decembra 1942, dokumenti o izdajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 4, 17.

94. DACG, AOP, br. 7039/XI1b-6(42), proglas sudije Batri}a Rako~evi}a od 20. decembra 1942.

95. isto, br. 4484/IX1a-2(43), raspis |enerala Blaà \ukanovi}a od 1. febru-ara 1943.

96. AVII, fond DM,VK-P-561.

310

PP AA RR TT II ZZ AA NN SS KK II ZZ LL OO ^̂ II NN II

Partizani kkletvom uuspavani,O{tre nnoè! AAh, ppomozi bboè!Narod sspasi! GGutaju ttalasi!Stra{ne jjeke kkevave rrijeke,Osnova{e ssudove pprijeke:Ko ssa wwima nne}e, uu ssmrt kkre}e,Nema vve}e ood oove nnesre}e...

Prva faza ustanka u letwim mjesecima 1941. godine, samim komunisti-ma je pokazala da ne mogu ra~unati sa zna~ajnijom podr{kom naroda. Sveto imalo je korijena u predratnom periodu, kada su komunisti bili minor-na partija u Kraqevini Jugoslaviji. Ne uspjev{i da u zna~ajnijoj mjeriuzmu komadnu nad ustani~kim jedinicama, odnosno da ih pretvore u svojupartijsku vojsku, kao i da nametnu narodu vlast preko tzv. narodnooslobo-dila~kih odbora, a kako su rat, ratni haos i neredovno stawe bili prili-ka koju su dugo ~ekali, jer u mirnodopskom vremenu zbog svoje minornostinijesu mogli do}i do izraàja, jugoslovenski komunisti otpo~iwu sa kla-si~nim izvo|ewem revolucije, tj. sa gra|anskim ratom. Jugoslovenski ko-munisti su za razliku od komunista u drugim pokorenim dràvama, u{liu rat sa osnovnim ciqem, a to je da osvoje vlast. Borba protiv okupatorabila je za wih u drugom planu. Za{to? Okupator je bio tu za izvjesno vri-jeme, i komunisti su bili svjesni ~iwenice da }e on prije ili kasnije oti-}i. Rat je zna~io haos i anarhiju. Redovne institucije vlasti i demokrat-sko ure|ewe dràve bili su uni{teni. Komunisti su bili svjesni ~iwe-nice da im je takav period prva, a ujedno i posqedwa {ansa da preuzmuvlast. Na takvo stawe oni su ~ekali preko dvadeset godina. U ~emu trebatraìti genezu i uzroke komunisti~kih, odnosno partizanskih zlo~ina?Upravo u jednoumqu i nedemokrati~nosti komunizma. Svjesni da ih je ve-}ina naroda osujetila u wihovim namjerama, a tako|e i da je ideologija ko-ju propovijedaju strana narodu, komunisti po~iwu da silom u~vr{}uju svo-ju vlast, ne vode}i ra~una o voqi naroda. Upravo silom i strahom, oni sunarod, ako ga nijesu mogli privu}i sebi, a ono pasivizirati, da bi se mo-gli obra~unati sa gra|ansko-demokratskim i nacionalnim elementima,kao jedinoj brani za wihovo preuzimawe vlasti. U ovom poglavqu primatpartizanskih zlo~ina dat je za prostor Crne Gore i Hercegovine, gdje suoni po svojoj brutalnosti i bestijalnosti dostigli vrhunac. Na udaru ko-

311

munista na{li su se svi oni, koji se se mawe ili vi{e otvoreno suprot-stavili wihovoj ideologiji, ili da apsurd bude ve}i, oni za koje su komu-nisti mislili da to mogu da urade. To je uglavnom bila elita gra|ansko-demokratskog dru{tva, tj.: intelektualci, sve{tenici, oficiri, buròa-zija i bogati seoski slojevi. Iako komunisti nijesu naro~ito vodili ra-~una da svoje zlo~ine opravdaju pred narodom, oni ipak nastoje da im dajupatriotski karakter. Sve one koje likvidiraju progla{avaju: “izdajnici-ma”, “petokolona{ima”, “{pijunima okupatora”, “razbija~ima narodneborbe”, itd.

Prva partizanska `rtva u Crnoj Gori bio je ratni invalid iz I svjet-skog rata, i posjednik iz Bjelopavli}a Gavro Laki}, ubijen je u {umi Ma-qatu 19. avgusta 1941. godine iz zasjede.11 Gor~in N. Stojovi}, gra|anskipreduzima~ iz Martini}a u Bjelopavli}ima, star 34 godine, ubijen je izzasjede 23. septembra 1941. godine u Stawevi}a Rupi u Piperima kod Pod-gorice. Stojovi} je i{ao u posjetu sestri udatoj kod Manastira ]elije uPiperima. Tom prilikom komunisti su mu opqa~kali 2.500 dinara.22 Mi-livoja P. Tur~inovi}a, slu`benika ministarstva spoqnih poslova, sta-rog 25 godina, iz Ko~ana kod Nik{i}a, grupa komunista odvela je od ku-}e 3. oktobra 1941. godine. Ubili su ga u Gorwem Poqu, i bacili u jamu Du-boku, koja je bila duboka 50 m.33 Mitar Radulov Vukmanovi}, oficir u pen-ziji iz Podgora i Crmnici, star 56 godina, ubijen je tako|e od komunista18. oktobra 1941. godine.44

Na~elnik [taba wema~kog opunomo}enog generala u Srbiji, gene-ral{tabni potpukovnik Gravenhorst, je u svom desetodnevnom izvje{tajuod 19. novembra 1941. godine, pored ostalog napisao ovo: “Situacija je uzapadnoevropskom prostoru u izvje{tajnom periodu bila karakteristi~-na poo{travaju}im razmimoilaèwima izme|u partizana sa jedne i Mi-hailovi}eve grupe sa druge strane. Borba se u prvom redu vodi za pre-vlast u dolini Zapadne Morave. U izvje{tajnom periodu su oko â~ka,Poège i Uìca bile borbe sa promjenqivim uspjehom. Izgleda da me|ustanovni{tvom Mihailovi}eva grupa ima vi{e pristalica nego parti-zani, koji su i{li za time da svoju vlast odrè najstra{nijim terorom(masovna strijeqawa u Uìcu i Poègi).”55

Predstavnik Glavnog [taba NOP odreda za Crnu Goru i Boku, IvanMilutinovi}, je u svom pismu Zetskom NOP odredu od 24. novembra 1941.godine nazna~io ovo: ...

7) Da drug Savo Brkovi} dostavi pisak likvidiranih {pijuna sa te-ritorije gdje je bio, sa pomenutim karakteristikama.”66 Lazar. Vojvodi},policijski pisar, odveden je od grupe partizana 2. decembra 1941. godineiz ku}e jednog svog ro|aka, kod koga je bio na ve~eri, u partizanski {tabu Kunovom Prisoju u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice, pod izgovorom damora biti saslu{an. Tamo je toboè oslobo|en i pu{ten ku}i. Na po-vratku ku}i, u pratwi jednog partizana, svratio je kod jednog seqaka u Ce-klin kod Cetiwa, odakle mu se izgubio svaki trag.77

Komandant Rova~kog nacionalnog bataqona narednik Vuk P. Be}ko-vi}, u svom pismu [tabu Komskog NOP odreda od 14 decembra 1941. godi-ne, stacioniranom u Manastiru Mora~i, pored ostalog je kazao:

312

3) Samozvana komunisti~ka komanda koja ubija najboqe sinove na{e-ga naroda a ostale naziva izdajnicima i prijeti da nas oruànom snagomza svoj ciq ure|uje, mi joj poru~ujemo: Na{e je strpqewe dostiglo vrhu-nac da va{i daqi postupci izazivaju krvoproli}e za koje vi jedino sno-site odgovornost pred srpskim narodom i istorijom.

4) Prekinite sa takvim daqim postupkom jer nema danas ni plemenani organizacije koja moè i smije da Rova~kom bataqonu kroji vi{e ne-go Rov~ani drugom plemenu, jer iza wega stoji 800 brzometaka koje }e zna-ti i umjeti braniti ~ast, ponos i ìvote plemenika.

5) Obezbijedite i stvorite Rov~anima put i normalan saobra}aj saKola{inom jer takvog postupka nema nigdje u Crnoj Gori.”88

Komandant [taba NOP bataqona “Carev Laz” N. Jovi}evi}, u svomizvje{taju [tabu Lov}enskog NOP odreda, od 23. decembra 1941. godine,je izvijestio: “Izvje{tava se taj [tab da su partizani ovog bataqona ubi-li za posledwa 3 dana dvije {pijunke:

1) Mare N. Kosti} iz Dru{i}a (Dowi Ceklin) jaranica zloglasnog ive} strijeqanog {pijuna \oka Kraqevi}a, poznata lajavica i {pijunka.

2) An|e S. Kova~evi} iz Rijeke Crnojevi}a, Ovoj ̀ enetini okupator jesina strijeqao, ali se ona kurvala sa italijanskim vojnicima i {pijala.

- Smrt fa{izmu-sloboda narodu!”99

Partizani su ubili i Savu Medenicu, novinara i publicistu iz Mo-ra~e kod Kola{ina, starog 32 godine. On je prije rata ̀ ivio u Novom Sa-du, gdje je izdavao listove “Eksport” i “Narodnu politiku”, a bio je i do-pisnik novinske agencije “Avala”. Tako|e, bio je i ~lan Sokola, Narod-ne odbrane, Matice srpske i sekretar oblasne loè Dru{tva trezveno-sti. Dana 24. decembra 1941. godine, partizani su ga odveli sa porodi~nogimawa Drijenka u Gorwoj Mora~i. Smrtnu presudu izrekao mu je wegovro|ak. Kada mu je na|en le{, glava mu je bila polomqena tupim predme-tom.1100 Milutin V. Vukovi}, sudski ~inovnik iz Lu{ca kod Berana, ubijenje mu~ki od partizana na ku}nom pragu 25. decembra 1941. godine.1111

^lanovi [taba Qevore~kog NOP bataqona, tj. komandir II ~ete[}epan \uki} i komesar Mirko Ve{ovi}, poslali su jednoj od ~eta ovogbataqona pismo, u kome su pored ostalog kazali:...

a) {to se u Crnoj Gori ne priznaje nikakva druga organizacija negonarodnooslobodila~ka partizanska vojska, kojoj je pri{lo sve {to je ro-doqubivo i {to ho}e borbu protiv okupatora, a koja jedino vodi isprav-nu borbu za nacionalno oslobo|ewe i punu narodnu slobodu...

|) [to vi stalno tvrdite da u Lijevoj Rijeci nema {pijuna i dostavqa-~a i javno prijetite da ne smije biti likvidiran ni jedan Qevore~anin”...1122

U Novoj Varo{i ìvio je prota Puri}, koji je imao ~etiri sina idvije k}eri. Wegova najmla|a k}erka bila je student Beogradskog Uni-verziteta, i od prvog dana je pristupila partizanima. Jedan od protinihsinova bio je tako|e sve{tenik i paroh u selu Babine, na lijevoj obaliLima, i nije bio naklowen komunistima. Kada su partizani pobijegli izSrbije krajem 1941. godine, i prebacili se u Stari Ras, uhapsili su ga ipoveli u Novu Varo{, gdje je ova wegova sestra wega ne samo osudila nasmrt, nego ga i li~no likvidirala.1133

313

[tab Lov}enskog NOP odreda, u svom izvje{taju Glavnom {tabuNOP odreda za Crnu Goru i Boku od 1. januara 1942. godine, pored osta-log je napisao:...”poslije zavr{enih komemoracija preduzete su mjere zalikvidaciju najgorih petokolona{a u tim krajevima.”1144 Milovan Jele-glav, u~iteq i rezervni kapetan iz Mokrina kod Herceg Novog, slu`bo-vao je u Bosanskoj Gradi{ki i Stonu, a od 1935. godine u selu Grabu kodTrebiwa. Dana 1. januara 1942. godine, grupa partizana odvela ga je iz ku-}e po velikoj hladno}i u selo Kru{evice, gdje je ìv gurnut u jamu dubo-ku 36 metara, u kojoj je izdahnuo od posqedice pada.1155

[tab Zetskog NOP odreda, u svom pismu [tabu Qe{anskog NOP ba-taqona stacioniranom u selu Kornetu, od 2. januara 1942. godine, je poredostalog javio ovo:...

“Ovakve petokolona{ke pojave kod vas su izraz strahovite neodlu~-nosti. Da je tamo likvidirano nekoliko glavnih petokolona{a ovo se nebi tamo doga|alo.

Jedini je lijek da se uni{ti peta kolona i da petokolona{i budu iz-ba~eni iz redova partizana i likvidirani...

U Qe{koj nahiji treba izvr{iti ~i{}ewe pete kolone u Vasojevi}ima...Prema na{em mi{qewu i Nikola i Milo Vuk~evi}i su petokolona-

{i i wih treba likvidirati kao stubove pete kolone tamo.Mi smo ovamo u Piperima potpuno suzbili petu kolonu. Kolovo|e

smo uhvatili i wih }e sti}i narodna kazna”...1166

[tab Lov}enskog NOP odreda, u svojoj naredbi nenazna~enom NOPbataqonu od 9. januara 1942. godine, je pored ostalog napisao:...

“3. I ako je peta kolona na podru~ju Lov}enskog odreda razbijena, jo{uvijek se osje}a slabost nekih na{ih bataqona (na pr. Gorwoqe{anskog)u pogledu o{tre borbe protiv petokolona{a... radi toga se nare|uje ne-milosrdna borba i istrebqewe svih razbija~a narodne borbe bez po{te-de. To je nare|ewe Glavnog {taba za Crnu Goru i Boku, ta linija se morasmjesta i do kraja sprovoditi u ìvot.”1177

Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, je u svom pismu partijskoj organi-zaciji Golije, od 14. januara 1942. godine, napisao ovo:

““DDrruu`̀ee AAlleekkssaa,,...Vi ste uglavnom po{li sa zadatkom da likvidirate bandu popa Pe-

ri{i}a, Miwe Vi{wi}a, Marka i Milorada Popovi}a, Ron~evi}a iostale. Me|utim, vi ste pokleknuli pod malim pote{ko}ama koje su predvas nai{le umjesto da primite odlu~nu borbu na ìvot i smrt sa tim iz-dajnicima naroda po{li ste linijom maweg otpora, zaobi{li ste a izgle-da i daqe zaobilazite likvidaciju glavnih neprijateqa dana{we borbe apripremate se za nekakvo oslobo|ewe Bor~a, Gacka i sli~no. Kad vi ni-jeste mogli da likvidirate popa Peri{i}a, ~ija je vojska zavedena i nebori se na ìvot i smrt... Vi ste to zatajili samim tim dok ste sa wim vo-dili pregovore da vas pusti da pre|ete za Bora~, da wemu ne}ete ni{ta is tim prekinuli direktivu Partije i Nare|ewe [taba odreda.”1188

[tab Durmitorskog NOP odreda, u svom izvje{taju [tabu Nik{i}-kog NOP odreda od 15. januara 1942. godine, je konstatovao: “U akciji seuspjelo, uhva}en je Peri{a Yakovi} sa svoja dva brata, dok mu je tre}i

314

ubijen. Sa wima je uhva}eno jo{ sedam qudi iz wegove bande, dok su triTomi}a (Jevtovi}a) malo ranije napustila ovo dru{tvo, kako smo danasobavije{teni-do{li su svojim ku}ama, zbog ~ega smo odmah odredili jed-nu drugu jedinicu i uputili je da likvidira sa wima.”1199 [tab ZetskogNOP odreda, u svom pismu [tabu Zetskog partizanskog bataqona od 20.januara 1942. godine, je naglasio ovo:...”Name}e se potreba da odlu~no uni-{tite petu kolonu na va{em terenu i u tome ne imajte nikakvog saàqe-wa ni kolebqivosti.”2200

Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u pismu MK za [avnik od 20. ja-nuara 1942. godine je napisao: “Primili smo va{e pismo od 15. ovog mje-seca i vidimo da je situacija u tome srezu zadovoqavaju}a, a naro~ito nasveseli uni{tewe bande Yakovi}a. I u jednom i u drugom slu~aju treba na-staviti, da se ne bi osjetila labavost, kako u pogledu borbe protivu {pi-juna i petokolona{a, tako i u Politi~ko-kulturnom radu... [pijuni i pe-tokolona{i uni{tavaju se na svakom koraku, slu~aj sa Novicom Kova~e-vi}em u Grahovu gdje je strijeqano wih 8 i mnogi drugi pojedina~ni slu-~ajevi. Istina i nama su pobjegli iz ovog sreza nekoliko bandita na ~elusa \or|ijem Kustudi}em u pravcu Hercegovine, ali je za wima po{la po-tjera i nadamo se da }e ih brzo uni{titi... Peri{u Yakovi}a sa wegovombandom likvidirajte {to prije.”2211 Mjesni komitet KPJ za Grahovo, u svompismu od 23. januara 1942. godine OK za Nik{i}, je izvijestio ovo: “Par-tijci vu~edolske organizacije likvidirali su popa Rista... pqa~ka{a,petokolona{a i razbija~a narodnog jedinstva. Tako|e su (na{i – vu-~edolski partijci) likvidirali i advokata Vasa Tupawanina (brata Mi-lo{a Tupawanina) kao jednoga od najve}ih razbija~a narodne borbe.”2222

[tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom izvje{taju od 21. januara 1942.godine glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, je pored ostalogizvijestio:...

“10) Likvidacija Novice i wegove bande je bila, a i danas je dostakrupno pitawe politi~ko, pa smo vas zato konsultovali i smatramo datim nijesmo ni{ta izgubili. Napomiwemo da smo u tom vremenu kada smovas konsultovali bili nezvani~no obavije{teni da Vrhovni {tab pono-vo odràva kontakt i saradwu sa ~etnicima Draè Mihailovi}a. Etozbog toga smo vas konsultovali, a ne zbog pla{ewa od lijevih gre{akaNovice i wegove bande...

12) Na{a ~eta sa Marojevi}em koja je bila poslata u srez [avni~kida likvidira Peri{u Yakovi}a i wegovu bandu, u tome je uspjela. Peri-{a sa jo{... uhva}en je ìvi i predat [tabu Durmitorskog odreda. JedanPeri{in brat je ubijen, jer nije hteo predati oru`je zasjedi, koja ga je po-zvala da se preda.”2233

[tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu [tabu Komskog NOPodreda od 28. januara 1942. godine, je napisao ovo:... “Nas je Glavni [tabizvijestio da nije naredio da se pusti Blaò Perovi}, sem ako je dato ka-kvo kasnije nare|ewe. Mi se ~udimo kako je uop{te mogu}e pustiti takvo-ga zlikovca. Zato ako imate ikakve mogu}nosti ubijte ga, ili ako vam jelak{e, sprovedite ga do Boana radi “saslu{awa”, pa }emo mi ureditistvar. Molimo vas, da ni po koju cijenu ne pustite da ovaj zlikovac umak-ne, jer bi se u ovom srezu tim strahovito kompromitovali. Napomiwemo,

315

da je Blaò Perovi} gotovo gori od poznatog bandita Peri{e Yakovi}a,~iju bandu od 12 qudi sjutra strijeqamo.”2244 Politi~ki komesar Pqevaq-ske NOP ~ete Mi{o Pavi}evi}, u svom pismu od 28. januara 1942. godine[tabu Durmitorskog NOP odreda, je naglasio: “Trebalo bi likvidiratii Miliju Daki}a, Rada Ga{para, Rada Vranu - ~lanove Spasojeve bande.Milovan Gundug tako|e je tip i mi smo mu o{tro zaprijetili da ukolikoproduì bi}e likvidiran. On je bio predsjednik op{tine, nije ni zlo~i-nac ni pqa~ka{, ali je na{ protivnik.”2255

Biro partijske }elije iz Pipera, u svom pismu MK za Podgoricu od29. januara 1942. godine je napisao: “Gdje imaju boqih uslova subjektivnihi objektivnih, oni tamo istupaju otvorenije i drskije, ina~e podlo i ma-skirano, obmawuju}i lakovjerni svijet sa primamqivim parolama, pri-vidno demokratskim, kao na primjer izbornost starje{inskog kadra u voj-nim jedinicama i sli~no.

Sa tim i sli~nim parolama istupila je ovih dana i reakcija u Pipe-rima, iznose}i i svoj program – “Narodnih boraca”, kako se zove wihovaorganizacija, a koje je dobila od svoje centrale iz Podgorice, po ~ijim jedirektivama i radila...

Svi su oni bili zakleti partizani a sreski na~elnik pojavqivao seponekad i kao govornik na masovnim skupovima potpuno bez rezerve odo-bravaju}u dosada{wi rad po narodnooslobodila~koj borbi... ̂ im je reak-cija kod nas javno istupila, a to se ispoqilo wihovim obilaskom pleme-na, traè}i potpise za svoj program – Partija je najenergi~nije i odva-`no reagovala. Brzo su pohvatane kolovo|e i to: Jovica Boqevi} biv.sreski na~elnik i Pavle Be{i} kulak i opasan i podmukao tip, kao i ne-koliko wegovih najaktivnijih pomaga~a... Druga “Vandeja” u Piperima,Mijovi}a kraj, likvidirana je tako|e i to na taj na~in {to su svi do po-towega pristali da se upi{u u partizane podvrgavaju}i se svim naredba-ma Glavnog {taba. Od wih niko nije hap{en ni saslu{avan. Iza likvida-cije reakcije, Biro je odmah pristupio wenom najaktivnijem raskrinka-vawu i na masovnim politi~kim konferencijama i skupovima... sa poli-ti~kim konferencijama i politi~kim radom uop{te produì}e se poja-~anim tempom i budno pratiti sva~ije dràwe i ni~im se ne}emo dati za-varati... Smatramo da je hvatawe reakcionara i brza likvidacija wihoveakcije na{ veliki uspjeh, jer je to bio teàk i zama{an posao, kojemu supartizani i partijci pristupili energi~no i bez predrasuda.”2266

Partizani ubijaju januara 1942. godine Kosta Lali}a, starog 35 godi-na, kmeta Ubaqskoga, u Grahovu kod Nik{i}a. Lali} je bio poznat kaoagilan dru{tveni radnik. Wegovim zalagawem izgra|ena je seoska bi-strijerna i Ublima, i opravqen seoski put za Uble, a tako|e i izgra|enzvonik na seoskoj crkvi. Bio je ~lan Crkvenog odbora u Ublima, i ~lanSokola. Komunisti su ga uhapsili i odveli u svoj {tab u Grahovu, tu ga tu-kli i dràli satima u ledenoj vodi na otvorenom prostoru. Prilikom vo-|ewa na strati{te, Kosto je uspio da otme jednom partizanu pu{ku i ubi-je ga, dok su drugi partizani ubili wega.2277

Jovan Mitrov Rai~evi} iz Vrani}a u Qe{kopoqu kod Podgorice,ubijen je od partizana 4. februara 1942. godine u Lu`nici.2288 Nenazna~eniOK KPJ, u svom pismu od 6. februara 1942. godine MK za Herceg Novi, je

316

naglasio: “Va{a akcija protiv pete kolone sluì kao primjer ostalimorganizacijama na na{em sektoru. Dobro je {to se ne zadovoqavate dosa-da postignutim rezultatima i {to namjeravate da definitivno raskrsti-te sa tom gubom.”2299 Politi~ki komesar III ~ete NOP bataqona “13. jul”Krsto Mu|e{a, u svom pismu Lov}enskom NOP odredu je napisao: “Pre-ma nare|ewu [taba toga Odreda no}as 7/II u 800 sati uve~e izvr{ili smolikvidaciju {pijuna i izdajnika narodne borbe Nikole St. \urkovi}a,iz Kosijera. Djelo je izvr{eno na slede}i na~in: u 730 sati dat je rasporedgdje ima ko da bude. Bile su odre|ene ~etiri patrole blizu ku}e ubijeno-ga. Jedan partizan je pozvao ubijenoga i kada je iza{ao zgrabqen je i od-veden od ku}e odnosno od praga ku}e za nekih 15 metara. Iz dva pogodka jebio slupan. Kada se ~uo pucaw nastalo je dozivawe {ta je bilo. Sa jo{ dvapucwa umireno je ~itavo selo. Nare|eno je tuqewe svijetla {to je odmahu~iweno. Na zasjedama smo ostali vi{e od jednog sata. Sa sred sela smopovikali da je uni{ten jo{ jedan neprijateq narodne borbe i da je to sa-mo po~etak za ovdje. Javili smo i wegovim ro|acima da do 1000 sati sjutrabude pokopan. Nikakvih uzbu|ewa ni povika nije bilo. Po ubistvu suu{la dva partizana radi pretresa”...3300 Vaqa napomenuti da je \urkovi}bio star 60 godina, i da je bio u~esnik balkanskih i I svjetskog rata, pred-sjednik op{tine kosijersko-bokovske, a od 1931. godine neprekidno djelo-vo|a op{tine Sokolske.3311

[tab Zetskog NOP odreda, u svom pismu od 12. februara 1942. godi-ne OK KPJ za Podgoricu, je napisao ovo:

“Izvje{tavamo vas da je jedna ~eta partizana iz Pipera u zajednicisa 15 partizana iz posade u Lijevoj Rijeci uhapsila petokolona{a majoraPera â|enovi}a i jo{ sedam wegovih sabrata, a trojicu razoruàla.Ovo je ura|eno pod rukovodstvom polit. komesara bataqona “18. oktobar”druga Veselina Lalovi}a. Umakao im je Ivan Jankovi}, biv. poru~nik zakojim tragaju i napadaju se da }e ga prona}i. U Ku~e je bilo neko vrdaweu vezi sa svim ovim znacima petokolona{a i jednom odrànom konferen-cijom ku~kih petokolona{a i izdajnika koji ìve u Podgorici. Mi smoim poslali op{irno pismo navode}i razloge za opravdanost i potrebuo{tre borbe protiv pete kolone i pomenuli ih jer su oni negodovali daidu u Vasojevi}e... U Pipere stvari su sada dosta dobre i sve je pognuloglavu... U Zeti poslije ubijstva ona tri {pijuna stawe se kre}e na boqe.

U Qe{kopoqu stvari ipak idu boqe, poslije onog u Qe{anskoj nahi-ji i poslije ubistva onog {pijuna.”3322

Partizani su ubili u~iteqicu Katicu Jankovi}, rodom iz Osijeka, sta-ri 29 godina, na~elnicu Sokola u Boki Kotorskoj. Ubijena je 13. februara1942. godine, po nare|ewu [taba Orjenskog NOP bataqona, u selu Rapja, iba~ena u jedan potok. Ve}inu garderobe i nakit, partizani i partizanke ko-ji su je ubili, sa we su opqa~kali. Jankovi}ka je ina~e bila rimokatoli~kevjere.3333 Partizani su 14. februara 1942. godine ubili sudskog majora Peraâ|enovi}a iz Brskuta kod Podgorice.3344 No}u 18. februara 1942. godine, u1900 ~asova, dva nepoznata ~ovjeka zakucala su na vrata starje{ine Sreskogsuda u Kola{inu Nova Medenice. Tvrdili su da su zalutali, i zamolili dase sklone od me}ave. Kada su u{li u ku}u i malo se ogrijali, zapitali su gdje

317

je ku}a Milo{a Dragovi}a? Po{to im je Novo objasnio, oni su ga zapitali~ija je ku}a u kojoj su, a kad im je on odgovorio, oni su iznenada izvadiliskrivene pi{toqe, i sa ~etiri metka ga ubili pred porodicom, a zatim supobjegli.3355 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom pismu od 20. februara1942. godine, [tabu Durmitorskog NOP odreda je napisao: “Miwa i wegovsin se nalaze kod nas. Potrebno je i daqe produìti sa ~i{}ewem tog tere-na od razbojni~ke bande koja se tamo nesmetano organizovala i radila.

Treba nastojati da se i ona potpuno uhvati ili utu~e”...3366

[tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu Vrhovnom {tabuNOP i DV Jugoslavije od 9. februara 1942. godine, je napisao: “U pismubr. 865 od 3. ovog mjeseca obavijestili smo vas, da smo otkrili ~etni~kuorganizaciju u na{em srezu. Ova organizacija koja je pomalo tiwala, naj-poslije se poja~ala pri nailasku Engleske misije ovuda. To je organiza-tor Karayi} iskoristio i pretskazivao onima koje je vrbovao i vatao usvoju mreù. U [avniku se ~ak jedan ~lan wihove organizacije mogao sa-stati i no}u sa wima, jer su ba{ u wegovoj ku}i no}ili. Ovo se pozitiv-no ne zna, istragom se nije ni{ta dokazalo. Pre onih trinajest koji su li-kvidirani, a za koje vam je javqeno, – likvidirani su jo{: u op{tiniDrobwa~koj Milun Jaukovi} seqak, razbija~ narodne borbe i ~lan orga-nizacije, pobjegao bio od ku}e i uhva}en. Gajo Peki} i Momo Peki}, ne-radnici, bitange i sva{to~iwe, ~lanovi organizacije. Iz Usko~ke op-{tine: Veqko Cerovi} profesor i Simeun Paru{i} u~iteq, poku{alisu da organizuju ~etni~ku bandu u op{tini... (na ovom mjestu dokument jedijelom uni{ten – obj. A. Stamatovi}a) povezani sa glavnim organizato-rom Karayi}em; Zeko Trebje{anin, Veqko Radojkovi} i Vlado Aleksi}iz bataqona “Vojvoda Mom~ilo”. – U Pivi su likvidirani: Danilo Radoj-~i}, biv{i narodni poslanik, Milo{ Deli} biv{i {kolski nadzorniki Ilija Kecojevi} jo{ Crnogorski oficir u penziji, tri najpoznatijatipa po zlu u Pivi, druìna Spasoja Tadi}a, aktivni ~lanovi ~etni~keorganizacije.”3377

[tab Zetskog NOP odreda uputio je pismo 24. februara 1942. godine,[tabu Piperskog bataqona “Serdar Jole”, u kome je napisao”: Upu}uje seu taj {tab bataqona Vidak Vukovi}, pa vi s wim postupite na osnovu ~i-wenice koje imate. Ako je za uklawawe i likvidaciju vi to izvr{ite, a ne{qite ga nama samo radi te svrhe. ûdi nas da vi kaète da ne znate {ta}ete sa wim. Zna se {ta treba raditi sa petokolona{ima. U ovome mi vi-dimo izvjesnu slabost i kolebawe. Ostali bataqoni kad imaju nekoga zalikvidaciju to sami izvr{uju a ne sprovode ih samo radi toga.”3388 “Likvi-dacija narodnih izdajnika i na{ neumoran politi~ki rad u masama, sastav-ni je dio na{ih oruànih akcija protivu okupatora”, nagla{eno je u pi-smu PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 24. februara OK za Nik{i}.3399

Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak, u svom pismuod 23. januara 1942. godine OK za Cetiwe je naveo: “Iz pisma {taba Lov-}enskog odreda vidimo da se u Katunskoj nahiji pojavila jedna grupa seqa-ka, pod uticajem neprijateqskih elemenata, zauzimaju}i neprijateqskistav prema partizanskim odredima. Po ovim pojavama mora se o{tro uda-riti i u korijenu ugu{iti. Ove pojave su posqedica povezivawa sa Dr.

318

Mihailovi}em i one se tu i tamo, na na{em podru~ju pojavquju. U Pipe-re je bila jedna sli~na pojava koji su ve} bili po~eli odràvati tajne sa-stanke. U{lo im se u trag i radikalne mjere su preduzete za wihovo li-kvidirawe. Trojica wihovih vo|a u Pipere ve} su likvidirani, i to ma-jor Boqevi}, biv{i sreski na~elnik Be{i} i wegov brat Pavle kao ijo{ troje koje se oko wih okupqalo... Tamo gdje se ovakve pojave jave poja-~ati politi~ki rad a organizatore odmah likvidirati.”4400

Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u pismu MK za @abqak od 27. fe-bruara 1942. godine je napisao:...

“3) ...Svaki slu~aj petokolona{a treba likvidirati na mjestu i bezdugih procesa.

4) Slaèmo se sa likvidacijom svih petokolona{a i {pijuna koje stenaveli u pismu, jer ih poznajemo, samo smo sa privatne strane obavije{te-ni da je Mili} likvidiran sa paqewem wegove ku}e. Da li je to ta~no?”4411

[tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom izvje{taju od 25. februara 1942.godine, Glavnom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, je konstatovaopored ostalog ovo:...

“6) Danas smo strijeqali majora Miwu Vi{wi}a i sina mu Mom~ila,koga su uhvatili na{i partizani koji se nalaze na teritoriji Gata~kogsreza u Goliji.”4422

Prilikom februarske ofanzive wema~kih, nedi}evskih i qoti}ev-skih odreda 1942. godine, na preostale partizanske odrede u Srbiji, kojinijesu pobjegli za Bosnu, zarobqeni su komandir jedne od ~eta PosavskogNOP odreda Stevan Borota, {ofer i automehani~ar iz Beograda, i ko-mesar Josip Majer, tekstilni radnik iz Beograda. Oba su bili poznati posvojim zlo~inima u Posavini. Jedan od wihovih reprezentativnih zlo~i-na, bio je javno pogubqewe predsjednika op{tine Divci, Petovi}a, kogasu privezali za nogare napravqene od greda, a onda mu testerom prereza-li ruke i noge.4433

U selo Fojnicu kod Gacka, sredinom februara 1942. godine, u{le suNik{i}ka, Jugovi}ka i Dubqevi}ka partizanska ~eta, i razoruàle svemje{tane. Partizani su pored op{tinske arhive spalili i sve kwige izseoske biblioteke “Sveti Sava”. Pod optu`bom da su burùji, u Opera-tivni {tab sektora Gacko-Nevesiwe, koji se nalazio u selu Gorwi Jugo-vi}i, sprovedena su dva trgovca, solunski dobrovoqac Gedeon Guzina i Jo-van Buha. Od smrti su ih spasila tri ugledna mje{tanina: Vule i JevtoSkoko i Nikola Ayi}, koji su potpisali izjavu da svojim ìvotima ga-rantuju za wihovo budu}e pona{awe. Vaqa pomenuti, da Guzina i Buha dotada ni{ta nijesu radili protiv partizana, ali su im jednostavno zapaliza oko, jer su bili vlasnici seoskih trgova~kih radwi. No, sve to bilo jeza kratko. Nakon nekoliko dana bili su opet uhap{eni, a sa wima i LaleMilovanovi} iz Kneàna, solunski dobrovoqac i nosilac Kara|or|evezvezde. Sva trojica su prvo mu~ena, da bi toboè priznali da su radiliprotiv partizana, i bili italijanski {pijuni. Nije pomoglo {to ni{taod toga nijesu priznali, nego su poslije mu~ewa strijeqani. Guzina i Bu-ha su zatrpani u plitku raku, okrenuti jedan prema drugome, “da se trgov-ci qube”, kako su to narodu objasnili partizani.

319

Dva dana nakon wihove pogibije, u Fojnici su od strane partizanauhap{ene dvije mlade ène, Jela Mu~ibabi} i Qeposava Guzina. Odvede-ne su u Dowe Dubqevi}e, i tamo mu~ene od strane partizana, da priznajuda su navodno italijanske {pijunke. U zoru su odvedene iz ku}e u kojoj suisqe|ivane, skinute u dowi ve}, i po snijegu potjerane prema susjednomselu. Putem su im partizanski egzekutori pucali u le|a. Misle}i da sumrtve, partizani su se udaqili ostaviv{i wihova tijela na putu. Posli-je nekoliko sati, Qeposava Guzina se osvijestila, i rawena po snijeguuspjela da se vrati u Fojnicu, i sakrije kod rodbine. Jelu Mu~ibabi} suna{li na putu seqaci tek sqede}eg jutra. Bila je te{ko rawena i na ivi-ci svijesti. Provela je zna~i u snijegu polugola i rawena gotovo cijelidan i jednu no}. U agoniji ona je zamolila seqake da joj prekrate muke, ijedan od wih je to poslije duèg dvoumqewa u~inio trnokopom, jer nijesuimali vatreno oru`je. U Gat~kom srezu je samo od 29. marta do 4. aprila1942. godine, od partizana ubijeno 60 osoba oba pola.4444

Stana M. Roganovi} iz Pje{ivaca, majka {estoro djece, izbjeglica izPe}i, ubijena je 1. marta 1942. godine, kada je po{la za k}erku koja je radilakao slu{kiwa u Botunu. Partizani su je presreli u Qe{kopoqu kod Podgo-rice, i pod optu`bom da je italijanska {pijunka odveli u ]afu Komansku.Tu su je tri dana mu~ili i na kraju ubili udarom tupim predmetom u glavu.4455

^lan MK KPJ za [avnik J. ]orovi}, u svom pismu OK za Nik{i} od 4.marta 1942. godine, pored ostalog je napisao: ...“2. Javili smo vam da je \or-|ija Mili} likvidiran, a sad vas obavje{tavamo na koji je na~in likvidiran.

Jo{ odmah poslije akcije na Pqevqima, MK je odlu~io da se \or|ijeMili} likvidira i to javno. Ova je odluka poznata OK-u. [tab odreda odu-govla~io je wegovo likvidirawe sa izgovorom, da nema konkretnih ~iwe-nica i dovoqno materijala na osnovu koga bi ga trebalo likvidirati. Naj-zad je MK odlu~no saop{tio {tabu odreda da se ima odmah Mili} likvi-dirati, uz napomenu: da je razbojnik i opasan tip, te zbog toga da se likvi-dacija vr{i oprezno kako ne bi pobjegao ili nekog ubio. Drug iz [taba,koji je pripremao ovu likvidaciju, odredio je dva partizana u jednu sobuzgrade ovog {taba odreda, da ga s prozora ubiju, razdaqina je bila svega me-tar. Na poziv {taba \or|ija je odbijao, a zatim se nakon izvjesnog saop-{tewa, vratio ispred odre|enog mjesta i ova dvojica su na wega pucala itom prilikom ga malo ranili, te je on pobjegao u svoju ku}u gdje se zaklo-nio. Nakon ovoga partizani su opkolili ku}u i pozvali ga da iza|e, aliovaj nije htio to u~initi. U sobe prizemqa ku}e partizani su u{li, ali naspratu gdje se on u jednu sobu bio zakqu~ao. Svi ~lanovi MK, sem Milivo-ja \urkovi}a i Vojina Jaukovi}a bili su na terenu. Dok je ku}a bila opsjed-nuta, bilo je neko kratko savjetovawe drugova iz {taba odreda i bataqonasa prisutnim drugom iz MK vojinom Jaukovi}em, koji je, na wihovo pitawe{ta da rade, odgovorio: “Uradite sve samo da neko od na{ih ne pogine.” Na-kon dugog pozivawa, koje je trajalo oko dva sata, zapaqena je ku}a”4466

Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu Rejonskom komitetuza Pivu, od 6. marta 1942. godine, naglasio je ovo: “îtaju}i izvje{taj izGacka i okoline nas mnogo zabriwava situacija u tom kraju, a to naro~i-

320

to vaì za Pivu. Svi drugi koji otuda dolaze najvi{e se àle na Pivqa-ne koji kako oni kaù ne}e da se bore protivu ~etnika kao ni banda popaPeri{i}a tako ni onih oko Spasoja Tadi}a. Izgleda da su glavni krivciza to odgovorni drugovi ~lanovi Partije u prvom redu Tadija Tadi}... Ta-kve qude, ili boqe re}i nequde koji {uruju sa ~etnicima i neprijateqi-ma na{e borbe treba smatrati kao agente, provokatore i protivu wih po-stupati kao i protivu ~etnika, s tim {to }e se narodu objasniti da su onijo{ opasniji... Mi smo pogrije{ili {to nijesmo vama dali obavje{teweda odmah strijeqate Bajagi}a kao lopova i ~lana Partije, ali bi vam ubu-du}e preporu~ili da to radite makar i bez na{eg pitawa... Boqe je stri-jeqati i dvojicu pravih nego jednog nevaqalca pustiti... Za Tadiju izgle-da jedino bila pravilna kazna da se strijeqa i vi bi na tome trebali hit-no da radite. Ukoliko bi ga osudili na smrt da wegovo strijeqawe ne biizazvalo narod protivu nas, ako bi bilo obratno onda to hitno uradite.”4477

Petar ]elovi}-Pe{o, star 60 godina, trgovac iz Risna u Boki Ko-torskoj, dugogodi{wi predsjednik op{tine Risanske, predsjednik crkve-ne op{tine u Risnu i ~lan Eparhijskog odbora Mitropolije Crnogorsko-primorske, po nare|ewu [taba Orjenskog NOP odreda, napadnut je oddvojice skojevaca, na putu za Herceg Novi, u Bao{i}ima, 7. marta 1942. go-dine. Dva skojevca su ga prvo presrela na putu, i silom odvela u obli`wi{umarak, gdje su ga prvo pretukli tupim predmetima, a zatim pucali nawega iz pi{toqa. Mislili su da je mrtav, udaqili su se sa mjesta zlo~i-na, prethodno mu opqa~kav{i zlatan sat, prsten i novac. ]elovi}a su po-slije nekoliko sati na{li mje{tani, i on je ìvio jo{ tri dana, i na mu-kama umro od posqedica rawavawa, uspjev{i prethodno da kaè ko su zlo-~inci. Oni su kasnije uhva}eni i osu|eni na smrt.4488 Vrhovni {tab NOPi DV Jugoslavije, u svom nare|ewu od 10. marta 1942. godine, Glavnom {ta-bu NOP odreda za Crnu Goru i Boku je naglasio: “Vi morati pribje}i re-presalijama protiv ~etnika. Morate paliti izvjesne ku}e okorelih zli-kovaca i razbojnika, a obavezno sve ku}e ~etni~kih vo|a i kolovo|a. Svawihova imawa treba konfiskovati.”4499

Partizani su ubili udarima tupim predmetima u glavu u blizini Ma-nastira Mora~e Luku Lu~i}a, starog 63 godine, i wegovog sina Vladimi-ra, starog 26 godina.5500 Dana 15. marta 1942. godine, partizani su ubili is-pred svoje ku}e Raku ]etkovi} i wenog sina Blaà, artiqerijskog nared-nika, starog 32 godine, a potom ih na brzinu zatrpali u obli`wi bostan.Wenog starijeg sina Mila, zemqoradnika starog 36 godina, uhvatili su25. marta, i odveli u svoj {tab u Radov~u u Piperima kod Podgorice. Tuje Milo prvo bio prebijen kundacima od pu{aka, a potom usmr}en udaromtupog predmeta u glavu.5511 Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismuRejonskom komitetu za Pivu, od 17. marta 1942. godine, je napisao ovo:

““DDrraaggii ddrruuggoovvii,,Prije nekoliko dana poslali smo vam pismo sa zadatkom da preduzme-

te energi~ne mjere protivu Spasoja Tadi}a i svih wegovih jataka i sau~e-snika u gnusnom zlo~inu. Kako smo ~uli jedan od tih sau~esnika bio je iTadija Tadi} ~lan komunisti~ke partije bez obzira da li je on to radio{to nije bio svjestan koliko je to wegov zlo~in... Najboqi primjer za to

321

jeste va{a akcija koju ste prije nekoliko dana preduzeli protivu Spaso-ja Tadi}a i wegovih jataka... naime na licu mjesta kada ste uhvatili kogaod onih devetorice {to ste ih docnije doveli u [tab zajedno sa TadijomTadi}em trebali ste postrijeqati svakoga... Da ste uradili tako ne bi sekad imali a niti bi smjeli da se dogovaraju Tadi}i ili ma ko drugi... satako ve}im poduhvatom da ste poslali kurira nama u {tab Golijskog ba-taqona mogla se mobilisati prili~no velika vojska sa ove strane ba{ napitawu gowewa i likvidacije Spasoja Tadi}a te upasti u Kazance da serazoruà ~etni~ka banda oko popa Peri{i}a... Vi toga nijeste imali izato {to ste se zadovoqili sa razoruàwem tri ~etni~ka gnijezda, li-kvidacijom ~etiri bandita i rasturili vojsku ku}ama”...5522

Nova P. Boòvi}a, {umara iz Stijene Piperske kod Podgorice, par-tizani su ubili u Kopiqu 21. marta 1942. godine, i bacili u jamu duboku58 m. Boòvi} je iza sebe ostavio ~etvoro djece.5533 Prilikom iskopavawale{a iz tzv. “pasjeg grobqa” kod Kola{ina, kojom prilikom se okupilomno{tvo naroda i rodbine partizanskih `rtava, obdukciona komisija usastavu: dr Vladimir K. Potenkin, sudski pripravnik Bo{ko Drqevi} istudent medicine Ivo \uri{i}, utvrdila je ovo:

“1) Kosto Medenica, sanitetski ~inovnik iz Drijenka, srez Ko-la{inski, star 46 god. Povrede: Lobawa izlomqena od udara tvrdim pred-metom. O~i izva|ene. Udari noèm na dva mjesta na licu. Ubodi noèm navratu. Obije ruke odsije~ene u nadlakti~nom predjelu. Tri rane iz vatre-nog oru`ja u lijevom grudnom predjelu.

