ZAŠTITA PRIRODE U CRNOJ GORI - greenhome.co.me

1

ZAŠTITA PRIRODE U CRNOJ GORIoktobar 2019. godine

Analiza stanja u oblasti zaštite prirode u Crnoj Gori, za pregovaračko Poglavlje 27 životna sredina i klimatske promjene sa setom preporuka

designed by macrovector / Freepik

korice: Photo by boudewijn bo boer / Unsplash

SADRŽAJ

PREDGOVOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.1. Pregled i ocjena stanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2 . PRIRODNE KARAKTERISTIKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2.1. Crvene knjige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.2. Monitoring biodiverziteta u Crnoj Gori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.3. NATURA 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2.4. Ulcinjska Solana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2.5. Zaštićena područja u moru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2.6. Invazivne vrste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.7. Identifikovani pritisci na biodiverzitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

a) Turizam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

b) Planiranje prostora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

c) Hidro-elektrane i MHE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

d) Ribarstvo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

e) Lovstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

f) Šumarstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

g) Klimatske promjene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

2.8. Reakcije stanovništva sa ciljem zaštite prirode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

a) Cijevna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

b) Čempresi-Bar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

c) Tara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

d) Sječa stabala u NP “Durmitor” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2.9. Usluge ekosistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.10. Finansiranje zaštite prirode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3 . ZAKONSKA REGULATIVA U OBLASTI ZAŠTITE PRIRODE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.1. EU zakonodavstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.1.1. Zoo direktiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.1.2. Direktiva o pticama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.1.1. Direktiva o staništima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.1.3. Flegt regulativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.1.2. Timber regulative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.1.3. Foke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.1.4. CITES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.1.5. Zamke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.1.4. Uredba (EU) br. 1143/2014 Evropskog Parlamenta i Vijeća o sprječavanju i upravljanju unošenja i ši-renja invazivnih stranih vrsta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.2. Crnogorsko zakonodavstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

3.3. Međunarodni ugovori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.2. Strateški okvir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3.3.1. EU Strategija biodiverziteta 2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3.3.2. Nacionalna strategija održivog razvoja do 2030. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.3.3. Strategija za integralno upravljanje obalnim područjem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

3.3.4. Nacionalna strategija biodiverziteta za period 2016 – 2020. godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

3.3.4.1. Lokalni akcioni planovi biodiverziteta (LBAP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

4 . VAŽNA STANIŠTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

5 . ZONIRANJE ZAŠTIĆENIH PODRUČJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

6 . VAŽNOST OČUVANJA VLAŽNIH STANIŠTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

7 . ULOGA LOKALNIH SAMOUPRAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

8 . UNAPREĐENJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

9 . IZAZOVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

10 . ZAKLJUČCI I PREPORUKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

ANEKS I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

ANEKS II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

11 . LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

7

PREDGOVOR

1 Rezolucija Generalne skupštine 38/161 od decembra 1983. godine

Zaštita prirode predstavlja niz mjera i aktivnosti usredsređenih na sprečavanje oštećenja prirode, prirodnih vrijednosti i prirodne ravnoteže. Ova oštećenja najčešće su posljedica ljudske aktivnosti

usljed neusaglašenosti društvenog razvoja i raspoloživih prirodnih resursa.

Definicija zaštite prirode po Svjetskoj uniji za zaštitu prirode (IUCN) glasi:

“Zaštita prirode podrazumijeva sve odgovarajuće aktivnosti i mjere koje imaju za cilj sprečavanje štetnih aktivnosti, oštećenja ili zagađivanja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale štete i obnovu prirode i dovođenje u prvobitno stanje.”

Poremećaji u životnoj sredini, degradacija prirodnih resursa i nastalo zagađenje dovode u pitanje osnovni smisao razvoja jer se na taj način izazivaju klimatske promjene i ugrožava zdravlje ljudi. Razvoj se mora zasnivati na racionalnoj upotrebi prirodnih resursa, uz minimalne i reverzibilne štetne efekte na životnu sredinu. Ovakav integralni pristup razvoju predstavlja osnovnu platformu Ujedinjenih nacija sadržanu u Agendi 211 i Milenijumskim ciljevima.

