ANALIOGRANKA SANU U NOVOM SADU

Dodatak broju 4 za 2008.

SERBIAN

ACADEMY BRANCH

OF I N

SCIENCES NOVI SAD

AND

ARTS

ANNALSOF THE SASA BRANCH IN NOVI SAD Supplement for No 4 2008.FIVE CENTURIES OF THE MONASTERY OF KRUEDOL

NOVI SAD 2008

ISSN 1452-4112

SRPSKA

AKADEMIJA OGRANAK U

NAUKA I UMETNOSTI NOVOM S ADU

ANALIOGRANKA SANU U NOVOM SADU Dodatak broju 4 za 2008.PET VEKOVA MANASTIRA KRUEDOLA

NOVI SAD 2008

ANALIOGRANKA SANU U NOVOM SADUDodatak broju 4 za 2008.Urednitvo Akademik Zoran L. Kovaevi (glavni i odgovorni urednik) Dopisni lan Milorad Radovanovi, akademik Vojislav Mari, akademik Duan amprag Redakcioni odbor Dopisni lan Teodor Atanackovi Akademik Svetozar Koqevi Dopisni lan Stevan Pilipovi Akademik edomir Popov Sekretar Branka Mili Prevod rezimea Dr Branko Momilovi Branka Mili Lektor i korektor Mirjana Jovanovi Dizajn korica aba Nemet Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad Anali Ogranka SANU u Novom Sadu izlaze jednom godiwe. Distribuira se besplatno. Adresa: 21000 Novi Sad, ul. Nikole Paia 6 Telefon: 021/6623-654 Faks: 6611750 E-mail: sanuns@uns.ns.ac.yu Website: www.ogranak.sanu.ac.yu Izdaje: Ogranak SANU u Novom Sadu tampa: Alfa-Graf NS Tira: 600

tampawe ove publikacije pomoglo je Izvrno vee Autonomne Pokrajine Vojvodine

NAUNI SKUPOVI

ANALIOGRANKA SANU U NOVOM SADUDodatak broju 4 za 2008.SADRAJ UMESTO UVODA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INTRODUCTORY NOTE A) Predavawa u Ogranku istorijske teme Dejan Medakovi : Znaaj manastira Kruedola u istoriji srpskog naroda . . . . (Tekst je proitala Isidora Popovi) Dejan Medakovi : The importance of the monastery of Kruedol in Serbian history Momilo Spremi: Brankovii ktitori manastira Kruedola . . . . . . . . Momilo Spremi: The Brankovies founders of the monastery of Kruedol Dinko Davidov: Unitavawe frukogorskih manastira u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj (19411945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dinko Davidov: Devastation of the monasteries of the Fruka Gora in the Independent State of Croatia (19411945) Nada Miloevi-orevi: Manastir Kruedol i narodna kwievnost (na primerima srpske usmene epike) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nada Miloevi-orevi: The monastery of Kruedol and folk literature (based on the examples of Serbian oral epics) B) Predavawa u manastiru Kruedolu umetnike teme Dinko Davidov: Barokni ivopis crkve manastira Kruedola . . . . . . . . . Dinko Davidov: The baroque wall paintings of the church of the monastery of Kruedol Miroslav Timotijevi: Kruedolska trpezarija i versko-politiki program druge crkve" u Karlovakoj mitropoliji . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miroslav Timotijevi: The refectory of Kruedol and the religious and political programme of the second church" in the Metropolitanate of Karlovci Vojislav Mati: Arhitektura Kruedola . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vojislav Mati: The architecture of the monastery of Kruedol 55 11 9

25

37

49

61

83

UMESTO UVODA

Na inicijativu Pokrajinskog sekretarijata za obrazovawe i kulturu Izvrno vee AP Vojvodine predloilo je da Ogranak SANU organizuje nauni skup na kome bi pet vekova trajawa ovog znaajnog duhovnog, ali i kulturnog, umetnikog i drutvenog centra, bilo osvetqeno sa naunog aspekta. Ogranak je taj predlog sa zadovoqstvom prihvatio i organizovao dvodnevni nauni skup Pet vekova manastira Kruedola" na koji su pozvani eminentni predavai poznavaoci manastira Kruedola. Skup je otvorio i prisutne pozdravio predsednik Ogranka SANU u Novom Sadu, akademik Zoran Kovaevi. Teme su podeqene na istorijske i umetnike, pa su prvog dana, 6. juna 2008. godine u Ogranku predavai govorili o istorijskom znaaju manastira Kruedola. Drugog dana, 7. juna 2008. godine u manastiru Kruedolu, predavai su govorili o umetnikom znaaju manastira Kruedola. Prisutne su u Manastiru primili Wegovo preosvetenstvo episkop sremski Vasilije, Visoko-prepodobni arhimandrit otac Sava, stareina Manastira i prof. dr Duan Petrovi, rektor Bogoslovije Sv. Arsenija Sremca u Sremskim Karlovcima. Predavawa su odrana u trpezariji Manastira. Nakon toga, predavai su ilustrovali svoja predavawa prilikom obilaska manastirske crkve. Skupu su prisustvovali predsednik Izvrnog vea AP Vojvodine dr Bojan Pajti, sekretar Pokrajinskog sekretarijata za obrazovawe i kulturu dr Zoltan Jege, predsednik Operativnog odbora za obeleavawe pet vekova manastira Kruedola Duan Jakovqev, lanovi Operativnog i Poasnog odbora, velikodostojnici pravoslavne crkve, lanovi SANU i Ogranka SANU i drugi zainteresovani. Skup je zavren sveanim rukom u Vrdniku. Skup je ocewen kao vrlo uspean. Vojislav Mari

INTRODUCTORY NOTE

On the initiative of the Provincial Secretariat for Education and Culture, the Executive Council of the Autonomous Province of Vojvodina put forward a proposal for the Branch of the Serbian Academy of Sciences and Arts (SASA) to organize a scientific meeting at which five centuries of the existence of this significant spiritual, yet also cultural, artistic and social center would be viewed from a scientific perspective. The Branch gladly accepted the proposal and organized a two-day scientific meeting entitled Five centuries of the monastery of Kruedol". Some of the most eminent lecturers and experts in this field were invited to participate. The meeting was opened by the President of the SASA Branch, Academician Zoran Kovaevi, who wished a warm welcome to all the present. Since the topics were divided into historical and artistic, on the first day, that took place at the Branch on 6 June 2008, the lecturers talked about the historical significance of the monastery of Kruedol. On the following day, the meeting was held in the monastery of Kruedol where the lecturers focused on the artistic importance of the monastery. All the participants and guests at the monastery were welcomed by His Excellency the Bishop of Srem Vasilije, Archimandrite and Head of the monastery Father Sava, and Professor Duan Petrovi, Rector of the Theological College Saint Arsenije Sremac" in Sremski Karlovci. The lectures at the monastery were presented in the monastery's refectory and later illustrated in the tour of the monastery church. The meeting was attended by the President of the Executive Council of the Autonomous Province of Vojvodina Bojan Pajti, the Secretary of the Provincial Secretariat for Education and Culture Zoltan Jege, the President of the Executive Committee for the celebration of five centuries of the monastery of Kruedol Duan Jakovljev, Executive and Honorary Committee members, dignitaries of the Orthodox Church, members of SASA and its Branch in Novi Sad, as well as many others. The meeting ended with a closing dinner in the nearby town of Vrdnik. The meeting was regarded as highly successful. Vojislav Mari

PREDAVAWA U OGRANKU

11

ZNAAJ MANASTIRA KRUEDOLA U SRPSKOJ ISTORIJIDejan Medakovi

Apstrakt. Autor navodi istorijske podatke o poznosredwovekovnoj ulozi i znaaju manastira Kruedola, zadubine sremskih despota Brankovia ktitora manastirske crkve 1510 1512. godine. Manastir Kruedol se u svom duhovnom i crkvenoumetnikom ivotu oslawao na drevnu tradiciju srpske sredwovekovne vladarske loze Nemawia. Posle austroturskog rata 1688. godine, Turci su prilikom povlaewa 1716. spalili manastir i moti sahrawenih Brankovia koji su ve bili kanonizovani kao svetiteqi. U okviru rastuih ideja istorizma kod Srba u H veku pravoslavna crkva (Karlovaka mitropolija) okree se sa posebnom pawom manastiru Kruedolu iji je ugled tada ve bio uvren. Tako je u ovoj oblasti onovremene austrijske drave stvaran posebni nacionalni program s ciqem da sauva i unapredi srpsku pravoslavnu posebnost. Vrhunac promena, posebno u likovnim umetnostima, ostvaren je u zidnom ivopisu manastira Kruedola koji se, ne samo formom, ve i tewama ka wihovom simbolinom znaewu prilagodio zahtevima barokne epohe.*

Ako se paqivo pregleda rasprostrawenost Peke patrijarije, pada u oi veliki broj manastira starih i novih koji su se prostirali na wenom velikom jurisdikcionom prostoru. Takoe, moe se zapaziti da su svi ti manastiri razliitog trajawa, a esto i potpunog nestajawa, tvorili vrst obru pravoslavqa i, razume se, da je wihovo delovawe bilo promenqive snage, upornosti i vetine u odnosu na dugu osmanlijsku okupacionu vlast, skoro uvek udqivu u tumaewima dravne tolerancije. Pa ipak, uprkos svih nepovoqnih okolnosti i trajne ugroenosti srpskih manastira postoji obilna graa i pouzdano svedoanstvo o monakoj izdrqivosti i trajnoj vernosti duhovnom domu wihovog postriga, dokazi o wihovom vraawu i odlunosti da obnove svoj porueni manastir. Sa nestankom srpske sredwovekovne drave, bitno je izmewen poloaj srpskih manastira, a posebno onih koji su od svog osnivawa stekli zatitu svojih monih i dareqivih ktitora. Ponekad manastiri su ekonomski pretvoreni u prava vlastelin-

stva, a esto sela i seqaci koji su im bili darovani, odravali su wihove posede. Taj izmewen poloaj prisilio je sve pravoslavne monahe da na raznim stranama potrae i nau svoje nove zatitnike, koji e im omoguiti spokojan ivot i daqi opstanak. Prema arhivskim dokumentima koji su objavqeni jo u HH, a posebno u HH veku, moe se zakquiti da je pomo srpskim manastirima najpre stigla iz Vlake gde wihovi kneevi i vojvode preuzimaju zatitniku ulogu nekadawih srpskih dinastija i vlastele. Iz tih krajeva stiu u srpske manastire brojni pokloni u skupocenom crkvenom vezu, srebrnim sasudima i kwigama, a sa posebnom pawom vlake vojvode darivaju manastir Mileevu, koji je jo od sredweg veka bio poznat po svojoj bogatoj riznici, ije su dragocenosti raznete na sve strane u turskoj pohari 1495. godine. Vlaka pomo utemeqila je i sremski manastir Kruedol, koji je vladika Maksim Brankovi sazidao zahvaqujui novcu vojvode Jovana Basarabe, najverovatnije izmeu 15101512. godine. Vrlo brzo, odmah

* Apstrakt napisao Dinko Davidov. Ilustracije izabrao i priloio Miroslav Timotijevi.

12

PREDAVAWA U OGRANKU

posle zidawa, Kruedol e postati najugledniji sremski manastir zahvaqujui to je ubrzo pretvoren u porodini mauzolej posledwih Brankovia, despota Stefana, vladike Maksima Brankovia, despota Jovana i wihove majke Angeline, koji se ubrzo zajedniki pomiwu kao porodica, na primer u stihiri na Gospoda vozvah velike veerwe; 1 stihira na litiji.1 ak i u velikoj materijalnoj oskudici Brankovii se izdavawem poveqa ponaaju prema uzorima srpskih sredwovekovnih vladara. tavie, dirqiv je primer despotice Angeline Brankovi. Traei pomo od ruskog velikog kneza Vasilija Jovanovia 1509. godine ona ujedno moli za otinoroi, a to je ruski manastir sv. Pantelejmona koji drugago ne imt kotor vas b ego aloval krom tvoego carstv". Posle ove molbe ruski vladar uzeo je manastir sv. Pantelejmona pod svoju zatitu.2 Ugled despotske kue Brankovia potvruje da se despot Jovan u slubi zove blaeni", preblaeni", premudri", pravedni" i blagorodni". Meutim, vanije je da se za wega istie da je carski izdanak" i da je imao za potporu Simeona Nemawu i Savu, kako se peva na slavi na maloj veerwi na Gospodi vozvah.3 S pravom je pretpostavqeno da je ovu slubu pisao neki kruedolski monah.4 Vano je istai da se despot Jovan pomiwe kao carski izdanak" i da je imao i potporu sv. Simeona Nemawe i Save", to je uiweno kako bi se wegov kult mogao da vee za osnivawe srpske drave i crkve, a taj nain poznat je i ranije kod drugih srpskih vladara koji su na taj nain jaali svoja prava i pretenzije za naslee izumrle Nemawike dinastije. Istovremeno u frukogorskim manastirima u vreme turske vlasti1 2 3 4 5 6 7

u vezi sa dokazivawem wihove starine, stvorene su, esto i nedokazive legende o wihovim ktitorima. Tako se, na primer, za despota Jovana pomiwe da je bio podigao manastir Divu, a sa bratom Maksimom Pribinu Glavu, iatovac i Fenek.5 U prolokom itiju despota ora (Maksima) Brankovia, tampanom u Rimnikom i Moskovskom srbqaku, ilo se jo daqe u isticawu srodstva sa sv. Simeonom Nemawom, gde je prikazan kao wegov potomak. Maksimovu vezu sa manastirom Kruedolom kome je bio osniva, potvruje i nepoznati monah ovog manastira koji mu je u H veku sastavio slubu. U toj slubi, aludirajui na teka vremena u H veku, svetiteq se moli da sauva srpstvo od vukova". Brojni rukopisi HH, pa i H veka svedoe o wihovom ve ustaqenom kultu, a wegova opta sluba nalazi se u jednom kruedolskom rukopisu iz 1720. godine.6 Wihovo konano smetawe posle nekolikih translacija od Kupinova, Vlake u seobi u Austro-turskom ratu od 1688. u Kruedol, gde su ih oskrnavili i spalili Turci prilikom svog konanog povlaewa iz Srema 1716. godine. Tako se i sa motima svetih despota iz kue Brankovia ponovila sudbina motiju Sv. Save, spaqenih 1594. godine. Meutim, slino kao sa motima Sv. Save i Kruedolci su sa sauvanim ostacima i daqe unapreivali wihov kult koji traje i danas. Za irewe wihovog kulta od znaaja je i zbirno prikazivawe svih lanova srpskih despota na jednoj ikoni iz H veka, pronaenoj u manastiru emqugu dok je, slikar Nikola Nekovi po nareewu vrakog episkopa Jovana Georgijevia, 1753. naslikao uvenu kopiju, koju je ovaj priloio manastiru Kruedolu.7 Taj tip ikone

Leontije Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 137. Akt russkie sv. velikomuenika i iscelitel monastra Pantelemona na Svtom Afone, Kiev, 1873, H. Pavlovi, n. d., 137. N. d., 138. N. d., 130. N. d., 150. Dejan Medakovi, Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1976, 200.