2) Arso Mini}, u~iteq iz Kola{ina, star 62 godine. Povrede: lije-vo oko izva|eno. Ubodi bajoneta po licu. Veliku ubod noèm u vratnompredjelu. Ubodi noèm po rukama. Tre}i prst sa lijeve ruke odsje~en. Pu-{~ane rane po cijelom grudnom ko{u.

3) Svetozar Lisi~i}, star 29 godina, pekar iz Kola{ina. Povrede:udari noèm po licu i nogama. Veliki udar noèm po vratnom regionu.

4) Mujo Gruban, mesar iz Kola{ina, sta 24 godine. Povrede: udar tu-pim predmetom u predjelu lijeve slijepoo~nice. Udar noèm u lijevomle|nom predjelu.

5) Spasoje Bogdanovi}, mesar iz Kola{ina, star 38 godina, Povrede:udar noèm u desnom grudnom predjelu. Dvije pu{~ane rane na glavi, jed-na na grudima.

6) Jovan Vlahovi}, zemqoradnik iz Babqaka, star 70 godina. Povre-de: udar noèm po lijevom grudnom predjelu sa ulaznim ranama na le|ima.

7) Zorka La{i}, iz Mojkovca, stara 20 godina. Povrede: dvije pu{~a-ne rane u lijevom dijelu lica. Udari noèm po cijelom tijelu.

8) Ma{an Bo{kovi}, piqar iz Kola{ina, star 35 godina. Povrede:udar noèm u desnom vratnom predjelu. Dvije pu{~ane rane u lijevomgrudnom predjelu. Udar noèm u desnom grudnom predjelu. Veliki rez no-èm u predjelu trbuha. Trbuh izva|en.

9) Radojica Laki}evi}, zemqoradnik iz Tare, sreza Kola{inskog,star 35 godina. Povrede: slomqena desna ruka i udari noèm po woj. Uda-ri tupim predmetom po lobawi. Udar noèm po zadwem vratnom predjelu.Pu{~ane rane u desnom grudnom predjelu.

322

10) Bosiqka Ve{ovi}, seqanka iz Planinice, stara 20 godina. Po-vrede: rane vatrenog oru`ja, ulazna ispod lijevog uva, izlazna ispod bra-de. Druga izlazna ispod jabu~ice.

11) Mi}o Gruba~, penzioner iz Kola{ina, star 47 godina. Povrede:vatrena rana u oblasti sredweg grudnog prejela. Lijevo oko izva|eno.

12) [}epanovi} Lazar, penzioner iz Kola{ina, star 60 godina. Po-vrede: udar tupog predmeta na ~elu. Lijevo oko izva|eno. Ruka slomqenatupim predmetom. Ispod lijevog ramena rane vatrenog oru`ja, a na vraturana bajoneta.

13) Sofija Boji}, seqanka iz Lipova, stara 24 godine. Povrede: cije-la lobawa razmrskana. U oblasti potiqa~ne kosti rane vatrenog oru`ja.Jo{ jedna rana u sqepoo~nici.

14) @ugi} Zorka, `ena M. @ugi}a iz Siwajevine, stara oko 35 godi-na. Povrede: rana iz vatrenog oru`ja, ulazna na jabu~ici izlazna na sre-dini vrata u oblasti kucavice.

15) Reyi} Mili}, zemqoradnik iz Re~ina, star 53 godine. Povrede:ruka polomqena u nadlakti~nom predjelu. Desno uvo i desna ruka rasje~e-ni su o{trim oru`jem. Gorwa vilica i usne su razmrskani tvrdim pred-metom sa slomom gorwe vilice i svih zuba. Vatrena rana sa ulaznim otvo-rom ispod lijevog pazuha, a izlazna ispod desnog.

16) Svetozar Lazarevi}, sudija iz Lipova, star 50 godina. Povrede: za-klan no`em ispod grla, jedna ulazna rana ispod lijeve sise iz vatrenogoru`ja, a izlazna ispod lopatice na le|ima. Lice od usta do u{iju rasje-~eno i pova|eni su mu svi zlatni zubi koje je imao.”

Nalaze komisije objavio je “Glas Crnogorca” u broju od 22. marta 1942.5544

Risto S. Vuja~i}, u~iteq i rezervni kapetan I klase iz Podgora uCrmnici, odveden je 23. marta 1942. godine iz svoje ku}e od strane grupepartizana, koje je vodio jedan wegov ro|ak, koji mu je dao ~asnu rije~ da muse ne}e ni{ta desiti, nego da }e samo biti saslu{an u {tabu. Ubijen jenedaleko od svoje ku}e u mjestu Smokov Vijenac.5555 Tomo Radov Vukmanovi}je bio jedan od bogatijih seqaka u Podgoru u Crmnici, jer je dugo bio u pe-~albi u Mentraelu u Kanadi. Ubijen je od partizana pred svojom ku}om 23.marta 1942. godine.5566 [tab Orjenskog NOP bataqona, presudom od 25. mar-ta 1942. godine, strijeqao je: Branka T. Mandi}a, \ura Terzovi}a, PetraT. Terzovi}a, Jevta P. Terzovi}a, Todora A. Prlajinovi}a i Nikolu V.Prlajinovi}a. Svi su oni bili borci Dobro{ti~ke ~ete i odbili su dase bore protiv ~etnika.5577

Mi}o Ivov Kopitovi} iz Br~ela u Crmnici, star 84 godine, je odve-den od grupe partizana 23. marta 1942. godine u ve~erwim ~asovima od svo-je ku}e, pod izgovorom da ga vode u wihov {tab, da bude svjedok na nekomsu|ewu. Prilikom kretawa u mraku, udaren je s le|a kundakom pu{ke uglavu. Misle}i da su ga ubili, {to su i namjeravali, tj. vidjev{i ga sru-{enog bez svijesti, i glave oblivene krvqu, partizani su se udaqili samjesta doga|aja. Jedna partizanska patrola, obilaziv{i sjutra ujutro tajteren, a vidjev{i da tamo nema wegovog tijela, odmah je to dojavila svom{tabu, i partizani su oti{li Mi}ovoj ku}i, sa namjerom da ga uhvate.Mi}o se iz ku}e branio revolverom raniv{i jednog partizana. Poslije

323

izvjesnog vremena i prepucavawa, partizani su se udaqili od Mi}ove ku-}e, vidjev{i da mu ne mogu ni{ta. Kasnije je Mi}o oti{ao u Virpazar,gdje mu je ukazana qekarska pomo}. Na povratku ku}i, partizani su ga pre-sreli i uspjeli ubiti.5588

Blagotu L. Vuk~evi}a, rezervnog kapetana iz Papratnice u Qe-{anskoj nahiji kod Podgorice, starog 48 godina, partizani su napali izzasjede kada se vra}ao iz Podgorice 20. oktobra 1941. godine, i tom pri-likom mu mecima slomili ruku, a potom se udaqili misle}i da je mrtav,jer su ga vidjeli kako je pao. Blagota je me|utim ostao ìv, i izlije~io seu bolnici na Kru{evcu u Podgorici. Partizani su ga vrebali, pa su ga popovratku ku}i uhvatili i poveli ka Busoviku, a potom ga ubili, i wegovotijelo bacili u jamu Golubiwsku, duboku 96 m.5599 [tab Durmitorskog NOPodreda, u svom pismu od 19. marta 1942. godine Vrhovnom {tabu NOP i DVJugoslavije, je napisao: ...“16. o.m. na{e snage u zajednici sa snagama narod-nooslobodila~kog partizanskog odreda po~eli su da vr{e konfiskacijuimovine odbjeglih u ~etnike iz sela Levera, Zaglavka, Bitina i Kosani-ce... do sada je pre}erano oko 8.000 kg ìta raznoga, 500 kg krompira, 120kg soli, 600 kg vune. Po izvje{taju iz Kosanice ovoga }e biti jo{. Kon-fiskovano je 1.000 ovaca i 50 govedi”...6600

[tab Durmitorskog NOP odreda, u svom pismu od 3. aprila 1942. go-dine Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije je napisao: “Pomo}u obavje-{tajne slu`be uspjelo nam je da na vrijeme otkrijemo ~etni~ku organiza-ciju kod nas, koja je bila prili~no organizovana i pripremqena, jer je iz-gleda imala uticaja blizina kola{inskog sreza i razvoja situacije tamo.Organizacija i wen rad tamo, naro~ito je poja~ana od vremena kad je En-gleska misija pro{la ovuda. Glavni organizator Mitar Karayi} je biopredsjednik op{tine Drobwa~ke i ~lan proqeto{weg komiteta. TomoKr{ikapa je radio preko nekoliko svojih qudi, i nije imao tajne veze sanekim ~etni~kim bandama, jer nije imao mogu}nosti da do|e do we. Ba{se u pravi ~as to otkrilo i jakim i velikim radom uspjeli smo da ih sko-ro sve pohvatamo (pobjegli su samo trojica iz Usko~ke op{tine – VladoTrebje{anin biv{i sekretar narodne skup{tine, i Milisav Lopu{ina).Poslije saslu{awa i vo|ewa istrage likvidirani su u [avniku do sadaMitar Karayi}, Mijat Tau{an, Veselin Radulovi} koji je na ispitu ot-krio sve, Mujo Ruì}, Mileva Ruì}, Milica Karayi}, Mitar Karayi}i drugi, Milun Jaukovi}, Vojin Filipovi}, u~iteq, Ra{o Peki} nared-nik i Novo Deli} pop. Likvidirani su u na{em kombinovanom bataqonu,oni koji su po{li da organizuju zavjeru, Milun ^vorovi} poznati neva-qalac i nitkov i Mi}un Karayi}. Prema samoj istrazi izgleda da }e ihbiti jo{ nekoliko.”6611

Jedno od najbestijalnijih ubistava koje su partizani izvr{ili, biloje ubistvo sanitetskog |enerala u penziji dr Mila Ili~kovi}a iz Crm-nice, i wegove supruge Klaudije, ina~e Ruskiwe. Ili~kovi} je zavr{iomedicinu u Rusiji, i bio je do 1918. godine sanitetski kapetan crnogorskevojske, da bi potom nastavio slu`bu u vojsci Kraqevine SHS, i dostigao~in brigadnog sanitetskog |enerala. Kada su ubijeni, on i wegova supru-ga bili su u stara~kim godinama. \eneral Ili~kovi} nije se ni~im za-

324

mjerio partizanima, sem {to je bio |eneral. O svoj bestijalnosti i bes-krupuloznoj hladnokrvnosti partizana, govori prepiska izme|u [tabaNOP bataqona “Jovan Toma{evi}” i NOP bataqona “13. jul”, koji su jed-ni drugima |enerala Ili~kovi}a i wegovu suprugu sprovodili za egzeku-ciju, kao da se ne radi o qudskim bi}ima, nego o kakvim administrativ-nim predmetima. Evo tog dokumenta: “Dostavqamo vam izvje{taj u vezipokradenih stvari |enerala Ili~kovi}a i wegove ène.

19. pro{log mjeseca sproveli smo u {tab |enerala Ili~kovi}a i we-govu ènu preko odreda “13. juli”. Istog smo bili ubijedili da je pozvanod {taba odreda radi da bude smje{ten kao qekar u nekoj na{oj partizan-skoj bolnici. Tako|e smo s wim uputili sprovodni akt, koji Vam sada pri-laèmo. U me|uvremenu je uslijedila borba na va{em sektoru, tako da seisti nije mogao sprovesti, o ~emu nas je komanda ~ete iz Gra|ana izvije-stila. Mi smo odmah Gra|anskoj partizanskoj ~eti bataqona “13. jul” da-li nalog da Ili~kovi}a i wegovu ènu ubiju, {to su oni odbili i odgo-vorili da ga mi primimo natrag i vr{imo likvidirawe; poslije ~ega smoposlali qude te su ga likvidirali. Naknadno smo traìli da nam koman-da partizanske ~ete iz Gra|ana vrati stvari doktora Ili~kovi}a i wego-ve ène a kojih stvari je bilo napuweno tri kufera velika. Od komande~ete smo dobili ovakav odgovor:

[[ttaabbuu bbaattaaqqoonnaa ““JJoovvaann TToommaa{{eevvii}}””Evo Vam {aqemo spisak svih na|enih stvari od doktora Ili~kovi-

}a; na|enih u wegovim kuferima. Za prona|ene stvari izvijestili smo dana zaplijewene stvari imamo pravo za na{ trud koji smo imali nose}i ihi vra}aju}i nazad i izdràvaju}i ih dva dana i izvr{avaju}i akciju nadwima. Ovo zadràvamo kod nas dok vidimo koliko moèmo dobiti od za-plijewenih stvari, jer smatramo da po{aqemo da bi dobili dio kao {tosmo dobili iz Dupila prilikom u~e{}a II ~ete u toj borbi. Nas samo 300metaka. Traìmo da nam uputite dva jastuka koje je uzeo doktor od Joka M.Popovi}a. Prilikom ubistva oni su oti{li u zemqu sa wima.

PPoolliittii~~kkii kkoommeessaarr,, nnaa tteerreennuuzzaassttuuppnniikk kkoommeessaarraa \\uurroo JJ.. PPeettrroovvii}}..””6633

Partizani su od doktora Ili~kovi}a i wegove supruge opqa~kali:7.300 dinara u srebru i papiru, 2.497 lira, dva zlatna sata, ~etiri zlatnaprstena, jedan srebrni prsten i jednu srebrnu iglu za kravatu, jednu duvan-sku kutiju, dvoje nao~ari sa kutijama, jednu srebrnu ka{iku za jelo, ~eti-ri obi~ne ka{ike za jelo, jedan ènski kaput, jednu ru~nu mu{ku i jednuru~nu ènsku torbu, tri kofera, dvije mawe kutije sa hirur{kim pribo-rom, jednu kutiju tableta i jedan revolver. Sem toga opqa~kali su wiho-vu garderobu, koju je ovaj stari bra~ni par ponio sa sobom, misle}i da }eduè odsustvovati od ku}e.6644

Glavni {tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, u svom saop{tewu od 6.aprila 1942. godine, pored ostalog je napisao da je izre~ena smrtna presu-da: politi~kom komesaru @upsko-pivskog bataqona Tadiji Tadi}u; parti-zanima @upsko-pivskog bataqona: Blagoju Tadi}u, Radoju Tadi}u, Radu Ta-di}u i Jovici Jovovi}u. Oni su poku{ali da pruè pomo} Spasoju Tadi}u,

325

koga su partizani progonili i na kraju ubili, a tako|e su se bunili zbogosude na smrt Tadije Tadi}a.6655 U “Glasu Crnogorca” od 12. aprila 1942. go-dine, opisan je partizanski pohod na selo Ozrini}e kod Nik{i}a. U ~lan-ku pored ostalog pi{e: “Ozrini}i pruàju otpor. 250 qudi protivu 2.500partizana. Ni jednog mitraqeza. Jedini pu{ko-mitraqez pokvaren. Muni-cije nestaje. Ali borba se vodi cijelog dana. Ozrini}i uve~e odstupaju.

Rezultat porazan za obje strane. Partizani: 39 mrtvih i ve}i broj ra-wenih. Ozrini}i 27 mrtvih, 300 zapaqenih domova i oko 30 rawenih.

Nekoliko te{kih rawenika palo je u ruke partizana.Wihova sudbina je stra{na. Svirepa.Ugledni seqak – omladinac Mitar \uki} pao je te{ko rawen, metak

mu je probio obje noge. Dolaze partizani. Komandant bataqona MilovanNikoli} prepoznaje \uki}a. Saop{tava mu da je on prvi digao glas pro-tiv partizana.

Prilaze mu svi redom. Udaraju ga kundacima. Pquju. Mitar \uki} ihprezrivo posmatra. Ni glasa ne pu{ta. Nikoli} izdaje nare|ewe. Vade{ipke iz pu{aka i hvataju \uki}a. Provla~e mu {ipke kroz rane koje kr-vare. Rawenika hvata nesvjestica. Pada u agoniju. Umire... Partizani va-de noève i svom snagom kasape jo{ toplo tijelo mladog borca. Drugi re-volverima re{etaju lobawu. Kosti pucaju. Mozak se prosipa po ledini.Partizani ska~u po wemu, gaze ga nogama. A onda se hvata kolo. Nearti-kulisani glasovi odjekuju kroz okrvavqeno selo. Partizani pjevaju nadsvojom `rtvom.

Mi}un Gajovi} je prvi me|u prvima. Navala partizana ni malo ga ni-je upla{ila. S nekoliko drugova iza{ao je u brdo u namjeri da napadnupartizane sa le|a. Iz brda su stigle nove snage komunista. 200 do zuba na-oruànih bandita uputilo se pravo k wemu. Htjeli su da ga zarobe. Me|u-tim Gajkovi} s drugovima nije klonuo. Prihvatio je borbu. Wih nekoli-ko protivu dvije stotine.

Jedan od Mi}unovih drugova gine. Pada i drugi. Tre}i... Najzad, Mi-}un ostaje sam. Vidi da je opkoqen, ali ne odstupa, Vodi borbu. Puca. Ba-ca bombe.

Mi}un Gajovi} je najzad rawen. Metak mu je probio grudi. Me moèpu{ku da puni. Vadi revolver i puca. Na odstojawu od ti metra ubije dvo-jicu partizana. A onda pada i sam smrtno rawen. Partizani kao podivqa-li psi, ska~u u {anac Mi}una Gajovi}a. I ako je ve} izdahnuo ho}e i mr-tvom da mu se osvete. Razvr}u mu vilice. Prosipaju mozak. Noèvima ki-daju djelove tijela.

Stiè i Mi}unova sestra od strica partizanka Desanka Gajovi}. Gle-da mrtvog brata. Gleda ga i pquje na wega. Za wom se povode i ostali.

Pri odlasku sestra se obra}a mrtvom bratu i pozdravqa stisnutom{akom.

- Sre}na ti pasja smrt, brate Mi}une! kazala je.”6666 Pored Ozrini}a, par-tizanska kaznena ekspedicija izvr{ila je paqewe ~etni~kih ku}a u pleme-nu Zagara~u kod Danilovgrada, kojom prilikom je zapaqeno dvadeset ku}a.6677

Neimenovani partizanski {tab, je u pismu [tabu Golijskog NOP ba-taqona od 15 aprila 1942. godine, pored ostalog konstatovao: “Sasvim je

326

pravilno {to ste likvidirali lopova i zlo~inca Gojka Aleksi}a, kao ina~in na koji ste ga ubili. Dobili smo jutros obavje{tewe da ste likvi-dirali bandu na ~elu sa Spasojem Tadi}em i Blaòm Vi{wi}em. Wiho-va likvidacija zaista zna~i mnogo”...6688 Glavni {tab NOP odreda za CrnuGoru i Boku, napisao je pored ostalog 20. aprila 1942. godine Blaù Jova-novi}u ovo: “Vodi ra~una da prilikom upada u Pipere ne do|e do masov-nih ubijawa, ve} zarobqenike, ukoliko bi ih bilo, sprovoditi ovamo, ami bi nad wima vodili istragu i daqe prema wima postupili... Danas samobi{ao druga Rado{a Qumovi}a, pa mi re~e da ako se spustite daqe powegovom mi{qewu trebalo bi izvr{iti konfiskaciju Lazara Gigova,koji ima veliko ìto, Milo{a Gogova, koji ima veliku krtolu, a i jedani dugi su bogati i jo{ iz ranije poznati kao sumwivi, od Ivana RadivojaVuka{inovi}a. Na Kopiqu: Grujovi}ima, Stojana Fil. Qumovi}a, Ne-{ka [u{ovi}a, koji ima novaca, Janka [u{ovi}a, koji ima dobrog ko-wa... U Seocima Toma{ Milunovi}, poznat kao nevaqalac, Doki}a nemoj-te likvidirati, jer nije opasan. Ublima Krsto Mihajlovi} i Tomo Mihaj-lovi} zreli su za likvidaciju... Matkovi} Mirko i Todor zreli su da imse izvr{i konfiskacija, ali ne za likvidaciju.”6699

Cucko-}ekli}i NOP bataqon, je u svom pismu iz nepoznatog mjesecaprve polovine 1942. godine, [tabu Lov}enskog NOP odreda, pored osta-log napisao: “Prema posledwem izvje{taju ovog {taba o stawu na na{empodru~ju i posle ubistva izdajnika Mata Bigovi}a, stawe je slede}e:

Naredili smo da ga ukopaju bez kukawa i lelekawa i objasnili naro-du za{to je ubijen i nazvali ga petokolona{em i izdajnikom

Bilo je gun|awa od wegovih, ali se sve svr{ilo bez galame i vike ioni su oti{li svojim ku}ama. Sjutra dan su se skupili ~itava ~eta Malo-cucka, na grobu po~eli lelekat vikat i prijetit, od nas iz [taba nije bioniko... Peta kolona za jednu no} uspjela je da organizuje sve partizane iseqake protiv ubijstva Mata Bigovi}a i traìli su ubojstvo politi~kogkomesara na licu mjesta. Zatim je ~itava otkazala poslu{nost da ide u ak-cije u Vasojevi}e tj. nigdje ne}emo i}i u borbe protiv bra}e i ~ak ni pro-tiv stare Jugoslavije... Po{to se nije odazvala ~eta malocucka pozivuove akcije na Vasojevi}e nego je odrekla poslu{nost, te ovaj [tab bata-qona nije uputio osmoricu partizana u iste”...7700

“Na{i partizani moraju da izvode akcije jer ovo likvidirawe prela-zi svaku granicu. Likvidirajte petokolona{e po cijenu ̀ ivota”, nagla{e-no je u pismu OK KPJ za Podgoricu, partijskoj organizaciji na terenu odprvih mjeseci 1942. godine.7711 Ku~ki partijski biro, u svom pismu MK KPJza Podgoricu iz prvih mjeseci 1942. godine, je napisao pored ostalog ovo:“Najprije da vas izvijestimo da smo likvidirali tri opasna petokolona{ai to: Milovan Ra{ovi}, brat mu Vaso Ra{ovi} i wihova sestra Mirosla-va Ra{ovi}... Drugovi koji su odgovorni za likvidaciju Nikole MirkovaVujo{evi}a, ali koji ga nijesu likvidirali, jo{ nijesu saslu{ani te }euskoro uslijediti ~im budu na okupu”...7722 Nenazna~eni partijski organ, usvom pismu iz prvih mjeseci 1942. godine Peku Dap~evi}u, Blaù Jovano-vi}u i Milinku \urovi}u, je pored ostalog napisao: “Da su na primjer dru-govi u Ku~ima u pravi ~as napali ovog narednika, Ku~i bi danas bili uz

327

328

Milovan \\ilas-\\ido Ivan MMilutinovi}-MMilutin

Blaò JJovanovi}-ZZetin Sava KKova~evi}-MMizara

ÊTIRI JJAHAÂSRPSKE AAPOKALIPSE UU CCRNOJ GGORI

nas. Da su u Zagara~u u pravi ~as o~istili petokolona{e, ~ete ne bi otka-zale poslu{nost. Da u Ozrini}ima nijesu pregovarali sa petokolona{i-ma, Ozrini}i ne bi danas bili organizovani protiv nas. Da su u pravi ~asosloweni na mase, ~istili Katunsku nahiju, mjesto {to su kada je bilo kri-ti~no stawe vodili pregovore, Katunska nahija bi bila uz nas.”7733

“Glas Crnogorca” od 1. marta 1942. godine, u ~lanku “Vandali i sadi-zam”, opisao je neke od partizanskih zlo~ina ovako: ...“Na{i komunisti sto-je ispod tih divqaka. Pored mnogih i krvavih zlo~ina, ubili su Mirunu,}erku Matija{a Jovanovi}a iz Kosovog Luga, u wenu ku}u, pored otvorenogogwi{ta, u prisustvu wenoga oca i majke. Mrtva je pala glavom u otvorenoogwi{te. Vatra joj je zahvatila glavu. Sadisti i vje{tice koji su je ubili,nijesu dozvolili wenim roditeqima da svoje mrtvo dijete izvuku iz vatre.Sa uìvawem su gledali weno prèwe i udisali miris qudskog pe~ewa!

Dragi{a Ivanovi}, politi~ki komesar iz Ku~a, ubio je u selu Mom~edva brata Ra{ovi}a, Milovana i Vojina i wihovu ro|enu sestru. Svukaoih je gole, pa je od mrtvog brata i sestre napravio pornografsku sliku! Tajkrasni komesar ubio je svoju zakonitu ̀ enu, da bi se mogao oèniti svojomro|enom sestrom od ujaka, }erkom Petra Jovanova Popovi}a iz Ku~a!

Komunisti su upali u ku}u \ura Zekova Jovanovi}a, starog i ~esti-tog starca od 70 godina, uhvatili su wega, wegova tri sina, Nikolu, [}e-pana i Toka, i wihove tri ène. Na o~igled staroga \ura ubili su mu svatri sina i dvije snahe, a zatim i wega.

Komunisti su do{li u manastir Ostrog, sa namjerom da iznesu i naloma~u spale }ivot sv. Vasilija, koji je kako oni kaù, zaglupqivao na-rod! Ba{ kao i Sinan-pa{a sv. Savu na Vra~aru kod Beograda.

Arhimandrit Leontije Mitrovi}, dobri pastir i ~estiti Srbin, uz po-mo} okolnih seqaka, suprotstavio se namjeri komunista, kojom je prilikomje rawen i ~asni otac Nikodim Popovi}, jeromonah. Komunisti nijesu mo-gli oprostiti ocu Leontiju, zato su ga vrebali, i kada je, kao dobar doma}iniza{ao da obi|e manastirsko imawe, zarobili su ga i odveli sa sobom.”7744

“U Boqevi}ima smo zaplijenili vi{e prikrivenog ìta, oko 1.350kg, a od petokolona{a u Limqanima zaplijenili smo 67 brava i 4 krave,”nagla{eno je u izve{taju NOP bataqona “Jovan Toma{evi}”, od 13. mar-ta 1942. godine, upu}enom [tabu Lov}enskog NOP odreda.7755 KomandantNik{i}kog NOP odreda Sava Kova~evi}-Mizara, u svom pismu od 26.marta 1942. godine, politi~kom komesaru odreda Milinku \urovi}u,pred ostalog je napisao ovo: “U Pivi i Goliji nije zdravo stawe, pa }ekroz koji dan trebati uputiti tamo jedan udarni bataqon da ih o~isti-mo.”7766 [tab Nik{i}kog NOP odreda, u svom uputstvu od marta 1942. godi-ne, [tabu Grahovskog NOP bataqona je naglasio: “Neka se [tab ~ete di-rektno poveè sa [tabom Lov}enskog odreda, od kojega treba da traèuputstva, odnosno imena petokolona{kih elemenata koje treba likvidi-rati... Procedura u pogledu wihove likvidacije mora biti kratka, a od-lu~nost mora preovladavati.”7777

Komandant Zetskog NOP odreda Blaò Jovanovi}, je u pismu [tabuZetskog NOP bataqona od 27. maja 1942. godine, napisao pored ostalogovo: ...“Po posledwi put vam se nare|uje da preduzmete energi~ne mjere

329

protivu petokolona{a. Prosto izdajte nalog izvjesnim partizanima dalikvidiraju toga i toga petokolona{a. I ovo {to ste do sada ~inili pro-puste, grdno vam se osvetilo a gore }e vam se osvetiti ako ne postupitepartizanski i ne likvidirate petu kolonu... kroz akcije }e te se o~eli~i-ti i porasti }e va{ ugled a ne preko ove ili one li~nosti...

U proglasu ste bili suvi{e meki prema petokolona{ima. Trebalo jeo{tro osuditi te izdajnike i kazati narodu da }e im suditi partizanskepu{ke u ime naroda.”7788

Partizani su na zvjerski na~in ubili bra}u Radovi}, Veqa i Ne{a,iz sela Mahale u Zeti kod Podgorice.7799 Ubijaju tako|e i bra}u Vu~i}e,u~iteqa Nova, i predsjednika Vraègrmske op{tine u Bjelopavli}imakod Danilovgrada Damjana. Bacili su ih u jamu duboku 24 metra. Damjan jeodmah preminuo, a Novo je nekoliko dana slomqen ìvio u jami, i zapo-magao da mu se doturi vode, ali se niko od seqana nije smio pribliìtijami, da ga partizani ne bi ubili.8800 Blaò M. Crnojevi} iz Gra|ana kodCetiwa, rezervni narednik i gra|evinski preduzima~, ubijen je od parti-zana sa jo{ osamnaest Gra|ana. Ostavio je iza sebe ènu i petoro djece.Partizani su mu opqa~kali dio imovine u ku}i.8811 Partizani ubijaju iMila I. Pavli~i}a iz Bjelopavli}a, u~iteqa {kole u Manastiru @dre-baoniku kod Danilovgrada.8822

Milovan \. Be{i}, biv{i sreski na~elnik u [avniku, star 44 godi-ne, bio je doveden u partizanski {tab u Radov~u u Piperima kod Podgori-ce. Poslije saslu{awa, a bez ikakvih dokaza, bila mu je izre~ena smrtnapresuda. Be{i} je tom prilikom udario partizanskog komesara, a drugompartizanu oteo pu{ku i ranio ga, ali su ostali partizani uspjeli iz pi-{toqa da ubiju Be{i}a. Potom su ga skinuli golog, otkinuli mu nos i iz-vadili o~i, i bacili u obli`wu veliku rupu, iskopanu udarom avionskebombe.8833 Mitar T. Mako~evi}, zemqoradnik iz sela Crnaca u Piperima,strijeqan je od partizana 25. marta 1942. godine. Nekoliko dana saslu{a-van je u partizanskom {tabu u Radov~u, i kako nijesu prona|eni nikakvidokazi koji bi ga teretili, partizani su odlu~ili da ga puste. Na to je re-agovao wegov plemenik-partizan, koji je zahtijevao da bude strijeqan, ipartizanski {tab je udovoqio wegovoj èqi. Mako~evi}ev le{ je kasni-je prona|en u rupi od avionske bombe, sa jo{ tri nepoznata le{a.8844 Rosa M.Kusovac, stara 70 godina, supruga poznatog junaka iz crnogorskih ratovaMarki{e S. Kusovca, ubijena je u svojoj ku}i u krevetu, od jednog partiza-na i dvije partizanke, koji su joj potom opqa~kali ku}u, jer joj je sin Bla-ò bio u nacionalistima.8855 [}epanovi} J. Lazar, kapetan I klase, star 32godine i [}epanovi} J. Milutin, profesor, star 28 godina, ro|ena bra}aiz Doweg Zagara~a kod Danilovgrada, ubijeni su od partizana u {tabu uKunovom Prisoju u Qe{koj nahiji kod Podgorice, poslije saslu{awa, iba~eni u jedan plitki {krip, nepune dubine dva metra. Tu su wihova tije-la leàla nekoliko dana, dok su ih glodale lisice, kunice i psi.8866

Milija N. Jovi}, àndarmerijski kaplar iz Ho}evine kod Pqevaqa,ubijen je u Podborovu kod Pren|ana od partizana.8877 Vasilije N. [ekari},rezervni kapetan I klase iz Pilatovca kod Nik{i}a, odveden je iz svojeku}e u partizanski {tab, gdje je mu~en i na kraju ubijen sa 17 metaka.8888

330

Ilija M. Sredojevi}, zemqoradnik iz sela Velike @upe kod Mile{eva,star 29 godina, tako|e je ubijen od partizana.8899 Savo Gazivoda, trgovac izRijeke Crnojevi}a kod Cetiwa, uhva}en je i opqa~kan od strane partiza-na, a potom ubijen. Ostavio je iza sebe suprugu i ~etvoro male djece.9900

Milu{a S. Ra{ovi}, udovica stara 32 godine ubijena je prilikom boravkau selu Zavala u Piperima kod kod svog oca Sava \uki}a.9911 [piro K.Radulovi}, policijski ~inovnik iz Komana kod Podgorice, star 39 godina,ubijen je od partizana na putu za Nik{i}, gdje je krenuo privatnimposlom.9922 Savo M. Ivanovi} iz Gra|ana kod Cetiwa, ubijen je od partiza-na u Kunovom Prisoju u Qe{anskoj nahiji kod Podgorice.9933 Miladin R.Perovi} iz Stubice u Pje{ivcima kod Nik{i}a, star 22 godine, odvedenje od ku}e, i ubijen od partizana u Lastvi ^ekovskoj.9944 Du{an M. Vuk~e-vi}, policijski ~inovnik iz Goqemada u Qe{anskoj nahiji kod Podgori-ce, ubijen je na putu od partizana, kada se vra}ao ka rodnom mjestu idu}ina slavu Sv. \ur|icu.9955

Vrhovni {tab NOV i POJ, je izdao nare|ewe {tabu VIII narodnoo-slobodila~ke udarne hrvatske divizije (u kojoj su ve}ina partizana biliSrbi – obj. A. Stamatovi}a) u vezi sa ~etnicima, marta 1943. godine ovonare|ewe: “Prema vo|ama i starje{inama ovih bandi... biti nemilosrdani poslije kratkog saslu{avawa i pribavqawa podataka od istih, likvidi-rati ih na licu mjesta. Zavedene ~etnike prebaciti u na{e redove. Zatosve ove ~etnike, koji se predaju bez borbe, ukoliko ne pristanu da dobro-voqno u|u u na{u vojsku likvidirati, ali tajno.”9966 Partizani su iz zasjede24. maja 1943. godine, ubili na Grebenu Koti~a kod Opasanice vazduho-plovnog majora Andriju Veskovi}a i poru~nika Rajka Novovi}a. Veskovi}i Novovi} bili su ~etni~ki komandanti. U spomen wihove pogibije, narodtoga kraja je uskoro spjevao pjesmu, u kojoj se pored ostalog ka`e:

“Gdje ste Rajko i Andrija,bra}o na{a najmilija...Na Koti~u ispod vite jele,prekrstili ruke bijele”...

Ubrzo po wihovoj pogibiji, rodbina poru~nika Novovi}a, odnijela jewegov le{ u porodi~nu grobnicu, dok je humka majora Veskovi}a ostalausamqena na Koti~u. Dugo poslije rata, i pobjede komunista, ~obani sukitili tu humku.

Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu od 7.septembra 1943. godine OK za Cetiwe, pored ostalog je napisao: “Potreb-no je odmah likvidirati onoga ~ovjeka kojega je vidio sa sinom i sa wimrazgovarao drug Milo{ Popivoda, a o ~emu je govorio i drugu Iku. Ovalikvidacija treba da se izvede pod najve}om konspiracijom, tako da nikone zna osim izvr{ilaca. Ako ne bi tako izvr{ili ovu likvidaciju, ondaje boqe za sad je ne izvr{avati. Mi mislimo da vam ne}e biti te{ko nakoga se ovo odnosi.”9977 Na odgovornost su pozvani komesar komskog NOPodreda Vojislav Ze~evi}, i komandant istog odreda Mirko Kryi}, samozato jer su oma{kom potpisali da Milo{ Jevtovi} i Tajo Kastratovi} izBerana, mogu kamionom prevesti le{eve strijeqanih ~etnika iz Treba-

331

qeva u Berane. Ze~evi} i Kryi} su ovoj dvojici potpisali objave za put,i ne pitaju}i ih o ~emu se radi, jer su bili u poslu oko pisawa nekih par-tijskih proglasa.9988

Jedan od ~etni~kih komandanata u Zeti kod Podgorice, Bajo V. Rado-vi} iz sela Mahale, je 21. novembra 1943. godine izdao proglas Ze}anima,u kome pored ostalog pi{e:...

“ZE]ANI2. maja 1943. godine od 4-500 sati poslije podne sastao sam se sa pret-

sjednikom op{tine dowo-zetske g. vidom Vuja~i}em pred kafanom Stan-ka \ukanovi}a. Tu smo razgovarali o wegovom bratu Du{anu koji je u za-jednici sa ostalim komunistima 22. februara 1942. godine do{ao na mojuku}u i odveo mi oca i strica, koji su zatim predati yelatima na izvr{e-we smrtne kazne. U tom razgovoru bili smo pred kafanom |e smo uz ~a{urakije razgovor nastavili. Traìo sam od g. Vuja~i}a za{to i po ~ijemnare|ewu je wegov brat u~estvovao u odvo|ewu mojih roditeqa. Vido jebrane}i svog brata rekao da on nije u~estvovao direktno u odvo|ewu na-{ih roditeqa nego je Du{an do{ao samo do kolskog puta izme|u Mahalei Mojanovi}a pa kada je saznao u ~emu je stvar onda se vratio. Pitao samga da li je jo{ ko u~estvovao na{to mi je odgovorio: “[to da ti kaùjemkad su oni strijeqani bio je Du{an Vukovi} i drugi.

BRA]O ZZE]ANIOvo je samo uvod o tajnoj koju }ete saznati, na{ razgovor tekao je i da-

qe, razgovarali smo daqe o wegovom radu sa partizanima. tom prilikomrekao mi je, kako se on Du{ana Vukovi}a uvijek pla{io. “Osvetio sam setim gadovima”, nastavqaju}i i daqe razgovor g. Vuja~i}, jer kada je sasta-vqen spisak Ze}ana koje treba strijeqati, do{ao je mene kao pretsjedni-ku op{tine akt na~elstva Sreza da odmah po{aqem spisak sumwivih li-ca, koje treba odmah strijeqati. Ja kao biv{i komandir partizanske ~e-te dobro sam ih poznavao sastavio sam i uputio traèni spisak. G. Vuja-~i} mi je izbrojao oko 20 koji su bili na tome spisku. Na pitawe: “Za{toi tvoga brata nijesi unio u spisak”, nije odgovorio daqe, bez ikakvog pi-tawa odgovorio mije g. Vuja~i} da je Petra Mara{a iz Bijelog Poqapredloìo za strijeqawe, zato {to ga je pok. Petar jednom prilikom na-{ao na Beglake bez propusnice i odveo u {tab zetskog partizanskog ba-taqona u Ponare u vremenu dok on Vuja~i} nije bio stupio u partizane,zatim je rekao da od ro|aka tj. Marka Vuja~i}a nije moga da ìvi i zatoga je stavio u spisku za strijeqawe. Interesovao sam se daqe za Savi}aVukovi}a, koji je bio interniran u Albaniju g. Vuja~i} mi je to objasnislede}im rije~ima: “I zato sam se ja postarao jer sam i tamo uputio spi-sak da se strijeqaju Savi} Vukovi}, Petar ]etkovi}, Vasilija M. Kuku-li~i}, Simo Filipovi} i Kosto Vuja~i}.

ZE]ANIEto vam tajne o va{im strijeqanim sinovima a g. Vuja~i}u odgovor na

wegov upu}eni apel Ze}anima, koji je izdao ovih dana prilikom predajedu`nosti. Nijesam htio danas iznijeti tajnu ali me nagnao wegov poziv u

332

kojemu kaè, da }e poslije 5 dana biti kasno, napomiwem prije neki danrazgovarali smo ja i g. Vuja~i}, o Ze}anima, koji su nedavno odi{li od ko-munista, postavio sam mu pitawe za Vida Jakova Vuja~i}a za{to je Vidopo{ao u {umu da li da sveti brata? Od koga da ga sveti? G. Vuja~i} mi jerekao “ja ne znam” treba{ da zna{, jer ti zna{ sve Ze}ane, ko ih je stri-jeqao. Wegov odgovor bio je: “Molim te Bajo ja sam ti rekao na povjere-we s tim da to zadrì{ do kraja rata.”9999

U “Crnogorskom vjesniku” od 18. decembra 1943. godine, objavqena jedesetera~ka pjesma Vladislava Kasalice. Pjesma ovako glasi:

“Gusle moje ovamo te maloAmo i ti tanano gudalo,Da prevrnem, da malo zagudimDa mi srce odane u grudi,Da ispjevam pjesmu od istineOd istine krvave druìne.Nek gudalo priudari maloDa o ~udu vjerne slike budu,Za budu}a pokoqewa vru}a,Kad patismo protiv zla ratismo,Kad na du{u navali{e tmu{u:Partizani i crni zemani,Stranci, Jude, da se mnogi ~ude:Kako nekad po zemaqskom {aruSvjet se klawa |avoqem oltaru!Protiv krsta zavjera je ~vrsta,Protiv vjere da pakao `dere,Protiv braka otvorena raka,Protiv zvona, kandila, ikona,Partizani kletvom uspavaniO{tre noè! Ah, pomozi Boè!Narod spasi! Gutaju talasi!Stra{ne jeke krvave rijeke,Osnova{e sudove prijeke:Ko sa wima ne}e, u smrt kre}eNema ve}e od ove nesre}e.Zar da Lov}en ne sija ko prije?!Ko u Ostrog sveca ruìt smije?!Ko manastir Mora~u da kvari?Ko za krsnu slavu da ne mari?Ko da sru{i na{u zornu Boku?Stari ponos, zenicu u oku?!Ko da mrzi Sina Spasiteqa,I Svetoga Savu, u~iteqa?!Ko brak, qubav, to otrovom truje?Ko glas majke prezire da ~uje?