Biološki diverzitet predstavlja jednu od ključnih komponenti prirodnih resursa koji se mogu u potpunosti izjednačiti sa prirodnim kapitalom. Širok spektar usluga ekosistema koje obezbjeđuje priroda, vidljivih kao izvori energije, hrane i materijala ili usluge regulisanja klime, vode i zemljišta, ali i kao sredina za život i odmor, moraju se odgovorno tretirati na održivim osnovama, imajući na umu da ovaj vid resursa takođe nije neograničen. Stoga, mogućnost pronalaska balansa između potrebe zaštite prirodnih resursa i njihove održive upotrebe predstavlja pravilan pristup koji počiva na analizi neophodnih podataka za adekvatan proces donošenja odluka.

Razlikuju se tri vrste diverziteta kojim se determiniše raznovrsnost živih biljnih i životinjskih vrsta i to: biološki, genetički i specijski diverzitet.

Biološka raznovrsnost (biodiverzitet) podrazumijeva raznovrsnost živih organizama koji nastanjuju kopno i vodu, kao i raznovrsnost unutar različitih vrsta, između vrsta i ekosistema.

Biodiverzitet nije samo sveukupna raznovrsnost oblika i pojava biljnog i životinjskog svijeta, već i raznovrsnost funkcija živih organizama. Radi opstanka naše planete i harmoničnog suživota čovjeka i prirode, svijet bi trebao da se usmjeri na dva glavna cilja: očuvanje i održivo korištenje biodiverziteta.

Očuvanje biodiverziteta je konzervacija i obnavljanje narušenih ekosistema i prirodnih staništa, kao i očuvanje i oporavak biljnih i životinjskih vrsta. Održivo korišćenje je takvo korišćenje komponenata biološke raznovrsnosti koje ne prouzrokuje narušavanje biodiverziteta, već predstavlja racionalno korišćenje prirodnih dobara i održavanje onog stepena potencijala biodiverziteta koji odgovara potrebama i težnjama sadašnjih i budućih generacija. Očuvanje biodiverziteta podrazumijeva strategije na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou, utemeljene na ekološkim, društvenim i etičkim osnovama. Zato je neophodno podići nivo istraživanja (inventarizacija, identifikacija i dr.); sprovoditi redovni monitoring stanja biodiverziteta; racionalno koristiti biološke resurse; čuvati i obnavljati narušene ekosisteme i staništa; održivo upravljati zaštićenim područjima; utvrditi crvene liste rijetkih i ugroženih vrsta; sprovoditi međunarodne ugovore i zakonske odredbe kojima su regulisana pitanja očuvanja i zaštite biodiverziteta; edukovati i jačati svijest stanovništva.

8

Genetički diverzitet podrazumijeva varijabilnost živih vrsta na Zemlji i genetičku informaciju o svim vrstama biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji koje, svaka ponaosob, imaju specifičnu genetsku kombinaciju stvorenu evolucijom i koja se ne može ponoviti u drugim vrstama.

Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta u svim ekosistemima na Zemlji, od prapočetaka života (jedinka, varijetet, podvrsta, vrsta, rod, porodica, red, razred). Prema nekim podacima, Zemlju nastanjuje izmedju 5 do 80 miliona biljnih i životinjskih vrsta, od kojih je poznato i opisano samo oko 1,5 miliona vrsta.

Geološki diverzitet predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala, reljefa, hidrogeoloških oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa određenog prostora.

Ekosistemski diverzitet označava ukupnu raznovrsnost staništa i biocenoza, kao i ekoloških procesa u biosferi (populacija, biocenoza, stanište, ekosistem, bioregija).

Pejzažna raznovrsnost se odnosi na djelove prirodne sredine koji su izdvojeni i najčešće zaštićeni posebnim zakonskim aktima te su prepoznati kao dobra sa identifikovanim visokim vrijednostima biološkog i geološkog diverziteta.

Prema IUCN-u, koji je najrelevantnija međunarodna organizacija za zaštitu prirode, postoji šest, odnosno sedam kategorija zaštićenih područja, obzirom da se prva kategorija dijeli na dvije kategorije.

