nino pepanaSvili

saqarTvelos samoqalaqo kodeqsis

komentari

წიგნი პირველი

Nino Pepanashvili

Commentary

to the Civil Code of Georgia

Volume 1

საქართველო, თბილისი Georgia, Tbilisi,

2014

©ნინო პეპანაშვილი, ჯ.ვაშინგტონის სამართლის სახლი, 2013 ©Nino Pepanashvili, G.Washington Law House, 2013 ყველა უფლება დაცულია All rights reserved

რედაქტორი: ნინო ნიავაძე, სსიპ საქართველოს დაზღვევის სახელმწიფო ზედამხედველობის სამსახურის მთავარი იურისტი

ავტორი მადლობას უხდის საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სსიპ საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოს მეწარმეთა და არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირების რეგისტრა-ციის სამსახურის თანამშრომლებს, სოფია გიგანს (მენეჯერი) და ივანე საღინაძეს (მთავარი სპეციალისტი), რომლებიც უდავოდ მაღალ პროფესიონალურ სტანდარტს ამკვიდრებენ შესაბამის სფეროში. Email: georgia_usa_scgf@yahoo.com ninopepanashvili@yahoo.com

ISBN 978-9941-0-6265-0 (ყველა წიგნის) ISBN 978-9941-0-6265-7 (პირველი წიგნის)

2

შინაარსი

რედაქტორისგან………………………………………………………………….. 11

შესავალი სტუდენტს…………………………………………………………. 12

ტექსტში გამოყენებული აბრევიატურების ნუსხა…………………... 16

სამოქალაქო უფლება………………………………………………………… 18

ძირითადი ტექსტი……………………………………………………………. 78

ბიბლიოგრაფია…………………………………………………………………… 516

პირთა საძიებელი……………………………………………………………. 524

დანართი (1)……………………………………………………………………. 531

3

დეტალური შინაარსი

რედაქტორისგან

11

შესავალი სტუდენტს

12

ტექსტში გამოყენებული აბრევიატურების ნუსხა

16

სამოქალაქო უფლება

18

I უფლების ეტიმოლოგია 21 II სამოქალაქო უფლების გენეზისი 23 III ტერმინოლოგიური პრობლემები 31 IV უფლების განმსაზღვრელი თეორიები 35 1.ნების თეორია 35 2.ინტერესის თეორია 37 2.1 უფლების იდეალური და სუბსტანციური ღირებულება 43 2.2 ობიექტურ და სუბიექტურ უფლებათა ურთიერთმიმართება 43 2.3 სუბიექტურ უფლებათა კლასიფიკაცია 46 2.4 ტონი სუბიექტურ უფლებათა შესახებ 48 2.5 ნების და ინტერესის თეორიათა შერიგების მცდელობა 49 2.6 ელინეკი კერძო და საჯარო უფლებათა გამიჯვნის შესახებ 50 3.უფლების ცნების უარყოფა 53 3.1 დიუგი სამოქალაქო უფლებათა გარდასახვის (ნებათა იერარქიის) შესახებ

53

3.2 დიუგი სოციალური ფუნქციის და სოლიდარობის შესახებ 56 4.დერნბურგი სამოქალაქო უფლებათა კლასიფიკაციის შესახებ 58 4.1 ქონებრივი უფლებები 59 4.2 პირადი უფლებები 60 V სამართლის სუბიექტი. პირის უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა 60 5.1 ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა 65 5.2 ფიზიკური პირის ქმედუნარიანობა 71 5.3 იურიდიული პირის უფლებაუნარიანობა 73

4

საქართველოს კანონი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი

წიგნი პირველი სამოქალაქო კოდექსის ზოგადი დებულებანი

შესავალი დებულებანი

მუხლი 1. ცნება. მოქმედების სფერო 78 მუხლი 2. სამოქალაქო კანონმდებლობა 86 მუხლი 3. სამოქალაქო კანონის შესვლა ძალაში 98 მუხლი 4. სამოქალაქო საქმეების განხილვისას მართლმსაჯულების განხორციელებაზე უარის თქმის დაუშვებლობა

101

მუხლი 5. კანონისა და სამართლის ანალოგია 104 მუხლი 6. სამოქალაქო კანონთა უკუქცევითი ძალა 112 მუხლი 7. კერძო სამართლის ობიექტები 116 მუხლი 8. კერძო სამართლის სუბიექტები 119 მუხლი 9. სამოქალაქო კანონთა მიზანი 123 მუხლი 10. სამოქალაქო უფლებათა დამოუკიდებლობა პოლიტიკური უფლებებისაგან. სამოქალაქო სამართლის იმპერატიული ნორმები

125

კარი პირველი პირები

თავი პირველი ფიზიკური პირები

მუხლი 11. უფლებაუნარიანობა 128 მუხლი 12. ქმედუნარიანობა 137 მუხლი 13. ქმედუნარიანობის შეზღუდვის დაუშვებლობა გარიგებით 145 მუხლი 14. შეზღუდული ქმედუნარიანობა 147 მუხლი 15. წარმომადგენლის თანხმობა შეზღუდული ქმედუნარიანობისას 151 მუხლი 16. ქმედუნარიანობის შეზღუდვა ალკოჰოლის ან ნარკოტიკული ნივთიერებების გამოყენების გამო

152

მუხლი 17. სახელის უფლება 156 მუხლი 18. პირადი არაქონებრივი უფლებები 166 მუხლი 181. პერსონალური მონაცემების მიღების უფლება 185 მუხლი 19. პირადი უფლებების დაცვა გარდაცვალების შემდეგ 190 მუხლი 20. საცხოვრებელი ადგილი 194 მუხლი 21. პირის აღიარება უგზო-უკვლოდ დაკარგულად 199 მუხლი 22. პირის გამოცხადება გარდაცვლილად 205 მუხლი 23. გარდაცვლილად გამოცხადებულის დაბრუნების შედეგები 211

5

თავი მეორე იურიდიული პირი

I. ზოგადი დებულებანი

მუხლი 24. ცნება. სახეები 213 მუხლი 25. იურიდიული პირის უფლებაუნარიანობა 229 მუხლი 26. იურიდიული პირის ადგილსამყოფელი 236

II. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირი

მუხლი 27. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის სახელწოდება

237

მუხლი 28. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის, უცხო ქვეყნის არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ფილიალის (წარმომადგენლობის) რეგისტრაციის წესი

242

მუხლი 29. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის რეგისტრაციის პირობები

246

მუხლი 30. (ამოღებულია) მუხლი 31. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის, უცხო ქვეყნის არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ფილიალის (წარმომადგენლობის) მიერ განხორციელებული ცვლილებების რეგისტრაცია

258

მუხლი 32. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის, უცხო ქვეყნის არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ფილიალის (წარმომადგენლობის) რეგისტრაციაზე გადაწყვეტილების მიღების წესი

262

მუხლი 33. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის საქმიანობის სახელმწიფო კონტროლი

268

მუხლი 331. (ამოღებულია) მუხლი 34. (ამოღებულია)

მუხლი 35. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ხელმძღვანელობა და წარმომადგენლობა

272

მუხლი 36. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის საკუთრებაში არსებული ქონების გასხვისება

278

მუხლი 37. ზიანის ანაზღაურება 279 მუხლი 38. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის რეორგანიზაცია და ლიკვიდაცია მუხლი 381. (ამოღებულია)

281

მუხლი 39. არარეგისტრირებული კავშირი (გაერთიანება) 292 მუხლი 40. (ამოღებულია) მუხლი 41. (ამოღებულია) მუხლი 42. (ამოღებულია)

6

მუხლი 43. (ამოღებულია) მუხლი 44. (ამოღებულია) მუხლი 45. (ამოღებულია) მუხლი 46. (ამოღებულია) მუხლი 47. (ამოღებულია) მუხლი 48. (ამოღებულია) მუხლი 49. (ამოღებულია)

კარი მეორე გარიგებანი

თავი პირველი ზოგადი ნორმები

მუხლი 50. ცნება 296 მუხლი 51. ცალმხრივი ნების გამოვლენის ნამდვილობა 301 მუხლი 52. ნების გამოვლენის განმარტება 304 მუხლი 53. გარიგების არარსებობა მისი შინაარსის დაუდგენლობის გამო 306 მუხლი 54. მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური გარიგებანი 307 მუხლი 55. გარიგების ბათილობა გავლენის ბოროტად გამოყენების გამო 312 მუხლი 56. მოჩვენებითი და თვალთმაქცური გარიგებანი 313 მუხლი 57. გარიგების ბათილობა ნების გამოვლენის არასერიოზულობის გამო

318

მუხლი 58. გარიგების ბათილობა ქმედუუნარობის ან ფსიქიკური მოშლილობის გამო

319

მუხლი 59. ფორმის დაუცველად დადებული გარიგება 322 მუხლი 60. გარიგების კონვერსია 325 მუხლი 61. დადასტურების მნიშვნელობა გარიგებათა ბათილობისას 327 მუხლი 62. გარიგების ნაწილის ბათილობა 332 თავი მეორე ქმედუნარიანობა, როგორც გარიგების ნამდვილობის პირობა

მუხლი 63. არასრულწლოვანის მიერ დადებული გარიგება 333 მუხლი 64. უარი არასრულწლოვანის მიერ დადებულ გარიგებაზე 337 მუხლი 65. არასრულწლოვანის ემანსიპაცია 339 მუხლი 66. წარმომადგენლის აუცილებელი თანხმობის გარეშე დადებული გარიგების ბათილობა

343

მუხლი 67. ნებართვის ვალდებულება ქმედუნარიანობის შეზღუდვამდე 346

7

თავი მესამე გარიგების ფორმა

მუხლი 68. ფორმის მნიშვნელობა გარიგების ნამდვილობისათვის 348 მუხლი 69. გარიგების ფორმა 349 მუხლი 70. ხელის მოწერის გადანდობა სხვა პირისათვის 353 მუხლი 71. გარიგების დადება რამდენიმე დოკუმენტის შედგენით 355

თავი მეოთხე საცილო გარიგებანი

I. შეცდომით დადებული გარიგებანი

მუხლი 72. ცნება 356 მუხლი 73. არსებითი შეცდომის სახეები 362 მუხლი 74. შეცდომა კონტრაჰენტის პიროვნებაში 364 მუხლი 75. შეცდომა უფლებაში 366 მუხლი 76. შეცდომა გარიგების მოტივში 368 მუხლი 77. კონტრაჰენტის თანხმობა შეცდომით დადებულ გარიგებებში 369 მუხლი 78. წვრილმანი შეცდომები 370 მუხლი 79. შეცილების ნამდვილობა 371 მუხლი 80. შეცდომა შუამავლის მიზეზით 373

II. მოტყუებით დადებული გარიგებანი

მუხლი 81. ცნება 374 მუხლი 82. გარიგების მიჩნევა ბათილად მოტყუების გამო 379 მუხლი 83. მოტყუება მესამე პირის მხრიდან 380 მუხლი 84. შეცილების ვადა 382

III. იძულებით დადებული გარიგებანი

მუხლი 85. ცნება 383

მუხლი 86. იძულების ხასიათი 387 მუხლი 87. იძულება პირის ახლობელთა წინააღმდეგ 389 მუხლი 88. იძულება მართლზომიერი საშუალებებით 391 მუხლი 89. შეცილების ვადა 396

თავი მეხუთე პირობითი გარიგებანი

მუხლი 90. ცნება 397 მუხლი 91. მართლსაწინააღმდეგო ან/და ამორალური პირობის ბათილობა 400 მუხლი 92. ნებაზე დამოკიდებული პირობა 402

8

მუხლი 93. პოზიტიური პირობა 403 მუხლი 94. ნეგატიური პირობა 405 მუხლი 95. პირობის დადგომაზე ზემოქმედების დაუშვებლობა 406 მუხლი 96. გარიგება გადადების პირობით 407 მუხლი 97. გარიგება გაუქმების პირობით 409 მუხლი 98. კეთილსინდისიერების მნიშვნელობა პირობის დადგომისას 410

თავი მეექვსე თანხმობა გარიგებებში

მუხლი 99. ცნება 412 მუხლი 100. წინასწარ გაცემული თანხმობა (ნებართვა) 415 მუხლი 101. შემდგომი თანხმობა (მოწონება) 416 მუხლი 102. საგნის განკარგვა არაუფლებამოსილი პირის მიერ

417

თავი მეშვიდე

მუხლი 103. ცნება 418 მუხლი 104. გარიგების შედეგების ადრესატი წარმომადგენლობისას 424 მუხლი 105. წარმომადგენლის შეზღუდული ქმედუნარიანობა 427 მუხლი 106. ნების გამოვლენის ნაკლი წარმომადგენლობისას 429 მუხლი 107. წარმომადგენლობითი უფლებამოსილება 432 მუხლი 108. შეტყობინების ვალდებულება უფლებამოსილების შეცვლისას 434 მუხლი 109. წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების შეწყვეტის საფუძვლები

436

მუხლი 110. წარმომადგენლის ვალდებულება უფლებამოსილების გაქარწყლებისას

437

მუხლი 111. გარიგების დადება წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების გარეშე

438

მუხლი 112. ხელშეკრულებაზე უარის უფლება 440 მუხლი 113. წარმომადგენლის ვალდებულება წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების ნაკლის არსებობისას

441

მუხლი 114. საკუთარ თავთან გარიგების დადების დაუშვებლობა 443

კარი მესამე უფლების განხორციელება

მუხლი 115. უფლების ბოროტად გამოყენების დაუშვებლობა 445 მუხლი 116. აუცილებელი მოგერიების ფარგლებში მიყენებული ზიანი 451 მუხლი 117. უკიდურესი აუცილებლობით გამოწვეული ზიანი 453 მუხლი 118. თვითდახმარება 455 მუხლი 119. თვითდახმარების ფარგლები 457 მუხლი 120. ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება 459

9

კარი მეოთხე ვადები

თავი პირველი ვადების გამოთვლა

მუხლი 121. ვადების გამოთვლის წესების გამოყენების სფერო 460 მუხლი 122. ვადის დასაწყისის აღმნიშვნელი დრო 462 მუხლი 123. ვადის დამთავრება 463 მუხლი 124. ცნებები 465 მუხლი 125. ვადის გამოთვლა ვადის გაგრძელებისას 466 მუხლი 126. ვადის გამოთვლა თვეების მიხედვით 467 მუხლი 127. გამოსასვლელი და სადღესასწაულო დღეები 468

თავი მეორე ხანდაზმულობა

მუხლი 128. ცნება. სახეები 469 მუხლი 129. სახელშეკრულებო მოთხოვნათა ხანდაზმულობის ვადა 472 მუხლი 130. ხანდაზმულობის ვადის დაწყება 476 მუხლი 131. მოთხოვნის წარმოშობა 480 მუხლი 132. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეჩერება 481 მუხლი 133. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეჩერება ქორწინების განმავლობაში 486 მუხლი 134. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეჩერება ქმედუუნარო პირის მონაწილეობისას

488

მუხლი 135. დრო, რომლის განმავლობაშიც ხანდაზმულობის ვადის დენა შეჩერებულია

491

მუხლი 136. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეჩერების მომენტი 492 მუხლი 137. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტა 494 მუხლი 138. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტა სარჩელის შეტანით 496 მუხლი 139. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტის ხანგრძლივობა 499 მუხლი 140. უარი სარჩელზე 501 მუხლი 141. ხანდაზმულობის ვადის დენის დაწყების ათვლა თავიდან 507 მუხლი 142. სასამართლოს გადაწყვეტილებით დადასტურებული მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადა

508

მუხლი 143. ხანდაზმულობის ვადა სანივთო მოთხოვნათა მიმართ 509 მუხლი 144. ვალდებული პირის უფლება ხანდაზმულობის ვადის გასვლისას 510 მუხლი 145. დამატებითი მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადა 513 მუხლი 146. ხანდაზმულობის ვადის შეცვლის დაუშვებლობა მხარეთა შეთანხმებით 514

ბიბლიოგრაფია

516

პირთა საძიებელი

524

დანართი (1)

531

10

რედაქტორისგან

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსმა შეიძლება ითქვას, უმნიშვნელოვანეს გამოც-დას გაუძლო 1997 წლიდან და მიუხედავად ზოგიერთი ცვლილებისა, დღემდე ერთ-ერთ შედარებით დახვეწილ ნორმატიულ აქტს წარმოადგენს საქართველოს მოქმედ კანონმდებლობაში. წინამდებარე ნაშრომის მიზანია სამოქალაქო კო-დექსის პირველი წიგნის თითოეული მუხლის ირგვლივ მკითხველს ის უმ-ნიშვნელოვანესი ინფორმაცია მიაწოდოს, რაც მას საშუალებას მისცემს სიღ-რმისეულად შეისწავლოს კერძო სამართლის უმნიშვნელოვანესი ცნებები. მეცნიერთა შეფასებით, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი, რომლის საფუძველზეც საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი შეიქმნა, ენის, იურიდიული ტექნიკის და ცნებითი აპარატის თვალსაზრისით გერმანული პანდექტური სამართლის პირ-მშოა, გამოირჩევა ნორმათა სიზუსტით, სიცხადით და „უდავო ტექნიკური სრულყოფილებით“, თუმცა ზოგადი ნაწილის ცნებათა „მათემატიკური“ სისტემა ხშირად რთული აღსაქმელია პრაქტიკოსისთვის, რაც სწორედ „აბსტრაქციისკენ გადაჭარბებული სწრაფვის“ შედეგია. კოდექსის ზოგად ნაწილში XIX საუკუნის პანდექტისტებისგან ნასესხები ინსტიტუტების თავმოყრა ნაკარნახები იყო „კანონის ლოგიკური მთლიანობის შენარჩუნების“ და „შინაგანი ეკონომიკურობის გაზრდის“ მიზნით (კ.ცვაიგერტი, ჰ.კოტცი, შედარებითი სამართალმცოდნეობის შესავალი კერძო სამართლის სფეროში, თბილისი, 2000, §12, II). ამგვარად, საქარ-თველოს სამოქალაქო კოდექსის სრულყოფილი კომენტირებისას მნიშვნელოვანია გერმანული დოქტრინის, სამართლის კლასიკოსთა ნააზრევის გათვალისწინება.

წინამდებარე გამოცემას ერთვის უმნიშვნელოვანესი ნაშრომი სამოქალაქო უფლების შესახებ, რომლის გაცნობა მკითხველს საშუალებას მისცემს ხელახლა გაიაზროს სამოქალაქო სამართლის ცალკეული ინსტიტუტები. აღნიშნული კვლევა („სამოქალაქო უფლება“) ავტორის მიერ 2013 წლის ივნისში წარმატებით იქნა დაცული ივ.ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერ-სიტეტის დოქტორანტურაში, როგორც სასემინარო ნაშრომი.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის პირველი წიგნის კომენტარი შეიქმნა პროექტ „გლოსატორის“ ფარგლებში, საქართველო-აშშ სტრატეგიული თანამშრომლობისა და დემოკრატიული მმართველობის ფონდის იურიდიულ დეპარტამენტში.

ნინო ნიავაძე სსიპ საქართველოს დაზღვევის სახელმწიფო

ზედამხედველობის სამსახურის მთავარი იურისტი, საქართველოს უნივერსიტეტის დოქტორანტი

07 დეკემბერი, 2013 წელი, თბილისი

11

შესავალი სტუდენტს

წინამდებარე გამოცემა ემყარება სამართლის მეცნიერების კლასიკოსთა ნაშრომებს.

ზოგიერთი მუხლის კომენტარში მოცემულია ამონარიდი პროფესორ თ.წერეთ-ლის1 რედაქტორობით, 1946-47 წლებში გამოცემული სამოქალაქო სამართლის ორტომეულიდან (ავტორები: მ.მ.აგარკოვი, ს.ნ.ბრატუსი, დ.მ.გენკინი, ვ.ი.სერებ-როვსკი, ზ.ი.შკუნდინი), რომელიც საქართველოში 1923 წლის 1 სექტემბრიდან ამოქმედებული სამოქალაქო კოდექსის სწავლების პროცესში გამოიყენებოდა. აღნიშნული ნაშრომი საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც რუსეთის პანდექტურ სისტემაზე აგებული 1922 წლის სამოქალაქო კოდექსი (მიღებულ იქნა 1922 წლის 31

ოქტომბერს, ამოქმედდა 1923 წლის 1 იანვრიდან; მოქმედებდა 1964 წლის 1 ოქტომბრამდე) ‘გერმანული BGB–ს2 ‘შეკრეჭილ’ ვარიანტს იმეორებდა,’3 ხოლო თავის მხრივ, საქართველოს 1997 წლის სამოქალაქო კოდექსზე, როგორც მისი სარედაქციო კომისიის წევრი აღნიშნავს, ‘დიდია გერმანული BGB–ს გავლენა’4 (თუ შევადარებთ მაგალითად, რუსეთის 1922 წლის სამოქალაქო კოდექსის 170–ე მუხლს (‘დამქირავებელს უფლება აქვს სასამართლოს მეშვეობით დაიცვას თავისი მფლობელობა ყოველი დამრღვევისაგან, მათ შორის მესაკუთრისგანაც’) და საქართველოს 1997 წლის სამოქალაქო კოდექსის 575–ე მუხლს (‘დამქირავებელს უფლება აქვს დაიცვას თავისი მფლობელობა ყოველი დამრღვევისაგან, მათ შორის, მესაკუთრისაგანაც’), ცხადად დავინახავთ, რომ ისინი იდენტურნი არიან).

საქართველოს 1923 წლის სამოქალაქო კოდექსის სრულყოფილი გააზრების მიზნით საჭირო იყო გერმანული დოქტრინის შესწავლა. შესაბამისად, 1928 წელს ლ.ანდრონიკაშვილის, კ.ჯაფარიძის, ფ.გოკიელის, შ.ნუცუბიძის და ს.ყაუხჩიშ-ვილის ერთობლივი შრომის შედეგად ქართულ ენაზე გამოიცა ჰაინრიხ დერნბურგის „პანდექტების“ სამტომეულის პირველი ტომის ქართულენოვანი თარგმანი (გამოცემას ერთვის პროფესორ ლ.ანდრონიკაშვილის წინასიტყვაობა, სადაც

აღნიშნულია, რომ ‘დერნბურგის მნიშვნელობა იურიდიულ აზროვნების განვითარებისთვის უკვე შეფასებულია და ცნობილია. პ.სოკოლოვსკი სთვლის, რომ სავინის შემდეგ, ოთხმა პიროვნებამ, სახელდობრ, ვინდშაიდმა, ბრინცმა, იერინგმა და დერნბურგმა განმარტეს სამოქალაქო მეცნიერების განვითარება გერმანიაში’5). განსაკუთრებით საინტერესოა, როგორ გამოეხმაურა ‘პანდექტების’ გამოცემის ‘მიზანშეწონილობას’ ს.ამაღლობელი ჟურნალ ‘საბჭოთა სამართლის’ გვერდებზე: “აშკარაა, დერნბურგი საუკეთესო წარმომადგენელია ბურჟუაზიული სამოქალაქო სამართლის... შეიძლება ლაპარაკი მხოლოდ იმის შესახებ, რომ თავდაპირველად უმჯობესი იქნებოდა გამოცემულიყო ქართულად საბჭოთა სამოქალაქო სამართლის კურსი (თუნდ

1თინათინ წერეთელი (1903-1980). 2გერ. Bürgerliches Gesetzbuch (BGB). 3იხ. ბ.ზოიძე, ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, თბილისი, 2005, 327. 4იქვე, 138. 5იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, III.

12

პროფ. გოიხბარგის)... ამის გარეშე შესაძლოა ის დიდი ენერგია, რომელიც დახარჯულია დერნბურგის ქართულად გამოცემაზე სტუდენტობის მიერ ვერ იქნეს მიზანშეწონილად გამოყენებული, შესაძლოა სტუდენტი უპირველესად დაეწაფოს ქართულ ენაზე არსებულ ბურჟუაზიულ სამართლის თეორეტიკოსის შესწავლას და შემდეგ, რუსული ენის სუსტათ ცოდნით, მან ვერ დასძლიოს საბჭოთა სამოქალაქო სამართლის კურსი, რაც გამოიწვევს მისი აზროვნების დაყენებას მთლიანად დერნბურგის სისტემის ქვეშ. ამ სრულიად აშკარა საფრთხის გამოსწორება შეიძლება... საბჭოთა სამოქალაქო სამართლის თეორეტიკოსებს დიდი და ხანგრძლივი შრომა დასჭირდებათ იმისთვის, რომ დერნბურგი იქნეს კრიტიკულად გარჩეული და დაძლეული’.6 ამაღლობელის მიერ რეკომენდებულ გოიხბარგთან7 დაკავშირებით საინტერესო ცნობას გვაძლევს პროფესორი ზოიძე (უთითებს რა შემდეგ ნაშრომზე: Т.Е.Новицкая, Неизвестные страницы создания гражданского кодекса РСФР 1922г. С.351, 381, 603-604): ‘კომუნისტები სასტიკი წინააღმდეგი იყვნენ ევროპული სამართლის რუსეთში რეცეპციისა. ლენინი 1922 წლის 28 თებერვალს კურსკისადმი მიწერილ წერილში აღნიშნავდა, რომ 1922 წლის სამოქალაქო კოდექსის წყარო უნდა ყოფილიყო, არა რევოლუციამდელი სამოქალაქო სამართალი, არამედ რევოლუციური მართლშეგნება. კოდექსის კომისია, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ცნობილი იურისტი გოიხბარგი, დასავლური ორიენტაციისა იყო. მას არც კი მიუქცევია ყურადღება ლენინის წერილისადმი, რისთვისაც იგი სერიოზულ შევიწროებას განიცდიდა’.8

რაც შეეხება აგარკოვის რედაქტორობით გამოცემული ორტომეულის ავტორთა სულისკვეთებას, საკმარისია გადავხედოთ მათ პოზიციას სამართლის სისტემის დაყოფასთან დაკავშირებით: ‘არ არსებობს რაიმე საფუძველი სამართლის მთელი სისტემის ორ დარგად დაყოფისათვის: სამართალი საჯარო და სამართალი კერძო-სამოქალაქო, როგორც ეს მიღებულია ბურჟუაზიულ იურისპრუდენციაში’.9 აქვე განმარტებულია ამგვარი უარყოფის მიზეზები: ‘ჩვენში დაუშვებელია სახელმწიფოსი, როგორც პოლიტიკური ორგანიზაციის, და სამოქალაქო საზოგადოების დაპირისპირება... სამართლის საჯარო და კერძო (სამოქალაქო) სამართლად დაყოფას კაპიტალისტურ პირობებში საფუძვლად უდევს თანაფარდობა კერძო პიროვნების ინტერესსა და საზოგადოების ინტერესს შორის... კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ცალკეული ბურჟუას ეგოისტური ინტერესები უპირისპირდებიან მთელი კაპიტალისტური კლასის ინტერესებს...“10 როგორც

6ჟურნალი ‘საბჭოთა სამართალი’, №14, 15 ივლისი, 1928. 7Александр Григоŕевич Гоихбарг (1883—1962). 8ბ.ზოიძე, ევროპული კერძო სამართლის რეცეპცია საქართველოში, თბილისი, 2005, 88. 9მ.მ.აგარკოვი, ს.ნ.ბრატუსი, დ.მ.გენკინი, ვ.ი.სერებროვსკი, ზ.ი.შკუნდინი, სამოქალაქო სამართალი, 1946, I, 3. 10იქვე, 3-4.

13

აღინიშნა, ორტომეულის გამოცემამდე თვრამეტი წლით ადრე, სამეცნიერო საზოგადოება ქართულ ენაზე გაეცნო პროფესორ დერნბურგის ბრწყინვალე სამტომეულის - ‘პანდექტების’ პირველ ტომს. დერნბურგი სავსებით ნათლად და გარკვევით აღნიშნავს, რომ მთელი სამართალი ორ ნაწილად, საჯარო და კერძო (ანუ სამოქალაქო) სამართლად იყოფა და ეს “ სამართლის მეცნიერებისა და მთელი მისი შინაარსის უმაღლეს დაყოფას წარმოადგენს’.11 ამასთან, საჯარო და კერძო სამართალს შორის განსხვავება ‘დიდ დაპირისპირებას არ წარმოადგენს, რადგანაც სიკეთენი ცალკე პიროვნებისა და მთლიანობისა მჭიდროთ არიან ერთმანეთთან დაკავშირებული’.12

* * * წინამდებარე ნაშრომში იუსტინიანეს დიგესტების პირველი წიგნიდან ციტირებული ტექსტი მითითებულია ამგვარად: (VIII,1,1). რომაული ციფრით აღნიშნულია ტიტული, მომდევნო არაბული ციფრებით კი, შესაბამისად ფრაგმენტი და პარაგრაფი. ინსტიტუციების ციტირებისას რომაული ციფრით აღნიშნულია ინსტიტუციების წიგნის რიგითი ნომერი, მომდევნო ორი არაბული ციფრით კი შესაბამისად ტიტულის და პარაგრაფების რიგითი ნომერი. ციტირების აღნიშნული მეთოდით სარგებლობს ქართულ ენაზე იუსტინიანეს დიგესტების და ინსტიტუციების მთარგმნელი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ნ.სურგულაძე.13

ცალკეული მუხლების კომენტირებისას აქტიურად არის გამოყენებული 1950–1964 წლებში გამოცემული ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი (რვატომიანი აკადემიური ლექსიკონი; მთავარი რედაქტორი არნ.ჩიქობავა), რომელიც მაღალი სამეცნიერო ღირებულებით გამოირჩევა. ქართული ლექსიკოგრაფიის ისტორიაში პირველად სწორედ მასში არის მოცემული ე.წ. სისტემური დოკუმენტაცია. ლექსიკონს ერთვის სპეციალური წერილი სიტყვა–სტატიის აგებულებისა და ლექსიკონით სარგებლობის შესახებ,14 სადაც დაწვრილებით არის ახსნილი, თუ როგორ არის აგებული სიტყვის განმარტება (‘განმარტება იძლევა სიტყვის მნიშვნელობას. სიტყვის მნიშვნელობა არ უდრის ცნების ლოგიკურ განსაზღვრებას (დეფინიციას). სიტყვათა მეტი წილი არც წარმოადგენს მეცნიერულ ცნებას, რომლის დამახასიათებელი ნიშნებიც ზუსტად დადგენილია (‘სამკუთხედი წარმოადგენს გეომეტრიულ ფიგურას, რომელსაც სამი კუთხე აქვს’). განმარტება გვანიშნებს სიტყვის შინაარსს იმგვარად, რომ ის გარკვევით გამოირჩეოდეს შინაარსობლივ ახლო მდგომ სიტყვათაგან’). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მაგალითად, სამოქალაქო კოდექსის მე–5 მუხლის კომენტარში მოცემულია ანალოგიის

11იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 4. 12იქვე, 50. 13ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 18. 14ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, I, 081-090.

14

განმარტება ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის პირველი ტომიდან. ამ და ზოგიერთი სხვა სიტყვის განმარტების უკეთ გასაგებად საჭიროა აღინიშნოს, რომ ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში გამოყენებული ნიშანი: II, დაისმის გასაყოფად, ‘როცა სიტყვის ერთი მნიშვნელობა არ არის განსხვავებული მეორისაგან მკვეთრად’.15

საქართველოს 1964 წლის სამოქალაქო კოდექსის ციტირების დროს გამოყენებულია ავტორიტეტული, ხარვეზებისგან შედარებით დაზღვეული გამოცემა (საგამომცემლო კომისია: ა.შუშანაშვილი, თ.ლაშქარაშვილი, ს.რიგვავა, დ.დვალიშვილი, ვ.რაზმაძე, ა.კარანაძე, ვ.ბაქრაძე, რ.ჯაფარიძე, ო.ქვილითაია, ა.ფრანგიშვილი და ლ.ალექსიძე), კერძოდ, საქართველოს სსრ კანონთა წიგნის მეორე ტომში დაბეჭდილი სამოქალაქო კოდექსის ტექსტი (თბილისი, 1982, 9-155).

წინამდებარე ნაშრომზე მუშაობისას გამოყენებულია გერმანიის იუსტიციის სამინისტროს (Bundesministerium der Justiz – BMJ) ვებ–გვერდზე (http://www.geset ze-im-internet.de) განთავსებული გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის ინგლისურ-ენოვანი თარგმანი16 და გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის ქართულენოვანი თარგმანი, შესრულებული პროფესორ ზ.ჭეჭელაშვილის მიერ.17

15იქვე, 084. 16Translation provided by the Langenscheidt Translation Service. Translation regularly updated by Neil Mussett. იხ. http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/englisch_bgb.html#p0708 (05.04.2012, 12:57) 17გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი (2010 წლის 1 მარტის მდგომარეობით), თბილისი, 2010

15

სამოქალაქო უფლება

“Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi“ Ulpianus, libro primo, regularum. Corpus Iuris Civilis, Digesta; Tomus I18

ზოგადად, ურთიერთობა განიმარტება, როგორც „სუბიექტებისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური კავშირის წესი, სხვა ადამიანებთან ურთიერთკავშირში ადამიანის ყოფიერების წესი“. ურთიერთობის პროცესს და ფორმებს იკვლევს ფსიქოლოგია, სოციოლოგია, ლინგვისტიკა და ა.შ.19 რაც შეეხება სამართლებრივ ურთიერთობას, „ეს ორ ან მეტ სუბიექტს შორის სამართლის ნორმით განსაზღვრული ურთიერთობაა“.20

პროფესორმა სურგულაძემ21 ობიექტური მართლწესრიგი (რომელიც „მოქმედი მართლწესრიგის სახით ვლინდება“) განსაზღვრა, როგორც იურიდიულ ურთიერთობათა ისეთი სისტემა, „რომელიც არ არის თავისუფალი სამართლებრივი კატეგორიებისგან“.22 სამართლებრივ ურთიერთობებს განიხილავდა არა როგორც უფლებას და მოვალეობას შორის დამოკიდებულების „აბსტრაქტულ სქემას“, არამედ როგორც სამართლებრივ ურთიერთობათა „გართულებული არსებობის ფორმას“, რომლისთვისაც (უფლება-მოვალეობათა წმინდა იურიდიულ კატეგორიებთან ერთად) დამახასიათებელია სხვადასხვა ფაქტიური ელემენტები, რომლებიც მოკლებულნი არიან სამართლებრივ ხასიათს, მაგრამ „განმსაზღვრელი სამართლებრივი ნორმების...წყალობით იურიდიული მნიშვნელობა აქვთ შეძენილი“. აქ ავტორი გულისხმობს როგორც სამართლებრივი ურთიერთობის კონკრეტულ სუბიექტებს, ისე ამ ურთიერთობათა საგანს,23 რომლის პირვანდელ „ბუნებრივ“ თვისებათაგან სამართლისთვის მნიშვნელოვანია

18ულპიანუსი, „რეგულები“, 1-ლ წიგნში. „სამართლიანობა არის უცვლელი და ურყევი ნება თითოეულისათვის თავისი უფლების მიცემისა“ (I,10). იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 21. 19ფილოსოფიური ლექსიკონი, თბილისი, 1987, 583. 20N.Achtenberg, Die Rechtsordnung aals Rechtsverhältnisordnung. Grundlegung der Rechtsverhältnistheorie, 1982, S.32. მითითებულია: გ.ხუბუა, სამართლის თეორია, თბილისი, 2004, 200. 21იროდიონ სურგულაძე (1893-1945). 22იხ. ი.სურგულაძე, ხელისუფლება და სამართალი, თბილისი, 2002, 124. 23იქვე, 125.