333

Ko sa Koma pla{i srpsku vilu?Ko dràvu da omrzne milu?Ko guslama zvu~ne strune kida,[to nam boli vjekovima kida,Ko narodno srce noèm para?Koji |avo pakao otvaraCrnoj Gori, cjelog Srpstva zoriDa je nama! Te{ka anatemaNo izroda odnjela ga voda!To je program Tita i bandita!To je program Mo{a i olo{a!îvut Mi{o iz tu|ine do{o,Paklen Juda provuko se svuda,Komunizam sije, pokrov {ije,Crnoj Gori o~i da izbije.S glave tu~e i u jamu vu~e,Daje pare za svetiwe stare,I sa wime partizani kletiPolu|ele pogane aveti,Sve po mraku traè petokraku,Koqu, biju i krva bratsku piju!Radi vlasti ne drè se ~asti,Ho}e tu|e, od pqa~ke polu|e,[ire letke, te otrovne metke,Selo kre}u da ugase sve}uDa podivqa, da je propast ìvqa!Mlade` vuku za qubavne niti,Strah me cvije}a ne}e biti,Ni mirisat ne}e ko prije,Stra{an otrov u wemu se krije!Smuta vije, vladaju dahije!Brat za brata om~u oko vrata!Mrak na o~i, bratska krv se to~i!Opet Srbi na metu stado{e:Protiv Mo{a slo`no ustado{e!Sram vas bilo, Jude i izrodi![ta ho}ete? Ko vas tamo vodi?!Zar u paklu sre}a da se traì,Zar se narod, kad se koqe, snaì?!Jo{ bez o~i, kako da se kro~i?Bor se vije samo u visine,A pra{ina pada u nizine.Bjeì kugo ne}e{ ostat dugo!Svak je pao ko je bra}u klao!Svak se kaje ko vjeru izdaje!R|a pada, ne moè da vlada!”110000

334

Na udaru komunista, odnosno partizana, na{la se i Srpska pravo-slavna crkv, kao duhovni temeq srpskoga naroda. Anulirawem ovog fak-tora, partizani su znali da je put ka wihovoj pobjedi znatno bliì, odno-sno stvarniji. Partizani su tako ubijali i mnoge sve{tenike, i skrnavi-li pravoslavne crkve i manastire. Nikodim Jawu{evi}, nastojiteq ma-nastira @upa kod Nik{i}a, u~esnik crnogorskih ratova, star 67 godina,ubijen je od komunista 29. juna 1941. godine, jo{ prije ustanka.110011 Dana 15.novembra 1941. godine, sve{tenik iz Rogama u Piperima kod PodgoriceVasilije S. Boàri}, star 54 godine, oti{ao je da ~inodejstvuje na jednusahranu u Qe{kopoqu. Na povratku, partizani su ga u zasjedni sa~ekalii ubili, a potom mu tijelo isjekli na komade, i u {atorskom krilu baci-li u rijeku Mora~u. Ostatci tijela su na Badwi dan isplivali kod selaVukovaca u Zeti, gdje je i sahrawen. Partizani su tako|e ubili i wegovusuprugu Joknu u Rogamima.110022

Prilikom partizanskog napada na Pqevqa 1. decembra 1941. godine(u kome su te{ko poraèni – obj. A. Stamatovi}a), jedan dio partizana seu{an~io u manastiru Piva, zbog ~ega je italijanska artiqerija po~ela dadejstvuje po manastiru. Arhimandrit Serafim Yari}, nastojateq mana-stira, molio je partizane da napuste manastir, da ga ne bi italijanska ar-tiqerija sru{ila. Molbe nijesu pomogle, pa je Yari} oti{ao u Pqevqa,kod direktora gimnazije Dobrivoja Mileti}a, koji je znao italijanski je-zik, da mole italijanskog komandanta da naredi da se ne ga|a manastir. Ugradu su vo|ene uli~ne borbe, i on je tu na{ao Mileti}a ubijenog od par-tizana, pa kako je zbog toga protestovao, i on je bio likvidiran.110033

Narodnooslobodila~ki odbor op{tine Vu~edolske, na crnogorsko-hercegova~koj granici, naredio je 28. decembra 1941. godine parohu VasuPopovi}u, da napusti u roku od pet dana teritoriju Bawske i Oputno-ru-dinske op{tine, i naredio jeromonahu Platonu Ivezi}u iz Crkvica dapreuzme Popovi}evu parohiju.110044 Jeromonah Teofan Beatovi}, sabrat ma-nastira Kosijerevo, na crnogorsko-hercegova~koj granici, ro|en u oko-lini Gacka, star 52 godine, je jedno vrijeme bio paroh u ruskoj crkvi uPensilvaniji u SAD. Na Badwi dan 1942. godine, partizani su ga odveliiz manastira Kosijereva, i ubili i bacili u jamu u selu Vidne u bliziniVu~jeg Dola, na potezu izme|u Nik{i}a i Bile}e.110055 Protojerej Lazar Ra-doni} iz Majina kod Budve, paroh re~inski u Kola{inu, poku{ao je da po-bjegne kod svog ro|aka u blizini Pe}i. No, kad je bio na domaku ciqa, su-stigla ga je partizanska potjera i ubila 15. januara 1942. godine.110066

Sve{tenik Risto S. Jaramaz, iz Kqakovice kod Nik{i}a, star 36 godi-na, je bio paroh kosijerevski. Na Boì} 1942. godine, dok je sluìo slu`buu Po~ekovi}ima, partizani su pucali na wega kroz prozor crkve, ali su gaproma{ili. Me|utim, nije im mogao uma}i. Na putu Kne ̀Do-Petrovi}i,na crnogorsko-hercegova~koj granici, do~ekali su ga 20. januara i ubili sa~etiri metka, tri u glavu i jednim u nogu. Pao je mrtav sa krstom u ruci.110077

Protosin|ela Varnavu Bu}ana, nastojateqa manastira Podlastva kod Bu-dve, starog 46 godina, partizani odvode 24. januara 1942. godine sa ve~ere,pod izgovorom da treba da bude saslu{an u wihovom {tabu. Ubijen je neda-

335

leko od manastira sa 46 uboda noèm.110088 Vaso Popovi} iz Bao{i}a u BokiKotorskoj, sve{tenik u Vu~jem Dolu na crnogorsko-hercegova~koj granici,star 28 godina, ubijen je po~etkom januara 1942. godine od partizana.110099

Sve{tenik Novo Deli} iz Komarnice kod [avnika, do rata je bio naslu`bi kao paroh u Bosanskom Petrovcu, odakle je po~etkom rata pobje-gao od usta{a u rodni kraj. Potom je postavqen za paroha u Plavu, ali ka-ko je ovo mjesto u{lo u sastav tzv. velike Albanije, opet je morao bjeà-ti u rodni kraj. Na kraju je postavqen za paroha planinopivskog. Parti-zani su ga odveli iz ku}e 3. aprila 1942. godine, ubili i bacili u bunar uBeri{inoj Luci kod [avnika.111100

Me|u narodom je naro~ito odjeknula smrt popa Petra Vujovi}a. Owegovom smrti u ~lanku “Glasa Crnogorca” se kaè: “Plemeniti i smi-reni sluga Gospodwi, rasni tip, izdanak stare i juna~ke ku}e Vujovi}a,~estiti i blagorodni pop Petar, izvor po{tewa i utjehe, nije vi{e me|uìvima.

Znao je on kakva mu opasnost prijeti od avangarde iz Kunovog Priso-ja, koja se bje{e ugnijezdila na Meterize i @upu Dobrsku. Wegova o~in-ska rije~ i krst u ruci, nije bila u skladu sa radom i ciqem djece satanei pakla... Wegov hri{}anski rad odveo ga je na mu~eni~ko gubili{te, kaoHrista na Golgotu. Sumanuti ludaci u kojima je usredsre|eno oli~ewesvakog nevaqalstva odveli su ga u svoj sud u Kunovo Prisoje. Wegova sud-bina bila je zape~a}ena, a ìvot oduzet na jedan zvjerski na~in kakav mo-gu izmisliti sumanuti skotovi, koji nemaju ni~ega zajedni~kog sa qudima.Bacili su ga ìvog u jamu duboku 17 metara! Pao je na le{eve raznih ì-votiwa, a mo`da i qudi. Na wegovoj glavi vide se tragovi te{kih rana.Osvijestio se i jo{ dugo mu~eni~ki ìvio u jami. Jasno se to vidi iz to-ga {to je prikupio snagu i izvukao se izme|u kostura i le{ina na jedanuzvi{eniji zape}ak jame, na koju nije mogao nikako pri padu dospjeti. Ta-mo se opruìo na le|a, pruìo jednu nogu pored druge, a pored sebe rukesa stisnutim pesnicama da sa~eka posledwi ~as. U tom poloàju na{ao gaje wegov brat Labud koji se vi{e dana spu{tao u razne jame da potraìostatke svoga mu~eni~kog brata popa Petra.”111111

Partizani su oskrnavili manastir @drebaonik kod Danilovgrada,zadu`binu Nemawi}a. Na zvonik su potavili mitraqez, a stvari iz mana-stirske crkve opqa~kali ili porazbijali. U crkvi su palili vatru, okokoje su se grijali straàri, koji su se mijewali na mitraqezu na zvoni-ku.111122 Jeromonah Gavrilo Dabi}, rodom iz sela Putnika u Sremu, sabratmanastira @upe kod Nik{i}a, odveden je od partizana na Blagovijesti1942. godine, ubijen u selu Dragovoqi}i i ba~en u jamu zvanu Plo~a.111133

Arhimandrit manastira Ostroga Leontije Mitovi}, na Ilin-dan1942. godine, odrào je okupqenom narodu govor. Ovaj govor prenio je“Glas Crnogorca” od 16. avgusta 1942. godine. Mitrovi} je pored ostalogrekao: “Draga bra}o i sestre. Tu skoro navr{ila se àlosna godi{wicaotkako su na{i odro|eni sinovi, na{i bludni sinovi zdruèni sa pakle-nim silama antihrista, otpo~eli jedno krvavo kolo ovim golim strana-ma. Poubijani su mnogi vi|eni qudi, obe{~a{}ene su mnoge po{tene è-ne, sestre i k}eri, oskrnavqene su mnoge svetiwe.

336

Srpska Sparta tonula je polako ali sigurno u krvi svojih najboqihsinova. Raznim primamqivim krilaticama “socijalne pravde” i “nacio-nalno oslobodila~ke borbe”, sra~unatim obe}awima nekog “vi{eg blago-stawa” u nekom fiktivnom dru{tvu, ti pogani izrodi zaveli su mnoge po-{tene qude. Ali, istina je najzad izbila na povr{inu. Danas mi vidimodjelo komunisti~ke propagande u pravoj wegovoj svjetlosti.

Ko nam ku}u opqa~ka? Ko zapali?- KomunistiKo nam posla po logorima i tamnicama nesre}nu bra}u na{u?Komunisti.Ko nam opusti sela na{a, poqa na{a?Komunisti.Ko nam oskrnavi crkve i manastire? Ko ih poru{i?Komunisti.”111144

Vaqa napomenuti, da su partizani u toku drugog svjetskog rata irevolucije, ubili 103 sve{tenika i svr{ena teologa MitropolijeCrnogorsko-primorske. Sam crnogorsko-primorski mitropolit JoanikijeLipovac, rodom iz Stoliva u Boki Kotorskoj, uhva}en je od partizana uSloveniji maja 1945. godine, jer se sa nekoliko desetina sve{tenikaMitropolije Crnogorsko-primorske povla~io zajedno sa ~etnicimaPavla \uri{i}a. Potom je odveden u Aran|elovac, i zajedno sa biv{imposlanikom i ministrom Kraqevine Crne Gore, a poslije poslanikomcrnogorskih federalista u Skup{tini Kraqevine SHS – Savom Vuleti}em,rodom iz Zete kod Podgorice, bio likvidiran u jednom potoku u junu istegodine. Za grob im se do sada nezna. U Sloveniji je ubijen od partizana iLuka Vukmanovi}, sve{tenik i doktor teologije, ina~e ro|eni bratpoznatog crnogorskog komuniste Svetozara Vukmanovi}a-Tempa.111144aa

U partizanske zlo~ine uvjerili su se i ~lanovi ameri~kih misijapri ~etni~kim {tabovima, ili ameri~ki piloti koji su oboreni nad Ju-goslavijom, a koje su ~etnici spasili. Jedan od takvih pilota bio je iYozef T. Harmut mla|i, iz Briyvila u Pensilvaniji. U intervjuu koji jesa wim vo|en u listu “Pitzburg San Telegraf” od 7. aprila 1946. godine,Harmut je pored ostalog rekao: “Sa grupom ameri~kih avijati~ara stajaosam na padini jednog brda i posmatrao kako su partizani zbrisali jednoselo, pobiv{i seqake i popaliv{i domove.”111155

Ameri~ki oficir Valter Mensfild je na isqe|ewu pred Komitetomza pravedno su|ewe Dra`i Mihailovi}u, u Wujorku 15. maja 1946. godine,pored ostalog rekao: “Prolaze}i kroz Hercegovinu stalno smo morali daizbjegavamo Wemce i partizane. ja sam bio blizu Kalinovika u planini ~e-kaju}i da mi patrole jave koje je mjesto pogodno da se provu~emo kada samkroz dvogled ugledao kako partizani ulaze u varo{ Kalinovik i po~iwu dapale ku}e; vidio sam plamen kako se di`e iz ku}a i kroz dvogled sam vidiopartizane... Partizani su uvijek nosili crvenu zvijezdu a neki od wih suimali srp i ~eki}. Mogao sam se uvjeriti jo{ po tome {to su svuda za sobomnosili puno propagandnog materijala, slike Staqinove i Titove i letke ukojima se govorilo o komunizmu i to su dijelili kud god su po{li.”111166

337

Poslije II svjetskog rata, tj. poslije pobjede komunista, ~etni~ke poro-dice bile su progowene i {ikanirane, a nerijetko i raseqavane. Iz neve-siwskog i gata~kog kraja, ~etni~ke porodice su 1945. godine iseqene dvamjeseca u [iroki Brijeg, me|u stanovni{tvo koje je u toku rata bilo pre-te`no usta{ki orjentisano. Protjerivawe ~etni~kih porodica iz fo~an-skog kraja, izvr{eno je 18. decembra 1946. godine. Tada su pored ostalihprotjerani: Pavlovi}i iz Mazo~a, Novovi}i i Ivanovi}i iz Drago~ave, iMatovi}i i Blagojevi}i iz Jo{anice. Neke porodice u progonstvo su upu-}ene iz zatvora u Fo~i, a neke iz wihovih domova. Prognanici su imalipola sata da se spreme za put. Prvo su dopremqeni u Blaùj, a odatle ras-pore|eni po selima u sarajevskom poqu, Iliyi i Vrelu Bosne. Smje{tenisu tako|e kod ~etni~kih porodica, kojima nije davana nikakva pomo} zawihovo izdràvawe. Neke ~etni~ke porodice iz fo~anskog kraja protje-rane su 31. januara 1948. godine u muslimansko selo Jela~ na prisilni rad.Ove porodice su iste godine 26. aprila protjerane u selo Potoci kod Dr-vara, da rade na podizawu {umske pruge. U Drvaru je bilo i protjeranih~etni~kih porodica iz Hercegovine, i to iz: Gacka, Milo{evi}i i Radi-~evi}i; iz Nevesiwa, Milo{evi}i; iz Bile}e, Glogovci. Fo~anske ~et-ni~ke porodice su iz Drvara u oktobru 1948. godine protjerane u Zavido-vi}e. U Zavidovi}e su bile protjerane i druge ~etni~ke porodice iz Bo-sne, i to iz: Bawa Luke, Zenice, Bijeqine, Lopara, Sokolovi}a, Gora`da,âjni~a, Breze, Kladwa, Olova, Driwa~e, Han Pijeska, Sokoca, Zvornikaitd. Broj prognanika bio je ve}i od 1.000 qudi, ̀ ena i djece. Posledwe pro-gonstvo ~etni~kih porodica iz fo~anskog kraja, izvr{eno je u julu 1951.godine, a 1953. svi su dobili pravo na povratak. No, prve porodice koje supo~ele vra}ati, bile su izloène torturi UDB-e, pa su se ostale odselileu razne krajeve Jugoslavije, a jedan dio je ostao u Zavidovi}ima.”111177

O partizanskim zlo~inima, svjedo~e i biv{i partizani u kwizi “Her-cegovina u NOB”. Tako biv{a partizanka Qubica Mihi} pi{e:...”ja sam do-bila zadatak od Petra Drap{ina da prva u|em u selo i zapalim neku ku}u{to }e biti znak za op{ti napad. Pitao je koga imam u selu, jer zapaliti ku-}u nekom ro|aku moglo je zna~iti ispuwavawe duga u borbi protiv pete ko-lone. Po wegovom, ako su se ~etnici, koji su bjeàli ispred Udarnog bata-qona, a skupili u Mihoqa~ama, to je dokaz da su Mihoqa~ani petokolona-{i. Po{to ta~no nisam imala nikog bliskog osim daqih ro|aka majke, tre-balo je da zapalim wihovu ku}u... Po{to bra}a Tadi} ne likvidira{e svogstrica Spasoja Tadi}a, ~etnika, wih je likvidirala partija, jer ne izvr{i-{e wen zadatak. Vijest o strijeqawu ~lanova porodice Tadi} pronijela sei brzo ra{~ula u pograni~nom dijelu Hercegovine, gdje je osobito bio nacijeni i popularan Tadija Tadi}, najstariji komunista me|u bra}om.”111188

Mirko Mastilovi}, tako|e partizan, o svemu tome kaè: “I tada ka-da se to de{avalo i kasnije kada o tom razmi{qam pitao sam se kako je tomogu}e. Otkud takav sadizam, kao {to je prisiqavawe rodbine da igra ko-lo oko `rtava, ~esto nevinih. Na~in izvr{ewa kazni u selima severneHercegovine u Brata~i, Bro~evi}ima, Jaseniku i dr. vi{e je naneo {te-te narodnooslobodila~kom pokretu i ugledu partizana nego ~iwenica daje me|u streqanim bilo sasvim nedu`nih lica, starijih osoba i sl.”111199

338

I partizan Sveto Kova~evi} pi{e: “Nije te{ko zamisliti {ta jezna~ilo pogubiti u jednom danu desetak pa i vi{e qudi, ~esto bratstve-nika (Braji~evi}i, Dra`qevo...). Takvi se prizori ne zaboravqaju gene-racijama. Kazne su izvr{avane na najneverovatnije na~ine. Strijeqalisu najugledniji komunisti sa odre|enog terena, a partizanke radi “~eli-~ewa” dovr{avale operaciju svojim pi{toqima, igralo se kolo oko mr-tvih u kome su u~estvovali mje{tani, pa i ~lanovi porodica ubijenih.”112200

Partizanski zlo~ini, odnosno zlo~ini jugoslovenskih komunista nepredstavqaju ni{ta novo. Komunisti~ke revolucije izvo|ene su uglav-nom po istom obrascu, a kao po~etno iskustvo koje se kopiralo i daqe na-dogra|ivalo predstavqa revoluciju u Rusiji. Komunizam kao dru{tvenoekonomski i ideolo{ki sistem, podrazumijeva nasilno mijewawe dru-{tvenog poretka. Zna~i svaka demokrati~nost u tim promjenama je is-kqu~ena. U uvodnom dijelu ovog poglavqa su obja{weni uzroci partizan-skih, odnosno komunisti~kih zlo~ina u Jugoslaviji, i {ta se sa wima è-qelo posti}i. O ovoj problematici najboqe govori ~lanak objavqen u“Glasu Crnogorca” od 12. jula 1942. godine, u kome se pored ostalog kaè:“Komunisti~ka taktika je bila psiholo{ki sra~unata do virtuoznosti.Polazila je redovno od mladi}ke bujnosti i na wu se najvi{e ra~unalo.La`nim predstavqawem pojedinih fakata iz istorije i dru{tvenog ì-vota radilo se na tome da se bujna mladala~ka ma{ta rasiri do onog ste-pena, da se svaka kriti~nost parali{e. Onda se preko tajnih “vaspitnihgrupa” u koje su mladi qudi nesvjesno upadali, stvaraju pristalice osu|e-ni na slijepu pokornost. Od tog trenutka, umjesto slobodnog opredjeqi-vawa, stupa na pozornicu voqa vo|a i komanda nepoznatih ~inilaca.”112211

U najnovijoj istoriji ~ovje~anstvo poznaje tri osnovna dru{tvenoekonomska i ideolo{ka sistema: buròasko kapitalisti~ki parlamenta-rizam, fa{izam (nacizam) i komunizam. Po ideolo{kom aspektu i siste-mu vlasti, fa{izam i komunizam su identi~ni sistemi. Oba su totalitar-ni i imaju uglavnom faktor jakog vo|e. Me|utim, i me|u wima postoji raz-lika. Fa{izam i nacizam su na vlast do{li poluparlamentarnim ili ~i-sto parlamentarnim putem. Musolini je npr. u Italiji na vlast do{ao ne-{to silom, ili blefom da ima silu, a ne{to politi~kim kompromisima ipoga|awima. Nacizam, odnosno Hitler, na vlast su u Wema~koj do{li ~i-sto putem parlamentarnih izbora, tj. dobili su ve}inu u narodu. I fa{i-zam i nacizam nijesu skrnavili i dirali crkvu. Fa{izam je ~ak tolerisaomonarhiju, dok to nacizam nije ni mogao, jer u vrijeme wegovog dolaska navlast Wema~ka nije bila monarhija, ve} republika. U ekonomskom aspek-tu oni su bili kapitalisti~ki sistemi. Zna~i dozvoqavali su slobodu tr-ì{ta i boga}ewe qudi. Komunizam je u odnosu na ova dva sistema bioznatno destruktivniji. On je uni{tavao monarhiju, crkvu i porodicu. Uzto u ekonomskom smislu nije dozvoqavao pojedincu da se bogati. Zna~i,ova dva prva sistema su bila humanija od komunizma, ako se o humanosti svatri moè uop{te govoriti. Fa{izam i nacizam su bili nacionalni po-kreti, a komunizam je bio internacionalan. Iako su sve komunisti~ke re-volucije ura|ene uglavnom po jednom obrascu, i me|u wima ima specifi~-nosti, odnosno u wihovim zlo~inima. Takav slu~aj je i kod srpskog naroda,

339

odnosno u Jugoslaviji. Partizani svoje zlo~ine vr{e uglavnom no}u iz za-sjeda, ili ako to nije slu~aj, odvode svoje `rtve u svoje {tabove, na tzv. sa-slu{awa. @rtva zna~i dugo `ivi u nedoumici. Sve to imalo je psiholo-{ku svrhu. U Crnoj Gori i Hercegovini partizanski zlo~ini karakteri-sti~ni su po bacawu ̀ rtava u jame, i {to je interesantno, u tome se pokla-paju sa usta{kima, jer su i usta{e u Hercegovini, Bosni i Dalmaciji ba-cale svoje `rtve u jame. I usta{e skrnave pravoslavne bogomoqe, i ubija-ju pravoslavne svje{tenike kao i partizani. U prou~avawu partizanskihzlo~ina, odnosno qudskog faktora koji ih je izvr{avao, pored istori~a-ra, svakako bi i psiholozi mogli dati korisne nalaze.

**************NAPOMENE1. Pakao ili komunizam u Crnoj Gori, sv. 1, Cetiwe, 1942, 132. isto, sv. 7, 12.3. isto, sv. 5, 164. isto, 10.5. Desetodnevni izvje{taj na~elnika {taba wema~kog opunomo}enog genera-

la u Srbiji general{tabnog potpukovnika Grafenhorsta od 19. novembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom XII, kw. 1, Beograd, 1973, dok. br. 656, 656-657.

6. kao nap. 1, sv. 6, 4.7. isto, sv. 5, 11.8. DACG, AOP, br. 14313/XI3-2(41) pismo komandanta nacionalnog Rova~kog

bataqona Vuka P. Be}kovi}a od 14 decembra 1941. [tabu Komskog NOP odreda.

9. isto, br. 14958/V3-71(41), izvje{taj komandanta [tabu NOP bataqona “Ca-rev Laz” N. Jovi}evi}a od 23. decembra 1941. [tabu Lov}enskog NOP od-reda.

10. kao nap. 1,sv. 3, 811. isto, sv. 1, 1912. DACG, AOP, pismo [taba Qeva~kog NOP bataqona od 28. decembra 1941.13. Stanislav Krakov, General Milan Nedi}-Prepuna ~a{a ~emera, kw. II,

Minhen, 1968, 9414. Izvje{taj [taba Lov}enskog NOP odreda od 1. januara 1942. Glavnom {ta-

bu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 1, 7.

15. kao nap. 1, sv. 1, 3016. isto, sv. 1, 3017. Naredba [taba Lov}enskog NOP odreda od 9. januara 1942. {tabu nena-

zna~enog NOP bataqona, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugo-slovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 10, 24.

18. DACG, AOP, br. 551/II3-4(42), pismo OK KPJ za Nik{i} partijskoj orga-nizaciji sa terena Golije od 14. januar 1942.

19. Izvje{taj [taba Durmitorskog NOP odreda [tabu Nik{i}kog NOP od-reda od 15. januara 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslo-venskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 21, 41.

20. kao nap. 1, sv. 5, 27.21. DACG, AOP, br. 549/II3-8(42), pismo OK za Nik{i} MK za [avnik od 20.

januara 1942.

340

22. isto, br. 626/III3-11, pismo MK za Grahovo od 23. januar 1942. OK za Nik{i}23. Izvje{taj [taba Nik{i}kog NOP odreda od 21. januara 1942. Glavnom

[tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenat i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III,kw.2, Beograd, 1950, dok. br. 36,71

24. DACG, AOP, br. 1577/IV5d-14(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odre-da od 28. januara 1942. [tabu Komskog NOP odreda.

25. isto, br. 9433/IV5c-7(42), pismo politi~kog komesara Pqevaqske NOP ~e-te Mi{a Pavi}evi}a od 28. januara 1942. [tabu Durmitorskog NOP odreda

26. isto, br. 594/III3-16(42), izvje{taj biroa partijske }elije iz Pipera MK za Podgoricu od 29. januara 1942.

27. kao nap. 1, sv. 1,1128. isto, sv. 5,11.29. DACG, AOP, br. 565/II3-31(42), pismo nenazna~enog OK od 6. februara

1942. MK za Herceg Novi.30. isto, br. 9806/IV4c-129(42), pismo politi~kog komesara III ~ete NOP ba-

taqona “13. jul”Krste Mu|e{e komandi Lov}enskog NOP bataqona. 31.kao nap. 1, sv. 8,18.

32. DACG, AOP, br. 1760/III4-3(42), pismo [taba Zetskog NOP odreda od 12. februara 1942. OK za Podgoricu.

33. kao nap. 1, sv. 1, 1134. dr Jovan ^a|enovi}, Ubistvo Brsku}ana na “pasjem grobqu”, Novi Sad, 1993.35. kao nap. 1, sv. 8,1736. DACG, AOP, br. 9684/IV3a-147(42), pismo [taba Nik{i}kog NOP odre-

da Durmitorskom NOP odredu od 20. februara 1942.37. isto, br. 1702/IV1c-6(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda Vrhov-

nom {tabu NOP i DV Jugoslavije od 9. februara 1942.38. kao nap. 1, sv. 1, 31-32.39. DACG, AOP, br. 475/II1-30(42), pismo PK KPJ za Crnu Goru, Boku i San-

yak od 24. februara 1942. OK za Nik{i}.40. isto, br. 510/II1-15(42), pismo PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak od 23.

januara 1942. OK za Cetiwe.41. isto, br. 550/II3-18(42), pismo OK za Nik{i} MK za @abqak od 27. febru-

ara 1942.42. Izvje{taj [taba Nik{i}kog NOP odreda od 25. februara 1942. Glavnom

{tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 98, 208

43. kao nap. 13,17.44. Savo Skoko, neke ~iwenice o levim gre{kama, Hercegovina u NOB, kw. 4,

Beograd, 1986.45. kao nap. 1, sv. 7, 1446. DACG, AOP, br. 618/III3-32(42), pismo ~lana MK za [avnik J. ]orovi}a

od 4. marta 1942. OK za Nik{i}.47. isto, br. 83/II3-23(42), pismo OK za Nik{i} Rejonskom komitetu za Pivu

od 6. marta 1942.48. kao nap. 1, sv. 1, 1849. Nare|ewe Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije od 10. marta 1942. Glav-

nom {tabu NOP odreda za Crnu Goru i Boku, Zbornik dokumenata i poda-taka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom II, kw. 3, Beograd, 1950, 97-98

341

50. kao nap. 1, sv. 7, Cetiwe, 1942, 11.51. isto, 10.52. DACG, AOP, br. 546/II3-28(42), pismo za Nik{i} od 17. marta 1942. Rejon-

skom komitetu za Pivu.53. kao nap. 1, sv. 6,1 054. Komunisti~ko krvolo{tvo i sadizam u srezu Kola{inskom, Glas Crnogo-

rca, br. 10,22. mart 1942, 1555. kao nap. 1, sv. 1, 1356. isto, sv. 3,1 057. DACG, AOP, br. 2001/IV3b-25(42), saop{tewe [taba Orjenskog NOP ba-

taqona od 25. marta 1942.58. kao nap. 1, sv. 8, 1759. isto, 1860. DACG, AOP, br. 1609/IV1c-16(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odre-

da od 19. marta 1942. Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije.61. isto, br. 1660/IV1c-19(42), pismo [taba Durmitorskog NOP odreda od 3. ap-

rila 1942. Vrhovnom {tabu NOP i DV Jugoslavije.62. kao nap. 1, sv. 1, 16.63. isto, 16.64. isto, 17.65. DACG, AOP, br. 685/IV2b-7(42), Osu|eni narodni neprijateqi, Glavni {t-

ab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, 6. april 1942.66. Komunisti na djelu, Glas Crnogorca, br. 14, 12. april 1942, 4.67. Ove podatke autor je sakupio od starijih qudi u imenovanom plemenu. Me-

|u ostalim ku}ama, partizani su zapalili i porodi~nu ku}u wegovog djeda.68. DACG, AOP, br. 1338/IV3a-31(42), pismo neimenovanog partizanskog {ta-

ba od 15. aprila 1942. [tabu Golijskog NOP bataqona.69. isto, br. 1761/IV2a-27(42), pismo Glavnog {taba NOP odreda za Crnu Goru

i Boku od 20. aprila 1942. Blaù Jovanovi}u.70. isto, br. 1041/IV4c-8(42), pismo Cucko-}ekli}kog bataqona iz nenazna~e-

nog mjeseca 1942. [tabu Lov}enskog NOP bataqona.71. isto, br. 15260/II-16(42), pismo OK za Podgoricu partijskoj organizaciji

na terenu iz prvih mjeseci 1942.72. isto, br. 588/III3-47(42), pismo Ku~kog partijskog biroa MK za Podgoricu

iz prvih mjeseci 1942.73. isto, br. 1865/IV1a-15(42), pismo nenazna~enog partijskog organa iz prvih

mjeseci 1942. Peku Dap~evi}u, Blaù Jovanovi}u i Milinku \urovi}u.74. Vandali i sadizam, Glas Crnogorca, br. 6, 1. mart 1942, 2.75. Izvje{taj [tabu NOP bataqona”Jovan Toma{evi}” od 13. marta 1942.

[tabu Lov}enskog NOP odreda, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom III, kw. 2, Beograd, 1950, dok. br. 155,3 32.

76. isto, pismo komandanta Nik{i}kog NOP odreda Save Kova~evi}a od 26. marta 1942. komesaru odreda Milinku \urovi}u, dok. br. 191, 426.

77. isto, uputstvo [taba Nik{i}kog NOP odreda od marta 1942.[tabu Gra-hovskog NOP bataqona, dok. br. 168,362.

78. kao nap. 1, sv. 4, 3.79. Masakrirawe Veqa Radovi}a i ubistvo wegovog brata, Glas Crnogorca,

br. 26,7. jun 1942, 3.80. ist, Komunisti~ka nedjela u Vraègrmskoj op{tini, br. 16, 22. april 1942, 2.81. kao nap. 1, sv. 1, 12.82. isto83. isto, 18

342

84. isto, 19.85. isto, 20.86. isto, sv. 7,8.87. isto, 9.88. isto89. isto.90. isto, 10.91. isto.92. isto, sv. 3,1193. isto, sv. 7,11.94. isto, 12.95. isto, 1396. AVII, k. 7. reg. br. 2/297. DACG, AOP, br. 7575/II1-43(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 7. se-

ptembra 1943. OK Za Cetiwe,98. isto, br. 9041/IV3b-4(43), izjave Vojislava Ze~evi}a i Mirka Kryi}a date

u [tabu Komskog NOP odreda 4. novembra 1943.99. isto, br. 5954/IH1a-33(43), Bra}a Ze}ani, Bajo V. Radovi}, 21. novembar 1943.100.kao nap. 1, sv.102.isto,sv. 3, 10103. isto, sv. 8, 10104. DACG,AOP,br.4617/VIII1-4(41), pismo NOO op{tine Vu~edolske od 28.

decembra 1941. jeromonahu Platonu Ivezi}u.105. kao nap. 1, sv. 8, 15106. isto,10.107. isto,12.108. isto, 14109. isto, sv. 3, 11.110. isto, sv. 8, 16.111.Pop Petar Vujovi}, Glas Crnogorca, br. 15, 19. april 1942, 3.112. Skrnavqewe manastira @drebaoni a od strane komunista, 8.113. kao nap. 1, sv. 8, 16.114. Na Ilin-dan u manastiru Ostrogu, Glas Crnogorca, br. 46, 16.avgust 1942, 2.114a. Mr Aleksandar Stamatovi}, Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-

primorske 1219-1999. sa {ematizmom, Cetiwe, 1999 (imena ubijenih sve{te-nika navedena su pojedina~no).

115. Pitsburgh Sun-Telegraph,7. April 1946, 2.116. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commision of

Inqiry, new York,1946,the record from hearing of Walter Mansfield from 15. May.

117. Milo{ Hamovi}, Izbjegli{tvo u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Beo-grad, 1994, 95-97

118. Qubica Mihi}, Po~etna isku{ewa revolucije, Hercegovina u NOB, kw. 4, Beograd, 1986, 738.

119. isto, Mirko Mastilovi}, Uzroci na{ih gre{aka, 738.120. isto, Sveto Kova~evi}, Po~etna isku{ewa revolucije, 743.121. Oblici komunisti~ke propagande, Glas Crnogorca, br. 35, 12. jul 1942, 2.

343

KK RR VV NN AA ]] II VV OO TT UUSS VV EE TT OO GG VV AA SS II LL II JJ AA OO SS TT RR OO [[ KK OO GG

Ide vvojska ood NNik{i}a,odred BBaja SStani{i}a,iz VVini}a OObili}a,i jjunaka oovih sstrana,\ukanovi} BBlaà bbana...

(narodna ppjesma)

Jedan od masovnih partizanskih zlo~ina, bio je ubistvo |enerala i biv-{eg bana Zetske banovine Blaà \ukanovi}a, pukovnika Baja Stani{i}a,i wihovog [taba i pratwe u manastirima Dowi i Gorwi Ostrog 18. okto-bra 1943. godine. Ostro{ke `rtve bili su: Blaò \ukanovi}, Bajo Stani-{i}, Boro Stani{i}, \or|ije Beci}, Radoje ]etkovi}, Vido ]etkovi},Du{an Strugar, Jovan Strugar, Qubo Radovi}, Luka Radulovi}, Brani-slav Pajovi}, Borislav Pajovi}, Milo Vujovi}, Milutin Rajkovi}, Ili-ja Popovi}, Vlado Pavi}evi}, Jovo To{kovi}, Vlado Damjanovi}, Petar[olaja, Blaò Vojvodi}, Svetozar Grandov i Bo{ko Bojovi}.11

O samom doga|aju, jedini preìvjeli ~etnik Blagoje Andri} iz Rav-ne Rijeke kod bijelog Poqa, [tabu Zetskog ~etni~kog odreda u Orjoj Lu-ci kod Danilovgrada, je 22. oktobra 1943. godine izjavio: ...“Onda se pro-~ulo, od kuda ne znam, da partizani traè da se predamo, da nam ne}e ni-{ta, sem |eneralu i pukovniku, a wima da sudi partizanski “NARODNISUD”. Kazalo se da je uslove doneo advokat Bojovi}, ali ni{ta napisme-no, ve} uslove koje su partizani ponudili preko wega tokom pregovora.

Kad smo ~uli, da partizani kaù, da }e nas pu{titi ku}ama, a da }e za-dràti samo |enerala i pukovnika, da im se sudi, skoro je sve bilo re{e-no da se predaje i prime uslovi postavqeni od partizana.

ûo sam gde govore, kako su partizani preko Bojevi}a nudili pukov-niku Stani{i}u da iza|e, da prikupi sve svoje trupe, da dobije svoj sek-tor i da vodi borbu protiv okupatora, s tim da bude pod partizanskom ko-mandom. Ovaj je odbio to da prihvati, govore}i, da se wima ne}e predava-ti, niti pot~iwavati wihovoj komandi. Ovo sam ~uo gde govori Bojovi},a ja sam prislu{kivao iza vrata, po{to sam kao pratilac Dr To{kovi}abio odmah do sobe gde su bili pukovnik, |eneral i Dr. To{kovi} i gde suse vodili razgovori. Pukovnik je bio odlu~an i nije hteo da prihvatiuslove.

344

Po izrazu na licu ove posade kao i }utawu, dalo se zakqu~iti, da jeskoro sva posada bila re{ena i voqna da prihvati uslove partizanske.

ûo sam, da je Bojovi} obavestio u toku pregovora partizane da je umanastiru Dr. To{kovi} sa tri pratioca. Partizani su na to rekli: “Mio D. To{kovi}u nemamo podataka, niti znamo ko je on, oni mogu slobodnoiza}i i i}i svojim ku}ama i saslu{a}e se u svoja mjesta.”

Posle donete odluke da se predamo, iza{li smo iz manastira. Pukov-nik Stani{i} je ostao sa trojicom svojih ro|aka, po{to nije hteo da pri-hvati uslove predaje niti da se ìv preda partizanima.

Meni je rekao Dr. To{kovi} da se spremim i da iza|emo, {to sam iu~inio. Odmah do vrata manastirskih do~ekala nas je straà partizan-ska, kojoj smo dali oru`je. Ona je bila ja~ine oko 30 partizana, a posadeje bilo na ta~kama oko manastira jo{.

Iz manastira smo iza{li 17. oktobra izme|u 1300 i 1400 ~asova.Odveli su nas pravo u Dowi Manastir. Sa nama su sa{le zasede iz

kraja G. Manastira, a posle su se vratili na svoja mesta.Kad su nas doveli u D. Manastir, smestili su nas sve u jednu sobu u

istu u kojoj je bila kancelarija {taba-velikoj sobi u prizemqu Kraqev-ske palate.

U sobi kod nas dolazili su pojedini partizani kod svojih poznatih,qubili se sa Vladom Damjanovi}em, Nikolom Stankovi}em i jo{ nekimai davali svojim poznatima duvana.

Najpre je do{ao jedan partizan-biv{i jugoslovenski oficir, koji jerazgovarao sa oficirima na{ima o toku borbi i pojedinim stvarima izborbi, kojeg su na{i pitali za svoje poznate, da li su u ìvotu.

Ovaj se poqubio sa jednim iz pratwe |eneralove sa Cetiwa, a ovajoficir je bio komandant partizanskog bataqona.

Oko 1800 ~asova otpo~elo je saslu{avawe. Prvo je saslu{an |eneral\ukanovi}, potom major Pajovi}, pa Dr To{kovi} i daqe redom. Saslu-{avawe je vr{eno pojedina~no. Iz velike sobe odvodili su nas na saslu-{awe u Kraqevu sobu-gde je bio sme{ten pukovnik Stani{i}, dok smoimali {tab u Ostrogu. Ja sam do{ao na red oko 2100 ~as. Sud je sa~iwava-lo 7-8 partizana.

U sudu je bio: Blaò Jovanovi}, in`. Dragi{a Ivanovi}, a mislim iPuni{a Perovi}. Ostale ne znam po imenu.

Da li je bio u sudu Milivoje Grozdani} ne se}am se, a Grozdani}a samvideo pred Manastir.

Ne znam da li je bio u sudu \or|e Mira{evi}, a verujem da jeste.Mira{evi}a nisam video, ali mi je rekao Bo{ko Bojovi} da je \or-

|e Mira{evi} tu u Ostrogu.Kad sam u{ao u sudnicu, pitali su me: “Da li si ti Blagoje Andri}”,

na{ta sam rekao da jesam.Daqe su me pitali: “[ta si po zanimawu?”, na{ta sam rekao da sam

seqak. Oni su mi pogledali ruke i rekli: “Mora da je pisar neke velikeli~nosti” i nasmejali se. Pitali su me odakle sam, jesam li sa Dr. To{ko-vi}em i ko me je odredio sa wim. Na sve sam im odgovorio, a rekao sam imda me niko nije odredio, ve} sam po{ao sa Dr. To{kovi}em, jer mi je kumi ja ga pratim kao svog prijateqa.

345

Oni su pisali moje iskaze, ali {ta su pisali ne znam. Pro~itali misaslu{awe nisu, niti sam ga potpisao, te ne znam {ta su pisali.

Posle saslu{awa odveli su me u straàru, gde su bili sme{teni svisaslu{ani, a oni su nastavili saslu{avawe jo{ nesaslu{anih. U straà-ri je bio i |eneral \ukanovi}. Niko nije ni{ta govorio, jer nismo mo-gli od partizana, po{to je uvek neki od wih bio me|u nama. \eneral ni-je govorio ni re~i. Bio je jako poti{ten.

Saslu{avawe je zavr{eno oko 2200 ~asova. Svi smo zadràni posle sa-slu{awa u straàri. Ve~eru su nam doneli u straàru. Doneli su nam ma-karona, slanine po veliko par~e i hleba p{eni~nog. Ve~eru su nam done-li partizani-wihov kuvar.