ϭ Ia kategorija: strogi prirodni rezervat – predodređena samo za naučna istraživanja i/ili praćenje stanja prirode. To je područje koje posjeduje neke izvanredne ili reprezentativne ekosisteme, geološke ili fiziološke karakteristike i/ili vrste, dostupno prevenstveno za naučna istraživanja i/ili ekološki monitoring.

ϭ lb kategorija: zona divljine. Velika zona neprominjenog ili neznatno promijenjenog kopna (i/ili mora), koja zadržava svoja prirodna obilježja i uticaj, bez permanentne ili značajne habitacije, kojom se upravlja na način koji omogućava očuvanje njenih prirodnih uslova.

ϭ II kategorija: nacionalni park – zaštićeno područje određeno za zaštitu ekosistema i rekreaciju. Prirodna površina kopna (i/ili mora) namijenjena za:

a. zaštitu ekološkog integriteta jednog ili više ekosistema za sadašnje i buduće generacije,

b. isključenje eksploatacije ili radnji koje nijesu u skladu sa namjenom svrhe ove zone i

c. pružanje osnova za duhovne, naučne, obrazovne, rekreacijske i posjetiteljske mogućnosti, pri čemu one moraju biti ekološki i kulturološki kompatibilne.

ϭ III kategorija: spomenik prirode – zaštićeno područje za konzervaciju specifičnih prirodnih pojava. Površina koja sadrži jedan ili više specifičnih prirodnih (i/ili kulturnih) odlika koje su od izuzetnog značaja usljed nasljeđene rijetkosti, reprezentativnosti ili estetskih kvaliteta ili kulturnog značaja.

ϭ IV kategorija: habitat (zona upravljanja staništima / vrstama) – zaštićeno područje određeno samo za konzervaciju i intervencije u upravljanju područjem. Površina kopna (i/ili mora) koja je predmet aktivne intervencije u svrhu upravljanja kako bi se osiguralo održanje staništa i/ili kako bi se ispunili zahtjevi određenih vrsta.

ϭ V kategorija: zaštićeni pejzaž (morsko područje). Predstavlja zaštićena područja karakteristična po prirodnoj ljepoti namijenjena konzervaciji i rekreaciji (zaštićeni pejzaž, park šuma, park prirode, regionalni park i memorijalno područje); površina kopna, sa obalom i morem gdje je to podesno, gdje su interakcije ljudi i prirode u toku vremena stvorile zonu izraženog karaktera sa značajnim estetskim, ekološkim (i/ili kulturnim) vrijednostima, i često sa visokim biodiverzitetom. Očuvanje integriteta ovih tradicionalnih interakcija je od vitalnog značaja za očuvanje, održavanje i evoluciju jedne ovakve zone.

9

ϭ VI kategorija: zaštićeno područje prirodnih resursa – zaštićeno područje namijenjeno uglavnom za održivo upravljanje prirodnim resursima (npr. gazdovanje resursima zaštićenog područja). Zona koja dominantno sadrži nemodifikovane prirodne sisteme, čijim se upravljanjem osigurava dugoročna zaštita i održanje biodiverziteta, omogućavajući u isto vrijeme održivi protok prirodnih proizvoda i usluga kako bi se zadovoljile i potrebe lokalne zajednice, gazdovanje resursima zaštićenog područja).2

Osnovni elementi koji utiču na gubitak biološke raznovrsnosti su:

– konverzija staništa,

– prekomjerna eksploatacija prirodnih resursa,

– zagađenje,

– invazivne vrste,

– uticaj klimatskih promjena,

– ekološka svijest.

Značajan stepen ugroženosti biološke i pejzažne raznovrsnosti ogleda se kroz kritično ugrožene vrste/

staništa/ekosistemi/pejzaži od lokalnog i globalnog značaja.

2 https://www.iucn.org/theme/protected-areas/about/protected-area-categories


1

11

UVOD

C rna Gora ima površinu od 13.812 km2. Nalazi se na zapadnom Balkanu, žarištu biodiverziteta

u Evropi.