PREDAVAWA U OGRANKU

13

posledwih Brankovia ponovio je 1746. u Beu Hristofor efarovi, dodavi i tekst o munoj istoriji paqewa wihovih motiju. Slino je uradio i Zaharija Orfelin 1775, dodajui u sredinu grafikog lista vedutu manastira Kruedola, sa oznaenim posedom.8 Iako srpski despoti iz kue Brankovia nisu od srpske crkve zvanino kanonizovani, ubrzo su, ve od sredine H veka, prihvaeni u crkvi i narodu kao svetiteqi koji ine uda, ija su tela sauvana netqejena", a monasi wihovog porodinog mauzoleja svakako su najzasluniji za daqi razvitak sa tendencijom da bude u srpskoj crkvi prihvaen kao optecrkveni. Wegovom irewu doprineli su i esti odlasci kruedolskih monaha u Rusiju, gde su kao i mnogi drugi srpski manastiri traili i dobijali rusku carsku pomo.9 Istovremeno, ruski su carevi od Ivana Groznog pa daqe, prihvatali ulogu novog Konstantina", a Moskva Treeg Rima, ili kako to belee ruski letopisci dva su Rima bila i nestala, Rim i Konstantinopoq". Trei Rim je Moskva, ona jeste Trei Rim i nikada nee nestati. Sva ta esta putovawa srpskih monaha u Rusiju odigrala su znaajnu ulogu, ne samo zbog materijalne dobiti, ve i zbog zatitnikog stava Ruskoga carstva. Taj pokroviteqski ruski stav srpskih careva duguje to su vladari Moskve preuzeli zatitu svih pravoslavnih manastira na istoku, u prvom redu na Atosu i Palestini. Za sticawe ove carske milosti bilo je potrebno da se u molbi istakne starina manastira, svetost wegovih osnivaa i wihovo stradawe od bezbonih Agarjana. Od koristi su bile i preporuke carigradskog patrijarha najvee verodostojnosti. Kao prototip ovih monakih molbi, moe se uzeti pismo proenije" koje je kruedolski ar8

himandrit Amfilohije 13. septembra 1650. godine predao u Moskvi, radi popravke olovnog krova na manastiru,10 priloivi toplu preporuku jerusalimskog patrijarha Pajsija.11 Istovremeno monasi su molili da im se d i darovna poveqa. U svojoj preporuci patrijarh Pajsije je istakao zatitniku dareqivost moskovskog cara.12 Postoje dokumenta o daqem dolaewu kruedolskih monaha radi skupqawa pomoi, ali je do izmewenog stawa u ovakvim tradicionalnim odnosima dolo kao posledica velikog austro-turskog rata koji je kao neposrednu posledicu za Srbe imao i Veliku seobu Srba od 1690. Te posledice odrazile su se i u ivotu manastira Kruedola u kojem su 170810. odrani i prvi crkveno-narodni sabori i ustrojena kruedolska mitropolija, kao prva crkvena organizacija na podruju austrijske drave. Nema sumwe, taj dogaaj, a zatim i weno preseqewe u Sremske Karlovce, sudbinski e uticati i na celokupni drutveni, politiki i ekonomski poloaj Srba. Trajawe i vanost Karlovake mitropolije, a od 1848. Patrijarije, odrae se sve do 1918. godine i ujediwewa svih srpskih crkava u obnovqenu Peku patrijariju. Promenqiva ratna srea dovela je Turke u Srem, odakle su konano, zahvaqujui uspeno voenim bitkama princa Evgenija Savojskog, zauvek isterani. Na nesreu sremski manastiri, a posebno manastir Kruedol, turska vojska je teko otetila, oskrnavila i spalila moti svih sremskih Brankovia koji su u woj poivali. To stradawe, ubrzo posle 1716, obnovilo je kaluerska putovawa u Rusiju koja i ovoga puta nije uskratila svoju pomo. Meutim, sem Rusije i carskih darova oko obnove manastira Kruedola javili su se i drugi ktitori, a meu wima peujski

D. Davidov, Srpska grafika H veka, 1978, 305306. O tome v.: N. Kapterev, Priezd v Moskvu za mlostney serbskih erarhov raznh kafedr i nastotele raznh serbskih monastre. Pribavleni k izdaniy tvoreni svth otcov, za 1891. god., , Moskva 1891. 10 Dimitrijevi, n. d., 194195. 11 Isto. 12 Isto.9

14

PREDAVAWA U OGRANKU

episkop Nikanor Melentijevi, nekadawi postrienik ovog manastira. Oko obnove manastira Kruedola zauzeo se i niz kruedolskih monaha i ktitora koji mnoga srebra i zlata na svetoju nau obiteq potroie".13 Veliki uspon ruske drave pod carem Petrom Velikim i promena wegove dravne politike na celokupnom Balkanu, imala je za posledicu i ojaanu rusku prisutnost na Balkanu. Taj ruski uticaj imao je viestruke politike i duhovne posledice, o emu svedoi i ustrojstvo prvih srpskih kola koje osnivaju i vode ruski uiteqi Emanuilo Kozainski i Maksim Suvorov. Dolo je i do pojaane rusko-srpske kwiarske trgovine, a tzv. moskovi", ili moskovitori" preplavili su celokupno podruje Karlovake mitropolije. Bio je to proces prave rusifikacije" srpskog duhovnog ivota, u punoj meri iskoriena je i nemo austrijske, politike i vojne, sile da smawi ili sasvim ukine ove veze. Otuda, ne iznenauje ni iwenica da je u januaru 1724. godine u Moskvu doputovao kruedolski arhimandrit Atanasije, poslat po blagoslovu karlovakog arhiepiskopa Vientija, radi prikupqawa priloga za obnovu manastirske crkve koju su otetili Turci. U gramati se pomiwe da je kruedolska obiteq postradala: svetene sasude i odjejanija, kwige i sve ukrase crkvenske rastrgli su i razgrabili oni [Turci] svojim skrnavqivim rukama".14 Ne mawe upeatqiv je i opis kruedolskog stradawa iz 1716. gde se kae: A, kad su videli svetu obiteq nau od svoga ukrasa obnaenu i na poqe zapustelosti povrgnutu, tada su, od avola nastavqeni, ogwu predali sveti manastir s moti-

ma svetih Bojih ugodnika. Jao, jao, kako smo postradali mi grehova naih! Oh, ko e dati glavi naoj vode i oima naim onih suza, da plaemo o liewu naem svetiwa naih i o svete obiteqi nae razruenu."15 Meutim, austrijska vlast ekala je svoj trenutak da konano prekine rusko-srpske veze. Protiv putovawa srpskih monaha protestvovala je i Ugarska dvorska kancelarija 1769, a od 1774. godine konano su zabrawena svaka ovakva putovawa. Pa ipak, u konanom sabirawu i istorijskom ocewivawu ovih rusko-srpskih veza, posebno u periodu od 170810. do wihove zabrane 1769, ne moe se osporiti da su ove veze izazvale u srpskom narodu ogromne promene, posebno u prosveti, kolstvu, umetnosti, bogosluewu i, razume se, politikoj zatiti. Sve te posledice ivo su utkane i u novonastale procese srpske barokizacije" i one varijante zapadno-evropskog baroka koji je stizao iz Rusije i velikog duhovnog centra pravoslavqa kakva je bila Kijevo-peerska lavra. Posledice ovih veza snano su odjekivale i u frukogorskim manastirima ije su biblioteke bile ispuwene delima ruskih teologa u kojima se ve ispoqavaju brojne tewe prihvaene u prilagoenoj pravoslavnoj varijanti. Tako se srpska sredina, posrednim, ruskim putem opredelila da izmiri svoje staro duhovno naslee sa tewama novog doba. Dobar primer o znaaju ruskih bogoslubenih kwiga za srpsku crkvu pruaju pravila episkopa Nenadovia od 24. juna 1755, izdata u manastiru Gomirju, u kojima stoji ta sve moraju znati srpski svetenici kako bi mogli uiti svoju pastvu. Izriito je navedeno da sve pobro-

13 Javqaju se i ktitori iz graanskog stalea. U manastire koji se navode u Parusiji pomiwu se lanovi ugledne petrovaradinske porodice Bogdanovi. Tamo se kae: Nedaleko Bog(d)anovi() sa brato(m) Stoiem i Vasilm, slavni i poteni ktitori, crkvu vliko pokrie mon(a)stira Kruedola i vliku zvonarnicu sazidae i zvona vazdvigoe i mnoga dobra Kruedolu ouinie. Bog im ve()ni ivot darova i cr(s)tvo nebe(s)no da se vesele va veki s Bogom. V.: Sava Petkovi, Opis rukopisa manastira Kruedola, Sremski Karlovci 1914, 229. 14 Dimitrijevi, n. d., 197. 15 Dimitrijevi, n. d., 198.

PREDAVAWA U OGRANKU

15

jane kwige moraju da budu iste moskovske tampe, a ako peerske da budu od Sinoda izdane obae ispravlena".16 Od svetenika se, pored ostalog, zahteva da znaju sedam tajni Novog zaveta, wihovu materiju i svravawe, tri dobrodeteqi bogoslovske, etiri dobrodeteqi evangelske, sedam darova Duha Svetoga, devet plodova darova Duha Svetoga, sedam dela milosti telesne, sedam duhovne, sedam smrtnih grehova i protivnih im sedam vrlina, est grehova vapijuih protiv Duha Svetoga, i etiri vapijua na nebo, devet blaenstava, pet uvstava telesnih i toliko duevnih, i etiri posledwa i najvanija: smrt, sud Boji, geenu (pakao) i carstvo nebesno, i to narodu na jutra i slubi da kazuju.17 Svi ovi zahtevi potiu iz pouka barokne teologije malo-ruskog porekla. * * *

Izvesno je da je konano ujediwavawe Karlovake i Beogradske mitropolije stvorilo u srpskoj crkvi od 1726. pa daqe nove probleme i nove napore da se stawe sredi i uvrsti. Bez sumwe stvoren je i jedan dramatini drutveni okvir sa mnogo politikih i duhovnih izvora koje, ne ulazei u pojedinosti, moemo nazvati razdobqem konanog pravnog uvrivawa poloaja Beogradsko-karlovake mitropolije u kojoj su od poetka postavqeni zadaci prosvete, kolstva, materijalnog poloaja, pravnog poloaja i, na prvom mestu, pitawe srpskih privilegija koje su predstavqale osnovu i temeq za opstanak. Sa posebnom snagom sva ova pitawa saekala su i patrijarha Arsenija Jovanovia akabentu, koji se kao izbeglica pred Turcima 1737. naao na teritoriji Austrije. Ne ulazei detaqno u vano pitawe wegovog upravqawa srpskom crkvom sve do smr16 17 18 19 20

ti 19. januara 1748, moe se istai da su se za wegovo vreme u srpskoj crkvi desili vani dogaaji koji su ubrzali ve ranije najavqene procese nae barokizacije". Koja su glavna pitawa koja su reavana za vreme patrijarha Arsenija ? Na prvom mestu, mora se istai pitawe srpskih privilegija i uporno zahtevawe da se one konano i potvrde od carice Marije Terezije. Svako oklevawe dravne vlasti otkrivalo je potajne namere da se privilegije ak i sze i postepeno ukinu. Na latinskom privilegije su tampane u Beu 1743,18 a prevedene su na srpski 1745. trudom Pavla Nenadovia ml.19 Ta naglo potvrena istorijska svest iskazana je i kwigama i bakrorezima Hristofora efarovia i Tome Mesmera, kao rezultat borbe patrijarha Arsenija za utvrivawe legitimnog poloaja najpre samog patrijarha, a zatim i celokupnog srpskog naroda. Tom ciqu posluio je efaroviev i Mesmerov bakrorez Sv. Sava sa srpskim svetiteqima Doma Nemawina, izrezan u Beu 1741. godine, sa karakteristinim stihovima pohvalne pesme u slavu Austrije, ali se istovremeno podsea na staru srpsku slavu. I prosranstvo Serbsko v: Tpom napisati povelh. Zd zrii! Vs Cr, vs st. Ne bvate W Serbli lien naded Kralevna vw v sem lt oblee oded Hungarsk Crsk; vozloi na glavu ERESA MARA Koronu, da slavu - Podannm nam vozvratit v buduxa lta Nam, da hranit y Gsd bez vska navta 1741 aqma."20 Meutim, vrhunac ovakvih nastojawa patrijarha Arsenija akabente i wegovog karlovakog intelektualnog kruga, svakako predstavqa kwiga: Izobraenije oruij ilirieskih Stematografija koju su u Beu

Milutin Jaki, O Arseniju Jovanoviu akabenti, Karlovci 1899, str. 209210. Isto. Georgije Mihailovi, Srpska bibliografija H veka, Beograd 1964, str. 3334. Davidov, n. d., sl. 92; Mihailovi, Srpska bibliografija H veka. Davidov, n. d., 258.