16

მხოლოდ ისეთი თვისებები, რომლებსაც ობიექტური მართლწესრიგი „იურიდიულად ღირებულ ხასიათს ანიჭებს“, ხოლო ამავე საგნის დანარჩენი თვისებები უყურადღებოდ რჩება.24 ამგვარად, „საგნის იურიდიული ღირებულება წმინდა იურიდიული კატეგორიაა“; რაც შეეხება საგნის იურიდიულ ფუნქციას, გამოიხატება უნარში, წარმოდგენილ იქნეს სამართლებრივი მოწესრიგების სისტემის ერთ-ერთ ელემენტად“.25

განიხილავს რა სამართლებრივ ურთიერთობას, როგორც მართლწესრიგის „აბსტრაქტულად დასაშვებ ელემენტს“, საზოგადოებრივი ურთიერთობების სამართლებრივი მოწესრიგების „აბსტრაქტულ სქემას“, პროფესორი სურგულაძე აღნიშნავს, რომ ამ სქემის „იურიდიულად შესაძლებელი აღსრულებითობის მდგომარეობაში“ გადასვლა შესაძლებელია „უფლებისა და მოვალეობის წმინდა სამართლებრივი კატეგორიისათვის ახალი ელემენტის, ესე იგი სამართლებრივი ურთიერთობის საგნის ჩართვის მეოხებით“. ამგვარად, რეალური ცხოვრებისგან „აბსტრაჰირებული ელემენტები უფლებისა და მოვალეობისა მიიღებენ ამით ამ ახალ ელემენტში საყრდენ წერტილს“, რომელშიც ისინი გაერთიანდებიან სამართლებრივ ურთიერთობათა მოქმედი ელემენტების ერთობლიობა26 (სურგულაძის განმარტებით, უფლებები და მოვალეობები სამართლებრივი ურთიერთობის ცნების „ლოგიკურად კორელაციური ელემენტებია“27).

საზოგადოებრივი ურთიერთობების სამართლებრივი მოწესრიგების სისტემაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს „იურიდიულად რელევანტური ფაქტების“ (იურიდიული ფაქტები) მოძღვრება. ტრადიციული დოქტრინალური განსაზღვრებით, „იურიდიულ ფაქტებად უნდა მივიჩნიოთ ისეთი ფაქტები, რომელთა საფუძველზე წარმოიშობა, შეიცვლება და შეწყდება უფლების განხორციელება“.28

პროფესორ დერნბურგის29 განმარტებით, ფაქტორებს, რომლებიც უფლებებს ქმნიან, წარმოადგენენ ფაქტები, ანუ დროში და სივრცეში წარმოქმნილი მოვლენები, რომლებიც „უშუალო შეგრძნობისთვის მისაწვდომი არიან“ და სწორედ ამ ფაქტების საფუძველზე ხორციელდება უფლებათა „შეძენა, ცვლილება და დაკარგვა“.30 დერნბურგის აზრით, „თვით იურიდიულ ფაქტებში სცხოვრობენ უფლების შემქმნელი ძალები“, რომლებიც ცნობილ უნდა იქნეს ობიექტური

24იქვე, 138. 25იქვე, 141. 26იქვე,145. 27იქვე, 149. 28იქვე, 147. 29Heinrich Dernburg (1829-1907). 30იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 197.

17

სამართლის მიერ.31 იურიდიული ფაქტები იყოფა ორ მთავარ ჯგუფად, პირველს მიეკუთვნება მოქმედებები (მონაწილე მხარეთა ნების გამოცხადება), ხოლო მეორეს - სხვა ისეთი მოვლენები, როგორიც არის, მაგალითად, პირის დაბადება, გარდაცვალება და სხვ. დერნბურგის განმარტებით მოქმედებებს ეკუთვნის იურიდიული გარიგებები და დელიქტები, თუმცა საკითხი ამით არ იწურება (მაგალითად, მიწის ნაკვეთზე სიარულს შეიძლება ხანდაზმულობით მოჰყვეს სერვიტუტის შეძენა მაშინ, როდესაც ეს ქმედება არ წარმოადგენს იურიდიულ გარიგებას ან დელიქტს; ამასთან, შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს იმგვარ ქმედებას, რომელიც ერთდროულად იქნება გარიგება და დელიქტიც, მაგალითად, მიბარებული ნივთის გასხვისების შემთხვევაში, „რაც იმავე დროს furtums-ს (ქურდობას) წარმოადგენს“.32

პროფესორი ჰ.კოინგი33 იკვლევს რა უფლების ცნების ისტორიას, სვამს კითხვებს: „რა დროიდან და რამდენად იცნობდა განსაზღვრული საზოგადოება და მასში მოქმედი მართლწესრიგი სასიცოცხლო სიკეთეებზე კერძო განკარგვის ძალაუფლებას“ (ანუ, ამ შემთხვევაში პასუხის მოძიება შესაძლებელია ზოგადად სოციალურ ისტორიაში, „საქმე ეხება კერძო საკუთრების წარმოშობას და განვითარებას ფართო, იურიდიულად არატექნიკური გაგებით“) და „რა დროიდან და რა ფუნქციით გვევლინება უფლება განსაზღვრულ მართლწესრიგში როგორც ტექნიკურად გაფორმებული ცნება“ (ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს „იურისპრუდენციის ელემენტთან ტექნიკური თვალსაზრისით“). კოინგის სიტყვით, „უფლება კლასიკური რომის იურისპრუდენციისათვის რაიმე გადამწყვეტ როლს არ თამაშობს“, რაც აიხსნება იმ ფაქტით, რომ „კლასიკური სამართალი ბმულია სარჩელებთან“.34 XVI საუკუნიდან გამოიკვეთა იურისპრუდენციის სისტემატურ-ისტორიული მიმართულება.35 ამ პერიოდიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დონელუსის თეორია, რომელმაც კერძო

31იქვე, 198. 32იხ. S.Schlossmann, Der Vertrag, 1876. მითითებულია: ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 198, მე-5 სქოლიო. აგრეთვე, იხ. ი.სურგულაძე, ხელისუფლება და სამართალი, თბილისი, 2002, 146. იურიდიულ ფაქტებთან დაკავშირებით იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 200-209. პროფესორ ბ.სავანელის მიერ გაზიარებულია გ.ნანეიშვილის ნორმატიული ფაქტების კონცეფცია (“ნორმატიული ფაქტი და იურიდიული ფაქტი სხვადასხვა მოცულობის კატეგორიებია. იურიდიული ფაქტი ნორმატული ფაქტის ნაირსახეობაა... ნორმატიულობა ფაქტის იმანენტური თვისებაა, დამოუკიდებლად იმისა, სცნობს თუ არა მას პოზიტიური სამართალი. იურიდიულია ფაქტი, რომელსაც პოზიტიური სამართალი ანიჭებს იურიდიულ მნიშვნელობას. იურიდიული ფაქტების გრეთ რჩება ნორმატული ფაქტების მთელი სამყარო”. იხ. ბ.სავანელი, სამართლის ზოგადი თეორია (სამართლის საფუძვლები და მეთოდები), თბილისი, 2005, 234. 33Helmut Coing (1912-2000). 34იხ. ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 234. 35იქვე, 238.

18

სამართალი მატერიალურ-(სუბიექტურ) უფლებათა სისტემად გარდაქმნა; დონელუსი უფლებას განსაზღვრავდა, როგორც “კანონით მინიჭებულ შესაძლებლობებს და ძალაუფლებას”.36

უფლების ცნების ფორმირების და მისი შემდგომი განვითარების მიზნით, როგორც წესი, მეცნიერთა უმრავლესობა მიჯნავდა ამ მოვლენის ურთიერთგანსხვავებულ, სოციალურ და იურიდიულ ასპექტებს.37 უფლების ცნების განვითარების ეტაპების თანმიმდევრული განხილვა, კონცეფციათა ანალიზი იძლევა შესაძლებლობას, რათა განვსაზღვროთ სამოქალაქო უფლების, როგორც ფუნდამენტური ცნების შინაარსი, მისი მიმართება ისტორიულ რეალობებთან და თანამედროვეობასთან.

კვლევის პროცესში გამოყენებულია როგორც შედარებით-სამართლებრივი, ისე ფორმალურ-ლოგიკური კვლევის მეთოდები. ნაშრომში თანმიმდევრულად არის განხილული უფლების ეტიმოლოგია, სამოქალაქო უფლების გენეზისი, გაშუქებულია ტერმინოლოგიური პრობლემები, მიმოხილულია უფლების განმსაზღვრელი თეორიები, გაანალიზებულია სამართლის სუბიექტის, პირის უფლებაუნარიანობის და ქმედუნარიანობის ცნებები. ნაშრომის ბოლოს, დასკვნის სახით, წარმოდგენილია ჩატარებული კვლევის შედეგი, როგორც საკვლევი საკითხის შესწავლა-განვითარების მიმართულებით მიღებული დასკვნები, ისე პრობლემის გადაწყვეტის გზები.

I.უფლების ეტიმოლოგია38

ორბელიანი განმარტავს სიტყვას „უფლება“ (“უფლება არს უდარესთა ზედა ოდენ ქონებაჲ უმეტესობისაჲ (უმეტესობით), არამედ ზოგად ყო(ვ)ელთა კეთილთა და სახიერთა ყოვლითურთ ყოვლად მომგებელობაჲ და ჭეშმარიტი და ყოვლად განუვრდომელი მტკიცედ პყრობაჲ, ვინა(ჲ)ცა

უფლად ითქმის მფლობელობისათვის, სიმტკიცისა და საკუთრებისათვის”39); აგრეთვე, სიტყვას „ფლობა“ (“შეძლების ქნა”40) და „უფალი“41 (“პატრონი ვაჟი, გინა ღმერთი“42), რომელიც სინონიმია სიტყვისა ჴელმწიფე („შემძლებელი“43)44.

36“facultas et potestas jure tributa”. იხ. Hugo Donellus, Commentariorum de iure civili libri viginti octo, Frankfurt, 1596. მითითებულია: ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი, №1, 2011, 239. 37შეად., თ.ნინიძე, კოინგის იურიდიული არქეოლოგია, სამართლის ჟურნალი, №1, 2011, 231. 38ეტიმოლოგია (ბერძ. etymos - “ჭეშმარიტი”, “ნამდვილი”, logos - “მოძღვრება”) - “ენათმეცნიერების დარგი, რომელიც სწავლობს სიტყვის წარმომავლობას, მის შედგენილობასა და თავდაპირველ მნიშვნელობას”. იხ. ქეგლ, III, 1449. 39ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 173. 40იქვე, 196. 41ლათინური შესატყვისი – “დომინოს” (“დომინუს”). იხ. ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 566. ლათინური “dominans” ითარგმნება, როგორც “გაბატონებული”, ხოლო ინგლისური “dominion” – როგორც “მფლობელობა”. იხ. ქეგლ, III, 1209.

19

უძველესი ჰაგიოგრაფიული თხზულების (“წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი, დედოფლისაჲ”) ტექსტში გვხვდება ‘ნუვის უფლიედ’ (‘...სხვასა ნუვის უფლიედ ჩვენ თანა შემოსლვად’).45 ძველ ქართულ ქრისტიანულ ლოცვებში გვხვდება ‘უფალო უფლებათაო’ (‘უფალო უფლებათაო იესო ტკბილო, და მეუფეო ძალთაო’).46 ასევე, რუსთაველის ‘ვეფხისტყაოსანში‘ (‘უცნაურო და უთქმელო, უფალო უფლებათაო’); არსენ ბერის47 ნაწარმოებში ‘ცხოვრებაჲ და მოქალაქობაჲ ღირსისა და მოციქულთა სწორისა ნეტარისა ნინოჲსი’ (‘შენ ხარ ღმერთი ღმერთთაჲ და უფალი უფლებათაჲ’).48 “უფალი უფლებათა” ერთგვარად განიმარტება უცნობი ავტორის თხზულებაში ‘სიბრძნე ბალაჰვარისი’: ‘...მე მიპოვნია მამაჲ ყოვლისა მპყრობელი... მას აქვს უფლებაჲ სულთა და ხორცთაჲ’;49 ‘...ბრძანა ყოველთა მოწესეთა და მღდელთაჲ, რაჲთა არავის ჰქონდეს მათ ზედა უფლებაჲ თვინიერ ღმრთისა’.50 ახალი აღთქმის ტექსტში ვკითხულობთ: ‘რომელნი-იგი კუალსა მას ჴორცთა გულის თქუმისასა სიბილწით შეუდგან და უფლებასა შეურაცხ-ჰყოფენ, კადნიერნი და თავჴედნი’ (2 პეტ. 2:10).51

ნეიმანის სინონიმთა ლექსიკონში აღნიშნულია, რომ უფლება სინონიმია ძალისა და ძალაუფლებისა.52 აქვე უნდა აღინიშნოს პროფესორ ი.სურგულაძის განმარტება

42ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 172. 43იქვე, 439. 44„ჴელის“ ეტიმოლოგიის შესახებ საინტერესოა გ.ნადარეიშვილის მოსაზრება: “სავარაუდოა, რომ წინაფეოდალური ხანის საქართველოში “ჴელი” ნიშნავდა არა მარტო უფლებას, და საკუთრებას, არამედ წესსა და სამართალსაც, ასეთი პოლისემიურობა დამახასიათებელი იყო არა მარტო ქართულისათვის, არამედ სხვა განვითარებული ენებისთვისაც...სავარაუდოა, რომ ადრეკლასობრივი საზოგადოების დონეზე სამართალს გამოხატავდნენ “ჴელი” სიტყვით, ამ დროს “ჴელი” ნიშნავდა სამართალსაც და უფლებასაც. მოგვიანებით სამართლის ცნებას გამოხატავდნენ “წესი” სიტყვის მეშვეობით, ხოლო წესი თანდათან შეცვალა “სამართალმა”. იხ. გ.ნადარეიშვილი, “ხელის” უძველესი მნიშვნელობის ანარეკლი “ვეფხისტყაოსანში”, ჟურნალი “სამართალი”, 1999, 3, 74–75. აგრეთვე, იხ. გ.რობაქიძე, საკრალური წყობა. <http://www.amsi.ge/istoria/gr/sakraluri.html> (13.11.13, 02:51). პროფესორი ზ.კიკნაძე საჴელოსთან დაკავშირებით წერს: “საჴელო”, ისევე როგორც “ჴელოსანი” ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფო აპარატის ტერმინებია, რომლებიც მთაში საკრალურ თანამდებობას და მის მატარებელს აღნიშნავს. ქართულიდან ნასესხები ეს სიტყვა ფორმით “ჴალსუან” სვანეთში “სალოცავის მსახურს” ნიშნავს”. იხ. ზ.კიკნაძე, ქართული მითოლოგია, ქუთაისი, 1996, 145. 45იხ. იაკობ ხუცესი, შუშანიკის წამება, ქართული მწერლობა, I, 1987, 229 (თხზულება დაწერილია 476-483 წლებში). 46იხ. <www.patriarchate.ge/?action=text/paraklisi_eiso_tkbilisa> (11.03.13). 47არსენ ბერი, XI-XII ს. 48იხ. <https://sites.google.com/site/tskharoebi/> (11.03.13). 49იხ. უცნობი ავტორი, სიბრძნე ბალაჰვარისი, ქართული მწერლობა, I, 1987, 311. 50იქვე, 336. 51იხ. <http://www.orthodoxy.ge/tserili/biblia_sruli/akhali/2petre/2petre-2.htm> (11.03.13). 52ა.ნეიმანი, ქართულ სინონიმთა ლექსიკონი, თბილისი, 1978, 413.

20

მის მიერ შესრულებულ სადოქტორო დისერტაციასთან53 დაკავშირებით: „Gewalt-ის ცნებით, უმრავლეს შემთხვევაში, სწორედ ძალა იგულისხმება, რამე სამართლებრივი მომენტებისგან გაშიშვლებული“.54

II.სამოქალაქო უფლების გენეზისი55

ორბელიანი განმარტავს სიტყვას „ქალაქი” (‘თანა–მავლობასა და თანა–სახლობასა ქალაქ სახელ–ედვა... ვინათგან კაცი ერთი ვერ კმა–ეყოფ(ვ)ის თავსა თვისსა, არამედ რათა შევეწეოდეთ... ერთი–მეორესა... სარგებელსა მივანაყოფებდეთ’56) და „მოქალაქე“ (‘ქალაქში მყოფი; ვიეთნიმე იტყვიან მოქალაქობითი ყოფაქცევითიცა არს და სახლის შჯულობითიცა’57). საბერძნეთში სახელმწიფო იწოდებოდა, როგორც პოლისი,58 ანუ ‘სახელმწიფო იყო ქალაქის იგივეობრივი... ეს იყო ერთ-ერთი მთავარი საფუძველი იმისა, რომ სახელმწიფოს შესახებ ბერძნულმა სწავლებამ, დარჩა რა ქალაქ-სახელმწიფოს ნიადაგზე, ვერასდროს შეძლო, მოეცვა მიწა-სახელმწიფო’.59

53იხ. ი.სურგულაძე, ხელისუფლება და სამართალი, თბილისი, 2002 (I.Surguladse, Gewalt und Recht, Tiflisi, 1925). 54იხ. ი.სურგულაძე, იურიდიული მეთოდოლოგიისთვის (პასუხი გ.ნანეიშვილს), 1928 (გამოცემაში ი.სურგულაძე, ხელისუფლება და სამართალი, თბილისი, 2002), 212. 55გენეზისი (ბერძ. genesis - “წარმოქმნა”, “წარმოშობა”) - “წარმოქმნა, წარმოშობა, წარმომავლობა.”. იხ. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, თბილისი, 1951, II, 1424. 56ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 210-211. 57იქვე, 509. ლექსიკონში აგრეთვე განმარტებულია შჯული: “ესე არს მოსეს მიერ მოღებული, რომელი ღ~თნ ფიცართა ქვისათა დაუწერა ათნი იგი ტაეპნი, მოქალაქობა და შესმენა მათი ZA”. ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 312. 58ბერძ. πολιζ; შეესაბამება ლათ. civitas. ს.ს.ორბელიანის მიერ ბერძნული წარმომავლობის სიტყვა პოლიტი განმარტებულია, როგორც ”მოქალაქე”. იხ. ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1991, I, 627. 59პროფესორი გ.ელინეკი (Georg Jellinek, 1851-1911) აღნიშნავდა, რომ “სახელმწიფოს, როგორც მთლიანად რომელიმე ხალხის ობიექტურ დამახასიათებელ ნიშანს, ეწოდებოდა το χοινον. ყველა ამ შეხედულებაში საგნობრივი (ტერიტორიული) ელემენტი ბევრად ჩამორჩება პირადს (მოქალაქეობრივს). სამოქალაქო საზოგადოება იგივეა რაც სახელმწიფო. ინდივიდის საზოგადოებრივ-სამართლებრივ მდგომარეობას განაპირობებს არა მისი ქვეყნისადმი კუთვნილება, არამედ მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოების წევრობისადმი იდენტობა ან მასზე დამოკიდებულება”. გარდა ამისა, “შუასაუკუნეობრივი ტერმინოლოგიისთვის დამახასიათებელი აღნიშვნა სახელმწიფოსი – მიწა (Land), terre, terra - მკვეთრ წინააღმდეგობაშია ანტიკურ შეხედულებებთან. სახელმწიფოს სიმძიმის ცენტრის გადანაცვლება მის ტერიტორიულ ელემენტში შესაბამისია იმ ეპოქაში არასაქალაქო სახელმწიფოების არსებითი გაბატონებისა და იმ მნიშვნელობისა, რაც მიწამ, როგორც პოლიტიკური ძალაუფლების საფუძველმა, შეიძინა...ამ ტერმინს თავისი მნიშვნელობა დღემდე არ დაუკარგავს. გერმანიაში ოფიციალურად გამოიყენება ტერმინი “მიწის კანონები” (Landesgesetze)”. იხ. გ.ელინეკი, სახელმწიფოს ზოგადი თეორია, (თავი მეხუთე, სახელმწიფოს სახელწოდება), (თარგმანი გ.მახარაძისა), 1–2. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ს.ს.ორბელიანის განმარტებით ქუეყანა “ერთი არს ოთხთა ნივთთაგანი“; ნივთი კი “ეწოდების

21

რაც შეეხება მოქალაქეს, ამ მხრივ განსაკუთრებით საინტერესოა ძველ ქართულ ტექსტებში “მოქალაქობაჲს” მნიშვნელობა: “ჩუენი მოქალაქობაჲ ცათა შინა არს, ვინაჲცა მაცხოვარსა მოველით” (ფილიპ.3:20).60 უნდა აღინიშნოს, რომ ძველ ქართულ სასულიერო მწერლობაში “მოქალაქობაჲ” აღნიშნავდა პიროვნების სანიმუშო, მისაბაძ ცხოვრებას, მოღვაწეობას.61 გრიგოლ ხანძთელი62 გიორგი მერჩულის63 დახასიათებით იყო “უდაბნოთა ქალაქმყოფელი, ზეცისა კაცი და ქუეყანისა ანგელოზი”.64

თვით სიტყვა ცივილიზაცია65 მომდინარეობს ლათინური “ცივილის”-დან, რაც “სამოქალაქოს” ნიშნავს.66 რაც შეეხება “ცივილურ სამართალს”,67 იუსტინიანეს დიგესტებში აღნიშნულია, რომ კერძო სამართალი68 სამ ნაწილს მოიცავს, “ბუნებითს, ხალხთა და ცივილურ დანაწესებს” (I,1,2),69 ამასთან, ცივილურია სამართალი, რომელიც არც მთლიანად შორდება ბუნებით ან ხალხთა სამართალს და არც ყველაფერში შეესაბამება მათ: “ასე რომ, თუ საერთო სამართალს70 რამეს მივუმატებთ ან გამოვაკლებთ, მაშინ შევქმნით “საკუთარ სამართალს”, ე.ი. ცივილურ სამართალს” (I,6).71

ოთხთა კავშირთა: მიწასა, წყალსა, აირსა და ცეცხლსა“ (იხ. ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1993, II, 237; 593). ამგვარად, მიწა არის “ქვეყ(ა)ნის ნაწილი“. იხ. ს.ს.ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, თბილისი, 1991, I, 487. 60იხ. <http://www.orthodoxy.ge/tserili/biblia_sruli/akhali/filipelta/filipelta-3.htm> (11.03.13). 61მაგალითად, უცნობი ავტორის “ცხოვრებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა მამისა ჩუენისა დავით გარესჯელისაჲ” (Xს.), არსენ საფარელის “მოქალაქობაჲ და წამებაჲ წმინდისა აბიბოს ნეკრესელ ეპისკოპოსისაჲ” (IXს.) და მრავალი სხვა. 62გრიგოლ ხანძთელი ( 759-861). 63გიორგი მერჩულე, Xს. 64იხ. გიორგი მერჩულე, გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება („ქართული მწერლობა“, თბილისი, 1987, I), 526 (თხზულება დაწერილია 951 წელს). 65“ცნება “ცივილიზაცია” (ცივილიზებული) უპირისპირდება ველურობასა და ბარბაროსობას. ცნება “ცივილიზაციას” ამ მნიშვნელობით იყენებდნენ ფრანგულ და ინგლისურ განმანათლებლობაში”. იხ. სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი–ცნობარი, თბილისი, 2004, 332. 66ლათ. “civitas” ითარგმნება, როგორც სახელმწიფო, “civis” (მრ.“cives”) – მოქალაქე (მოქალაქეები). იხ. W.Smith, A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, London, 1875. <http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Civitas.html> (12.03.13) 67“Ius civile”. 68“Ius privatum”. 69ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 19. 70“Ius commune”. 71ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 21. აქვე ვკითხულობთ: “ყოველი ხალხი, რომელსაც კანონები ან ჩვეულებები მართავს, ნაწილობრივ თავის საკუთარ სამართალს იყენებს და ნაწილობრივ ყველა ადამიანისთვის საერთო სამართალს. ვინაიდან ის სამართალი, რომელიც თითოეულმა ხალხმა თავად დაიდგინა საკუთარ სამართლად, არის თავად ამ სახელმწიფოს

22

გვაროვნული წყობილების დროს ხალხთა სამართალი72 აღნიშნავდა გვართაშორის და ტომთაშორის სამართალს, რომლის სუბიექტი გვარი და ტომი იყო. გვაროვნული წყობილების შემდეგ, სახელმწიფოს წარმოქმნასთან ერთად, ხალხთა სამართალს კვირიტული სამართალი73 გამოეყო და მოგვიანებით ცივილური, ანუ სამოქალაქო სამართლის სახელწოდება მიიღო.74

საქართველოს 1997 წლის სამოქალაქო კოდექსის75 (შემდგომ: სკ) სახელწოდებაში “სამოქალაქო” ცხადია, არ გულისხმობს მხოლოდ მოქალაქეთათვის განკუთვნილ ნორმატიულ აქტს, ანუ მოქალაქეობის თანამედროვე ინსტიტუტიდან76 (“მოქალაქეობა ნიშნავს პირის პოლიტიკურ-სამართლებრივ კავშირს საქართველოს სახელმწიფოსთან, რაც გამოიხატება ურთიერთსანაცვლო უფლება-მოვალეობათა ერთიანობით, ემყარება ადამიანის ღირსების პატივისცემას, მისი უფლებებისა და თავისუფლებების აღიარებას”77) გამომდინარე “სამოქალაქო” გაცილებით ვიწრო შინაარსის მატარებელია, ვიდრე კოდექსის სახელდებაში არსებული სიტყვა “სამოქალაქო”, რომელიც შინაარსობრივად მოიცავს მთლიანად “საზოგადოებას”, რომელიც ფართო ცნებაა (“ერთობლიობა, ჯგუფი გარკვეულ წარმოებით ურთიერთობაში მყოფი ადამიანებისა, რომლებსაც აკავშირებს მატერიალური ცხოვრების საერთო, კონკრეტულ–ისტორიული პირობები”78) და სოციოლოგიის

საკუთარი სამართალი. და მას ეწოდება ცივილური სამართალი, ე.ი. თავად ამ სახელმწიფოს საკუთარი სამართალი.” (I,9). 72ლათ. “Ius gentium”. 73ლათ. “Ius Quiritium”. რომში კვირიტებად (ლათ. “populus Romanus Quiritium”) იწოდებოდნენ მამაკაცი პატრიციები, რომელთაც იარაღის ტარების უნარი ჰქონდათ. 74ლათ. “ius civile”. 75საქართველოს პარლამენტის უწყებანი, საკანონმდებლო დამატება, №31, 1997. 76სოციოლოგიაში თანამედროვე ეპოქის შექმნას სამ ძირითად ფაქტორს უკავშირებენ: ქალაქის კაპიტალისტური – ინდუსტრიული საზოგადოების წარმოშობა (“ამ პროცესის დროს მოიშალა ტრადიციული სოციალური ურთიერთობები...ამ პროცესში იკარგებოდა თვითკმარი ცხოვრების წესი...ქალაქში არეულობებმა და სიბინძურემ მასობრივი, შემაძრწუნებელი სიღატაკე მოიტანა და დანაშაულისა და დაუმორჩილებლობის საშიშროება წარმოშვა ევროპული საზოგადოების შიგნით”), კულტურული განსხვავებების თავიდან აღმოჩენა (“კონტაქტებმა ეჭვქვეშ დააყენა გაბატონებული წარმოდგენები ადამიანის ბუნების შესახებ”), პოლიტიკური და ინტელექტური ქაოსი (“ამერიკისა და საფრანგეთის რევოლუციებმა შეცვალა ძველი წარმოდგენები მოვალეობებზე, ტრადიციებსა და ხელისუფლებისადმი მორჩილებაზე ანუ ახალი იდეების მიხედვით – ინდივიდის უფლებებზე, თანასწორობასა და თავისუფლებაზე და ყველა შემთხვევაში ეს იყო მუქარა მონარქებისადმი”). იხ. ქ.კალჰუნი, დ.ლაითი, ს.კელერი, სოციოლოგია, თბილისი, 2008, 37–39. 77საქართველოს ორგანული კანონი საქართველოს მოქალაქეობის შესახებ. საქართველოს პარლამენტის უწყებანი, №43, 1997. 78ქეგლ, VI, 591.

23

შესწავლის საგანია (ფრანგი მოაზროვნე, ჟ.ჟ.რუსო79 საზოგადოებათა შორის უძველეს და ერთადერთ ბუნებრივ საზოგადოებად ოჯახს ასახელებდა, რომლის სრულწლოვან წევრთა ერთიანობა ნარჩუნდება მათივე შეთანხმებით80). საზოგადოების წევრთა (დაკავშირებულნი არიან საერთო ნორმებით81) ინტერაქციით (ადამიანები თანხმდებიან საერთო რეალობის განსაზღვრის თაობაზე82) მიიღწევა კულტურული კონსენსუსი. აქვე საინტერესოა სამოქალაქო საზოგადოების განმარტებანი, რათა სრულყოფილად, ყოვლისმომცველად გავაანალიზოთ სამოქალაქო უფლება, მისი წარმოშობა–განვითარების ისტორია, უფლების შესახებ თეორიები, ვიმსჯელოთ მისი სტრუქტურის და უფლების ცნების კონცეფციის (ჩამოყალიბების) პრაქტიკული დანიშნულების (მნიშვნელობის) შესახებ.

პრიმიტიული საზოგადოებისგან განსხვავებული სამოქალაქო საზოგადოების შესახებ მსჯელობა (რომელიც სეკულარულ სამართლებრივ და პოლიტიკურ წესრიგს გულისხმობს) სათავეს იღებს რომაელი მოაზროვნის და იურისტის, ციცერონის83 (სახელმწიფოს შესახებ მის მოძღვრებას ბერძენ ფილოსოფოსთა ნააზრევი უდევს საფუძვლად; მან შემოიტანა ბერძენი ფილოსოფოსებისთვის უცნობი იურიდიული დებულებები, “როგორიცაა მაგ., მოქალაქენი, როგორც სამართლის სუბიექტები და სახელმწიფო, როგორც ურთიერთობის სუბიექტი”84) ნააზრევიდან,85 რომელიც კანონს განიხილავდა, როგორც საზოგადოების შემაკავშირებელ ძალას და აცხადებდა, რომ ერთიდაიგივე სახელმწიფოს მოქალაქეებს თანაბარი უფლებები უნდა ჰქონდეთ: ‘რამდენადაც კანონი სამოქალაქო საზოგადოების (civilis societatis) შემაკავშირებელია, ხოლო კანონისმიერი სამართალი თანაბრად საერთოა ყველასთვის, მაშ, რაგვარ სამართალს უნდა დაემყაროს მოქალაქეთა საზოგადოება (societas civium), თუკი

79Jean-Jacques Rousseau (1712–1778). 80იხ. ჟ.ჟ.რუსო, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, თბილისი, 1997, 6. <http://tbappeal.court.ge/upload/r_866.pdf> (18.03.13) 81საერთო ნორმების მნიშვნელობა იზრდება, როდესაც საზოგადოების წევრებს აქვთ მკვეთრად განსხვავებული კულტურული საწყისები: “უფრო ხშირად ურთიერთქმედების მოდელი აგებულია შეთანხმებულ წესზე - კოლექტიურ განსაზღვრაზე, რას ნიშნავს ურთიერთქმედება, რა პოზიციები უკავიათ მოთამაშეებს ერთმანეთთან მიმართებაში და რა ქცევა შეიძლება ჩაითვალოს მისაღებად”. იხ. ქ.კალჰუნი, დ.ლაითი, ს.კელერი, სოციოლოგია, თბილისი, 2008, 126. 82იხ. ქ.კალჰუნი, დ.ლაითი, ს.კელერი, სოციოლოგია, თბილისი, 2008, 46. 83Marcus Tullius Cicero (ca. 106-43). 84იხ. ვ.მეტრეველი, გ.დავითაშვილი, პოლიტიკურ და სამართლებრივ მოძღვრებათა ისტორია, თბილისი, 1999, 47. 85იხ. A. Black, Concepts of Civil Society in Pre-Modern Europe, Civil Society: History and Possibilities, 2001, 33.