20. septembra 1991. godine, Skupština Crne Gore proglasila je Crnu Goru ekološkom državom, izražavajući blisku povezanost između čovjeka i prirode i pozivajući na zaštitu zemlje i prirode. Sadašnji Ustav odražava važne elemente ove Deklaracije i u ovom najvišem pravnom aktu Crna Gora je proglašena, između ostalog, ekološkom državom.

Jedno od glavnih područja kojim se bavi Acquis communautaire Evropske Unije upravo je životna sredina i korišćenje prirodnih resursa. Kao jedan od najbitnijih koraka u procesu integracije u EU smatra se usvajanje odgovarajuće regulative i standarda u ovoj oblasti. Evropska praksa zaštite životne sredine predstavlja efikasan način da se životna sredina unaprijedi i očuva, tj. da se na taj način ispuni osnovno ljudsko pravo, pravo na kvalitetnu životnu srednu, bez obzira na formalno članstvo u Uniji. Evropske norme i standarde treba sprovoditi ne zbog uslova članstva u EU, već zbog suštinske

realizacije prava na kvalitetnu životnu sredinu, prava koje se direktno izvodi iz osnovnog ljudskog prava, prava na život.

Jedan od evropskih ciljeva jeste da se do 2020. godine zaustavi gubitak biodiverziteta i degradacija ekosistema, te da se, gdje god je to izvodljivo, saniraju štete nanijete biološkoj raznovrsnosti. Dugoročno posmatrano, postizanje evropskih ciljeva u pogledu očuvanja biodiverziteta u Crnoj Gori osiguralo bi produženu sposobnost prirodnog okruženja da podrži ekonomski razvoj i kvalitetan život ljudi. Stoga je neophodno obezbijediti da biološka raznovrsnost bude adekvatno tretirana u donošenju razvojnih odluka.

Crna Gora je zemlja kandidat za pristupanje Evropskoj uniji od decembra 2010. godine. Pregovori o pristupanju Crne Gore Evropskoj Uniji počeli su u junu 2012. godine. Na Međuvladinoj konferenciji, koja je održana 10. XII 2018. godine u Briselu, otvoreno je poglavlje 27 – Životna sredina i klimatske promjene. Pravni okvir i regulatorna tijela, kao i sposobnost da se apsorbuju fondovi EU, zahtijevaju značajnu izgradnju kapaciteta.

Photo by robin van holst / Unsplash

Photo by markus spiske / Unsplash

12

1.1. PREGLED I OCJENA STANJA

U posljednjem Izvještaju Evropske komisije za Crnu Goru (2019), navodi se da je zakonodavstvo

djelimično usklađeno sa pravnom tekovinom EU. Da je nastavljen rad na određivanju budućih Natura 2000 područja. Produženo je privremeno upravljanje JP Nacionalni parkovi Ulcinjskom Solanom kao potencijalnom Natura 2000 lokacijom ali nije postignut nikakav napredak u zaštiti područja, što i dalje zahtijeva odlučnu i hitnu akciju. Navedeno je da je proglašenje zaštite sada odgovornost opštine Ulcinj. Ukazano je i da odgovorni treba da strogo procjenjuju i sprečavaju moguće negativne uticaje na životnu sredinu uzrokovane izgradnjom na području Nacionalnog parka Skadarsko jezero i na rijeci Tari, u kontekstu izgradnje auto-puta Bar-Boljare. Potrebno je nastaviti s radom na utvrđivanju i određivanju zaštićenih područja u moru, uz istovremenu zaštitu morskih vrsta, tokom seizmičkih ispitivanja za istraživanje nafte i gasa. Navedno je da potencijalna ulaganja u hidroenergiju i razvoj turizma moraju biti u skladu sa zakonskim zahtjevima zaštite prirode i upravljanja vodama.

Uvidom u dostupna dokumenta može se konstatovati da je, u periodu od novembra 2018. do oktobra 2019. godine, ostvareno je djelimično usklađivanje/ određeni napredak u usklađivanju sa Uredbom (EU) br. 1143/2014 Evropskog Parlamenta

i Vijeća o sprječavanju i upravljanju unošenja i širenja invazivnih stranih vrsta donošenjem Zakona o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 18/19). Zakon o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva primjenjivaće se od 1. marta 2021. godine. Podzakonski akti za sprovođenje ovog Zakona donijeće se u roku od dvije godine od dana stupanja na snagu. Potpuna usklađenost će se postići donošenjem podzakonskog akta koji propisuje Listu invazivnih stranih vrsta koje izazivaju zabrinutost u Crnoj Gori i/ili Evropskoj uniji i način ažuriranja iste. Rok za donošenje liste je IV kvartal 2020. U navedenom periodu je usvojen Pravilnik o načinu obilježavanja granica nacionalnih parkova (“Službeni list Crne Gore”, br. 70/18).