16

PREDAVAWA U OGRANKU

na bakarnim ploama izrezali Hristofor efarovi i Toma Mesmer. Pojavquje se ova kwiga u trenutku kada je patrijarh Arsenije u Beu traio da mu Austrija prizna jurisdikciju nad svim pravoslavnim hrianima na celom Iliriku, to potvruje i wegova puna titula i u woj se istie ovaj prostor. U kwizi se podsea i na slavnu srpsku prolost i veliinu Duanovog carstva iji se lik u kwizi pojavquje dva puta. Upadqiva je gravira gde je prikazan u apoteozi u odei rimskih imperatora uokviren grbovima svih rimskih zemaqa. Iz ove kwige, kako je reeno, italac e videti veliinu i slavu Srpskoga carstva, a ovakvo podseawe na nau slavnu prolost svakako je podsticalo daqi razvitak srpskoga istorizma u 18. veku koji je od poetka svoga javqawa bio usmeren i na sticawe posebne srpske teritorije, razume se, pod austrijskom vrhovnom vlau. U pohvalnoj pesmi posveenoj Hristoforu efaroviu, Pavle Nenadovi istie da ono skida mrak sa nae prolosti, prikazuje Srpsko carstvo i slavu doma Nemawina, Carstvo se posle raspalo, srpska slava je potamnela, i iz nae svesti je iezlo ono to je drao Nemawin orao". Sasvim odreeno Nenadovi klie: Mislim veoma e radostan biti takav itateq kad otvori daqe [kwigu] i ugleda celo Srpsko carstvo, jer e se osloboditi tamnog mraka neznane srpske prolosti, a svetlost slave doma Nemawikog od sada bie poznata."21 Pada u oi razlika u stavu prema kolstvu i prosveti koju su brino negovali mitropoliti Vientije Jovanovi i Mojsije Putnik u odnosu na samog patrijarha Arsenija akabentu, koji je svoje glavne napore usmerio na politika pitawa. Pa ipak, vredi istai da je upravo patrijarh Arsenije bitno uticao na nagle21

promene u srpskom slikarstvu, a posebno ikonopisu kada se u jednom cirkularu od 5. jula 1743. godine najotrije okomio na kojekakve bogomrske molere, odreujui da slikari dou u Karlovce i ue kod wegovog pridvornog slikara Rusa Jova Vasilijevia: da ne tvorjat sablazni inozakonici, nam e o ikonah svjatih maloduie ne uzrokujut svoim skarednim i nikakova vida ikon obraeniem".22 itav jedan likovni program otkriva ovaj cirkular patrijarha Arsenija . Wegove posledice bile su od trajne vrednosti i bitno su uticale na promene u srpskom slikarstvu u periodu od 1743. do 1770. To je bilo vreme najvidnijeg uticaja maloruskog slikarstva prihvaenog pod zapadnim uticajem u Kijevu. Sasvim dosledno, upravo ovakvo slikarstvo ostvarilo je svoj vrhunac u ivopisu manastira Kruedola. Ne ulazei detaqnije u sloeno pitawe celokupnog kruedolskog ivopisa koji izvode maloruski ivopisci Jov Vasilijevi i Vasilije Romanovi, zajedno sa nekoliko svojih srpskih uenika, treba istai da je wihovo slikarstvo naslikano preko starog ivopisa koji potie iz 154346. godine, iji su sauvani delovi otkriveni nedavno. Nije reeno ni koliki je sauvan obim starog slikarstva, jer je oigledno da novi majstori, svojim novim temama nisu do kraja potovali i sledili stari raspored. Na reewe te zagonetke svakako bi uticalo i skidawe novog sloja, uz nepoznanicu koliko su Turci 1716, prilikom povlaewa iz Srema otetili prvobitno fresko-slikarstvo. Ovo manastirsko padenije do konca", kako je zabeleeno u Parusiji manastira iz 1716. godine, koju je objavio baki episkop Platon Atanackovi u Srpskom narodnom listu za 1841. godinu, omoguilo je da se prilikom obnove oteenog manastira Kruedola stvori i po-

V. Dejan Medakovi, Ideja dravnosti kod Srba u H, H, H i prvoj polovini HH veka. Izabrane srpske teme, Beograd 2001, str. 16. 22 O tome v.: Dejan Medakovi, Jedan autobiografski zapis slikara Nikole Nekovia, u: Tragom srpskog baroka, Novi Sad 1976, 199.

PREDAVAWA U OGRANKU

17

seban paqivo smiqeni sadrajni program, pod vidqivim uticajem barokizirane maloruske teologije. Vredi istai da je tako u novijoj srpskoj umetnosti nastala i prva, a svakako najpotpunija barokizirana celina". Opisujui sadraj novog kruedolskog ivopisa, trudio sam se da potvrdim wihovu didaktinu osnovu pretvarajui umetnost u funkciju religije".23 Ovome bih dodao i wenu alegorijsku vrednost koja se odnosi na neke, odreene trenutke, linosti i dogaaje sopstvene istorije. To u punoj meri potvruje i novi ivopis Kruedola koji nedvosmisleno upuuje na wegove sastavqae koji pripadaju karlovakom krugu patrijarha Arsenija akabente. A da se u karlovakom patrijarijskom dvoru smiqeno stvarao i prvi srpski nacionalni program, ubedqivo je dokazao Slavko Gavrilovi.24 U svom radu Srpska umetnost u H veku25 dolazio sam na idejnu sadrinu sledeih scena u priprati: Kawavawe Ananije, Osloboewe apostola Petra iz tamnice, Put u Damask i beg apostola Pavla iz ovog grada. Tada sam izneo miqewe da se ove retko slikane scene u srpskoj umetnosti mogu tumaiti kao alegorija koja se odnosi na utamniewa grofa ora Brankovia i na bekstvo patrijarha Arsenija iz Pei, ije su moti poivale u Kruedolu, prenete iz Bea 1706, a grofa ora Brankovia preneo je u Kruedol bivi komandant peadijske slavne Petrovaradinske regimente 1753. Atanasije Rakovi, srodnik patrijarha Arsenija akabente. Uinio je to23

u dubokom uverewu da ih vraa u mauzolej wegovih predaka. Bio je to istinski translatio", obavqen u tradiciji naih sredwovekovnih vladarskih prenosa. U sceni kawavawa Ananije", koja se nalazi u ruskom izdawu Dela apostolska, sa ilustracijama, kwigu koju je svakako posedovao grof ore Brankovi, a pomenuti sadraji pomiwu se u linim porukama nesrenog despota celog Ilirika" upuenim ruskom caru26 Petru Aleksejeviu koga moli da ga izbavi iz tamnice kao to je aneo oslobodio apostola Petra. Obe scene: Put apostola Pavla u Damask i wegovo bekstvo pred progoniteqima, koje ine celinu, mogu se protumaiti kao alegorija dramatinog bekstva patrijarha Arsenija arnojevia, ije su moti poivale u priprati manastira Kruedola, a druga poruka ove teme svakako se odnosi, kako to pretpostavqa Miroslav Timotijevi na ideju izabranih i pozvanih da brane veru".27 Slian smisao ima i kompozicija Pokrova Bogorodice koja se nalazi iznad sarkofaga patrijarha Arsenija Jovanovia akabente. I ova scena moe se dovesti u vezu sa opisom patrijarhovog bekstva iz Pei, jednako kao i ono Arsenija , koje je opisao protosinel patrijarhov Partenije Pavlovi, kasniji episkop posveewa. Ovaj znaajan opis objavio je Ilarion Ruvarac.28 Za patrijarhovo izbavqewe iz turskih ruku, Partenije Pavlovi izriito kae: izbavis pokrovom Bogomatere".29 S druge strane teko je prihvatqivo apodiktino miqewe Timotijevia da idejni program

Dejan Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 120. 24 Slavko Gavrilovi, Srpski nacionalni program patrijarha Arsenija Jovanovia akabente iz 1736/37, u: Zbornik Matice srpske za istoriju, 49/1994. 25 Ed. SKZ, Beograd 1980. 26 V.: Dejan Medakovi, etiri scene iz priprate manastira Kruedola. Izabrane srpske teme, , Beograd 2006, str. 73. 27 V.: M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u priprati manastira Kruedola, u: Saoptewa H/1987, str. 118. 28 V.: Ilarion Ruvarac, Bekstvo patrijarha Arsenija iz Pei, u: Glasnik Srpskog uenog drutva, kw. , sveska HH, staroga reda, Beograd 1868, str. 252253. 29 Isto.

18

PREDAVAWA U OGRANKU

ivopisa i pored toga nije poneo sepulkralne karakteristike i nijedna kompozicija tematskog repertoara ivopisa se ne moe ikonografski vezati za ove ideje".30 Po naem miqewu, ve sama iwenica da je manastir Kruedol s vremenom izrastao u mauzolej ne samo jedne porodice, ve i do stepena celog srpskog naroda, dokazuje i veliki broj znamenitih srpskih linosti koje su u wemu sahrawene. Iz tih razloga teko je poverovati da se nijedna slika ivopisa u priprati, barem u alegorijskom znaewu, ne odnosi na neke od wih, ovo tim pre jer se i wihove mahom stradalne biografije esto podudaraju sa crkvenim koje istiu borbu za odbranu pravoslavne vere. Takvo dvostruko znaewe dobija na znaaju ako se uzmu i kwievne paralele koje postoje, a odgovaraju duhu novoga doba. Nikako sluajno na centralnom mestu svoda priprate istaknuta je predstava Bogorodice slikane kao Marija Immaculata conceptio" to sasvim odgovara wenom ojaanom kultu posle zakquaka Tridentinskog koncila.31 Pod uticajem kruedolske predstave, Maria Immaculata postae omiqena dopuna na ikonostasima Karlovake mitropolije. Prihvatio ju je i najvei propovednik Mitropolije u prvoj polovini H veka, Gavrilo Stefanovi Venclovi, ije kwievne vrednosti je otkrio Milorad Pavi. Timotijevi je izabrao dobar primer uzet iz Venclovievih dela:U ovih sadawih zlih vremena Smetenici u veri i zakonu Dosauju hristijanskoj crkvi, I varvari Turci. Svoje bezumno gospodstvo Peate znakom Meseca. Premudra i muastvena eno. Svagdawa devo. Da bude ta luna, wino znamewe,30 31 32 33 34

Pod tvojim nogama I satri rogove Toj varvarskoj luni."32

Posebnu vrednost ivopisu u priprati daje friz srpskih vladara-svetiteqa, slikan preko starog sloja iz H veka, a znaajan kao wihov prvi, potpuni skup istaknut u epohi baroka. Vano je napomenuti da su u ovoj vladarskoj povorci spojeni vladari iz kue Nemawia, knez Lazar, a wima su dodati svetiteqi iz kue posledwih Brankovia, despota Stefana, Jovana Despota do prepodobne majke Angeline.33 Oigledno, na ovakav nain ustrojena galerija srpskih vladara-svetiteqa, poznata i u kwizi Stematografije iz 1741, smiqeno povezuje stare srpske sredwovekovne kultove koje je razvijala i irila Peka crkva sa kultovima posledwih Brankovia koje je prihvatila Karlovaka mitropolija. Na taj nain, jo jednom je jasno istaknuta ideja o srpskom vladarskom kontinuitetu, i legitimitetu, jedan od onih dokaza Karlovakog patrijarijskog dvora za potvrivawe srpskog naroda kao istorijskog. Iz tog ugla treba tumaiti i tako veliki broj prepisa Duanovog zakonika.34 Tradicija Duanovog zakonodavstva nikla u H i H veku, u sutini osporava legitimnost osmanlijskoj, pa i bilo kojoj drugoj, tuinskoj vlasti, istie suverenu autonomnost naroda koja je batinik ovog zakonodavstva, nagovetava restauraciju u novim istorijskim okolnostima, kako je to istakao i Dimitrije Bogdanovi. Najzad, ne ulazei i pojedinosti, ivopis u naosu, scena Hristovih uda u pevnicama, a posebno predstavke devet blaenstava pojaavaju barokni sadraj slika u Kruedolu. Jo davno, 1964. godine istakao sam da kruedolski majstori ba ovog

Timotijevi, 119. E. Mube, L'art religieux aprs le Concile de Trente, Paris 1951. Timotijevi, n. d., 121. D. Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, 116117. Dejan Medakovi, Ideja dravnosti , 1718.