Ve~era se zavr{ila oko 23 ~asa i 30 minuta.Posle ve~ere zaspali smo.Probudili su nas partizani oko 100 ~as 18. oktobra.U{ao je jedan komandir partizanske ~ete sa spiskom i rekao: “Nemoj-

te da se pobu|ujete, ima izgleda da do|u Nemci, pa }emo da vas razvedemopo bataqona.” Rekli su da postupamo kao vojnici. Prvo su prozvali |ene-rala \ukanovi}a. Onda redom. Onda su nas uveli u sobe Kraqevke palatei povezali nas po grupama. Vezali su nas konopima. Onda su sve grupe po-vezane iza{le na krug. Onda su nas krenuli. Izme|u svakojeg od nas bio jepo jedan partizan. Vodili su nas u pravcu {kole. Kad smo do{li pred{kolu stali smo. Komandovano je: “Drugovi iza|ite, a vi se sabijte,” iovo je i ura|eno. Partizani su iza{li, a mi smo se sabili. Onda je jedanrekao: “Drugovi znate {ta treba i je li gotovo?” Oni su odgovorili: “Go-tovo je”, i pu{ke su zapucale.

Mene pu{ka nije pogodila, pao sam i ja i ako nisam bio ubijen i u}u-tao sam se kao da sam mrtav.

îm sam pao, odmah su nastavili svla~ewe odijela i sazuvawe i pri-bijawe onih koji nijesu bili mrtvi. Ovo je vr{eno pi{toqima. IlijaPopovi} i Blaò Vojvodi} su davali znake ìvota i govorili partiza-nima da ih osmrte, {to su ovi i uradili.

U Dr. To{kovi}a su vi{e puta pucali pi{toqima, da li da ga usmr-te ili usled divqa{tva ne znam. Za wega su rekli i to onaj koji je nare-|ivao streqawe: “Drugovi da vidite Ministra Draè Mihailovi}a.”

Mene su skinuli cipele, ~arape i gete. Isti koji je naredio streqa-we naredio je i daqe svla~ewe, ali ovi nisu svla~ili, usled ~ega ne znam,samo su rekli da nemam novo odelo, te je naredio da me odre{e, pa je jedanpoku{ao, ali me ostavio neodre{ena. Drugi put su do{li i pregledali ivideli da nisam krvav i naredili da me odre{e, ali nisu uradili. Tre}iput je naredio isti da me odmah odre{e, {to su i uradili. Po{to su sveskinuli sa ubijenih, onda su delili po ~eta odela i stvari. Kada su deli-li spremu i stvari, udaqili su se od ubijenih 7-8 metara, a tri ~ete suostavile po dva straàra kod mrtvih. Kada su podelili stvari, onda je je-dan iz grupe naredio, da jedan po|e kod Talijana, da do|u da nas nose i sta-vqaju u rupu. Ja sam onda nadao u begstvo. Za mnom je cela grupa pucala,ali me nije ni jedno zrno ubilo.

346

Tako sam uspeo da pobegnem u grede put Povije, gde sam bio tri danai tri no}i dok nisam 21. ovog meseca do{ao u jedinicu.

Kad smo po{li iz manastira, ne znam {ta je bilo sa pukovnikom Sta-ni{i}em, sem {to sam ~uo od partizana, gde govore, da ga je ubio parti-zanski mitraqez na prozoru, a tri ordonansa wegova su izvr{ila samou-bistvo. Da li je ta~no ne znam. Borbu sam ~uo oko Manastira posle na{egodlaska iz wega. Kako je ovaj zavr{io ne znam.”22

Reìmski komunisti~ki istori~ari, u svojim posqeratnim redovi-ma, uporno su forsirali tezu, da su Wemci navodno iz Nik{i}a i Dani-lovgrada poku{ali da deblokiraju manastir Ostrog i spase ~etnike. Sveto notorna je la`. Okru`ni komitet KPJ za Nik{i}, u svom pismu od 19.oktobra 1943. godine PK za Crnu Goru i Boku, pored ostalog napisao jeovo: “\uro \urovi} i Jevrem [auli} pozvali su sve svoje ~etnike koji senalaze u Nik{i}u iz Gorweg Poqa, Glibavca, Ko~ana i drugih mjesta iokoline da obrazuju nekakvu vojsku koju bi uputili u pravdu Gorweg Po-qa i Lukova. Wemci su odbili da u~estvuju u spasavawu Baja i ostalih uOstrogu.”33

Povodom ostro{ke pogibije major \or|ije La{i} izdao je proglasnarodu Crne Gore 8. novembra 1943. godine, u kome je pored ostalog napi-sao: ...“U svojoj pomamnoj besomu~nosti, u svome besprimernom zverstvustvorewa bez duha, bez vere, bez Boga, bez i~ega ~ove~anskog u sebi, oba-raju na{e narodne gorostase i prolivaju nevinu krv na{ih najboqih si-nova. Vrhunac pomahnitalosti dostigla su ovih dana ubistva u Manasti-ru Ostrogu. Poginuli su general Blaò \ukanovi} i pukovnik Bajo Sta-ni{i} sa dvadeset i ~etiri svoja saradnika na poqu ~asti. Ugasili su sena prevaru ìvoti koji su ~inili ~ast na{em plemenu i prestavqali ve-li~inu sa kojom smo sutra imali da se pojavimo pred kulturni svet. Konije poznavao ili ~uo u Crnoj Goi za generala Blaà \ukanovi}a? Mar-kantna li~nost sedog generala bila je oli~ewe velike pro{losti. Ceowegov ìvotni rad, wegov karakter i moral, svi visoki ~ove~anski atri-buti sa~uvani u elasti~noj i gipkoj sada{wosti pripadali su dobu veli-kana i vojvoda na{e slavne istorije. Prvoborac za narodna i op{te~ove-~anska prava, za Kraqa i Otaybinu, po~iv{i general kao mlad oficirstavqa svoj bogomdani talenat u slu`bu najve}ih ideala na{ega naroda.Po ostvarewu tih ideala, general \ukanovi} u na{oj velikoj otaybinizra~i svojom ~estito{}u u svakom potezu qudske delatnosti i sluì kaoprimer sada{wim generacijama koje dolaze.

A kada su posrnule na{e osve{tane vrednosti, sedi general nije pre-zao ni od tereta godina, niti doga|aja, ni du`nosti odgovorne pred isto-rijom, ve} je okupio oko sebe sve ono {to je zdravo i ~estito i tako kaootac stvorio u Crnoj Gori jednu {iru porodicu, kojoj je ulivao po{tova-we i davao retko svetao primer za ugled. U danima isku{ewa i te{ke na-rodne nesre}e obra}ao se Svevi{wem za pomo}; pa je u tu svrhu i odabraomesto svoga boravi{ta Sveti Ostrog, da u wemu, uz svog prvog i najboqegsaradnika pukovnika Stani{i}a, ~oveka tako|e ~estitoga i ~asna, ~ija sehrabrost uzdizala do heroja iz bajki, nastavi delo narodnog oslobo|ewa.I ba{ kad je bio na putu ostvarewa svojih ideala, bezbo`na razbojni~ka

347

druìna u licu predstavnika komunisti~ke partije iz Crne Gore, po zlu~uvenih vo|a ove ruqe: Dragi{e Ivanovi}a, Nikole Popovi}a, BlaàJovanovi}a i dr., sa mobom najgoreg qudskog olo{a iz svih krajeva zemqe,ugasi na ovom svetom tlu ̀ ivote dostojnih predstavnika naroda Crne Go-re. Ovi sinovi utopisti~kih ideologija Trockog, Lewina i dr., na na~insamo wima svojstven, prevari{e i na pregovore u Ostrogu ubi{e ovog ve-likog i po{tenog Srbina, sa wegovim prvim saradnicima. Na~in na kojije li{en ìvota stari, ~estiti general nema primera u analima istorij-skim”...44

Da nije moglo biti govora o spasavawu \ukanovi}a i Stani{i}a odstrane Wemaca, govore mnoge ~iwenice. Poslije kapitulacije Italijeseptembra 1943. godine, i dolaska Wemaca u Crnu Goru, Wemci su znaliza ~etni~ko antiwema~ko raspoloèwe, a samim tim i za \ukanovi}evoi Stani{i}evo. Da su wih dvojica htjeli bilo kakvu saradwu sa Wemci-ma, svakako su se mogli skloniti u Nik{i} i Danilovgrad kod Wemaca, ane svoju sudbinu ~ekati u manastiru Ostrogu sa {a~icom qudi. Da suWemci mogli da ih spasu, oni su to svakako mogli u~initi, i uputiti svo-je snage iz Nik{i}a i Danilovgrada ka Ostrogu. U stvari, wima je takvasituacija odgovarala, tj. me|usobno uni{tavawe ~etnika i partizana, jersu im i jedni i drugi bili protivnici, i zavr{avali posao umjesto wih.

Povodom ostro{ke pogibije, u “Crnogorskom vjesniku” od 9. marta1944. godine, objavqena je narodna tu`balica koja glasi:

“Evo sestre k vama do|eKroz redove zvjerske pro|eDa ponudi malo vode,Kuku rode!Nemojte me, bra}o korit[to ne mogu dugo zborit:Ostalo mi snage malo,Srce mi je posustaloPa se bojim ne}u mo}iDo vas svakog redom do}iA to bi mi èqa bila,bra}o moja mila!Ja sam kriva to priznajem[to vam vode kasno dajemJer vas rane osvoji{ene treba vam ni{ta vi{e!Zlikovci su za me znali:Do} mi prije nijesu dali.Sad sam evo jedva stigla:@iva me je èqa diglaI evo vam pruàm ruku,bra}o, kuku!Kako ste se izmijenili,Roditeqi moji mili!

348

Ja vam rije~ svoju dajem,Da vas skoro ne poznajem,Zato }u vas redom zvatiVi }ete se odazvati.Sad poslu{aj {to govore,Komandante Crne Gore;\eneral si hrabar bioNa{e ~ete predvodio;Ostavio vojsku samuSvu u borbi oprobanu.Dosta dade, sad s odmaraj,na tom svjetu djela stvaraj!Nek ti bude lako du{i,A nas samo nek pla~ gu{i,nek nam tuga srce hvata,kuku tata!A sad mi je jao, jao!Zar si ti to, mili Bajo?[to me tako o{tro gleda{?Pristupit mi bli`e ne da{![to si takav-ne ko prijeU tebi se mr`wa krije?O{tar pogled ko u divaJa ti nijesam ni{ta kriva.No me po~uj {to }u re}iU kakvoj smo sad nesre}i:nema ono kao prijeS Bajom vojska da se grije.A sad }u ti ne{to re}i:Spre~ili r|u da te voli,Jer dostojno tamo ovdene dozvoli da te vode.Jo{ povele tri ro|aka,nek je wima po~ast svaka!Vojin, Boro i MilinkoRazdvojit vas ne}e niko!A mi }emo skupa amoDa za vama svi kukamo:Svako dobro ode s Vamakuku nama!Ostavi nas dobro svako:Gde si brate, major Janko,Sa dva sina, dve delijeAh, wih mi je naj`alije!Sa wihove desne strane]etkovi} je kapetane,Daqe redom re|aju se

349

Od ku}i}a i plemi}aDo doktora To{kovi}a.nek vam bude primjer-vjeraVujovi}a inìweraI Bojovi} advokataI sa wima, svaka dika,Damjanovi} na~elnika!Pripaz te mi mlada sinaRakovi}a Milutina!A kako su tvoje rane,O, Beci}u kapetane!?Svako srce suzu vaqaZa dva brata, dva StrugaraKuku Qubo Radovi}u,i Ilija Popovi}u!Hercegov~e, ~vrsta vjero,Ih, [olaja dragi Pero!Svetozar je Grandov s namakuku nama!Kuku, Blaò Vojvodi}u,I ti Milo Vujovi}u!Da vas pitam od nevoqe,Jesu li vam rane boqe?Gdje si na{a mila nado,Pavi}evi} brate Vlado?!Radulovi} mlad delijai ]etkovi} i Ilija!Koliko vas, bra}o ima:Kuku za vas nama svima!No me boli osvoji{e:Ne mogu vam pri~at vi{e,Pa vas molim, bra}o moja,Pozdrav te mi brata Voja!Wega }ete lako na}iOsjetqiv je prema bra}i.Rane su mu preboqele,Pa vas ~eka s puno èqeDa mu novost kakvu date,kuku brate!Pa kada se odmoriteStarim putem nastavitePreko na{e Domovine,Da vas èqa od we mine.Sva boji{ta obi|ite,U sve jame vi u|ite,Pokupite sve junakeRoda srpskog mu~enike,

350

[to ih ubi ruka istaOd nebra}e, komunista.Ja te molim, na{a vilo,Uplakana, tu`na lika,Da okitim vjencem slaveGrob ostro{kih mu~enika!Oj!... Oj!”55

Istorija se i povodom ovog doga|aja ponovila. Naime, godine 1852,vojvoda Miko Petrovi} sa 24 Crnogorca, branio je i odbranio manastirOstrog od Turaka vi{e dana, dok mu nije stigla pomo} od wegovog bratakwaza Danila. \ukanovi} i Stani{i} nijesu bili te sre}e, jer ve}ih ~et-ni~kih formacija u blizini nije bilo. Oni su mogli da se povuku negdjedrugo, ali nijesu htjeli ostaviti manastir na milost i nemilost parti-zanima. Turci i partizani su tako juri{ali na manastir Ostrog. Ve} sa-ma ta ~iwenica, kada ~ovjek o woj po~ne razmi{qati, dovoqno govori ka-kav je bio partizanski pokret, i ko je ve}u {tetu nanio srpskom narodu,Turci ili partizani?

*************NAPOMENE1. Pomen, Lov}en, br . 6, 18. oktobar 1944, 4.2. DACG, AOP, br. 8196/IX1-b-61(43)3. isto, br. 2096/III2-2(43), pismo OK KPJ za Nik{i} od 19. oktobra 1943. PK

za Crnu Goru i Boku.4. isto, br. 5953/IX1a-32(43), Bra}o Crnogorci, proglas majora \or|ija La-

{i}a od 8. novembra 1943.5. Vijenac Ostro{kim mu~enicima, Crnogorski vjesnik, b. 21, 9. mart 1944, 3

351

SS AA RR AA DD WW AA PP AA RR TT II ZZ AA NN AASS AA WW EE MM CC II MM AA II II TT AA LL II JJ AA NN II MM AA

U toku II svjetskog rata, na tlu Jugoslavije, partizani su sara|ivalisa okupatorima, tj. sa Wemcima i Italijanima. Kao {to je ranije nazna-~eno, poslije svoje pobjede u ratu i revoluciji, tj. poslije 1945. godine, ko-munisti su ili uni{tili, ili pohranili u posebne sefove iole zna~ajni-je dokumente koji bi ih mogli kompromitovati, tj. dokazati wihovu sarad-wu sa okupatorom. Kako su pro{le decenije, u pojedinim jugoslovenskimi stranim arhivima, izlaze u javnost neki dokumenti koji to potvr|uju.No sve to je jo{ uvijek fragmentarnog karaktera. Vi{e dokaza o svemuovome, donije}e kona~ni pad komunista sa vlasti u Srbiji i Crnoj Gori,kada }e biti obznaweni dokumenti o kojima se govori. Saradwa partiza-na sa Wemcima nije slu~ajna. Ve} je ranije nazna~eno, da je do 22. juna1941. godine, tj. do iznenadnog napada Wema~ke na SSSR, bio na snazipakt o nenapadawu i saradwi izme|u Wema~ke i SSSR-a. Pod patronatomSSSR-a bili su i jugoslovenski komunisti, te je ve} ranije govoreno owihovoj pasivnosti do 22. juna. U daqem toku rata, partizani su se neobja-{wivo izvla~ili iz obru~a okupatora i usta{a, a u jednom dijelu slu~a-jeva, isto tako neobja{wivo za zvani~nu komunisti~ku istoriografiju,nalazili su se u jednovremenom dejstvu protiv ~etnika, kada i Wemci iusta{e. Reìmski komunisti~ki istori~ari tvrdili su ta je to bilo slu-~ajno. U posqedwih nekoliko godina, neki partizanski i komunisti~kirukovodioci priznali su da su odràvali sastanke sa okupatorom i usta-{ama. No, sve to prikazivali su kao pregovore zara}enih strana.

Svakako najve}e zbliàvawe partizana i Wemaca, predstavqaju tzv.martovski pregovori u toku IV neprijateqske ofanzive, kako su je krstilireìmski komunisti~ki istori~ari, ili bitke na Neretvi. Pregovori suodràni 11. marta 1943. godine u Gorwem Vakufu. Sa partizanske stranebili su prisutni: Ko~a Popovi}, komandant I proleterske divizije; Milo-van \ilas (pod la`nim imenom Milo{ Markovi} – obj. A. Stamatovi}a),~lan Vrhovnog {taba NOVJ i Politbiroa KPJ; dr Vladimir Velebit (podla`nim imenom Vladimir Petrovi} – obj. A. Stamatovi}a), zagreba~kipravnik i Titov pouzdanik. Sa wema~ke strane bili su prisutni: general-lajtnant Beningus Dipold, komandant 717 wema~ke pje{adijske divizije; je-dan oficir nièg ~ina kao zapisni~ar, i jedan predstavnik Hitlerjugenda(Hitlerove omladinske nacisti~ke organizacije – obj. A. Stamatovi}a)

352

U wema~kom zapisniku sa ovog sastanka, pored ostalog zabiqeènoje ovo: ...“U ovom ~asu oni nemaju osnova da vode rat sa wema~kom vojskom.Oni jedino èle da se bore protiv ~etnika; borili su se protiv Wemacasamo zato jer su ih ovi prethodno napali... Oslawaju}i se na SovjetskiSavez samo radi propagande, dok s Londonom nikakve veze ne ̀ ele da ima-ju... NOV bi se i sama borila protiv Engleza u slu~aju da se oni ovdje is-krcaju; naprotiv, ~etnici ne bi, jer oni jedva ~ekaju tu priliku... Oni je-dino èle zadati odlu~uju}i udarac ~etnicima i stoga predlaù zajed-ni~ko utvr|ivawe interesnih sfera. Mole da se ta~ka 3 tretira tajno”...11

Pored ovog zapisnika, vo|en je i zajedni~ki, koji su potpisali i par-tizanski predstavnici. U ta~ki tre}oj se kaè:...

“3) [tab NOV Jugoslavije je mi{qewa:a) Da u sada{woj situaciji ne postoji razlog zbog kojeg bi wema~ka

vojska trebalo da vodi ratne operacije protivu NOV Jugoslavije, naro-~ito kada se uzme u obzir situacija, neprijateqi i interesi obiju stranazbog toga bi u uzajamnom interesu bilo da se neprijateqstvo prekine. Uvezi sa ovim wema~ka komanda i ova delegacija bi trebalo da odlu~e osvojim predlozima po pitawu interesnih sfera i da utvrde pravce pri-vrednih i drugih interesa.

bb)) NNOOVV JJuuggoossllaavviijjee ssmmaattrraa ~~eettnniikkee kkaaoo ssvvoojjee ggllaavvnnee nneepprriijjaatteeqqee..4) U toku trajawa ovih pregovora i shodno gorwim ta~kama predlaè-

mo prekid ratnog stawa izme|u wema~kih snaga i NOV Jugoslavije.”22 Jo{istog dana wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, do-bio je izve{taj sa ovog sastanka, u kome se pored ostalog kaè: ““PPrriijjaavvii-llaa ssuu nnaamm ssee ttrrii ppaarrttiizzaannsskkaa ppaarrllaammeennttaarrccaa kkoojjii ssuu iizzjjaavviillii ddaa ssee nnee bboorreepprroottiivv hhrrvvaattsskkee ddrr`̀aavvee ii nnii uu kkoomm sslluu~~aajjuu pprroottiivv WWeemmaaccaa,, nneeggoo iisskkqquu~~ii-vvoo pprroottiivv ~~eettnniikkaa.. OOnnii ssuu sspprreemmnnii ddaa ss oorruu`̀jjeemm uu rruuccii iissttuuppee pprroottiivv ssvvaa-kkoogg oodd nnaass nnaazznnaa~~eennoogg nneepprriijjaatteeqqaa ii pprroottiivv EEnngglleezzaa kkaaddaa ssee iisskkrrccaajjuu..””33

O svemu ovome, jedan od partizanskih pregovara~a sa Wemcima Mi-lovan \ilas, u svojoj kwizi “Ratno doba”, objavqenoj u Wujorku 1977. go-dine je napisao: “Niti je mene niti jednog ~lana Centralnog komiteta uz-nemiravalo {to tim pregovorima mo`da izdajemo Sovjete, internacio-nalizam ili pak na{ krajwi ciq. Natjerala nas je vojna nu`da. Istorijaboq{evizma –~ak i Brest-Litovskog ugovora i pakta Hitler-Staqin-pu-na je takvih slu~ajeva. Pregovori su vo|eni u velikoj tajnosti. Od na{ihna vrhu niko se nije bunio samo smo ja i Rankovi} malo vi{e sumwali uishod nego Tito.”44 Partizansko rukovodstvo poslalo je nekoliko telegra-ma Moskvi, prili~no nerazumqivih, u kojima su nagovijestili svoju sa-radwu sa Wemcima. Dana 30. marta 1943. godine, stigao je odgovor Moskveu kome su bile karakteristi~ne ove rije~i: “Zbuwuje nas... traìmo obja-{wewe”...55

Draà Mihailovi} je u toku bitke na Neretvi, 23. marta 1943. godi-ne, poslao radiogram Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, u kome se kaè:“Doskora{wa propaganda Radio-Londona za partizane uspela je da poja~aideolo{ku borbu, {to nas jako slabi u pogledu otpora prema Nemcima iItalijanima i pokolebava domobrane da nam prilaze. Komunisti i daqevode pregovore sa Nemcima, a Nemci imaju za ciq da nas podvojeno uni-

353

{tavaju, upotrebqavaju}i na prvom mestu komuniste protiv nas... Sad jesituacija u Hercegovini slede}a: komunisti napadaju nas a Nemci i usta-{e idu pozadi wih.”66

U radiogramu Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, Draà Mihailovi} je10. novembra 1943. godine napisao pored ostalog ovo: “Ne dozvoqavam daikakva mrqa padne na slavno ime |enerala \ukanovi}a i pukovnika Sta-ni{i}a, koje su komunisti na najsvirepiji na~in pobili uz svete mo{tiSvetog Vasilija u manastiru Ostrogu. Ovo su Nemci komunistima omogu-}ili da izvr{e, jer su Bajo Stani{i} i Blaò \ukanovi} odbili svakusaradwu sa Nemcima.”77

U svojoj kwizi “Ratno doba”, Milovan \ilas otvoreno je opisao svo-je nagodbe sa Italijanima. O tome \ilas pi{e ovako: ...“U odre|eno vri-jeme, jedanput nedjeqno, Savini kuriri, propisno odjeveni i naoruàni,krenuli bi sa kowima i mazgama u Nik{i} po namirnice. Po povratku,namirnice su razdijeqene, pola zarobqenicima a pola Savinom {tabu ibolnici.”88 Dana 11. novembra 1941. godine, u Vi{egradu je odràn sasta-nak izme|u ~etnika, partizana i Italijana. Sa ~etni~ke strane bili suprisutni: major Bo{ko Todorovi}, komandant Vi{egradskog ~etni~kogodreda, poru~nik Kamenko Jevti} i komandant Zlatiborskog ~etni~kogodreda Radomir \eki}. Sa partizanske strane bio je prisutan komesarSeme~kog NOP bataqona Spaso Markovi}, a sa italijanske strane ko-mandant XI alpijskog puka. êtni~ko-partizanska delegacija po{la je saSeme~kog poqa italijanskim automobilom, u pratwi jednog italijanskogporu~nika, ina~e grofa iz Trenta. Na ulazu u italijanski {tab u Vi{e-gradu, jedan italijanski oficir fotografisao je majora Todorovi}a, ko-mesara Markovi}a i komandanta italijanskog puka. Na ovom sastanku,Italijani su se obavezali, da }e iz vi{egradskog kraja odstraniti usta-{e i muslimansku miliciju, koju su terorisali srpski ìvaq, a ~etnicii partizani su se obavezali da ne}e napadati Italijane.99 Reìmski komu-nisti~ki istori~ari nikada nijesu pomiwali ovaj sastanak.

Po porazu u Srbiji u decembru 1941. godine, Tito se sa preostalimpartizanima krajem 1941. i po~etkom 1942. godine obreo u Starom Rasu.On je namjeravao da se povu~e u planine oko gorweg toka rijeke Une, od-nosno na liniju Grme~ planina-Biha}-Bosanska Krupa-Dowi Lapac-Bo-sanski Petrovac. To je bio prostor u kome u usta{e uni{tile srpsko sta-novni{tvo i wime suvereno vladale. Tito je sa generalom Glezom fonHorstenauom, preko Vladimira Velebita imao sporazum kojim je obezbi-jedio svoj dolazak u zapadnu Bosnu.1100 Tito je tako|e imao sporazum sa ko-mandantom II italijanske armije generalom Marijom Roatom, po kojemu suse italijanske trupe povukle sa italijansko-wema~ke demarkacione li-nije, i pre{le na usta{ko-italijansku demarkacionu liniju u Bosni. Ta-ko je Titu i wegovim partizanima ostavqena bezbjedna tampon zona pre-ko koje }e se povu}i. Na osnovu toga je Tito u drugoj polovini juna 1942.godine, izvr{io koncentraciju svoje dvije proleterske brigade, i preo-stalih partizanskih snaga, koje su pobjegle iz Crne Gore i Hercegovine,na prostoru Drina-Volujak-Magli}-Zelengora, za put prema Biha}u.1111

Partizani su izvr{ili mar{ preko zone koju su im evakuisali Italija-

354

ni ka Biha}u, u koji su stigli 4. novembra 1942. godine. Bezbjedni od Ita-lijana i usta{a, partizani su se sukobili na tom svom putu samo sa ~et-nicima na prostoru Doweg Lapca i Kupresa, {to je i bila Titova namje-ra.1122 Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu od 10.septembra 1943. godine OK za Cetiwe, pored ostalog je napisao: “Formi-rane partizanske ~ete i bataqoni neka nastupaju u pravcu gradova i nekau sporazumu sa italijanskim komandama ili prilikom wihovog odlaskazauzimaju iste.”1133

*************NAPOMENE1. NOKW, 1088, t, rola 16, mikrofilmovi 68-742. Na{a re~, br. 265, maj-jun 1975, 20.3. NAW, T-501-267-000258.4. Milovan Djilas, Wartine, New York, 1977, 244.5. AVII, k. 7, reg. br. 2/26. isto, fond DM, D/I-12-1438.7. isto, D/I-19-2171.8. kao nap. 4,154.9. AVII, fond DM, BH-H-28/1

10. Walter Hagen, Die geheime Front, Zurich, 1950, 26411. kao nap. 10; informativni priru~nik Jugoslavije, Deo I, Beograd, 1951, 57.12. Department of the Army Pamflet No.20-243, Historical Studyi: German

Antiguerilla Operations in the Balkan /1941-1944/, August 1954.13. DACG, AOP, br. 7376/II1-44(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru i Boku od 10.

septembra 1943. OK za Cetiwe.

355

SS AA RR AA DD WW AA PP AA RR TT II ZZ AA NN AASS AA UU SS TT AA [[ AA MM AA II DD OO MM OO BB RR AA NN II MM AA

Pored saradwe sa okupatorom, partizani su sara|ivali i sa usta{a-ma i domobranima. Po zvani~noj istoriografskoj verziji, Tito je bioHrvat, a u I svjetskom ratu bio je austrougarski kaplar, i 1914. godine bo-rio se na Drinskom frontu protiv Srba. Saradwa komunista i usta{a nedatira tek od II svjetskog rata, nego prije wega. Iako su komunisti posli-je II svjetskog rata tako|e skrivali dokumente vezane za tu saradwu, nekiod wih, u posqedwih nekoliko godina po~iwu se objelodawivati. I komu-nisti i usta{e bili su prije II svjetskog rata protivnici Kraqevine Ju-goslavije, odnosno Jugoslavije kao dr`ave. Poznato je da je u zatvoru u Le-poglavi, prije II svjetskog rata, potpisan sporazum o saradwi izme|u usta-{a i komunista. U ime oba pokreta, sporazum su potpisali Mile Budak iMo{a Pijade. Budak }e u NDH biti ministar prosvjete i bogo{tovqa.Zvu~i neozbiqno tvr|ewe re`imskih komunisti~kih istori~ara, da jeTito ̀ ivio u ilegali u Zagrebu, od 10. aprila 1941. godine, tj. od dana pro-gla{ewa NDH, do po~etka maja, kada je oti{ao u Beograd, odnosno da Ge-stapo i UNS (Unutra{wa nadzorna slu`ba, tj. usta{ka specijalna poli-cija – obj. A. Stamatovi}a) nijesu znali gdje se on skriva. Jedan od vo|a~etni~kog omladinskog pokreta Branko Lazi}, u svojoj bro{uri “Osnov-ne istine o radu i ciqevima Tita i komunista”, objavqenoj avgusta 1944.godine, o tome periodu je napisao: “Da li je to samo slu~ajna podudarnostili smi{qen plan da u isto vreme kad Paveli} sprovodi pokoqe Srba uHrvatskoj, Josip Broz gura Srbe na ustanak u Srbiji i Crnoj Gori.”11

Vrhovni {tab NOP i DV Jugoslavije, u svom nare|ewu od 5. marta1942. godine I i II proleterskoj brigadi, pored ostalog je napisao: “[to seti~e Han Pijeska stvari stoje ovako: usta{e su do{le od sela @qebova.Saznali smo da je iz Rogatice po{la jedna grupa od 500 hrvatskih vojnikaka Podromaniji. Mi vjerujemo da }e biti upu}ena ka Han Pijesku... Mismo imali namjeru da Prva brigada napadne Kusa~e kod Han Pijeska. Alismo od toga odustali iz razloga: {to bi do{li u neposredni dodir i bor-bu sa usta{ama... Ina~e koncetri~ni napad na Vlasinu od sela Mili}a iod Han Pijeska dao bi najboqe rezultate, bio bi siguran i davala bi namse mogu}nost da zarobimo one r|e u Vlasenici” (odnosi se na ~etnike –obj. A. Stamatovi}a).22

Delegat Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije za Bosnu i Hercegovi-

356

nu Svetozar Vukamanovi}-Tempo, u svom izvje{taju od 9. marta 1942. godi-ne, na~elniku Vrhovnog {taba Arsu Jovanovi}u, je pored ostalog napisao:

““DDrruu`̀ee AArrssoo,,Dobio sam ovdje u Ozerkovi}e neke nove podatke. To su: hrvatska voj-

ska u ja~ini 700 vojnika i dvije bojne usta{a prodrle su u Han Pijesak. Uzput su sve popalili. êtnici su dali otpor u @qebovima gdje su imalioko 100 mrtvih i rawenih. Ra~i} se navodno ukopao u â|avici (izme|uPlo~a i Han Pijeska).”33

Tako|e Svetozar Vukmanovi}-Tempo, je sqede}eg dana poslao pismoJosipu Brozu-Titu, u kome je napisao: “Hrvatska vojska je prodrla u HanPijesak i krenula u dva pravca: prema Olovu i Pjenavcu, gdje su razbije-ni i povra}eni prema Vlasenici gdje su tako|e zaustavqeni. Sada se na-laze u Han Pijesku, a ~etnici su ponovo zauzeli poloàje na Vidri}imai ̀ qebovima. To zna~i da su oni opkoqeni, ali je to vrlo slab obru~ s ob-zirom da ih opkoqavaju ~etnici. Ra~i} sa svojom brigadom ukopao se predHan Pijeskom, dok se u Vlasenici nalazi wihov glavni operativni {tab.Dangi} se nalazi u Bratuncu. Ja~ina hrvatske vojske u Han Pijesku izno-si 700 vojnika i 2 satnije usta{a. To su vrlo male snage s obzirom na broj-nu snagu ~etni~kih ~eta koje ih opkoqavaju... Iz ~itave situacije zakqu-~ujem da bi trebalo brzo raditi. Mislim da bi trebalo odmah nastavitisa kretawem obje proleterske brigade u ranije nazna~enim pravcima, bezobzira {to su usta{e u Han Pijesku. Mi bi spojili ova dva na{a bataqo-na i po{li prema Vlasenici, pohapsili sve oficire i obrazovali frontprema Han Pijesku”...44

Prilikom borbi izme|u partizana i ~etnika u Ti{kovcu od 18. do 21.marta 1942. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao je svojim ~etnici-ma proglas u kome je naglasio: “Partizani nijesu niko drugi doli ju~era-{we usta{e i propale mawe grupice srpskih izroda.”55 Draà Mihailo-vi} je 22. marta 1942. godine uputio Jugoslovenskoj Vladi u Londonu radi-ogram slede}eg sadràja: “Komunisti nas ometaju u radu. Imamo pozitiv-nih dokaza da im okupacione snage pruàju podr{ku, jer svi ̀ ele da s pro-le}a obe strane budu zauzete me|usobnom borbom. U Bosni su pri{liusta{ama. U~inite sve {to moète da ih uputite na pravi put.”66 Vojvodapop Mom~ilo \uji} je 2. aprila 1942. godine, izdao narodu proglas u ko-me se pored ostalo kaè: “Partizani u Lici su u savezni{tvu sa usta{a-ma. U partizanima nema pravih Srba. Sve grupe partizana sa~iwavaju Hr-vati, presvu~ene usta{e.”77

Na~elnik [taba wema~kog komandanta u Srbiji pukovnik Kevi{, usvoj izvje{taju od 20. aprila 1942. godine, je pored ostalog napisao ovo:“Prodor hrvatskog, usta{kog potpukovnika Franceti}a do Drine pre-tvorio se u uni{tavaju}i udarac protivu glavnih snaga Dangi}evih pri-stalica, a ne i protiv partizana. Prema raspoloìvim izvje{tajima,usta{e su se, s hrvatskim komunistima borile protiv Dangi}a.”88

Wema~ki opunomo}eni komandant u Srbiji general Paul Bader, usvom izvje{taju od 4. maja 1942. godine, Komandi wema~kih oruànih sna-ga za Jugoistok, je naveo ovo: “Crnogorske komunisti~ke bande (radi se o Ii II proleterskoj brigadi – obj. A. Stamatovi}a), koje su svojevremeno, bez

357

zapreka od strane Italijana, bile upale s juga u podru~je Rogatice, povu-kle su se prema jugu, o~igledno o predstoje}im doga|ajima obavije{tene odhrvatskih oficira. Po{to su garnizoni Gora`de i Fo~a bili napu{teniod Italijana, one su se povukle na podru~je italijanske okupacije, naro-~ito u Crnu Goru, ponijev{i sa sobom opqa~kanu robu i stoku.”99

U desetodnevnom izvje{taju 718 wema~ke pje{adijske divizije od 26.oktobra 1942. godine, je pored ostalog napisano: “Isto~no od Rogaticeusta{e su nedavnim ubistvima izazvale pravoslavno stanovni{tvo {toje dovelo do ve}ih sukoba dijelom izme|u ustanika i antikomunista s jed-ne strane i usta{a sa druge. U toku ovih borbi bila je tako|e i ozlogla-{ena komunisti~ka banda Muje Hoyi}a (radi se o komandantu Musliman-skog bataqona Romanijskog NOP odreda – obj. A. Stamatovi}a) jako pri-tije{wena od strane ustanika i antikomunista, te je ova potraìla za-{titu kod usta{a. Bilo je tako|e utvr|eno da su usta{e djelimi~no sara-|ivale sa komunisti~kom bandom Muje Hoyi}a, pri ~emu su se usta{e za-uzele i za snabdijevawe komunisti~ke bande oru`jem i municijom.”1100

Vojvoda pop Mom~ilo \uji} je nenazna~enog datuma 1942. godine iz-dao narodu proglas, u kome je pored ostalog napisao:

“Jo{ jedan dokaz ko su oni i s kim rade takozvani partizani.Prije dva dana uhap{eni su u O~estovu od strane Italijanske vojske

Drago Slavi}-Kuli}, trgovac i bogata{ iz Knina. Italijanska vojska jeblokirala Plavno i O~estovo i uhvatila 145 pqa~karo{a i me|u wima iovog gospodina. Pri pretresu uza wih je na|eno ni mawe ni vi{e nego mi-lion lira u gotovom novcu i trista hiqada u priznanicama. Sem toga pri-znao je da je razdijelio partizanima pet vagona hrane, novac i sam mate-rijal mu je zaplijewen i on je predat ratnom sudu. Sav na{ narod naro~i-to Dalmatinci znaju ko je Drago Kuli}. On je bio i sada vr{i du`nost po-vjerenika usta{ke organizacije u Kninu, u krvavim danima pro{le godi-ne on je potpisao da se strijeqa 700 Srba. Wega je bilo nestalo prije de-setak dana iz Knina, od kada se pridruìo izdajni~kim partizanskim od-redima a wegov brat, isto tako trgovac, proglasio da je oti{ao u Zagrebna bolovawe. Dakle usta{ki krvolok i povjerenik iz Knina, uvaèni go-spodin Drago Slavi}-Kuli}, partizan je i dijeli milion lira i vagonehrane, kako bi ih pomogao u wihovoj svetoj borbi na istrebqewu Srba. Poovome je jasno, i suvi{e je svakako tuma~ewe da Srbi svate ko su i {ta ho-}e partizani, i za{to se oni bore samo u srpskim selima. Prije ovoga ot-kri}a ustanovqeno je (mi imamo za to nepobitne dokaze) da partizaniimaju stalnu vezu sa hrvatskom vojskom odakle dobijaju direktive za rad.Originalni dokumenti se nalaze kod nas u sigurnim rukama. Zvani~naHrvatska poku{ava zadwu igru preko nazovi partizana (je oni to ni u komslu~aju nisu). Srbi, pamet u glavu, jer bi moglo biti kasno!”1111

Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otaybini (tj. ~etni~kih od-reda) u svojoj direktivi br 1 pot~iwenim jedinicama, od 2. januara 1943.godine, je pored ostalog napisala: “Partizanske jedinice popuwene sunajraznovrsnijim mangupima, kao {to su usta{e, najve}i krvoloci srp-skog naroda, Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Ma|ari i sveostale nacije sveta. Skre}e se pa`wa na to, da partizani sara|uju sa usta-

358

359

Paveli} ddolazi uu zzagreba~ku kkatedralu nna ddan ootvarawa hhrvatskogSabora, ddo~ekuje gga nnadbiskup AAlojzije SStepinac

Dr VVladimir BBakari} ii ddr AAlojzije SStepinac pposlije ssve~anostipovodom DDana uustanka nnaroda HHrvatske 227. jjula 11945. ggodine

360

Dr VVladimir BBakari}, ggeneral IIvan GGo{wak ii nnadbiskup AAlojzijeStepinac nna ssve~anoj pparadi uu ZZagrebu 227. jjula 11945

Nadbiskup AAlojzije SStepinac, ppredsejednik vvlade FFederalne ddr`aveHrvatske, ddr VVladimir BBakari} ii ddrugi zzvani~nici ssvetovne ii dduhovne

vlasti nna ttribini uu ttoku ssve~anosti pproslave DDana uustanka nnarodaHrvatske 227. jjula 11945. ggodine

{ama i Gestapoom, te se otuda tuma~i ubijawe srpskog ìvqa od stranepartizana...

Partizani su majstori u propagandi, koju uglavnom osnivaju na borbiprotiv okupatora, kao da ih okupator ne naoruàva za borbu protiv Sr-ba, i uni{tewe srpskog ìvqa. Pri zavo|ewu masa glavni momenat im jeblef, kojega vrlo vje{to primjewuju, kako u spre~avawu na{e propagande,tako i u {irewu svoje.”1122

Draà Mihailovi} je 17. januara 1943. godine, poslao {ifrovani radi-ogram Jugoslovenskoj Vladi u Londonu sa ovim sadràjem: “U vezi sa izjavompreko Radio-Londona o usta{kom pukovniku Franceti}u javqam istinu. Sapouzdane strane obave{ten sam da je Franceti} ̀ iv i zdrav i da je do{ao davodi pregovore sa komunistima u ime Paveli}a za borbu protiv Srba. Usta-{e smatraju da je to jedini put kojim mogu izbe}i odgovornost i kaznu za svojzlo~in. Zato i pomaù komuniste qudstvom, oru`jem i novcem.”1133

\eneral Blaò \ukanovi} je 6. februara 1943. godine, uputio pismopot~iwenim oficirima sa naslovom “Na{ oficirski kor”, u kome je po-red ostalog napisao: “I zato danas ti isti neprijateqi se udruùju pro-tiv wega, a najvje{tiji od wih-komunisti na jednoj strani u Biha}u, posleUìca i @abqaka, u svojoj tre}oj prestonici progla{uju da su skinuli sprestola dinastiju Kara|or|evi}a i pregovaraju sa pukovnikom France-ti}em, komandantom crne-usta{ke legije izaslanikom Paveli}a, a na dru-goj strani u Beogradu i ostalim mestima u Srbiji, uvla~e se u Qoti}evskeodrede i wema~ki Gestapo, da odatle skidaju glave Srbima oficirima,svesni da su im to najopasniji neprijateqi. Ali Srbin oficir nije vi{eni sam ni usamqen. On je danas pod vo|stvom juna~koga |enerala DraèMihailovi}a, a za wim i ceo srpski narod, na usta svoga sina oficira iz-raàva ~vrstu voqu da oslobodi porobqenu otaybinu i da preporodi wu idru{tvo, da ne polaè oru`je pre nego {to taj preporod izvr{i.”1144

Dana 20. marta 1943. godine, vojvoda pop Mom~ilo \uji} poslao je ra-diogram Draì Mihailovi}u u kome se pored ostalog kaè: “Kad smo o~i-stili dolinu Vrlike i po~eli rad po uputstvu br. 5, 27. februara 300 crno-legija{a iz Siwa prodrlo je no}u do Vrlike sa namerom da tamo uspostavivlast, terori{u}i i pqa~kaju}i na{ narod. Dok se izvodila borba protivcrnolegija{a istovremeno na{i su borci napadnuti sa le|a iz Svilaje odstrane partizana. Borba je trajala ceo dan. Rezultat borbe je slede}i: crnalegija sjurena u Siw, a partizani preko Svilaje u pravcu Mu}a.”1155

Wema~ki opunomo}eni general u NDH Glez fon Horstenau, u svom iz-vje{taju od 13. avgusta 1943. godine konstatovao ovo: “Hrvatska vojska jenovi snabdjeva~ oru`ja za partizane.”1166 VVS je u nekoliko navrata emito-vao vijest, da su se usta{e prikqu~ile partizanima, nastoje}i da to pri-kaè kao uspjeh partizana, i smawewe broja osovinskih snaga. PukovnikVilijam Bejli, {ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu, poslaoje svojoj centrali 18. septembra 1943. godine radiogram sqede}eg sadrà-ja: “To jasno pokazuje usta{ku namjeru da se na|e zaklon kako bi se izbje-gla odgovornost za zvjerstva po~iwena nad Srbima iz Hrvatske. Tako|epokazuje TS ({ifrovani naziv za Tita – obj. A. Stamatovi}a) namjere dabez obzira kako, pove}a svoju snagu i tako na silu nametne svoju vlast. Me-

361

ni javite da li se gorwe sprovodi sa ovla{}ewem glavnog BLO oficira(BLO-slu`ba britanskih oficira za vezu – obj. A. Stamatovi}a).1177

Britanski diplomata K. Parot je upozoravao u jednom svom pismu od 5.juna 1944. godine Entoni Idna ovo: “Titov pokret je antisrpski. Wegovisrpski predstavnici su samo hrvatska oru|a, ideolo{ki zanesewaci i ne-prepoznatqivi qudi. Tito je za komandanta jugoslovenske dobrovoqa~ke je-dinice u SSSR-u imenovano usta{kog pukovnika Mesi}a, koji je zarobqenna isto~nom frontu.”1188 Pomenuti usta{ki pukovnik Mesi}, je stariji brathrvatskog politi~ara Stipe Mesi}a, posqedweg predsjednika SFRJ.