24

ისინი თანაბარნი არ არიან?...სხვა რა არის სახელმწიფო (civitas), თუ არ საერთო მართლწესრიგი?“86

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ციცერონისეული გაგება დიდი თანასწორობისა87 შორს დგას მისი თანამედროვე დეფინიციისგან: “თანამედროვე დემოკრატიული კანონიერების უმთავრესი პირობა არის ადამიანების თანასწორუფლებიანობა, ამიტომ სოციალური უთანასწორობა ვერ გაამართლებს პოლიტიკური თანასწორობის და იმ პოლიტიკური უფლებების შეზღუდვას, რომლებსაც ადამიანები უბრალოდ თავისი ადამიანური ბუნების წყალობით ფლობენ”.88

ციცერონს თავისებურად ესმოდა “დიდი თანასწორობა”, ის უმალ უფლებათა თანასწორობაა, ღირებულებათა განსაზღვრული გრადაციით.89 უდავოა, რომ ეს არ იყო თანასწორობა ქონებრივ ურთიერთობებში ან შესაძლებლობათა თანაბრობა, რომელიც დეკლარირებულია თანამედროვე დიდი დემოკრატიების90 კონსტიტუციებში (მაგალითად, 1949 წლის გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონის მე-3 I მუხლის თანახმად, “ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე”;91 შვეიცარიის ფედერალური კონსტიტუციის მე-8 I მუხლის თანახმად, “ყველა ადამიანი კანონის წინაშე თანასწორია”;92 საფრანგეთის 1958 წლის კონსტიტუციის პრეამბულაში კი აღნიშნულია, რომ “ფრანგი ხალხი აცხადებს თავის მიმდევრობას ადამიანის უფლებებისა და ეროვნული სუვერენიტეტის პრინციპისადმი, როგორც ეს განსაზღვრული იყო 1946 წლის კონსტიტუციის პრეამბულით და დადასტურებული და დამატებული 1789 წლის დეკლარაციით”; “საფრანგეთი...უზრუნველყოფს კანონის წინაშე ყველა მოქალაქის თანასწორობას...”(მუხლი 1).93

86“Quare cum lex sit civilis societatis vinculum, ius autem legis aequale, quo iure societas civium teneri potest, cum par non sit condicio civium?...quid est enim civitas nisi iuris societas civium?” იხ. M. Tulli Ciceronis, De Re Publica. <http://www.thelatinlibrary.com/cicero/repub1.shtml> (14.03.13). შეად. The Political Works of Marcus Tullius Cicero: Comprising his Treatise on the Commonwealth; and his Treatise on the Laws, London, 1841-42, Vol. 1. <http://oll.libertyfund.org/?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=546&chapter=83295&layout=html&Itemid=27> (14.03.13). შეად. Цицерон Марк Туллий, Диалоги: О государстве; О законах. Москва, 1966, 24. 87“Aequābilitās magnam”. 88იხ. ფ.ლოვო, თანამედროვე დიდი დემოკრატიები, თბილისი, 2002, 23. 89С.Утченко, Политико-философские трактаты Цицерона (“О государстве” и “О законах”), Источник: Цицерон Марк Туллий, Диалоги: О государстве; О законах. Москва, 1966, 169. 90ფ.ლოვო, თანამედროვე დიდი დემოკრატიები, თბილისი, 2002. 91საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, თბილისი, 2008, III, 64. 92საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, თბილისი, 2008, I, 558. 93საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, თბილისი, 2008, II, 576.

25

სამოქალაქო საზოგადოების წინამორბედი მონათმფლობელური საზოგადოება მის წევრთა მნიშვნელოვან ნაწილს თავისუფალ და თანასწორუფლებიან არსებებად არ ცნობდა. მონები იყვნენ მათივე მსგავსთა მოთხოვნის არა სუბიექტები, არამედ ობიექტები. იგივე უნდა ითქვას ფეოდალურ საზოგადოებაზე, მისი ბატონყმობით და გვიანდელ საბჭოთა საზოგადოებაზეც.

სამოქალაქო საზოგადოება წარმოიქმნა და პოლიტიკურ-სამართლებრივი აღიარება ჰპოვა მხოლოდ ბურჟუაზიულ ეპოქაში, ადამიანის ბუნებითი უფლებების და მათი დაცვის აუცილებლობის გავლენით. ტერმინი სამოქალაქო საზოგადოება თანდათან დამკვიდრდა და თავისი განსაკუთრებული შინაარსი შეიძინა. თანამედროვე განმარტებით ის გულისხმობს საზოგადოების განსაკუთრებულ ტიპს, მის სოციალურ-ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სამართლებრივ ბუნებას, განვითარების დონეს; სამოქალაქო საზოგადოებად უნდა განვიხილოთ საზოგა-დოება, რომელიც პასუხობს ისტორიული გამოცდილებით ჩამოყალიბებულ გარკვეულ კრიტერიუმებს; ეს არის სოციალური საზოგადოების განვითარების მაღალი დონე, მისი მომწიფებულობის, გონივრულობის და სამართლიანობის ერთგვარი საზომი: “ეპითეტი “სამოქალაქო”, მისი პირობითობის მიუხედავად, ფართო და მდიდარი შინაარსისაა. ამ ფენომენის მნიშვნელობა მრავალწახნაგოვანი და არაერთმნიშვნელო-ვანია, მეცნიერები სხვადასხვაგვარად ხსნიან მას. ერთი რამ ცხადია, რომ არა ყოველგვარი საზოგადოება, შედგენილი მოქალაქეებისგან, წარმოადგენს სამოქალაქო საზოგადოებას, ისევე, როგორც ყველა სახელმწიფო, სადაც სამართალი მოქმედებს, არ არის სამართლებრივი”. ევროპაში სამოქალაქო საზოგადოების წარმოქმნას დასჭირდა რეფორმაცია XVI-XVII საუკუნეებში, “ადამიანის გარდაქმნა ინდივიდუუმად94 და მესაკუთრედ”.95

სამოქალაქო საზოგადოების სამართლებრივ კონსტრუქციას კანტი96 შემდეგ პრინციპებზე აგებდა: საზოგადოების წევრთა თავისუფლება (უზრუნველყოფს ადამიანისთვის თავისუფლების პრაქტიკულ სტატუსს97), თანასწორობა (უზრუნველყოფს ადამიანის სამოქალაქო სტატუსს98) და დამოუკიდებლობა (უზრუნველყოფს ადამიანის პოლიტიკურ სტატუსს99).100 პროფესორი გ.ელინეკი101

94ლათ. “individuum”. 95Н.И. Матузов, Гражданское Общество. გამოცემაში: Теория государства и права: Курс лекций. Москва, 2001, 112–113. <http://do2.gendocs.ru/docs/index-404094.html> (28.03.13) 96Immanuel Kant (1724–1804). 97ლათ. ‘Status libertatis’. 98ლათ. ‘Status civitatis’. 99ლათ. ‘Status politicus’. 100იხ. რ.თოფჩიშვილი, სამართლის ევოლუცია და ადამიანის უფლებები, „ალმანახი“, №9, თბილისი, 1999, 27. 101Georg Jellinek (1851–1911).

26

თავისუფლების სტატუსს და სამოქალაქო სტატუსს ინდივიდის სამართლებრივი დაცულობის უზრუნველმყოფ საშუალებებად განიხილავდა მაშინ, როცა პოლიტიკური სტატუსი გულისხმობს ინდივიდის პირდაპირ თუ ირიბ ჩართულობას კანონშემოქმედებით საქმიანობაში, რაც თავის მხრივ დემოკრატიული ინსტიტუტების სისტემის მეშვეობით საზოგადოებაზე ინდივიდის მუდმივ ზეგავლენას ნიშნავს.102 პროფესორ კოინგის სიტყვით, “თვისობრივია კანტის ფორმულირება: “თავისუფლება... ერთადერთი პირველ-საწყისი ყოველ ადამიანზე თავისი ადამიანობის ძალით მიკუთვნებული უფლებაა”. ამგვარად, უფლებათა აღნიშნულმა თეორიამ, თუკი მანამდე “კერძოსამართლებრივი დოგმატიკის შემადგენელ ნაწილს” წარმოადგენდა, უკვე “მორალური ფუნდამენტი მიიღო და მისმა გამოცხადებამ ეთიკური პათოსი შეიძინა”. ამგვარად, თუკი XVIII საუკუნის ინგლისში და ამერიკის შეერთებულ შტატებში “აზრი უფლებათა შესახებ” აღქმული იყო “პირველ რიგში თავისი პოლიტიკური გაგებით, თეორიაში თავის გამოხატულებას პოულობს ძირითადი და ადამიანის უფლებებით, გერმანიაში განვითარდა კერძო სამართლის სფეროში და კერძო სამართალი მოიაზრებოდა, როგორც თავისუფლების უფლებათა სისტემა”.103

პროფესორი ელინეკი საფრანგეთის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის104 შესახებ ნაშრომში აანალიზებს, თუ რა გავლენა იქონია საფრანგეთში კონსტიტუციონალიზმის მიმართულებით აშშ პრაქტიკამ და თეორიამ. ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ 1789 წლის ფრანგული დეკლარაციის წყარო არ ყოფილა ჟ.ჟ.რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულება105 (ელინეკი აკრიტიკებს XIX საუკუნეში მოღვაწე ფრანგ ფილოსოფოს პოლ ჟანეს,106 რომელიც ნაშრომში “პოლიტიკურ მეცნიერებათა ისტორია” წერს, თითქოსდა სწორედ რუსოს სწავლებიდან მომდინარეობდეს უფლებათა ფრანგული დეკლარაცია); მეტიც, “საზოგადოებრივი ხელშეკრულების” პრინციპები ეწინააღმდეგება უფლებათა ყველა დეკლარა-ციას, რამდენადაც ამ პრინციპებიდან არ გამომდინარეობს ინდივიდის უფლებები, არამედ აღიარებს სამართლით შეუზღუდავ, საერთო ნების უპირატესობას.107 რუსო მიიჩნევდა, რომ ადამიანებისთვის უნდა გამოინახოს

102იხ. Э.Соловьев, Прошлое толкует нас. Москва, 1991, 107. <http://www.rulit.net/books/proshloe-tolkuet-nas-read-223512-107.html#read_n_2663.14> (17.03.13) 103იხ. ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 241. 104ფრან. Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (1789). 105'Du Contrat Social, Principes du droit politique’ გამოქვეყნდა 1762 წელს. 106Paul Janet (1823–1899). 107‘The principles of the Contrat Social are accordingly at enmity with every declaration of rights. For from these principles there ensues not the right of the individual, but the omnipotence of the common will,

27

ასოციაციის იმგვარი ფორმა, რომელიც “ერთიანი ძალით დაიცავს და უზრუნველყოფს მისი ყოველი წევრის პიროვნებასა და ქონებას”; საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დარღვევის შემთხვევაში “პირობითი თავისუფლების დაკარგვით ყოველი წევრი კვლავ იბრუნებს თავის პირველად

უფლებებს და ბუნებრივ თავისუფლებას, რაზედაც პირობითი თავისუფლების გამო უარი ჰქონდა ნათქვამი”. საზოგადოებრივი ხელშეკრულების პირობები რუსოს ერთ პირობამდე დაჰყავს: “ასოციაციის ყოველი წევრის ყველა უფლების სრული გასხვისება მთელი ერთობის სასარგებლოდ” და აღნიშნავს, რომ თუ “საზოგადოებრივი ხელშეკრულებიდან არაარსებითს ამოვიღებთ,

დავინახავთ, რომ იგი ასეთ სახეს მიიღებს: “თითოეული ჩვენგანი თავის პიროვნებასა და მთელ თავის ძალას გაიღებს საერთო ნების უზენაესი ხელმძღვანელობით და ყოველი წევრი გვეძლევა როგორც მთელის განუყო-ფელი ნაწილი”.108

მსჯელობს რა თავისუფლების უზრუნველყოფის საქმეში ძირითადი (ინდივიდუალური) უფლებების როლზე, პროფესორი ა.შაიო აღნიშნავს, რომ “XVIII საუკუნეში განმანათლებლობის იდეა მიისწრაფვოდა უფლებებში აღედგინა ადამიანის გონება” და ამ მიმართულებით ამერიკელებს და ფრანგებს უპირატესობა ენიჭებათ, რადგან სხვებზე უწინ მოახდინეს მათი დეკლარირება აშშ-ს კონსტიტუციაში109 და საფრანგეთის კონსტიტუციაში110 (რომელშიც აისახა 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის ძირითადი დებულებები).111 ელინეკის რწმენით, უფლებათა ფრანგული დეკლარაცია ნაკარნახებია სწორედ 1789 წლამდე შექმნილი “ამერიკული დეკლარაციებით თუ

unrestricted by law’. ix. G.Jellinek, The Declaration of the Rights of Man and of Citizens: A Contribution to Modern Constitutional History, New York (1901). <http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=1176&Itemid=27> (17.03.13) 108იხ. ჟ.ჟ.რუსო, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, თბილისი, 1997, 14. 109კონსტიტუცია ცხრა შტატის მიერ რატიფიცირებულ იქნა 1788 წლის ივნისში, ძალაში შევიდა 1789 წლის 4 მარტს; 1791 წელს კონსტიტუციაში შესული პირველი ათი შესწორება ცნობილია, როგორც ბილი უფლებათა შესახებ. 110მიღებულ იქნა საფრანგეთის ეროვნული კრების მიერ, 1791 წლის 3 სექტემბერს. 111იხ. ა.შაიო, ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, თბილისი, 2003, 302. ავტორი იქვე განაგრძობს: “რაკიღა გონება ყველაშია, ამდენად ყველას აქვს დამოუკიდებელი მოქმედების შესაძლებლობის უფლება, ანუ თავისუფლება. დამოუკიდებელი მოქმედების უნარის მქონე ადამიანების ცალკეული თავისუფლებები სახელმწიფოებრივ აღიარებაზე დამოკიდებული არ არის და ეკუთვნის ყველას, ყოველთვის. მიღებულია, ეს თავისუფლებები მიჩნეულ იქნეს ადამიანის უფლებებად”.

28

“უფლებათა ბილებით”112 (როგორიც იყო, მაგალითად, ვირჯინიის 1776 წლის უფლებათა დეკლარაცია)113. ელინეკი ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ რუსოს “საზოგადოებრივი ხელშეკრულება” დაიყვანება ერთ უმთავრეს პირობაზე: ინდივიდის უფლებები გადაეცემა საზოგადოებას; ყველა უფლება, რაც მას გააჩნია, მიეცემა “საერთო ნებით”,114 რომელიც თავის მხრივ არ იზღუდება სხვა ძალით115 (ამასთან, “საერთო ნება ყოველთვის სწორია”116). 1928 წელს გამოცემულ ნაშრომში მსჯელობს რა იურიდიული სუბიექტის პრობლემატიკაზე, პროფესორი გ.ნანეიშვილი რუსოს “საერთო ნებასთან” დაკავშირებით წერს: “როგორც რუსოს საუკეთესო ინტერპრეტატორებმა კანტმა, ფიხტემ და მათ შემდეგ სამართლის ფილოსოფოსმა რუდოლფ შტამლერმა ნათელჰყვეს, რუსოს “volonté générale”-s არაფერი საერთო არა აქვს ემპირიულ, ფსიქოლოგიურ ნებისყოფასთან, ეს არის მხოლოდ აპრიორული სახელმძღვანელო პრინციპი, რომლითაც უნდა იხელმძღვანელოს ყოველმა კანონმდებელმა”. ნანეიშვილის სიტყვით, ”volonté générale” არის აპრიორული, სახელმძღვანელო პრინციპი, ნორმა, რომელსაც ემპირიულ ნებისყოფასთან საერთო არაფერი აქვს”.117

III.ტერმინოლოგიური პრობლემები

1872 წელს გამოცემულ ნაშრომში (“ბრძოლა უფლებისათვის”118) პროფესორ იერინგის119 მსჯელობის საგანს შეადგენს სუბიექტური და არა ობიექტური უფლება (“როგორც ვიცით, სიტყვა “უფლება” იხმარება ორნაირი აზრით – ობიეკტიურითა და სუბიეკტიურით”). პროფესორ ვაჩეიშვილის120 სიტყვით, ნების თეორიის მთავარი მოწინააღმდეგე, იერინგი სამართალს ახასიათებს, როგორც

112“The French Declaration of Rights is for the most part copied from the American declarations or ‘bills of rights”. ix. G.Jellinek, The Declaration of the Rights of Man and of Citizens: A Contribution to Modern Constitutional History, New York, 1901. <http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=1176&Itemid=27> (17.03.13) 113ამერიკის შეერთებული შტატების 1776 წლის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია, კონსტიტუცია და 1791 წლის ბილი უფლებათა შესახებ ‘დასაბამს იღებს ინგლისური უფლებათა ბილისგან, Magna Carta-სგან და სხვა დოკუმენტებისგან’. იხ. უ.ე.ბერგერის წინასიტყვაობა გამოცემაში: ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუცია, თბილისი, 1993, 2. 114‘volonté générale’. 115G.Jellinek, The Declaration of the Rights of Man and of Citizens: A Contribution to Modern Constitutional History, New York (1901). <http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=1176&Itemid=27> (17.03.13) 116იხ. ჟ.ჟ.რუსო, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, თბილისი, 1997, 23. 117იხ. გ.ნანეიშვილი, იურიდიული სუბიექტი, ტფილისი, 1928, ჟურნალი სამართალი, 1992, №3, 22. 118ორგზის გამოიცა ქართულ ენაზე, 1908 და 2000 წელს. 119Rudolf von Jhering (1818—1892). 120ალექსანდრე ვაჩეიშვილი (1886-1964).

29

ინტერესთა დაცვას და მას მხედველობაში აქვს “მხოლოდ სუბიექტური სამართალი, ე.ი. უფლება; მხოლოდ ამ დარგს ანთავისუფლებს იგი ნების ცნებისაგან”, ხოლო რაც შეეხება მის დამოკიდებულებას ობიექტურ სამართალთან, ის “სტოვებს ნების ცნებას და სთვლის მას მართებულად”;121 იერინგის მოძღვრებაში მოცემულია ნების ცალმხრივი ცნება, ის მიკუთვნებულია მხოლოდ ობიექტური სამართლისთვის, ხოლო ინტერესის ცნება კი - სუბიექტური სამართლისთვის.122

იერინგის განმარტებით ობიექტური უფლება (ანუ უფლება ობიექტური აზრით) არის “სახელმწიფოს მიერ დაფუძნებული, ძირითადი დებულებანი, რომელნიც წესრიგს ამყარებენ საზოგადოებაში, ე.ი. ცხოვრების კანონიერი წესრიგი”. რაც შეეხება უფლებას სუბიექტური აზრით, ეს არის ობიექტური, განყენებული ნორმების, დებულებების “საქმით მოხმარება ადამიანისაგან თავისი ინტერესების დასაცავად”.123 როგორც ობიექტური, ისე სუბიექტური უფლების შემთხვევაში “უფლებას დაბრკოლება ეღობება წინ და ორივე შემთხვევაში უფლება იძულებულია სძლიოს იგი დაბრკოლება, ე.ი. თავისი არსებობა ბრძოლით განამტკიცოს”.124

სუბიექტური და ობიექტური უფლების განსაზღვრება მოცემულია პროფესორ დ.კერესელიძის კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებების შესახებ ნაშრომში. ავტორის აზრით, “უფლება შეიძლება იყოს ობიექტური და სუბიექტური”, ამასთან, ობიექტური უფლება არის “კანონით (ობიექტურად) აღიარებული უფლება”, რომელიც “მინიჭებული აქვს ინდივიდს, მისი ინდივიდუალურობის გათვალისწინების და ცალკეული ვითარების მხედველობაში მიღების მიუხედავად”, ობიექტური უფლება “აბსტრაქტულია იმ გაგებით, რომ კონკრეტულ სუბიექტთან დაკავშირებული არ არის” და “განსაზღვრავს სამართლებრივი წესრიგის მიერ აღიარებული სამართლებრივი ურთიერთობის ჰიპოთეზურ შინაარსს”. რაც შეეხება სუბიექტურ უფლებას, მას “მოიპოვებს კონკრეტული ინდივიდი. იგი წარმოიშობა ინდივიდის ნების გამოვლენის და/ან კანონით განსაზღვრული სხვა გარემოების (იურიდიული ფაქტის) დადგომის საფუძველზე”. ავტორი აღნიშნავს, რომ ინდივიდის სუბიექ-ტური უფლება შეიძლება გამომდინარეობდეს “პირის ნების გამოვლენიდან”, ან “სხვა ისეთი გარემოებიდან, რომლის დადგომასაც ცალკეულ შემთხვევაში

121ვაჩეიშვილი განაგრძობს: “სამართლის ობიექტური მნიშვნელობით დახასიათება, როგორც “საერთო ნების”, მისი აზრით, საუკეთესოდ გადმოგვცემს სამართლის თვისებას ფორმალური მხრივ, რადგან სამართალი არის ძალა, ხოლო ძალის ორგანო და მატარებელი ნებაა”. 122იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 48. 123იხ. რ.იერინგი, ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000, 33. 124იქვე, 33-34.

30

უკავშირდება შესაბამისი სამართლებრივი შედეგი”.125 ავტორის აზრით, ქართულ სამართალში ობიექტური უფლების და სუბიექტური უფლების “ცნებების დამკვიდრების მცდელობა არ უნდა იქნეს გაიგივებული ზოგიერთი ქვეყნის იურიდიულ ტერმინოლოგიაში დამკვიდრებულ გამიჯვნის კრიტერიუმებთან”.126 ქართულ სამართალში ობიექტური უფლების და სუბიექტური უფლების ცნებათა დამკვიდრების (გამიჯვნის) აუცილებლობას მოსაზრების ავტორი “უფრო დეტალური სისტემატიზაციის მიღწევის” სარგებლით ხსნის. მისი აზრით, “კანონმდებელი ვერ მოაწესრიგებს სუბიექტურ უფლებას. მას შეუძლია მოაწესრიგოს მხოლოდ მისი წარმოშობის ობიექტური შესაძლებლობა. პირთა შორის დამყარებულ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში კი სწორედ სუბიექტური უფლებები და მოვალეობები განსაზღვრავენ მის შინაარსს”.127

ქართულ სამართალში სუბიექტური და ობიექტური სამართლის ცნებების გადმოტანის საჭიროებას უარყოფს პროფესორი ჭანტურია: "იმის გამო, რომ ზოგიერთ ენაში, მაგალითად, გერმანულსა და რუსულ ენებში, სამართლისა და უფლების გამოსახატავად იყენებენ ერთსა და იმავე ტერმინს (das Recht, право), ამ ქვეყნების სამართალში გამოიყენება ობიექტური სამართლისა და სუბიექტური სამართლის ცნებები (objektives Recht, subjectives Recht; право в обьективном смысле и право в субьективном смысле). ქართულ ენაში მათი გადმოტანის აუცილებლობა არ არსებობს, რადგან objektives Recht ქართულად ნიშნავს სამართალს, ხოლო subjectives Recht - უფლებას“.128

პროფესორ ვაჩეიშვილის სიტყვით, ობიექტურ სამართალსა და უფლებას ევროპულ ენებზე აქვთ ერთიდაიგივე სახელწოდება, "ქართულად კი ჩვენ ვსარგებლობთ ორი ტერმინით: სამართალი და უფლება; პირველი გამოხატავს ობიექტურ სამართალს, ხოლო მეორე – სუბიექტურ სამართალს".129

ანალოგიურად, პროფესორი გამყრელიძე ვაჩეიშვილის 1926 წელს გამოცემული "სამართლის ზოგადი თეორიის" 2010 წლის გამოცემის წინასიტყვაობაში ყურადღებას ამახვილებს ტერმინოლოგიურ საკითხზე: "სუბიექტური უფლება" და "ობიექტური" სამართალი გადმოტანილია რუსულიდან “субьективное право” და

125იხ. დ.კერესელიძე, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბილისი, 2009, 76. 126პროფესორი წერს: “გერმანული ენა (ისევე როგორც, მაგალითად, რუსული ენა) არ იცნობს სამართლისა და უფლების ცნებათა სახელწოდებების გამიჯვნას. შესაბამისად, გერმანულ ენაში ტერმინების – “სუბიექტური” და “ობიექტური” – გამოყენებით ერთმანეთისგან სამართლისა და უფლების ცნებების გამიჯვნა მიიღწევა”. იხ. დ.კერესელიძე, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბილისი, 2009, 77-78. 127იხ. დ.კერესელიძე, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბილისი, 2009, 78. 128იხ. ლ.ჭანტურია, სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, თბილისი, 2011, 98. 129იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 118, 1-ლი სქოლიო.

31

“обьективное право”. ქართულად ეს ტერმინები ითარგმნება, როგორც "უფლება" და "სამართალი". გერმანულ ენაშიც, რუსულის მსგავსად, არ არის "უფლების" პირდაპირი შესატყვისი და იქაც გამოიყენება ტერმინი “das subiektives Recht”.130

სიტყვა უფლება131 გამოიყენება ორგვარი, სუბიექტური და ობიექტური მნიშვნელობით. სუბიექტური უფლება132 განისაზღვრება, როგორც ზნეობრივი აუცილებლობა, ანუ კანონიერი თავისუფლება რაიმეს კეთების ან მოთხოვნის, ხოლო ობიექტური სამართალი133 (ობიექტურად არსებული სამართალი) არის თავად კანონი, რომელიც განსაზღვრავს ამ თავისუფლებას.134 ორივე მათგანის გაერთიანებით საერთო განსაზღვრებას ვღებულობთ: "სამართალი არის კანონით განსაზღვრული თავისუფლება... ადამიანის გარეგანი თავისუფლება, განსაზღვრული საერთო კანონით".135 აღნიშნული მოსაზრება კრიტიკის საგნად იქცა: ეს განმარტება წარმოადგენს მხოლოდდამხოლოდ სუბიექტური უფლების განსაზღვრებას და არა საერთო განსაზღვრას სამართლის ცნებისა.136 კრიტიკა დაიმსახურა არა მარტო ზემოაღნიშნულმა მოსაზრებამ, არამედ იერინგის, მერკელის,137 ტონის,138 კორკუნოვის,139 ტრუბეცკოის,140 შტამლერის141 შეხედულებებმა (იმ მოსაზრებით, რომ ეს ავტორები ცდილობდნენ სამართლის ერთიანი ცნების დადგენას მაშინ, როდესაც ეს ფაქტობრივად შეუძლებელია და მისაღებია მხოლოდ სუბიექტური უფლების და ობიექტური სამართლის ცნების დადგენა; ხოლო თუ ზოგიერთი იურისტი მაინც ცდილობს სამართლის ერთიანი ცნების დადგენას, "ამგვარ მცდელობებს მხოლოდ გაუგებრობამდე მივყავართ"142).

130იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, VIII. 131„право“. 132“Субьективное право”. 133“Обьективное право”. 134თავისუფლება თავისი არსით მეტაფიზიკური საწყისია, ამიტომ, მეტაფიზიკის უარყოფით თავისუფლებაც იდევნება: “თავისუფლების ნაცვლად უფლების საწყის საფუძვლად ცნობილ იქნა ინტერესი. მეტაფიზიკური იდეა ჩანაცვლდა პრაქტიკული სარგებლით”. იხ. Б.Н.Чичерин, Философия права. Москва, 1900, 90. <http://www.knigafund.ru/books/31061/read#page90> 135იქვე, Б.Н.Чичерин, Философия права. Москва, 1900, 84. <http://www.knigafund.ru/books/31061/read#page90> 136იხ. А.Рождественский, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 14. 137Adolf Merkel (1836-1896). 138August Thon (1839 -1912) 139Николай Коркунов (1853-1904). 140Евге́ний Трубецко́й (1863-1920). 141Rudolf Stammler (1856-1938). 142იხ. А.Рождественский, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 13-14.

32

პროფესორი მატუზოვი მსჯელობს რა ობიექტური სამართლის და სუბიექტური უფლების შესახებ143 (გნოსეოლოგიური ასპექტი) საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ მხოლოდ ინგლისურ და ქართულ ენებში გამოითქმის ობიექტური სამართალი (ობიექტურად არსებული სამართალი) და სუბიექტური უფლება სხვადასხვანაირად, ხოლო სხვა ენებში – ერთნაირად. შესაბამისად, "რომ გაიმიჯნოს ერთი მეორესგან, საჭირო ხდება დამაზუსტებელი ზედსართავის გამოყენება"144 (პროფესორი ნადარეიშვილი აგრეთვე აღნიშნავს, რომ "ქართულ ენას ენათა დიდი უმრავლესობისაგან გამოარჩევს ის გარემოება, რომ ის ინგლისურის გვერდით ერთმანეთისაგან მკვეთრად არჩევს უფლებასა და სამართალს"145). ობიექტური სამართლის ცნებაში მოიაზრება ყველა იურიდიული ნორმა, ანუ ადამიანური ქცევის წესები, რომელთაც იურიდიული ხასიათი აქვთ,146 ხოლო სუბიექტური უფლება არის "სუბიექტის იურიდიული ძალაუფლება ობიექტთან მიმართებაში".147

IV.უფლების განმსაზღვრელი თეორიები

1.ნების თეორია

დროთა განმავლობაში არაერთი მეცნიერი განსაზღვრავდა უფლების შინაარსს. ამ თვალსაზრისთა მრავალფეროვნებაში გამოიკვეთა ნების (გაბატონებული იყო XIX საუკუნის მეორე ნახევრამდე) და ინტერესთა თეორიები. ნების თეორიის (რომელიც „სუბიექტური სამართლის შინაარსს ხედავს ნებაში"148) ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი იყო გერმანელი იურისტი ვინდშაიდი, ხოლო ინტერესთა თეორიის ფუძემდებელი – იერინგი. ნების თეორიის თანახმად, სუბიექტური უფლება არის ნების იურიდიული დასაშვებობა, ნების ბატონობა.149

ვინდშაიდი უფლებას („სამართლის სუბიექტიური მნიშვნელობით") ახასიათებდა, როგორც „სამართლის წყობის (ობიექტიური სამართლის) მიერ მინიჭებულ ნებით ძალას", ანუ ნების შინაარსი „სახელმძღვანელო უნდა გახდეს მოპირდაპირე ნებისათვის". მართალია, სახელმწიფო ახორციელებს „ნებით ძალას" და თანაც,

143“О праве в обьективном и субьективном смысле”. 144Н.И. Матузов, Гражданское Общество. gamocemaSi: Теория государства и права: Курс лекций. Москва, 2001, 158. <http://do2.gendocs.ru/docs/index-404094.html> (28.03.13). 145იხ. გ.ნადარეიშვილი, “ხელის” უძველესი მნიშვნელობის ანარეკლი “ვეფხისტყაოსანში”, ჟურნალი “სამართალი”, 1999, 3, 75. 146იხ. А.Рождественский, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 14. 147იქვე, 129. 148იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 181. 149იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 121.

33

თუკი საჭირო გახდება, იძულების საშუალებით, მაგრამ ის „მაინც არ შედის აუცილებლად უფლების ცნებაში".150

ნების თეორიის ძირითადი ნაკლი მდგომარეობდა იმაში, რომ უფლების სუბიექტს განმარტავდა, როგორც ნებაუნარიან პიროვნებას. უფლების სუბიექტის კატეგორია უნდა ჩამოყალიბდეს პიროვნების და მასთან დაკავშირებული ატრიბუტების გარეშე. ამიტომ, სუბიექტური უფლების ცნებაც ნების ცნების განმარტებისგან დამოუკიდებლად უნდა განისაზღვროს, რადგან ნება – სწორედ ერთ-ერთი იმ ატრიბუტთაგანია, რომელშიც პიროვნება მჟღავნდება.151 გარდა ამისა, ნების თეორიის ნაკლი ვლინდება იმაშიც, რომ ის ოპერირებს ტერმინებით, რომლებსაც უკიდურესად განუსაზღვრელი იურიდიული მნიშვნელობა აქვთ. მაგალითად, „ნების იურიდიული დასაშვებობა",152 „ნების ბატონობა",153 შეიძლება გამოყენებულ იქნეს განსხვავებული მნიშვნელობით. მათი გამოყენება გამართლებული იქნება მხოლოდ წინასწარი იურიდიული ანალიზის შემდეგ, რომლის შედეგად მივალთ დასკვნამდე, რომ „ნების იურიდიული დასაშვებობის" და „ნების ბატონობის" ცნებებში უნდა მოვიაზროთ არა ადამიანის სუბიექტური უფლება, არამედ მისი საერთო იურიდიული უფლებამოსილება, უფლებაუნარი-ანობის და ქმედუნარიანობის თვისებები.154 ბირლინგის155 აზრით, „ნების იურიდიული დასაშვებობის" და „ნების ბატონობის" სახით საქმე გვაქვს ორ სრულიად განსხვავებულ ცნებასთან და მათი გამოყენება ერთიდაიგივე მოვლენის (სუბიექტური უფლების) ასახსნელად – სრულიად დაუშვებელია მეცნიერული სიზუსტის თვალსაზრისით.156

აკრიტიკებდა რა ნების თეორიას, იერინგი აღნიშნავდა: „ამ შეხედულების მცდარობა მდგომარეობს იმაში, რომ სუბიექტური უფლების ცნება გამოჰყავს ნების ცნებიდან. საბოლოო მიზანი სუბიექტური უფლებისა, ამ თვალსაზრისით, არის ნდომა, და, ამის შედეგად, უფლება შეიძლებოდა განგვესაზღვრა, როგორც ნების სუბსტანციის განსაზღვრული ნაწილი... რეალურად, ნებასა და უფლებას შორის მიმართება სრულიად სხვაა... უფლება არ წარმოადგენს მატერიას, არამედ

150იხ. Windscheid, Lehrbuch des Pandektenrechts. Erst B. 1875.S. 91, 92. მითითებულია: ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 181. 151იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 124. 152„Wollendürfen“. “Wollen” – ნდომა, წადილი, სურვილი. “Dürfen” – უფლების ქონა, შეძლება. იხ. გერმანულ-ქართული ლექსიკონი, თბილისი, 1961, 475; 149. 153„Wollenkönnen“. “Können” – შესაძლებლობა; ცოდნა, უნარი. იხ. გერმანულ-ქართული ლექსიკონი, თბილისი, 1961, 237. 154იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 124. 155Ernst Rudolf Bierling (1841-1919). 156იხ. Bierling, Zur Kritik der juristischen Grundbegriffe, II, 1883, 50. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 125.