PREDAVAWA U OGRANKU

19

prostora u naosu ukazuju na direktno preuzimawe predloaka iz zapadwakih izvora. Svedoanstvo ovakve zapadwake orijentacije i tematske i stilske, a ovakvog obima, jedva da postoje u srpskoj umetnosti pre pojave u Kruedolu. Time se otvara i pitawe zapadno-evropskih ilustrovanih Biblija i wihove primene kao slikarskog predloka to se sa sigurnou moe utvrditi u srpskoj umetnosti.35 Dokazao sam to na primeru uvene Vajglove Biblije (Biblia Ectypa) tampane u Nirnbergu 1695. godine. Vana posledica ovakvog idejnog prodora sa Zapada znatno je uticala da ojaa sensus allegoricus koji je svoje poreklo vodio ne toliko iz Svetog pisma koliko iz tewe za simbolinim uopte. Pokuavalo se na sve naine da se ceo materijalni svet shvati kao simbol duhovnog sveta.36 U tom duhu slikana je i predstava drala na arhijerejskom tronu koji je 1765. svojim sopstvenim trudom i idivenijem, za svoj i svoji veiti spomen" Kruedolu poklonio Dimitrije Baevi, ikonopisac i iteq karlovaki.37 Re je o alegorijskoj predstavi pastirske budnosti, koja je preuzeta iz sredwovekovnog fiziologa u kojem pie kako se dralovi uvek skupqaju i kada hoe da spavaju, postavqaju jednog drala kao straara koji kanxama jednom nogom dri kamen, a na drugoj stoji". Kada zadrema dral straar ispadne mu kamen, a on probudi jato. Ovu retku predstavu Baevi je mogao preuzeti iz novije katolike, barokne simbolike koja je negovana prema naelima kontrareformacije.38 U mnogim kwigama ovog razdobqa, a posebno druge polovine H veka, do 1781, objavqena ilustracija sa predsta-

vom drala gotovo je istovetna sa Baevievom slikom, a predstavqena je svakako sa istom namerom da na simbolian nain tumai arhijerejsku budnost. Takva je kwiga, na primer, Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum allarumgue gentium literis koja je posle smrti wenog autora ovani Pjerija Valerijana (Giovanni Pierio Valeriano) tampana u Bazelu 1556,39 ili augzburko izdawe iste kwige iz 1604. godine.40 * * *

Kakvi se zakquci mogu izvesti iz znaaja manastira Kruedola u istoriji srpskog naroda? 1) Manastir Kruedol, zadubina arhiepiskopa Maksima, zamiqen je kao porodini mauzolej porodice Brankovi, posledwih izdanaka sredwovekovne srpske porodice. 2) Kada su konano svi zemni ostaci wenih lanova: despota Stefana, despota ora (kasniji episkop Maksim), despota Jovana i prepodobne majke Angeline, smetene u porodinom mauzoleju, otpoiwe wihov svetaki kult koji je najpre iskquivo manastirski, a tokom daqih decenija krajem H i H veka prihvaen i bez zvanine kanonizacije, kao opti kult srpske pravoslavne crkve. 3) Puni zamah kult sv. Despota sremskih i manastira Kruedola postignut je tokom H veka, odmah posle isterivawa Turaka iz Srema 1716. 4) Potovawe Kruedola zapoeto je velikim popravkama i wegovim brzim obnavqawem kada se, pored crkvenih krugova, javqaju i ktitori iz graanskog stalea, to

35 Miodrag Jovanovi, Ilustrovane Biblije iz biblioteka u Beu i Minhenu, u: Zbornik Filozofskog fakulteta, H, 1, Beograd, 1968. 36 V.: Dejan Medakovi, Predstave vrlina u srpskoj umetnosti H veka, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 133. 37 V.: Dejan Medakovi, Alegorijska predstava drala na arhijerejskom stolu u crkvi manastira Kruedola, u: Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 137140. 38 N. d., 137. 39 Dejan Medakovi, n. d., 138139. 40 N. d., 139.

20

PREDAVAWA U OGRANKU

e se daqe nastaviti i kod drugih frukogorskih manastira. 5) U okvirima rastuih ideja istorizma kod Srba Karlovaka mitropolija okree se sa posebnom pawom manastiru Kruedolu iji je ugled uvren na sponi i tradiciji srpske sredwovekovne drave i novih tewi Karlovake mitropolije i patrijarha Arsenija akabente da stvori i posebni srpski nacionalni program, saobraen i prilagoen novim uslovima jedne apsolutistike drave. 6) Vrhunac promena, posebno u likovnim umetnostima ostvaren je u kruedolskom ivopisu koji se, ne samo formom, ve i tewama ka wihovom simbolikom znaewu prilagodio zahtevima barokne epohe. 7) Najsnanije od H veka pa daqe, manastir Kruedol postaje sve snaniji tuma ideje politikog i duhovnog kontinuiteta, o emu svedoi i veliki broj srpskih istorijskih linosti koje su u wemu sahrawene: Arsenije arnojevi, Isaija akovi, mitropolit karlovaki Vientije Popovi, vladika Nikanor Melentijevi, grof ore Brankovi, pukovnik Atanasije Rakovi, mitropolit srpski Petar Jovanovi, knegiwa Qubica Obrenovi, vojvoda Stevan upqikac, kraq Milan Obrenovi. Svi su oni odabrali manastir Kru-

edol da ovde budu sahraweni, duboko svesni istorijskog znaaja manastira Kruedola. 8) Puni znaaj ovog manastira tano su shvatili wegovi ustaki ruiteqi, okomivi se i na ostale sremske manastire kao belege srpstva u ovim krajevima", zbog ega, kako je reeno, moraju da budu srueni. ak ni molbe nekih katolikih biskupa da im se za wihove potrebe ustupe prazni manastiri Vrdnik-Ravanica i Fenek nisu ispuwene, jer je prvenstvo dato wihovom razarawu. 9) U vreme romantizma, kult sremskih manastira dobio je novi zamah. Posebno se to odnosi na Kruedol i manastir Ravanicu, koji, uz kult sv. Kneza Lazara postaje znaajno saborno mesto u Sremu. Kratko reeno velike su zasluge svih sremskih manastira koji su, pored duhovnih, sauvali i razvili i svoje istorijske vrednosti. S obzirom na wihovo veliko stradawe, oni dopuwuju tragini bilans smiqenog genocida ne samo nad qudima ve i nad celokupnom srpskom duhovnom batinom. Paradoksalno zvui da ni posle dugih posleratnih godina, jo uvek nije popisano sve to je oteeno i planski razoreno, kao da i sam zaborav zloina ne predstavqa wegov produetak.

Dejan Medakovi THE IMPORTANCE OF THE MONASTERY OF KRUEDOL IN SERBIAN HISTORY Abstract The author gives the historical data about the part and importance of the monastery of Kuedol, the pious foundation of the Srem despots, the Brankovies, from 15101512. In its spiritual, religious and artistic life the monastery of Kruedol drew on the ancient tradition of the Serbian medieval ruling dynasty, the Nemanjies. After the Austro-Turkish war of 1688 during their retreat the Turks burnt the monastery and the relics of the Brankovies buried in it, already canonized. During the rise of historicism among the Serbs in the 18th century, the Serbian Orthodox Church (the Metropolitanate of Karlovci) gave special consideration to the monastery of Kruedol, whose reputation had already been established. Thus within this region of the Austrian Empire a special national programme was created, with the aim of preserving and improving the Serbian Orthodox character. The peak of the changes, especially in the visual arts, was achieved in the wall frescoes of the monastery of Kruedol, which were adapted not only in form but also in tendency towards their symbolic meaning, to the demands of the Baroque age.

PREDAVAWA U OGRANKU

21

Manastir Kruedol

Glavna crkva manastira Kruedola

22

PREDAVAWA U OGRANKU

Bogorodiin pokrov, slikarstvo priprate glavne crkve

Kamenovawe svetog arhiakona Stefana, slikarstvo priprate glavne crkve

PREDAVAWA U OGRANKU

23

Hrist propoveda u hramu, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

24

PREDAVAWA U OGRANKU

Svadba u Kani galilejskoj, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

Hristos iscequje raslabqenoga, zidno slikarstvo naosa glavne crkve

PREDAVAWA U OGRANKU

25

BRANKOVII KTITORI MANASTIRA KRUEDOLAMomilo Spremi

Apstrakt: Ktitori manastira Kruedola bili su lanovi porodice despota Stefana Brankovia, koga su Turci oslepili 1441. godine. Zajedno sa suprugom Angelinom, sinovima urem i Jovanom, i kerkom Marom, iveo je u furlanskom Beogradu. U wemu je i umro 1476. godine. Despotica Angelina i sinovi 1485. doli su u Ugarsku, jer je kraq Matija Korvin naimenovao wenog starijeg sina ura za srpskog despota. Ali, nekoliko godina kasnije, on se zamonaio i dobio ime Maksim. Despotsku dunost obavqao je wegov mlai brat Jovan, koji je, meutim, 1502. godine umro. Despotica Angelina i Maksim otili su potom u Vlaku, gde je Maksim dobio mitropolitski in. Oko 1508. godine vratili su se u Srem i podigli manastir Kruedol. Poto je Maksim postao beogradski mitropolit, Kruedol je bio mitropolitsko sedite i porodini mauzolej porodice Brankovi. U wega su, na kraju, smetene moti despota Stefana Slepog, despotice Angeline, despota ura mitropolita Maksima i despota Jovana. Poto su uvane oko dve stotine godina, spalili su ih Turci u Kruedolu 1716. godine, posle bitke kod Petrovaradina. Do danas su ostale samo estice.

Porodice u emigraciji obino izumru ili budu asimilovane. Porodica despota Stefana Brankovia (Slepog) bila je izuzetak od toga pravila. Zasnovana je van Srbije, deca su raana van we, zajedno sa roditeqima ivela su samo u tuini. ak, supruga i deca nisu videla zemqu Stefanovih predaka. Sami su bili od vladarske loze, ali u dravi koja vie nije postojala. Iako su bili izdanci jedne od najbogatijih porodica, padali su u najveu bedu. Kao predstavnici stare aristokratije, koja je imala svoj kodeks ponaawa, morali su se boriti sa sitnim susedima i prevarantima, koji su ih uznemiravali i potkradali. Uz sve to, otac porodice bio je slep. U takvim okolnostima trebalo je imati snage i voqe za svakodnevni ivot, a kamoli za uvawe visokih ideala. Porodica despota Stefana Slepog imala je tu snagu. Na tuem tlu, ostala je do tanina verna srpskim dravnim i verskim tradicijama. Asimilacija wu nije dodirivala.

* Porodica despota Stefana Brankovia razvila je glavnu delatnost u Sremu. Jo od ranog sredweg veka Sloveni su naseqavali Panonsku niziju, naroito wen juni deo. Krajem 9. veka doselili su se Ugri, ali u wihovoj sredwovekovnoj dravi nije sasvim iezao slovenski ivaq. Po reima Pavla Ivia, to se odnosi prvenstveno na Srem".1 Slovenski elemenat naglo je uvean u poznom sredwem veku, jer je tursko osvajawe sa juga pokrenulo srpske seobe prema severu. Srbi su pod Nemawiima prodirali na jug, irei svoju dravu na raun oronulog Vizantijskog carstva. Marikom bitkom 1371. godine, kao noem preseen je wihov put. Poelo je uzmicawe prema severu i nastavqeno je u kasnijim vremenima. Srem je naroito kolonizovan, jer je bio najblii i u wemu je od ranije bio gust sloj slovenskog ivqa, a nije bilo znatnijeg ugarskog naseqavawa. Tu se Srbi nisu oseali kao tuinci.2

1 2

Istorija srpskog naroda, 2, Beograd 1982, 534 (P. Ivi). Isto, 318319 (S. irkovi).