Vojvoda Pavle \uri{i} izdao je 24. septembra 1944. godine proglassa naslovom: “Narodni borci Crne Gore, Boke i Starog Rasa.” U progla-su \uri{i} je pored ostalog napisao: “Mi znamo da su se na istoj linijina{li protiv srpskog naroda: Hrvat Josip Broz-Tito, {ef komunisti~-ke partije Jugoslavije i glavni komandant partizana, Hrvat Ante Pave-li}, {ef usta{ke Hrvatske i vjerni sluga okupatora, koji je mobilisaostotine hiqada Hrvata i poslao ih na isto~ni front, Krsto Popovi},italijanski |eneral i {ef zelena{ke partije, koji je kroz svoj zvani~niorgan “Zeta” ~estitao slobodu Cnogorcima kada je Jugoslavija propada-la. Dakle, sastali su se Paveli}, ~iji usta{i i sada ratuju protiv Save-znika, Josip Broz, ~iji su vojnici-komunisti bacali u jame ne samo Srbe-anglofile nego i engleske oficire koji su dolazili kod nas... sastali suse svi oni da bi sramno obmanuli narod i na ra~un ìvota naj{irih na-rodnih slojeva sa~uvali su svoje bijedne ìvote... Ali Tito, Paveli} iPopovi}, to }e biti imena koja }e se dobro zapamtiti i upisati u red srp-skih zlotvora i izdajnika. Fa{ista, komunista, usta{a, zelena{, to }ebiti ne{to ~ega }emo se samo sje}ati, dok }e mla|e generacije traìti ure~nicima obja{wewe tih pojmova.”1199

Iz nenazna~enog datuma 1944. godine, datira i ~etni~ki proglas sa na-slovom: “Usta{i i partizani zajedni~ki se bore protivu Srpstva. “U pro-glasu se kaè: “Komunisti~ka radio stanica “Slobodna Jugoslavija” ~ijeizve{taje redovno prenose hrvatki spikeri radio Londona, objavila je ta-kozvanu rezoluciju “Antifa{isti~kog vije}a”, na ~ijem se ~elu nalazeHvati Josip Broz-Tito i Ivan Ribar. U toj rezoluciji izme|u ostalog sekaè: “Svi ugovori kraqevske vlade u Kairu progla{avaju se nevaè}im,a ne}i biti priznati ni ugovori koje vlada u Kairu ubudu}e bude sklapa-la sa vladama drugih zemaqa.” Isto tako “Antifa{isti~ko vije}e” nnee}}eepprriizznnaattii nnii jjeeddnnuu vvllaadduu KKrraaqqaa PPeettrraa KKaarraa||oorr||eevvii}}aa, koju on bude osno-vao u inostranstvu, jer samo ~lanovi “Antifa{isti~kog vije}a” imajupravo da predstavqaju narod u zemqi. “Antifa{isti~ko vije}e” ~iji jepredsjednik slavom ovjen~ani mar{al Tito donijelo je tako|e odluku: “Dase Kraq Petar Kara|or|evi} ne sme povratiti u domovinu sve dok pita-we dinastije putem plebiscita (izbori) ne bude rije{eno. Ove odluke“Antifa{isti~kog vije}a” stupaju na snagu odmah i postaju pravomo}ne.

Da je srpski krvolok Ante Paveli} predsjedavao “Antifa{isti~komvije}u” ni on ne bi doneo druk~iju odluku, no {to su to donijeli Tito iIvan Ribar. O~igledno je partizan-Tito i usta{a-Paveli} imaju isti zada-tak i isti ciq: Srbe {to vi{e razbiti, razjediniti ih, zbuniti ih i demo-

362

ralisati ih i najzad uni{titi ih. Dakle Hrvat i katolik Josip Broz i Hr-vat i katolik Ivan Ribar zabrawuju Kara|or|evom unuku da se vrati u svo-ju zemqu, u svoj narod, koji ga èqno ~eka. Zabrawuju mu da do|e me|u svojuvojsku koja ga vjerno sa pu{kom u ruci ~eka po slobodnim srpskim planina-ma. A Hrvatsko, Frankova~ko i partizansko vije}e progla{ava sve odlukekraqevske vlade nevaè}e, i ne priznaju kraqa vi{e za poglavara dràve.

Bacimo se malo u pro{lost i moèmo vidjeti da su to bile one istete`we za koje su se borili i Stjepan Radi} i Vlatko Ma~ek, i Ante Pa-veli}, Mile Budak, Krwevi}, i sada Josip Broz i Ivan Ribar. Znamo mida su Srbi i Kara|or|evi}i trn u oku svakom Hrvatu, pa ma on bio usta-{a, partizan, ili ~lan narodno-oslobodila~ke vojske. U toj velikoj mr-`wi protivu srpstva bratime se usta{e i partizani. To je ona ista kli-ka koja je 1935. godine napravila me|usobni ugovor po kome su zajedni~kitrebali da rade za raspadawe Jugoslavije. Oni su u tome i uspjeli za ci-glih 10 dana na{eg àlosnog rata.

Da je zbiqa ovako neka nam posluì izvod iz jednog ~lanka koji je{tampalo Splitsko “Novo doba” u svom broju od 16. decembra 1943. godi-ne. U tom ~lanku usta{ki potpukovnik Rafael Boban, komandant “CrneLegije”, kaè: “Imamo zarobqenih partizana. Predala su im se tri par-tizana iz Ka{tela. Svi su nam dali zna~ajnih podataka. Naredio sam dase odmah svi Hrvati partizani puste svojim ku}ama. Nas Hrvata nema pre-vi{e da moèmo na lak na~in ̀ rtvovati svoje ̀ ivote. Ne zaboravite ni-kada da su ovi partizani na prvom mjestu Hrvati. Danas hrvatstvo vodiborbu protivu Srpstva, a to je glavni ciq na{e borbe. Svi se Hrvati mo-raju sloìti u odbrani svoje domovine prema Srpstvu.

Svi Hrvati osje}aju opasnost od Srpstva koje nam ugroàva opstanaki dràvu. Borba izme|u Hrvatstva i Srpstva bi}e zavr{ena u na{u ko-rist, jer mi imamo vi{e pu{aka i vi{e qudi koji ne}e àliti poginutina Drini da im sprije~e ulazak u na{u domovinu. Do tada izme|u Hrvata-usta{a i partizana-Hrvata mora nestati i posledwih trzavica, i morajuse ujediniti, jer nam svima prijeti zajedni~ka opasnost, jer brane}i Hr-vatsku dràvu branimo Hrvatstvo od Srpstva.

Ta zajedni~ka opasnost najteè se osje}a u Bosni. Ispri~at }u vamovaj slu~aj: “Kada su partizani zauzeli Livno, bio je u okolici rawen je-dan usta{a. Onako rawenog primila ga je jedna seqanka i unijela u svojuku}u i previla ga. Wen sin je bio partizan. Kad je sin do{ao ku}i, majkaje iza{la pred wega i kazala mu da ima jednog rawenog usta{u pa ga molida mu {to ne u~ini. Partizan je u{ao u ku}u do{ao do rawenog usta{e,dao mu svoj zavoj, previo ga, ponudio ga cigaretama i otpo~eo s wim raz-govor, rekav{i mu:

- Zdravo patni~e! Svi smo mi najprije Hrvati, a posle toga sve dru-go”, i daqe produìo svoj razgovor.”

Ovakvom slu~aju ne treba nikakvog komentara. Vidi se da su usta{ei partizani jedno te isto. I jedni i drugi imaju isti ciq: Borba protivuSrpstva!

Ovo isto kaè i Tito preko svoje “Slobodne Jugoslavije” kada pozi-

363

va sve usta{e i domobrane da se prikqu~e trupama narodnooslobodila~-ke vojske.

“Samo ako pri|ete partizanskim trupama svi Hrvati, usta{e i domo-brani mo}i }e izbje}i zasluènu kaznu, za sve ono {to su po~inili 1941.godine nad Srbima.”

Tako govore Josip Broz-Tito i Ivan Ribar, kao i komandant “CrneLegije” Rafael Boban. Svi oni bore se protivu Srpstva. Svi oni èle dase kraq Petar II nikad ne povrati u Otaybinu.

SSRRBBII!! DDAA LLII VVAAMM JJEE SSVVEE TTOO JJAASSNNOO??””2200

Prilikom isqe|ewa na paralelnom su|ewu Draì Mihailovi}u uWujorku, pred Komitetom za pravedno su|ewe Draì Mihailovi}u, kape-tan armije SAD Ilaj Popovi}, ina~e jugoslovenskog porijekla, koji jebio ~lan ameri~ke misije pri partizanskom Vrhovnom {tabu, rekao je po-red ostalog ovo: “îni mi se tri dana po{to sam stigao u Titov Glavni{tab pojavio se tu u {tabu jedan ~ovjek u wema~koj uniformi, a to je biokako sam saznao, pukovnik Frawo Pirc, koji je bio ~lan {taba-usta{kog{taba. U stvari on je bio glavni instruktor usta{ke luftvafe (usta{keavijacije – obj. A. Stamatovi}a). Upitao sam partizane kako to da se ov-dje nalazi ~ovjek u wema~koj uniformi i kako to da je sa partizanima kadje usta{a a usta{e su ubijale Srbe svuda po Jugoslaviji – upitao sam kakoje mogu}e da se on nalazi kod partizana. Oni su mi odgovorili da je on kodusta{a kao partizanski {pijun a sad je sasvim pre{ao ovamo.

Po drugi put kad sam tako ne{to vidio bilo je kad sam po peti putu{ao u Jugoslaviju i bio poslat u jedno mjesto u Hrvatskoj, âzma, gdje mije du`nost bila da pripremim i odràvam uzleti{te kao i da ustanovim{ta bi nam sve bilo potrebno u slu~aju da nam te zime 1944. uzleti{te za-treba. Dok sam bio tamo, pozvan sam na ve~eru koju je prire|ivao generalMateti}, komandant korpusa. Wegov pretpostavqeni je bio general Ruka-vina. General Mateti} je pri{ao partizanima negdje 1944. godine. i on jebio usta{ki pilot prije nego {to je pri{ao partizanima i vrlo aktivanprotiv naroda Jugoslavije, odnosno odmah poslije wema~kog napada.

[ef {taba Rukavina dva puta je odlikovan od Wemaca, jedno zbogsvoje uloge kod Staqingrada a drugi put zbog rada u Jugoslaviji; on je bioprije rata kapetan biv{e jugoslovenske vojske”...2211 Vaqa napomenuti, da suosniva~i partizanske avijacije bili domobranski piloti Frawo Kluz iRudolf âjavec. Oni su odletjeli sa svojim avionima kod partizana. PoKluzu je dobila ime modna ku}a i fabrika odje}e, a po âjavecu fabrikatelevizora.

**************NAPOMENE1. Branko Lazi} (pseudonim Branislav Strawakovi}), Osnovne istine o ra-

du i ciqevima Tita i komunista, Slobodne srpske planine, [tab 501, avgu-st, 1944.

2. Nare|ewe Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije od 5. marta 1942. I i IIproleterskoj brigadi, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslo-

364

venskih naroda, tom II kw. 3, Beograd, 1950, 40.3. isto, izvje{taj delegata Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije pri Glav-

nom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu Svetozara Vukmanovi}a-Tempa od 9. marta 1942. na~elniku Vrhovnog {taba Arsu Jovanovi}u, 94-95.

4. isto, pismo delegata Vrhovnog {taba NOP i DV Jugoslavije pri Glavnom {tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu Svetozara Vukmanovi}a-Tempa od 10. marta 1942. Josipu Brozu-Titu, 102-103.

5. NOB u Dalmaciji 1941-1945, Zbornik dokumenata i podataka Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 2, Split, 1981,1141.

6. AVII, fond DM, D/I-2-107.7. isto, prepisi iz Arhiva Hrvatske u Zagrebu,! a, 5.8. Izvje{taj na~elnika {taba wema~kog komandanta u Srbiji pukovnika Ke

vi{a od 20. aprila 1942, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslo-venskih naroda, tom XII, kw. 2, Beograd, 1976, dok. br. 57, 306-308.

9. isto, izvje{taj wema~kog opunomo}enog komandanta u Srbiji generala Paula Badera od 4. maja 1942, komandi wema~kih oru`anih snaga za Jugoi-stok, dok. br. 69, 384.

10. isto, desetodnevni izvje{taj 718 wema~ke pje{adijske divizije od 26. ok-tobra 1942, dok. br. 169, 826.

11. AVII, ~. A., reg. br. 13/1-112. isto, kw. 1, reg. br. 13/313. isto, fond DM, D/I-10-1265.14. DACG, AOP, br. 2203/IX1a-3(43), |eneral Bla`a \ukanovi}, Na{ ofi-

cirski kor, 6. februar 1943.15. kao nap. 5, kw. 5, 780.16. Gert Fricke, Croaten 1941-1944, Freiburg, 1972, 135.17. PRO, WO 202/131.18. isto, FO 371/44325, R 9316/850/9219. DACG, AOP, br. 6179/H1d-12(44), vojvoda Pavle \uri{i}, Nacionalni bo-

rci Crne Gore, Boke i Starog Rasa, 23. septembar 1944.20. isto, br. 6177/H1d-10(44), Usta{e i partizani se bore protivu Srpstva.21. Comitte for a Fair Trial fo Draja Mihailovich, Report of Commision of Ingqiry,

New York, 1946, the record from hearing of Eli Popovich from 17.May.

365

SS AA RR AA DD WW AA PP AA RR TT II ZZ AA NN AASS AA ZZ EE LL EE NN AA [[ II MM AA

Poslije kapitulacije Kraqevine Jugoslavije 17. aprila 1941. godine,i okupacije Crne Gore od strane italijanskih trupa, po~eli su se organi-zovati biv{i zelena{i iz 1918. godine, kao i predstavnici Crnogorskefederalisti~ke stranke, a sve u ciqu vaspostave samostalne dràve CrneGore. Poslije vi{emjese~nih priprema i zdu{ne pomo}i italijanskog oku-patora, na Petrov-dan 12. jula 1941. godine, u Cetiwu je progla{ena drà-va Crna Gora. Stremqewa ovih separatisti~kih elemenata i italijanskogokupatora, bila su osuje}ena ve} u jutarwim ~asovima sqede}eg dana, tj. 13.jula, kada je do{lo do masovnog ustanka u Crnoj Gori. Poslije slamawaustanka, i sami italijanski okupatori vidjeli su da ne mogu vi{e igratina kartu dràvnog separatizma Crne Gore, jer je za tu opciju bio mali dionaroda. Me|utim, oni i daqe koriste crnogorske separatiste za konfron-taciju sa ~etni~kim pokretom, koji se u Crnoj Gori po~iwe formirati.Kao {to je ve} ranije nazna~eno, zelena{ki odredi Krsta Popovi}a poka-zali su uglavnom malu borbenu vrednost protiv partizana. U wih se sa vre-menom infiltrirao zna~ajan broj komunista i wihovih pristalica, kojisu odatle za{ti}eni plemenskim, ro|a~kim i prijateqskim vezama sa vo-de}im zelena{ima, vr{ili razne obavje{tajne i druge aktivnosti protiv~etnika. Jedan dio crnogorskih separatista, koji je bio u organima vlastipod patronatom Italijana, ili je u~estvovao u Petrovdanskoj Skup{tini,kasnije se pridruìo komunistima, odnosno partizanima. Tako|e, zna~ajandio crnogorskih komunista mla|e generacije iz Stare Crne Gore, bio je izzelena{kih porodica. Vrlo brzo partizani i zelena{i na{li su osnovu zasaradwu. Ona je leàla u ~iwenici da su oba pokreta predvi|ala mawi ilive}i stepen posebnosti, odnosno separatizma Crne Gore.

Joksim Radovi} iz Martini}a u Bjelopavli}ima, bio je poru~nik cr-nogorske vojske. Godine 1918. bio je aktivan zelena{ i u~esnik Boì}nepobune, a u daqwem periodu izme|u dva svjetska rata ~lan Crnogorskefederalisti~ke stranke, i kandidat na wenim izbornim listama. Odmahpo okupaciji Crne Gore od strane italijanskih trupa, i obrazovawa kvi-slin{kog tzv. Privremenog Crnogorskog komiteta, postavqen je za pred-sjednika gradske op{tine u Danilovgradu.11 Radovi} je tako|e sa grupomzelena{a u~estvovao u do~eku italijanskog civilnog komesara za Crnu

366

Goru Serafina Macolinija, kada je ovaj dolazio u Danilovgrad.22 Radovi}se kasnije sa svojom porodicom pridruìo partizanima, i dobio ~in pu-kovnika, a bio je i vije}nik Crnogorske antifa{isti~ke Skup{tine na-rodnog oslobo|ewa (CASNO-a) u Kola{inu jula 1944.33

Jedan od u~esnika Petrovdanske Skup{tine bio je i Savo êlebi}.êlebi} je ro|en 1879. godine u [titarima kod Cetiwa, a umro je 1955.godine. Bio je kapetan crnogorske vojske i aktivni zelena{ 1918. godine.Poslije progla{ewa kvislin{ke samostalne Crne Gore 12 jula 1941. go-dine, popeo se sa crnogorskom zastavom na balkon dvorca kraqa Nikoleu Cetiwu, i istu oka~io, uz prisustvo ostalih zelena{a i italijanskihvojnika. Kasnije se pridruìo partizanima, i bio savjetnik [taba Lov-}enskog NOP odreda. Godine 1942. zarobqen je od Italijana, i interni-ran u jedan logor u Italiji. Po kapitulaciji Italije septembra 1943. go-dine, bio je komandant I prekomorske brigade. Po povratku u Crnu Goru,bio je vije}ni CASNO-a, a tako|e i {ef odjeqewa za socijalnu politi-ku. Ovo odjeqewe predstavqalo je neku vrstu partizanske vlade pri CA-SNO-u. Tako|e dostigao je i ~in partizanskog general-majora.44

Mihailo Vickovi} iz ]ekli}a kod Cetiwa, bio je aktivni u~esnikBoì}ne pobune 1918. godine, a kasnije je bio vojnik u vojsci emigrantskeVlade kraqa Nikole u Gaeti u Italiji. Po povratku u Crnu Goru, postaoje ~lan Crnogorske federalisti~ke stranke, i kao kandidat na wenojlisti bio predsjednik ]ekli}ke op{tine. Po ulasku italijanskogokupatora u Crnu Goru u~estvovao je u pripremama Petrovdanskogsabora. Po prelasku u partizane postao je komesar Lov}enskog NOPodreda, a kasnije je bio i delegat CASNO-a. Polije rata bio je ministaru Vladi NR Crne Gore.

Komandir IV ~etni~ke ~ete poru~nik Nasto J. Milovi}, je u svom pi-smu komandantu I bataqona Zetskog ~etni~kog lete}eg odreda, iz nedati-ranog perioda 1942. godine, pored ostalog napisao: “Pitomi komunisti izelena{i uspeli su da pretvorene komuniste uklope u sela, pod Stijenom.Du{an Vukovi} i drugi formiraju neku gardu zelena{a “komunista”. Ka-ù da nam ne}e dati ni{ta da preduzmemo”...55 Pokrajinski komitet KPJza Crnu Goru i Boku, je u svom pismu CK KPJ od 20. februara 1943. godi-ne, pored ostalog izloìo ovo: “Mi smo radili na produbqivawu i kori-{}ewu suprotnosti izme|u ~etnika i federalista pomaù}i ove posled-we a napadaju}i wihovo vo|stvo, dok smo u posledwe vrijeme mnogo se vi-{e zbliìli sa niìm federalisti~kim funkcionerima i masama poku-{avaju}i da ih odlu~no skrenemo na liniju zajedni~ke borbe protiv ~et-nika. U na{oj posledwoj agitaciji nijesmo napadali vo|stvo federali-sta nego smo ~ak govorili da }e napraviti novu izdaju ukoliko ne primeborbu protiv ~etnika, a ukoliko prihvate da }e u zajednici sa nama tebande u ve}em dijelu Crne Gore brzo likvidirati... Stav samog federali-sti~kog vo|stva zavisi}e u prvim redu od pribliàvawa na{ih brigada,a s time }e jo{ vi{e rasti odlu~na borbenost wihovih masa protivu ~et-nika i zbliàvawe sa nama.”66

Okru`ni komitet za Cetiwe, dobio je pismo PK KPJ za Crnu Goru od1-3. maja 1943. godine, u kome se pored ostalog kaè: “Drug Vule (odnosi sena Vuka{ina Mi}unovi}a – obj. A. Stamatovi}a) i Blaò (odnosi se na

367

Blaà Jovanovi}a – obj. A. Stamatovi}a) su usmeno izvijestili o situaci-ji tamo. Mi smo o~ekivali da }e se stvari tako razvijati. U vezi onih pi-tawa koja je postavio povodom stava prema pojedinim federalistima kojisu bili na{i prijateqi a koji imaju mogu}nosti da danas u~estvuju u orga-nima vlasti koje postavqa izdajnik Krsto Popovi} skupa s okupatorom,slaèmo se s va{im mi{qewem tj. da se sa takvima odràva stalni kon-takt i da se isti koriste nakon prijema ponu|enih im poloàja.”77

Tako|e PK KPJ za Crnu Goru i Boku, u svom pismu OK za Cetiwe od 7.septembra 1943. godine, pored ostalog je napisao: “Podatke koje imate o to-me da se u redovima tzv. zelena{ke vojske nalaze ~etnici u raznim du`no-stima treba na zgodan na~in saop{tavati izvjesnim zelena{ima, nama bli-ìm, koji }e uticati da se uklone sa tih du`nosti...”88 “Sada postoje svi uslo-vi da zelena{ke mase koje su prijateqski raspoloène prema nama stupe uredove na{e partizanske vojske... Ukoliko bi vam se suprotstavili ~etni-ci iste napasti, razbiti i uni{titi”, pored ostalog je kazano u pismu PKKPJ za Crnu Goru i Boku od 10. septembra 1943. godine OK za Cetiwe.99

Iz nedatiranog perioda, vjerovatno sa po~etka 1944. godine, ~etnicisu od zarobqenog italijanskog obavje{tajnog oficira dobili sqede}iizvje{taj sa naslovom: “Politi~ka situacija u odnosu na zelene naciona-liste u Crnoj Gori.” U izvje{taju se kaè: “Zeleni nacionalisti igralisu uvijek duplu ulogu. Od vremena biv{e Jugoslavije oni su potpuno sara-|ivali sa komunisti~kom partijom u Jugoslaviji sa ciqem da miniraju ju-goslovensku dràvu.

13-VII-1941. godine 90% partizana bilo je sastavqeno od zelena{ke par-tije i isti su uzeli vidnog u~e{}a za sve vrijeme partizanske revolucije.

[efovi i intelektualci koji su u ve}ini ostali po varo{ima, uvi-jek su odràvali vezu sa komunistima (Krsto Popovi}, Novica Radovi},Savo Vuleti}, Savo êlebi}) dok je jedan mali dio zelena{kih glavarabio zaista protiv komunista ali ne iz politi~kih i kulturnih razloga,ve} iz prosto li~nih i religioznih (Jovan Vujovi}, Du{an Vukovi}, Pe-tar Plamenac i pop Dubak).

Mase zelena{a, kako ranije tako i u posledwe vrijeme bili su komu-nisti, koji su se bili uvukli u wihove redove.

U julu i avgustu 1943. godine “zeleni partizani” imali su parolu “ì-vio Krsto i Nikola”.

Krsto Popovi} takozvani |eneral “zelenih” odràvao je vezu sa ita-lijanskim vlastima na Cetiwu dok je wegov sin Nikola od 23 godine, biv-{i student tehnike u Beogradu bio politi~ki komesar komunisti~ke voj-ske u zoni: lov}enska-katunska nahija. Dok Krsto ìvi u Cetiwu, wegovsin ìvi sa majkom u wihovoj ku}i u selu Cuce.

Za vrijeme italijanske kapitulacije 1943. godine 95% pre{li su Ni-koli tj. komunistima. Vidjev{i da se Englezi ne iskrcavaju kao {to sumislili, ve} na protiv da su do{li Wemci, Krsto je po{ao sa ostalim ze-lena{ima u Podgoricu da razgovara sa wema~kim generalom, dok wegovsin i daqe komanduje sa komunistima i zelenim koji bijahu pri{li wemu,kao i sa dijelom Italijana koji su bili uzeli u~e{}a protivu Wemaca iz-nad Boke Kotorske.

368

Sada Krsto poku{ava da predstavqa “zelene nacionaliste” i da pre-vari Wemce, dok u me|uvremenu wegov sin komanduje u Katunskoj nahiji iu ostalim krajevima gdje su komunisti~ke pozicije.

Ako bi wema~ke vlasti dale oru`je zelena{ima, to bi oru`je pre-{lo vjerovatno od Krsta Nikoli.

Ista stvar se doga|a i sa ostalim glavarima, koje smo zajedno imeno-vali sa Krstom, po{to i Novica Radovi} drugi {ef zelena{a, ima jednogsvog ro|aka Petra Radovi}a (studenta) koji se nalazi sada u funkciji po-liti~kog komesara I proleterske brigade u isto~noj Bosni. Tako|e i sin~etvrtog zelenog {efa biv{eg majora Sava êlebi}a, koji se zove Milo-van bio je politi~ki komesar II proleterske brigade, koji uìva punesimpatije famoznog Tita.

Zeleni su na taj na~in o~evidno igrali triplu politi~ku igru po-{to jedan od wihovih {efova, biv{i crnogorski ministar Plamenac, sasvoje strane ima izvjesne veze sa Engleskom posredstvom jednog svog ro|a-ka (za koga ne znam da li je sin, ne}ak ili drugo), ali koji nosi wegovoprezime Plamenac, a koji je sekretar kod jugoslovenskog poslanstva uLondonu.

OSTROG-Krsto Popovi} bez sumwe imao je jedan sastanak sa svojimsinom Nikolom u selu Cuce. Izme|u oca i sina bio je jedan dug razgovor.Prirodno ne moè niko precizirati o ~emu su govorili.

Ali zato mo`da je interesantno to {to se mo`da baca svijetlo namnoge stvari i shvata kako su se razvijale u Ostrogu.

8 dana posle ovoga sastanka izme|u oca i sina Nikola Popovi} u svoj-stvu politi~kog komesara nalazi se u Ostrogu i sa svojim uticajem ubje-|uje partizanske snage o potrebi hvatawa |enerala \ukanovi}a zajednosa Bajom Stani{i}em nare|uju}i da budu pobijeni.

Va`no je da se napomene da je Krsto Popovi} imao staru i veliku mr-`wu prema |eneralu \ukanovi}u i Baju Stani{i}u.

Mnogo osoba ~vrsto vjeruju, da {to se ti~e onoga {to se je u Ostrogudogodilo u mnogome je odgovoran Krsto Popovi}, zajedno sa sinom i da suova dvojica zajedno pripremili smrt dvojice imenovanih.”1100

Saradwa komunista i zelena{a, tj. crnogorskih separatista, datiraiz perioda izme|u dva svjetska rata, a naro~ito od 1935. godine do po~et-ka II svjetskog rata, kada su komunisti i separatisti redovno izlazili ukoaliciju na izborima u Crnoj Gori u okviru Udruène opozicije koju jevodio vo|a Hrvatske seqa~ke stranke dr Vlatko Ma~ek. Kako se bliìokraj II svjetskog rata, tj. kako je pobjeda komunista u Jugoslaviji bila sveizvjesnija, to se saradwa komunista i separatista po~ela sve vi{e obna-vqati, naro~ito poslije odluka II zasijedawa AVNOJ-a i CASNO-a u Ko-la{inu. Poslije II svjetskog rata, crnogorski komunisti su u svom sepa-ratizmu oti{li mnogo daqe od klasi~nih separatista. Zelena{i i fede-ralisti nijesu odricali da su nacionalno Srbi, dok su crnogorski komu-nisti pod patronatom Tita promovisali crnogorsku naciju, kao {to suusta{e i domobrani prelazili u partizane, i postajali visoki oficiri,tako su isto ~inili i crnogorski separatisti. I u jednom i u drugom slu-

369

~aju, Tito i wegovi komunisti, `eqeli su da ovim prelascima osna`e usvojim redovima antisrpski front, a sve u ciqu cijepawa etni~kog i te-ritorijalnog identiteta srpskog naroda.

**************NAPOMENE1. Zeta, br. 18, 4. maj 1941, 2.2. isto, br. 22, 15.maj 1941, 2.3. CASNO, Zbirka dokumenata, Titograd, 1975, 634. Leksikon NOR-a, kw. 1, Beograd, 1980; kao nap. 3, 61, 66.5. DACG, AOP, br. 489/IH 1-a-230(42), pismo komandira IV ~ete poru~nika

Nasta J. Milovi}a komandantu I bataqona Zetskog lete}eg ~etni~kog od-reda (nedatirano iz 1942.)

6. isto, br. 12744/III1-2(43), pismo PK KPJ za Crnu Gou i Boku CK KPJ od 20. februara 1943.

7. isto, br. 7569/II 1-39(43), pismo PK KPJ za Crnu Goru od 13. maja 1943. OK za Cetiwe.

8. isto, br. 7575/II 1-43(43), pismo PK KPJ za Crnu Gou i Boku od 7.septem-bra 1943. OK za Cetiwe.

9. isto, br. 7376/II 1-44 (44), pismo PK KPJ za Crnu Goru i boku od 10. sep-tembra 1943. OK za Cetiwe.

10. isto, 6982/H 1b-83(44)

370

KK AA KK OO JJ EE II ZZ AA [[ TT OO TT II TT OODD OO [[ AA OO NN AA VV LL AA SS TT ??

Komunisti~ka partija Jugoslavije u periodu izme|u dva svjetska ra-ta, bila je u Jugoslaviji minorna politi~ka snaga, koja i pored obilne ma-terijalne pomo}i SSSR-a, nije mogla da obezbijedi ve}i upliv u masama.Isti slu~aj bio je i u II svjetskom ratu do septembra 1943. godine. Sem pr-vih mjeseci ustanka komunisti, odnosno partizani, nijesu pod svojom kon-trolom imali duè vremena ve}i prostor. I u samim mjesecima ustanka,izuzimaju}i Srbiju, oni u ve}ini slu~ajeva nijesu samostalno djelovali.Partizanske jedinice postaju masovnije tek 1944. godine, kada se naziraokraj rata, i kada mnoge usta{ke i domobranske jedinice pristupaju parti-zanima. O tome je bilo vi{e rije~i u prethodnim poglavqima. Pored ovo-ga, partizani masovnost u drugoj polovini 1944. godine sti~u i nasilnimmobilisawem qudstva sa teritorija koje su osvojili. Nesporna je ~iwe-nica, da su i do septembra 1943. godine, partizanske jedinice bile dobroorganizovane, disciplinovane, a tako|e u ve}ini fanatizovane. Taj fa-natizam je bio toliko jak, da je stvarao osobe, koje su kao npr. u Crnoj Go-ri prvih mjeseci 1942. godine, po nalogu KPJ ubijale ~lanove svoje naju-è porodice. Kako je mogao tako minoran pokret do}i na vlast u Jugosla-viji? Ko ga je doveo na vlast i za{to? Ko je stvorio sliku o Titovom iMihailovi}evom pokretu u centrima mo}i, da bi se ovi oprijedelili zaTita? Ko su bili ~lanovi savezni~kih misija kod Tita? Sve u to pitawana koja }e autor ove kwige poku{ati da odgovori.

Jo{ u vrijeme aprilskog rata 1941. godine, tj. 13. aprila 1941. godine,britanski premijer Vinston êr~il je u radiogramu britanskom posla-niku pri Jugoslovenskoj Vladi Ronaldu Kembelu, privremeno stacioni-ranom u Vrwa~koj Bawi poru~io: “Ne vidim za{to kraq i vlada treba danapuste zemqu, koja nije gusto naseqena, koja je brdovita i puna naoruà-nih qudi. Wema~ki tenkovi mogu nesumwivo da se kre}u po drumovima iputevima, ali da bi pokorili srpsku vojsku Wemci treba da dovedu pje{a-diju. Tada }e biti prilike da ih se ubija. Svakako da mladi kraq i mini-stri treba sa svoje strane da u tome u~estvuju.”11

Dana 3. oktobra 1941. godine, predsjednik Jugoslovenske Vlade u Lon-donu |eneral Du{an Simovi}, predao je predlog britanskom ministruEntoni Idnu, da se kao odmazda za usta{ke pokoqe nad Srbima, a u istovrijeme iz strategijskih razloga, bombarduju od strane britanske avija-

371

cije Zagreb i drugi hrvatski gradovi. Zamjenik britanskog ministraspoqnih poslova ser Ori Saryent, na to je reagovao ovako: :”Predlog daZagreb bude bombardovan, bojim se, tipi~an je za smu{eni na~in mi{qe-wa po kojem je general Simovi} postao ~uven.”22

Britanski poslanik pri Jugoslovenskoj Vladi u Londonu RendelPirson, je 14. novembra 1942. godine, u pismu svojoj vladi naglasio: “Mi-hailovi} zna ako partizani uspostave vlast, bi}e to komunisti~ka, a tobi bilo gotovo isto za zemqu kao kad bi pobijedili Wemci.”33 Predsjed-nik Jugoslovenske Vlade u Londonu dr Slobodan Jovanovi}, je u pismubritanskom ministarstvu spoqnih poslova od 1. januara 1943. godine, po-red ostalog napisao ovo: “Na{a zemqa je pretopqena srpskom krvqu, a na-{i saveznici ne}e ili ne ̀ ele da spre~e ovo prolivawe krvi. Ne verujemda je u wihovom interesu da Srba nestane.”44

No}u 27. maja 1943. godine, stigla je u Vrhovni {tab britanska vojnamisija, pod vo|stvom kapetana Vilijama Dikina i Vilijama Stjuarta.Stjuart je nedugo poslije toga poginuo u bitci na Sutjesci od wema~kogbombardovawa iz vazduha. Draà Mihailovi} je 23. oktobra 1943. godine,u radiogramu Jugoslovenskoj vladi u Londonu, pred ostalog saop{tio:...“treba da znate da nas Englezi ostavqaju i bez nov~anih sredstava. Oniupotrebqavaju i ovo sredstvo za pritisak na nas da bi smo izvr{avaliwihove interese bez obzira na na{e interese i narodne `rtve. Oni tra-è i takve akcije koje se pewu na desetine hiqada streqanih. Pri tomenam ne daju nikakva ni borbena ni nov~ana sredstva. Za svaki avion uce-wuju kao najgori trgovci. Verujemo da nije Nemaca, Englezi bi bili naj-gori narod.”55

[ef britanske misije pri Mihailovi}evom {tabu brigadni generalS.D. Armstrogn, je 9. novembra 1943. godine kairskoj SOE (Britanskoj slu-`bi za izuzetne zadatke – obj. A. Stamatovi}a), poslao radiogram u komese kaè: “Pozivaju}i se na va{e primjedbe o na{im obavje{tajnim bil-tenima, èqeli bismo da znamo da li izvje{taji BLO (britanskih ofi-cira za vezu – obj. A. Stamatovi}a) od partizana zasnivaju na zapaàwi-ma o~evidaca ili prosto na dostavqawu lokalnih komandanata. Mi se ov-dje trudimo da budemo nepristrasni. Nadamo se da BLO oficiri kod par-tizana ~ine isto”...66 Britanci su za ~lanove prvih misija pri partizan-skim {tabovima poslali izrazite qevi~are. To su uglavnom bili potom-ci na{ih iseqenika, uglavnom Hrvati. Prva misija spustila se padobra-nom 17. aprila 1943. godine od Zvornika, a druga 21. aprila kod Briwa uLici. ^lanovi ove misije bili su komunisti Pavao Paveli} i Pero Er-deqan, kao i qevi~ar Aleksandar Simi}. U Hrvatsku se spustio kanadskimajor Yons, ~lan KP Kanade.77 Tito je povodom dolaska prvih britanskihmisija kod partizanskih {tabova javio Kominterni ovo: “Svi su oni ~la-novi KP Kanade i sada se dobro drè kao takvi.”88

Poslanik Jugoslovenske Vlade u SSSR-u Bogoqub Jevti} je u pismusvojoj Vladi od 15. novembra 1943. godine naglasio: “Ili kod nas ili u slu-`bi Engleza ima neka tu|a ruka koja fatalno deluje.”99 Jedan od ~lanovabritanske misije pri Titovom {tabu Vilijam Dikin, u svojoj kwizi “TheEmbattled Mountain”, {tampanoj u Wujorku 1971. godine pi{e: “Mnogi eks-

372

tremni qevi~ari, ili ~isti komunisti uvukli su se u jugoslovenski otsjekMI 6 (Britanska tajna obavje{tajna slu`ba – obj. A. Stamatovi}a). Takavje bio slu~aj Kim Filbija, i majora Yemsa Klugmana, koji je bio istaknu-ti komunista od 1933. godine. U Bariju u Italiji, {ef jugoslovenskog ot-sijeka SOE bio je tako|e komunista major Frenk Arnoldi.”1100 U ~ituqi ko-ju je za majora Yemsa Klugmana objavio jedan wegov prijateq u londonskom“Tajmsu” od 26. septembra 1977. godine, se kaè; “On je pripadao interna-cionalnom radni~kom pokretu i komunisti~koj partiji kojoj je pri{ao1933. godine i u kojoj je ostao do smrti... On je bio neimar i glavni organi-zator qevi~arskog studentskog pokreta tridesetih godina i to ne samo uKembriyu. Kao sekretar Svjetskog udruèwa studenata sa sjedi{tem u Pa-rizu ali sa organizacijama po cijelom svijetu, on je mnogo putovao i biojedan od najistaknutijih vo|a ogromnog anti-fa{isti~kog studentskog po-kreta koji je u toliko zemaqa odigrao va`nu ulogu u oslobodila~kim po-kretima otpora i znatno doprineo pobjedi 1945.

Poslije rata posvetio se istorijskom, teorijskom i vaspitnom raduza komunisti~ku partiju i postao pomo}nik urednika zatim i urednik ~a-sopisa “Marksizam danas”...1111

Britanska podmisija pri jednom ~etni~kom {tabu, sa {ifrovanimnazivom “Ekscerpt”, je 27. novembra 1943. godine, javila radiogramomsvojoj centrali ovo: “Vjerovawe Engleska prodala Srbiju skoro op{te iod naroda i od ~etnika. Po na{em zajedni~kom mi{qewu postoje svegadvije mogu}nosti-ili anarhija i gra|anski rat ili energi~na britanskaakcija da se sagradi most izme|u ~etnika i partizana.”1122 Krajem novembra1943. godine, neposredno pred Teheransku konferenciju, Ficroj Meklinprispio je iz misije u Jugoslaviji u Kairo. U Kairu je tada boravio i ̂ er-~il, te je Meklin bio primqen u audijenciji kod êr~ila. O tome Me-klin u svojoj kwizi “Isto~na pribliàvawa”, {tampanoj u Londonu 1949.godine pi{e: “Ja sam tada podvukao g. êr~ilu ostale ta~ke koje sam ve}bio pomenuo u svojim izvje{tajima, naime da }e po mome mi{qewu parti-zani biti, pomagali ih mi ili ne, odlu~uju}i politi~ki faktor u Jugo-slaviji poslije rata i drugo, da su Tito i ostale vo|e pokreta otvoreno ipo sopstvenom priznawu komunisti i da }e sistem koji oni budu zavelibiti neposredno na sovjetskoj liniji i po svoj prilici tijesno vezan zaSovjetsku Uniju.