34

ნდომის ვარაუდს; და უნდა ითქვას, როგორც ობიექტური, ისე სუბიექტური უფლების თაობაზე".157

იერინგი ნების თეორიას განიხილავდა პოზიტიური სამართლის ნიადაგზე: „თუ სუბიექტური უფლების მიზანი იქნებოდა ნების ძალაუფლება, მაშინ ამ შემთხვევაში არავითარი უფლების ქონა შეეძლებოდათ ადამიანებს, რომელთაც არ გააჩნიათ ნება, რამდენადაც უფლებაუნარიანობა და ნებაუნარიანობა დაემ-თხვეოდა ერთურთს. მაგრამ როგორ შევუთანხმოთ ამას ის ფაქტი, რომ მსოფლიოში ყველა სამართალი... არამარტო ცნობს და იცავს ბავშვთა და შეურაცხადთა ფიზიკური ხელშეუხებლობის და სიცოცხლის უფლებას, არამედ იცავენ სუფთა ადამიანურს მათ პიროვნებაში, - და მათ მიღმა ცნობენ მცირეოდენი ცვლილებით, ისეთივე უფლებაუნარიანობას საკუთრებასთან დაკავშირებით, როგორც იმ პირების შემთხვევაში, რომელთაც ნების გამოვლენის უნარი აქვთ".158

ნების თეორიის ნაკლოვანებები იმდენად აშკარა იყო, რომ საჭირო გახდა ახალი განსაზღვრება სუბიექტური უფლებისა, რასაც ვერც ინტერესთა თეორიამ გაართვა თავი159 (ნების თეორიის წინააღმდეგ დაისვა კითხვა იერინგის მიერ: თუკი სუბიექტური სამართლის შინაარსს ნება შეადგენს, როგორ ავხსნათ იმ ადამიანის უფლების არსებობა, რომელსაც არ აქვს ნება (მაგ., მცირეწლოვნები, სულით ავადმყოფები)?160 ინტერესის თეორიის თანახმად, „ნება არ შეადგენს სამართლის მიზანს და მამოძრავებელ ძალას... უფლება, როგორც ცხოვრების ნაყოფი, არსებობს არა განყენებული უფლებრივი ნების განხორციელებისათვის, არამედ იმისათვის, რომ გაუწიოს სამსახური სამოქალაქო ბრუნვის ინტერესებს, მოთხოვნილებებს და მიზნებს".161

2.ინტერესის თეორია

როგორც აღინიშნა, ინტერესის თეორიას საფუძველი ჩაუყარა და განავითარა პროფესორმა იერინგმა (ძირითადად, „რომის სამართლის სულის"162 მესამე ტომში). მისი განმარტებით, სუბიექტური უფლება მოიცავს სუბსტანციურ და ფორმალურ მომენტებს; სუბსტანციური მომენტი გულისხმობს სუბიექტური უფლების პრაქტიკულ მიზანს (როგორიც არის სარგებელი, მოგება, შემოსავალი), რომელიც უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს უფლებით, ხოლო ფორმალური მომენტი დასახელებულ მიზანს უკავშირდება, როგორც საშუალება, ანუ

157Ihering, Geist des römischen Rechts, 1888, III. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 122. 158იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 123. 159იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 125. 160იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 181. 161იქვე, 182. 162“Geist des römischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung” (1852–1865).

35

სამართლებრივი დაცვა, სარჩელი („რომელიც წარმოადგენს ამ მიზნის განხორციელების საშუალებას". ამდენად, იერინგის მიერ სუბიექტური სამართლის საფუძვლის შემადგენელ ელემენტთაგან პირველი (სუბსტანციური, ე.ი. „უფლების პრაქტიკული მიზანი", სარგებელი) არის უფლების შინაარსი, ხოლო მეორე (ფორმალური, ე.ი. სარჩელი) – მისი ფორმა163). ამგვარად, „პირველი წარმოადგენს სუბიექტური უფლების ბირთვს, ხოლო მეორე – მის დამცავ გარსს. პირველი თავისთავად ასაბუთებს მხოლოდ სარგებლის ან სარგებლობის ფაქტობრივ მდგომარეობას (ფაქტობრივ ინტერესს) და მუდამ, შემდგომი შედეგების გარეშე, შეიძლება უარყოფილ იქნეს ყველას მიერ, ვისაც ეს ფაქტობრივად ძალუძს. ფაქტობრივი ინტერესის ასეთი შემთხვევითი, არამტკიცე ხასიათი იცვლება მხოლოდ იმის შედეგად, რომ კანონი იწყებს მის დაცვას; შედეგად, სარგებლობა ან საამისო იმედოვნება ხდება უზრუნველყოფილი, იქცევა უფლებად. უფლების ამგვარი ცნება ემყარება სარგებლობის იურიდიულ გარანტიას; უფლებები, ეს იურიდიულად დაცული ინტერესებია".164

პროფესორი მარტენი აღნიშნავს, რომ იერინგისეული ფორმულირება უფლების ცნებისა, „გამოხატავს უფლების, როგორც აბსტრაქტული იურიდიული ინსტანციის, მისი საყრდენი წინარე რეალობის ძიებას", ამგვარი რეალობა შეიძლება წარმოდგენილი იყოს პირთან დაკავშირებული ინტერესის სახით. მარტენი საბოლოო ჯამში, უფლებას წარმოადგენს, როგორც „პირის ინტერესის იურიდიულ კონცეფციას".165

კელზენის166 აზრით, იერინგის (რომელიც „უყურებს მიზანს, როგორც მთელი სამართლის შემოქმედ ძალას"167) დებულებიდან, რომ მიზანი ქმნის სამართალს, ვერასოდეს გამოვიყვანთ იურიდიულ ცნებებს; „ის ჩვენ მოგვცემს მხოლოდ სოციოლოგიურ, ეკონომიურ, ან ფსიქოლოგიურ ცნებებს". სამართლის შინაარსს იკვლევს სოციოლოგია და ისტორიულ-პოლიტიკური დისციპლინები, „იურის-პრუდენციამ უნდა მიაქციოს ყურადღება მხოლოდ სამართლის ფორმას".168

163იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 182. 164იხ. Ihering, Geist des römischen Rechts, 1888, III. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 122. 165იხ. რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 182. 166Hans Kelsen (1881-1973). 167იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 46. 168იქვე, 47. ალ.ვაჩეიშვილი განაგრძობს: კელზენის მტკიცებით “იურისპრუდენცია ჰქმნის მხოლოდ ფორმალურ ცნებებს; იგი არაა ცხოვრების მომწესრიგებელი ძალა; ასეთ ძალას წარმოადგენს მხოლოდ სამართალი, როგორც რეალური იურიდიული წყობილება. როგორც გეომეტრი არ აქცევს ყურადღებას კონკრეტ მასალას, რომელიც ცალკე შემთხვევაში მოთავსებულია რომელიმე გეომეტრიულ ფორმაში და შეისწავლის მხოლოდ ამ ფორმას, ისე იურისტმა თავის საგნად უნდა აღიაროს იურიდიული ფორმები, მიუხედავად მათი ფაქტიური შინაარსისა”. კელზენის რწმენით

36

კელზენი თავის მხრივ, ემხრობოდა სამართლის დაყოფას ორ მთავარ დარგად, სუბიექტურ სამართლად და ობიექტურ სამართლად, მაგრამ „ეს მისი აზრით, არ ნიშნავს, რომ არსებობს ორგვარი სამართალი; სინამდვილეში სამართალი ერთგვარია"; როდესაც ვსაუბრობთ სუბიექტურ და ობიექტურ სამართალზე, „ერთ მთლიან მოვლენას განვიხილავთ სხვადასხვა თვალსაზრისით, სხვადასხვა დამოკიდებულების მხრივ".169 ობიექტური სამართალი კელზენის აზრით არის „სახელმწიფოს ნებისყოფა",170 საკანონმდებლო პროცესი არ არის სახელმწი-ფოებრივი აქტი, „ეს პროცესი უფრო სოციალური ბუნებისაა";171 ის, რომ სამართალი სახელმწიფოს ნებისყოფაა, არ ნიშნავს, თითქოსდა სახელმწიფო ქმნიდეს სამართალს, არამედ ეს ნიშნავს, რომ „სახელმწიფო სამართლის მატარებელია" და სამართლის შინაარსი სოციალურ პროცესში წარმოიშვება. ფსიქოლოგიური („ნებისყოფის ცნება ფსიქოლოგიური მნიშვნელობით ცნობიერი შინაგანი აქტია, რომელიც დაკავშირებულია რომელიმე მიზნის წარმოდგენასთან; ამავე დროს იგი, თავისი შინაარსის მხრივ, კაუზალურად გამოწვეულ გარეგან შედეგებისაგან დამოუკიდებელია") და იურიდიული ნებისყოფის ცნებები არ არიან იდენტურნი: „ნებისყოფის ფსიქოლოგიური ცნებისაგან ნებისყოფა იურიდიული მნიშვნელობით განირჩევა იმით, რომ უკანასკნელის საგნად არასოდეს არაა მიჩნეული წარმოდგენა, არამედ ყოველთვის გარეგანი ფაქტები". იურისტის მიზანს შეადგენს სუბიექტს და გარეგან ფაქტებს შორის სპეციფიკური კავშირის დამყარება, მას „სუბიექტი ესმის, როგორც „პიროვნება" (Person) და არა, როგორც „ადამიანი"... ადამიანი ფსიქოლოგიის საგანია; იურისპრუდენციას კი მხოლოდ „პირებთან"... აქვს საქმე".172 ამგვარად, ნებისყოფა ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით „შინაგანი აქტია, რომელიც იმნაირადვე ემორჩილება კაუზა-ლობის პრინციპს, როგორც სხვა ბუნებრივი მოვლენები", ხოლო იურიდიული მნიშვნელობით ნებისყოფა „წარმოადგენს კონსტრუქციას, ე.ი. ნორმატიულ ცნებას". კელზენისთვის „ნებისყოფა, როგორც ნორმატიული ცნება, არის ჩათვლის საბოლოო პუნქტი".173 რაც შეეხება ჩათვლას: ნორმა ამა თუ იმ გარეგან მდგომარეობას უკავშირებს განსაზღვრულ სუბიექტს; კელზენი სწორედ ამ კავშირს უწოდებს ჩათვლას და მაშასადამე, ჩათვლა არის „თავისებური კავშირი ვალდებულების სუბიექტსა და ობიექტს შორის, რომელიც მყარდება ნორმის საშუალებით; ჩათვლა დამყარებულია მხოლოდ ვალდებულებაზე, ნორმაზე".

“სწორედ გეომეტრიის მაგალითი ამტკიცებს იმას, რომ შესაძლოა შემუშავება “უშინაარსო ფორმებისა”, რომლებსაც მაინც აქვთ თავისი ღირებულება...” 169იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 48. 170გერმ. “Staatswille”. 171იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 4. 172იქვე, 53. 173იქვე, 89.

37

ამასთან, ჩათვლა ყოველთვის გულისხმობს ნებისყოფას და პიროვნებას, რადგან „პიროვნებას ჩაეთვლება მხოლოდ ის, რაც მას ჰსურდა".174

პროფესორი ვაჩეიშვილი აღნიშნავს, რომ კელზენს სუბიექტური სამართლის საკითხშიც თავისებური მეთოდი შეაქვს. მისი შეხედულებით სუბიექტური სამართალი ესმით მხოლოდ როგორც სუბიექტური უფლებები, იურიდიულად დაცული ინტერესი ან ნებისყოფა, მაშინ, როდესაც „სამართალი სუბიექტური თვალსაზრისით შეიცავს უფლების გარდა მოვალეობასაც; იურიდიული ნორმები ამყარებენ არა მარტო უფლებას, არამედ მოვალეობასაც".175

თავისთავად ის ფაქტი, რომ იურიდიულ მეცნიერებაში უფლების ცნება გაცილებით უკეთ არის გამოკვლეული, ვიდრე მოვალეობისა (მაშინ როდესაც მათ თანასწორი მნიშვნელობა აქვთ), კელზენის აზრით ასახულია თვით თეორიასა და პრაქტიკაში დამკვიდრებულ ტერმინოლოგიაში. კერძოდ, „სამართალი სუბი-ექტური მნიშვნელობით" მხოლოდ უფლებას ნიშნავს"; აღნიშნული განპირო-ბებულია ბუნებითი სამართლის თეორიით. კერძოდ, ბუნებითი სამართლის წარმომადგენლები „სუბიექტურ სამართალს" და „უფლებას" იდენტურ ცნებებად მიიჩნევდნენ; „ბუნებითი სამართლის მოძღვრების გავლენით აიხსნება ის გარემოებაც, რომ თანამედროვე ლიტერატურაში ერთიდაიგივე სიტყვით „Recht" გამოხატავენ როგორც ობიექტურ სამართალს, ისე სუბიექტური სამართლის ერთ-ერთ სახეს – უფლებას".176

რამდენადაც კელზენი ყურადღებას ამახვილებდა მოვალეობის ცნების გაუმართლებელ უარყოფაზე, მისდამი ნაკლებად გამოხატულ ინტერესზე მეცნიერთა მხრიდან, განსაკუთრებით საინტერესოა უფლების შესახებ იერინგის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაშრომში ("ბრძოლა უფლებისათვის") გამოთქმული შეხედულებები.

პროფესორ იერინგის განმარტებით, "უფლების სიცოცხლე ბრძოლაა" ანუ "ყოველი უფლება ქვეყანაზე ბრძოლით მოპოვებულია, ყოველი მნიშვნელოვანი სიტყვა უფლებისა დამყარებულია მათთან ბრძოლით, ვინც მისი წინააღმდეგი იყო...უფლება მარტო აზრი კი არ არის – იგი ცოცხალი ძალაა’’.177 აღნიშნულ

174იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 4. 175იქვე, 90. 176იქვე, 118. 177იხ. რ.იერინგი, ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000, 15. ნაშრომის 1891 წლის გამოცემის წინასიტყვაობაში ავტორმა აღნიშნა: “ამ თხზულების დედა-აზრი მე ისეთ უეჭველ ჭეშმარიტებად მიმაჩნია, რომ ყოველ სიტყვას მათ წინააღმდეგ, რომელნიც მას არ ეთანხმებიან, მე სრულებით დაკარგულათ ვთვლი. ვინც ვერ იგრძნობს, რომ, როცა მისი უფლება მოურიდებლათ ილახება და ფეხით ითელება, მაშინ განსაცდელში ამ უფლების საგანი კი არ არის ჩავარდნილი, არამედ მისი საკუთარი პიროვნება; ვინც ასეთ მდგომარეობაში არ გრძნობს მოთხოვნილებას დაიცვას თვისი

38

ნაშრომში იერინგის მიზანი არ ყოფილა უფლების თეორიული კვლევა, არამედ საზოგადოების "მტკიცე უფლებრივი გრძნობის განვითარება". ამდენად, "ბრძოლა უფლებისათვის" ზნეობრივ-პრაქტიკული დანიშნულებისაა.178 იერინგი ყურად-ღებას ამახვილებს პოზიტიური იურისპრუდენციის ნაკლოვან მხარეზე: "...ბრძოლა არის უფლების მუშაობა", ბრძოლის ზნეობრივი მნიშვნელობა უფლებისთვის იგივეა, რაც საკუთრებისთვის შრომა: "ამის განმარტება უსარგებლო არ იქნება, პირიქით, ამ გზით გავასწორებ იმ შეცდომას, რომელიც ჩვენმა თეორიამ ჩაიდინა"; იერინგი პოზიტიური იურისპრუდენციის ნაკლოვან მხარეს ხედავს მის ცალმხრივობაში, "მასში სჭარბობს წმინდა მეცნიერული შეხედულება", ანუ უფლება იზომება ცალმხრივად და "ეს თეორია წარმოგვიდგენს უფლებას არა მისი რეალური სახით, როგორც ძალის ცნებას’, არამედ მისი ლოგიკური სახით, "ვითარცა უფლების განყენებულ დებულებათა სისტემას". ცალმხრივი მიდგომის შედეგად ჩამოყალიბდა უფლების იმგვარი გაგება, რომელიც ვერ ასახავს "სასტიკ სინამდვილეს".

პროფესორი იერინგი მსჯელობს რა უფლების წარმოშობის შესახებ, საგანგებოდ განიხილავს სავინი-პუხტას179 თეორიას მოცემულ საკითხზე და საკმაოდ მკაცრად ახასიათებს თითოეულს (სავინის "შეხედულება, თუმცა თეორიაში ყალბია, მაგრამ მაინც, რავდენათაც თეორიას არ გასცილებია, უვნებელია, ხოლო როცა იგი პოლიტიკურ ნიადაგზე გადადის, მაშინ სწორეთ დამღუპველ მოძღვრებას წარმოადგენს; იგი უსაქმობას, უმოქმედობას ასწავლის ადამიანს";180 "პუხტა თავისი დროის შვილი იყო და კიდეც უხდიდა ხარკს თავის დროს"181). იერინგი უარყოფს სავინის მიერ შემუშავებულ თეორიას, რომელმაც საყოველთაო აღიარება ჰპოვა, რომ თითქოსდა უფლება ჩნდება და ვითარდება შეუმჩნევლად, უმტკივნეულოდ, ძალისხმევის გარეშე, "უფლების რომელიმე დებულება სიცოცხლეს იწყებს ისე ადვილათ და დაუბრკოლებლათ, როგორც ერთი რომელიმე კანონი ენისა." იერინგის რწმენით, შეუძლებელია, თუნდაც ძველ რომში კრედიტორის უფლება, მონად გაეყიდა გაკოტრებული მოვალე, ადვილად, დაუბრკოლებლად გაჩენილიყო და ეარსება. კერძო პირთა და წოდებათა ინტერესები ხანგრძლივი დროის მანძილზე იმდენად ღრმად უკავშირდება

თავი და თვისი უფლება...სხვა შესაფერისი სიტყვა არა მაქვს, ვიდრე კანტის სიტყვა, რომელიც მე ამ თხზულების გამოცემის შემდეგ წავიკითხე: “ვინც თავს მატლად ხდის, მას საყვედურის ნება აღარ აქვს, ვინიცობაა თუ მას ფეხით სრესა დაუწყეს”. იხ. რ.იერინგი, ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000, 18. იერინგის მიერ მოხმობილი ციტატა იხ. I.Kant, Metaphysische Anfangsgründe der Tugendlehre, Kreuznach, 1800, 133. <http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nnc1.cr58217835;view=1up;seq=139> (02.03.13)

178იხ. რ.იერინგი, ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000, 15. 179Georg Friedrich Puchta (1798-1846). 180იხ. რ.იერინგი, ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000, 38. 181იქვე, 39.

39

ცალკეულ უფლებას, რომ მისი შეცვლა ამ ინტერესთა შელახვის გარეშე შეუძლებელია, შესაბამისად, "თვითარსებობის ინსტიქტით", ამ უფლებასთან დაკავშირებული სუბიექტები სასტიკ წინააღმდეგობას წევენ; ვინაიდან უფლებას ზურგს ინტერესი უმაგრებს, "ახალი უფლება იძულებულია გზა იკვლიოს ბრძოლით...უმაღლეს წერტილამდე ბრძოლა მაშინ აღწევს, როცა ინტერესები შეძენილ უფლების სახეს ღებულობენ". იერინგი ამ ბრძოლას (რომლის ერთ მხარეს ამოძრავებს "სიწმინდე ისტორიული უფლებისა", მეორეს კი "სიწმინდე იმ უფლებისა, რომელიც მარად იბადება და ახლდება") აღწერს, როგორც "უფლებრივი იდეის თავის თავთან შეტაკებას", ისტორიულ ბრძოლას, რომლის განმავლობაში "ახალი უფლების გზა იფარებოდა ძველ უფლებათა ნამსხვრევებით".182

პროფესორი იერინგი მიიჩნევდა, რომ მცდარი მოძღვრებიდან, თითქოსდა უფლების მოსაპოვებლად და განსამტკიცებლად ბრძოლა სავსებით არ არის საჭირო, წარმოსდგება სავინის "მტრული განწყობილება კანონმდებლობის ჩარევის მიმართ" და "ჩვეულების სრული არცოდნა, რომელიც გამოსჭვერს პუხტას თეორიაში ჩვეულების ანუ საადათო უფლებაზე". პუხტას შეხედულებით, ჩვეულება არის "საშუალება უფლებრივი რწმენის შესაგნებელად"; მისთვის "სრულებით გაუგებარი იყო, რომ თვით იგი რწმენა შეიქმნება ხოლმე მოქმედებით, რომ მხოლოდ მოქმედების საშუალებით ჰპოულობს იგი თავის ძალას... იმას არ ესმოდა, რომ საადათო უფლებაზედაც ითქმის: უფლება არის ერთი დარგი ძალისა." სუბიექტური უფლების, ანუ კონკრეტული უფლებისთვის ბრძოლა იწყება ამ უფლების დარღვევის შემთხვევაში, ბრძოლას იწყებს ის, ვინც უფლებამოსილია და აქვს იმ უფლების დაცვის ინტერესი, რომლის დარღვევაც მოპასუხე მხარის ინტერესში შედის. ბრძოლა უფლებისათვის მიმდინარეობს ყველგან, როგორც "კერძო უფლების სამფლობელოში", ისე "საერთაშორისო უფლების მწვერვალებზე".183 უფლებისათვის ბრძოლის, დაცვის და განმტკიცების დროს ადამიანი იცავს თავის მორალურ არსებობას, "უფლების დაცვით ადამიანი იცავს თავის ზნეობრივ ანუ სულიერ არსებობის პირობას, რადგან იგი უუფლებოთ პირუტყვს ემსგავსება". იერინგის განმარტებით, უფლება სხვადასხვა ინსტიტუტების ერთობლიობაა, მათ შორის ქორწინების, საკუთრების ("საკუთრება არის ჩემი პიროვნების არსებობის ერთი პირობათაგანი"), ხელშეკრულების, ღირსების და ა.შ. და თითოეული ეს ინსტიტუტი "შეიცავს არსებობის თავისებურ ფიზიკურ ანუ ზნეობრივ პირობებს", რომელიმე მათგანზე უარის თქმა, სრული უარყოფა "ისე შეუძლებელია, როგორც მთელს უფლებაზე ხელის აღება". რაც შეეხება უფლებაზე სრულად ხელის აღებას, მის უარყოფას, ეს წარსულში

182იქვე, 34-37. 183იქვე, 39-42.

40

შესაძლებელი იყო და "ნიშნავს ზნეობრივათ თავის მოკვლას".184 ზოგადად, უფლებისათვის ბრძოლის უარყოფით პირი არა მარტო მის კუთვნილ, კონკრეტულ უფლებას ღუპავს, არამედ განსაცდელში აგდებს "თვით უფლებას საზოგადოთ".185

2.1 უფლების იდეალური და სუბსტანციური ღირებულება

მიუხედავად იმისა, თუ რა ნივთი შეადგენს უფლების საგანს, მთავარი არის ის, რომ ეს ნივთი არის შედეგი შრომისა, "ჩემს ნივთში მე ვფლობ და ვიცავ ჩემი ანუ სხვისი შრომის წარსულს. როცა მე იგი ნივთი ჩემად ვაქციე, მაშინ აღვბეჭდე მაზე ჩემი პიროვნების ნიშანიც... საგანში თვით მე ვარ მოთავსებული – საკუთრება არის ნივთიერათ გაფართოებული, გავრცელებული ჩემი პიროვნება, ჩემი არსება". პიროვნებასთან ასეთი კავშირით ნებისმიერ უფლებას განუზომელი ღირებულება ეძლევა, რომელსაც იერინგი იდეალურ ღირებულებას უწოდებს და უპირისპირებს სუბსტანციურ, ანუ ნივთიერ ღირებულებას, "რომელსაც ვხედავთ ყოველ ნივთში, როცა ამ უკანასკნელს სარგებლობის თვალით ვსინჯავთ". სწორედ იდეალური ღირებულება არის დასაბამი იმ ადამიანური თავგანწირვისა, რომლითაც პიროვნება თავის უფლებას იცავს. ასეთი იდეალური წარმოდგენა უფლებაზე, ეს ერთგვარი იდეალიზმი მტკიცედ უკავშირდება თვით უფლების ბუნებას, ეს არის "სიმთელე უფლებრივი გრძნობისა".186

2.2 ობიექტურ და სუბიექტურ უფლებათა ურთიერთმიმართება

იერინგის რწმენით ბრძოლა უფლებისათვის არის უფლებამოსილი პირის მოვალეობა საკუთარი თავის წინაშე, ხოლო უფლების დაცვა – მოვალეობა თვით საზოგადოების წინაშე. ამ უკანასკნელი დებულების დასამტკიცებლად, იერინგი განიხილავს, თუ რა დამოკიდებულება არსებობს სუბიექტურ და ობიექტურ უფლებებს შორის. მისი განმარტებით, განსაზღვრება სუბიექტური და ობიექტური უფლებების ურთიერთმიმართებისა მხოლოდ იმ დებულებით, რომ ობიექტური უფლება არის სუბიექტური უფლების ნიადაგი, ცალმხრივია, არასაკმარისი. ეს მოძღვრება მხარს უქცევს იმ ფაქტს, რომ არა მხოლოდ სუბიექტური უფლება არის დამოკიდებული ობიექტური უფლებისგან, არამედ განყენებული უფლება აგრეთვე დამოკიდებულია ობიექტური უფლებისაგან, კონკრეტული უფლება "ღებულობს ძალასა და სიცოცხლეს განყენებული უფლებისაგან, ხოლო თვითონაც იმავე სამსახურს უწევს მას: აძლევს ძალასა და სიცოცხლეს". სახელმწიფო და სისხლისსამართლებრივი უფლების იურიდიული განხორციელება სახელმწიფო დაწესებულებათა ვალდებულებაა, ხოლო კერძო უფლების განხორციელება კერძო

184იქვე, 48-49. 185იქვე, 54. 186იქვე, 66-67.

41

პირთა უფლებაა, ანუ "ერთიანათ მინდობილი აქვს კერძო პირთა ინიციატივას ანუ თაოსნობას და თვითმოქმედებას".187 კერძო უფლების ნორმების პრაქტიკული ძალა მჟღავნდება ამ უფლების განხორციელებით, „ე.ი. კონკრეტი ანუ სუბიეკტური უფლებანი კანონისაგან ღებულობენ თავის სიცოცხლეს, ხოლო თავის მხრით სიცოცხლესავე უბრუნებენ მათ". იერინგი სუბიექტურ უფლებას ამგვარად განსაზღვრავს: "იგი არის სახელმწიფოს მიერ რომელიმე ადამიანისადმი მინდობილობა გამოესარჩლოს კანონს და ებრძოლოს უსამართლობას, რავდენათაც ეს ბრძოლა მის ინტერესებს არ ეწინააღმდეგება". სახელმწიფოს ეს მოთხოვნა ადამიანისადმი არის "განსაკუთრებული და პირობითი", ხოლო იგივე მოთხოვნა მოხელეების მიმართ არის "უსათუო და საზოგადო". ამგვარად, "სახელმწიფო პირველ შემთხვევაში მხოლოდ ბრძოლის უფლებას აძლევს, მეორე შემთხვევაში კი მოხელეებს ვალდებულად ჰყოფს, იბრძოლონ უსათუოთ".188 მსჯელობს რა უფლებისათვის ბრძოლის სხვადასხვა ასპექტებზე, უფლების იდეალურ და სუბსტანციურ ღირებულებაზე, ობიექტურ და სუბიექტურ უფლებათა ურთიერთმიმართებაზე, პროფესორი იერინგი ნაშრომის დასასრულს ერთ ლაკონურ ფრაზაში გამოხატავს მთელი მისი მოძღვრების საერთო სულისკვეთებას: "როგორც კი უფლებისათვის ბრძოლის მზადყოფნა გაქრება, დაიღუპება თავად უფლება".189

*** იერინგის მიერ შემუშავებული ინტერესის თეორიის მთავარ ნაკლად მიიჩნევა ის ფაქტი, რომ ავტორმა არაფერი იღონა თავად "ინტერესის" ცნების ზედმიწევნით ზუსტი განმარტების მიზნით. პირიქით, თითქოსდა გაართულა კიდეც მისი შინაარსის გაგება. იერინგი საუბრობს სარგებელზე, მოგებაზე და შემოსავალზე, რომლებიც უზრუნველყოფილი უნდა იყოს უფლებით და უწოდებს მათ ინტერესს. ამავდროულად, იქვე ახსენებს სარგებლობას ან საამისო იმედოვნებას, და ორთავე გაიგივებულია ინტერესის ცნებასთან.190 იერინგი ერთგან წერს: „ყოველგვარი კერძო უფლება არსებობს იმისთვის, რომ ადამიანს მოუტანოს რაიმე სარგებელი, დააკმაყოფილოს მისი საჭიროებანი, მისი ინტერესები, მისი მიზნები".191 ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ იერინგისთვის არ არსებობს განსხვავება ისეთ ცნებებს შორის, როგორიც არის სარგებელი, მოგება, საჭიროებანი, სარგებლობა, მიზნები, ისე როგორც, სუბიექტური უფლების, როგორც იურიდიულად გარანტირებული სარგებლობის განსაზღვრისას, არ

187იქვე,72-73. 188იქვე,75. 189იქვე, 116. 190იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 125. 191იხ. Ihering, Geist des römischen Rechts, 1888, III. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 126.

42

კეთდება განსხვავება სარგებლობას და სარგებლობაზე იმედოვნებას შორის. სიტყვა ინტერესის შინაარსის გათვალისწინებით („ამ სიტყვით აღინიშნება: 1) ჩვენი სუბიექტური (ფსიქიკური) დამოკიდებულება რაიმესადმი, რაც ჩვენთვის ღირებულია, და 2) ყველა ის კონკრეტული „სიკეთე" (მაგალითად, ნივთები, ქმედებანი), რომლებსაც ჩვენთვის ღირებულად განვიხილავთ") უნდა ითქვას, რომ „ინტერესები ვერ იქნება სუბიექტური უფლებები. შესაბამისად, ასეთად ვერ ჩაითვლება აგრეთვე ის კონკრეტული სიკეთე, რომელსაც ღირებულად მივიჩნევთ. მართალია, ობიექტური მართლწესრიგი იცავს ამ „ინტერესებს", ოღონდ იცავს არა როგორც სუბიექტურ უფლებებს, არამედ როგორც უფლების ობიექტებს, ანუ საშუალებებს, რომელთა დანიშნულება ჩვენი საჭიროებების დაკმაყოფილებაა".192 ვინდშაიდის შეფასებით, ვერც იერინგმა გადალახა ის, რის გამოც აკრიტიკებდა ნების თეორიის მიმდევრებს. კერძოდ, თუკი ნების თეორია არ არის ვარგისი, რამეთუ ვერ ხსნის ბავშვთა და შეურაცხადთა უფლებაუნარიანობას და ქმედუნარიანობას, რით არის უმჯობესი ამ მიმართულებით დაცულ ინტერესთა თეორია? დაცვა ხორციელდება სარჩელის ფორმით; როგორ უნდა ისარგებლონ სარჩელით ბავშვებმა და შეურაცხადებმა?193 ამგვარად, ნების და ინტერესის თეორიები ვერ იძლევა საფუძვლიან ცნებას, განმარტებას, თუ რა არის სუბიექტური უფლება.

მიზნის მისაღწევად ადამიანს შესაბამისი საშუალებები სჭირდება, რომლებსაც გარკვეულ ქმედებათა წყალობით მოიპოვებს და იქვემდებარებს საგნებს. იურისტისთვის მიზნის მიღწევა შეიძლება განიხილებოდეს მხოლოდ სამართლებრივი ურთიერთობის ფარგლებში, შესაბამისად, ამ შემთხვევაში საუბარი იქნება არა უბრალოდ ადამიანთა ქმედებებზე და საშუალებებზე მათივე მიზნის მისაღწევად, არამედ სუბიექტთა შესაბამის ქმედებებზე უფლების ობიექტთან მიმართებაში. ამ ქმედებათა ბუნების ახსნით მიიღება პასუხი კითხვაზე, თუ რა არის სუბიექტური უფლება.194 უფლების სუბიექტს შეუძლია განახორციელოს ქმედებები უფლების ობიექტთან მიმართებაში, თუკი მას გააჩნია საამისოდ შესაბამისი იურიდიული შესაძლებლობა, აქვს უფლებამოსილება აღნიშნულზე ანუ „კონკრეტული იურიდიული უფლებამოსილება განახორ-ციელოს ესა თუ ის ქმედება უფლების განსაზღვრულ ობიექტთან მიმართებაში". მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეუძლია უფლების სუბიექტს განახორციელოს თავისი ინტერესები იურიდიული ურთიერთობის ფარგლებში. როგორ მოიპოვებს ის ამ უფლებამოსილებებს? უნდა არსებობდეს ამ უფლებამოსილებათა წყარო და არსებობს კიდეც, სწორედ ამ პირის სუბიექტურ უფლებათა სახით: ეს უკანასკნელი

192იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 126. 193იხ. Windscheid, Pandekten, 1862, I, 87, მე-2 სქოლიო. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 126-127. 194იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 128.

43

წარმოადგენს იურიდიულ ცენტრს, რომლიდანაც გამომდინარეობს სუბიექტის სხვადასხვა კონკრეტული უფლებამოსილებანი. ამგვარად, „სუბიექტური უფლება არ არის იურიდიულად დაცული ინტერესი, არც Wollendürfen195 an Wollenkönnen,196 არც რაიმე მსგავსი, არამედ... სამართლის მოცემული სუბიექტის უფლებამოსილებათა იურიდიული ცენტრი." სხვადასხვა სუბიექტური უფლე-ბიდან, მათივე ბუნების შესატყვისად, გამომდინარეობენ სხვადასხვაგვარი უფ-ლებამოსილებანი. მაგალითად, საკუთრების უფლებიდან გამომდინარე უფლე-ბამოსილება განსხვავებულია, ვიდრე პირადი თავისუფლების უფლებიდან მომდინარე უფლებამოსილება; ხოლო სუბიექტური უფლება ყოველთვის რჩება უფლებამოსილებათა ცენტრად, მათ იურიდიულ წყაროდ.197 ამგვარად, სუბი-ექტური უფლება არის ადამიანის ან კოლექტივის იურიდიული ძალაუფლება ნივთებზე და ქმედებებზე (საკუთარი ან სხვისი), ანუ "იურიდიული ძალაუფლება სუბიექტისა ობიექტზე". 2.3 სუბიექტურ უფლებათა კლასიფიკაცია

იმ შემთხვევაში, თუკი სუბიექტურ სამართალს განვმარტავთ, როგორც „ობიექტზე სუბიექტის იურიდიულ ძალაუფლებას", მაშინ შესაძლებელია სუბიექტურ უფლებათა კლასიფიკაცია სუბიექტების, ობიექტების და ძალაუფლების ხასიათის მიხედვით.

ვინაიდან უფლების სუბიექტი შეიძლება იყოს როგორც ცალკეული ადამიანი, ისე კოლექტივი, ადამიანთა გაერთიანება (კავშირები, კორპორაციები), მაშინ უფლებებიც შესაბამისად უნდა დავყოთ ერთპიროვნულ და კოლექტიურ უფლებებად. ამ დაყოფას ძირითადად თეორიული მნიშვნელობა აქვს, ხოლო პრაქტიკული თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც ზოგიერთი სუბიექტური უფლება შეიძლება ეკუთვნოდეს მხოლოდ ცალკეულ პირებს, მაგალითად, საოჯახო სამართლებრივი უფლება, მშობლის უფლება.