U cilju dalje harmonizacije sa EU zakonodavstvom nijesu donošeni novi podzakonski akti dok je

donijeto šest podzakonskih akata kao osnova za korišćenje prirodnih resursa, na osnovu Zakona o šumama i Zakona o divljači i lovstvu. Referentne liste staništa i vrsta su u fazi nacrta, shodno preporuci stručnog tima koji je realizovao IPA Projekat “Uspostavljanje Nature 2000” u Crnoj Gori kako se ista moraju dopunjavati nakon svake godine terenskog rada i preporučeno je da se ista donesu tek u finalnim fazama koncipiranja Nature 2000. Ostala

13

podzakonska akta su shodno prelaznim i završnim odredbama Zakona o zaštiti prirode predviđena do dana pristupanja EU.

U aprilu 2019. godine je završena implementacija NATURA 2000 projekta. Još uvijek nijesu

uspostavljena zaštićena područja u moru. Nije završena transformacija JP Nacionalni parkovi. Implementacija CITES Regulative i Konvencije nije na zadovoljavajućem nivou. 3 Više je primjera narušavanja prirode (sječa šume u okviru NP „Durmitor“, devastacija korita rijeke Tare, sječa čempresa u Baru i dr.).

U Izvještaju EC je navedeno da Ulcinjska solana nije zaštićena. Nakon objavljivanja Izvještaja, Odbornici Skupštine Opštine Ulcinj su 24. juna 2019. godine, podržali Odluku o proglašenju Ulcinjske solane Parkom prirode, čime je formalno uspostavljeno zaštićeno područje. Ulcinjska solana je 09. septembra 2019. godine proglašena RAMSAR područjem.

Šesti nacionalni izvještaj Crne Gore za Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti je pripremljen.

Shodno Nacionalnoj strategiji za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU

u oblasti životne sredine i klimatskih promjena s Akcionim planom za period 2016-2020 (NEAS), obaveze MORT-a u ovoj podoblasti su bile izrada i donošenje zakonskih normi i podzakonskih akata za njihovo provođenje, u cilju pune transpozicije sljedećih propisa:

– Direktive 92/43/EEZ (Habitat) u 2017,

– Direktive 2009/147/EZ (divlje ptice) u 2017;

– Direktive 2010/63/EU (držanje životinja u zoološkim vrtovima) u 2019;

3 https://www.total-montenegro-news.com/lifestyle/2357-institute-for-marine-biology-organized-workshop-on-eu-zoo-directive-and-cites-convention

https://trade.cites.org/en/cites_trade/download/view_results?filters%5Btime_range_start%5D=2018&filters%5Btime_range_end%5D=2018&filters%5Bexporters_ids%5D%5B%5D=220&filters%5Bexporters_ids%5D%5B%5D=15&filters%5Bimporters_ids%5D%5B%5D=all_imp&filters%5Bsources_ids%5D%5B%5D=all_sou&filters%5Bpurposes_ids%5D%5B%5D=all_pur&filters%5Bterms_ids%5D%5B%5D=all_ter&filters%5Btaxon_concepts_ids%5D%5B%5D=&filters%5Breset%5D=&filters%5Bselection_taxon%5D=taxonomic_cascade&web_disabled=&filters[report_type]=comptab

https://trade.cites.org/en/cites_trade/download/view_results?filters%5Btime_range_start%5D=2018&filters%5Btime_range_end%5D=2018&filters%5Bexporters_ids%5D=&filters%5Bimporters_ids%5D%5B%5D=15&filters%5Bsources_ids%5D%5B%5D=all_sou&filters%5Bpurposes_ids%5D%5B%5D=all_pur&filters%5Bterms_ids%5D%5B%5D=all_ter&filters%5Btaxon_concepts_ids%5D%5B%5D=&filters%5Breset%5D=&filters%5Bselection_taxon%5D=taxonomic_cascade&web_disabled=&filters[report_type]=comptab

4 Nacionalna strategija za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena s Akcionim planom za period 2016-2020, poglavlje 5.5.