OOddggoovvoorr pprreeddsseeddnniikkaa vvllaaddee rraassttuurriioo jjee mmoojjee ssuummwwee.. ““IImmaattee llii vvii nnaammjjee-rruu””,, uuppiittaaoo jjee oonn,, ““ddaa ssee nnaassttaanniittee uu JJuuggoossllaavviijjii ppoosslliijjee rraattaa..”” ““NNee,, sseerr””,, oodd-ggoovvoorriioo ssaamm..”” ““NNii jjaa””,, rreekkaaoo jjee oonn.. ““II ppoo{{ttoo jjee ttoo ttaakkoo,, {{ttoo vvii ii jjaa mmaawwee lluu-ppaammoo ggllaavvuu oo ttoommee kkaakkaavv }}ee oonnii zzaavveessttii rree`̀iimm ttaammoo,, uuttoolliikkoo bbooqqee.. TToo nnee-kkaa rriijjee{{ee oonnii..””1133

U nare|ewu svojim pot~iwenim komandantima, od 19. decembra 1943.godine, Draà Mihailovi} im je citirao izjavu predsjednika Jugosloven-ske Vlade u Londonu Puri}a od 5. decembra 1943. godine, u kojoj se kaè:“Partizanski pokret je rezultat neprijateqske propagande iz inostran-stva ~ijem su uspehu na àlost doprinele izvesne savezni~ke ustanove,dok jugoslovenska vlada nema ni jedno javno sredstvo dodira sa svojom vla-dom.”1144 Kairski centar SOE je 13. decembra 1943. godine, razaslao svim

373

britanskim misijama pri ~etni~kim {tabovima radiogram sqede}eg sa-dràja: “U roku od nekoliko dana vlada Wegovog Veli~anstva }e vjero-vatno donijeti odluku da odbaci Mihailovi}a {to bi zna~ilo da sve bri-tansko osobqe iz Mihailovi}evog G[ i ostalih oblasti ima da se evaku-i{e. Ovo saop{tewe spaliti po pro~itawu. Jedina mogu}nost evakuacijepreko partizanske teritorije... budite spremni za pokret 15-og ako seprolaz do partizana smatra mogu}.”1155

U radiogramu od 21. decembra 1943. godine, brigadni generalArmstrong je svojoj centrali pored ostalog javio: “Ho}u najvi{e {to mo-gu da istaknem ozbiqne gre{ke u metodama kojima se sluìte da slomiteMihailovi}a. Svakim danom sve vi{e zagor~avate moje odnose sa Mihai-lovi}em. Ja znam ~ovjeka ne vi... ̂ isto bezumqe. Ovdje ja kao toboè upra-vqam misijom a vi donosite odluke od presudnog zna~aja ne pitaju}i meuop{te za mi{qewe.”1166 Draà Mihailovi} je u nedatiranom radiogramus kraja 1943. godine Jugoslovenskoj Vladi u Londonu, pored ostalog javio:““SSaammoo ssee EEnngglleezzii vvaarraajjuu ddaa ssaamm jjaa wwiihhoovv iiddeeaallnnii iinnssttrruummeenntt,, jjeerr nneeppookkoo-lleebbiivvoo ssttoojjiimm nnaa ooddbbrraannii kkrruunnee kkoojjuu oonnii rruu{{ee zzaa ssvvoojjee pprrqqaavvee cciiqqeevvee..””1177

Po~etak napu{tawa Draè Mihailovi}a od strane Britanaca, tra-sirao je VVS, odnosno wegov jugoslovenski otsijek na ~elu sa HjubertomHarisonom, biv{im dopisnikom rojterove agencije iz Beograda. Ve} odrane jeseni 1942. godine, VVS je preko svojih radio emisija po~eo ubaci-vati vijesti o aktivnosti partizana. Wegov izvor informacija, uglav-nom se bazirao na Radiju “Slobodna Jugoslavija”, koji je svoje emisije da-vao iz Tiflisa u SSSR-u, i u kome je Veqko Vlahovi} bio jedan od najzna-~ajnijih ure|iva~a. Radio “Slobodna Jugoslavija” u stvari je bio ~istaTitova propaganda ekspozitura pod okriqem SSSR-a. Ve} od po~etka ja-nuara 1943. godine, VVS je po~eo davati vi{e informacija o partizani-ma nego o ~etnicima, da bi 14. januara bile ukinute Mihailovi}eve depe-{e o aktivnosti ~etnika u Lici, Kordunu i nekim drugim oblastima, podizgovorom da se tamo bore samo partizani. Sve to kulminiralo je 5. apri-la, kada su od devet Mihailovi}evih izvje{taja, objavqena samo dva. Bri-tanski pukovnik i {ef misije pri Mihailovi}evom {tabu Vilijam Bej-li, je 23. aprila svojoj centrali poslao prigovor, jer se u emisiji VVStvrdilo da su partizani oslobodili ~etiri grada, {to je bila notornala`, jer su te gradove oslobodili ~etnici. Bejli je naglasio da ovakvo iz-vje{tavawe VVS, izaziva u Mihailovi}evom {tabu veliko nepovjerewei neraspoloèwe prema Britancima.1188

Me|utim, VVS je nastavio po starom. Zbog toga je Mihailovi} radi-ogramom javio Jugoslovenskoj Vladi u Londonu 19. jula 1943. godine, povo-dom ovakvih emisija ovo: “Propaganda preko londonskog radia, izazivasve ve}e ogor~ewe u narodu {to moè da se okrene protiv onih koji ho}ene{to da postignu. Spikeri na londonskom radiju su skoro iskqu~ivoHrvati, a ako ima poneki Srbin on je komunista. Mnoge borbe po Srbijii srpskim pokrajinama uop{te se ne objavquju preko londonskog radia, anarod tuma~i da se to ~ini namerno i da su sve srpske `rtve uzalud. Jugo-slovenska armija vi{e se ne spomiwe u propagandi preko radia i poredtoga {to je podnosila i jo{ podnosi nebrojene `rtve i {to je prva u

374

Evropi dala primer kako se bori protiv okupatora... Neka se saveznicisete da sam avgusta pro{le godine traìo da se povede istraga u vezi sazverstvima koje su komunisti po~inili nad na{im narodom, i da to nijeu~iweno.”1199

U vezi sa ovim tvr|ewima Draè Mihailovi}a, britanski ambasadorpri Jugoslovenskoj Vladi u Londonu ser Yory Rendel, u pismu DaglasuHauardu od 27. jula 1943. godine, pored ostalog je napisao:...”do{lo mi jedo u{iju da su Krwevi} i Juki} a vjerovatno i neki drugi Hrvati, drà-li neke nesretne govore preko VVS. Me|utim potpuno je ta~no da su mno-gi VVS spikeri kao Zlatoper i Petrovi} vatreni qevi~ari i da su ak-tivno u~estvovali u anti-Mihailovi}evskim demonstracijama koje suodràne 16. juna pod okriqem Unije za demokratsku kontrolu. Zato bi mo-`da bilo dobro da privu~ete pa`wu odgovornih vlasti na taj telegramkoji je u stvari razlog da pitawe politike VVS prema Jugoslaviji, trebaponovo temeqito razmatrati.”2200

Vrhunac anti~etni~ke kampawe VVS, bio je kada ova uop{te nije po-menula u jednoj svojoj emisiji potjernicu za Draòm Mihailovi}em. Na-ime, u beogradskom kvislin{kom listu “Novo vreme” od 22. jula 1943. go-dine, objavqene su potjernice za Draòm Mihailovi}em i Titom na po100.000 rajhsmaraka u zlatu. VVS su nastavqale daqe. Kada su ~etnici 11.septembra 1943. godine oslobodili Priboj, i u wemu razoruàli itali-janski garnizon od 1.800 vojnika, VVS je to pripisao partizanima. Istislu~aj je bio i sa Vi{egradom. O tome je brigadi general Armstrong 16.septembra 1943. godine, u radiogramu kairskoj SOE javio: “Ako èlite da{to vi{e iskoristite Mihailovi}a, dajte mu pravedniju ocjenu preko ra-dija i {tampe. Bejli je bio sa Mihailovi}evim snagama kada su zauzelePriboj. Prijepoqe i Berane. Ja vidio zauze}e Vi{egrada, uni{tewe mo-stova, znam Ostoji} zauzeo Rogaticu. Mihailovi}u ni{ta od toga nijepriznao iako vam je javqeno. S druge strane, kada partizani istjeraju we-gove snage, VVS daje zaslugu partizanima.”2211

I ~lan britanske podmisije pri ~etni~kom {tabu u ni{koj oblastiporu~nik Almoner, poslao je istom centru radiogram u kome se kaè: “Vi-jesti iz Londona o Srb ({ifrovani naziv za teritorije na kojima je dje-lovao ~etni~ki pokret – boj. A. Stamatovi}a) daju pogre{na obavje{te-wa. ̂ etrdeset Bags ({ifrovani naziv za Bugar – obj. A. Stamatovi}a) ubi-jenih kod Kalne nijesu napali partizani ve} Mihailovi}eve snage sa Su-ve Planine. Nova Varo{ tako|e Mihailovi}evo djelo. Zar ne moète toda ispravite i da boqe ubudu}e motrite na vijesti o Srb”...2222 Sasvim je si-gurno da VVS nije samostalno djelovao protiv Mihailovi}a, odnosno dasam za sebe nije u~inio da Britanci napuste Mihailovi}a, i predaju vlastTitu. VVS je bio samo oru|e u rukama britanskih mo}nika, koje je medij-ski u samoj Britaniji, trebalo da pripremi javno mwewe za taj na~in.

Sve to kulminiralo je nare|ewem da ~lanovi britanskih misija na-puste Mihailovi}a. O tom posqedwem susretu, ~lan britanske misijeYasper Rutam, u svojoj kwizi “Mis vatre”, {tampanoj u Londonu 1946. go-dine, pi{e ovako: “Pili smo rakiju i neko vrijeme razgovarali o svemu isva~emu. Najzad smo se digli da po|emo. Rekli smo, za{ta se izviwavam,

375

da nam je ào {to moramo da napustimo, ali }emo se truditi, ako se ~ita-vi izvu~emo, da stvari predstavimo onako kako smo ih vidjeli, iznose}ii povoqno i nepovoqno.

Mihailovi} je odgovorio. Kazao je da ma {ta ko rekao ili mislio, oni oni koji su uz wega sebe smatraju prijateqima i saveznicima zapadnihdemokratija i da iz toga razloga, ako ne ina~e, on smatra da mu je du`nostda u~ini sve {to je u wegovoj mo}i, po{to nam je ve} Vrhovna komanda na-redila da napustimo, za obezbje|ewe na{e evakuacije. Rukovali smo se, sa-lutirali i oti{li.”2233

Kada su se iz Titovog {taba vratili brigadni general Ficroj Me-klin i potpukovnik Vilijam Dikin, donose}i sa sobom prave hvalospjeveo Titu i partizanima, wima je dopu{teno da daju izjave za britansku{tampu. Kada su se u Englesku vratili ~lanovi britanskih misija pri~etni~kim {tabovima, a na ~elu sa generalom Armstrongom i pukovni-cima Bejlijem i Hadzonom, stavqeni su u neku vrstu karantina, i nije imbilo dopu{teno da daju izjavu za britansku {tampu. Po~etkom 1944. godi-ne, u Va{ington se vra}aju ameri~ki oficiri potpukovnik Albert Sejci kapetan Valter Mensfild. Wima nije bilo dopu{teno ni da se sastanusa Komisijom ministarstva vojske. Naprotiv, potpukovnik Luis Hot, inekoliko drugih ameri~kih oficira koji su simpatisali Tita dobili supunu slobodu govora.2244 Me|utim, Amerikanci su bili znatno nakloweni-ji Mihailovi}u od Britanaca, i uglavnom su se kasnije povodili u svojimstavovima za Britancima. Tako su Britanci po~etkom 1944. godine poku-{ali da smijene Mihailovi}a. U vezi sa tim poslanik JugoslovenskeVlade u SAD Konstantin Foti}, u pismu svojoj Vladi u Londonu od 9. ja-nuara 1944. godine je javio, da je takva ideja Britanaca iznenadila Ame-rikance, i da mu je dràvni sekretar SAD rekao, da oni nemaju namjeru dato ~ine, te da }e traìti naknadno obja{wewe od Britanaca.2255

Junski broj londonske revije “The Nineteenth Century” iz 1944. godine,kritikovao je poziv hrvatskog politi~ara Josipa Smodlake, da zapadni sa-veznici priznaju Tita, jer bi tako ovaj dobio ve}i broj pristalica u Jugo-slaviji, na ovaj na~in: “Titov autoritet ne moè do}i iz zemqe nego morado}i van zemqe, odnosno wegov pokret nije narodni.”2266 Londonski list“Evening Star”, u broju od 2. juna 1944. godine ovako je komentarisao: “Par-tizanski uspjesi su propagandnim putem uveli~ani. Politika britanske iameri~ke vlade prema Mihailovi}u je kratkovida.”2277 Ova britanska poli-tika na kraju je urodila potpunim oduzimawem legitimiteta Jugosloven-skoj Vladi u Londonu, a samim tim i Draì Mihailovi}u, i imenovawemza novog predsjednika Vlade biv{eg bana Banovine Hrvatske dr Ivana[uba{i}a. [uba{i} je trebao da trasira put me|unarodnog priznawa Ti-tovog pokreta, i predavawa vlasti u Jugoslaviji Titu. Uz [uba{i}evuVladu u po~etku je jedino pristao da u|e Sava Kosanovi}, predstavnik Sa-mostalne demokratske stranke, koji se u SAD ve} eksponirao kao propar-tizanski nastrojen ~ovjek.

Poslije objavqivawa vijesti o postavqawu dr Ivana [uba{i}a zanovog predsjednika Jugoslovenske Vlade u Londonu, jedan od najuticajni-jih ~lanova ~etni~kog Centralnog nacionalnog komiteta, predloìo jeDraì Mihailovi}u da se formira tim stru~waka, koji bi davali svoje

376

mi{qewe Mihailovi}u o trenutnoj unutra{woj i spoqnoj situaciji.Tim stru~waka dostavio je 13. jula 1944. godine Mihailovi}u mi{qewe,u kome se pored ostalog kaè: ““IIzzgglleeddaa nnaamm ddaa jjee ggllaavvnnii cciiqq ii ssmmiissaaoooobbrraazzoovvaawwaa VVllaaddee ddrr [[uubbaa{{ii}}aa uu ttoommee ddaa ssee pprreekkoo TTiittoovvoogg ppookkrreettaa ssttvvoo-rrii lleeggiittiimmaacciijjaa zzaa pprreeddssttaavvnniikkee HHrrvvaattaa ddaa uuzzmmuu uu ssvvoojjee rruukkee vvoo||ssttvvoo jjuu-ggoosslloovveennsskkee ddrr`̀aavvnnee ppoolliittiikkee..

Na drugom mestu, pitawe je da li }e i Sovjetska Rusija, kojoj wena ko-munisti~ka orijentacija nije nikada smela da realno posmatra politi~kusituaciju, biti zadovoqna ovom metamorfozom Titovog pokreta u odbojnudasku za spasavawe i hegemonuju katoli~kog Hrvatstva u Jugoslaviji.”2288

Na postavqewe [uba{i}a za predsjednika Jugoslovenske Vlade uLondonu, i ulozi êr~ila u svemu tome, reagovao je Nedi}ev kvislin{kiaparat letkom iz qetwih mjeseci 1944. godine, u kome se kaè:

“SRPSKI NNARODE!êr~il, stari i bezobzirni laòv, ponovo je odrào dug govor u ko-

me je dobar deo posvetio i tebi, srpski narode. On je ponovo poùrio dase demantuje: odri~e da je ikada proricao svr{etak rata u ovoj godini.Prestupnik i ubica tolikih hiqada nevine dece i èna i staraca êr-~il ho}e, da zaboravi kad je i tebe, srpski narode, potstrekivao na ustan-ke obe}avaju}i ti, da je kraj rata blizu! Zar i pro{log leta nije govorioo kraju rata pre nego {to li{}e poùti?

Li{}e je poùtelo i opalo. Sneg je pokrio zemqu, a ê~il trpi uda-rac za udarcem u Italiji, koje se do~epao odvratnom izdajom masona Ba-doqa. Crne perspektive prinudile su ga, da se sam demantuje, jer se onodavno odviknuo, da se crveni kad govori la`.

AAllii nniijjee nnii oovvoo nnaajjooddvvrraattnniijjee uu ^̂eerr~~iilloovvuu ggoovvoorruu.. NNeekkaaddaa uuppoorrnnii iiffaannaattii~~nnii aannttiikkoommuunniissttaa oonn,, pprreettsseeddnniikk vvllaaddee BBrriittaannsskkee iimmppeerriijjee,, ppoo-nnoossii ssee {{ttoo mmuu jjee,, oobbiijjaa~~ ii rraazzbboojjnniikk,, TTiittoo llii~~nnii pprriijjaatteeqq..

^̂uujj ssrrppsskkii nnaarrooddee:: ̂̂ eerr~~iill,, kkoojjii jjee uu~~iinniioo ssvvee,, ddaa ttii uupprrooppaassttii ddrr`̀aavvuu iiddaa ttee bbaaccii nnaa jjeezziivvii ppuutt ssttrraaddaawwaa,, ddaannaass pprreedd cceelliimm ssvveettoomm ssee hhvvaallii,, ddaa jjee ssaaTTiittoomm,, ttvvoojjiimm qquuttoomm kkrrvvooppiijjoomm ““uu ssttaallnnoomm ii pprriijjaatteeqqsskkoomm ddooppiissiivvaawwuu””..

Zar ovaj ~ovek, stostruki izdajnik, ne zasluùje mnogo vi{e, nego ko-lektivni prezir celog jednog naroda? Jer, gle, on je govorio opijen “sla-vom” partizanskih bandi, tvojih ubica i istrebiteqa! On je tvoje vekov-ne simbole stavio na voqu partizanima, koji su re{eni da iskorene sve{to je srpsko. I obe}ao im je pomo} u tome paklenom satanskom poslu.“Mogu uveriti Dowi dom, rekao je ovaj zlikovac, da }emo mi u~initi sva-ki napor, koji je u na{oj mo}i da pomognemo mar{ala Tita i wegove ju-na~ke odrede”.

Razumi, srpski narode, za êr~ila su junaci tvoji krvnici i ubice, aoni, koji su te do ju~e pozivali na bune i ustanke, po wegovoj èqi i na-re|ewu, postali su predmet prezira i odbacivawa. Oni su iskori{}eni iodba~eni. êr~il im se potsmeva.

To je engleska pravda i demokratsko po{tewe. “Gini, jadni i zavede-ni narode, za ~ast i slavu Britanske imperije, a ja se ni~im nisam obave-zao, da te ne ismejem i ne osramotim”. – To je su{tina onoga {to je êr-~il rekao srpskom narodu.

377

Narod }e to razumeti i shvatiti, da je ̂ er~il stostruki izdajnik, po-dlac i cinik. Jer izdajstvo, podlost i cinizam govore iz svake wegove re-~i. I vi{e od toga: êr~il se ovim govorom proglasio drugim protekto-rom bezobzirnih uni{titeqa srpskog naroda. Nije se dogodilo ni{ta no-vo. On je obznanio ono {to ve} odavno radi tajno.

Maska je spala – pred nama je u svoj odvratnosti prestupni êr~ilovlik.”2299

Draà Mihailovi} je 13. septembra 1944. godine, iz sela Suboticenedaleko od Koceqeva, uputio raspis svojim pot~iwenim komandantima,u kome se kaè: “W.V. Kraq Petar II spre~en je u vr{ewu svojih kraqev-skih du`nosti i nije u mogu}nosti da da slobodno svoju re~. Na dan 6. sep-tembra teku}e godine nije ~ak ni govorio, kao {to je svakad ~inio na svojro|endan. [uba{i} i hrvatska klika na strani, kao i wihovi jednomi-{qenici Paveli} i Josip Broz-Tito ~ine sve {to im je mogu}e da razbi-ju srpstvo. Josip Broz je jo{ pored toga pobegao iz Jugoslavije. Na dan 11.septembra preko radio Londona napravili su najobi~niji falsifikat sakraqevim imenom, prenose}i tobo` kraqev govor. Ovo je tek po~etaknajordinarnijih laì usta{ko hrvatske propagande. To ne}e biti ni pr-vi ni posledwi falsifikat Kraqevog govora. Ovaj Kraqev govor potpu-na je izmi{qotina... Srbi i Slovenci, zbijte redove. Ne verujte laì-ma... [uba{i} je usta{a. Nedajmo se prevariti. [uba{i} misli isto {toi Paveli}. Oni ho}e granice na Drini. Oni ho}e Srbe da raspar~aju. Sr-bi i Slovenci razume}e sve opasnosti jer smo i do sada najteè momentepreìvqavali zajedni~ki”...3300

@ivan L. Kneèvi} je u Va{ingtonu predao Memorandum Draè Mi-hailovi}a po~etkom oktobra 1944. godine, u kome se pored ostalog kaè:“Srpska tragedija je bez presedana, molim za razumevawe i pruàwe po-mo}i narodu koji se od po~etka bori na antifa{isti~koj i slobodarskojstrani, koji se iako `rtva genocida i nevi|enih represalija, igrom ra-znih ~inilaca na{ao na strani poraènih.”3311 Vinston êr~il je tek useptembru 1944. godine saznao da je ameri~ki pukovnik Robert H. Mekda-uel poslat od strane SAD u Mihailovi}ev {tab. êr~il je jo{ u apriludobio od predsjednika SAD Ruzvelta obe}awe, da SAD ne}e slati misijekod Mihailovi}a. êr~il je podsjetio Ruzvelta na to obe}awe, te je ovajnaredio generalu Vilijamu Danovanu da opozove Mekdauela.3322 O tim vre-menima kraq Petar II Kara|or|evi} u svojim posqeratnim memoarimapi{e: ““OOssjjee}}aaoo ssaamm ddaa oossttaavvqqaamm nnaa ccjjeeddiilluu ssvvoojjee nnaajjbbooqqee pprriijjaatteeqqee ii ddaa-jjeemm ppuunnoo pprriizznnaawwee ggrruuppii kkoojjaa jjee iizz oossnnoovvaa pprroottiivv mmoonnaarrhhiijjee ii ssvviihh ddeemmoo-kkrraattsskkiihh nnaa~~eellaa.. SSjjeemmee ddiikkttaattuurree jjee bbiilloo ppoossiijjaannoo.. BBiioo ssaamm nneemmoo}}aann ddaaii{{ttaa uu~~iinniimm..””3333

U londonskom listu “Time and Tide” od 22. juna 1946. godine, je napisanopored ostalog ovo: “Partizani su u Titu imali vo|u koji je mogao lako dasmuva svakog uobraènog Britanca i ta mu se pruìla prilika. Sudbina muje podarila kao sladak poklon generala Ficroja Meklina, koji je bio po-znat kao {ef Britanske vojne misije. Ovaj gospodin je u London slao naj-znanosnije izvje{taje o Titovoj vojnoj mo}i sve do dana kada su Wemci za-robili wegov {tab (odnosi se na desant na Drvar u kome je Tito za dlaku

378

uspio da pobjegne Wemcima – obj. A. Stamatovi}a), a tada pa nadaqe pred-stavqao je Tita kao probritanskog i kao idealnog vladara jugoslovenskedràve za saradwu sa Velikom Britanijom. Tok istorije svjedo~i da on gu-bi naklonost onih koji su radili po wegovom savjetu. On sada nastupa na je-dan vrlo neobi~an na~in u ponovnom pojavqivawu u {tampi.”3344

U svojoj kwizi “Tje Second World-Triumph and Tragedy” (Drugi svjetskirat – Trijumf i tragedija), {tampanoj u Bostonu 1953. godine, Vinstonêr~il je razgovore u Moskvi 9. oktobra 1944. godine sa Staqinom zabi-qeìo ovako: “Hajde da se nagodimo po pitawu Balkana. Va{e armije su uRumuniji i Bugarskoj. Mi imamo misije, interese i agente tamo. Nemojteda se ko{kamo oko sitnica. [to se ti~e Britanije i Rusije, kako bi biloda u va{u interesnu sferu potpadne 90% Rumunije a u na{u 90% Gr~ke, apola-pola Jugoslaviji? Dok su mu to prevodili ja sam napisao pola taba-ka hartije:

RumunijaRusija 90%ostali 10%Gr~kaVelika Britanija (sa SAD) 90%Rusija 10%Jugoslavija 50-50%Ma|arska 60-50%Bugarska Rusija 75%ostali 25%

To sam preko stola gurnuo Staqinu, koji je dotada ve} bio ~uo prevod.Nastao je kratak zastoj. Onda je on svojom plavom olovkom samo podvukaodvije crte u znak da odobrava i gurnuo nam ceduqu nazad. Sve je to rije{e-no za kra}e vrijeme nego {to je uzelo da se gorwe napi{e.

Poslije toga nastupila je duga ti{ina. Olovkom zabiqeèna ceduqaleàla je na sred stola. Naposqetku sam rekao: “Zar ne}e izgledati suvi-{e cini~no {to smo tako sudbonosna pitawa po milione qudi rije{ilina tako lakomislen na~in? Dajte da spalimo tu hartiju.” “Ne, vi je ~uvaj-te”, rekao je Staqin.”3355

Ivan [uba{i} je pored ostalog rekao i ovo britanskom politi~aruRubenu Marhemu: ““NNee}}uu ddoozzvvoolliittii oobbnnoovvuu ddoommiinnaacciijjee BBeeooggrraaddaa.. UU oovvoommeessmmoo nnee ssaammoo jjaa ii TTiittoo nnaa ssttvvaarrnnoo iissttoojj lliinniijjii,, nneeggoo ii ddrruuggii HHrrvvaattii.. RRaazzllooggmmoojjee ssaarraaddwwee ssaa ppaarrttiizzaannsskkiimm kkoommaannddaannttoomm jjee ssllaammaawwee ssrrppsskkee ssnnaaggee uu JJuu-ggoossllaavviijjii.. To je razlog {to u svom kabinetu ne èlim srpsku opoziciju,Topalovi}a niti bilo koju drugu, koja bi stajala na putu mojoj pomiriteq-skoj misiji. @elim se ~vrsto dràti dogovora sa mar{alom da mu ne}upraviti opoziciju. Meni je osnovni ciq spasiti Jugoslaviju i pomo}i Ti-tu da razbije Srbijance, ~ime bi ih uveli u tor prije wema~ke propasti,~ime bi partizani dobili odrije{ene ruke da ovaj narod prinude na uje-diwewe na bazi mar{alovih projekcija.”3366

379

\eneral Mihailovi} je zaista proro~anski procijenio {ta }e par-tizanski pokret, odnosno komunisti pripremiti srpskom narodu. U pi-smu ~etni~ke komande za zapadnu Bosnu od 23. decembra 1943. godine, upu-}enom komandantu I i II ~etni~kog korpusa, citiran je jedan radiogramDraè Mihailovi}a ovako: “Od ÎÊ broj 268 od 3. XII 1943. godine. JJuu-ggoosslloovveennsskkii kkoommuunniissttii oobbee}}aallii ssuu KKoossoovvoo AAllbbaanniijjii,, ddaa bbii ppoovvuukkllii uu ssvvoo-jjee rreeddoovvee AArrnnaauuttee pprroottiivv SSrrbbaa.. OOvvoo oobbee}}aawwee ddaaoo jjee TTIITTOO.. CCiiqq jjee ddaa sseeoobbeezzbbeeddee ddaannaa{{wwee ggrraanniiccee nneezzaavviissnnee DDrr`̀aavvee HHrrvvaattsskkee ssttvvaarraawweemm vvee}}ii-nnee HHrrvvaattaa ii MMuusslliimmaannaa nnaa {{tteettuu SSrrbbaa,, ggddee iihh nniikkaadd nniijjee bbiilloo.. DDaa ssee oovvooppoossttiiggnnee nnaajjpprree ssuu nnaavvllaa~~iillii kkaazznneennee eekkssppeeddiicciijjee ssaammoo kkrroozz ssrrppsskkee kkrraa-jjeevvee uu kkoojjiimmaa jjee ppoobbiijjeennoo ssttoottiinnee hhiiqqaaddaa SSrrbbaa,, aa ssaadd ttrreebbaa rraazzoorriittii ssnnaa-gguu ssrrppsskkoogg nnaarrooddaa uu SSrrbbiijjii,, SSaannyyaakkuu ii CCrrnnoojj GGoorrii.. TTiittuu zzaa oovvoo nniissuu ddoo-vvooqqnnii HHrrvvaattii,, MMuusslliimmaannii ii bbeelloossvveettsskkii oolloo{{ vvee}} ppookkuu{{aavvaa oobbee}}aawwiimmaassrrppsskkiihh zzeemmaaqqaa,, ddaa pprriiddoobbiijjee AArrnnaauuttee ii BBuuggaarree ii ssaa ssvviihh ssttrraannaa nnaappaaddnneeSSrrbbiijjuu.. OOvvaajj ssee ppllaann nnee rraazzlliikkuujjee oodd nneemmaa~~kkiihh ii PPaavveellii}}eevviihh ppllaannoovvaa zzaaSSrrppsskkii nnaarroodd,, jjeerr jjee ttoo iissttaa ppoolliittiikkaa,, kkoojjuu vvooddee iissttii nneepprriijjaatteeqqii nnaa{{eeggnnaarrooddaa.. TTIITTOO ddaannaass oobbee}}aavvaa AArrnnaauuttiimmaa ssllaavvnnoo ssrrppsskkoo KKOOSSOOVVOO,, ppoonnoossnnaa{{ee iissttoorriijjee,, aa ssuuttrraa }}ee JJuu`̀nnuu SSrrbbiijjuu oobbee}}aattii BBuuggaarriimmaa,, aa BBaa~~kkuu ii BBaa-nnaatt MMaa||aarriimmaa,, ddaa bbii SSrrbbiijjuu ssvveellii nnaa bbeeooggrraaddsskkii ppaa{{aalluukk””......3377

Sve ovo Titu je omogu}io êr~il. Svaki daqwi komentar je suvi{an.

**************NAPOMENE:1. PRO, FO 371/30269, R 3954/3379/922. isto, 371/30220, R 9010/162/923. isto, 3 71/33472, R 8721/178/924. AJ, 103-33-1785. Jovan \onovi},Telegrami Draè Mihailovi}a o engleskim misijama, Gla-

snik SIKD “Wego{“ Chicago, jun 1960, 27-286. PRO, WO 202/1407. Vladimir Velebit, Sje}awa, Zagreb, 1983,90-92.8. AJ, fond CK KPJ-KI, 1943/1619. isto, 103-25-165, MIP, pov. br. 6010

10. F.W. D. Deakin, The Embattled Mountain, New York, 1971, 209-210.11. Times, 26. September 1977, 10.12. PRO, WO 202/14 OH/MO 1267, 9/12/4313. Fitzoy Maclean, Eastern Approaches, London, 1949, 402.14. AVII, fond DM, D-30-48615. PRO, wo 202/145, 355, 13/12/43.16. isto, 202/140.17. kao. nap. 5, 33-34.18. PRO, FO 371/3758419. isto, 371/37589.20. isto.21. isto, 202/140.22. isto23. Jasper Rootham, Miss Fire, London, 1946, 218.24. David Martin, Time and Tide, 22. June 1946, 3.25. AJ, 103-62-282.

380

26. The Nineteenth Centyry, June 1944, 8.27. Evening Star, 2. June 1944,3.28. AVII, fond DM, VK-P-331.29. DACG, AOP, br. 4786/H1d-32(44).30. AVII, fond DM, VK-V-394/1.31. PRO, FO 371/48841, R 1879/29/9232. isto, 371/44262, R 13335/8/92.33. Petar II Kara|or|evi}, A King’s Heritage, London, 1957.34. Time and Tide, 22. June 1946,3.35. Winston S. Chuchill, The Second World-Triumph and Tragedu, Boston,

1953, 22736. NAW, SD, Rg, 59,860 X.00/8-2544.37. Dokumenti o izdajstvu Dra`e Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 131,

245-246.

381

KK AA KK OO SS UU KK OO MM UU NN II SS TT IIFF AA LL SS II FF II KK OO VV AA LL II II SS TT OO RR II JJ UU ??

Partizani, tj. komunisti, iza{li su kao pobjednici u gra|anskom ra-tu na tlu Jugoslavije. Pri samom wegovom zavr{etku krajem 1944. i u pr-vim mjesecima 1945. godine, oni su ubijaju}i ili zarobqavaju}i ~etni~kejedinice, odnosno komande, zarobqavali i wihove arhive. Sa dokumenta-cijom iz tih arhiva oni su mogli ~initi {ta im je bilo drago. Jedan ne-va`ni dio dokumenata iz tih arhiva, oni su dali na razmatrawe istori-~arima, odnosno na javnu upotrebu. Sva ona dokumenta koja su iole zna~aj-nije govorila o borbi ~etnika protiv okupatora i doma}ih kvislingaoni su sklonili. Isti slu~aj je i sa dokumentima koje su partizani zaro-bili od wema~kih, italijanskih i bugarskih jedinica. Ona dokumenta ko-ja govore o borbi tih jedinica okupatorskih sa ~etnicima opet su sklo-nili. Tre}i set dokumenata ~ine ona, koja govore o saradwi partizana saokupatorom i usta{ama. I wih su tako|e sklonili. Gdje su ta dokumenta?Kada }e biti izloèna javnosti? Postoji li mogu}nost da su ih komuni-sti uni{tili? Sve su to pitawa koja se name}u znatièqnim istori~a-rima, i ne samo wima. Kako su komunisti u Srbiji i Crnoj Gori, tj. Jugo-slaviji, odnosno wihovi sinovi jo{ uvijek na vlasti, i kako jo{ uvijek va-ì wihovo komunisti~ko ocjewivawe tih doga|aja, odnosno reìmska ko-munisti~ka istoriografija, ta dokumenta, ukoliko su sa~uvana, bi}eobjelodawena kada komunisti budu oti{li sa vlasti. Me|utim, tu posto-ji opasnost da ih oni sami uni{te, prije nego {to budu oti{li sa vlasti.

Jo{ u toku II svjetskog rata, komunisti su falsifikovali dokumenta,koja govore o saradwi ~etnika sa okupatorom ili kvislinzima. Na to uka-zuje nekoliko podataka, koji poti~u ve} iz 1942. godine. Korespondiraju-}i radiogramima sa Kominternom, Tito je nazna~avao, da posjeduje takvadokumenta, ili ih ~ak citirao. Me|utim, Kominterna se pokazala vrlouzdràna prema takvim dokumentima. Tako je 2. septembra 1942. godine, uradiogramu Titu nazna~ila ovo: “Saop{tite hitno kratak sadràj doku-menata koje imate o ulozi Draè Mihailovi}a. Provjerite dobro auten-ti~nost tih dokumenata. Moè biti da su okupatori osobito zaintereso-vani da raspaquju me|usobnu borbu izme|u ~etnika i partizana. Nije is-kqu~eno da neki dokumenti mogu biti smi{qeno isfabrikovani od stra-ne samih okupatora.”11

382

^lan ameri~ke misije pri partizanskom Vrhovnom {tabu poru~nikYozef Veselinovi}, ina~e jugoslovenskog porijekla, je pred istra`nomkomisijom komiteta za pravedno su|ewe Draì Mihailovi}u pored osta-log rekao ovo: ...“tu u {estom korpusu kapetan Nauel i ja bavili smo seamaterskom fotografijom i snimali smo {to smo vi{e mogli; u tom kor-pusu postojala je fotografska sekcija i te slike koje su sluìle za pro-pagandu izra|ivane su u sekciji [estog korpusa; upoznali smo se sa jed-nim rezervnim oficirom koji je bio {ef te foto-sekcije i taj nas je po-zvao da posjetimo ateqe i da vidimo neke wegove slike na kojima se jasnovide dokazi saradwe izme|u Wemaca, ~etnika i usta{a. Oti{li smo ta-mo u ateqe. Taj oficir je ve} bio tu, po~eo je da prelistava neki albumpokazuju}i nam slike raznih borbi i razne slike koje su pokazivale usta-{e i ~etnike zajedno sa Wemcima. Do{li smo do jedne strane na kojoj jebio jedan mlad ~etnik, skoro dje~ak, ne vi{e od 18 do 19 godina, kako sto-ji pored jednog usta{e; na ~etniku je bilo seqa~ko odijelo i na {ubariopet vrlo istaknut ~etni~ki znak.

Pokazuju}i nam to rekao je: “Evo slike ~etnika sa usta{om.” Tu se na-{ao jedan dje~ak od 13 do 14 godina koji je {egrtovao tu i koji nije znao zatu sliku niti se mnogo razumijevao u fotografiju; kada je onaj pokazao sli-ku i rekao: “Evo slike ~etnika sa usta{om”, de~aku se omaklo: “To je slika{to si je jutros sastavqao. “Po{to ja razumijem jezik, odmah mi je bilo ja-sno kad je rekao kako su sliku sastavqali; oficir ga je pogledao poprijekoi rekao: “gubi se ovo je moj posao.”22 Komunisti su poslije rata izdali ~ita-ve serije fotografija, na kojima su zajedno prikazani ~etnici sa usta{ama,domobranima, Wemcima i Italijanima. U fotografije ovog tipa spadaju ione, na kojima ~etnici demonstrativno noèvima koqu zarobqene partiza-ne. Veliki stepen pozerstva ukazuje da se radi o obi~nim falsifikatima.

Jedan od “dokaza” saradwe ~etnika sa Wemcima, je i kratki novinski~lanak lista “Lov}en”, koji je izlazio u Cetiwu, tj. broj od 11. oktobra1944. godine. U ~lanku se kaè:

““VViissookkoo ooddlliikkoovvaawwee ppoottppuukkoovvnniikkaa PP.. \\uurrii{{ii}}aaêtni~ki komandant g. Pavle \uri{i} kojega je general Nedi} ne-

davno promaknuo u ~in potpukovnika i povjerio mu du`nost pomo}nikakomandanta Dobrovoqa~kog korpusa, dobio je od strane Vrhovne komandewema~kih oruànih snaga naro~ito priznawe za svoje vojni~ke vrline, teje odlikovan od Firera ordenom @eqeznog krsta.”33

Ve} ako se po~ne od samog teksta ove informacije, vidi se da je on ~u-dan i kontradiktoran. U wemu se koriste rije~i koje se ne koriste u Cr-noj Gori, niti su karakteristi~ne za srpski jezik, ve} za hrvatski. U tek-stu se kaè “general Nedi}”. U srpskoj vojnoj terminologiji se koristiotermin “|eneral”, Daqe, navodi se da je Nedi} “promaknuo”, a ne unapri-jedio \uri{i}a u ~in potpukovnika. Na kraju za Gvozdeni krst se kaè“@eqezni krst”. Sve su ovo ~isti hrvatski izrazi, koji su za Cetiwe ne-pojmqivi. U ~lanku nije jasno ko je odlikovao \uri{i}a ordenom Gvozde-nog krsta, da li wema~ka Vrhovna komanda, kao poseban organ, ili Hitler,tj. Firer. Tako|e, ne navodi se datum kada je izdato odlikovawe, niti even-tualni broj ukaza po kome je \uri{i} odlikovan. ^lanak nije potpisan.

383

Pored ovih tehni~ko sadràjnih karakteristika teksta, postoji iniz ~iwenica koje ukazuju da se radi o obi~noj novinarskoj patki, tj. fal-sifikatu, a to su:

1. Ni jedan drugi list sem “Lov}en”, bilo u Crnoj Gori, Srbiji, Jugo-slaviji ili inostranstvu nije objavio ovu informaciju, da to jeste, re-ìmski komunisti~ki istori~ari, koji su za ove problematike bili vr-lo revnosni, sigurno bi je na{li;

2. Do sada ni u jugoslovenskim a ni u stranim arhivima, prvenstvenowema~kim, nije prona|en nikakav akt, naredba, ukaz ili sl., tj. dokumentsa tekstom i potpisom bilo wema~ke Vrhovne komande, bilo Hitlera, pokome je \uri{i} odlikovan Gvozdenim krstom. Da je to uop{te postoja-lo, reìmski komunisti~ki istori~ari bi takav dokument prona{li, jersu detaqno pretresli wema~ke arhive;

3. Do sada ni u jugoslovenskim, a ni u stranim arhivama, nije prona-|en dokument o unaprije|ewu Pavla \uri{i}a od strane Nedi}a u ~inpotpukovnika. Da jeste, on bi ve} do sada bio publikovan;

4. Gvozdeni krst je bio najve}i wema~ki vojni~ki orden, i wime nije-su mogli biti odlikovani pripadnici drugih armija sem wema~ke. Ovimordenom nijesu odlikovani poglavnik NDH Ante Paveli}, a ni {ef fa-{isti~ke Ma|arske Miklo{ Horti, koji su bili najvjerniji wema~ki sa-veznici, a uz to i dràvnici, pa zbog ~ega bi onda bio odlikovan Pavle\uri{i}, lokalni ~etni~ki komandant;

5. Gvozdenim krstom nije odlikovan Draà Mihailovi}. Da je Hitlerhtio koga od ~etnika odlikovati Gvozdenim krstom, realno bi bilo da jeto prvo u~inio sa Draòm Mihailovi}em kao vo|om ~etni~kog pokreta, ane sa Pavlom \uri{i}em kao lokalnim ~etni~kim komandantom;

6. Da je Pavle \uri{i} bio odlikovan Gvozdenim krstom, Wemci bise sigurno postarali, da mu kao svom savezniku omogu}e bezbjedno povla-~ewe ka austrijskoj granici, a ne da ga ostave na milost i nemilost usta-{kom noù.

Poznati reìmski komunisti~ki istori~ar Jovan Marjanovi}, u jednojsvojoj kwizi, doveo je ne samo samog sebe u kontradiktornost, nego i sve isto-ri~are wegovog tipa ovom konstatacijom: “Taktiku prema Nemcima Mihai-lovi} je drào u najstroòj tajnosti. Ona nije nigde bila pismeno formu-lisana, te verovatno zato i nema o tome sa~uvanih dokumenata.”44 Otkud on-da reìmskim komunisti~kim istori~arima sijaset dokumenata o saradwi~etnika sa Wemcima i Italijanima? Zna~i, radi se o falsifikatima!