ობიექტების მიხედვით სუბიექტური უფლება შეიძლება დაიყოს, როგორც უფლებები ნივთებზე (სანივთო უფლებები) და უფლებები ქმედებაზე (ვალდებულებითი, საოჯახო, იმპერიუმის198 უფლება, სამოქალაქო თავისუფ-ლების უფლება). ამ დაყოფას აქვს პრაქტიკული მიზანი უფლებათა დაცვის ხარისხის თვალსაზრისით. სანივთო უფლებათა დაცვას აქვს აბსოლუტური ხასიათი, ის მოქმედებს ნებისმიერი მესამე პირის წინააღმდეგ (მაგალითად, თუ პირს მოჰპარეს მოძრავი ნივთი, ის უფლებამოსილია, ნივთის დაბრუნება

195გერმ. „ნების იურიდიული დასაშვებობა“. 196გერმ. „ნების ბატონობა“. 197იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 129. 198ლათ. “imperium“.

44

მოსთხოვოს არა მარტო ქურდს, არამედ ნებისმიერ პირს, ვისაც ეს ნივთი აღმოაჩნდება).199 რაც შეეხება მოქმედების უფლებას, ის შეფარდებითი ხასიათისაა, ის შეიძლება ჰქონდეს პირს, მხოლოდ განსაზღვრული სამართალდამრღვევის წინააღმდეგ (მაგალითად, თუ დარღვეულია საარჩევნო უფლება, სარჩელის წარდგენა შესაძლებელია მხოლოდ დამრღვევის წინააღმდეგ. თუმცა, ზოგჯერ ქმედების უფლების დაცვას შეიძლება ჰქონდეს აბსოლუტური ხასიათი (მაგალითად, ბავშვის მოტაცების შემთხვევაში, მშობლებს შეუძლიათ მისი დაბრუნება მოსთხოვონ არა მარტო გამტაცებელს, არამედ ნებისმიერ სხვა პირს, ვისთანაც ის შეიძლება მოცემულ მომენტში იმყოფებოდეს).

ძალაუფლების ხარისხის მიხედვით სუბიექტური უფლებები იყოფა საჯარო და კერძო უფლებებად. ეს დაყოფა თავისი არსით ყველაზე მნიშვნელოვანია და არ არსებობს მეცნიერთა ერთგვაროვანი დამოკიდებულება ამ საკითხის მიმართ. რომაელი იურისტის, ულპიანუსის200 განმარტებით, „საჯაროა ის სამართალი, რომელიც რომის სახელმწიფოს მდგომარეობას ეხება, კერძო სამართალი კი – კერძო პირების სარგებელს (ინტერესს)" (D,5,1,2).201 ეს არის ე.წ. მატერიალური თეორია. მატერიალური თეორიის თანახმად, კერძო სამართლის დანიშნულებაა ცალკეულ პირთა ინტერესების სამსახური, ხოლო საჯარო სამართალი ემსახურება საზოგადოებრივ, ან კერძო ინტერესებს.202 მატერიალური თეორია არ არის სრულყოფილი შემდეგ მიზეზთა გამო: 1.ერთის მხრივ, საჯარო ინტერესის ცნება არ წარმოადგენს მკაცრად განსაზღვრულ ცნებას; მას ესადაგება როგორც საერთო სახელმწიფოებრივი ინტერესი (ანუ, სახელმწიფოებრივი კავშირის ინტერესი, განსხვავებით მასში შემავალი ელემენტების ინტერესებისა), ისე საზოგადოებრივი ინტერესი (ანუ, განუსაზღვრელი რაოდენობის ადამიანების ინტერესი, რომლებიც ერთმანეთთან ურთიერთობენ, მაგალითად, სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობის ინტერესი, ან მისი ნაწილის ინტერესი). ფაქტობრივად შეუძლებელია კერძო და საჯარო ინტერესების გამიჯვნა. ინტერესის თეორია ვერ იძლევა დამაჯერებელ განმარტებებს ამ საკითხის ირგვლივ. მაგალითად, „საკუთრების უფლება, ზოგადი წესით, ემსახურება კერძო პირთა ინტერესებს, მაგრამ აუცილებელი არ არის ასე იყოს; სახლის მესაკუთრეს შეუძლია, მაგალითად, ეს სახლი გამოიყენოს საქველმოქმედო ან საერთოსახელმწიფოებრივი მიზნებისთვის და ამ შემთხვევაში საკუთრების უფლება უკვე ემსახურება საჯარო ინტერესებს, - ამასთან, როგორც პირველი, ისე მეორე თვალსაზრისით. ამას, ცხადია, კვლავ ინტერესთა თეორიის განუსაზღვრელობასთან მივყავართ". ინტერესის თეორიის ნაკლოვანებამ წარმოშვა

199იქვე, 130. 200Gnaeus Domitius Annius Ulpianus (ca. 170 – 228). 201იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 19. 202იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 131.

45

მრავალი სხვა თეორია, რომელთა მიზანიც წმინდა ფორმალური გზით საჯარო და კერძო უფლებათა გამიჯვნაა. ამ მხრივ, პირველ ყოვლისა, მნიშვნელოვანია ა.ტონის თეორია.203 აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პროფესორ ვაჩეიშვილის შეფასებით, მიუხედავად ინტერესის თეორიის წინააღმდეგ გამოთქმული უამრავი შენიშვნისა, იერინგის თეორიამ მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია საერთოდ იურიდიულ აზროვნებაზე. მას ენათესავება დერნბურგის შეხედულება, რომელიც სამართალს სუბიექტური მნიშვნელობით ახასიათებს, როგორც „სამართლის წყობით ინდივიდისათვის მინიჭებულ მონაწილეობას ცხოვრების სიკეთეთა სარგებლობაში".204

2.4 ტონი სუბიექტურ უფლებათა შესახებ

პროფესორ ტონის აზრით, განსხვავება საჯარო და კერძო უფლებას შორის უნდა დადგინდეს დაცვის ხასიათის მიხედვით. კერძო უფლება არის ის, რომლის დაცვა ხდება კერძო პირების თაოსნობით, ხოლო საჯარო უფლება კი – სახელმწიფოს თაოსნობით. ტონის თეორიას თანაგრძნობით შეხვდა სამეცნიერო სამყარო, თუმცა მისი სუსტი მხარეები იმდენად აშკარა იყო, რომ დიდხანს ვერ იარსება.205 პირველ ყოვლისა, ეს თეორია უკავშირდება სამართალდარღვევის სრულიად შემთხვევითი ფაქტის არსებობას (ან არარსებობას); "წარმოვიდგინოთ საზოგადოება, სადაც არ არიან სამართალდამრღვევნი და ტონის თეორიიდან არაფერი დარჩება"; "შემდეგ, არსებობს ისეთი უფლებები, რომელთა დაცვას აქვს შერეული ხასიათი; ასეთს მიეკუთვნება, მაგალითად, ქალის ღირსების შელახვა; ასეთი სამართალდარღვევის შემთხვევაში, საჩივარი შეაქვს დაზარალებულს, შესაბამისად, აქვს კერძო ხასიათი, - მაგრამ, რადგან ის შეტანილია, მისი უკან გამოტანა არ შეიძლება, რამეთუ სახელმწიფო ვალდებულია, განახორციელოს დამნაშავის დევნა, ანუ უფლების დაცვა გადადის სახელმწიფოზე". ზოგადი შეფასებით, "ტონის თეორია სხვა არაფერია, თუ არა შენიღბული კერძო და საჯარო ინტერესთა თეორია. დაცვის საშუალება ხომ უნდა იყოს განპირობებული რაიმეთი: ხოდა, ის განპირობებულია სხვა არაფრით, თუ არ სწორედ დაცული ინტერესის ხასიათით".206

პროფესორი ტონი მსჯელობს რა ნორმის და მისი დარღვევის თანმდევი სამართლებრივი შედეგების შესახებ, აღნიშნავს, რომ ჰეგელისგან207 მოყოლე-ბული, მიღებულია სამართლის, როგორც საყოველთაო ნების განმარტება (რომელიც იერინგის შეფასებით, ფორმალური თვალსაზრისით იმგვარად ასახავს

203იქვე, 132. 204იხ. Dernburg. Pandekten. 86. მითითებულია: ალ. ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 182. 205იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 132. 206იქვე, 133. 207Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831).

46

სამართლის არსს, რომ „შეუძლებელია მისი უფრო ზუსტი და ლაკონური გადმოცემა"208). მართლწესრიგი თავის იმპერატივებს მარტოოდენ ადამიანებისკენ მიმართავს. რადგან მთელი სამართალი ადამიანებისგან მომდინარეობს, მის მიწერილობებს შესაბამისად ადამიანები ექვემდებარებიან; შესაბამისად, „სწორედ საზოგადოების ინტერესები და, ამგვარად, ადამიანური ინტერესები პოვებენ დაცვას აკრძალვებში და მხარდაჭერას მიწერილობებში". გამორიცხული არ არის, ადამიანთა საზოგადოებამ ზრუნვის მოტივით თავის თავზე აიღოს ცხოველთა დაცვა და ამგვარად ემსახუროს მათ კეთილდღეობას (ტონის აზრით ამ შემთხვევაში მაგალითად გამოდგება ცხოველისადმი სასტიკი მოპყრობის აკრძალვა. ამავდროულად, მიუთითებს ბრინცის209 მოსაზრების („სამართალი არის კანონი, რომლის მიზეზი, საგანი, მიზანი და შემქმნელი ადამიანია"210) შეზღუდვის აუცილებლობაზე და აღნიშნავს, რომ ცხოველთა დაცვა არ გულისხმობს მათთვის უფლებათა მინიჭებას), რაც დემონსტრირება იქნება იმისა, რომ „საზოგადოების ინტერესები, რომელსაც ემსახურება სამართალი, ყოველთვის არ უნდა იქნეს გაგებული მატერიალურ დაინტერესებად".211 ტონის შეხედულებით, „საზოგადოების სამართალი არის მისი ნება, რომლის მეშვეობით ის არეგულირებს მათ ქცევას, ვინც მისი შეხედულებით, უნდა დაემორჩილოს ამ ნებას".212

2.5 ნების და ინტერესის თეორიათა შერიგების მცდელობა

პროფესორი ვაჩეიშვილი საგანგებოდ ეხება ნების და ინტერესის თეორიათა შერიგების მცდელობის ისტორიულ ფაქტს, ამ მიმართულებით სხვადასხვა მეცნიერთა, მათ შორის, მერკელის და ელინეკის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებებს: „უფლების ცნებაში ამ შემრიგებლურ მიმართულებას შეაქვს ორივე ელემენტი: ნება და ინტერესი". უფლების ცნებაში ნების და ინტერესის გაერთიანებით შესაძლებელი ხდება, რომ სამართალი სუბიექტური მნიშვნელობით (ე.ი. უფლება) განვსაზღვროთ, როგორც „ობიექტური სამართლის მიერ მინიჭებული ძალა, რომლის საშუალებითაც ინდივიდი ანხორციელებს განსაზღვრულ ინტერესებს".213

208იხ. Ihering, Geist des römischen Rechts, III, 3. Aufl., S.318. მითითებულია: А.Тон, Правовая норма и субьективное право. Исследования по общей теории права, I. Вестник Гражданского Права, №4, 2010, т.10. 197. 209Alois von Brinz (1820-1887). 210იხ. А.Тон, Правовая норма и субьективное право. Исследования по общей теории права, I. Вестник Гражданского Права, №4, 2010, т.10. 199, მე-16 სქოლიო. 211იქვე, 197-199. 212იქვე, 241. 213იხ. ალ. ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 183-184. პროფესორ ვაჩეიშვილის სიტყვით, „არსებითად ეს ფორმულა წარმოადგენს ა.მერკელის განსაზღვრას“. იქვე, 184, 1-ლი სქოლიო.

47

ამგვარად, მოცემული გვაქვს უფლების ძირითადი ელემენტები: ძალა (ინტერესის განხორციელების საშუალება) და ინტერესი (უფლების შინაარსი); „ძალა, განსაზღვრული და მინიჭებული ობიექტური სამართლით, ე.ი. ინტერესების განხორციელების შესაძლებლობის შეზღუდვა არსებული იურიდიული წყობით".214 ამასთან, „უფლება აუცილებლად გულისხმობს სათანადო მოვალეობას; მაგრამ მოვალეობას შეუძლია იარსებოს, თუნდაც რომ არ იყოს სათანადო უფლება".215 ამგვარი ვითარება იქმნება, როდესაც ინტერესი ჯერ არ წარმოშობილა (ინტერესი, რომელიც შეადგენს სათანადო უფლების შინაარსს), ან შეწყდა. მაგალითად, ჩანასახის მიმართ არსებობს ვალდებულება, რომ მას არ უნდა მიადგეს ზიანი, თუმცა, სათანადო უფლება სახეზე არ არის, რადგან ჩანასახი არ არის უფლების მატარებელი სუბიექტი: მოვალეობა აქ დაწესებულია იმ მოსაზრებით, რომ ბავშვს შემდეგში ექნება უფლებაუნარიანობა. ასეთ შემთხვევას, „როდესაც არის მოვალეობა და არ არის უფლება, იერინგმა უწოდა „სამართლის პასიური მოქმედება".216

რაც შეეხება ელინეკს, ის ფსიქოლოგიურად შეუძლებლად მიიჩნევდა უბრალო ნების ცნობას იურიდიული წყობის მიერ, ანუ, იურიდიული წყობა ინდივიდს ანიჭებს ნების შინაარსს, იცავს მას და უადვილებს ამ შინაარსით სარგებლობას; ეს შინაარსი ხელს უწყობს და ანხორციელებს ინდივიდის მიზნებს, „ის არის სიკეთე; რაც ობიექტურად სიკეთეა... სუბიექტურად არის ინტერესი". აქვე, უფლება ითხოვს მეორე მომენტს, ნებას, „ნება არის საშუალება, რომლითაც როგორც ინდივიდი, ისე იურიდიული წყობა სარგებლობენ მათი მიზნების განხორ-ციელებისათვის".217

2.6 ელინეკი კერძო და საჯარო უფლებათა გამიჯვნის შესახებ

პროფესორმა ელინეკმა სუბიექტური საჯარო უფლებების სისტემის შესახებ 1892 წელს ჰაიდელბერგში გამოქვეყნებულ ნაშრომში218 დეტალურად გააანალიზა კერძო და საჯარო უფლებათა გამიჯვნის საკითხი. მისი განმარტებით, „სუბი-ექტური უფლება არის მართლწესრიგით აღიარებული და დაცული ნების ბატონობა, მიმართული რაიმე სიკეთისკენ, ან ინტერესისკენ". ამ განსაზღვრებაში უნდა გამოვყოთ ფორმალური (ნების ბატონობა) და მატერიალური მომენტები (სიკეთე, ანუ ინტერესი). თუკი შეუძლებელია საჯარო და კერძო უფლებათა გამიჯვნა მატერიალური თვალსაზრისით, მაშინ ეს უნდა განხორციელდეს

214იქვე,184. 215იხ. Merkel. Jurist. Enzykl. § 165. მითითებულია: ალ. ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 184. 216იხ. ალ. ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, 184. 217იქვე, 183. 218“System der subjektiven öffenilichen Rechte”.

48

ფორმალური თვალსაზრისით. კითხვაზე, თუ რა ფორმალური სხვაობაა საჯარო და კერძო უფლებებს შორის, პროფესორ ელინეკს აქვს ცალსახა პასუხი: მოცემულ შემთხვევაში მთელი ეს სხვაობა დაიყვანება ორი იურიდიული სფეროს ფორმალურ გამიჯვნამდე იურიდიული ნებადართულობის სფეროდ და იურიდიული ძალაუფლების სფეროდ.219 პირველ შემთხვევაში საუბარია ადამიანის ბუნებრივ თავისუფლებაზე და სახელმწიფოს მთელი საქმიანობა აქ მიმართულია მხოლოდ მასზედ, რომ იურიდიულად ნებადართულად ცნოს უკვე არსებული ურთიერთობები. ელინეკის სიტყვით, „სამართლებრივი წესრიგი ცნობს განსაზღვრულ ინდივიდუალურ ქმედებებს ნებადართულად, ანუ, ის ნებას რთავს, რომ ინდივიდუალური ნება წარიმართოს მისი ბუნებრივი თავისუფლებისთვის შესაფერი მიმართულებით". ამრიგად, იურიდიულად აღიარებული ბუნებრივი თავისუფლების სფერო არის სწორედ კერძო სამართლის სფერო.220 სრულიად სხვა ვითარებაა იურიდიულ ძალაუფლებასთან დაკავშირებით. აქ სახელმწიფოს საქმიანობა უკვე გულისხმობს ბუნებრივი თავისუფლების არა დაშვებას, არამედ მის განვრცობას: ეს აღარ არის ნების დართვა,221 არამედ - მინიჭება.222 ამგვარად, სახელმწიფოს საქმიანობა შემოქმედებით ხასიათს იძენს: ის ქმნის ადამიანის ახალ მდგომარეობას, მის იურიდიულ პიროვნებას. ამიტომ, „იურიდიული Können იგივდება უფლებაუნარიანობასთან“. იყო უფლებაუნარიანი, ნიშნავს ფლობდე „უნარს, აამოქმედო იურიდიული ნორმები ინდივიდუალური ინტერესის შესაბამისად“ ან „გქონდეს უფლებამოსილება მიმართო სახელმწიფოს მისგან იურიდიული დაცვის მიღების მიზნით“. ვინაიდან „იურიდიული Können იგივდება უფლებაუნარიანობასთან ანუ პიროვნების ზოგად იურიდიულ მდგომარეობასთან“, სუბიექტური საჯარო უფლებებიც პიროვნების ცალკეული მდგომარეობანია“, მისი იურიდიული სტატუსები, რომელთაც ელინეკი სამგვარს განარჩევს: „სტატუს ცივიტატის“223 (სამოქალაქო სტატუსი), „სტატუს აკტივუს“224 (პოლიტიკური აქტიურობის მდგომარეობა), „სტატუს ლიბერტატის“225 (პირადი თავისუფლების მდგომარეობა). პროფესორი ელინეკი არ იძლევა დამაჯერებელ განმარტებას, თუ საიდან გამომდინარეობს ის აზრი, თითქოსდა კერძო სამართლის სფეროში სახელმწიფო მხოლოდ ურიგდება არსებულ ურთიერთობებს, ხოლო

219„licere“ და „posse“. მითითებულია: А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 134. ლათ. „licere“ – „დაშვებული, ნებადართული“. იხ. Merriam Webster's Dictionary of Law, 1996, 293. „posse“ – შუასაუკუნეების (VII-XVს.) ლათ. (მეტწილად გამოიყენებოდა ლიტურგიული და სალიტერატურო მიზნებისთვის), „ჯგუფი“. <www.merriam-webster.com/dictionary/posse> (08.04.13). 220იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 134. 221გერ. “Erlauben”. 222გერ. “gewähren”. 223ლათ. „status civitatis“. 224ლათ. „status activus“. 225ლათ. „status libertatis“.

49

საჯარო სამართლის სფეროში კი ახალ ურთიერთობებს ქმნის; „მტკიცება იმისა, რომ სხვაობა Dürfen-სა და Können-ს შორის შესაბამისია საჯარო და კერძო სამართალს შორის არსებული სხვაობისა, სუფთა დოგმატური ხასიათისაა". გარდა ამისა, უფლებაუნარიანობის ცნების ელინეკისეული განმარტება აგრეთვე უარყოფითად იქნა შეფასებული: „უფლებაუნარიანობა, ეს – სამართლით აღიარებული თვისებაა, რომლის ძალით ინდივიდუუმს შეუძლია ფლობდეს სუბიექტურ უფლებებს";226 ელინეკის აზრით, როგორც აღინიშნა, იყო უფლებაუნარიანი, ნიშნავს „გქონდეს უფლებამოსილება მიმართო სახელმწიფოს მისგან იურიდიული დაცვის მიღების მიზნით". პროფესორი არ განმარტავს ამ შეხედულების საფუძვლიანობას. რაც შეეხება სუბიექტური საჯარო უფლების გაიგივებას პიროვნების სხვადასხვა სტატუსებთან, ეს თვალსაზრისი ეწინააღმდეგება თავად ელინეკის მიერ მოცემულ განსაზღვრებას სუბიექტური უფლებისა. თუკი „სუბიექტური უფლება არის მართლწესრიგით აღიარებული და დაცული ნების ბატონობა", მაშინ რის საფუძველზე უნდა განვახორციელოთ სუბიექტური საჯარო უფლების კვალიფიკაცია პიროვნების სტატუსად, რა შუაშია აქ ნების ბატონობა და საერთოდ სუბიექტური უფლების განსაზღვრა. მეორეს მხრივ, რომც იყოს შესაძლებელი დამტკიცება, თითქოსდა მითითებული ლოგიკური შეცდომა რეალურად არ არსებობს, მაინც ვერასგზით გამართლდება სუბიექტური უფლების გაიგივება უფლებაუნარიანობასთან, „ეს იურიდიულად შეუძლებელია და ამგვარი გაიგივებით ელინეკი საფუძველშივე ძირს უთხრის თავის თეორიას და არარად აქცევს მას". მაშასადამე, როგორ უნდა გავმიჯნოთ კერძო და საჯარო უფლებები? პირველ რიგში უნდა განისაზღვროს, თუ რას მოვიაზრებთ სიტყვაში „საჯარო". უნდა არსებობდეს რაიმე საფუძველი, რომ ვიყენებდეთ ტერმინს „საჯარო უფლება". ამ საფუძვლის მიგნება შეუძლებელია, თუ არ ვეძიებთ მას საჯარო ინტერესის ცნებაში. ვინაიდან საჯარო ინტერესის ცნება მეტად მრავალმხრივია, ის არ იძლევა საჯარო და კერძო უფლებათა ზუსტად გამიჯვნის საშუალებას. შესაბამისად, საჭიროა, საჯარო ინტერესის ცნების გათვალისწინებით, იმავდროულად მოძიებულ იქნას სხვა კრიტერიუმი, რომლის მეშვეობითაც მიიღწევა საჯარო და კერძო უფლებათა ზედმიწევნით ზუსტი გამიჯვნა. ამგვარ კრიტერიუმად (ინტერესის მატერიალურ კრიტერიუმთან ერთად) შეიძლება აღებულ იქნეს რაიმე ფორმალური კრიტერიუმი.227 უნდა დაიძებნოს ისეთი სუბიექტური იურიდიული სფერო, რომელიც ფორმალურად განსხვავებული იქნება სხვა სუბიექტური იურიდიული სფეროსგან და აუცილებლად იქნება დაკავშირებული საჯარო ინტერესთან. სწორედ ეს სფერო იქნება სუბიექტურ საჯარო უფლებათა სფერო. ამ მიზნით ამოსავალ ცნებად უნდა ავიღოთ სუბიექტური უფლების განსაზღვრება, როგორც „იურიდიული

226იხ. А.Рождественскiй, Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912, 135. 227იქვე, 136.

50

ძალაუფლება სუბიექტისა ობიექტზე" და გავაანალიზოთ, სუბიექტური უფლების წარმომქმნელ იურიდიულ ძალაუფლებას მუდამ აქვს თუ არა ერთიდაიგივე ხასიათი ფორმალური თვალსაზრისით. ყველა სუბიექტური უფლება, იურიდიული ძალაუფლების ხასიათის მხრივ, ან მათგან გამომდინარე უფლებამოსილებათა ხასიათით, შეიძლება დაყოფილ იქნეს ორ ჯგუფად: ერთ შემთხვევაში ძალაუფლებას აქვს უპირობო, მბრძანებლური ხასიათი, როცა ის „შედგება imperium-ის ძალაუფლებათაგან“ და მეორე შემთხვევაში კი, როდესაც ძალაუფლებას არ აქვს ასეთი ხასიათი. საბოლოო ჯამში „საჯარო უფლებები არის ის უფლებები, რომელთაც აქვთ უპირობოდ იმპერატიული ხასიათი; ეს უფლებები მუდამ არსებობენ იმავდროულად საჯარო ინტერესში; კერძო უფლებები – ის უფლებებია, რომელთა ძალაუფლებას უპირობოდ იმპერატიული ხასიათი არ აქვთ; აქ აგრეთვე დასაშვებია კავშირი საჯარო ინტერესთან, მაგრამ მხოლოდ გამონაკლისის სახით; საერთო წესის მიხედვით, კერძო უფლებები არსებობს კერძო ინტერესში". გარდა ამისა, „imperium-ის სფერო არის სახელმწიფო მბრძანებლობის უფლებათა სფერო, აგრეთვე ცალკეულ ინდივიდუუმთა ან იურიდიულ პირთა უფლებებისა, რომელშიც გამოიხატება დასახელებულ სუბიექტთა მონაწილეობა სახელმწიფო მბრძანებლობაში, ანუ პოლიტიკური თავისუფლების უფლებები. ყველა დანარჩენი სუბიექტური უფლება ცნობილ უნდა იქნეს კერძო უფლებებად; აქ მოექცევა პირადი თავისუფლების უფლება, საოჯახო, სამემკვიდრეო, ქონებრივი უფლებები".228

3.უფლების ცნების უარყოფა

3.1 დიუგი 229 სამოქალაქო უფლებათა გარდასახვის (ნებათა იერარქიის) შესახებ

პროფესორი დიუგი 1912 წელს გამოცემულ ნაშრომში მსჯელობს რა სუბიექტურ უფლებაზე, მიიჩნევს, რომ სუბიექტური უფლება გულისხმობს ნების ძალაუფლებას, რომ დაავალდებულოს სხვები, თუკი სურს ის, რაც არ არის კანონით აკრძალული. დიუგი საგანგებოდ ეხება ელინეკის მოსაზრებას, რომ "სუბიექტური უფლება არის ძალაუფლება ისურვო ან ძალაუფლება საიმისო, რომ დაავალდებულო სხვები, პატივი სცენ შენს ნებას"230 და განაგრძობს: თავისუფლება არის უფლება, "მე მაქვს ძალაუფლება იმისა, სხვებს დავუწესო ჩემი ნების პატივისცემა, თავისუფლად განვავითარო ჩემივე ფიზიკური, გონებრივი და მორალური საქმიანობა. მაქვს საკუთრების უფლება: ძალა შემწევს დავავალდებულო სხვები, პატივი სცენ ჩემს ნებას, თავისუფლად ვისარგებლო

228იქვე, 137. 229სამართლის თეორეტიკოსი და კონსტიტუციონალისტი ლეონ დიუგი (Léon Duguit, 1859—1928) ეყრდნობოდა რა ფრანგი სოციოლოგების, კონტის (Auguste Comte, 1798-1857), დიურკჰეიმის (Émile Durkheim, 1858-1917) იდეებს, განავითარა სოციალური სოლიდარობის კონცეფცია.

230იხ. Л. Дюги, Общие преобразования гражданского права. Москва, 1919, 13. 51

ნივთით, რომელსაც ვფლობ საკუთრების უფლებით. მაქვს მოთხოვნის უფლება: ძალა შემწევს, დავავალდებულო მოვალე, პატივი სცეს ჩემს ნებას და შეასრულოს გადახდის ვალდებულება".

სუბიექტური უფლების გაანალიზების მიზნით, პროფესორი დიუგი აღნიშნავს, რომ სუბიექტური უფლება ყოველთვის გულისხმობს ორგვარი ნების არსებობას: "ერთი, რომელსაც ძალა შესწევს, მეორეს დაუწესოს რაიმე; ერთი ნება, რომელიც აღემატება მეორეს. ეს გულისხმობს ნებათა იერარქიას, რაღაც გაგებით ნების საზომს და ნების არსების ბუნების და ძალმოსილების განსაზღვრას".231 დიუგის აზრით, ამგვარი გაგება, მსჯელობა საკითხის ირგვლივ, წმინდა მეტაფიზიკური ხასიათისაა და არაფერი აქვს საერთო მისი ეპოქისთვის დამახასიათებელ რეალისტურ მიდგომებთან. ცხადია, შეგვიძლია, განვახორციელოთ ადამიანური ნების გარეგანი გამოვლენის კონსტატირება, მაგრამ დიუგი სვამს კითხვას: როგორია ადამიანური ნების ბუნება? როგორია მისი ძალა? ძალუძს კი ერთი სუბიექტის ნებას, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე აღემატებოდეს სხვა სუბიექტის ნებას? მეცნიერის რწმენით, ამ საკითხების გადაწყვეტა არ ხერხდება პოზიტიური მეცნიერების ფარგლებში. შესაბამისად, სუბიექტური უფლების გაგება სრულიად ირღვევა: "და მე უფლება მაქვს განვაცხადო, რომ ამგვარი მეტაფიზიკური გაგება ვერ პოვებს მხარდაჭერას ჩვენს რეალიზმისა და პოზი-ტივიზმის ეპოქაში".

პროფესორი დიუგი საკუთარი პოზიციის უკეთ გაანალიზების მიზნით ო.კონტს იხმობს, ფრანგული პოზიტივიზმის წარმომადგენელს, სოციოლოგიის ფუძემდებელს: "სიტყვა უფლება თანამედროვე პოლიტიკური ენიდან ისევე უნდა აღმოიფხვრას, როგორც სიტყვა მიზეზი - თანამედროვე ფილოსოფიური მეტ-ყველებიდან. ამ ორი თეოლოგიურ-მეტაფიზიკური ცნებიდან ერთი (უფლება) ისევე უზნეო და ანარქიულია, როგორც მეორე (მიზეზი) – ირაციონალური და სოფისტური. ნამდვილ უფლებას შეუძლია იარსებოს, იმდენად რამდენადაც მართებული საკანონმდებლო ძალაუფლება მომდინარეობს ზებუნებრივი ნე-ბიდან. ამ თეოკრატიულ ძალაუფლებასთან საბრძოლველად უკანასკნელი ხუთი საუკუნის მანძილზე მეტაფიზიკამ წამოწია წარმოსახვითი ადამიანის უფლებები, რომელთაც მხოლოდ უარყოფითი სამსახური გასწიეს. როდესაც სცადეს მათთვის მართლაც ორგანული მნიშვნელობის მინიჭება, უმალვე გამოავლინეს თავისი ანტისოციალური ბუნება, ილტვოდენ რა მუდამ ინდივიდუალურობის შენარჩუნებისკენ. პოზიტიურ სახელმწიფოში, რომელიც არ ცნობს ღვთაებრივ საწყისს – უფლების იდეა უკვალოდ ქრება. ყველას აქვს ვალდებულებები სხვათა მიმართ, მაგრამ არავის აქვს უფლებები, როგორც ასეთი... სხვაგვარად რომ ვთქვათ,

231იქვე, 14. 52

არავის აქვს სხვა უფლება გარდა უფლებისა, მუდამ ასრულებდეს ვალ-დებულებას".232

დიუგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ მიუხედავად ზემოხსენებულისა, სუბიექტური უფლების "ხელოვნურ და დრომოჭმულ კონცეფციას" დაეფუძნა 1789 წლის დეკლარაცია და ნაპოლეონის კოდექსი, ისევე როგორც თანამედროვე კანონმდებლობათა უმეტესობის მთელი იურიდიული სისტემა: "საყოველთაოდ ცნობილია ეს ტექსტები: "ადამიანები იბადებიან და არიან თავისუფლები და აქვთ თანაბარი უფლებები. ეს უფლებებია – თავისუფლება, საკუთრება... (უფლებათა 1789 წლის დეკლარაცია, მუხლი 1 და 2). ნაპოლეონის კოდექსში 544-ე მუხლი: "საკუთრება არის ნივთით უპირატესი სარგებლობის უფლება".233 პროფესორი აღნიშნავს, რომ სუბიექტური უფლების ამ მეტაფიზიკურ გაგებას ემხრობა საზოგადოების და ობიექტური სამართლის წმინდა ინდივიდუალისტური კონცეფციაც; ინდივიდუალიზმი საკმაოდ ხანგრძლივი ევოლუციის შედეგია; საფუძველი ჩაეყარა ჯერ კიდევ სტოიკურ ფილოსოფიაში და იურიდიული ფორმულირება კლასიკურ იურიდიულ სამართალში ჰპოვა. დიუგი უთითებს, რომ ინდივიდუალიზმი, როგორც კონცეფცია, დასრულებულ სახეს ღებულობს XVI-XVIII საუკუნეებში: "ადამიანი ბუნებით თავისუფალია, დამოუკიდებელი, ინდივიდუალური უფლებების იზოლირებული მატარებელია, განუსხვისებელი, ხელშეუვალი უფლებებისა, რომლებიც ბუნებით უფლებებად იწოდება და პიროვნებასთან განუყრელად არის დაკავშირებული... საზოგადოებები ჩამო-ყალიბდა ინდივიდთა ნებაყოფლობითი და გაცნობიერებული დაახლოების შედეგად, იმ მიზნით, რომ უზრუნველეყოთ თავიანთი ინდივიდუალური, ბუნებითი უფლებების დაცვა. უდავოა, ამ გაერთიანების შედეგად თითოეული წევრის უფლებები გარკვეულწილად შეიზღუდა, მაგრამ მხოლოდ იმ ზომით, რაც აუცილებელი იყო ყველას მიერ უფლებათა თავისუფალი განხორციელებისთვის. ორგანიზებულ კოლექტივს, სახელმწიფოს, მხოლოდ ერთი მიზანი აქვს: დაიცვას ინდივიდუალური უფლებები და უზრუნველყოს მათი სანქციონირება. სამარ-თლის ნორმის, სხვაგვარად, - ობიექტური სამართლის საფუძველია ინდივიდის სუბიექტური უფლება. ეს ნორმა სახელმწიფოს აკისრებს ინდივიდუალურ უფლე-ბათა დაცვის და უზრუნველყოფის ვალდებულებას; სახელმწიფოს უკრძალავს გამოსცეს ისეთი კანონები, ან განახორციელოს იმგვარი აქტები, რომლითაც ეს უფლებები ხელყოფილ იქნება; ყველას ავალდებულებს სხვათა უფლებების პატივისცემას. თითოეულის მოქმედებას საფუძვლად უდევს და ზღვარდებულია სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით".234 დიუგი ციტირებს ცალკეულ მუხლებს და

232იხ. Aug.Comte, Système de politique positive, 1890, 361, მითითებულია: Л.Дюги, Общие преобразования гражданского права. Москва, 1919, 15. 233იხ. Л.Дюги, Общие преобразования гражданского права. Москва, 1919, 15-16. 234იქვე, 16.