– Direktive 83/129/EEZ (uvoz i trgovinu kožom i proizvodima svih 33 vrsta morskih sisara obuhvaćenih izrazom foke) u 2017.

Izrada i donošenje ostalih propisa (tj. zakonskih normi i, istovremeno, svih podzakonskih akata za primjenu tih zakonskih normi), kojima se uređuju pitanja koja su u EU uređena, osim sa četiri navedene direktive, i sa 12 regulativa, uključujući ovdje i Regulativu (EU) No 1143/2014 (invazivne strane vrste).

Transpozicija 5 regulativa trebalo je da bude završena u 2017, ostalih 6 u 2018. i jedna u 2019. godini. Za postizanje pune usklađenosti propisa Crne Gore sa odgovarajućim propisima EU definisane su ukupno 32 mjere.

Međutim, uvidom u donijeta zakonska i podzakonska akta može se zaključiti da je donošenjem Zakona o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva realizovan samo dio planiranih obaveza.

U cilju dalje harmonizacije sa Direktivom o staništima, planirano je donošenje sljedećih

podzakonskih akata:4

– Pravilnik o kriterijumima za utvrđivanje ekološke mreže (2017);

– Pravilnik o sadržaju studija o odgovarajućim procjenama (2017);

– Pravilnik o načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i načinu transporta, monitoringu stanja populacija i listi vrsta divljih životinja, biljaka i gljiva, koji se koriste za komercijalne svrhe sa kvotama (2017);

– Lista tipova staništa i vrsta uključujući vrste ptica, prioritetne tipove staništa i vrste za koje

14

lokacije ekološke mreže treba da budu utvrđene (2017);

– Kriterijumi za utvrđivanje lokacija ekološke mreže (2017);

– Lista divljih vrsta ptica koje se mogu nuditi na prodaju žive ili mrtve, transportovati i držati radi prodaje i nuditi na prodaju i njihove bilo koje prepoznatljive djelove ili derivate prodavati ako su ubijene, uhvaćene ili pribavljene u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode i Zakonom o divljači i lovstvu (2020);

– Akt o ekološkoj mreži sa granicama svake lokacije, informacijama o ciljanim vrstama i staništima, menadžerskoj jedinici svake lokacije, kao i mjerama zaštite i konzervacije ekološke mreže (2020.).

Od navedenih podzakonskih akata od donošenja NEAS-a do oktobra 2019. godine su donijeti:

– Pravilnik o bližim kriterijumima za određivanje područja ekološke mreže (“Službeni list Crne Gore “, br. 45/17);

– Pravilnik o sadržaju studije o ocjeni prihvatljivosti za područje ekološke mreže (“Službeni list Crne Gore”, br. 45/17);

– Pravilnik o bližim uslovima za promet zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore “, br. 61/17).

Od planiranih obaveza shodno NEAS-u nije realizovano sljedeće:5

Donošenje Specifičnog plana za implementaciju Direktive 1999/22/EZ (držanje divljih životinja u zoološkim vrtovima), za koji je rok bio IV kvartal 2018. godina.

ϭ U cilju transponovanja i implementacije Regulative (EZ) Br. 338/97, Regulative (EZ) Br. 865/2006, Regulative (EU) Br. 792/2012,

5 Prvi polugodišnji izvještaj o realizaciji Akcionog plana Nacionalne strategije za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena za period 2018-2020. za izvještajni period jul – decembar 2018. godine

Regulative (EU) Br. 791/2012, (CITES), planirano je pripremanje i sprovođenje posebnog akcionog plana, plana obuke zaposlenih u Agenciji za zaštitu prirode i životne sredine, Ministarstvu finansija – Upravi carina, Upravi za inspekcijske poslove. Takođe, planirano je pored obuka po ovom pitanju da se uspostavi centar za spasavanje, nabavka odgovarajuće opreme na granicama, u kojoj se konfiskovane vrste divljih biljaka i životinja mogu bezbjedno čuvati. Rok za ove aktivnosti je period 2017-2020.