26

PREDAVAWA U OGRANKU

Kako je posle bitke kod Angore 1402. godine, despot Stefan Lazarevi priznao vrhovnu vlast kraqa igmunda (13871427), dobio je posede u Kraqevini. Od toga vremena promenio se poloaj Srba; postali su inilac o kome se moralo voditi rauna. Da su posedi despota Stefana bili i u Sremu, posredno potvruju izvori. Kraq igmund darovao je elniku Radiu grad" Kupinik (danas Kupinovo) i sela oko" wega. To mu je zapisao u batinu" i despot Stefan Lazarevi i despot ura Brankovi.3 Despot ura drao je Zemun, Slankamen, Mitrovicu, Kupinik i neka sela. Kao rezultat decenijskih seoba, ve 1437. u jednom latinskom dokumentu pie da vei deo spomenutih krajeva Srema nastawuju Raani" (maiorem partem predictarum parcium Syrmiae Rascianos inhabitare").4 Sam despot ura dolazio je u te krajeve. Beei iz Smedereva od kuge, s porodicom je stigao u Kupinik, ali ga je tu, decembra 1455, napao Mihailo Silai.5 Kao rezultat ve dugog doseqavawa, Juna Ugarska je u drugoj polovini 15. veka dobila srpsku fizionomiju. Ugarski elemenat povlaio se na sever, a mlaa ugarska topografska nomenklatura ustupala je mesto starijoj, srpskoj.6 Iz Srbije su se iseqavali svi slojevi stanovnitva: od sirotiwe do pripadnika vlasteoskih porodica. Najznaajniju ulogu odigrali su Brankovii, koji su se vezali ba za Srem. Prvi je stigao despot Vuk Grgurevi.3

Despot Vuk je u drugoj polovini 1464. godine preao u Ugarsku i stupio u slubu kraqa Matije Korvina (14581490). Kraq ga je koristio u borbi protiv Nemaca, eha, Poqaka, ali najvie protiv Turaka. Tukao ih je u Banatu, oslobodio je s kraqem abac, opsedao Smederevsku tvravu, provaqivao u Bosnu, spalio Srebrenicu i Vrhbosnu, upadao u Srbiju sve do Kruevca. Kraq mu je, pro prefatis suis serviciis", dao mnoge posede za opremawe i izdravawe ratnika: Kupinik, Irig, Berkasovo, Belu Stenu u Krievakoj upaniji, imawa porodice Tituevi, Komogojno, Gradisu, Kostajnicu. Bio je oewen Barbarom Frankopan, ali nisu imali dece. Ceo wegov ivot bio je ratovawe i s pravom je reeno da je bio longa bellorum experientia".7 Umro je u Sremu" 16. aprila 1485. godine.8 Vuk se sa sultanom dopisivao na srpskom jeziku, a wegov poslanik i srpski pisar bio je pop Jovan, pravoslavni klirik. Imao je neku vrstu dvora, na kome je bilo obrazovanih qudi. Uz wega se 1479. godine pomiwe Ztepan literatum Rascianum Sirmiensem", dakle obrazovani Srbin iz Srema.9 Pop Jovan pisao je kwigu u dane blagoestivago i hristoqubivago gospodina despota Vuka", pomiwui ga, dakle, na nain na koji su navoeni stari srpski vladari.10 Srpska narodna tradicija pripisivala je Vuku nadzemaqske odlike i junatva, mitska obeleja. Pevajui opirno i detaqno o wegovom junatvu, za narodnog pevaa bio je Zmaj despot" i Zmaj Ogweni Vuk".11

Q. Stojanovi, Stari srpski hrisovuqi, akti, biografije, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr., Spomenik Srpske kraqevske akademije nauka, 3 (1890) 3; L. ThallczyA. Aldsy, Monumenta Hungariae historica, Codex diplomaticus partium Regno Hungariae adnexarum, Budapest 1907, 125126. 4 E. Fermendin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum incertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Zagrabiae 1892, 159. 5 Cosmographia Pape Pii, Europa Pii Ponteficis nostrorum temporum varias continens historias, Venetiis 1503, XIXII. 6 K. Jireek, Istorija Srba, 2, Beograd 1952, 421. 7 A. Bonfini, Rerum Hungaricarum decades, IV, Budapest 1941, 119. 8 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927, 254. 9 L. ThallczyA. Aldsy, n. d., 271. 10 N. Dui, Starine hilandarske, Glasnik Srpskog uenog drutva, 56 (1884), 104. 11 St. Novakovi, Posledwi Brankovii u istoriji i u narodnom pevawu, Istorija i tradicija, Beograd 1982, 205275. Up. Q. Peikan-Qutanovi, Zmaj Despot Vuk mit, istorija, pesma, Novi Sad 2002.

PREDAVAWA U OGRANKU

27

Velika zasluga despota Vuka bila je to je, posle propasti Despotovine, uinio Srem mestom srpskog okupqawa. Koliko mu je ratovawe doputalo, negovao je srpske dravne i crkvene tradicije. Po narodnom predawu, podigao je crkvu u Slankamenu.12 Negovawu srpskih tradicija jo vie su se posvetili wegovi naslednici na poloaju srpskih despota. Vuk je pripremio teren za wihovo delovawe. U vreme smrti despota Vuka Grgurevia, kraq Matija Korvin ratovao je u Austriji, uspevi da zauzme Be. Kako je s hrabrim Vukom imao najboqe iskustvo, naimenovao je novog srpskog despota, kako bi i daqe vezao Srbe za sebe. Izabrao je ura Brankovia, starijeg sina despota Stefana Brankovia (Slepog). Despot Stefan, zajedno sa suprugom Angelinom, kerkom arbanakog gospodara ura Arijanita, sinovima urem i Jovanom i kerkom Marom, iveo je u oronulom zamku Beograd u Furlaniji.13 ivei u bedi i nematini, umro je oktobra 1476. godine. Za despoticu Angelinu i decu nastupila su jo gora vremena. Na podsticaj zaove grofice Kantakuzine, koja je ivela kod sestre Mare u Turskoj, despotica Angelina otila je, sa sinovima urem i Jovanom, caru Fridrihu Habzburkom (14401493) u Be. Od wega je 1479. dobila zamak Vajtersfeld (Weitersfeld) u tajerskoj. Zauzvrat, ona i sinovi, zakleli su se na vernost. Pod zatitom cara bili su oko dve godine, a onda je zamak dat drugome.14 Ali, jo 1485. Angelina je drala furlanski Beograd. Te godine ga je, za dobijeni zajam, zaloila Mateju Spanduinu (Spandinu), po poreklu vizantijskom12 13

plemiu, koji je bio u slubi cara Fridriha . Bio joj je preko potreban novac, jer je u wenom i u ivotu wene porodice ba 1485. godine nastupila velika promena. Te godine udala je kerku Maru za monferatskog grofa Bonifacija , potomka vizantijskog cara Andronika i Irene od Monferata. Venawe je obavqeno u Insbruku, u prisustvu cara Fridriha . Ali, za udaju je morala da spremi miraz.15 Kao to je pomenuto, te godine kraq Matija Korvin naimenovao je wenog starijeg sina za srpskog despota. Posle zalagawa zamka, despotica Angelina i sinovi krajem 1485. krenuli su u Ugarsku. Sa sobom su poneli moti despota Stefana, koje su 15. februara 1486. poloili u hram Sv. Luke u Kupiniku. Wihov dolazak srpski letopisac propratio je reima: Dooe sinovi Stefanovi u Srem, ura i Jovan".16 Ako su u dalekoj Furlaniji, meu Italijanima i Nemcima, negovali srpske tradicije, onda su to jo vie mogli initi u Sremu, meu svojim sunarodnicima. Despot ura i wegov brat dobili su od kraqa Matije Korvina posede: Kupinik, Irig, Jarak i druge. Ve 12. februara 1486. kraq im je ustupio Berkasovo u Vukovskoj upaniji, za zajam od 12.000 dukata.17 Kasnije su dobili i Kostajnicu. Bili su to posedi koje je uglavnom drao despot Vuk Grgurevi. Braa ura i Jovan zakleli su se na vernost, uz obavezu da despot izdrava i predvodi odred od 1.000 ratnika. Iako su se nalazili na samoj turskoj granici, ipak rata nije bilo, jer se odravao ugarsko-turski mir, sklopqen 1483. godine. Naravno, despot se morao odazvati na svaki

S. irkovi, O despotu Vuku Grgureviu, Zbornik za likovne umetnosti, 6, Novi Sad 1970, 288290. Fr. Babinger, Das Ende der Arianiten, Bayerische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungberichte, 4 (1960) 1415. 14 L. Thallczy, Bruckstcke aus der Geschichte der nordwestlichen Balkanlnder, IV, Zur Despotenfamilie Brankovi, Wissenschaftlichen Mitteilungen aus Bosnien und Hercegovina, 3 (1895), 356357; Fr. Babinger, n. d., 6263. 15 M. Spremi, Kantakuzina (Katarina) Brankovi, Varadinski apostol. Povodom 550 godina od nastanka, BeogradZagreb 2004, 4146. 16 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 254255.

28

PREDAVAWA U OGRANKU

kraqev poziv, to je podrazumevalo ratovawe i na drugim stranama. Mada je titulu despota dobio ura, kraq je odmah uzeo u slubu i Jovana. Oni su zajedniki drali posede i zajedniki ratovali. Braa i majka inili su slonu, pravu hriansku, porodicu. Kraq Matija pokuao je da oeni novog srpskog despota. Glavni provodaxija bila je wegova ena kraqica Beatrie, kerka napuqskog kraqa Ferantea Aragonskog. Izabranica je bila wena roaka Izabela, od koje je mladoewa traio da napusti katolicizam. Kako to nije htela da uini, do braka nije ni dolo.18 ura je prvo vreme despotovawa provodio na severu. Bile su to posledwe godine ivota kraqa Matije Korvina, koji je umro u Beu 6. aprila 1490. Kako kraq Matija Korvin nije ostavio zakonitog naslednika, odmah su poele borbe za presto. Despot ura i brat mu Jovan u poetku su bili uz Ivania Korvina, Matijinog vanbranog sina, kratko vreme uz Maksimilijana Habzburkog, a na kraju su priznali Vladislava Jagelonca, ekog kraqa, koji je vladao u Ugarskoj pod imenom Vladislav (14901516). Pomagali su ga, sa 600 lako naoruanih kowanika, u uvenoj bici kod Koica 24. decembra 1491. protiv brata Alberta.19 Borbe za presto u Ugarskoj oslabile su centralnu vlast, to je olakalo meusobne sukobe velikaa. I braa Brankovi bili su zahvaeni tim borbama. Herceg Lovro Iloki napadao je wihove qude, a despot ura odgovarao je istom merom. Po kraqevom nalogu, posredovao je kaloki nadbi17

skup Petar Varadi.20 Despot ura umeao se u borbe meu slavonskim velikaima, pa je, sa jo nekim plemiima, napao slavonske gradove Ivanku, Sveti ura, Osijek, Sotin u Sremu i Sombatheq u zapadnoj Ugarskoj. S bratom Jovanom poseo je Mitrovicu, a zatim zauzeo Ilok i potisnuo vojsku Lovre Ilokog iz Srema. Onda je preao u Slavoniju i poseo Orahovicu, a potom je posetio kraqa, koji je s vojskom logorovao u blizini.21 Despot ura je stalno radio u zajednici s bratom Jovanom, koji se takoe javqa s titulom despota. Udvajawe despotskog dostojanstva posledica je reforme koju je 1493. sproveo kraq Vladislav . Imenovao je po dve linosti na svaku vanu funkciju u odbranbenom sistemu drave.22 Jovan je sigurno nosio titulu od 1494, tako da su braa istupala zajedniki: Nos Georgius et Johannes regni Rascie despoti". ura je, ipak, imao glavnu ulogu, to se vidi pri reavawu sporova oko plaawa crkvene desetine. Iako je Ugarski sabor 1495. potvrdio raniju odluku da se ne naplauje od Srba, Rutena, Vlaha i drugih izmatika", kaloki nadbiskup je optuivao ura da uskrauje isplatu. Petar Varadi je uspeo da dobije kraqevo nareewe da se desetina naplauje, pa su neki urevi qudi opqakani. Na wegove proteste, nadbiskup je odgovorio da desetina nije lina ve teritorijalna, jer Bog je ovu dravu stvorio hrianskom a ne izmatikom i svakako nije u vaoj vlasti da je uinite srpskom".23 Ceo sluaj je, ipak, smiren, ali je plaawe desetine ostalo i daqe kamen spoticawa.

J. Teleki, Hunyadiak kora magyarorszgon, XII, Pesten 1853, 303304; G. Pray, Annales rerum Hungariae, IV, Vindobonae 1767, 185186; A. Stojakovi, Pismenno Matie Korvina dano Georgiju despotu, i ovoga bratu Joannu, Letopis Matice srpske, kwiga 64, ast perva, Budim 1844, 114117. 18 ivot arhiepiskopa Maksima, izd. A. Vukomanovi, Glasnik Drutva srpske slovesnosti, 11 (1857) 127. Up. S. Tomin, Vladika Maksim Brankovi, Novi Sad 2007, 1725. 19 Schwandtneri Scriptores rerum Hungaricarum, II, Vindobonae 1746, 177. 20 L. ThallczyA. Aldsy, n. d., 284288. 21 Isto, 291293. 22 S. irkovi, Postvizantijski despoti, Zbornik radova Vizantolokog instituta, 38 (19992000), 396397. 23 G. Wagner, Epistola Petri de Warda, Posonii 1776, 125127.