53

კიდევ ერთხელ აღნიშნავს, რომ "სამართლის წმინდა ინდივიდუალისტური კონცეფცია ისევე ხელოვნური იყო, როგორც სუბიექტური უფლების მეტაფიზიკური კონცეფცია", ორივე ისტორიის პროდუქტი იყო და იარსება ხან-მოკლე დროით. სამართლის ინდივიდუალისტურმა კონცეფციამ მნიშვნელობა შეიძინა კონკრეტული ისტორიული მომენტიდან გამომდინარე და ვერ იარსებებდა ხანგრძლივად. ის მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სუბიექტური უფლების გაგებასთან და რადგან სუბიექტური უფლების გაგება თავისი მეტაფიზიკური შინაარსის გამო ვერ იარსებებს თანამედროვე სახელმწიფოში, რომელიც "გამსჭვალულია რეალიზმით და პოზიტივიზმით, მაშინ ინდივი-დუალისტური კონცეფციაც უნდა გაქრეს თავის დროზე". დიუგის აზრით, ინდივიდუალისტური კონცეფცია კრიტიკას ვერ უძლებს: "იზოლირებული და დამოუკიდებელი ადამიანი – წმინდა წყლის ფიქციაა; ის არასოდეს არსებობდა. ადამიანი – საზოგადოებრივი არსებაა; მას არ შეუძლია არსებობა საზოგადოების გარეშე, ის ყოველთვის ცხოვრობდა საზოგადოებაში". საუბარი "იზოლირებულ ადამიანზე", რომელიც "გამოყოფილია მისსავე მსგავსთაგან, იქნებოდა contradictio in adjectum". გარდა ამისა, "რეალურად, ყოველგვარი უფლება არსობრივად გულისხმობს ურთიერთობას ორ სუბიექტს შორის. თუ წარმოვიდგენთ იზოლირებულ ადამიანს, სრულიად განცალკევებულს მისსავე მსგავსთაგან, მას არ ექნება, არ შეიძლება ჰქონდეს უფლებები...ინდივიდი შეიძლება ფლობდეს უფლებებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ცხოვრობს საზოგადოებაში და მხოლოდ იმიტომ, რომ ცხოვრობს საზოგადოებაში. საუბარი უფლებებზე, რომლებიც წინმსწრებია საზოგადოებისა, იგივეა, ისაუბრო რაიმე არარ-სებულზე".235

3.2 დიუგი სოციალური ფუნქციის და სოლიდარობის შესახებ

პროფესორი დიუგი მსჯელობს რა სოციალური ფუნქციის შესახებ, აღნიშნავს: „ადამიანს არ აქვს უფლებები; საზოგადოებას აგრეთვე არ აქვს ისინი. საუბარი ინდივიდის უფლებებზე, საზოგადოების უფლებებზე, მასზედ, რომ საჭიროა ინდივიდის უფლებათა შეთანხმება კოლექტივის უფლებებთან – ნიშნავს არარ-სებულ საგნებზე საუბარს". თუმცა, ყოველმა ინდივიდმმა საზოგადოებაში გარკვეული ფუნქცია უნდა შეასრულოს, დააკმაყოფილოს მოთხოვნა. მას არ ძალუძს, გვერდი აუაროს ამ ფუნქციას, წინააღმდეგ შემთხვევაში უწესრიგობა გარდაუვალია, საზოგადოება დაზარალდება. მეორეს მხრივ, მისი ქმედებები, მიმართული მისთვისვე დაკისრებული ფუნქციის საწინააღმდეგოდ, საზოგა-დოების მხრიდან დაითრგუნება, ხოლო ქმედებები, რომლებიც საზოგადოებაში დაკავებული ადგილიდან გამომდინარე ეკისრება, დაცული იქნება საზოგადოების მიერ: „და ამაში ცხადად ვლინდება ობიექტური სამართლის ნორმის სოციალური

235იქვე, 17. 54

საფუძველი. ის ერთდროულად რეალისტურიც არის და სოციალისტურიც"236 რადგან ეფუძნება სოციალური ფუნქციის კონსტანტირებულ ფაქტს და თავად საზოგადოებრივი ცხოვრების პირობებს. გარდა ამისა, დიუგის აზრით, იურიდიულ წესს, რომელიც ავალდებულებს ადამიანებს, „საფუძვლად არ უძევს არარსებულ ინდივიდუალურ უფლებათა პატივისცემა და დაცვა, ინდივიდუალური ნების გამოხატვა, რომელსაც თავისთავად არ ძალუძს რაიმე საზოგადოებრივი ეფექტის მოხდენა", ის ემყარება სოციალურ სტრუქტურას, აუცილებლობის შემთხვევაში უნდა უზრუნველყოს სხვადასხვა სოციალური ელემენტების მხარდაჭერა, სოციალური ფუნქციის შესრულების გზით, რომელიც ყველა ინდივიდუუმს, თუ ჯგუფს აკისრია. ამგვარად, „ეს მართლაც სამართლის სოციალისტური კონცეფციაა, რომელმაც ჩაანაცვლა ტრადიციული ინდივიდუალისტური კონცეფცია".237 რაც შეეხება „საზოგადოების სოციალური ბოჭვის შემადგენელ ელემენტებს", მათ განსაზღვრას დიუგი ისევ სოციოლოგებს მიანდობს, მათ შორის დიურკჰეიმს და აღნიშნავს, რომ სწორედ ეს ელემენტები ქმნიან იმას, რამაც „საზოგადოებრივი სოლიდარობის" სახელწოდება მიიღო. ვინაიდან ამ ტერმინის შინაარსი სრულიად დამახინჯდა პოლიტიკოსების ხელში, დიუგი უარს ამბობს მასზე და ანაცვლებს „სოციალური ურთიერთდა-მოკიდებულებით". ის განმარტავს ტერმინის შინაარსს: „საზოგადოებრივი სოლი-დარობა, ან უფრო ურთიერთდამოკიდებულება, როგორც მე მესმის და საჭიროა ის გვესმოდეს მეცნიერული თვალსაზრისით – არის არა გრძნობა, მით უმეტეს დოქტრინა; ის მოქმედების პრინციპიც კი არ არის. ის რეალური ფაქტია". დიუგი აღნიშნავს, რომ ადამიანები, მოქცეულნი ერთ საზოგადოებაში დაკავშირებულნი არიან პირველ რიგში იმის გამო, რომ აქვთ საერთო საჭიროებანი, რომელთა დაკმაყოფილება შეიძლება უზრუნველყოფილ იქნეს მხოლოდ თანაცხოვრების პირობებში – „ეს სოლიდარობაა ან ურთიერთდამოკიდებულება თანხვედრის გამო". მეორეს მხრივ კი ადამიანები დაკავშირებულნი არიან, რადგან მათ სხვადასხვაგვარი საჭიროებანი აქვთ და ამავდროულად განსხვავებული შესაძლებლობები, შესაბამისად, „მათ შეუძლიათ ერთმანეთს გაუწიონ ურთიერთ-სანაცვლო სამსახური და ერთმანეთისთვის უზრუნველყონ განსხვავებულ მოთხოვნათა დაკმაყოფილება. ეს არის სოციალური სოლიდარობა ან ურთიერთდამოკიდებულება შრომის დანაწილების მეშვეობით". დიუგის აზრით, უკლებლივ ყველა თანამედროვე ცივილიზებული საზოგადოების სოციალური კავშირის ძირითადი ელემენტია სოლიდარობა შრომის დანაწილების საქმეში.238

236პროფესორი დიუგი კატეგორიულად უარყოფდა კავშირს რომელიმე სოციალისტურ პარტიასთან, სინანულით აღნიშნავდა, რომ იყენებს ტერმინს ‘სოციალისტური’, რადგან იმავე მოვლენის აღმნიშვნელი სხვა ტერმინი არ მოიპოვება. იხ. Л.Дюги, Общие преобразования гражданского права, Москва, 1919, 9; 12. 237იქვე, 20-21. 238იქვე, 21.

55

რადგან ცივილიზაციისთვის დამახასიათებელია საჭიროებათა მრავალფეროვნება, ეს განაპირობებს როგორც საზოგადოებრივი შრომის, ისე ფუნქციათა ფართომასშტაბურ დანაწილებას და ამავდროულად, თანამედროვეთა ფართომას-შტაბურ უთანასწორობას. კოლექტივის წევრებს „არ აქვთ სუბიექტური უფლებები, მათ არ შეუძლიათ იქონიონ ისინი, რამდენადაც უფლება არის რეალობას მოკლებული აბსტრაქცია, თუმცა, ამავდროულად, რადგან ისინი საზოგადოების წევრები არიან, ეკისრებათ განსაზღვრული სოციალური ფუნქციის შესრულების ვალდებულება და რადგან მათ მიერ განხორციელებულ ქმედებს, მიმართულთ სწორედ ამ მიზნისკენ საზოგადოებრივი მნიშვნელობა აქვთ, უზრუნველყოფილნი იქნებიან სოციალური დაცვით". დიუგის აზრით, ყოველ ინდივიდს ევალება თავისი როლის სათანადო შესრულება საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, მან უნდა დააკმაყოფილოს გარკვეული მოთხოვნები, ამგვარად, „ადამიანს არ აქვს თავისუფლების უფლება".239

4.დერნბურგი სამოქალაქო უფლებათა კლასიფიკაციის შესახებ

პროფესორი დერნბურგი მსჯელობს რა სამართალზე ობიექტური და სუბიექტური თვალსაზრისით, აღნიშნავს, რომ "სამართალი ობიექტური საზრისით არის საერთო ნება.240 მაგრამ ნამდვილი და სწორი ფორმალურის მხრივ, ეს განმარტება სამართლის შინაარსის შესახებ არაფერს ლაპარაკობს".241 პროფესორი თავისებურად ხსნის ცელსუსის242 განმარტებას სამართლის ცნებისა, ციტირებუ-ლს ულპიანუსის მიერ ("სამართალი არის სიკეთისა და სამართლიანობის ხელოვ-ნება"243(D,1,1,1): "ე.ი. სამართალი არის პრაქტიკული განხორციელება მისი, რაც ცხოვრების მიმართებებს ეთანხმება".244

239იქვე, 26. 240დერნბურგი აქ უთითებს რუსოს და ჰეგელის შემდეგ ნაშრომებს: Rousseau: Contrat social, volonté générale; Hegel: Philosophie des Rechtes, Zusatz, § 82. იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 45, მე-2 სქოლიო. 241იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 45. 242Publius Iuventius Celsus (67-130), იგივე Celsus filius. 243“ius est ars boni et aequi” (D,1,1,1). იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 19. 2441911 წელს პროფესორ სოკოლოვსკის (Paul Sokolowski, 1860-1934) მიერ გამოქვეყნებულ პანდექტების მე-8 გამოცემაში (ამ დროისთვის ავტორი უკვე გარდაცვლილი იყო), ცელსუსს დერნბურგი ოდნავ განსხვავებულად ხსნის: “ე.ი. სამართალი არის ხელოვნება ცხოვრების მიმართებებში ზნეობრივ პრინციპის განხორციელებისა”. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ დერნბურგი არ ეთანხმება ვინდშაიდს, რომელიც ცელსუსის განმარტებასთან დაკავშირებით “ფიქრობს, რომ აქ “მშვენივრად არის ნაჩვენები სამართლის იდეალები”. დერნბურგის აზრით, ლათინური “ars” არის “იდეალის განხორციელების ხელოვნება” და არა თავად “იდეალი”. იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 46, რედაქტორის შენიშვნა *). პანდექტების ქართულენოვანი თარგმანის ავტორი, პროფესორი ნ.სურგულაძე აგრეთვე აღნიშნავს, რომ “ლათინური “ars” (“ხელოვნება”) უფრო ფართო შინაარსის ცნებაა, ვიდრე “ხელოვნება” თანამედროვე გაგებით. ძველი რომაელები მეცნიერებასაც

56

თავად დერნბურგი სამართალს განმარტავს, როგორც "საერთო ნებაზე დაყრდნობილ ცხოვრების245 მიმართებათა წესრიგს", ამასთან, "სამართლისაგან ობიექტური საზრისით უნდა გავარჩიოთ სამართალი სუბიექტური საზრისით, ანუ უფლება-მოსილება,246 რომელიც სამართლის წესრიგით არის დაცული".

სამოქალაქო უფლებათა ნაწილი ეხება უფლებათა სუბიექტის ქონებას (ქონებრივი უფლებები), ნაწილი კი – უფლებათა სუბიექტის პირად მდგომარეობას (პირადი უფლებები). ქონებრივი უფლებები იყოფა სანივთო და ვალდებულებით უფლებებად.247

4.1 ქონებრივი უფლებები

სანივთოა უფლებები, რომლებიც პირს უშუალოდ უქვემდებარებენ სხეულებრივ ნივთს. სანივთო უფლებებიდან ყველაზე სრულია საკუთრების უფლება, ანუ "უფლება საყოველთაო ბატონობისა ნივთზე", ამასთან, "ბატონობის უფლებებს გარკვეულ მიმართებებით და შეზღუდულ მოცულობაში იძლევიან სანივთო უფლებები სხვის ნივთებზე, - მაგალითად სერვიტუტები და გირავნობითი უფლება". რაც შეეხება მოთხოვნის უფლებას, ანუ ვალდებულებებს, ასეთია კრედიტორის უფლებები "მოვალის მიერ ქონებრივ-ღირებულებოვან დაკმაყოფილებაზე". ვალდებულებებს მეტწილად აგრეთვე სხეულებრივ ნივთებ-თან აქვთ კავშირი, თუმცა ვალდებულება უფლებას იძლევა მოვალის მიმართ, ის უფლებამოსილს არ აყენებს "უშუალო მიმართებაში ვალდებულების საგანთან, ასრულება მოვალისა აქ გარდამავალი წერტილია, საშუალებაა ნივთის შესაძენად". უმთავრესად ვალდებულებები წარმოადგენენ უფლებებს, რომელთა მეშვეობით შესაძლებელია ქონებრივ ღირებულებათა შეძენა; "ვალდებულების ობიექტები მათ კრედიტორის ქონებრივ სფეროში უნდა შეიტანონ". დერნბურგი ყურადღებას ამახვილებს თანამედროვეთა მიერ სამართლის ფილოსოფიაში განვითარებულ ტენდენციებზე, კერძოდ, "გავრცელებულია აზრი, რომ უფლებანი არსებობენ მხოლოდ პიროვნებათა მიმართ".248 მაგალითად,

ხელოვნების დარგად მიიჩნევდნენ”. იხ. მე-2 შენიშვნა გამოცემაში: ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 134. 245პანდექტების 1911 წლის მე-8 გამოცემაში დერნბურგი ოდნავ განსხვავებულად ხსნის სამართალს, როგორც „კულტურულ ცხოვრების მიმართებათა წესრიგს“. იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 46, რედაქტორის შენიშვნა **). 246მე-8 გამოცემაში „უფლება-მოსილება“ შეცვლილია სიტყვებით „ინდივიდუალური ნების ბატონობა“. იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 46, რედაქტორის შენიშვნა ***). 247იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 52. 248იქვე, 53.

57

ვინდშაიდი მიიჩნევს, რომ "ყველა უფლებანი არსებობენ ერთსა და მეორე პიროვნების შორის და არა პიროვნებისა და ნივთებს შორის. სანივთო სამართალმა იცის მხოლოდ აკრძალვითი ნორმები, მაშასადამე მისი შინაარსი ნეგატიურია. ის მდგომარეობს იმაში, რომ ყველა მოვალეა თავი შეიკავოს, რომ ნივთის მიმართ არა იმოქმედოს რა და უფლება-მოსილის ამგვარ მოქმედებას ხელი არ შეუშალოს". ანალოგიურად, დერნბურგის ყურადღებას იქცევს პროფესორი შლოსმანი,249 რომელიც საზოგადოდ უარყოფს სანივთო სამართლის მეცნიერულ მნიშვნელობას და მას "ტერმინოლოგიის დამხმარე საშუალებას" უწოდებს. დერნბურგის რწმენით, "მიზეზი სანივთო უფლების უბრალო გაგების შეუძლებლობისა, სძევს სუბიექტურ უფლების ყალბ ცნებაში, რომელიც გაბატონებულ დოგმად არის გარდაქცეული". შესაბამისად, ვინც აღნიშნული გაბატონებული მოძღვრების მიხედვით "უფლებას სუბიექტური თვალსაზრისით Wollendürfen-თან გააიგი-ვებს", ის ვინდშაიდთან ერთად "იმ დასკვნამდე უნდა მივიდეს, რომ "აქ ნ ე ბ ი ს ძ ა ლ დ ე ბ ი ს შესახებ შეიძლება ლაპარაკი მხოლოდ პიროვნებათა მიმართ და არა ნივთების მიმართ"; ვინც "სამართალში სუბიექტიური საზრისით ხედავს ცხოვრების სიკეთეებში მონაწილეობას", უნდა ეთანხმებოდეს მოსაზრებას, რომ "ეს მონაწილეობა პირველ ყოვლისა მდგომარეობს უფლებებში ნივთების მიმართ".250

4.2 პირადი უფლებები

რაც შეეხება პიროვნების უფლებას, დერნბურგი აღნიშნავს, რომ პიროვნებას აქვს უფლება "საკუთარ პიროვნების სოციალურ მდგომარეობის შენახვაზე"; ასეთია უფლება სახელზე, ტიტულზე, ღერბზე, უფლება სავაჭრო სახელწოდების ტარებაზე – ფირმაზე, უფლება საკუთარ გამოსახულებაზე.251 აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ XVI საუკუნეში მოღვაწე პროფესორი დონელუსი252 „საკუთარ პერსონაზე უფლებებს მიათვლის უფლებას სიცოცხლეზე, ფიზიკურ მთლიანობაზე, თავისუფლებასა და რეპუტაციაზე (existimatio), ისევე, როგორც სტატუსს. ეს არის პიროვნების უფლების შესახებ მოძღვრების საფუძველი“.253

V.სამართლის სუბიექტი. პირის უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა

სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, როგორც სამოქალაქო კოდექსი, ისე კერძო სამართლის სხვა კანონები და მათი განმარტებები უნდა შეესაბამებოდეს საქართველოს კონსტიტუციას.254 კონსტიტუციაში დეკლარირებულია, რომ

249Siegmund Schlossmann (1844-1909). 250იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 53, მე-5 სქოლიო. 251იქვე, 54. 252Hugo Donellus (Hugues Doneau) (1527-1591). 253იხ. ჰ.კოინგი, „უფლების“ ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი, №1, 2011, 240. 254საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-2 I მუხლი.

58

სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ამ უფლებებით და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით, ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულია ხელისუფლების განხორციელების პროცესში;255 ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია;256 სიცოცხლე წარმოადგენს ადამიანის ხელშეუვალ უფლებას, რომელსაც კანონი იცავს;257 ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება;258 ხელშეუვალია ადამიანის პატივი, ღირსება,259 მისი თავისუფლება,260 პირადი ცხოვრება,261 საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების, მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება.262 კონსტიტუციის შესაბამისად, სამოქალაქო კოდექსი აწესრიგებს პირთა თანასწორობაზე დამყარებულ კერძო ხასიათის ქონებრივ, საოჯახო და პირად ურთიერთობებს,263 სამოქალაქო უფლებათა განხორციელება არ არის დამოკიდებული პოლიტიკურ უფლებებზე, რომლებიც განისაზღვრება კონსტიტუციით ან საჯარო სამართლის სხვა კანონებით.264

ინდივიდის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები და მისი უფლებაუნარიანობა, “ანუ პირის სამართალსუბიექტობა გამოხატავს მასსა და სახელმწიფოს შორის ზოგად სამართლებრივ ურთიერთობას”;265 ამასთან, “უნდა განვასხვავოთ ინდივიდის ზოგადი სამართლებრივი სტატუსი, რომელიც ახასი-ათებს მას, როგორც სამართლის სუბიექტს, და ინდივიდუალური სამართლებრივი სტატუსი, რომელიც ინდივიდს ახასიათებს, როგორც სამარ-თლებრივი ურთიერთობის სუბიექტს”.266 პროფესორ დერნბურგის განმარტებით, “უფლებაუნარიანს, სამართლის სუბიექტს ანუ პიროვნებას წარმოადგენს ის, ვისაც შეუძლია იქონიოს უფლებანი, ე.ი. ვისაც აქვს უნარი დამოუკიდებლად მიიღოს მონაწილეობა ცხოვრების სიკეთეებში”.267 პროფესორ ბინდერის268 სიტყვით,

255საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლი. 256საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი. 257საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 I მუხლი. 258საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი. 259საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 I მუხლი. 260საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 I მუხლი. 261საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 I მუხლი. 262საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე I მუხლი. 263საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1-ლი მუხლი. 264საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-10 I მუხლი. 265იხ. ბ.სავანელი, სამართლის ზოგადი თეორია (სამართლის საფუძვლები და მეთოდები), თბილისი, 2005, 129. 266იქვე, 130. 267იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 116. 268Julius Binder (1870-1939).

59

“სამართლის სუბიექტად ყოფნა ნიშნავს გარკვეულად გამოსახულ იურიდიულ მიმართებებში დგომას”.269 ჩვეულებრივ, უფლებაუნარიან პიროვნებას “სამართლის მიერ ცნობილი მოქმედების უნარიც აქვს”,270 თუმცა, უფლებაუნარიან პიროვნებას შეიძლება არ გააჩნდეს ქმედუნარიანობა, ასეთები არიან ბავშვები და სულით ავადმყოფები; “არასრულწლოვანებსა და მზრუნველობის ქვეშ მყოფ მფლან-გველებს შეზღუდული ქმედუნარიანობა აქვთ”. უფლებაუნარიანობა და ქმედუ-ნარიანობა ერთმანეთისგან მკვეთრად განირჩევა. დერნბურგი განასხვავებს სუ-ბიექტების ორ კატეგორიას: "ერთს წარმოადგენენ ფიზიკური პიროვნებანი, უმეტესად ბუნებრივ პიროვნებებად წოდებულნი, ე.ი. ადამიანები, მეორეს, - იურიდიული პიროვნებანი ე.ი. დამოუკიდებელი უფლებაუნარიანობის მქონე სოციალური ორგანიზაციები".271 განსხვავებული მოსაზრება ჰქონდა პროფესორ ბეკერს,272 რომელიც კრიტიკულად ეპყრობოდა უფლებათა სუბიექტის ცნებას და შემოჰქონდა მოსარგებლისა (Geniesser) და განმგებელის (Verfüger) ცნებები: იქ სადაც არის ეს ორი სუბიექტი, დასაშვებია სარჩელის უფლება; მოსარგებლედ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს ნივთიც, მაგალითად, პირუტყვი, თუ მის სასარგებლოდ არის ანდერძი დატოვებული და დანიშნულია განმგებელი.273 დერნბურგი აღნიშნავს, რომ ბეკერს „სურსდაუშვას სარჩელი – ძაღლების, ცხენების, კედლების და ციხეების "სახელზე". მას სრულებითაც არ აფიქრებს ის გარემოება, რომ ყოველი მოსამართლე, რომელსაც პირველად წარედგინებოდა სარჩელის თხოვნა მაძებარი ძაღლის "ტირასის" ან ინგლისური ჯიშის ფაშატი ცხენის "ბელლონას" სახელით, ალბათ უზომო განცვიფრებას გამოსთქვამდა".274 ანალოგიურად, ბეკერის მოსაზრების საწინააღმდეგოდ ბირლინგი აღნიშნავს, რომ სარჩელის უფლება აქვს არა იმას, ვინც ფაქტიურად სარგებლობს, არამედ მას, ვისაც სარგებლობის უფლება აქვს, ვინც წარმოადგენს ამ სარგებლობის უფლების სუბიექტს.275

პროფესორ სავინის276 მოღვაწეობის დროიდან იურისტთა დიდი ნაწილი სამართლის სუბიექტის ცნებას აიგივებდა უფლებაუნარიანობის ცნებასთან, თუმცა, უფლებაუნარიანობის ცნება მთლიანად არ მოიცავს სამართლის სუბიექტის ცნებას. სამართლის სუბიექტის ცნების განსაზღვრისას მნიშ-

269იხ. J.Binder, Das Problem der Juristischen Persönlichkeit, Leipzig, 1907. მითითებულია: იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 116. 270ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 116. 271იქვე, 117. 272Ernst Immanuel Bekker (1827-1916). 273იხ. Bekker, Zur Lehre vom Rechtssubjekt, Jahrbücher für die Dogmatik, XII, 1873. მითითებულია: ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 117, მე-6 სქოლიო. 274იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 117, მე-6 სქოლიო. 275იხ. Bierling, Kritik der Grundbegriffe, II, 77. მითითებულია: იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 117, მე-6 სქოლიო. 276Friedrich Carl von Savigny (1779–1861).

60

ვნელოვანია გათვალისწინება იმისა, რომ პიროვნების ცნებას აქვს "მორალური, ფსიქოლოგიური, საერთოდაც "ფილოსოფიური" ხასიათი, მაგრამ არა იურიდიული". ბინდერის აზრით, სავინისგან მოყოლებული, იურისტებისთვის ჩვეულ შეცდომას წარმოადგენს სამართლის სუბიექტის ცნების ჩამოყალიბებისას პიროვნების ცნების არაიურიდიული განსაზღვრების გათვალისწინება.277 ამგვარად, თუკი იურისტს არ სურს კვლევის პროცესში გასცდეს წმინდა იურიდიული კვლევის ფარგლებს და აღმოჩნდეს მისთვის უცხო სფეროში, სამართლის სუბიექტის იურიდიული ცნება არ უნდა დააფუძნოს პიროვნების არაიურიდიული შინაარსის განსაზღვრებაზე.278 პროფესორ კარბონიეს279 სიტყვით, "იურიდიული მნიშვნელობით, პირები არიან არსებანი, რომლებსაც შეუძლიათ ისარგებლონ უფლებებით; ექვივალენტური გამოთქმის მიხედვით ისინი სამართლის სუბიექტები არიან".280 ანალოგიურად, პროფესორი მარტენი აღნიშნავს, რომ ადამიანი წარმოადგენს სამართლის სუბიექტს, მას "პირი" ეწოდება და "სამართლის სუბიექტი, პირი, ადამიანი – ერთი და იგივეა"; პროფესორ ბუასტილის281 სიტყვით, "ყველა იურისტის და მორალისტის მიერ ადამიანი მიჩნეულია მოვალეობათა და უფლებათა სუბიექტად";282 ხოლო პროფესორ ბოდრი-ლაკანტინერის283 მოსაზრებით, "პირი შესაძლებელია ზუსტად განი-საზღვროს, რამდენადაც შეიძლება იყოს სამართლის აქტიური ან პასიური სუბიექტი. ეს არის იურიდიული ადამიანი, თუ შეიძლება ასე ითქვას".284 პროფესორი მარტენი განიხილავს პირის შესაძლებლობას "იმოქმედოს უფლების შექმნის პროცესზე" (უფლებას განიხილავს, როგორც პირის უფლებამოსილებას)285 და აღნიშნავს, რომ "უფლების შექმნა" არ წარმოადგენს ადამიანის სპეციფიკურ შესაძლებლობას".286 მარტენის აზრით, სუბიექტს ორ პერსონად ყოფს ქმედუ-ნარიანობა, რომელთაგან ერთი სარგებლობს უფლებით, ხოლო მეორე

277იხ. J.Binder, Das Problem der Juristischen Persönlichkeit, Leipzig, 1907, 42. მითითებულია: А.Рождественский, Теорія Субьективнихь Публичныхь Правь. Москва, 1913, 2. me-2 sqolio. 278იხ. А.Рождественский, Теорія Субьективнихь Публичныхь Правь. Москва, 1913, 1-2. 279Jean Carbonnier (1908-2003). 280იხ. M.Carbonnier, სამოქალაქო სამართალი, I, 175. მითითებულია: რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 166. 281Alphonse Boistel (1836-1908). 282იხ. Boistel, სამართლის ფილოსოფია, I, 41. მითითებულია: რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 166. 283Gabriel Baudry-Lacantinerie (1837-1913). 284იხ. Baudri-Lacantinerie, I, 286. მითითებულია: რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 166. 285იხ. რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 167. 286იქვე, 174.

61

ახორციელებს ამ უფლებას, "მაგრამ სუბიექტი მხოლოდ ერთია".287 სუბიექტის ერთიანობა ნარჩუნდება მისი ფუნქციით, "ყოველ სამართლებრივ კავშირში არის ფუნქცია – სუბიექტი და ის, ვინც ავსებს მოცემულ ფუნქციას, სუბიექტია"288 ("სუბიექტი არის სამართლის ფუნქცია"; ის თავის უწყვეტობას პოულობს პერსონაში“289); ამგვარად, პირი ეპიზოდურად გვევლინება სუბიექტის როლში და მარტენი უბრუნდება პერსონის290 ეტიმოლოგიას: "სუბიექტი არის პირის იურიდიული ნიღაბი, და იგი იცვლება იმ როლის მიხედვით, რომელსაც ასრულებს სამართლებრივ კავშირში".291 მარტენი იკვლევს სუბიექტის ფუნქციას უფლების წარმოების პროცესში და აღნიშნავს: "ასეთია მესაკუთრის შემთხვევა: საკუთრების უფლება განსაზღვრავს მის კავშირს საგანთან და არა მესაკუთრესთან";292 სუბიექტი არის "საკუთრებითი კავშირის" აქტიური პირი, "კავშირის როლი".293

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი შეიძლება იყოს ნებისმიერი ფიზიკური ან იურიდიული პირი. ეს წესი გამოიყენება როგორც სამეწარმეო, ასევე არასამეწარმეო, საქართველოსა თუ სხვა ქვეყნის პირების მიმართ;294 საქართველოს 1923 წლის სამოქალაქო სამართლის კოდექსით295 დადგენილი იყო, რომ ყველა მოქალაქეს ("ვისაც კი სასამართლოს მიერ უფლება შეზღუდული არ ექნება") ენიჭება სამოქალაქო უფლებაუნარიანობა, ანუ "უნარი იქონიოს სამოქალაქო უფლება და მოვალეობა". ამასთან, "სქესს, რასას, ეროვნებას, სარწმუნოებას, შთამომავლობას არავითარი გავლენა არა აქვს სამოქალაქო უფლებაუნარიანობაზე";296 "არ შეიძლება ვისმე ჩამოერთვას სამოქალაქო უფლება ან შეუზღუდდეს უფლება გარდა კანონით

287იქვე, 170. 288იქვე, 171. 289იქვე, 172. 290ლათ. “persona”. 291იხ. რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 172. 292იქვე, 170. 293იქვე, 171. 294საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-8 I მუხლი. 295იხ. სამოქალაქო სამართლის კოდექსი (ცვლილებითა და დამატებით 1925 წ. ნოემბრის 1-მდე), იუსტიციის სახალხო კომისარიატის გამოცემა, ტფილისი, 1925. 296საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სამოქალაქო სამართლის კოდექსი, მე-4 მუხლი.

62

განსაზღვრული შემთხვევისა და წესისა";297 "ბათილია ყოველგვარი გარიგება, მიმართული უფლებაუნარიანობის ან ქმედობაუნარიანობის შესაზღუდავად".298 5.1 ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა

როგორც ფიზიკურ, ისე იურიდიულ პირს აქვს უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა. სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობის ცნება გულისხმობს ფიზიკური პირის უნარს, ჰქონდეს სამოქალაქო უფლებები და მოვალეობები; ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა წარმოიშობა დაბადების მომენტიდან299 და წყდება მისი გარდაცვალებით. გერმანიის სამოქალაქო კოდექსში300 კანონმდებელმა უფლებაუნარიანობის წარმოშობა დაუკავშირა დაბადების დასრულების მომენტს.301 სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, გარდაცვალების მომენტად ითვლება თავის ტვინის ფუნქციონირების შეწყვეტა,302 ხოლო ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს კანონის303 თანახმად, ტვინის სიკვდილი არის თავის ტვინის და ზურგის ტვინის ზედა სეგმენტების ფუნქციების სრული და შეუქცევადი შეწყვეტა სუნთქვის და სისხლის მიმოქცევის სპეციალური საშუალებებით შენარჩუნების ფონზე.304 სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, დაუშვებელია ფიზიკური პირისთვის უფლებაუნარიანობის წართმევა.305 მართალია, ფიზიკური პირის უფლება-უნარიანობა დაბადების მომენტიდან წარმოიშობა, მაგრამ ამავდროულად კა-ნონმდებელი ადგენს, რომ მემკვიდრედ ყოფნის უფლება წარმოიშობა ჩასახვისთანავე; ამ უფლების განხორციელება დამოკიდებულია დაბადებაზე.306 ამგვარად, კანონმდებელი არ ცნობს ჩანასახის სამართალსუბიექტობას, მაგრამ ცნობს მის მემკვიდრედ ყოფნის უფლებას, რომლის განხორციელებაც მოხდება პირის ცოცხლად დაბადების შემთხვევაში: “იმის გამო, რომ სამართლის სუბიექტი არ არსებობს, როგორ შეიძლება არსებობდეს უფლება? ასეთ უფლებაუნარიანობას შეზღუდული უფლებაუნარიანობა ეწოდება... იმავდროულად, ეს უფლე-

297საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სამოქალაქო სამართლის კოდექსი, მე-6 მუხლი. 298საქართველოს სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკის სამოქალაქო სამართლის კოდექსი, მე-10 მუხლი. 299საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-11 I მუხლი. 300იხ. გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი (2010 წლის 1 მარტის მდგომარეობით), თბილისი, 2010 (თარგმანი ზ.ჭეჭელაშვილისა). 301გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი, §1. 302საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-11 III მუხლი. 303საქართველოს პარლამენტის უწყებანი, №47-48, 1997. 304ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს კანონის მე-3 “ჭ“ მუხლი. 305საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-11 IV მუხლი. 306საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-11 II მუხლი.