Komunisti su svoje “dokaze” o saradwi ~etnika sa okupatorima i kvi-slinzima sabrali u zbirci dokumenata sa naslovom “Dokumenti o izdaj-stvu Draè Mihailovi}a”, {tampanoj u Beogradu 1945. godine. Ova zbir-ka je bila reklamnog karaktera, i trebalo je da ubijedi strane faktore okvislin{kom karakteru ~etni~kog pokreta, naro~ito zbog toga, {toDraà Mihailovi} tada jo{ nije bio uhap{en od komunista, ve} je bio uodmetni{tvu. Komunisti~ki istori~ari u ovih pola vijeka, uglavnom ni-jesu odmakli daqe, niti prona{li neke zna~ajnije “dokumente” od onihkoje su sabrani u ovoj zbirci. U zbirci je veliki broj dokumenata bez pe-~ata, {to i prema komunistima najdobronamjernijeg istraìva~a mora

384

dovesti u sumwu, ako èli biti objektivan. U ovoj zbirci naro~ito vrvekontradiktornostima dokumenti koji se odnose na ~etni~ki pokret u Cr-noj Gori. Jedan od takvih dokumenata je i onaj, u kome je sklopqen pakt iz-me|u komande italijanske divizije “Taro” i komande Narodne vojske zaCrnu Goru i Hercegovinu. Ovaj pakt u ime ~etnika potpisao je reprezent,tj. opunomo}enik Bogdan Pavi}evi}. Postoje dvije verzije ovog dokumen-ta, na italijanskom i srpskom jeziku. Verzija na srpskom jeziku je otkuca-na na latini~noj ma{ini, {to je ~udno, jer su u srpskim pokrajinama uupotrebi bile prete`no }irili~ne ma{ine. Jo{ ~udnije je to, {to se naovom dokumentu Pavi}evi} potpisao latinicom. Sam datum nastanka do-kumenta je sporan, jer je na oba dokumenta napisan rukom datum 17. febru-ar 1942. godine, a kao mjesto gdje je potpisan, Danilovgrad. Sve ovo napi-sano je }irilicom, {to odudara od latini~nog teksta, i govori da je da-tum i mjesto mogao dopisati bilo ko. Me|utim, pored rukom napisanog da-tuma, na oba dokumenta postoji datum i pe~at komande Narodne vojske Cr-ne Gore i Hercegovine, sa datumom 25. aprilom 1942. godine. âk je i naverziji dokumenta na italijanskom jeziku pe~at komande narodne vojskeCrne Gore i Hercegovine, {to je ~udno, s obzirom da bi to trebao bitiitalijanski primjerak, sa pe~atom komande divizije “Taro”. Da apsurd bu-de ve}i, pe~ata ove divizije na oba dokumenta nema, iako je ona bila pot-pisnik pakta. Na dokumentu je potpis komandanta divizije G. Pedracija-nija. Iznad wegovog potpisa stoji jo{ jedan potpis, koji je ma{inom, se-rijom latini~nog slova H pre{tampan, odnosno precrtan. U dokumentuse pomiwe selo Dreno{tica (koje se nalazi u Pje{ivcima na putu Dani-lovgrad - Nik{i} - obj. A. Stamatovi}a). U italijanskom dokumentu jeono napisano “Drenostica”, {to je i ta~no ako se pi{e na italijanskom je-ziku, ali je ~udno da je na srpskom jeziku napisano kao “Drenovsica.”55

U istoj zbirci dokumenata, je i sporazum izme|u komande italijanskevojske u Crnoj Gori i Glavnog odbora crnogorskih nacionalista iz Pod-gorice i doline Zete. Sporazum je u ime ovih drugih potpisao pukovnikBajo Stani{i}. I ovaj dokument ima dvije verzije, na italijanskom i srp-skom jeziku. U italijanskoj verziji Bajo Stani{i} se potpisuje latini-com. Srpska verzija pisana je latini~nom ma{inom, i u woj se Stani{i}potpisao }irilicom. U toj verziji koriste se neki ~isto hrvatski izra-zi, kao {to je “odràvat }e red i poredak”, a za mjesec mart je napisao“oùjak”. êtnici sasvim sigurno ne bi pisali za mart da je oùjak. Objeverzije dokumenta nemaju nikakvog pe~ata.66

U pomenutoj zbirci izloèna su i dva pisma – korespodencija izme|upukovnika Baja Stani{i}a i popa Radojice Peri{i}a. Da se radi o falsi-fikatima, govori i datum pisma, koje je pop Peri{i} poslao Stani{i}u,a to je 25. jul 1942. godine, a u pismu – odgovoru, Stani{i} mu pi{e ovako:

““DDrraaggii PPooppeePrimio sam tvoje pismo od 5 ovog meseca”... Ovo pismo Stani{i}a je

od 10. avgusta 1942. godine. Zna~i, Peri{i} pi{e pismo 25. jula, a Stani-{i} datira to pismo od 5. avgusta.77 Na falsifikovawe dokumenata ukazu-je i potpisi ~etni~kih komandanata u nizu dokumenata. Primjeri su pot-pisani |enerala Blaà \ukanovi}a, pukovnika Baja Stani{i}a i kape-

385

tana Pavla \uri{i}a. âk i osobe koje nemaju nikakvo grafolo{ko zna-we, mogu po pojedinim slovima vidjeti razliku u razli~itim verzijamapotpisa jedne iste osobe.88

Komunisti sem ove zbirke dokumenata, u ovih pola vijeka svoje vla-davine, nijesu ponudili ni{ta novo na ovom planu. Mawe-vi{e, svi wi-hovi istori~ari, u “dokazivawu” ~etni~ke saradwe sa okupatorom i kvi-slinzima, oslawali su se na ovu zbirku dokumenata.

**************NAPOMENE1. Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 1,

Rijeka, 1980, 335.2. Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commision of Ingiry,

New York, 1946, the record from hearing of Joseph Veselinovich from 17. May.3. Visoko odlikovawe potpukovnika P, \uri{i}a, Lov}en, 11. oktobar 1944, 2.4. Jovan Marjanovi}, Draà Mihailovi} izme|u Britanaca i Nemaca, Beo-

grad, 1979, 134.5. Dokumenti o izdajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945, dok. br. 33, 65-77.6. isto, dok. br. 39, 73-75.7. isto, dok. br. 45 i 46, 88-90.8. isto, dok. br. 75, 130, dok. br. 76,132 (za Blaà \ukanovi}a); dok. br. 39,75,

dok. br. 44, 88, dok. br. 46, 90, dok. br. 78, 136 (za Baja Stani{i}a); dok. br. 17, 42, dok. br. 22, 51 (za Pavla \uri{i}a).

386

ZZ AA KK QQ UU ^̂ AA KK

\eneral Draà Mihailovi} nije sahrawen sa po~asnim plotunima,niti na lafetu topa, iako je to zasluìo ni{ta mawe nego vode}i save-zni~ki komandanti antihitlerovske koalicije. Naprotiv, ubijen je jed-nog julskog praskozorja, prethodno biv{i progla{en izdajnikom i zlo-~incom od strane suda ideolo{kog protivnika. Ne zna se ~ak ni gdje je sa-hrawen, i da li je uop{te sahrawen, jer su komunisti imali bezbroj na~i-na da uni{te wegovo tijelo. Porazom ~etni~kog pokreta u II svjetskom ra-tu, i ubistvom |enerala Mihailovi}a otpo~ela je nova Golgota srpskognaroda. Ovog puta najstra{nija. Srpski narod u svojoj dugoj istoriji imaoje nekoliko velikih posrnu}a, padova i robovawa. Me|utim, uvijek je po-stojala nada. Ovoga puta, u ovih pola vijeka komunisti~ke vladavine srp-skim narodom, nada je bila mawa nego ikada prije. Za{to? Komunisti suu{li u sr` srpskog naroda, i izjeli ga iznutra. îtav wihov rad od 1941.godine na daqe, bio je jedan dug spisak antisrpskih djela i {teta srpskomnarodu. Do 1941. godine, oni su bili minorni, i bez snage da naprave ika-kvu {tetu srpskom narodu. Sama Kraqevina Jugoslavija, imala je na~inai sredstava da ih uvijek neutralizuje, u mjeri u kojoj su oni bili opasni.[to je najva`nije, komunisti tada nijesu imali podr{ku bilo koje drà-ve sem SSSR-a, koji je bio daleko i izolovan.

Kratkotrajni rat aprila 1941. godine, prvi put je prikazao da je Jugo-slavija kao dràva jedna vje{ta~ka tvorevina, koja je ra|ena na trulimtemeqima. Poslije ovog rata do{la je i okupacija. U prvim mjesecimaokupacije komunisti su bili pasivni, i ni{ta nijesu preduzimali protivokupatora. Oni nijesu smatrali Jugoslaviju svojom domovinom, i nije ihse ticalo {to je okupirana, nego boq{evi~ki SSSR. Zbog toga nijesu nipoku{avali da i{ta preduzmu protiv okupatora. Me|utim, kada je SSSRnapadnut, krenuli su u borbu protiv okupatora, i ne samo wu, nego i u iz-vo|ewe revolucije. U op{toj anarhiji i porazu, jedna organizacija poputkomunista, koja se vi{e od dvije decenije spremala za takav momenat, kre-nula je u akciju. To u po~etku i nije bila borba protiv okupatora, nego ru-{ewe organa vlasti, koji, kakvi su god bili, bili su srpski, i bili su da-leko boqa solucija, nego da brutalni Wemci odràvaju red me|u Srbima.Ru{ewem tih organa vlasti, oni su èqeli da stvore jo{ vje}u anarhiju,i mogu}nost raspaqivawa svoje propagande. Najve}u morbidnost i lice-mjerje, predstavqa upravo to, {to su komunisti proglasili 7. jul 1941. go-

387

dine danom ustanka. Tada je Srbin pucao na Srbina, odnosno Srbin jeubio Srbina. Bio je to po~etak bratoubila~kog rata, kojeg su otpo~elikomunisti.

Dok je Tito ìvio u punoj udobnosti u Zagrebu, a zatim i u Beogradu uRibnikarovoj vili, Draà Mihailovi} je po~iwao otpor protiv okupato-ra ìve}i bijedno, i spavav{i pod vedrim nebom, ili u planinskim koli-bama na slami. Ustanak je buknuo u srpskim pokrajinama. U~e{}e ostalihnaroda u wemu, bilo je simboli~no. Srpska krv lila se potocima. Sto Sr-ba za jednog mrtvog, a pedeset za rawenog Wemca. Nizali su se Ma~va, Kra-qevo, Kragujevac... Svi nara{taji srpskog naroda na{li su se pred wema~-kim cijevima, od |aka do staraca. Ku}e su gorele, a srpska imovina je uni-{tavana. ûdna je bila podudarnost, da su Wemci strijeqali po Srbiji,dok su usta{e klale Srbe po NDH. Jo{ ~udnije ~iwenica, da Tito ustanaknije po~eo u svom Zagorju ili Slavoniji, nego u Srbiji. Mihailovi} se bo-rio protiv okupatora, ali je znao da su Wemci neumoqivi. Oni su vjernisvojoj preciznosti, i izra~unatoj matemati~koj progresiji, strijeqalikoliko su predvidjeli. Srba je bilo sve mawe, i nije ih bilo bezbroj. Titase to nije ticalo, Draù jeste, jer je ginuo wegov, a ne Titov narod.

Pitawe srpskih kvislinga, i da li su uop{te bili kvislinzi je dostadiskutabilno? Milan Nedi}, Dimitrije Qoti}, Kosta Pe}anac i KrstoPopovi}, dokazali su svoj patriotizam u I svjetskom ratu. Da li su oni zadvije decenije kasnije, mogli postati izdajnici svoga naroda? Precizno izvani~no gledano, oni su nesporno kolaborirali sa okupatorom. Pitawe jezbog ~eta? Ako su to u~inili radi dobra svom narodu, onda nijesu ni moglibiti izdajnici toga naroda. Oni su samo bili nastavak jedne politike, ko-ju su jo{ prije II svjetskog rata po~eli Milan Stojadinovi} i princ PavleKara|or|evi}. To je politika neutralnosti, bazirana na ~iwenici, da u su-kobima velikih naroda i dràva, mali narodi poput srpskog, i male drà-ve poput Jugoslavije nijesu mogli ni{ta dobiti, nego samo izgubiti. Jugo-slavija je poku{avala da zadrì svoju neutralnost. Kada su je dràve Troj-nog pakta gotovo potpuno opkolile, i ona je pristupila tom paktu, dobiv-{i potpuno povla{ten poloàj. Ona je samo trebala, da ~ak i u okviru togpakta ostane neutralna, a wema~ke tupe nijesu imale pravo, ~ak ni tranzit-no ̀ eqeznicom da pro|u preko Jugoslavije. [ta bi se tada desilo? Jugosla-vija bi prespavala II svjetski rat, ostav{i neutralna poput: [panije, Por-tugala, [vajcarske i [vedske. Ratnih razarawa ne bi bilo, i ne bi poginu-lo gotovo milion i po Srba. [to je najva`nije, komunisti ne bi imali pri-liku da u op{toj anarhiji otpo~nu borbu za vlast, jer bi u redovnom stawubili brzo i kvalitetno neutralizovani. Kad je ve} Jugoslavija ugazila urat, Nedi}, Qoti}, Pe}anac i Krsto Popovi}, su poku{ali da sa~uvaju{to vi{e srpskih glava, nastojav{i svojom kolaboracijom sa okupatoromda ga umilostive. Oni su odmah u po~etku shvatili, da su komunisti mnogove}i i {tetniji neprijateq srpskom narodu nego okupator, jer je okupatormorao oti}i prije ili kasnije, a komunisti su u slu~aju pobjede ostali.Zbog toga oni sve svoje snage bacaju na uni{tewe komunista, ~ak i po cije-nu saradwe sa okupatorom. Mihailovi} je dugo bio u dilemi ko je ve}i ne-prijateq wegovom narodu, komunisti ili okupator? Kada je to shvatio, bi-

388

lo je ve} kasno. Da je u po~etku komuniste neutralizovao, sve bi bilo dru-ga~ije. Me|utim, on nije htio da odgovornost za bratoubila~ki rat primina sebe, i drào je do svoje oficirske rije~i i ~asti.

Srpski narod u dva svjetska rata nije dobio ni{ta. Od tih ratovaimao je samo tri miliona `rtava, i dvije propale dràve. U II svjetskomratu, on je doìvio u isto vrijeme veliku tragediju i apsurd-da bude izdanod svojih saveznika-Engleza i êr~ila. êr~il je poru~ivao mladom kra-qu Petru II i wegovoj Vladi da ne napu{ta zemqu u aprilskom ratu. Za-{to to isto nije poru~io svojim vojnicima, koji su se ukrcavali sa obalaFrancuske 1940. godine u Dankerku, i bjeàli pred Wemcima u Englesku?Englezi su predlog |enerala Du{ana Simovi}a, da se bombarduju hrvat-ski gradovi, kao kazna zbog zlo~ina Hvata nad Srbima i saradwe Hrvatasa Wemcima smatrali neozbiqnim, i ismijali ga. Kada im je Tito 1944.godine ponudio da bombarduju srpske gradove, toboè radi uni{tewa we-ma~kih vojnih objekata, taj predlog im nije bio smije{an, i oni su ga vr-lo revnosno sproveli u djelo, ubiv{i pri tome hiqade Srba. êr~il jepodsticao srpski narod da raskine Trojni pakt, potpisan 25. marta 1941.godine. Kada je on raskinut, nazvao je to patriotizmom, ali kada su Wem-ci i Italijani nedugo zatim napali Jugoslaviju, nije mrdnuo prstom, dawegove trupe eventualno pomognu Jugoslaviji. Za wega su srpski narod iJugoslavija bili samo front vi{e, odnosno topovska hrana, koja je {te-djela britansku krv. Srpskog kraqa, gotovo dje~aka, i wegovu Vladu, bez-du{no je odbacio i izdao, i predao vlast Titu.

Draà Mihailovi} je primio borbu sa ~etiri protivnika: okupato-rom, usta{ama, komunistima i srpskim kvislinzima. Svima wima on jemogao odoqeti, i iza{ao bi kao pobjednik, da nije bilo novog petog pro-tivnika, a to su bili Englezi i ̂ er~il. Moè se slobodno re}i da je ̂ er-~il doveo Tita i wegove komuniste na vlast u Jugoslaviji. Povedena je ve-lika igra dezinformacija, da se pokret |enerala Mihailovi}a javno dis-kredituje, a potom i odbaci. [ta je pobudilo êr~ila da to napravi?êr~il je znao da su kraq Petar II, Draà Mihailovi} i wegovi ~etniciSrbi, Sloveni i pravoslavci. Zbog toga im nije vjerovao. On je znao da }eoni kad tad, prije ili kasnije, biti privrèniji SSSR-u nego Zapadu.êr~il je nesumwivo bio politi~ar i dràvnik najvi{eg formata, uz tovrlo perfidan i beskrupulozan. On je vrlo brzo procijenio Tita, i shva-tio da je Titov komunizam samo farsa i maska. Antislovenstvo i anti-pravoslavqe zbliìlo je ove dvije individue, i antisrpski pakt je sklo-pqen. Wega je samo trebao da uobli~i, i da mu me|unarodno priznatu for-mu opet Hrvat – Ivan [uba{i}. [uba{i} formira Vladu, iz koje izba-cuje sve Srbe antikomuniste i nacionalne Srbe, a polovinu svoje Vladeprepu{ta Titu. Time Tito i wegov pokret dobijaju me|unarodno prizna-we. Dva Hrvata odlu~ivala su tada o sudbini srpskog naroda, srpskih te-ritorija i srpske dinastije. Bio je to pakt dva Hrvata, o uspostavqawuhrvatske dominacije nad Jugoslavijom. Svemu tome kumovao je ̂ er~il. Go-dina 1948, pokazuje prvi put za{to je êr~il odabrao Tita. Tito tada za-bija no` u le|a SSSR-u, i prakti~no udara prvi javni {amar ne samo ovojmo}noj dràvi, nego i komunizmu uop{te.

389

Partizani su se nesporno borili protiv okupatora. Koliko, kako isa kojim efektima, to je ve} druga stvar? U svakom slu~aju, ta wihova bor-ba umnogome je predimenzionirana od strane posleratnih reìmskih ko-munisti~kih istori~ara. No samo rukovodstvo partizanskog pokreta, od-nosno KPJ, bilo je antisrpsko i antipravoslavno. Oni Srbi koji su bi-li u wemu, bili su potpuno anacionalni, i samo poltronske igra~ke u Ti-tovim rukama. Rad komunista mora se pratiti u kontinuitetu, od 1941. go-dine, pa decenijama naprijed. U tim decenijama srpski narod je raspar~anteritorijalno po republikama, a iz wega su izvedene tri nove vje{ta~kekomunisti~ke nacije: crnogorska, makedonska i muslimanska. Kosovo iMetohija su gotovo potpuno rasrbqeni, poslije najnovije intervencijeNATO pakta, koji dovr{ava, ono {to su Tito i êr~il trasirali, a diosrpskog naroda iz Bosne i Hercegovine raseqen je u Vojvodinu. Sve topratilo je razarawe duhovnosti srpskog naroda, a naro~ito Srpskepravoslavne crkve, koja je jedan od temeqa postojawa srpskog naroda. Ovoje kulminiralo po~etkom devedesetih godina, kada su republi~ke grani-ce postale dràvne, a srpski narod na{ao se razdrobqen u ~etiri novedràve, sa malom mogu}no{}u, da ikada vi{e u budu}nosti bude ujediwen,a nad srpskim narodom opet je izvr{en genocid. Godine 1995, potpisiva-wem Dejtonskog sporazuma, ~itave srpske pokrajine ostale su bez Srba, astotine hiqada Srba krenulo je u egzodus. Sve to Vatikanu i Zapadu nijemoglo po}i za rukom stotinama godina, a komunistima je po{lo za samopola vijeka. Svi oni Srbi partizani i komunisti, koji su ~ak i nesvjesnou~estvovali u realizaciji svega ovoga, trebaju da osje}aju doìvotnistid. Komunisti, odnosno wihovi sinovi i ideolo{ki naslednici, jo{uvijek vladaju u Srbiji i Crnoj Gori. âk i kad odu sa vlasti, srpski na-rod }e posledice wihove poluvjekovne vladavine osje}ati jo{ makar to-liko, i mora}e uloìti mnogo truda i `rtava da popravi ono {to su ko-munisti razru{ili.

Uprkos progonima i hap{ewima, zatvorima i bjesomu~nom vi{edece-nijskom propagandom protiv wega, pokret |enerala Mihailovi}a nasta-vio je da ìvi u srpskom narodu, i ve} sa prvim vi{estrana~kim izbori-ma, ako se tako oni i oni poslije wih mogu nazvati, vaskrsnule su uspome-ne na wega. Sinovi i unuci Mihailovi}evih vojnika nastavili su borbuza Srpstvo. êtni~ki, Ravnogorski, ili Mihailovi}ev pokret, svejednokako nazvan, ponikao je u srpskom narodu i dijelio wegovu sudbinu. Zato{to je bio i {to jeste wegov neraskidivi dio, nije i niti }e ikada mo}ibiti uni{ten.

390

C O N C L U S I O N

General Draza Mihailovich was not buried unde the fire gun salute nor on the guncarriage, although he deserued it as the comanders of the Antifascist coalition. On thecontrary, he was killed in a daybreak in July, having been declared a traitor and a warcriminal by his ideological opponents. It’not known where he was buried, or ih he wasburied at all, because Communists had many ways to dispose of his body. By the de-feat of the Chetnik’s movement in the World War II, and by the execution of generalMihailovich, began new Golgota of Serbian people. That time the most terrible one.The Serbs, int their long history, had had several terrible falls. However, there had al-ways been some hope. That time and in the following fifty years of the Comunists ru-le there was less hope than eve. Why? Because the Communists had entered the es-sence of Serbian people and began gnawing it from inside. Their work from 1941. andon was a long list of damaging activites against Serbs. Untill 1941., Communists we-re in minority and without enough strength to do any serious harn to Serbian people.The authorities in the former Yugoslavian Kingdom had had their ways of neutralizingharmful activities. Very important factor was that the Communists had not a supportof any state other than the USSR, wich had been far and isolated.

The brief war in April of 1941. showed for the first time that Yugoslavia was anartificial creation, built on putrid foundations. After the shortlived April war came theoccupation. In the first months of the occupation Communists were pretty passive.They did not consider Yugoslavia their homeland, and they were not concerned by theoccupation, they were more interested in the bolshevic USSR. That wass the reasonfor their not taking any action against the enemy at first. However, when the USSRwas attacked they not only took action against the enemy but they started the revolu-tion. In general anarhy andt the defeat, the Communist organisation, which had beenpreparing for that moment during previous two decades, took action. At the beginingtheir fight was not directed against the enemy but the authorities, which were, good orbad, still Serbian and a better solution than brutal Germans. By fignting against Serbi-an authorities Communists wanted to create even worse anarchy and stir up their cam-pane. The gratest morbidity and hipocrisy was in the fact that for the official date ofthe uprising Communists took the 7 th of July 1941., the day that one Serb fired at anotherand killed him. That was the begining of the fratricidal war, the war that Communists star-ted.

While tito was living in full comfort in Zagreb, and after that in Ribnikar’s vila in Bel-grade, Draza Mihailovich was organizing resistance against occupier, living out doors, andsleeping on straw mattresses in mountain cabins. The uprising broke out in Serbian provin-

391

ces. Participation of other Yugoslav nationalities was simbolic. Serbian blood flowed in stre-ams. One hundered Serbs fon one dead, fifty for one wounded German soldier. Machva,Kraljevo, Kragujevac, Came one after anather, all generations of the Serbian people cameunder the fire, there was no difference if they were yuong or old.Houses burned and Serbi-an property was being destroyed. It was a terrible coincidence that Germans executed in Ser-bia while Ustashes sloughtered Serbs in Croatia. In wa also very strange that tito didn’t startthe uprising in his homeland in Zagorje or in Slavonia, but in Serbia. Mihailovich foughtagainst occupier, but he knew that the Germans were merciless. Loyal to their precision andcalculated mathematical progression Germans executed Serbs. Tito was not concerned bythis but Draza was. It was his people that were killed not Tito’s.

The question of Serbian quislings, and if they were quislings at all is pretty disputable.Milan Nedich, Dimitrije Ljotich, Kosta Pe}anac and Krsto Popovich had already provedtheir parriotism in the World War. I. Could they two decades later become traitors? Precislyand officially observed they indisputably colaborated with the enemy. But why? If they haddone it for the good of their people, they coludn’t have been traitors. They were only the con-tinuation of the politics that Milan Stojadinovich and princ Paul Karadjordjevich had startedbefore the war. It was the politics of neutrality, based on the fact that in conflicts of great na-cions and countries, small nation, like Serbs were, and a small contry like Yugoslavia couldonly loose. Yugoslavia tried to keep its neutrality. When the countries of the Tripartite pactalmost completely surrounded it, Yugoslavia joined the pact and became privileged. AllYugoslavia needed was to stay neutral, even in the pact and German troups wouldn’t haveright to go trough Yugoslavia even in transit by railwau. What Would it be like than? Yugo-slavia would have “slept over” the W.W. II the same way Spain, Portuga. Switzerland. andSweeden did. There woudn’t be wa destruction, and there wouldn’t be almost million and ahalf of the Serbian casualties. Most importantly, Communists wouldn’t have the opportunityto start the fight for power. If it hadn’t been for the general anarchy they would have beenquickly neutralized. But if Yugoslavia had to be pushed into the war Nedich, Ljotich, Pe}a-nac and Popovich tried to save as many Serb heads as they could by trying to induce mrcyin Germans by colaborating. They realized at the wery begining that the Communists weremuch more dangerous for the Serbian people than the Germans, who were going to go so-oner or later, but the Communists would be there to stay. That is why they concentrated offighting the Communists even for the price of colaborating with the enemy. One of Mihai-lovich’s gratest dilemas wa wether the Communists were worse enemy to his people thanGermans. It was too late when he faced the truth. It would have been different, had he neu-tralized the Communists on time. However, he didn’t want to take the responsibility for thefratricidal war. He was an officer and a gentleman who kept his word.

In two wrold wars Serbs did not get anything aparat from three million casualties andtwo ruined states. In the W.W. II, Serbs ixperienced at the same time tragedy and absurdityto be berayed by its allies tire English and Churchill. Churchill sent a word to young KingPeter not to leave the country in the April war. Who didn’t he say same to his soldiers, whowent aboard from the shores of Dankirk, and run away from Germans back to England. En-glish considered frivolous the proposal of general Dushan Eimovich to mobm towns in Cro-atia as a punishment for war crimes against Serbs as well ac Croat colaboration with Ger-mans. But when in 1944. Tito suggested to allies to bomb towns in Serbia, allegedly to de-stroy German military objects, English didn’t find it frivolous and they eagerly put it into ef-fect, killing thousands of Serbs civilians. Shurchill urged Serbs to break the pact, signed onthe 25 th of March 1941. When it happened he called it patriotism, but when Germans andItalians not long after that attac ed Yugoslavia, he did not move his finger to help. For him392

Serbs and Yugoslavia were just another front. He mercilessly abandoned the Serbian king,almost a child, as well as his government and gave the power to Tito.

Draza Mihailovich fought enemies from four sidesl: Germans, Ustashas, Communistsand Serbian quislings. He might have even won had it not been for the fifth one: English andChurchill. We could say that Churchill brought Tito and his Communists to the power inYugoslavia. Misinformation game was initiated to discrediti and then abandon the move-ment of general Mihailovich. What inducet Churchill to perform this? The King Peter II,Draza Mihailovich and his chetniks were Serbs, Slavs and ortodox. That is why he couldn’ttust them. he knew that, sooner or later, they would be more loyal to the USS than to theWest. Shurchill was undoubtedly the politician of the highest rank, perfidious and merciless.He was very good in his judgement to realize that Tito’s communism was only a farce anda mask. Antirotodoxy and antislavophilsm brought these two men closer and antiserbianpact was created. The pact needed to get international recognition and again there was a Cro-at by the name of Ivan Shubasich who formed a government. He removed all anticommu-nists and Serbs nationalists from it and left half of the government to Tito. That is how Titoand his movement obtained international recognition. Two Croats decided on the fate of Ser-bian people, Serbian teritories and Serbian dynasty. It was a pact of two Croats who imosedCroat domination over Yugoslavia. Winston Churchill was behind it. The year 1948. sho-wed why Churchill chose Tito. Tito stabbed the USSR in the back and practically threw aglove in the face of not only that powerfull country but the whole communism.

It was indusputable partisans fought against the enemy. But how hard and wiht whateffect? Anyhow their fight was wxaggerated by the postwar regime historians. But the lea-dership of the partisan movement itself was antiserbian and antiortodox. The Serb that we-re in hat leadership didn’t have national feeling, they were just toys in Tito’s hands. The workof the Communists must be observed in its continuity since 1941. and in the following de-cades. During that period of time Serbian people experienced tertorial division in republicsof the former Yugoslavia. Three artificial nations were created by the Communists. Kosovoand Metohia were made almost Sebless, and a part of Serbian people in Bosnia and Herce-govina was moved to Vojvodina.That proces was accompanied by the destruction of spiri-tuality of Serbian people and its church, which was the most important foundation for thesurvival of the Serbian nation. It all culminated at the begining of the nintees when the repu-blic borders became state borders and Serbian people find itself in four newly ceated states,with little possibility to be united ever again. Anather genocide was sxecuted over Serbs. In1995. by signing of the Dayton agreement, many provincies were taken away from Serbsand hundreds of thousands of Serbs began another exodus. What Vatican and the west had-not been able to do during hundreds of years, Communists did in only fifty years. All thoseSerbs partisans and Communists, who playued a part in this process should be ahamed.Communists still have power in Serbia and Montenegro. Even when they go Serbian peo-ple will feel negativ consequence of their half a centry long rule for at least as long.

In spite of persecutions and arrests, prisons and terrible propaganda against the move-ment of general Mihailovich it continued to live in Serbian people. With first free elections,if they can be called free at all, memories of the general and hiw movement were resurrec-ted. Children and grandchildren of his soldier continued the war for Serbian nation. Chetnikmovement arised out of Serbian people and it shared its fate. That is vhy it is inseparablefrom Serbian people, and it will never be destroyed.

393

SS KK RR AA ]] EE NN II CC EE

AVII – Arhiv vojnoistorijskog instituta u BeograduAIICG – Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore u PodgoriciAMUP – Arhiv Ministarstva unutra{wih poslova SR Jugoslavije u Beog-raduAS – Arhiv Srbije u BeograduBIGZ - Beogradski izdava~ki grafi~ki zavodDACG, AOP – Dràvni arhiv Crne Gore u Cetiwu (Arhivsko odjeqewe u Podgorici)DAMSP – Diplomatski arhiv Ministarstva spoqnih poslova SR Jugosla-vije u BeograduDV Jugoslavije – Dobrovoqa~ka vojska Jugoslavijedok. br. dokument broj...obj. A. Stamatovi}a – obja{wewe Aleksandra Stamatovi}a autora kwigeOK – okru`ni komitetOZN-a – Odjeqewe za za{titu narodaf. – fascikla u kojoj se slaù dokumentaFO – Forin Office – (Britansko ministarstvo spoqnih poslova)FNRJ – Federativna Narodna Republika Jugoslavijafond DM – fond Draè Mihailovi}ak. – kutija u kojoj se slaù dokumentakw. – kwigaKPJ – Komunisti~ka partija Jugoslavijekao nap. – kao napomena (tj. fusnota)KI – Komunisti~ka internacionala (Kominterna)MUD – Ministarstvo unutra{wih djelaMK – mjesni komitetMIP – Ministarstvo inostranih poslovaNAW – National Achives Washington (Nacionalni arhiv u Va{ingtonu)NDH – Nezavisna Dràva HrvatskaNOP odredi – Narodnooslobodila~ki partizanski odrediNOV – Narodnooslobodila~ka vojska JugoslavijeNOKW – Nuernberg Armed Forces High ComandPO – partizanski odrediPOJ – partizanski odredi JugoslavijePK – pokrajinski komitetPRO – Public Record Office (Dràvni arhiv u Londonu)red. br. – redni brojsv. – sveskaSOE – The Special Perations Executive (Britanska slu`ba za izuzetne zadatke)SIKD “Wego{” – Srpsko istorijsko-kulturno dru{tvo “Wego{” – Chicago (îkago)SAD – Sjediwene Ameri~ke DràveCK – centralni komitet~.a. - ~etni~ka arhivaWO – War Office Documents (Ratna slu`bena dokumenta)

394

II ZZ VV OO RR II ::

1 . NN E O B J A V Q E N I II Z V O R I :a) Arhiv vojnoistorijskog instituta – Beogradfondovi:Srpska vojskaJadranske trupeGlavni \eneral{tab Kraqevine JugoslavijeJovan BabunskiKosta Pe}anacMilan Nedi}Dra`a Mihailovi}~etni~ka arhivaN D HNOR-aDnevnik Operativnog odjeqewa II italijanske armijeKomisija za ratne zlo~ineMikrofilmovi (Burhard Mueller Hillebrand, Die Improvisierung einer Operation, E. S. Mittler Sohn G. m. b. H., Berlin)b) Arhiv Jugoslavije – Beogradfondovi:Milan Stojadinovi}CK KPJv) Diplomatski arhiv Ministarstva spoqnih poslova SR Jugoslavije – Beogradfond Srpske narodne organizacijeg) Arhiv Srbije – Beogradfondovi: Ministarstvo unutra{wih delaSveti Savad) Dr`avni arhiv Crne Gore – Cetiwe (Arhivsko odjeqewe – Podgorica)partizanska dokumenta 1941-1945~etni~ka dokumenta 1941-1945|) Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore – Podgoricafond Vuksana Mini}ae) Arhiv Ministarstva unutra{wih poslova Crne Gore – Podgorica“Sword Party”`) National Archives – Washington (Nacionalni arhiv – Va{ington)Mikrofilm br. T-312, Dokumenti wema~kih feldkomandi: armije. Rola 470Mikrofilm br. T-314, Dokumenti wema~kih feldkomandi: korpusi. Rola 1457.Mikrofilm br. T-315. Dokumenti wema~kih feldkomandi: divizije. Rola 64.Mikrofilm br. T-501. Dokumenti wema~kih feldkomandi: pozadinska podru~ja, okupirane teritorije i dugo. Role 352 i 356.

395

Mikrofilm br. T-821. Zbirka italijanskih vojnih dokumenata 1935-1943. Rola 125z) Public Record Office – London (Dràvni arhiv – London)War Office Documents (Ratna slu`bena dokumenta)Forin Office (Britansko Ministarstvo spoqnih poslova)i) Nuernberg Armed Forces High Comand – NuernbergMikrofilm br. T-175. Rola 124.Mikrofilm br. T-354. Rola 145.Mikrofilm br. T-1119. Rola 16

****************2 . OO B J A V Q E N I II Z V O R I :

- Dokumenti o izdajstvu Draè Mihailovi}a, Beograd, 1945.- Su|ewe ~lanovima vojnog i politi~kog rukovodstva organizacije Draè

Mihailovi}a, Beograd, 1945.- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslo-

venskih naroda, tom I-XIII, Beograd, 1949-1976.- Nema~ka obave{tajna slu`ba, kw. 8, Beograd, 1956.- Tajna i javna saradwa ~etnika i okupatora, Arhivski pregled, Beograd, 1976.- Istorija radni~kog pokreta Jugoslavije, kw. 1, Beograd, 1965.- Zbornik dokumenata Instituta za historiju radni~kog pokreta Dalmaci-

je, kw. 4, Split, 1981.- Hitler e Musolini, Letere e Documenti, Milan-rizoli, 1946.- Comittete for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Comision of In

qiry, new York, 1946.- Union of the Journalist’s Associations of the FPRY, The Trial of Dragoljub-

Draà Mihailovi}, Beograd, 1946.- International Militari Tribunal, Trial, of the Major War Criminals Before the

International Military Tribunal. Nuremberg, 14.November 1945-1. Oktober 1946. XXV, XXVIV, XXXIH, Nurneberg, 1948/49

- Dokumenti o Jugoslaviji, kw. 1, Pariz, 1951.- Dokumenti o Jugoslaviji, kw. 2, Pariz, 1951.

****************3 . [[ T A M P A :

Ma}edonija – Beograd Samouprava – Beograd Srpska zastava – BeogradPolitika – BeogradOdjek – BeogradRadni~ke novine – BeogradBalkan – BeogradMali ùrnal – Beogradêtnik – BeogradJugoslovenska straà – BeogradSrpski borac – BeogradBeogradski dnevnik – BeogradVreme – Beograd

396

Srpski ~etnik – BeogradSmotra – BeogradRepublika – BeogradSrpska otaybina – BeogradSrnao – BeogradSrpski glas – BeogradBorac – BeogradNovi Balkan – BeogradNarodna odbrana – BeogradNa{a borba – BeogradNovo vreme – BeogradBorba – BeogradBorba – U`iceNin – BeogradSrbadija – Novi SadVidovdan – Novi SadZastava – Novi SadGlas Crnogorca – CetiweCrna Gora – CetiweNarodna rije~ - CetiweLov}enski odjek – CetiweCrnogorski vjesnik – CetiweCrnogorac – PodgoricaZeta – PodgoricaSlobodna misao – Nik{i}Srpska rije~ - SarajevoPravda – SarajevoGlas slobode – SarajevoTe`a~ki pokret – SarajevoHrvatska sloga – SarajevoNa{a pravda – SarajevoSrpska zora – SarajevoZvono – SarajevoJugoslovenski ~etnik – ZagrebHrvatski narod – ZagrebVjesnik – ZagrebGlas srpskog ~etnika – ZagrebPobjeda – SplitSlovenski poro~evalac – QubqanaSlu`bene novine Kraqevine Jugoslavije – LondonNa{a re~ - LondonPoruka – London

397

Glas Ravne Gore – LondonIskra – MinhenRodoqub – OsnabrikSrpska zastava – Buenos AjresHrvatska revija – Buenos AjresPravda – MoskvaTime and Tide – LondonThe Times – LondonThe Tablet – LondonThe Whitehall News – LondonThe Cat6olic Times – LondonTruth – LondonThe Irish Press – DublinLe Monde – ParisLe Figaro – ParisA Voz – LisbonA B C – MadridDe Nieuwe Euw – HagNationale Roterdamshe Courant – RoterdamLa nation Belge – BruxellesL’Express – NeuchatelLa Tribune de Geneva – GenevaLa Gazette de Lausanne – LausanneNeu Zurcher Zeitung – ZurichHamburger Echo – HamburgAcropolic – AthensLa Republique – IstanbulThe Palestine Post – JerusalemLe Journal d’Egypte – CairoLa Bourse Egyptiene – CairoThe Washington Evening Star – WashingtonThe Washington Post – WashingtonCommunist Area – New YorkNew York Herald Tribune – New YorkThe Journal Amarican – New YorkThe New York Times – New YorkThe Chicago Times – ChicagoOcland Post Ennquierer – OclandPitsburgh Sun Telegraph – PitsburgThe Canadian Social Crediter – EdmontonEdmonton Journal – EdmontonEl Dia – Montevideo

************4 . ^̂ A S O P I S I , ZZ B O R N I C I RR A D O V A ,

G O D I [ W A C I II PP U B L I K A C I J E- Ustanak u Jugoslaviji 1941. i Evropa (izdawe SANU) – Beograd- Vojnoistorijski glasnik – Beograd- Neretva-Sutjeska 1943. – Beograd- Jugoslovenski istoriski ~asopis – Beograd- Srpska pravoslavna crkva 1920-1970 – Beograd

398

- Istorija radni~kog pokreta – Beograd

- Istorija HH veka – Beograd

- Hercegovina u NOB, kw, 1-4, Beograd

- Gledi{ta – Beograd

- Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat – Beograd

- Istorijski zapisi – Cetiwe – Titograd (Podgorica)

- Kola{inski ~etni~ki zatvor 1942-1943. – Titograd

- Ju`ni pregled – Skopqe

- Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju – Skopqe

- Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine – Sarajevo

- Prilozi – Sarajevo

- Prvo zasijedawe AVNOJ-a – Biha}

- ^asopis za suvremenu povijest – Zagreb

- Nova Evropa – Zagreb

- Zbornik – Split

- Glasnik SIKD “Wego{“ - ^ikago

- Sloga – Sidnej

- Drina – Madrid

- Revue d’historie de la deuxieme guerre mondiale – Paris

- History of the Second Warld War – London

- Das Drite Reich und Europa – Munchen

- American Historical Rewiew – New York

399

LL II TT EE RR AA TT UU RR AA

P O S E B N A II Z D A W A :

(na srpskohrvatskom i slovena~kom jeziku)

- Avakumovi} Ivan, Mihailovi} prema nema~kim dokumentima, London, 1969.- Balfur Nil, Mekkej Seli, Knez Pavle Kara|or|evi}-jedna zakasnela bi-

ografija, Beograd, 1990.- Ban Matija, Pravila o ~etni~koj vojni, Beograd, 1848.- Barker Elizabet, Britanska politika na Balkanu u II svjetskom ratu, Za-

greb, 1978.- Borkovi} Milan, Kontrarevolucija u Srbiji, Beograd, 1980.- Bitoski Krste, Djelatnost pelagonijske mitropolije 1870-1912,Skopqe, 1968.- Broz Josip Tito, Borba za oslobo|ewe Jugoslavije 1941-1945, Beograd, 1944.- Velebit Vladimir, Sje}awa, Zagreb, 1983.- Vlahov Dmitar, Iz istorije makedonskog naroda, Beograd, 1950- Vran~i} Vjekoslav, S bielom zastavom preko Alpa, Buenos Aires, 1953.- Vuk~evi} Radoje, Na stra{nom sudu, Chicago, 1968.- Vu~eti} J. Stevan, Gra|anski rat u Crnoj Gori 1941-1945, Detroit, 1 947.- Gizdi} Drago, Dalmacija 1942, Zagreb, 1959.- Gli{i} Venceslav, Teror i zlo~ini nacisti~ke Nema~ke u Srbiji 1941-

1944, Beograd, 1970.- Dedijer Vladimir, Sarajevo, 1914, Beograd, 1966.- Dedijer Vladimir, Dnevnik, kw. 1, 2, 3, Beograd, 1970.- Dedijer Vladimir, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 1,

Rijeka, 1980.- Dedijer Vladimir, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, kw. 2,

Rijeka, 1981.- Derok V. Jovan, Topli~ki ustanak i oru`ani otpor u okupiranoj otaybini,

Beograd, 1940.- Dimitrijevi} Kosta, Junaci srpske trilogije govore, Beograd, 1971.- Drainac Rade, Crni dani, Beograd, 1963.- Du~i} Jovan, Verujem u Boga i u Srpstvo, Titograd, 1991.- \ilas Milovan, Revolucionarni rat, Beograd, 1990.- Djilas Milovan, Wartime, London, 1977.- \onlagi} Ahmet, Lekovi} Mi{o, Wema~ka ofanziva na isto~nu Bosnu,

januar-februar 1942, Beograd, 1962.- @ivanovi} M. Sergije, \eneral Mihailovi} i wegovo delo, kw. 1, 2, 3,

Chicago, 1962.- @ivojinovi} Dragoqub, Lu~i} Dejan, Varvarstvo u ime Hristovo – prilozi

za Magnum krimen, Beograd, 1988.- @ujovi} J. Mladen, Dragi{a Vasi}, Pittsburgh, 1948.- Ivanovi} Qubomir, ^etovawe ili ~etni~ko ratovawe, Beograd, 1968.- Informativni priru~nik Jugoslavije, Beograd, 1951.- Jareb Jere, Pola stoqe}a hrvatske politike, Buenos Aires, 1960.- Jev|evi} Dobrosav, Bosanski Srbi i autonomija Bosne – memoar o anaci-

onalnim i razornim elementima politike Mehmeda Spahe, (bez mjesta i go-dine izdawa).

- Jeli} Milosav, Qetopis Juga, Beograd, 1930.- Jovanovi} Aleksa, Srpske {kole i ~etni~ki pokret u Ju`noj Srbiji pod

Turcima, Skopqe 1937.

400

- Jovanovi} Aleksa, êtni~ki spomenik – Vojvoda Micko (ìvot i rad), (bez-mjesta i godine izdawa).

- Jovanovi} Batri}, Crna Gora u NOR i socijalisti~koj revoluciji, kw. I i II, Beograd, 1960.