PREDAVAWA U OGRANKU

29

Iako se bavio reavawem svetovnih problema, despot ura je bio veoma naklowen crkvi. U wegovom ivotu dolo je do velike promene, jer se izmeu jula 1497. i jula 1499. zamonaio. Vlast je prepustio bratu Jovanu, a sam se brinuo o pravoslavnim crkvama i duhovnicima. U meuvremenu, Jovan se potpuno posvetio ratu. Prema dekretu kraqa Vladislava iz 1498. godine, banderij srpskog despota brojao je 1.000 kowanika i bio je ravan kraqevom. U to vreme kraj izmeu Save i Dunava oznaavan je kao zemqa Srba ili husara", a na najranijim kartama Ugarske s poetka 16. veka oznaen je kao Rascia" ili Razen". Prema jednom mletakom izvetaju bio je to teren dil dispoti di Rascia".24 Poto je upravo Venecija 1499. zaratila s Turskom, weni ambasadori, koji su u prolee 1500. godine proli na putu za Stambol, javili su da despot ima 3840 godina, da je lep, snaan i hrabar ovek i da raspolae s 2.000 lakih kowanika. Despot Jovan se, takoe, obratio Mleanima. Wegov ambasador Ivan sa Raba, doctor, avochato", juna 1500. predloio je u Veneciji da ga Republika uzme u slubu, a on e zaratiti protiv Turaka s 1.000 kowanika i 1.000 peaka.25 U isto vreme, stigla je u Mletke i wegova majka despotica Angelina, koja je prethodno posetila brata Konstantina u Pizi. Wu je 12. juna primio dud Agostino Barbarigo, a opisana je kao donna vecchia, va vestita di negro a la greccha".26 Poto je u junu 1501. kraq Vladislav prekinuo pregovore sa sultanom, despot Jovan i beogradski ban ve sledeeg meseca upali su u Srbiju. Kako se despot, kao glavni vojni zapovednik, zadravao na grani24 25

ci, Turci su pokuavali da preko wega sklope mir s ugarskim kraqem. Obeavali su da e vratiti ono to mu pripada u Srbiji i Bosni. Despot im nije verovao i u decembru 1501. provalio je u severozapadnu Srbiju.27 Turci su u prvoj polovini 1502. godine bezuspeno pokuavali da darovima potkupe despota Jovana, kako bi, kao posrednik, isposlovao mir s Ugarskom. Nije im verovao i umeao se u borbe u Bosni, potukavi Turke pod Zvornikom. Polaui i daqe nade u Mleane, 27. septembra 1502. poslao je u Veneciju brata Maksima da trai pomo za zajedniku borbu. U monakoj rizi, Maksim je, u novembru, preko tumaa Teodora Paleologa, objasnio dudu da se odrekao despotskog dostojanstva i da slui Bogu, preporuujui molbu brata. Lepo je primqen, a oznaen kao ovek veoma lepog izgleda, ali je utivo odbijen, uz izgovor da nije vreme za rat, jer se pribliava zima. Ustvari, Mleani su bili pred zakquewem mira sa sultanom.28 Teko da je Jovan i saznao za mletaki odgovor. Stalno u ratu po barutinama Save i Dunava, razboleo se od groznice i iznenada umro 10. decembra 1502. godine. Posle wegove smrti nije vie bilo svetovnih mukih lanova u porodici Brankovi. Wegove moti poloene su, kao i oeve, u crkvu Sv. Luke u Kupiniku. Iako su braa Brankovi bili baroni Ugarskog kraqevstva, ukqueni u ugarski dravni sistem, za Srbe su bili neto posebno. Srbi su ih videli u ulozi vladara i despoti su prihvatili tu ulogu. Kao izdanke vladarskog roda, potovali su ih ne samo Srbi sa wihovih poseda, ve sav srpski

M. Sanudo, I diarii, IV, Venezia 1880, 373. Isto, , 398. 26 Isto, , 387. Up. I. Ruvarac, O rodu despotice Aneline i srei Despine Marije, Zbornik Ilariona Ruvarca, 1, Beograd 1934, 37. 27 V. Makuev, Istorieski pamtniki Junh Slavn i sosednih im narodov, 1, Varava 1874, 317319. 28 M. Sanudo, n. d., , 457458. Up. M. Mesi, Pleme Berislavia, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, 8 (1869), 7677.

30

PREDAVAWA U OGRANKU

narod u Ugarskoj. Despot je bio vie despot srpski nego velika ugarski", kako je napisao Stojan Novakovi.29 Despoti su stolovali u Kupiniku, koji je nekoliko decenija bio nezvanina srpska prestonica. Despot Jovan Brankovi nije ostavio mukih potomaka, ve samo dve keri. Prema itiju Maksima, kraq i sva vlastela" ponovo su ponudili Maksimu dostojanstvo despota, ali je on ponudu odbio.30 Kraq Vladislav naimenovao je za srpskog despota hrvatskog velikaa Ivania Berislavia. Budimski dvor naterao je Jovanovu suprugu despoticu Jelenu, roenu Jaki, da se uda za novog despota, kako bi se Srbi vezali za wega. im je Jovan umro, kraq je oduzeo wegova imawa i dao ih novom despotu, jer su ila uz zvawe. Pogoeni promenom i gubitkom poseda, Maksim i despotica Angelina napustili su Srem. Sa motima despota Stefana Slepog i despota Jovana, otili su u Vlaku vojvodi Jovanu Radulu Velikom.31 Poboni vladar, koji je podizao crkve i voleo monahe, bio je ktitor i prilonik manastira i u Srbiji. U Vlaku je 1504. doao sa Svete Gore bivi carigradski patrijarh Nifon, po poreklu Srbin, i prvi srpski tampar Makarije, koji je u Trgovitu tampao bogoslubene kwige. Maksim je u Vlakoj dobio mitropolitski in, a hirotonisao ga je upravo Nifon. Brinuo se o organizaciji crkve i uinio vojvodi Radulu diplomatske usluge: izmirio ga je 1507. s moldavskim vojvodom Bogdanom i pratio ga u Budim na pregovore s ugarskim kraqem.32 Situacija se promenila 1508. godine, kada je na vlaki presto doao vojvoda Mihwa Zli". Maksim je sa29 30

vesno obavio jednu misiju u Budimu, ali se nije vratio u Vlaku, ve je doao u Srem. Po povratku iz Vlake, Maksim i Angelina odluili su da podignu manastir i u wega smeste svete moti". Isprosivi" od brae Jakia mesto dobro", a uz pomo vlakog vojvode Jovana Wagoja Besarabe, podigli su manastir Kruedol, posveen Blagovetewu.33 Despotica Jelena, sposobna i energina ena, verovatno je pomogla da od wenih Jakia dobiju pogodno mesto za podizawe manastira. Ona je, nekako u to vreme, kao v Hrista Boga blagoverna gospoa Elena milostiju Boieju despotica Srbqem" obeala, ot malie sile moei", da daje Hilandaru 100 dukata godiwe, a da joj monasi, zauzvrat, utorkom poje liturgiju.34 Ve u martu 1509. godine despot Ivani Berislavi pisao je ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviu, preporuujui molbu beogradskog mitropolita Teofana. Uz wegovu preporuku ilo je pismo despotice Angeline, koja je takoe traila pomo. Istakla je da je za sto zlatnika kupila imawe, na kojem eli da sagradi crkvu, posveenu Jovanu Zlatoustom i da u wu smesti moti mua i sina. Napomiwui da im je ugarski kraq oduzeo sve posede, molila je kneza da bude ktitor nove crkve. U odvojenom pismu, molila ga je da se prihvati ktitorstva ruskog manastira Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori. Pismo je uputila po starcu svetenoinoku Evgeniju, koji je iao u Rusiju u sastavu svetogorske delegacije. Knez Vasilije poslao joj je u julu iste godine pomo u novcu i samurovini, uz obeawe da e je i daqe pomagati. Darovao je takoe be-

St. Novakovi, n. d., 202. ivot arhiepiskopa Maksima, 127. 31 J. R. Mircea, Relations culturelles roumano-serbes au XVIe sicle, Revue des tudes sud-est europennes, 1/34 (1963), 385386. 32 ivot arhiepiskopa Maksima, 127129. Up. B. Kneevi, Manastir Lopuwa, Saoptewa Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture SR Srbije, 18 (1986), 83114; Isti, Ktitori Lopuwe, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 7 (1971), 4950; G. Mihaila, Maksim Brankovi u srpskim i rumunskim natpisima 1618. veka, Nauni sastanak slavista u Vukove dane, 14/1 (1985), 211218. 33 ivot arhiepiskopa Maksima, 127129. 34 Fr. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Viennae 1858, 546548.

PREDAVAWA U OGRANKU

31

ogradskog mitropolita Teofana i kuajski manastir, obeavi da e ga i daqe pomagati.35 U meuvremenu, odigrali su se neki znaajni dogaaji. U Vlakoj je 1512. doao na presto Brankoviima nakloweni Jovan Wagoja Besaraba, koji je bio oewen Despinom Milicom, kerkom despotice Jelene. Pomogao je izgradwu Kruedola, a darovao je i druge srpske manastire.36 Osim toga, Maksim je postao beogradski mitropolit i umro je despot Ivani Berislavi. Trebalo je graditi novo mitropolitsko sedite, koje bi istovremeno bilo porodini mauzolej, u koji bi se smestili kivoti sa svetim motima. Naputen je plan despotice Angeline o gradwi hrama posveenog Sv. Jovanu Zlatoustom; ona je podigla skromnu crkvu posveenu Sretewu.37 Odluka o podizawu Kruedola doneta je posle povratka Maksima i Angeline iz Vlake, moda 1508. godine. On je otiao u Vlaku kao jeromonah a vratio se kao mitropolit. Smatra se da je gradwa zapoela u veoma irokom rasponu izmeu 1509. i 1512, a da je zavrena izmeu 1512. i 1521. godine."38 Jo za ivota Maksima, u Kruedol su smetene moti despota Stefana Slepog i despota Jovana, to nagovetava da se za dowu granicu izgradwe hrama moe uzeti 1516. godina. Maksim je u novoj svetiwi sabrao mnotvo inoka". Bila je tu i biblioteka, u kojoj je bilo kwiga iz dvorske kwinice despota ura u Smederevu. U manastirskoj riznici pohrawene su dragocenosti despotske porodice, a preneti su i neki predmeti iz Beogradske mitropolije.3935

Maksim i Angelina, oboje u monakim rizama, provodili su dane u molitvama, reeni da uz drage moti ostanu do kraja. Posle wihove smrti, tu su pohrawene i wihove moti. I pre podizawa Kruedola, u junoj Ugarskoj bilo je srpskih pravoslavnih crkava: u Kupiniku, Slankamenu, Srpskom Kovinu, a postojao je manastir u Potisju na posedu Miloa Belmuevia. Po tradiciji, manastir Boan u Pomoriju sagradio je neki trgovac Bogdan, posredstvom Dmitra Jakia. Postanak manastira Hodoa, u okolini Arada, tradicija vezuje za Stefana Jakia. Po kasnijim izvorima i po predawu, prema kome treba biti kritian ali ga ne treba unapred odbacivati, osnivawe nekih frukogorskih manastira pripisuje se sremskim Brankoviima: Obed, Jazak, Diva, Pribina Glava i drugi. Izgleda da su prvobitne graevine bile veoma skromne, od drvene konstrukcije. Bez obzira da li su ih ba sve oni podigli, navedeni posredni podaci svedoe da su unapredili crkveni ivot meu pravoslavnim Srbima krajem 15. i poetkom 16. veka. Posle pada Srpske despotovine 1459. godine, Srbi u Ugarskoj potpadali su pod nadlenost Beogradske pravoslavne mitropolije. Ona je dobila na znaaju, jer je u to vreme bila jedina slobodna srpska eparhija, van domaaja turske vlasti. A upravo Maksim Brankovi bio je wen jerarh. Na Apostolu s tumaewem sauvan je zapis da je prepisan 11. avgusta 1513. godine pri blagoestivom mitropolite belgradskom kir Maksime bivago despota".40 Poto se pret-

S. Dimitrijevi, Dokumenti koji se tiu odnosa izmeu srpske crkve i Rusije u 16. veku, Spomenik Srpske kraqevske akademije nauka, 38 (1903), 1720. 36 C. Nicolescu, Princesses Serbes sur le trone des Principautes Roumaines. Despina-Militza, princesse de Valachie, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 5 (1969), 97117. 37 M. Timotijevi, Srpski despoti Brankovii i osnivawe manastira Kruedola, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 2728 (19911992), 138141. 38 M. Timotijevi, n. d., 142, nap. 62. Up. D. Medakovi, Dunavski putevi srpske kulture 18. veka, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 38. 39 M. Timotijevi, n. d., 143145. 40 Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, 1, Beograd 1902, 128.