63

ბაუნარიანობა პირობითია”.307 პროფესორი დერნბურგი მსჯელობს რა უფლებაუნარიანობის და ქმედუნარიანობის საკითხებზე, სვამს კითხვას: “შესაძლებელია თუ არა უპიროვნო უფლებანი?” ხშირად უფლებები ეკუთვნის არა “დღევანდელ სინამდვილეში არსებულ პიროვნებებს, არამედ ამ უფლებებს მხოლოდ პიროვნებათათვის იცავენ, მაგალ., ჩანასახისთვის (ემბრიონი), ან, რაც უფრო ხშირად არის შესაძლო ანდერძებში, ჩანასახის მოლოდინშიაც კი, რომლის დაბადება შეიძლება ძალიან შორეულ მომავალში მოხდეს”. დერნბურგი აღნიშნავს, რომ ასეთ შემთხვევაში შეიძლება “ერთგვარი საფუძვლით ლაპარაკი უპიროვნო უფლებათა შესახებ”, რამეთუ ისინი არ ეკუთვნის პირისპირ მყოფ არსებებს. ამგვარად, ხდება არა პიროვნების სრული უარყოფა, არამედ უფლების დაკავშირება “მომავალ, მოსალოდნელ პიროვნებასთან”. ადამიანურ წარმოდგენაში არსებული პიროვნება, თუ ის დაიბადება, იქნება სამართლის სუბიექტი.308 უპიროვნო უფლებათა და მოვალეობათა იურიდიული შესაძლებლობის შესახებ პრობლემატური საკითხი დადებითად გადაჭრა ვინდშაიდმა, ხოლო მისგან განსხვავებით, იერინგი “იმდენად უდავო და თავისთავად ცხად დებულებად” მიიჩნევდა უსუბიექტო უფლებათა და მოვალეობათა შეუძლებლობას, რომ ამ საკითხზე მსჯელობას საერთოდ ზედმეტად თვლიდა. დერნბურგის შეფასებით, ვინდშაიდმა ვერ შეძლო უსუბიექტო უფლებათა დასაბუთება.309

დღემდე არ არსებობს მეცნიერთა ერთიანი პოზიცია, არის თუ არა ემბრიონი/ფეტუსი310 უფლებათა მატარებელი.311 ამავდროულად დომინირებს აზრი, რომ საჭიროა “ადამიანის ემბრიონს და ჯერ დაუბადებელ ჩანასახს მოვეპყროთ ადამიანური ღირსებისთვის შესაფერი პატივისცემით ნებისმიერ სიტუაციაში, რამეთუ საუბარია “პროტოადამიანზე”.312 დებულება, რომლის ძალითაც მემკვიდრედ ყოფნის უფლება ენიჭებათ ბავშვებს, რომლებიც დაიბადებიან მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ, “არ შეიძლება განიმარტოს, როგორც კანონით გათვალისწინებული შემთხვევა უფლება-უნარიანობის წარმოქმნისა ადამიანის დაბადებამდე. თუ ბავშვი ცოცხალი არ

307იხ. ლ.ჭანტურია, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, 1999, I, 42. 308იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 118. 309იქვე, 118, მე-7 სქოლიო. 310ემბრიონი (ბერძ.embryon) არის ადამიანის ჩანასახი პირველი რვა კვირის განმავლობაში, ხოლო შემდეგ - ფეტუსი (ლათ. fetus) ანუ ნაყოფი დაბადებამდე. 311იხ. ლ.ჭელიძე, სიცოცხლის უფლება ფეტუსისთვის, კრებულში: ადამიანის უფლებათა დაცვა, თბილისი, 2002, 256. 312იხ. А. И.Ковлер, Антропология права: Учебник для вузов. Москва, 2002, 431. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки, 2010, 387.

64

დაიბადება, მაშინ არც უფლებაუნარიანობა წარმოიშვება”.313 ამასთან, ჩანასახს “არ ენიჭება უფლებაუნარიანობა ან რაიმე სუბიექტური უფლებები, კანონი ით-ვალისწინებს მისი, როგორც შესაძლო მემკვიდრის ინტერესების დაცვას”.314

ჩანასახთან დაკავშირებით რომაელ იურისტთა პოზიცია, საკითხისადმი კონცეპტუალური მიდგომა აისახა იუსტინიანეს დიგესტებში. მაგალითად, მარციანეს315 სიტყვით, “თუ დედამ ბავშვი თავისუფალმა ჩასახა და ამის შემდეგ იგი მხევალი გახდა, ბავშვი თავისუფლად ითვლება...ვინაიდან დედის უბედურებამ არ უნდა ავნოს იმას, “ვინც მუცელშია” (D.1,5,5,2);316 პავლუსი317 ნაყოფის სარგებლის შესახებ: “ვინც მუცლად არის, იგი ზუსტად ისევეა დაცული, როგორც უკვე დაბადებული, როდესაც საქმე თავად ნაყოფის სარგებელს ეხება, მაგრამ სხვა მის დაბადებამდე ვერავითარ სარგებელს მიიღებს” (D,1,5,7).318 იულიანეს319 ეკუთვნის შემდეგი სენტენცია: “ის, ვინც მუცლად არის, თითქმის მთელი სამოქალაქო სამართლით [უკვე] დაბადებულად განიხილება, ვინაიდან, ჯერ ერთი, მას კანონით მემკვიდრეობა ეკუთვნის. შემდეგ, თუ ფეხმძიმე ქალს მტერი ტყვედ ჩაიგდებს, ის, ვისაც იგი შობს, უკან დაბრუნების უფლებით ისარგებლებს...” (D,1,5,26).320 ჩასახული, მაგრამ ჯერაც დაუბადებელი ბავშვის321 აღსანიშნავად ზოგჯერ გამოიყენება ლათინური ტერმინი “ nasciturus”,322 თუმცა, მეცნიერთა მეორე ნაწილის მტკიცებით, “რომაელებმა არ იცოდნენ ეს ცნება და არ იყენებდნენ nasciturus-ს ჩასახული, მაგრამ ჯერაც დაუბადებელი ბავშვის323 აღსანიშნავად. ეს გამოთქმა არ გაჩენილა რომაელ იურისტთა მოღვაწეობის შედეგად”, არამედ ტექნიკური ტერმინის სახით იყენებდნენ სიტყვას “venter”.324

313იხ. Авторский коллектив, Гражданское право, I, Москва, 2005. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки, Кострома, 2010, 390. 314იხ. Гражданское право, 2002, I, 116; Гражданское право, 2000, I, 120. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки, 2010, 390. 315Aelius Marcianus. 316იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 42. 317Julius Paulus Prudentissimus. 318იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 43. 319Salvius Julianus (c.110–170). 320იხ. ნ.სურგულაძე (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 45. 321ლათ. „nasciturus“; ბერძ. „embryon“. 322იხ. В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки, Кострома, 2010, 385-401. 323ლათ. „qui in ventre est”. 324იხ. П.Ничипорук, Nasciturus-postumus: римская юридическая терминология, применяемая для определения зачатого ребенка, 2004, №2 (14), 116-131. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки, Кострома, 2010, 400, მე-10 სქოლიო.

65

პროფესორ დერნბურგის შეფასებით, “რომაელები ცდილობდენ, რომ ფიქციის საშუალებით შეექმნათ ცხადად არსებული, კონკრეტული პიროვნება, რომელსაც ისინი უფლებას მიუკუთვნებდენ. როდესაც ჩანასახს უფლებას მიუწერდენ, - ისინი უცქეროდენ მას, როგორც უკვე არსებულ პიროვნებას”.325 უფლებაუნარიანობა დაბადების დამთავრებით იწყება, შესაბამისად, “ჩანასახი უნდა განიხილებოდეს, როგორც დედის ნაწილი”; რომში “ნამდვილად სცნობდნენ ჩანასახის ნათესაობას მისი გარდაცვალებული მშობლების სისხლით ნათესავებთან, მიუხედავად იმისა, რომ რომაული სისხლით ნათესაობის ცნება აუცილებლად გულისხმობდა ნათესავების ერთსა და იმავე დროს არსებობას”; ჩანასახი აღჭურვილია როგორც კერძო სამართლებრივი, ისე საჯარო სამართლებრივი უფლებებით, ამის ახსნის მიზნით რომაელი იურისტები “მიმართავდნენ ხოლმე ფიქციას, რომ ჩანასახი უკვე ადამიანია. იგივე აზრი შემდეგი დროის იურისტებმა გამოსთქვეს სიტყვებით: “nasciturus pro jam nato habetur”.326 აღნიშნული ფიქცია იფარგლება მისი გამომწვევი მიზნებითვე; მისით სარგებლობდნენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ჩანასახი ცოცხლად დაიბადებოდა და “უფლების სუბიექტად შეიქმნებოდა”; ხოლო მკვდრადშობის შემთხვევაში, ან თუ “დედას მუცელი მოსწყდებოდა”, მესამე პირებისთვის, მაგალითად, ჩანასახის დედისთვის, აღნიშნული ფიქცია უკვე ვერავითარ უფლებებს დააფუძნებდა.327

ზოგიერთი ავტორის მოსაზრება, რომ უფლებაუნარიანობის შეძენა დამოკიდებულია დაბადების რეგისტრაციის ფაქტზე,328 ვერ ჩაითვლება მართებულად, რამეთუ “მნიშვნელობა არ აქვს, იყო თუ არა ბავშვი სიცოცხლისუნარიანი: თვით დაბადების ფაქტი ნიშნავს, რომ მან შეიძინა უფლებაუნარიანობა, თუმცაღა იცოცხლა რამოდენიმე წუთი ან წამი”.329 პროფესორ დერნბურგის სიტყვით, “ადამიანის სიცოცხლე და სიკვდილი, მეტადრე გარკვეული დრო დაბადებისა და გარდაცვალებისა, დამტკიცებული უნდა იქმნეს

325იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 118. 326იქვე, 121. დერნბურგი მე-13 სქოლიოში განაგრძობს: „l. 26 D. de statu hominum I. 5 Iulianus libro 69 Digestorum. ეს ისეთივე დოგმატური ფიქციაა, როგორც დებულება, რომ hereditas defuncti personam sustinet ე.ი. მემკვიდრეობის დამტოვებელი თითქო თავის არსებობას განაგრძობს, სანამ ვინმე მემკვიდრეობას არ ჩაიბარებს. ნახსენები 1. 26-დან გამომდინარეობს ის, რომ ეს ფიქცია შეიქმნა არა მარტო იმ მიზნით, რომ ჩანასახის პიროვნება იყოს ცნობილი, არამედ მითი სარგებლობდნენ მონების ბავშვების მიმართაც”. 327იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 122. 328იხ. Гражданское право России, 1998, 51. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право:

исторические, общетеоретические и цивилистические очерки. Кострома, 2010, 393. 329იხ. Гражданское право, I, 2000, 120. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки. Кострома, 2010, 393.

66

მის მიერ, ვისაც აქედან რაიმე უფლებები გამოჰყავს”.330 მცდარია ზოგიერთი ავტორის მოსაზრება, თითქოსდა დაბადების მომენტის განსაზღვრა არ წარმოადგენდეს იურიდიული მეცნიერების საგანს, რადგან საუბარია წმინდა ფიზიოლოგიურ ცნებებზე და მათგან განცალკევებით მდგომ მოვლენაზე, რასაც ჰქვია უფლებაუნარიანობის შეძენა.331 “რადგან დაბადების მომენტი და უფლებაუნარიანობის შეძენის მომენტი ერთმანეთს ემთხვევა, ადამიანის დაბადების მომენტის მნიშვნელობის უარყოფა შეცდომაა. კანონი უფლებაუნარიანობის წარმოშობას უკავშირებს დაბადების ფაქტს და ამ იურიდიული ფაქტის აღწერა (ცხადია, სხვა მეცნიერებათა მონაცემების საფუძველზე) არის იურიდიული მეცნიერების საგანი”. ამასთან, მხედველობაშია მისაღები რომ “დაბადება არის არა მომენტი, არამედ პროცესი, რომლის სხვადასხვა ეტაპზე შესაძლებელია იურიდიული შედეგების ფორმირება, რომლებიც განსაზღვრავენ შემდგომ სამოქალაქო სამართლის სუბიექტის წარმოქმნას. ამ თავისებურების უარყოფამ... შესაძლოა საბოლოო ჯამში გამოიწვიოს რიგი ურთიერთგამომრიცხავი დასკვნები და შედეგები, მათი წინააღმდეგობა ძირითად კონსტიტუციურ დებულებებთან”.332 დერნბურგი აღნიშნავს, რომ “ადამიანი იბადება უფლებაუნარიანად, თუ წარმოსდგა ქვეყნად ცოცხალი, ცხოვრების უნარიანი და ადამიანის სახით”333; ამასთან “აუცილებელია დამოუკიდებელი სიცოცხლე, ე.ი. სუნთქვა, დაბადების პროცესის გათავების, ე.ი. დედისგან საბოლოოდ მოცილების შემდეგ”;334 ხოლო ახალშობილის მოძრაობა, ვიდრე ის დამოუკიდებლად სუნთქვას დაიწყებს, “წარმოადგენს მხოლოდ დედის სისხლის მოქმედების განგრძობას და მეტს არაფერს, ყოველ შემთხვევაში არა დამოუკიდებელი სიცოცხლის გამოსახვას”.335 ბავშვის სიცოცხლისუნარიანობა უკავშირდება პრენატალური336 პერიოდის ხანგრძლივობას, კერძოდ, რომაელი იურისტები მოითხოვდნენ, რომ ბავშვი “დედის მუცელში სულ მცირე 6 თვეს ყოფილიყო, სხვანაირად ეს იქნება abortus, მოწყვეტილი, რომელიც უფლებაუნარიანად არ იყო ცნობილი იმ შემთხვევაშიაც, როცა დედის სხეულისგან მოცილების შემდეგ რამდენიმე ხანს სცოცხლობდა”.337 ხოლო თუ ახალშობილი “მშობიარობის აქტის დროსაა დამახინჯებული, საკმარისია მხოლოდ, რომ ამ

330იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 122. 331იხ. Гражданское право, 2002, 116. მითითებულია: В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки. Кострома, 2010, 394. 332იხ. В.В.Груздев, Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки. Кострома, 2010, 394. 333იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 118. 334იქვე, 119. 335იქვე, 118-119, 1-ლი სქოლიო. 336ლათ. pre და natio – „დაბადება“. 337იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 119.

67

აქტის შემდეგ მან იცოცხლოს.338 პავლუსის მიხედვით, რომში დაბადებით თავისუფლად არ ითვლებოდა ბავშვი, რომელიც დაიბადებოდა “ადამიანთა მოდგმის ჩვეულებრივისაგან განსხვავებული გარეგნობით...მაგალითად, როდესაც ქალი რაღაც გონჯსა და მახინჯს შობს, მაგრამ ნაყოფი, რომელსაც სხეულის ნაწილები გამრავლებული აქვს, რამდენადმე სრულყოფილად ითვლება და ამიტომ მას დაბადებით თავისუფალთა კატეგორიას მიაკუთვნებენ” (D,1,5,14).339 ამგვარად, მახინჯები, ანუ “მოკლებულნი ადამიანის სახეს, სამართლის სუბიექტად არ ითვლებიან” და პირიქით, დამახინჯებულ ადამიანებს აქვთ უფლებაუნარიანობა, “უფლებაუნარიანობის საკითხში სხეულის ცალკე ასოების ნაკლებობა ან ზედმეტობა როლს არ თამაშობს”. თუკი ბავშვი გარდაიცვალა დაბადების შემდეგ, მაშინათვე, მისი გარდაცვალების მიუხედავად, არ ისპობა ის იურიდიული შედეგები, რომლებიც წარმოიშვა ამ პირის, “დაბადებულის სამართლის სუბიექტად ცნობის გამო”.340 მაგალითად, თუკი ქვრივი ქალი, რომელიც ჯერ კიდევ ქმრის სიცოცხლეში დაორსულდა, შობს ბავშვს, რომელიც გარდაიცვლება “მაშინვე, დაბადების შემდეგ”, გარდაცვალების მიუხედავად, ასეთი ბავშვი ხდება თავისი მამის მემკვიდრე, “სიკვდილის შემდეგ ის სტოვებს უკვე თავის სამემკვიდრეო ქონებას, რომელშიაც მამისგან დატოვებული მემკვიდრეობაც შედის”; ამგვარად, ზოგჯერ გარდაცვლილი ბავშვის ისეთი დედა შეიძლება გახდეს მემკვიდრე, რომელიც “თავის ქმრის შემდეგ... სრულებითაც არ იქნებოდა ამ ქონების მემკვიდრედ”.341 * * * 1989 წლის ბავშვის უფლებათა კონვენციის პრეამბულაში აღნიშნულია, რომ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები მხედველობაში იღებენ 1959 წლის გაეროს ბავშვის უფლებათა დეკლარაციის მითითებას, რომ „ბავშვს, მისი ფიზიკური და გონებრივი მოუმწიფებლობის გამო, ესაჭიროება სპეციალური დაცვა და ზრუნვა, შესატყვისი სამართლებრივი დაცვის ჩათვლით, როგორც დაბადებამდე, ისე დაბადების შემდეგ“. ამასთან, კონვენციის მიზნებისათვის ბავშვად ითვლება თვრამეტ წლამდე ასაკის ყოველი ადამიანი, თუკი რომელიმე ქვეყნის კანონმდებლობის მიხედვით ბავშვი უფრო ადრე არ აღწევს სრულწლოვანებას.342

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის თანახმად, ყოველი ადამიანის სიცოცხლის უფლება კანონით არის

338იქვე, 118. 339იხ. რომის სამართლის ძეგლები, იუსტინიანეს დიგესტები, თბილისი, 2000, I, 43. 340იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 120. 341იქვე, 121. 342ბავშვის უფლებათა კონვენციის 1-ლი მუხლი.

68

დაცული. არავის სიცოცხლე შეიძლება განზრახ იქნეს ხელყოფილი.343 ემბრიონის სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებით მეტად მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე ევანსი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ.344 ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ პრეცედენტული მნიშვნელობის საქმეზე, ვო საფრანგეთის წინააღმდეგ,345 ცალსახად ვერ გადაჭრა საკითხი, იცავს თუ არა კონვენციის მე-2 მუხლი ჩანასახს, “მან დაადგინა, რომ რაკი არ არსებობდა ევროპულ ქვეყნებს შორის მეცნიერული და იურიდიული კონსენსუსი ადამიანის სიცოცხლის დასაწყისის გან-საზღვრებასთან დაკავშირებით, ამ ცნების განსაზღვრა სახელმწიფოთა მიხედულების სფეროს უნდა მიკუთვნებოდა. აქედან გამომდინარე, თუ გარკვეული ხანდაზმულობის მქონე ჩანასახს რომელიმე ქვეყნის კანონმდებლობა სიცოცხლის მქონედ მიიჩნევს, მას დაიცავს მე-2 მუხლის გარანტიები”.346

5.2 ფიზიკური პირის ქმედუნარიანობა

სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, ფიზიკური პირის ქმედუნარიანობის ცნება გულისხმობს ფიზიკური პირის უნარს, თავისი ნებით და მოქმედებით სრული მოცულობით შეიძინოს და განახორციელოს სამოქალაქო უფლებები და მოვალეობები. ფიზიკური პირი ქმედუნარიანობას სრულწლოვანების მიღწევისთანავე იძენს.347 დაუშვებელია გარიგებით ქმედუნარიანობის შეზღუდვა.348

კანონმდებელი უფლებაუნარიანად ცნობს პირს, რომელიც იქორწინებს თვრამეტი წლის ასაკის მიღწევამდე349 (თექვსმეტ წელს მიღწეული არასრულწლოვანი პირის ქორწინება დაიშვება მშობლების ან მზრუნველის წინასწარი წერილობითი თანხმობით; შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე სრულწლოვანი პირის ქორწინება კი – მზრუნველის წინასწარი წერილობითი თანხმობით350). კანონმდებელი ქმედუუნაროდ განიხილავს ფიზიკურ პირს შვიდი წლის ასაკის

343ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-2 I მუხლი. 344Evans v. The United Kingdom [GC], no. 6339/05, §§ 54-56, ECHR 2007 IV. 345Vo v. France [GC], no. 53924/00, §§ 82 and 85, ECHR 2004 VIII. 346იხ. თ.წულუკიანი, სიცოცხლის უფლება: ძირითადი პრინციპები და გარდაცვლილი პირის ოჯახის წევრთა უფლებები სტრასბურგის სასამართლოს პრეცედენტის მიხედვით, ჟურნალი სოლიდარობა, 2010, №2(35), 56. 347საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 I მუხლი. 348საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-13 მუხლი. 349საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 III მუხლი. 350საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1108-ე II მუხლი.

69

მიღწევამდე (რომში შვიდ წლამდე ასაკის ბავშვების351 “შეგნებასა და ნებას” სამართლისთვის არავითარი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან მათ არ შეუძლიათ თავისთვის დამოუკიდებლად უფლების შეძენა და ვალდებულების აღება),352 აგრეთვე, ქმედუუნაროა ფიზიკური პირი, რომელიც ჭკუასუსტობის ან სულით ავადმყოფობის გამო სასამართლოს მიერ ასეთად იქნება აღიარებული მოქმედი კანონმდებლობით დადგენილი წესით (ამ პირის უფლებებს ახორციელებს მისი კანონიერი წარმომადგენელი (მეურვე);353 კანონმდებელი ითვალისწინებს სასამართლოს მიერ ქმედუნარიანობის აღიარების შესაძლებლობას პირის განკურნების ან ჯანმრთელობის მნიშვნელოვნად გაუმჯობესების შემთხვევაში354 (რომში სულით ავადმყოფებს ქმედუუნაროებად ცნობდნენ, რადგან “მათი მოქმედება სტიქიურ მოვლენათა თანაბრად” განიხილებოდა.355 ტონი საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ მერკელი შეურაცხადის ქმედებებს განიხილავდა ისეთივე ტიპის მოვლენად, როგორიც არის ბუნებრივი კატაკლიზმები; “დაე, ყოველმა დაიცვას თავი მათგან ისე, როგორც სურს და როგორც შეუძლია, - მართლწესრიგი უზრუნველყოფს მხოლოდ რაციონალურ, გაცნობიერებულ ბრალეულ ქმედებათაგან დაცვას”356).

ფიზიკური პირი შვიდიდან თვრამეტ წლამდე არის შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე;357 ქმედუნარიანობაში არასრულწლოვანს უთანაბრდება სრულწლოვანი პირი, რომელსაც სასამართლომ მზრუნველობა დაუწესა, ანუ ასეთი პირი არის შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე;358 ქმედუნარიანობის შეზღუდვა უქმდება, როდესაც აღარ არის საფუძველი, რომლის გამოც პირს ქმედუნარიანობა შეეზღუდა.359 სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს ქმედუნარიანობის შეზღუდვას ალკოჰოლის ან ნარკოტიკული ნივთიერებების გამოყენების გამო.360

351ლათ. “infantes”. გარკვეულ დრომდე ტერმინი “infans” აღნიშნავდა მხოლოდ მას, ვისაც არ შეეძლო მეტყველება, “სიტყვების აზრს ყურადღებას არ აქცევდენ”, ხოლო კლასიკურ ხანაში იურისტები ცდილობდნენ სწორ განსაზღვრას, ამგვარად, “შედგენ რიცხვზე – 7 ... ეს რიცხვი შვიდი რომაელებს წმინდა რიცხვად მიაჩნდათ, ამასთან ის უდგება იმ რიცხვის ნახევარს, რომელიც სრულწლოვანებისთვის არის დაწესებული”. იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 130, მე-4 სქოლიო. 352საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 IV მუხლი. 353საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 V მუხლი. 354საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 VI მუხლი. 355იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 137. 356იხ. А.Тон, Правовая норма и субьективное право. Исследования по общей теории права, II. Вестник Гражданского Права, №5, 2010, т.10. 231. 357საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-14 I მუხლი. 358საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-14 II მუხლი. 359საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-14 III მუხლი. 360საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-16 მუხლი.

70

პროფესორი დერნბურგი მსჯელობს რა უფლებაუნარიანობის და ქმედუნარიანობის ირგვლივ, აღნიშნავს, რომ “ქმედუნარიანია ის, რომლის შეგნებას და ნებას (Wollen und Wissen) სამართალი ანგარიშს უწევს”. განირჩევა “უნარიანობა გარიგებისადმი”, რაც გულისხმობს იურიდიული გარიგების დადების უნარიანობას და “უნარიანობა დელიქტებისადმი - (დანაშაულო-ბისადმი)”. როგორც უფლებაუნარიანობა, ისე ქმედუნარიანობაც “იძულებითი ნორმებით არიან მოწესრიგებული. ამიტომ კერძო შეთანხმების საშუალებით სავსებით ან ნაწილობრივად უარის თქმა ქმედუნარიანობაზე, - არ შეიძლება”.361 პროფესორ მარტენის სიტყვით, სამართლის სუბიექტი (რომელიც “თავის ერთიანობას და განგრძობადობას იღებს პერსონიდან, რომელთანაც მას კავშირი აქვს”362) საჭიროა მოქმედებდეს, ჰქონდეს მოქმედების უნარი, “ანუ, ჰქონდეს ნება” და ეს ნება არ არის სუბიექტი, არც “პირის ყოველგვარი ნება, მაგალითად – მორალური ნება ან შესაძლებლობის ნება”, არამედ, წარმოადგენს “სამართლებრივი ქმედების ჩადენის ნებას”. ამასთან, “იურიდიული ნება ემყარება იურიდიულ მოდელს, შექმნილს პირის გარეთ არსებული სამართლებრივი წესებიდან”. მარტენის სიტყვით, იურიდიული ნება არსებობს, თუკი ის გამოიყენება ამა თუ იმ მოდელისთვის, ხოლო ნების მატარებელი პირი კი სამართლის სუბიექტად შეიქმნება თუკი მისი ნება “მოცემული მოდელისთვის გამოიყენება”. საერთოდაც, იურიდიული მოდელისკენ ნების მოძრაობის პროცესის თანმდევი აქტია პირის გარდასახვა სამართლის სუბიექტად.363

5.3 იურიდიული პირის უფლებაუნარიანობა

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, იურიდიული პირი განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად შექმნილი, საკუთარი ქონების მქონე, ორგანიზებული წარმონაქმნია, რომელიც თავისი ქონებით დამოუკიდებლად აგებს პასუხს და საკუთარი სახელით იძენს უფლებებს და მოვალეობებს, დებს გარიგებებს და შეუძლია სასამართლოში გამოვიდეს მოსარჩელედ და მოპასუხედ.364 კანონმდებლის მიერ წესრიგდება საჯარო სამართლის იურიდიული პირის365 და კერძო სამართლის იურიდიული პირის უფლებაუნარიანობის

361იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 117. 362იხ. რ.მარტენი, პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012, 173. 363იქვე, 174. 364საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 24-ე I მუხლი. 365საჯარო სამართლის იურიდიული პირი არის შესაბამისი კანონით, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით ან კანონის საფუძველზე სახელმწიფო მმართველობის ორგანოს ადმინისტრაციული აქტით შექმნილი, საკანონმდებლო და სახელმწიფო მმართველობის ორგანოებისაგან განცალკევებული ორგანიზაცია, რომელიც სახელმწიფოს კონტროლით

71

საკითხები. კერძოდ, საჯარო სამართლის იურიდიული პირი უფლებამოსილია განახორციელოს კანონით ან მისი სადამფუძნებლო დოკუმენტებით გათვალისწინებული მიზნების შესაბამისი საქმიანობა;366 კერძო სამართლის იურიდიულ პირს (სამეწარმეოს თუ არასამეწარმეოს (არაკომერციულს) უფლება აქვს განახორციელოს კანონით აუკრძალავი ნებისმიერი საქმიანობა, მიუხედავად იმისა, არის თუ არა ეს საქმიანობა მისი სადამფუძნებლო დოკუმენტებით გათვალისწინებული;367 იურიდიული პირის უფლებაუნარიანობა წარმოიშობა მისი რეგისტრაციის მომენტიდან368 და წყდება მისი ლიკვიდაციის დასრულების ფაქტის რეგისტრაციის მომენტიდან.369 საჯარო სამართლის იურიდიულ პირს აქვს სპეციალური უფლებაუნარიანობა.370 იმ შემთხვევაში, თუ სახეზეა გარიგება, რომელიც არ ეხება საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ კანონის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრულ საქმიანობის სფეროს,371 ასეთი გარიგება არის ბათილი.

* * * წინამდებარე ნაშრომი („სამოქალაქო უფლება“) ერთგვარ იურიდიულ არქეოლოგიურ კვლევას წარმოადგენს, რომლის მიზანია ისტორიულ რეალობებთან ცნებების მიმართების ძიება, მათი ფორმირების და განვითარების

დამოუკიდებლად ახორციელებს პოლიტიკურ, სახელმწიფოებრივ, სოციალურ, საგანმანათლებლო, კულტურულ და სხვა საჯარო საქმიანობას, აგრეთვე ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი აღმასრულებელი ორგანოს ნორმატიული აქტით შექმნილი, სახელმწიფო მმართველობის ორგანოებისაგან განცალკევებული ორგანიზაცია, რომელიც სახელმწიფოს კონტროლით დამოუკიდებლად ახორციელებს სოციალურ, საგანმანათლებლო, კულტურულ და სხვა საჯარო საქმიანობას (საქართველოს კანონი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ, მე-2 I მუხლი). 366საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 25-ე I მუხლი. 367საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 25-ე II მუხლი. 368საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, როგორც საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ კანონით გათვალისწინებულ უფლება-მოვალეობათა სუბიექტი, წარმოიშობა და იურიდიული პირის სტატუსს იძენს წესდების (დებულების) დამტკიცების და იურიდიული პირის წარმომადგენლობაზე უფლებამოსილი პირის დანიშვნიდან (არჩევიდან) (საქართველოს კანონი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ, მე-5 I მუხლი). 369საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 25-ე IV მუხლი. 370საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ საქართველოს კანონის მე-3 I მუხლი. 371საჯარო სამართლის იურიდიული პირი უფლებამოსილია განახორციელოს შესაბამისი კანონით, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით ან/და თავისი წესდებით (დებულებით) გათვალისწინებული საქმიანობა, თუ შესაბამისი კანონით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. თუ საჯარო სამართლის იურიდიული პირი დაფუძნებულია სახელმწიფო მმართველობის ორგანოს ადმინისტრაციული აქტით, მისი წესდება (დებულება) უნდა შეესაბამებოდეს იმ კანონის მოთხოვნებს, რომლის საფუძველზედაც ადმინისტრაციული აქტი იქნა მიღებული (საქართველოს კანონი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ, მე-3 II მუხლი).

72

კანონზომიერებათა დადგენა.372 ნაშრომში მიმოხილულ და გაანალიზებულ იქნა სხვადასხვა ეპოქაში მოღვაწე მეცნიერთა მოსაზრებები სამოქალაქო უფლების ცნების, მისი შინაარსის და დატვირთვის შესახებ; თანმიმდევრულად იქნა განხილული უფლების ეტიმოლოგია, სამოქალაქო უფლების გენეზისი, ტერმინოლოგიური პრობლემები, ნების და ინტერესის თეორიები, მათგან ნაწარმოები, ერთგვარი შერეული თეორიის განვითარების ცდა, უფლების უარყოფა სოციალური ფუნქციის და სოლიდარობის შესახებ დებულებათა მტკიცების ფონზე, რის შედეგადაც ხელახლა გამოიკვეთა ცნებათა ზუსტი დეფინიციის აუცილებლობა. მცდარი ორიენტირების მთავარ მიზეზად კვლავ სამეცნიერო მეთოდოლოგიის ნაკლოვანება-არასრულყოფილებაზე უნდა მივუთითოთ. ორი ურთიერთგანსხვავებული, სოციალური და იურიდიული ასპექტების გამიჯვნის გარეშე ყალიბდება სათავეშივე მცდარი, სუსტი იურიდიული კონსტრუქციის მქონე კონცეფციები და შესაბამისად, არასწორ მიმართულებას ღებულობს მასზედ დაფუძნებული ნებისმიერი მოძღვრება. უფლების ცნების ფორმირების და მისი შემდგომი განვითარების მიზნით საჭიროა გაიმიჯნოს უფლების, როგორც მოვლენის ურთიერთგანსხვავებული, სოციალური და იურიდიული ასპექტები.373

პროფესორი კოინგი მიმოიხილავს რა უფლების როლს ანტიკურ რომის სამართალში და შემდგომ კი გლოსატორებთან, აღნიშნავს: "საგნები იცვლებოდნენ – როგორც შუა საუკუნეებში იტყოდნენ ხოლმე Corpus Juris-ის ბოლონიელი იურისტები”.374 წინამდებარე კვლევის საგანთან, სამოქალაქო უფლებასთან მიმართებაში ამ საგნების ადგილის გასარკვევად გათვალისწინებულ უნდა იქნეს გლოსატორების "მუშაობის ხასიათის და მეცნიერული შრომის ამოსავალი პრობლემატიკა."375

საგანთა ცვალებადობის საკითხი არ დარჩენილა პროფესორ დერნბურგის ყურადღების მიღმა. მსჯელობს რა სამართლის ნორმების შევსების (კანონის და სამართლის ანალოგიის) შესახებ, აღნიშნავს, რომ სამართლის სისტემის შევსება "თვით საგანთა ბუნების საფუძვლითაც შეგვიძლია. ცხოვრების მიმართებანი თავიანთ თავში ატარებენ ცოტათ თუ ბევრად განვითარებულ სახით თავის ზომასა

372შეად., თ.ნინიძე, კოინგის იურიდიული არქეოლოგია, სამართლის ჟურნალი, №1, 2011, 231-232. აგრეთვე, იხ. მ.ფუკო, სიტყვები და საგნები, თბილისი, 2004. 373შეად., თ.ნინიძე, კოინგის იურიდიული არქეოლოგია, სამართლის ჟურნალი, №1, 2011, 231. 374იხ. ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 237. აქვე საინტერესოა ბოზეს მოსაზრება: “რადგან საგანთა არსი უცვლელია, წარმოიქმნება და უჩინარდება მხოლოდ მათი ექსისტენცია, მხოლოდ ამ უკანასკნელს ახასიათებს წარსული და მომავალი დროის გაგება”. იხ. Bauzée, Grammaire générale, I, 426. მითითებულია: მ.ფუკო, სიტყვები და საგნები, თბილისი, 2004, 137. 375იხ. ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 237.