- Jovanovi} Batri}, Trinaestojulski ustanak, Titograd, 1984.- Jovanovi} M. Jovan, Ju`na Srbija od kraja XVIII veka do oslobo|ewa, Be-

ograd, 1941.- Jovanovi} Qubo, Pobuna u Toplici i Jablanici, Beograd, 1919.- Jovanovi} Slobodan, Moji savremenici, Windsor, Canada, 1962.- Joki} Mom~ilo, Tajni dosije Josip Broz, Kragujevac, 1992.- Juki} Ilija, Pogledi na pro{lost, sada{wost i budu}nost hrvatskog naro-

da, London, 1965.- Karadjordjevi} Petar II, A king’s Heritage, London, 1957.- Karapanyi} M. Borivoje, Gra|anski rat u Srbiji 1941-1945. Cleveland, Oh-

io, 1958.- Karayi} Stefanovi} Vuk, Srpski rje~nik, Beograd, 1935.- Kladarin \uro, Slom ~etvrte i pete okupatorsko-kvislin{ke ofanzive,

Zagreb, 1954.- Kneèvi} L. @ivan, 27. mart 1941, Wujork, 1978.- Kneèvi} L. Radoje, Kwiga o Draì, Windsor, Canada, 1956.- Kneèvi} L. Radoje i @ivan, Sloboda ili smrt, Sietl (SAD), 1981.- Kola{inski ~etni~ki zatvor (zbornik radova i svjedo~anstava), Tito-

grad, 1987.- Kosanovi} N. Sava, [ta se moglo videti iz emigracije, Beograd, 1945.- Koslov S., Tragom nasilnika, Beograd, 1954.- Kosti} Bo{ko, Za istoriju na{ih dana, Lil, 1949.- Krakov Stanislav, Plamen ~etni{tva, Beograd, 1930- Krakov Stanislav, \eneral Milan Nedi}, kw. 1, 2, Munchen, 1963.- Krakov Stanislav, \eneral Milan Nedi} “Prepuna ~a{a ~emera”, kw. II,

Munchen, 1968.- Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Qubqana, 1927.- Krizman Bogdan, Hitlerov “Pothvat 25” protiv Jugoslavije, Zagreb, 1953.- Krizman Bogdan, Paveli} izme|u Hitlera i Musolinija, Zagreb, 1973.- Krsti} Slobodan-U~a, Kako sam hvatao Draù Mihailovi}a, Beograd, 1988.- Kukole~a Stevan, Analiza privrede Jugoslavije pred drugi svetski rat,

Beograd, 1956.- Kulunyi} Zvonimir, Politika i korupcija u Kraqevini Jugoslaviji, Za-

greb, 1968.- Laki} Zoran, Pajovi} Radoje, Vukmanovi} Gojko, NOB u Crnoj Gori 1941-1945 (hronologija doga|aja), Titograd, 1963.- Lekovi} Mi{o, Ofanziva proleterskih brigada u leto 1942, Beograd, 1965.- Leki} Radovan, Andrijeva~ki srez 1941-1944. Cetiwe, 1961.- Lojen Stjepan, Uspomene jednog iseqenika, Zagreb, 1963.- Luburi} Radojica, Dru{tvo Crne Gore u drugom svjetskom ratu, Podgori-

ca, 1995.- Mari} \oko, \eneral Draà Mihailovi} – 25-godi{wica wegove pogibi-

je 1946-1971,îkago,1981.- Mari} Mihajlo, Kraq i vlada u emigraciji, Zagreb, 1966.- Marjanovi} Jovan, Brajovi} Petar, Mraovi} Nikola, Andri} Milan,

Markovi} Milutin, Studi} Dimitrije, Vasiqevi} Jovan, Kati} Stojadin, Drugi svetski rat, kw. I i II, Beograd, 1973.

- Marjanovi} Jovan, Ustanak i narodnooslobodila~ki pokret u Srbiji 1941,

401

Beograd, 1963.- Marjanovi} Jovan, Srbija u narodnooslobodila~koj borbi, Beograd, 1964.- Marjanovi} Jovan, Draà Mihailovi} izme|u Britanaca i Nemaca, Beograd,

1979.- Martinovi} Petar-Bajica, Milan Nedi}, Chicago, 1956.- Mason Philippe, De Gaulle, Zagreb, 1976.- Mileti} Antun, Koncentracioni logor Jasenovac, kw. I, II, III, Zagreb, 1984.- Milovanovi} Nikola, Vojni pu~ i 27. mart, Beograd, 1960.- Milovanovi} Nikola, Kontrarevolucionarni pokret Draè Mihailovi}a,

kw. 1, 2, Beograd, 1984.- Milo{evi} M. Milo{, Otvoreno pismo gospodinu Slobodanu Jovanovi}u,

Beograd, 1940.- Mini} Milo{, êtnici i wihova uloga u vreme NOR-a 1941-1945,

Beograd, 1982.- Mini} Mihailo, Rasute kosti (19411945), Detroit, 1965.- Qoti} Dimitrije, U revoluciji i ratu, Munchen, 1961.- Nenezi} D. Zoran, Masoni u Jugoslaviji (1976-1980), Beograd, 1984.- Ne{ovi} Slobodan, Inostranstvo i nova Jugoslavija, Beograd, 1964.- Odi} F. Slavko, Neostvareni planovi, Zagreb, 1961.- Omr~anin Ivo, Istina o Draì Mihailovi}u, Munchen i New York, 1957.- Pavlovi} St. Kosta, Jovan Du~i}, Milano, 1967.- Pajkovi} \oko, Tokovima revolucije (govori, ~lanci i rasprave),Titogr-

ad, 1981.- Pajovi} Radoje, Kontrarevolucija u Crnoj Gori – ~etni~ki i federalisti~ki

pokret 1941-1945, Cetiwe, 1 977.- Pakao ili komunizam u Crnoj Gori, sveske 1-8, Cetiwe, 1942.- Pandevski Manol, Politi~ke prilike u Makedoniji pred Balkanski rat,

Beograd, 1967.- Pareànin Ratko, Drugi svetski rat i Dimitrije V. Qoti}, Munchen, 1971.- Pareànin Ratko, Na sudbonosnoj prekretnici, Munchen, 1976.- Pejanovi} Milovan (pseudonim Quba Popovi}), Velika igra sa Draòm

Mihailovi}em, Beograd, 1971.- Perovi} Milivoje, Ustanak na jugu Srbije, Beograd, 1954.- Pe}anac Kosta, êtni~ka akcija 1903-1921, Beograd, 1993.- Petranovi} Branko, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 1981.- Petranovi} Branko, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 1941-

1945, kw. I, II, Beograd, 1983.- Petranovi} Branko, Istorija Jugoslavije, kw. 1, 2, 3, Beograd, 1988.- Popovi} J. Du{an, O hajducima, kw. I, II, Beograd, 1930.- Popovi} Jovo, Kazivawa dr Vladimira Bakari}a, Zagreb, 1976.- Radovi} Ratko, Predratni i ratni dani 1935-1945, Beogad, 1944.- Raji} L. Milan, Srpski pakao u komunisti~koj Jugoslaviji, îkago, 1975.

402

- Ruzvelt-Staqin – tajna prepiska, Zagreb, 1965.- Saje Fran~ek, Belogardizam, Qubqana, 1951.- Slijep~evi} \oko, Jugoslavija uo~i i za vrijeme drugog svjetskog rata,

Minhen, 1978.- Spomenica Jovana Babunskog,(bez mjesta i godine izdawa).- Spomenica Qube Davidovi}a, Beograd,(bez godine izdawa).- Srpska pravoslavna crkva – Sveti Sinod, Srpska pravoslavna crkva 1920-

1970, Beograd, 1971.- Staki} D. Vladislav, Moji razgovori sa Musolinijem, Munchen, 1976.- Stamatovi} Aleksandar, Poloàj oficira, podoficira, barjaktara i perja-

nika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rat, Podgorica, 1995.- Stamatovi} Aleksandar, Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primo-

rske 1219-1999. sa {ematizmom, Cetiwe, 1999.- Stamatovi} Aleksandar, Istrijske osnove nacionalnog indentiteta Crno-

goraca 1918-1953, Beograd, 2000.- Stanojevi} Stanoje, Narodna enciklopedija, kw, III, Zagreb, 1928.- Stojadinovi} Milan, Ni rat, ni pakt, Rijeka, 1970.- Stojanov Petar, Makedonija u vrijeme balkanskih i prvog svjetskog rata

(1912-1918), Skopqe, 1969.- Strugar Vlado, Jugoslavija 1941-1945,Beograd,1970.- Sulzberger C. L., Drugi svjetski rat, Zagreb, 1971.- Terzi} Velimir, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941,Titograd,1963.- Terzi} Velimir, Slom Kraqevine Jugoslavije, kw. 1, 2, Beograd, 1983.- Todi} Sveto, Uì~ka republika, Beograd, 1961.- Tomac Petar, êtvrta neprijateqska ofanziva, Beograd, 1951.- Topalovi} @ivko, Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941-1945, Pariz, 1958.- Topalovi} @ivko, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, London, 1964.- Topalovi} @ivko, Srbija pod Draòm, London, 1968.- Topalovi} @ivko, Borba za budu}nost Jugoslavije, London, 1967.- Trgo Fabija, êtvrta i peta neprijateqska ofanziva, Beograd, 1968.- Tr{i} P. Jovan, O Milanu Nedi}u, Windsor, Canada, 1960.- Trifunovi} @. Ilija, Trnovitim stazama, Beograd, 1933.- ]etkovi} Jovan, Ujediniteqi Crne Gore i Srbije, Dubrovnik, 1940.- Hamovi} Milo{, Izbjegli{tvo u Bosni i Hercegovini 1941-1945, Beograd, 1994.- Hasanagi} Edib, Komunisti~ka partija Jugoslavije 1919-1941, Zagreb, 1959.- Hayivasiqevi} Jovan, êtni~ka akcija u Staroj Srbiji i Ma}edoniji,

Beograd, 1928.- Hri~evi} Josip, Svjedo~anstva, Zagreb, 1986.- â|enovi} Jovan, Ubistvo Brsku}ana na “pasjem grobqu”, Novi Sad, 1993.- êr~il Vinston, Drugi svetski rat, tom III, Beograd, 1953.- êr~il Vinston, Drugi svetski rat, kw, I, II, Beograd, 1965.- êr~il-Staqin, Tajna prepiska, Zagreb, 1965.- ̂ olakovi} Rodoqub, Oruàna borba partizana protiv okupatora i Draà Miha-

ilovi}, Beograd, 1944.- ̂ olakovi} Rodoqub, Zapisi iz oslobodila~kog rata, kw. 1-5, Sarajevo, 1945-1955.- ûbrilovi} Branko, Zapisi iz tu|ine, Sarajevo, 1946.- ûlinovi} Ferdo, Slom stare Jugoslavije, Zagreb, 1958.- ûlinovi} Ferdo, Jugoslavija izme|u dva rata, kw. I, II, Zagreb, 1961.- ûlinovi} Ferdo, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd, 1970.- [epi} Dragovan, Vlada Ivana [uba{i}a, Zagreb, 1983.- [ehi} Nusret, êtni{tvo u Bosni i Hercegovini (1918-1941), Sarajevo, 1971.

403

- [kari} \. M., êtnici i dobrovoqci u ratovima za oslobo|ewe i ujediwewe, Novi Sad, 1925.

****************^ L A N C I , RR A S P R A V E II PP R I K A Z I :- Auty Phyllis, Neki aspekti britansko-jugoslovenskih odnosa, 1941. godine,

Ustanak u Jugoslaviji 1941. i Evropa, Beograd, 1973.- Apostolov Aleksandar, Jedan nov dokument za poloàj Makedonije na kraju

XIX i po~etkom HH vijeka, Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1963.

- Baji} Nevenka, Junski ustanak u Gorwoj Hercegovini 1941. godine, Godi{-wak Istorijskog dru{tva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.

- Bandovi} Milan, Obmawivawe istorije, Na{a re~, br. 172-173, jun-jul, Lo-ndon, 1966.

- Banovi} Gojko, Stepanovi} Kosta, Kako je uhva}en Draà Mihailovi}, Politika (feqton), 5. avgust - 17. septembar, Beograd, 1962.

- Boji} Alija, Priprema Nemaca za izvo|ewe operacije “Schwarz” i wihoveprocene o mogu}nostima iskrcavawa saveznika na Balkanu u prvoj polovi-ni 1943. godine, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969.

- Borkovi} Milan, SKOJ i omladinski pokret u Srbiji 1942. godine, Prvo za-sjedawe Antifa{isti~kog Vije}a Narodnog Oslobo|ewa Jugoslavije, Biha}, 1967.

- Biber Du}an, Otvorena tajna arhiva britanske diplomacije, Vjesnik (feq-ton), 7. jun, 26. oktobar, Zagreb, 1972

- Vi{wi} Petar, Nema~ki okupacioni sistem u Srbiji 1941. godine,Istoriski glasnik, br. 3-4, Beograd, 1956.

- Vladu{i} Stevo, ûvaj se sinko, Drvar 1941-1945, kw. 3, Drvar, 1978.- Vujo{evi} Jovan, Nema~ko-italijanski odnosi i ~etnici u operaciji

“Schwarz”, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969.- Vukmanovi} Svetozar-Tempo, U Sarajevu i isto~noj Bosni 1941. i po~etkom

1942. – Savjetovawe u Ivan~i}ima, Prilozi, kw. IV, Sarajevo, 1968.- Vuk~evi} Radoje, Povodom kwige dr-a @. Topalovi}a “Pokreti narodnog

otpora u Jugoslaviji, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1958.- Vuk~evi} Radoje, Amerikanci na Ravnoj Gori, Glasnik SIKD “Wego{„,

jun, Chicago, 1959.- Vuk~evi} Radoje, Od Teherana do [uba{i}evog ustoli~ewa, Glasnik

SIKD “Wego{„, decembar, Chicago, 1962.- Vu~kovi} Zvonimir, Ustanak u zapadnoj Srbiji, Kwiga o Draì, kw. I,

Windsor, Canada, 1956.- Vu~kovi} Zvonimir, Gerilska formacija Jugoslovenske vojske u otaybini,

Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.- Vu~kovi} Zvonimir, Napad na Srbiju u prole}e 1944, Kwiga o Draì, kw.

II, Windsor, Canada, 1956.- Vu~kovi} Zvonimir, Spasavawe ameri~kih avijati~ara, Kwiga o Draì,

kw. II, Windsor, Canada, 1956.- Vu~kovi} Zvonimir, Prekid sa apologijama, Na{a re~, br. 172-173, jun-jul,

London, 1966.- Gr|i} Radmilo, Doprinos Primorskih Hrvata, Kwiga o Draì, kw. II,

Windsor, Canada, 1956.

404

- Gr|i} Risto, Op{ta obnova crkvenog ìvota i ustrojstva,Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971.

- Danilovi} Ugqe{a, Kriza ustanka u isto~noj Bosni u proqe}e 1942,Isto~na Bosna u NOB-u 1941-1945, Beograd, 1971.

- Dvadesetpetogodi{wica ~etni~kog rada, Ju`ni pregled, jun-jul, Skopqe, 1930.- Deakin F. W. D., Prva britanska misija kod Tita (maj-septembar 1943.),

Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969.- Deakkin F.W.D., Britanija i Jugoslavija (1939-1945), Jugoslovenski istorijski

~asopis, br. 2, Beograd, 1963.- Dra{kovi} M. Milorad, Lazi} Branko, Omladinski {tab 501 Ravnogorske

omladine, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962.- \elevi} Jak{a, Iz prvih meseci (~etni~kog pokreta), Kwiga o Draì, kw.

I, Windsor, Canada, 1956.- \onovi} J. Du{an, Dokumenta o pomo}i koja je poslata |eneralu Mihailovi}u

od strane Velike Britanije, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1959.- \onovi} J. Du{an, Dokumenta, Pomo} u novcu Kraqevske jugoslovenske

vlade |eneralu Mihailovi}u, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar,Chicago, 1960.

- \onovi} J. Du{an, Dokumenta, Pomo} u novcu Kraqevske jugoslovenskevlade |eneralu Mihailovi}u, Glasnik SIKD “Wego{„, decembar,Chicago, 1961.

- \onovi} Jovan, Veze sa Draòm Mihailovi}em sa Sredweg i BliskogIstoka i Severne Afrike, Glasnik SIKD “Wego{”, jul, Chicago, 1958.

- \onovi} Jovan, Moje veze sa Draòm Mihailovi}em sa Sredweg Istoka,Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1958.

- \onovi} Jovan, Izvje{taji |enerala Mihailovi}a iz kraja 1943. i 1944.godine, Glasnik SIKD “Wego{“, jun, Chicago, 1959.

- \onovi} Jovan, Telegrami draè Mihailovi}a o engleskim misijama u svom{tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chi-cago, 1960.

- \onovi} Jovan, Telegrami Draè Mihailovi}a o engleskim misijama u svom{tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1960.

- \onovi} Jovan, Telegrami Draè Mihailovi}a o engleskim misijama u svom {tabu u engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD “Wego{”, jun,Chicago, 1961.

- \onovi} Jovan, Od zida pla~a do postojbine faraona, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962.

- \or|evi} Dimitrije, Srbija na po~etku HH veka (1903-1906), Jugoslovenski narodi pred prvi svetski rat, Beograd, 1967.

- \uki Svetomir, Iz {ume u emigraciju, Srpska zastava, br. 33-38, decembar-maj, Buenos Aires, 1954/55.

- Zelenika Milan, O operacijama u Jugoslaviji aprila 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik, br. 4, Beograd, 1951.

- Ze~evi} Vasilije, Od Podgorice do Gradi{ke, Glasnik SIKD “Wego{”,decembar, Chicago, 1961.

- Joksimovi} Milorad, Pavle \uri{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, maj, Chicago, 1960.

- Jugoslovenska vojska (stare Jugoslavije), Vojna enciklopedija, kw. IV, Beograd, 1961.

- Ka{i} Du{an, Srpska crkva u tzv. nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971.

405

- Ka{i} Du{an, Srpska crkva pod nema~kom okupacijom, Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971.

- Kneèvi} L. @ivan, Sovjetski upad u Srbiju 1944, Kwiga o Draì, kw. II, Windzor, Canada, 1956.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vojska i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 8, 1. novembar, London, 1952.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 10, 1.februar, London, 1953.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 13, 16. jun, London, 1953.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 18, 1. februar, London, 1954.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 23, 16.oktobar, London, 1954.

- Kneèvi} L. Radoje, Jugoslovenska vlada i Draà Mihailovi}, Poruka, br. 24, 1. novembar, London, 1954.

- Kneèvi} L. Radoje, O desetogodi{wici smrti Draè Mihailovi}a, Kwi-ga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.

- Kneèvi} L. Radoje, Po~eci otpora, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.- Kneèvi} L. Radoje, Slovo “Z”, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.- Kneèvi} L. Radoje, Slobodan Jovanovi}, Poruka, januar-mart, London, 1959.- Kqakovi} Vojimir, Pripreme neprijateqa za ~etvrtu ofanzivu gledane

po stranim izvorima i neprijateqskim dokumentima, Vojnoistoriski gla-snik, br. 2. Beograd, 1951.

- Kqakovi} Vojimir, Promjena politike Velike Britanije prema Jugoslaviji u prvoj polovini 1942. godine, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 3, Beo-grad, 1969.

- Kqakovi} Vojimir, Velika Britanija, Sovjetski Savez i ustanak u Ju-goslaviji 1941, Vojnoistoriski glasnik, br. 2, Beograd, 1970.

- Kqakovi} Vojimir, Memoari generala Simovi}a i dokumenti 1939-1942, Politika (feqton), 21. avgust-24. novembar, Beograd, 1970.

- Kqakovi} Vojimir, Jugoslovenska vlada u emigraciji i Saveznici prema pitawu Hrvatske 1941-1944, ̂ asopis za suvremenu povijest, br. II-III, Zagreb, 1971.

- Kqakovi} Vojimir, Dalmacija u obavije{tenosti i akciji jugoslovenske vlade u emigraciji i Velike Britanije 1941-1942, Zbornik, kw. 2, Split, 1972.

- Kova~evi} Branko, Skoko Savo, Junski ustanak u Hercegovini 1941. Isto-rija radni~kog pokreta, kw. 1, Beograd, 1965.

- Lazitch Branko (pseudonim Branislav Strawakovi}), Iz istorije Ravne Gore 1941. Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Canada, 1956.

- Lekovi} Mi{o, Planovi Draè Mihailovi}a za uni{tewe “partizanske dràve” u Zapadnoj Bosni u drugoj polovini 1942. godine, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 1-2, Beograd, 1966.

- Lekovi} Mi{o, Britanske vojne misije na oslobo|enoj teritoriji Crne Gore i jugoisto~ne Bosne (februar-april 1942), Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd, 1971.

- Luburi} Vjekoslav-Maks (pseudonim Domagoj), Bitka na Lijev~e Poqu, Dri-na, br. 1-3, februar, Madrid, 1955.

- Luburi} Vjekoslav-Maks, Otvoreno pismo srpskom generalu Svetomiru \uki}u, Drina, br. 8-12, decembar, Madrid, 1955.

- Marjanovi} Jovan, Prilozi istoriji sukoba narodnooslobodila~kog po-kreta i ~etnika Draè Mihailovi}a u Srbiji 1941. godine, Istorija HH veka, kw. I, Beograd, 1959.

406

- Marjanovi} Jovan, Velika Britanija i narodnooslobodila~ki pokret u Jugo-slaviji 1941-1945, Jugoslovenski istoriski ~asopis, br. 2, Beograd, 1963.- Martinovi} Milan, Mukotrpni rad dr-a Krwevi}a za vrijeme rata uLon-

donu, Hrvatski glas, Winnipeg, Canada, 1955.- Me{kovi} Pavle, Od Bosne do Ravne Gore, Kwiga o Draì, kw, I, Wind-

sor, Canada, 1 956.- Me{kovi} Pavle, Na Ravnoj Gori, Kwiga o Draì, kw. I, Windsor, Cana-

da, 1956.- Milovanovi} Nikola, Bio sam u Draìnoj Vrhovnoj komandi, Nin, 20. ok-

tobar-2. mart, Beograd, 1 968/69.- Milovanovi} Nikola, Zavera protiv revolucije, Borba, 23. i 24. oktobar,

Beograd, 1970.- Miku` Metod, Pregled razvoja NOB u Sloveniji, kw. I, II, Beograd, 1956.- Milosavqevi} V. Dragoslav, Poznavao sam Draìnu veli~inu i plemeni-

tost karaktera, Glas Ravne Gore, br. 65-66, jun-jul, London, 1952.- Milosavqevi} V. Dragoslav, Mihailovi} do Ravne Gore, Kwiga o Draì,

kw. II, Windsor, Canada, 1956.- Milo{evi} Aleksandar, Golgota, Kwiga o Draì, kw. II, Windsor, Cana-

da, 1956.- Milo{evi} Todor, Uzroci na{e vojni~ke propasti 1942, Glasnik SIKD

“Wego{„, decembar, Chicago, 1961.- Novak Karlo, Pokret otpora u Slovena~koj, Kwiga o Draì, kw. I, Wind-

sor, Canada, 1956.- Paveli} Ante-Smith, Britanci i Draà Mihailovi}, Hrvatska revija, se-

ptembar, Buenos Aires, 1957.- Pavlovi} Kosta, Pad Simovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, decem-

bar, Chicago, 1958.- Pavlovi} Kosta, Pad Jovanovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, dece-

mbar, Chicago, 1959.- Pavlovi} Kosta, Pad Trifunovi}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{”, de-

cembar, Chicago, 1960.- Pavlovi} Kosta, Pad Puri}eve vlade, Glasnik SIKD “Wego{„, jun, Chi-

cago, 1961.- Pajovi} Radoje, Likvidacija crnogorskog ~etni~kog rukovodstva u Ostro-

gu oktobra 1943. godine, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd, 1965.- Pajovi} Radoje, Pokoq muslimana u Sanyaku i dijelu isto~ne Bosne u ja-

nuaru i februaru 1943. godine, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 1969.- Pajovi} Radoje, êtni~ki pokret i NOP u Crnoj Gori za vrijeme bitke na

Sutjesci, Neretva-Sutjeska 1943, Beograd, 969.- Patelin Stanko, Poraz slovena~kog dela Mihailovi}eve “Jugoslovenske

vojske u otaybini” u Gr~aricama i na Turjaku, Vojnoistoriski glasnik, br. 6, Beograd, 1962.

- Petkovi} Du{an, êtni~ka radio stanica “Kara|or|e”, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1959.

- Petkovi} Du{an, Kako je uspostavqena veza sa |eneralom Mihailovi}em iz Carigrada, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago” 1960.

- Petrovi} Vuka{in, Ono {to je prethodilo gra|anskom ratu, Glasnik SIKD “Wego{”, jul, Chicago, 1958.

- Petrovi} Dragoqub, êtni~ka organizacija Koste Pe}anca u okupiranojSrbiji do po~etka oktobra 1941. godine, Vojnoistoriski glasnik, br. 2, Beo-grad, 1968.

407

- Piqevi} \or|e, Neke specifi~nosti razvoja ustanka u Hercegovini 1941. Jugoslovenski istorijski ~asopis, br. 3-4, Beograd, 1968.

- Plen~a Du{an, Kritika nekih pojava u istoriografiji oslobodila~kog rata i revolucije, Gledi{ta, januar, Beograd, 1965.

- Ple}a{ B. Nedjeqko, S mora i vazduha u porobqenu otaybinu, Glasnik SI-KD “Wego{„, jun, Chicago, 1960.

- Popovi} Vojin, Bugarska vojska u okupiranoj Srbiji (1941-1944), Vojnoi-storiski glasnik, br. 3-4, Beograd, 1952.

- Popovi} Vojin, Prodor jedinica Glavnog {taba Srbije u isto~nu Srbiju (maj-jul 1944. godine), Vojnoistoriski glasnik, br. 4, Beograd, 1956.

- Popovi} Radomir-Rajo, \or|e M. La{i}, Glasnik SIKD “Wego{”, februar,Chicago, 1959.

- Popovi} êdo, êtni~ka {kola u Prokupqu, Nova Evropa, kw. XVI, br. 10-11, Zagreb, 26. novembar 1927.

- Pribi}evi} Adam, Ideologija Draìna pokreta, Kwiga o Draì, kw. II,Windsor, Canada, 1956.

- Purkovi} M. A., Dragoqub Mihailovi}-kratka biografija, Kwiga o Draì,kw. I, Windsor, Canada, 1956.

- Putnik R. Dimitrije, Radio veze sa zemqom u pro{lom ratu, Glasnik SI-KD “Wego{”, jun, Chicago, 1961.

- Radulovi} Borivoje, Bitka na Neretvi, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar,Chicago, 1960.

Ratkovi} Miodrag, Organizacija isto~ne Srbije, Kwiga o Draì, kw. II,Windsor, Canada, 1956.

- Simovi} Du{an, Obja{wewe o ulozi vode}ih li~nosti u dràvnom udaru od 27. marta 1941, Glasnik SIKD “Wego{”, decembar, Chicago, 1962.

- Skoko Savo, Neke ~iwenice o levim gre{kama, Hercegovina u NOB, Beograd, 1986.- Slijep~evi} Pero, Na{i dobrovoqci u svetskom ratu, Nova Evropa, kw.

XI, br. 17. Zagreb, 11. jun 1935.- Solari} Milenko, Nali~je “Bosanske Golgote” ili kako sam postao pri-

padnik Srpskog Dobrovoqa~kog Korpusa, Zapisi iz dobrovoqa~ke borbe, br. II, Munchen,1955.

- Srpske nacionalne organizacije i zbacivawe Abdul Hamida sa prestola, Ju`ni pregled, br. 1, Skopqe, 1927.

- St. S. Tr. D., êtnici, Vojna enciklopedija, kw. 2, Beograd, 1959.- Stamboli} Slobodan, Okupacija Srbije 1941. godine, Vojnoistoriski gla-

snik, br. 4, Beograd, 1953.- Stanisavqevi} \uro, Pojava i razvitak ~etni~kog pokreta u Hrvatskoj

1941-1942. godine, Istorija HH veka, kw. IV, Beograd, 1962.- Stojadinovi} M. K., Kako je ka`wavan Draà Mihailovi}, Glasnik SIKD

“Wego{”, jun, Chicago, 1962.- Tawga Luka, Doga|aji u O~estovu 1941, Zbornik dokumenata Instituta za

historiju radni~kog pokreta Dalmacije, kw. 3, Split, 1981.- Todorovi} J. Borislav, Bele{ke oficira za vezu, Kwiga o Draì, kw. I,

Windsor, Canada, 1956.- Todorovski Gligor, Srpski konzuli u Makedoniji od Mladoturske revolucije

1908, Glasnik instituta za nacionalnu istoriju, br. 1, Skopqe, 1965.- Topalovi} @ivko, Proma{ene nade, Poruka, 16.decembar, London, 1955.- Topalovi} @ivko, Rastanak sa zemqom, Kwiga o Draì, kw. II, Windsor,

Canada, 1956.- Trojanovi} Radmilo, Pregovori o primirju s Nema~kom 16. i 17. aprila

1941. godine, Glasnik SIKD “Wego{”, jun, Chicago, 1972.

408

- Hurem Rsim, Poku{aj nekih gra|anskih politi~ara da Bosnu i Hercegovinuizdvoje iz okvira NDH, Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne iHercegovine, kw. XVI, Sarajevo, 1965.

- Hurem Rasim, Koncepcije nekih muslimanskih gra|anskih politi~ara o poloàju Bosne i Hercegovine od sredine 1943. do kraja 1944. godine, Pri-lozi, kw. IV, Sarajevo 1968.

- Cemovi} Q. Predrag, Od Podgorice do Gradi{ke, Glasnik SIKD“Wego{„, jun, Chicago, 1961.

- êtnici, Mala enciklopedija Prosvete, kw. 2, Beograd, 1959.- êtni~ka akcija, Sveznawe, kw. I, Zagreb, 1937.- Yelebyi} Milovan, Dejstva na komunikacije u Jugoslaviji od 1. do 7. sep-

tembra 1944. godine – Operacija “Ratweek”, Vojnoistorijski glasnik, br. 3, Beograd, 1970.

****************P O S E B N A II Z D A W A :(na stranim jezicima)

- Adamic Louis, My Native Land, New York, 1943.- Adamic Louis, Dolivet Louis, Hanc Josef, Kosanovich N. Sava, Raditsa

Bogdan, The battle fo the Balkans, New York, 1943.- Arnez A. John, Slovenia in European Afairs, New York, 1958.- Assman Kurt, Deutsche Schicksalsjahre, Wiesbaden, 1950.- Badoglio Pietro, Italy in Second World War, London, 1948.- Berndt A. und von Wedel,Deutchland im Kampf 1941, Otto Stolberg, Berlin.- Cavalero Ugo, Comando Supermo, Bologna, 1948.- Cervi mario, Storia della guera di Grecia, Milano, 1966.- Churchil Winston, The Grand Allianse, Boston, 1950- Churchil Winston, Closind the Ring, Boston, 1951.- Churchil Winston, Triumph and Tragedu, Boston,1 953.- Churchil Winston, The Second World War, br. 1-6,Boston, 1948-1953.- Ciano Galeazzo, Cianos Diaru 1930-1943, London,1 947.- Deakin F. W. D., The Embatlled Mountan, New York, 1971.- Dedijer Vladimir, On Military Conventions, Lund, 1961.- Draganich N. Alex, Tito s Promised Land yugoslavia, New Brunswik, 1954.- Fotich Constantin, The War we lost, New York, 1948.- Fricke Gert, Croaten 1941-1944, Freiburg, 1972.- Gorlitz Walter, Der Zweite Weltkrieg 1939-1945, 1, 2, Stuttgart, 1951-1952.- Giusepe Santoro, Laeronautica italiana nella seconda guerra mondiale, volum

I, Milano-Roma, 1946.- Gregori} Danilo, So endete Jugoslawien, Leipzig, 1943.- Greiner Helmuth, Die Oberte Wermacht fuhrung 1939-1943, Weisbaden, 1951.- Hagen Walter, Die geheime Front, Zurich, 1950.- Hassel Urlich, The von Hassell Diaries, 1938-1944, London, 1948.- Herzog Robert, Grundzuge der deutschen Besatzungsverwaltung in den ostund

sudosteuropaischen Lander wahrend zwiten Weltkrieges, Tubingen, 1955.- Hoptner B. Jacob, Yugoslavia in Crisis, 1934-1941,New York, 1962.- Hor Ladislaus, Broszat Martih, Der Kroatishe Ustascha-Staat 1941-1945,

Stuttgart, 1964.- Howard Michael, The Mediterranean Strategy in the Second World War,

New York, 1968.409

- Hubatsch Walter,Hitlers Weisgungen fur die Kreigfuhrung 1939-1945, Franfurtam Main, 1962.

- Inks M.James, Eight Bailed Out, New York, 1954.- Yourichitch Evgeeniye, le proces Tito-Mihailovi}, Paris,1950.- Kriegsheim Herbert, Geterant,Getauscht und doch Getreu-Die geheimnisvollen

“Brandenburger”, Berlin, 1958.- Lazich Branko, La tragedie General Draja Mihailovitch, Paris, 1946.- Sawence Christie, Irregular Adventure, London, 1946.- Lockhart R. H. Bruce, Comes the Reckoning, London, 1947.- Lederer J. Ivo, Yugoslavia at the Paris Peace Conference: A Studu in

Frontier-making, New Haven, 1963.- Maclean Fitzroy, Eastern Approaches, London, 1949.- Maclean Fitzroy, The Heretic, New York, 1957.- Mansfield R. Walter, Marine with the Chetniks, marine Corps Gazette,

january, 1946.- Martin David, Ally Betrayed, New York, 1946.- Matl Josef, uber Kollaboration und Resistance in den Sudoststaaten, Das

Drite Reich und Europa, Munchen, 1957.- Matloff Maurice, United States Amry in World War II. The War Strategic

Planning for Coalition Warfae, 1943-1944, Washington, D. C., 1959.- Mellenthin F. W., Panzer Battles, Norman, Okla., 1956.- Mili}evi} Vladeta, Der Konigsmord von Marseille, Bad Godesberg, 1959.- Neubacher Herman, Sonder-Auftrag Sudost 1940-1945, Musterchmidt-Verlag,

Gottingen, 1956.- Ostovi} P. D., The Truth About Yugoslavia, New York, 1952.- Papagos Alexander, The Battle of Grecce, 1940-1941, Atena, 1949.- Paris Edmond, Genocide in Satellite Croatia, 1941-1945, Chicago,

(bez godine izdawa).- Poole C. DeWitt, Light on Nazi Foreign Policy, Foreign affaire, october, 1946.- Radulovic Monty, Titos Republic, London, 1948.- Rendel George, The Sword and the Olive,London, 1957.- Rendulic Lothar, Gekampft, Gesieght, Geschlagen, Wels-Heidelberg, 1952.- Rintelen von Enno, Mussolini als Bundesgenosse, Tubingen, 1951.- Roatta Mario, Otto milioni di baionette, Milano, 1946.- Roberts R. Walter, Tito, Mihailovi} and the Allies, 1941-1945, New Brunswik, 1973.- Rossi Fraancesco, Mussolini e lo Stato Maggiore, Roma, 1951.- Rootham Jasper, Miss Fire, London, 1946.- Schmidt-Richberg, Der Endkampf auf dem Balkan, Heidelberg,

(bez godine izdawa).- Seitz B. Albert, Mihailovi}: Hoah or Hero? Columbus, 1953.- Settinius R. Edward, Lend-Lease-Weapon for Victory, New York, 1944.- Stimson L. Hery McGerge Budny, On Active Service in Peace and War,

New York, 1947.- Sweet-Escott Bickham, Baker Street Irregular, London, 1965.- Tomashevich Jozo, The Chetniks,War and revolution in Yugoslavia, 1941-

1945. Stradford, 1975.- Toynbee Arnold, Toybee Veronica, Survey of International Affaire, 1939-

1946. The Initial Triumph of the Axis, London, 1958.410

- The Yugoslav national liberation movement, London, 1943.- The war effort of Yugoslavia 1941-1945, Belgrade, (bez godine izdawa).- Trubutes to General Mihailovich, Windsor, Ont., Canada, 1966.- Vucinich S. Wayne, Interwar Yugoslavia, Contemporary Yugoslavia, Berkeley

and Los Angeles, 1969.- Vucinich S. Wayne, Nationalism and Communism, Contemprory Yugoslavia,

Barkley and Los Angeles, 1969.- Zannssi Giacomo, Guera e catastrofe ditalia, I, II, Roma, 1945.- Warlimont Walter, Im Hauptquartier der deutschen Wermacht 1939-1945,

Frankfurt am Main, 1962.- Wedemeyer C. Albert. Wedemeyer Reports, New York, 1958.- Wilson M. W. Henry (Field Marshal Lord Wilson), Eight Yeras Overseas

1939-1947, London, 1950.

****************^ L A N C I , RR A S P R A V E II PP R I K A Z I :

- Adamic Luis, Mihailovitch: Balkan Mistery Man, Saturday Evening Post, no. 19, december 1942.

- Adamich V. Zenon, The Royal Yugoslav Navy in World War II, UnitedStates Naval Institute, Procedings, april 1963, (bez mjesta izdanja).

- Antic Zdenko, Nacional Structure of the Yugoslav Army Leadership, CommunistArea, 12. april, New York, 1972.

- Assmann Kurt, The Battle of Moscow,Turning of the War,Foreign Affairs, january, 1950.

- Bosnitch D.Sava, The Significance of the Soviet Military Intervention in Yugoslavia, 1944-1945 Rewiew, no. 8, London, 1969.

- Dedijer Vladimir, Sur Larmistice germano-yugoslave, Revue dhistoire de la deuxiieme guerre mondiale, julliet, Paris, 1956.

- Ehrman John,Grand Strategy, V, August 1943-September 1944, History of the Cesond World War, London, 1956.

- Harriman H. Helga, Slovenia as an Outpost of the Third Reich, East Europeanquarterlu, june, 1971.

- Howard Michael, Grand Strategy, V, August 1942-September 1943, History of th Second World War, London, 1972.

- Oppenhiem L., Leuterpacht H., International Law, II, London, 1952.- Leighton M. Richard, OVERLORD Revisited: An Interpretation of American

Strategy in the Europen War, 1942-1944, American Historical Review, june 1963.- Playfair I. S.O. and others, The Mediterranean and Middle East,1-4, History

of the Second World War, London, 1954-1966.- Richards Denis, Royal Air Force, 1939-1945, Vol I, The Eifht at Odds, History

of the Second World War, London, 1953.- Saunders H. St. George, Royal Air Force,1935-1945, vol. III, The Fight Is

Won, History of Second World War, London, 1954.- Woodward Llewellyn Ernst, British-Foreign Policy in the Second World

War, 1-3, History of the Second World Wa Series, London, 1970/71.

411

BBIIQQEE[[KKAA OO AAUUTTOORRUU

Aleksandar Stamatovi} ro|en je 12. februara 1967. godine u Sara-

jevu. Roditeqi su mu iz Crne Gore, otac iz plemena Zagara~a-Katunska

nahija (Stara Crna Gora), a majka iz plemena Drobwaka. Godine 1976, ko-

mpletna porodica vra}a se u Crnu Goru i nastawuje u Podgorici, gdje

Aleksandar zavr{ava osnovnu i sredwu {kolu (istorijsko-arheolo{ki

smjer). Vojni rok odslu`io je 1985/86 godine. Diplomirao je na Filo-

zofskom fakultetu (odsjek istorija i geografija) u Nik{i}u marta 1991.

godine. Magistrirao je na Filozofskom fakultetu (odsek istorija) u

Pri{tini decembra 1994. godine. Doktorirao je na Filozofskom fa-

kultetu (odsek istorija) u Beogradu januara 2000. godine. @ivi i radi u

Podgorici kao profesor. Honorarni je profesor Bogoslovije Sv. Petra

Cetiwskog na Cetiwu, na katedri za op{tu istoriju.

Do sada je objavio sqede}e kwige: Polo`aj oficira, podoficira,

barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rata,

Podgorica, 1995; Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske

1219-1999. godine sa {ematizmom, Cetiwe, 1999; Istorijske osnove naci-

onalnog identiteta Crnogoraca 1918-1953, Beograd, 2000. Pored toga

autor je nekoliko desetina ~lanaka, feqtona i rasprava istorijskog i

politi~kog karaktera, objavqenih u: Stvarawu (Podgorica), Svetigori

(Cetiwe), Pokretu (Podgorica), Sjutra (Podgorica), Pobjedi (Podgo-

rica), Danu (Podgorica), Glasu Crnogoraca (Podgorica), Pogledima

(Kragujevac), Srpskoj re~i (Beograd) i Velikoj Srbiji (Beograd).

412

SS AA DD RR @@ AA JJUMJESTO PREDGOVORA............................................................................................ 5UVOD......................................................................................................................................... 7PRED KOMUNISTI^KIM SUDOM.................................................................... 11KO SU ÊTNICI?.......................................................................................................... 44SLOM........................................................................................................................................ 78KO JE DRA@A MIHAILOVI]?............................................................................ 98U SLOMU................................................................................................................................ 106VO@D TRE]EG SRPSKOG USTANKA................................................................. 111SARADWA ÊTNIKA I PARTIZANA............................................................ 130BORBA ÊTNIKA PROTIV OKUPATORA.................................................... 151SAVEZNICI O ÊTNICIMA I MIHAILOVI]U.............................. 192BORBA ÊTNIKA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA.................... 204BORBA ÊTNIKA SA SRPSKIM KVISLINZIMA.............................. 228JUGOSLOVENSTVO ÊTNI^KOG POKRETA.............................................. 257RUSOFILSTVO ÊTNI^KOG POKRETA....................................................... 271KO JE KRIV ZA GRA\ANSKI RAT?..................................................................... .274PARTIZANSKI ZLOÎNI.................................................................................... 311KRV NA ]IVOTU SVETOG VASILIJA OSTRO[KOG........................... 344SARADWA PARTIZANA SA WEMCIMA I ITALIJANIMA........ 352SARADWA PARTIZANA SA USTA[AMA I DOMOBRANIMA........ 356SARADWA PARTIZANA SA ZELENA[IMA............................................. 366KAKO JE I ZA[TO TITO DO[AO NA VLAST?........................................ 371KAKO SU KOMUNISTI FALSIFIKOVALI ISTORIJU?............... 382ZAKQUÂK......................................................................................................................... 387CONCLUSION (Zakqu~ak na engleskom jeziku)................................................. 391SKRA]ENICE................................................................................................................... 395IZVORI.................................................................................................................................. 397LITERATURA............................................................................................................ 402BIQE[KA O AUTORU................................................................................... 414

413

ISTINA O CETNICIMA

Documents

Transcript of ISTINA O CETNICIMA