32

PREDAVAWA U OGRANKU

hodni beogradski mitropolit Teofan u sauvanim izvorima pomiwe posledwi put 1509, verovatno je Maksim preuzeo Beogradsku mitropoliju izmeu 1509. i 1513. godine. Nije dugo stolovao na uglednoj stolici. Umro je 18. januara 1516. godine u Kruedolu. Nesrenoj Angelini nije se dalo da umre pre wega. Preminula je 30. jula, verovatno 1520. godine. Moti despota Stefana Slepog, despotice Angeline, despota ura mitropolita Maksima i despota Jovana uvane su oko dve stotine godina. Spalili su ih Turci u Kruedolu 1716. godine, posle bitke kod Petrovaradina. Ostale su do danas samo estice. Sremski Brankovii su, dakle, u stranoj dravi obnavqali srpski dravni i crkveni ivot. Ostajui verni srpskom nasleu, do tanina su ponavqali ono to se odigralo u srpskoj sredwovekovnoj dravi, iju je tradiciju uvala, pre svega, srpska crkva. Wihovo obnavqawe srpskog crkvenog ivota, dizawe manastira, pa i Kruedola, sastojalo se od nekoliko duhovnih komponenti: 1. Uspostavqawe kulta vladara svetiteqa i potovawe wihovih motiju. Despot Stefan Brankovi, despotica Angelina, despot ura arhiepiskop Maksim i despot Jovan kanonizovani su i tako uvrteni u spisak srpskih svetiteqa. Oni su jedini sveci meu mnogobrojnim lanovima porodice Brankovi, koji su oko dve stotine godina igrali prvorazrednu ulogu u istoriji srpskog naroda. Najstarijem meu wima, despotu Stefanu, sinu despota ura i unuku Vuka Brankovia, ve krajem 15. ili poetkom 16. veka napisani su itije i Sluba. Omiqena srpska svetiteqka, prepodobna mati Angelina", dobila je takoe itije i Slubu. Sva u ditirambima, Slu-

ba spada u najboqa pesnika dela stare srpske kwievnosti. Dosta opirno itije arhiepiskopa Maksima ima realan istorijski okvir, a sadri i podatak o podizawu Kruedola. Sluba Maksimu, napisana 1523. godine, istie sudbinu svetiteqa: U tuini roen i vaspitan bio si, oe, ipak, u oblast svog oteestva nastanio si se". Despot Jovan dobio je Slubu, a napisana je i zajednika Sluba svetim Brankoviima.41 Jo za ivota Maksima i Angeline, Rodoslov srpskih vladara dopuwen je Rodoslovom sremskih Brankovia. Pisac o wima izlae realno, na istorijski nain.42 Kao u sredwovekovnoj Srbiji, posebno su potovane moti. Zemni ostaci despota Stefana Slepog uvane su kao svetiwa jo u furlanskom Beogradu. Noene su, a, po tradiciji, sputane i niz reku, sve do Kupinika, gde su, kao najvea svetiwa, poloene u crkvu Sv. Luke. To je upravo najznaajniji dogaaj, pa srpski letopisac donosi godinu, mesec i dan kada je to uiweno. Po tradiciji, despotica Angelina je od brodskih dasaka sagradila crkvu brvnaru. Pri polasku u Vlaku, ponete su moti despota Stefana i despota Jovana. Zbog loih puteva, u to vreme se retko putovalo kolima ve na kowu. Pouzdano se zna da su Nemawine moti noene. Tako je verovatno bilo i sa motima do Vlake i od Vlake. Posle toga, uvane su i potovane kao najvea svetiwa oko dve stotine godina. 2. Poput srpskih sredwovekovnih vladara, despot ura je primio monaki postrig. Wegovo monaewe podsea na monaewe Svetog Save Srpskog. Bez znawa majke i brata, jedne noi tajno se zakaluerio u hramu Sv. Luke u Kupiniku. Zamonaio ga je iguman manastira Blagovetewa kod drela, koji je doao po milostiwu i podsea

41 Srbqak. Slube, kanoni, akatisti, prev. D. Bogdanovi, prir. . Trifunovi, Beograd 1970, 409 499; D. Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, Beograd 1980, 240, 244; L. Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 133140, 146155. 42 Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 4143; . Sp. Radojii, Antologija stare srpske knjievnosti, Beograd 1960, 214215, 225226; Isti, Kwievna zbivawa i stvarawa kod Srba u sredwem veku i u tursko doba, Novi Sad 1967, 184189.

PREDAVAWA U OGRANKU

33

na ruskog monaha koji je stigao na Nemawin dvor. itije Maksima podsea na ivot Svetog Save. Inae, kasnije je Maksima proizveo za jeromonaha sofijski mitropolit Kalevit. Dogaaj je kratko zabeleio srpski letopisac reima: Postrie se ura i nareen bist Maksim".43 Ceo in monaewa, i ne samo on, pokazuju da je uspostavqena paralela: arhiepiskop Maksim (Brankovi) arhiepiskop Sava (Nemawi). 3. Kao i vladari u ranijoj srpskoj dravi, sremski Brankovii darivali su svetogorske manastire. Despot ura je, sa svojima, ve 20. marta 1486. izdao povequ Hilandaru, prihvativi se ktitorstva.44 Poto je kasnije stigao iguman manastira Sv. Pavla, jeromonah Nikon, koji je ranije pripadao krugu vlastele na dvoru despota Stefana Slepog, i traio prilog, novembra 1495, v Hrista Boga blagoestiva i hristoqubiva gospoa despotica Angelina i despot ura i despot Jovan" izdali su u Kupiniku povequ, obavezavi se da daju manastiru 500 dukata godiwe, a da im monasi, zauzvrat etvrtkom slue liturgiju.45 Samo koji mesec pre toga, Angelini je umrla kerka Mara, kao mlada ena. Sledee godine stigli su jeromonah Kozma i monah Josif iz Hilandara. Doneli su Nemawinu i Savinu povequ, traei novi prilog. Despoti ura i Jovan i despotica Angelina obavezali su se 9. maja 1496. da daju 1.000 dukata godiwe, a ako ih Bog uini nasledniki oteestvu naemu", prilog nee umawiti ve poveati. Kalueri su se obavezali da im poje liturgiju dva puta ne43

deqno.46 Despot Jovan je 23. jula 1499. izdao u Kupiniku povequ svetogorskom manastiru Esfigmenu. Prihvatajui molbu igumana jeromonaha Gerasima da bude ktitor, obavezao se, s majkom despoticom Angelinom, da svake godine pomae manastirsko bratstvo, u skladu sa svojim mogunostima. Ako mu, pak, Bog uini milost stvoriti me gospodina Srbqem", davae onoliko koliko je davao wegov deda, despot ura. Monasi su se obavezali da e novim ktitorima sluiti liturgiju svake subote.47 Iako sa skromnim prihodima, sremski Brankovii bili su izdani prema svetogorskim svetiwama, kao i moni vladari na nekadawem srpskom prestolu. Oni su ak u svojim poveqama pomiwali ranije ktitore Sv. Simeona i Sv. Savu. Od samog dolaska u Srem, imali su izgraenu ideologiju kontinuiteta sa vladarima iz kue Namawia i Brankovia. Poveqe je ak sastavqao sam despot ura. 4. Iako nisu vie rezidirali u Prizrenu, Skopqu, Kruevcu, Beogradu ili Smederevu, braa despoti Brankovii i wihova majka despotica Angelina izdavali su poveqe u starim formama, vodei rauna ne samo o dispoziciji, u kojoj su saoptavali pravni in, ve i o ostalim formama, od uvodnih, preko arenge, do potpisa. Kao to su raniji dogaaji datovani vladavinom srpskih vladara, tako su i sada oznaavani u dane" ura i Jovana blagoestivih i hristoqubivih despota", u dane blagoestivih i hristoqubivih despota srpskih Jurja i matere wegove Angeline".48 Zapisi na rukopisnim kwigama svedoe da su

Q. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 43, 254, 297; . Sp. Radojii, Antologija, 226; Up. S. Tomin, n. d., 2534. 44 Prema D. Sindiku, original poveqe nalazi se u manastiru Hilandaru. Kopiju je napravio monah Nikandar 12. maja 1845. godine. D. Sindik, Srpska sredwovekovna akta u manastiru Hilandaru, Hilandarski zbornik, 10 (1998), 8384. 45 Fr. Miklosich, n. d., 539540; D. Sindik, Srpske poveqe u svetogorskom manastiru Svetog Pavla, Miscellanea, 6, Beograd 1978, 202203. 46 N. Novostrujev, Tri hrisovuqe u Hilandaru, Glasnik Srpskog uenog drutva, 25 (1869), 274277. 47 Fr. Miklosich, n. d., 542543; St. Novakovi, Zakonski spomenici srpskih drava sredwega veka, Beograd 1912, 542543. Up. S. irkovi, Esfigmen i Srbija, Esfigmenska poveqa despota ura, BeogradSmederevo 1989, 68. 48 Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, 1, str. 113.

34

PREDAVAWA U OGRANKU

pisane po nalogu sremskih Brankovia, kao to je bio obiaj sa ranijim srpskim vladarima. To su bogoslubene kwige: etvorojevaneqa, Apostoli, Psaltiri, itija itd. Brankovii su podsticali prepisivaku delatnost, a i sami su bili pisci.49 5. Kao i vladari u sredwovekovnoj Srbiji, Brankovii su osnovali i obdarivali manastire, i to na novom tlu. Podigli su neke skromne crkve. Kruedol je, meutim, bio neto posebno. To je bio najvei manastir meu izbeglim Srbima, reprezentativna crkvena graevina. Bio je mauzolej srpske vladarske porodice u stranoj dravi. U skladu sa sredwovekovnim shvatawima, podignut je za spas i slavu Boiju. Vladarska porodica se oduivala za darovanu blagodet i proslavqala kult predaka, istiui svoj status na hijerarhijskoj lestvici sredwovekovnog sveta.50 Tako su Brankovii oponaali slavne pretke na srpskom prestolu, graditeqe Studenice, Deana, Svetih Arhanela, Resave. Zato nije udo to je vodei frukogorski manastir postao druga Studenica". Kruedol se, ustvari, vezuje za prethodnu tradiciju grobnih crkava; sa wime se zavrava tradicija srpskih dinastikih grobnih hramova sredweg veka.51 Povrh toga, Maksim je u Kruedolu, preko Beogradske mitropolije iji je bio jerarh, nastavio ideju Svetog Save o samostalnoj srpskoj crkvi. Gruba stvarnost uinila je, meutim, da su wegovi napori da na tlu Ugarske kraqevine stvori samostalnu srpsku crkvu bili kratkotrajni. Ali, Kruedol je, kao kultno i mitropolitsko sedite, bio temeq preporoda u kasnijem vremenu, posebno u 18. veku.

* Mnogostruko znaajan rad sremskih Brankovia trajno je ostao u duhovnoj tradiciji srpskog naroda. U potowim stoleima prikazivani su na ikonama, ivopisu, bakrorezima, okovima jevaneqa, opevani su u narodnoj kwievnosti. U tekim vremenima, pisci itija i Slubi molili su ih za narod svoj kao otaastvoqupci", za wegov mir i bezbednost, za spas od nasiqa agarenskog". Za te pisce Brankovii i daqe dre presto srpskog vladarstva", wihovi kultovi nemaju lokalni ve nacionalni karakter, oni su posledwi izdanci loze Nemawia. Iako ih pisci kultnih spisa vide, pre svega, kao svece, braa su se meusobno razlikovala: ura-Maksim bio je duhovnik i crkveno-politiki ideolog a Jovan ratnik. Ali, imali su isti ciq, samo je svaki radio u svome domenu. Najznaajniji trag u potowim vremenima ostao je u wihovom proslavqawu: Sveti Stefan Srpski (Slepi)" slavi se 9. po starom a 22. oktobra po novom kalendaru, Prepodobna mati Angelina" 30. jula odnosno 12. avgusta, despot ura Sveti Maksim Arhiepiskop srpski" 18. odnosno 31. januara, i Sveti Jovan Despot Srpski" 10. odnosno 23. decembra. To su datumi wihovog upokojewa. Despot ura arhiepiskop Maksim, despot Jovan i wihova majka despotica Angelina razvili su svoju punu delatnost tek kada su doli u Srem. U Maksimovom itiju pie da je wemu i wegovom bratu Jovanu ugarski kraq dao otaastvo wihovo Srem", to znai da je tada smatrano da je Srem otaastvo srpskog despota, tj. srpskog vladara.52

S. Tomin, n. d., 6077. M. Timotijevi, n. d., 131. 51 O znaewu grobnih crkava u sredwovekovnoj Srbiji: D. Popovi, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992. 52 ivot arhiepiskopa Maksima, 127.50

49

PREDAVAWA U OGRANKU Momilo Spremi THE BRANKOVIES FOUNDERS OF THE MONASTERY OF KRUEDOL Abstract The monastery of Kruedol was founded by the members of the family of Despot Stefan Brankovi, who was blinded by the Turks in 1441. Together with his wife, his sons Djuradj and Jovan, and his daughter Mara, he lived in Furlanian Belgrade, where he died in 1476. Despotess Angelina and her sons came to Hungary in 1485, because King Mathias Corvinus appointed her elder son Serbian despot. However, several years later, he entered a monastic order and was given the name of Maksim. His younger brother Jovan acted as despot, who, however, died in 1502. Despotess Angelina and Maksim went then to Vallachia, where Maksim was appointed metropolitan. Around 1508 they returned to Srem and founded the monastery of Kruedol. When Maksim became the Metropolitan of Belgrade, Kruedol was the seat of the Metropolitanate and the family burial church of the House of Brankovi. It contains the relics of Despot Srefan the Blind, Despotess Angelina, Despot Djuradj Metropolitan Maksim, and Despot Jovan. After two hundred years they were burned by the Turks in 1716, after the Battle of Peterwardein. Only small particles of the relics remained.