73

და თავის წესრიგს". დერნბურგი საგანთა ბუნებას376 განმარტავს, როგორც ხსენებულ ცხოვრების მიმართებებთან "შეთანხმებულ და მათდამი ჩვეულ წესრიგს".377 დერნბურგის სიტყვით, ყოველმა იურისტმა სწორედ მას უნდა მიმართოს, "დადებითი ნორმის ნაკლებლობას შენიშნავს თუ არა, ან როდესაც ის არა სრულად და ბუნდოვანად ეჩვენება".

დერნბურგის განმარტებით, დაუშვებელია საგანთა ბუნების და ბუნებითი სამართლის ერთმანეთში არევა, რადგან ეს უკანასკნელი "ეყრდნობა საფუძველს, რომელიც ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარეობს, და უშუალოდ მისი გამოყენება არ შეიძლება".378 საგანთა ბუნების შესახებ პროფესორი ხუბუა აღნიშნავს, რომ "საგანთა ბუნების კლასიკური მაგალითია ინცესტი...ახლო ნათესავებს შორის ქორწინების აკრძალვა ეფუძნება სწორედ საგანთა ბუნებას", რადგან მნიშ-ვნელოვნად იზრდება პათოლოგიური შთამომავლობის დაბადების ალბათობა; დაუშვებელია საკანონმდებლო ხარვეზის შევსება საგანთა ბუნების იგნორირების ფონზე.379 ამდენად, დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ საგანთა ბუნება პირდაპირპროპორციულად განსაზღვრავს სამოქალაქო უფლებათა შინაარსს, განსაზღვრავს მათი ცვალებადობის კანონზომიერებას.

უფლების ცნება ცალსახად შეიძლება ითქვას, რომ წარმოადგენს "გამოხატულებას იურიდიული აზრის ცვალებადობისა", რომელიც "სარჩელების შესახებ თვალ-საზრისიდან" განვითარდა "მატერიალურ სამართლებრივად მოწყობილი სამართლებრივი ურთიერთობის თვალსაზრისამდე".380

სამართლის მეცნიერების განვითარების თანამედროვე ეტაპზე შესაძლებელია დავეთანხმოთ განსაზღვრებას, რომლის თანახმად, უფლება არის "სამართლის ნორმით განსაზღვრული მოქმედების ზომა, მასშტაბი, საზღვარი ანუ სამართლის ნორმით განსაზღვრული პირის იურიდიული შესაძლებლობა".381 რაც შეეხება უფლების დეფინიციას, რომლის თანახმად უფლება სამართლის სუბიექტის შესაძლებლობაა, სამართლის ნორმის საფუძველზე შეასრულოს გარკვეული მოქმედება, ან მოსთხოვოს სხვა პირს რაიმე მოქმედების შესრულება,382 ვერ ამოწურავს უფლების ცნების შინაარსს.

376ლათ. „natura rei“. 377იხ. ჰ.დერნბურგი, პანდექტები, ტფილისი, 1928, I, 91. 378იქვე, 92. 379იხ. გ.ხუბუა, სამართლის თეორია, თბილისი, 2004, 175. 380იხ. ჰ.კოინგი, “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 243. 381იხ. ბ.სავანელი, სამართლის ზოგადი თეორია (სამართლის საფუძვლები და მეთოდები), თბილისი, 2005, 120. 382იხ. გ.ინწკირველი, სახელმწიფოსა და სამართლის თეორია, თბილისი, 1999, 167-168.

74

ზემოაღნიშნულ განსაზღვრებათაგან ლოგიკურად გამომდინარეობს სამოქალაქო უფლების დეფინიცია, რომლის თანახმად, სამოქალაქო უფლება სამოქალაქო კანონმდებლობით სამოქალაქო ურთიერთობის მონაწილისთვის მინიჭებული სამართლებრივი ძალაუფლებაა, "დაიცვას საკუთარი ინტერესები, მათ შორის სასამართლოს მეშვეობით".383

სამოქალაქო კოდექსში სამოქალაქო უფლებათა აღსანიშნავად კანონმდებლის მიერ დამკვიდრებულია მოთხოვნის ცნება (შესაბამისად, გამოიყენება სანივთო მოთხოვნის ან ვალდებულებითი მოთხოვნის ტერმინები), რომლის მეშვეობით კონკრეტდება "უფლების გამოყენება მოცემულ კონტექსტში".384

დასკვნის სახით, ჩატარებული კვლევის შედეგად უნდა აღინიშნოს, რომ არ არსებობს ქართულ სამართლის მეცნიერებაში სუბიექტური უფლების და ობიექტური უფლების ცნებათა დამკვიდრების საჭიროება, მათ შორის, "უფრო დეტალური სისტემატიზაციის მიღწევის მიზნით".385 ამ მოსაზრებას მეცნიერთა უმრავლესობა იზიარებს (პროფესორები, ალ.ვაჩეიშვილი,386 გ.ნადარეიშვილი,387 ო.გამყრელიძე,388 ლ.ჭანტურია,389 ნ.მატუზოვი390).

383იხ. ლ.ჭანტურია, სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი (სახელმძღვანელო), თბილისი, 2011, 98. 384იქვე, 99. 385იხ. დ.კერესელიძე, კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბილისი, 2009, 78. “უფლების” ცნების ისტორიისათვის, სამართლის ჟურნალი №1, 2011, 237. 386იხ. ალ. ვაჩეიშვილი, KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928, 118, 1-ლი სქოლიო. 387იხ. გ.ნადარეიშვილი, “ხელის” უძველესი მნიშვნელობის ანარეკლი “ვეფხისტყაოსანში”, ჟურნალი “სამართალი”, 1999, 3, 75. 388იხ. ალ.ვაჩეიშვილი, სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010, VIII. 389იხ. ლ.ჭანტურია, სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, თბილისი, 2011, 98. 390იხ. Н.И. Матузов, Гражданское Общество. გამოცემაში: Теория государства и права: Курс лекций. Москва, 2001, 158. <http://do2.gendocs.ru/docs/index-404094.html> (28.03.13).

75

ბიბლიოგრაფია

აგარკოვი მ.მ., ბრატუსი ს.ნ., გენკინი დ.მ., სერებროვსკი ვ.ი., შკუნდინი ზ.ი., სამოქალაქო სამართალი, ტომი პირველი, რედაქტორი თ.წერეთელი, თბილისი, 1946.

ამაღლობელი ს., დერნბურგი ჰ., პანდექტები, ტომი პირველი, ლ.ანდრონიკაშვილის წინასიტყვაობით, ტფილისის უნივერსიტეტის გამოცემა, 1928 წელი, საბჭოთა სამართალი, №14, 1928, 350-351.

ახვლედიანი ზ., ზოიძე ბ., ჭანტურია ლ., ჯორბენაძე ს., (რედ.), სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი პირველი, სამოქალაქო კოდექსის ზოგადი დებულებანი, თბილისი, 1999.

ბურდული ი., გოცირიძე ე., ერქვანია თ., ზოიძე ბ., იზორია ლ., კობახიძე ი., ლორია ა., მაჭარაძე ზ., ტურავა მ., ფირცხალაშვილი ა., ფუტკარაძე ი., ქანთარია ბ., წერეთელი დ., ჯორბენაძე ს., თავი მეორე, საქართველოს მოქალაქეობა. ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, თბილისი, 2013.

ბაბუნაშვილი ა., იმიჯი თუ რეპუტაცია, ბიზნესი: ადამიანები, მეთოდები, სტრატეგიები, №4, 2007.

ბაქრაძე ჯ., აბორტი სოციალური ბოროტებაა, „საბჭოთა სამართალი“, №6, 1964, 26-30.

ბობოხიძე ზ., მენეჯმენტის ორგანიზაციული სტრუქტურა, „ბიზნესი და კანონმდებლობა“, 2008, №21.

ბოხაშვილი ბ., ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, თბილისი, 2004.

გელაშვილი ი., ჩანასახის სამართლებრივი მდგომარეობა, თბილისი, 2012 (სადისერტაციო ნაშრომი სამართლის დოქტორის აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად);

გოგიაშვილი გ., როგორ ავითარებენ მოსამართლეები სამართალს, ქსმ, 8, 2005.

გოკიელი ფ., უფლება, “სამართალი”, №8-9, 1992, 63-73.

გონაშვილი ვ., (რედ.), საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, ნაწილი I, თბილისი, 2008.

გონაშვილი ვ., (რედ.), საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, ნაწილი II, თბილისი, 2008.

76

გონაშვილი ვ., (რედ.), საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები, ნაწილი III, თბილისი, 2006. გუგეშაშვილი გ., გუდვილის დაცვა კონკურენტული სამართლით, „სამართლის ჟურნალი“, №1, 2011, 52-66.

დერნბურგი ჰ., პანდექტები, ტომი პირველი, ზოგადი ნაწილი, ტფილისი, 1928.

ეკლისი რ., შაცი რ., ნიუკვისტი ს., რეპუტაცია და მასთან დაკავშირებული რისკფაქტორები, თბილისი, 2007.

ვაჩეიშვილი ალ., სამართლის ზოგადი თეორია, თბილისი, 2010.

ვაჩეიშვილი ალ., KELSENის მოძღვრება სამართალსა და სახელმწიფოზე, ტფილისი, 1928.

ვაჩეიშვილი ალ., სამართლებრივი ურთიერთობის ცნებისათვის, “საბჭოთა სამართალი”, №6, 1964, 10-20.

ვაჩეიშვილი ალ., სამართლის თეორიის ზოგიერთი საკითხი, “საბჭოთა სამართალი”, №5, 1963, 16-24.

ვიურთენბერგერი თ., საკანონმდებლო ინიციატივის პროცედურული ასპექტები, “ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 7, №2-3 (1), 2004, 252-266. ციტირებულია: თ.ვიურთენბერგერი, საკანონმდებლო ინიციატივის პროცედურული ასპექტები, ქსმ, 7, №2-3 (1), 2004.

მასბაუმი მ.ს., კანონშემოქმედებითი საქმიანობის ტექნიკა, “ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 7, №2-3 (1), 2004, 268-278. ციტირებულია: მ.ს.მასბაუმი, კანონშემოქმედებითი საქმიანობის ტექნიკა, ქსმ, 7, №2-3 (1), 2004.

თოფჩიშვილი რ., სამართლის ევოლუცია და ადამიანის უფლებები, “ალმანახი”, №9, თბილისი, 1999.

იერინგი რ., ბრძოლა უფლებისათვის, თბილისი, 2000.

ინწკირველი გ., სახელმწიფოსა და სამართლის თეორია, თბილისი, 1999.

იზორია ლ., კორკელია კ., კუბლაშვილი კ., ხუბუა გ., საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები, თბილისი, 2005.

იოფე ო.ს., ნადარეიშვილი გ.ნ., რომის სამოქალაქო სამართლის საფუძვლები, თბილისი, 1994.

77

კალჰუნი ქ., ლაითი დ., კელერი ს., სოციოლოგია, თბილისი, 2008.

კაპანაძე ნ., კვაჭაძე მ., ლათინურ–ქართული იურიდიული ლექსიკონი, თბილისი, 2008.

კერესელიძე დ., კერძო სამართლის უზოგადესი სისტემური ცნებები, თბილისი, 2009.

კილასონია ნ., დიფამაცია, „ალმანახი“, №12, 1999.

კნიპერი რ., საკანონმდებლო ტექნიკის საკითხისათვის, “ქართული სამართლის მიმოხილვა“, პირველი კვარტალი, თბილისი, 1998, 22-34. ციტირებულია:რ.კნიპერი, საკანონმდებლო ტექნიკის საკითხისათვის, ქსმ, I, 1998.

კოინგი ჰ., უფლების ცნების ისტორიისათვის, “სამართლის ჟურნალი”, №1, 2011.

კორკელია კ., მჭედლიძე ნ., ნალბანდოვი ა., საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისობა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების სტანდარტებთან, ევროპის საბჭოს საინფორმაციო ბიურო საქართველოში, 2005.

კუბლაშვილი კ., ძირითადი უფლებები, თბილისი, 2003.

ლამბი ს., ჯონსი კ., კაპიტალდაბანდების პოლიტიკა და ფინანსური გადაწყვეტილებები, თბილისი, 2002.

ლილუაშვილი თ., ხრუსტალი ვ., საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის კომენტარი, თბილისი, 2004.

ლობჟანიძე გ., რომის სახელმწიფო და სამართალი, ტომი I, ქუთაისი, 2009.

ლოვო ფ., თანამედროვე დიდი დემოკრატიები, თბილისი, 2002.

ლუთრინგჰაუსი პ., დელიქტური სამართალი, თბილისი, 2011.

მარტენი რ., პირი და სამართლის სუბიექტი, რ.შენგელია-70, საიუბილეო კრებული, თბილისი, 2012.

მარტინი ი., ფილოსოფიის ისტორია, თბილისი, 2008.

მეტრეველი ვ., დავითაშვილი გ., პოლიტიკურ და სამართლებრივ მოძღვრებათა ისტორია, თბილისი, 1999.

მიგრიაული რ., ბეარი ა., საკუთარ თავთან გარიგების დადება ერთკაცა შპს-ში.

ნადარეიშვილი გ., “ხელის” უძველესი მნიშვნელობის ანარეკლი “ვეფხისტყაოსანში”, “სამართალი”, №3, 1999, 74-75.

78

ნანეიშვილი გ., იურიდიული სუბიექტი, ტფილისი, 1928, “სამართალი”, 1992, №3, 8-29.

ნეიმანი ა., ქართულ სინონიმთა ლექსიკონი, თბილისი, 1978.

ნინიძე თ., კოინგის იურიდიული არქეოლოგია, “სამართლის ჟურნალი”, №1, 2011, 231-232.

ორბელიანი, ს.ს., ლექსიკონი ქართული, ტომი I, თბილისი, 1991.

ორბელიანი, ს.ს., ლექსიკონი ქართული, ტომი II, თბილისი, 1993.

რაზმაძე დ., ენა, როგორც კულტურის ფენომენი, კულტურათაშორისი კომუნიკაციები, №14, 2011.

რუსო ჟ.ჟ., საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, თბილისი, 1997.

რუხაძე ზ., საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, ბათუმი, 1999.

სავანელი ბ., სამართლის ზოგადი თეორია, (სამართლის საფუძვლები და მეთოდები), თბილისი, 2005.

სმიტი რონა კ.მ., ადამიანის საერთაშორისო უფლებები, თბილისი, 2006.

საქართველოს უზენაესი სასამართლო, სასამართლოსთან თანამშრომლობის ჯგუფის შეხვედრა (შემაჯამებელი ოქმი), თბილისი, 2013 წლის 18 ივლისი.

საქართველოს უზენაეს სასამართლოში მოსამართლეთა რეგულარული შეხვედრების შედეგად სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართლის სფეროში შემუშავებული რეკომენდაციები და სამოქალაქო სამართლის საკითხებზე საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ერთგვაროვანი პრაქტიკა, თბილისი, 2011.

სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი–ცნობარი, თბილისი, 2004.

სურგულაძე ნ., (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს ინსტიტუციები, თბილისი, 2002.

სურგულაძე ნ., (მთარგმნელი), რომის სამართლის ძეგლები, „კორპუს იურის ცივილის“, იუსტინიანეს დიგესტები, წიგნი I, თბილისი, 2000.

სურგულაძე ი., ხელისუფლება და სამართალი, თბილისი, 2002.

სურგულაძე ი., კანონის იურიდიული ბუნება, “სამართალი”, №5, 1992, 7-21.

ფილოსოფიური ლექსიკონი, თბილისი, 1987.

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტომი I, თბილისი, 1950. ციტირებულია: ქეგლ, I, 1950.

79

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტომი III, თბილისი, 1953. ციტირებულია: ქეგლ, III, 1953.

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტომი V, თბილისი, 1958. ციტირებულია: ქეგლ, V, 1958.

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტომი VI, თბილისი, 1960. ციტირებულია: ქეგლ, VI, 1960.

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტომი VII, თბილისი, 1962. ციტირებულია: ქეგლ, VII, 1962.

ქერაშვილი ნ., ქართულ-ფრანგული და ფრანგულ-ქართული ლექსიკონი, თბილისი, 2007.

შაიო ა., ხელისუფლების თვითშეზღუდვა, კონსტიტუციონალიზმის შესავალი, თბილისი, 2003.

შტაერმანი ე.მ., რომის სამართალი, „სამართალი“, №2, 1992, 67-80.

შტაერმანი ე.მ., რომის სამართალი, „სამართალი“, №3, 1992, 61-80.

შტაერმანი ე.მ., რომის სამართალი, „სამართალი“, №4, 1992, 60-80.

შუბლაძე გ., მღებრიშვილი ბ., წოწკოლაური ფ., მენეჯმენტის საფუძვლები, თბილისი, 2008. ჩანტლაძე მ., ნების გამოვლენის განმარტება, პირგასამტეხლოს შემცირება, ნომინალიზმის პრინციპი, ქსმ, 5, 2002.

წულუკიანი თ., სიცოცხლის უფლება: ძირითადი პრინციპები და გარდაცვლილი პირის ოჯახის წევრთა უფლებები სტრასბურგის სასამართლოს პრეცედენტის მიხედვით, “სოლიდარობა”, 2010, №2(35).

ჭანტურია ლ., სამოქალაქო სამართლის ზოგადი ნაწილი, სახელმძღვანელო, თბილისი, 2011.

ჭანტურია ლ., შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში, თბილისი, 2000;

ჭელიძე ლ., სიცოცხლის უფლება ფეტუსისთვის, კრებული “ადამიანის უფლებათა დაცვა”, თბილისი, 2002, 256-266.

ხუბუა გ., სამართლის თეორია, თბილისი, 2004.

80

ჯუღელი თ., ფიზიკურ პირთა სამართალსუბიექტობა (შედარებითსამართლებრივი კვლევა ქართული და ფრანგული სამართლის მაგალითზე), თბილისი, 2007.

ჰანსკი რ., შაინინი მ., (შემდგენლები), ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ განხილული ძირითადი საქმეები, ადამიანის უფლებათა ინსტიტუტი, თურქუ, 2006.

Allen W. F., The Corporation of London: Its Rights and Privileges, 2004. <http://www.gutenberg.org/ebooks/5609> (10.07.13, 12:54)

Barham F., The Political Works of Marcus Tullius Cicero: Comprising his Treatise on the Commonwealth; and his Treatise on the Laws, London, 1841-42, Vol. 1.

Bentham J., An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1823. <http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=278&Itemid=27> (20.11.13, 14:14)

Black A. , Concepts of Civil Society in Pre-Modern Europe, Civil Society : History and Possibilities, 2001.

Chiera E., Old Babylonian Contracts. The University Museum, publications of the Babylonian Section. Vol. VIII, No2. 1922.

Crabbe V., Legislative Drafting, 1994, 34-37.

Eccles RG, Newquist SC, Schatz R., Reputation and its risks, Harvard Business Review, 2007 Feb; 85(2): 104-14, 156.

<www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17345684> (01.08.13, 14:45)

Emanuel L., Latin for Lawyers (The language of the law), 1999. <http://www.nyprr.com/latin_for_lawyers_bookmarked.pdf> (10.07.13, 16:24)

European Commission, Directorate General Justice and Home Affairs, Comparative study on the situation in the 27 member states as regards the law applicable to non-contractual obligations arising out of violations of privacy and rights relating to personality, annex III – EU 27 National Reports, November 2008. <http://ec.europa.eu/justice/civil/files/study_privacy_annexe_3_en.pdf> (20.11.13, 14:50).

Gugeshashvili G., Is goodwill synonymous with reputation? Juridica International, 2009. http://www.juridicainternational.eu/public/pdf/ji_2009_1_126.pdf (29.11.13, 16:39).

81

Guzman O., What Are the Tasks of Organizational Structure? <http://smallbusiness.chron.com/tasks-organizational-structure-722.html> (11.07.13, 16:43)

Janke B.W., Licari F.X., Contra Non Valentem in France and Louisiana: Revealing the Parenthood, Breaking a Myth, Louisiana Law Review, Vol.71, #2, Winter 2011. http://digitalcommons.law.lsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=6365&context=lalrev (29.11.13, 23:59)

Jellinek G., The Declaration of the Rights of Man and of Citizens: A Contribution to Modern Constitutional History, New York, 1901.

Merriam Webster's Dictionary of Law, 1996.

Mill J.S., On Liberty, The Pennsylvania State University, 1998

O'Farrell R., Describe Each of the Three Major Types of Organizational Structure <smallbusiness.chron.com/describe-three-major-types-organizational-structure-10765.html> (11.07.13, 12:14)

Pollock F., The Law of Torts: A Treatise on the Principles of Obligations arising from Civil Wrongs in the Common Law, 1886.

<http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=2123&Itemid=27> (20.11.13, 15:31)

Pound R., An Introduction to the Philosophy of Law, 1930 <http://oll.libertyfund.org/index.php?option=com_staticxt&staticfile=show.php%3Ftitle=2222&Itemid=27> (20.11.13, 11:43)

Saidov D., Damages: The Need for Uniformity, Reproduced with permission of 25 Journal of Law and Commerce (2005-06) 393-403. <www.cisg.law.pace.edu/cisg/biblio/saidov4.html> (01.08.13, 17:11)

Smith W., A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, London, 1875. <http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA/Law/home.html#powers> (10/07/13, 19:21)

Hobbes T., Leviathan or the Matter, Forme, & Power of a Common-wealth Ecclesiasticall and Civill, London, 1651.

Агарков М.М., Ценность частного права. “Правоведение”, №1, 1992. 24-41.

Гримм Д., Проблема вешных и личных прав в древнеримском праве. “Вестник Гражданского Права”, №3, 2007, том 7, 144-216.

82

Груздев В.В., Человек и право: исторические, общетеоретические и цивилистические очерки. Кострома, 2010.

Дормидонтов Г. Ф., Классификация явлений юридическаго быта, относимых к случаям примѣнения фикций, Казань, 1895.

Дурденевский В. Н., Субъективное право и его основное разделение, “Правоведение”, №3, 1994, 78—95.

Дюги Л., Общие преобразования гражданского права. Москва, 1919.

Коркунов Н.М. История философии права. Пособие к лекциям. Москва, 1915.

Матузов Н.И., Малько А.В., (ред.). Теория государства и права: Курс лекций. Москва, 2001.

Мейер Д.И., Русское гражданское право, в 2 частьях, 1902.

Муромцев С., Очерки общей теории гражданского права, Москва, 1877.

Покровский И. А. Основные проблемы гражданского права, "Право", 1917.

Рождественский А., Теория субъективных публичных прав. Москва, 1913;

Рождественский А., Основы Общей Теорiи Права. Москва, 1912.

Соловьев Э., Прошлое толкует нас. Москва, 1991.

Тон А., Правовая норма и субьективное право. Исследования по общей теории права, часть первая. Вестник Гражданского Права, №4, 2010, том 10, 192-241.

Тон А., Правовая норма и субьективное право. Исследования по общей теории права, часть вторая. Вестник Гражданского Права, №5, 2010, том 10, 218-241.

Третьяков С.Д.., Некоторые аспекты формирования основных теоретических моделей структуры субьективного частного права. “Вестник Гражданского Права”, №3, 2007, том 7, 242-260.

Цицерон Марк Туллий, Диалоги: О государстве; О законах. Москва, 1966.

Чичерин Б.Н., Философия права. Москва, 1900.

Шершеневич Г. Ф. Общая теория права, том I. Москва, 1911.

Эртманн П., О структуре субьективных частних прав. “Вестник Гражданского Права”, №3, 2007, том 7, 217-241.

83

პირთა საძიებელი

ა აგარკოვი მ., 12, 13, 124, 297. ადეიშვილი ზ., 127 ალენი უ.ფ., Allen W.F., 224 ამაღლობელი ს., 12, 13 ანდრონიკაშვილი ლ., 12 არისტოტელე, Αριστοτέλης, Aristotle 101 არნტსი კ.ლ., Arndts C.L., (Carl Ludwig Arndts, Ritter von Arnesberg)

218

არსენ ბერი, 22 არსენ საფარელი 24

ბ

ბაბუნაშვილი ა., 168, 240

ბარაბაძე ნ., 172 ბეარი ა., 443, 444 ბეკერი ე.ი., Bekker E.I., 62 ბენტამი ი., Bentham J., 521 ბერგერი უ.ე., Burger W.E., 31 ბინდერი ი., Binder J., 61, 62, 63, 137 ბინდინგი კ., Binding K., 88 ბირლინგი ე.რ., Bierling E.R., 62, 219 ბიჭია მ., 85, 241, 193, 172 ბლექი ა., Black A., 521 ბოდრი-ლაკანტინერი გ., Baudry-Lacantinerie G., 63 ბოზე, Bauzée, 75 ბოხაშვილი ბ., 103 ბრინცი ა., Brinz A., 12, 49, 230 ბრატუსი ს., 12, 13, 124, 297. ბუასტელი ა., Boistel A., 63 ბურდული ი., 225

გ

გაზმენი ო., Guzman O., 224 გაიუსი, Gaius, 349 გელაშვილი ი., 136 გენკინი დ., 12, 13, 124, 297. გიორგი მერჩულე 24 გირკე ო., Gierke O., 215 გოიხბარგი ა., Гоихбарг А., 13 გოკიელი ფ., 12

84

გოცირიძე ე., 85, 136, 267 გრიგოლ ნოსელი, 224

გრიგოლ ხანძთელი, 24 გრიმი დ., Гримм Д., 522 გრუზდევი ვ., Груздев В., 523 გუგეშაშვილი გ., Gugeshashvili G., 517

დ

დავითაშვილი გ., 26 დემელიუსი გ., Demelius G., 219, 230 დენინგი ა., (ლორდი დენინგი) Denning A., (Lord Denning) 91 დერნბურგი ჰ., Dernburg H., 96, 105, 108, 113,

215, 296, 306, 343, 354, 374, 402

დიუგი ლ., Duguit L., 54, 55, 56, 57, 58 დონელუსი Donellus Hugo (Hugues Doneau) 60 დოღონაძე ლ., 172 დიურკჰეიმი ე., Durkheim É., 53

ე

ეკლისი რ., Eccles RG., 517 ელინეკი გ., Jellinek G., 31, 48, 51, 52 ერქვანია თ., 85, 136, 267 ესმენი ა., Esmein A., 90

ვ

ვარდიაშვილი ქ., 127 ვაჩეიშვილი ალ., 31, 48, 49, 77, 85, 97,

393, 394, 445, 451 ვედერნიკოვა დ., Vedernikova D., 136 ვილემსი ჰ., 482 ვინდშაიდი ბ., Windscheid B., 36, 45, 108, 218, 409,

495, 511 ვიტე ჰ., Witte H., 218 ვიურთენბერგერი თ., Würtenberger Th. 217

ზ

ზამპასი ქ., Zampas C., 136 ზოიძე ბ., 13, 85, 136, 267, 430

თ

თემისტოკლე, Themistocles, (ბერძ. Θεμιστοκλῆς)

156

85

თოდუა მ., 482 თოფჩიშვილი რ., 517 ი

იაკობ ხუცესი, 22, 157 იერინგი რ. Jhering (Ihering) R., 12, 31, 32, 34, 35, 36,

37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 50, 66, 130, 216

Janke B.W., 522 იზორია ლ., 83, 116, 126, 127 იმანუელი ლ., Emanuel L., 521 ინწკირველი გ., 264

იულიანე Salvius Julianus 67, 131 იუნგერი ი., Unger J., 219 იუსტინიანე I, ბიზანტიის იმპერატორი ლათ. Flavius Petrus Sabbatius Justinianus Augustus ბერძ. Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος Ἰουστινιανός

14, 18, 24, 67, 87, 94, 130

კ

კალანდაძე ნ., 127 კალჰუნი ქ., Calhoun C., 25, 26 კანტი ი., Kant I., 28, 29, 41 კაპანაძე ნ., 482 კარბონიე ჟ., Carbonnier J., 63

კაცივი ლ., Katzive L., 136 კელერი ს., Keller S., 25, 26

კელზენი ჰ., Kelsen H., 38, 39, 40 კერესელიძე დ., 85, 136, 300 კვაჭაძე მ., 482 კიკნაძე ზ., 22 კილასონია ნ., 172 კილკელი უ., Kilkelly U., 172 კნიპერი რ., Knieper R., 217, 218, 219

კობახიძე ი., 85, 136, 267 კოვლერი ა., Ковлер А., 66, 130

კოინგი ჰ., Coing H., 75 კონტი ა., Comte A., 53 კოპალეიშვილი მ., 127 კორკელია კ., 85, 127 კორკუნოვი ნ., Коркунов Н., 34

86

კოტცი ჰ., Kötz H., 11, 92, 97 კრაბე ვ., Crabbe V., 217

ლ

ლაითი დ., Light D., 25, 26 ლამბი ს., Lumby S., 225 ლასონი ა., Lasson A., 215 Licari F.X., 485 ლილუაშვილი თ., 501, 508 ლობჟანიძე გ., 518 ლოვო ფ., Lauvaux P., 518 ლოკი ჯ., Locke J., 101 ლორია ა., 85 ლუთრინგჰაუსი პ., Lüttringhaus P., 452, 454, 456

მ

მარტენი რ., Martin R., 38, 64, 73, 146, 215, 228

მარჩენკო ი., Marchenko Y., 136 მარციანე, Marcianus Aelius, 67 მასბაუმი, მაიკ ს., Masbaum, M.S., 217

მატუზოვი ნ., Матузов Н., 35, 77 მაჭარაძე ზ., 85 მერდოქი ჯ., Murdoch J., 136 მერკელი ა., Merkel A., 33 მეტრეველი ვ., 26 მეტრეველი თ., 482 მიგრიაული რ., 443, 444 მონიავა პ., 172 მონტესკიე, Montesquieu 101 მღებრიშვილი ბ., 275 მჭედლიძე ნ., 84

ნ

ნადარეიშვილი გ., 35, 77 ნალბანდოვი ა., 84 ნანეიშვილი გ., 20, 31 ნეიმანი ალ., 22 ნინიძე თ., 519 ნიუკვისტი ს., Newquist SC., 521 ნიჩიპორუკი პ., Ничипорук П., 67, 131 ნოინერი კ., Neuner C., 218

87

ნოლი პ., Noll P., 217

ო

ორბელიანი ს.ს. 21, 23 ო’ფარელი რ., O'Farrell R., 224

პ

პავლუსი Julius Paulus (Julius Paulus Prudentissimus) 67, 130 პაპავა ვ., 106 პაპინიანე Papinianus Aemilius (Papinian) 366 პეპანაშვილი ნ., 122, 483 პლუტარქე ქერონეელი ლათ. Lucius Mestrius Plutarchus; ბერძ. Λούκιος Μέστριος Πλούταρχος

156

პოლოკი ფ., Pollock F., 171 პაუნდი რ., Pound R., 522

პრადელი ჟ., Pradel J., 290 პუხტა გ.ფ., Puchta G.F., 41, 42

ჟ

ჟანე პ., Janet P., 29

რ

რაზმაძე დ., 238 რობაქიძე გ., 22 როჟდესტვენსკი ა., Рождественский А., 34, 35, 36, 37, 38, 44,

45, 46, 47 რუსო ჟ.ჟ., Rousseau J.J., 26, 30, 31, 58 რუხაძე ზ., 120, 227

ს

სავანელი ბ., 20 სავინი ფ.კ., Savigny F.C., 327 საიდოვი დ., Saidov D., 240 სერებროვსკი ვ., 12, 13, 124, 297. სვანიძე ი., 482 სმითი უ., Smith W., 522 სმიტი რონა კ.მ., 136 სოკოლოვსკი პ., Sokolowski P., 12 სოლოვიოვი ე., Соловьев Э., 29 სტრაისტეანუ დ.ი., Straisteanu D.I., 136 სურგულაძე ი., 519 სურგულაძე ნ., 14, 218 სხირტლაძე ნ., 127

88

ტ ტოლი ჰ., Thol H., 87 ტონი ა., Thon A., 34, 48, 72, 139 ტრუბეცკოი ე., Трубецко́й Е., 34 ტურავა მ., 451, 452, 453, 454 ტურავა პ., 127

უ

ულპიანუსი Ulpianus Domitius (Ulpianus Gnaeus Domitius Annius)

47

უტჩენკო ს., Утченко С., 27

ფ

ფირცხალაშვილი ა., 85 ფუკო მ., Foucault M., 75 ფუტკარაძე ი., 85, 267

ქ

ქანთარია ბ., 85 ქერაშვილი ნ., 250 ქიტოშვილი დ., 127 ქოლინი პ., Collin P., 168

ყ

ყაუხჩიშვილი ს., 12 ყვირალაშვილი ხ., 482

შ

შაიო ა., Sajó A., 30 შაცი რ., Schatz R., 240 შენგელია რ., 38, 146 შკუნდინი ზ., 12, 13, 124, 297. შლოსმანი ზ., Schlossmann S., 20 შოთა რუსთაველი 22 შტაერმანი ე. მ., Штаерман Е.М., 520 შტამლერი რ., Stammler R., 34 შუბლაძე გ., 520

ჩ

ჩანტლაძე მ. 122 ჩიკვაშვილი შ., 172 ჩიჩერინი ბ., Чичерин Б. 34

89

ც ცელსუსი Celsus Publius Iuventius (Celsus filius) 58 ცვაიგერტი კ., Zweigert K., 11, 92, 97 ციცერონი მარკუს ტულიუს Cicero Marcus Tullius 26, 27

წ

წერეთელი თ., 12, 318, 352, 359 წოწკოლაური ფ., 275 წულუკიანი თ., 136

ჭ

ჭანტურია ლ., 33, 77, 122, 127, 166, 392

ჭელიძე ე., 224 ჭელიძე ლ., 136 ჭეჭელაშვილი ზ., 65, 432, 433, 436

ხ

ხრუსტალი ვ., 200, 501 ხუბუა გ., 76

ჯ

ჯაფარიძე კ., 12 ჯონსი კ., Jones C., 225 ჯორბენაძე ს., 85

ჰ

ჰეგელი გ., Hegel G., 48, 58

90