35

PREDAVAWA U OGRANKU

37

UNITAVAWE FRUKOGORSKIH MANASTIRA U NEZAVISNOJ DRAVI HRVATSKOJ (19411945)Dinko Davidov

Apstrakt: Ni u jednoj oblasti porobqene Evrope nije uniteno toliko crkveno-istorijskih spomenika kao u okupatorsko-ustakoj Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, a najvea razarawa pogodila su frukogorske manastire. Stradala je arhitektura manastirskih crkava i konaka, a u wima monumentalni ikonostasi, itave galerije slika, dragocene biblioteke sa rukopisnim i starim tampanim kwigama, arhivska graa, crkveno-obredne sasudi od plemenitog metala i mnogi predmeti umetnikog zanata i izrade. Od 1941. do 1945. godine sistematski je unitavano spomeniko i duhovno trajawe sremskih crkvenih dobara. Uiweno je to smiqeno i zlonamerno, jer je plodotvorna kultna i kulturna misija frukogorskih manastira smetala ustakim i klerofaistikim ideolozima, koji su se neposredno posle proglaewa Nezavisne drave Hrvatske ustremili da uz pogrom, koji je prerastao u genocid, unite i zatru istorijske belege srpskog postojawa, kako u Sremu tako i u ostalim oblastima Hrvatske. Tako je u tom reimu teror nad umetnikim spomenicima okrutno demantovao onu dobru znatnu latinsku sentencu: Vita brevis, ars longa ivot je kratak, umetnost je duga". Stotine hiqada pravoslavnih Srba tada je ubijeno, ali je i umetnikim delima toga naroda uskraeno trajawe. U dravi, koju je hrianskim blagoslovom podrao nadbiskup dr Alojzije Stepinac, spaqeno je nekoliko hiqada pravoslavnih ikona i bogoslubenih kwiga samo zbog toga to su pripadale Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Sudbina srpskih crkvenih spomenika na teritoriji Nezavisne drave Hrvatske neraskidivo je vezana za traginu sudbinu srpskog naroda nad kojim je izvren genocid. Ali, nikada ne treba zaboraviti da je bioloki genocid bio u isto vreme i pogrom nad spomenicima kulture i umetnosti, srpskim pravoslavnim crkvama i manastirima. Bio je to t o t a l n i g e n o c i d. Odredbom koju je 29. aprila 1941. godine potpisao poglavnik Nezavisne drave Hrvatske dr Ante Paveli: Zadaa je ustakog pokreta brinuti se da u ustakoj dravi uvijek i svugdje vlada samo hrvatski narod, te da on bude potpuni gospodar svih stvarnih i duhovnih dobara u svojoj zemqi" stavqena su van zakona materijalna i duhovna dobra srpskog naroda, to se ubrzo tragino odrazilo na pravoslavqe, srpske crkve i manastire. Neto docnije Poglavnik je uobliio svoju ideju u stav dravnika": Mi, stvarajui NDH, ispunili smo potpuno misao Ante Starevia, isto dr-

avotvornu. Mi imademo jo jedan drugi dio, veliki dio wegove poruke provesti u ivot, a to je istoa hrvatske misli, narodne i dravopravne, i istoa hrvatske narodne osebujnosti, tj. u Hrvatskoj i hrvatskome narodu mora umrijeti za uvijek i zadwa misao i zadwa klica bilo kakvog kompromisa izmeu hrvatske narodnosti, s bilo kojom narodnosti, koja nije potpuno hrvatska, koja nije danas ustaka". (Nova Hrvatska, Zagreb, 24. studenog 1941) Posle Poglavnika doao je do punog izraza i wegov najblii politiki saradnik dr Mile Budak. On je dao praktine" savete za reewe srpskog pitawa u Hrvatskoj: Jedan deo Srba emo pobiti, drugi raseliti, a ostale emo prevesti u katoliku vjeru i tako pretopiti u Hrvate" (Viktor Novak, Magnum Crimen, 605). Drugom izjavom dr Budaka da su pravoslavne bogomoqe strailo srpske penetracije prema zapadu" bila je jo vie ispoqena ideja genocida, ali je, u isto vreme, dato pravo i

38

PREDAVAWA U OGRANKU

onim najniim, lokalnim ustakim organizacijama da, uz pokrtavawe i ubijawe Srba, mogu unititi wihove crkve i manastire. Ve 25. arila 1941. godine izdaje poglavnik Ante Paveli zakonsku odredbu o zabrani irilice Ovaj dravniki" gest pokazao je vidne rezultate: Na sve strane NDH, a naroito u Sremu, spaquju se iriline kwige, unitavaju se arhive, a po kolama i uredima skidaju se i unitavaju irilski natpisi sa kulturnih zgrada i spomenika Po grobqima se oteuju, uklawaju i unitavaju spomenici sa irilinim natpisima". U isto vreme doneo je poglavnik, Uz premapotpis ministra unutranjih poslova dr-a Andrije Artukovia", odluku o izmeni naziva gradova Sremskih Karlovaca i Sremske Mitrovice u nove nazive: Hrvatski Karlovci i Hrvatska Mitrovica. Zakonska" ustaka promena naziva zadesila je i Srpsku pravoslavnu crkvu. Tako je 18. jula 1941. dr Mirko Puk, ministar pravosua i bogotovqa, izdao naredbu: Nakon osnivanja N.D.H., naziv srpska pravoslavna vjera nije vie u skladu sa novim dravnim ureenjem. Stoga se ubudue ima upotrebiti naziv Grko-istona vjera." Gotovo u svim sredinama, na celoj teritoriji NDH, u prisilnom pokrtavawu Srba i unitavawu srpskih bogomoqa uestvovali su, uz ustake vojne jedinice, i predstavnici katolike crkve, upnici, redovnici, fratri, kanonici, ali i dekani teolokih uilita i gotovo svi biskupi, a sa znawem nadbiskupa dr Alojzija Stepinca. Ocewujui ovakve prilike u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, dr Viktor Novak, profesor Univerziteta (Hrvat po narodnosti), odmah posle rata je zakquio: Ve prvih dana ustakog reima pokazalo se da e se prema pravoslavqu, u stvari prema srpstvu u NDH, zauzeti jedan neobino otar, zloinaki stav. Bilo je jasno da e se graani i seqaci pravoslavne vere tretirati ne samo kao dravqani drugog reda, nego kao lica izvan zakona U srezovima Irigu i Ru-

mi (Srem) izvreno je misionarewe ustaa. Kad su u tim srezovima pobili i protjerali pravoslavne sveenike, onda su crkve zapeatili, a prije toga su ih opqakali. Naroito su stradali frukogorski samostani sa svojim znamenitostima." * * *

Crkveni i manastirski ivot bio je ugroen gotovo neposredno posle proglaewa ustake drave 10. aprila 1941. godine. Ve krajem aprila ustaki reim je nedvosmisleno pokazao da namerava da potpuno izmeni status frukogorskih manastira, da ih podvede pod neposrednu administrativnu kontrolu, a potom da ih prisvoji i koristi manastirska imawa. Isprva, izgledalo je da je u tome materijalnom interesu pqaki manastirskih dobara glavni ciq. Meutim, ubrzo se pokazalo da je to samo poetak ratne oluje, prvi in zlodela, koji e ubrzo imati katastrofalne posledice. Na mesto Eparhijskog upravnog odbora Eparhije sremske u Sremskim Karlovcima, ustako Ravnateqstvo za ponovu postavilo je dva komesara, a potom su i u manastirima postavqeni ustaki komesari. Tada je poeo hod po mukama pravoslavnih kaluera i kaluerica. Pojedini su, predoseajui najgore, uspeli da prebegnu preko Save u Srbiju, dok su ostale, kako izvetava lokalna ustaka vlast od 29. avgusta, koji su se zatekli uhitili i sproveli u logor". U izvetaju ne stoji da su neki kalueri i ubijeni. Kao rtva pao je i arhimandrit manastira iatovca Rafailo Momilovi, akademski slikar. U konacima manastira bile su smetene mawe ustake jedinice i Ustaka mlade". Poela je pqaka, unitavawe kwiga, ikona, a potom i itavih ikonostasa. Upravo tada pojavila se u Sremu ekipa Muzeja za umjetnost i obrt iz Zagreba, koja je, uz dozvolu ustakih vlasti, organizovano preuzimala umetnika dela i kulturnoistorijske predmete iz frukogorskih manastira i prenosila ih u Zagreb. O

PREDAVAWA U OGRANKU

39

ovoj akciji, koju je vodio dr Vladimir Tkali, direktor Muzeja, postojala su razliita tumaewa, ali je prihvatqiva ocena koju je dao dr Radoslav Gruji, upravnik Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu: U Muzeju za umjetnost i obrt skloweni su i spaeni uglavnom samo dragoceni predmeti iz manastirskih crkava i patrijarijskog dvora, ukoliko nisu razvueni i razgrabqeni od ustaa, domobrana, nemakih vojnika i raznih graanskih i dravnih vlasti" Meutim, ovde treba dodati da kao to je znatan deo istorijskih dragocenosti uniten pre dolaska ekipe zagrebakog Muzeja tako je i posle wenog preuzimawa ostalo jo mnogo znaajnih umetnikih dela koja su narednih godina rata potpuno unitena. To se, u prvom redu, odnosi na ikonostase, od kojih su dva najznaajnija spaqena: ikonostas Vasilija Ostojia u manastiru Rakovcu i ikonostas Teodora Krauna u Hopovu. Iza ekipe zagrebakog Muzeja ostao je i znatan deo manastirskih biblioteka, kao i celokupne arhive, to je, takoe, uniteno. Gubitkom manastirskih arhiva zauvek je osujeeno studiozno izuavawe frukogorskih manastira ime je naneta velika teta srpskoj istoriji i istoriji umetnosti. Na sakupqaku akciju zagrebakog Muzeja pala je unekoliko senka aktivnosti prof. Stjepana Gotvalda, specijalnog izaslanika ustakog Dravnog ravnateqstva za ponovu. On je putovao sa muzejskom ekipom profesora Tkalia kojoj je bio administrativno nadreen. Koliko je muzejska akcija bila struna i spasonosna toliko je uloga Stjepana Gotvalda bila ustaka i pqakaka. Ovaj visoki inovnik reima je, pored ostalog, odabirao razne predmete, pravashodno stilski nametaj, koji je iz manastira i Sremskih Karlovaca, tada Hrvatskih Karlovaca", otpreman za zagrebake ustake kancelarije. Sauvana su etiri izvetaja iz kojih se stie utisak o wegovom odnosu prema srpskoj batini. U izvetaju iz Kruedola izaslanik Gotvald izmeu ostalog pi-

e: Za, Ponovu [ustaka administracija] sam uzeo iz crkve jedan luster [crkveni polijelej!] za onaj nametaj koji sam poslao iz Hrvatskih Karlovaca i jedan crkveni kokosov sag." Iz manastira Hopova izaslanik izvetava: Za, Ponovu sam uzeo srebrnu baroknu garnituru." Zvaninim dopisima koje je iz Srema Stjepan Gotvald slao Dravnom ravnateqstvu za ponovu nije potreban komentar. Ipak, vrhunac qudske drskosti i pomawkawa svakog civilizacijskog odnosa prema umetnikim delima jeste wegov predlog da se biste patrijarha Georgija Brankovia pretope i da se izliju poprsja oca domovine Ante Starevia". Gotvaldovi terenski dopisi govore neuporedivo vie od onoga to je visoki ustaki inovnik mislio da saopti. To su izvetaji o pqaki. Meutim, prisvajawe dobara iz frukogorskih manastira nije okonano ovim izvetajima. Sauvana je potvrda kojom Dravno ravnateqstvo za ponovu, i posle prenoewa dragocenosti u Zagreb, preuzima od Muzeja za umjetnost i obrt preko pedeset raznih predmeta, mahom stilskog nametaja. U isto vreme Muzej je bio prinuen da deo stilskog nametaja iz srpskih manastira preda Hrvatskom narodnom kazalitu. Nijedan predmet posle rata nije vraen manastirima. A kada su se u pojedine nerazorene manastire vratili preiveli monasi, oni u svojim opustoenim i opqakanim konacima i kelijama nisu imali ni leaje, ni stolove i stolice. Stilski nametaj od baroknih garnitura, preko bidermajerskih do istorijskih stilova i secesije ostao je u Zagrebu. * * *

Pawu zainteresovanih za ratne prilike u frukogorskim manastirima privlai i istorijsko delo Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Sinod je, inae, pokazao veliku brigu za sudbinu srpskog naroda, pravoslavnog monatva i svetenstva u Hrvatskoj, kao i za ustaki pogrom nad crkvenim spomenici-

40

PREDAVAWA U OGRANKU

ma, a ispoqio je i veliku humanitarnu aktivnost u zbriwavawu izbeglica. Osobito se ceni udeo Svetog arhijerejskog sinoda u organizaciji spasavawa motiju srpskih svetiteqa iz frukogorskih manastira. O neposrednoj opasnosti koja je pretila motima Sinodu je dostavio izvetaj izbegli nastojateq manastira Vrdnika-Ravanice, arhimandrit Longin. Wegovo saoptewe o tome da su nae frukogorske svetiwe izloene opasnosti i bojati se da e one potpuno propasti", kao i predlog da se spasu prenoewem u Beograd", Sinod je

prihvatio i zatraio pomo Ministarstva pravde, potom i Ministarstva prosvete, pri okupacijskoj vladi generala Milana Nedia. Iz dokumentacije se saznaje da su posle dugih administrativnih tekoa u prolee 1942. godine kivoti srpskih svetiteqa svetog cara Uroa, i