– Aktivnosti na sprečavanju nelegalnih sječa, uspostavljanju sistema monitoringa, prekogranična saradnja, informacioni sistem o šumama i sistem monitoringa sa logovanjem (bar kodovi) i pripremi implementacionih planova za Regulativu (EU) br. 995/2010, Regulativu (EU) br. 363/2012 i Regulativu (EU) br. 607/2012 («Drvo»). Rok je 2018-2020.

Osnovana Radna ekspertska grupa za zaštitu prirode ima sljedeće funkcije:

– Ublažavanje i prevazilaženje praznina uzrokovanih činjenicom da izraženu institucionalnu organizaciju, koja je još više iskomplikovana fragmentiranim i nedovoljno raznovrsnim kompentencijama između nadležnih nacionalnih organa u oblasti zaštite prirode, ne slijede odgovarajuće strukture i mehanizmi koordinacije,

– Primjena mehanizama institucionalne koordinacije i nesmetanog protoka informacija u procesu implementacije NEAS-a sa Akcionim planom,

– Funkcionalna međusektorska horizontalna koordinacija na nacionalnom nivou između MORT-a i drugih državnih organa sa nadležnostima iz pod-oblasti zaštite prirode,

15

– Funkcionalna vertikalna koordinacija između nivoa nacionalne uprave i lokalnih samouprava koja doprinosi i međusektorskoj horizontalnoj koordinaciji između lokalnih samouprava.

O radu Radne grupe nema javno dostupnih informacija.

Planirano je administrativno osnaživanje/uvećanje u Direkciji za zaštitu prirode. Vlada je donijela

6 Plan reorganizacije i jačanja administrativnih kapaciteta za sektore životne sredine i klimatskih promjena u Crnoj Gori za period 2017-2020, Podgorica, jun 2017. godine (str. 43)

7 Nacionalna strategija za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena s Akcionim planom za period 2016-2020, (str. 174)

8 http://www.mrt.gov.me/biblioteka/pravilnici Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Ministarstva održivog razvoja i turizma

Plan reorganizacije i jačanja kapaciteta u oblasti životne sredine6 (planirano zapošljavanje 2 službenika do 2020.), koji se značajno razlikuje od NEAS-a (planirano zapošljavanje18 službenika)7. U izvještajnom periodu, Direkcija zaštite prirode je pripojena Direkciji za kontrolu industrijskog zagađenja i upravljanja hemikalijama, u decembru 2018. godine.8

Photo by freepik / freepik

2

16

PRIRODNE KARAKTERISTIKE

Raznovrsnost i jedinstvenost prirodnih resursa Crne Gore zahtijeva preduzimanje odlučnih

mjera kako bi se taj izuzetni potencijal očuvao, u skladu s ustavnim određenjem Crne Gore kao ekološke države, vizijom, principima, strateškim ciljevima i mjerama održivog razvoja utvrđenim u NSOR iz 2007, te opredjeljenjem iskazanim na Konferenciji Ujedinjenih nacija o održivom razvoju 2012. godine (Rio+20).

Crnogorski pejzaž karakterišu visoke planine u sjevernom dijelu zemlje, kraški segmenti u središnjem i zapadnom dijelu i obala na jugu. Crnogorski dio krša uglavnom leži na nadmorskoj visini od 900m iako se neke površine uzdižu i do 1800m. Prosječni vrhovi su na više od 2000m nadmorske visine a najviši vrh crnogorskih Prokletija je Zla Kolata (2535m), koji se uzdiže na masivu Bjeliča. Slijede Dobra Kolata (2525m) i Maja Rosit (2525m) na Prokletijama i Bobotov Kuk (2523m) na Durmitoru. Najniži segment je u dolini rijeke Zete, koja teče na visini od 450m. Rijeka zauzima središte Nikšićkog polja, ravnu, izduženu depresiju tipičnu za kraške krajeve. Dolina rijeke Zete, ili Bjelopavlićka ravnica, spaja

se na jugoistoku sa drugom značajnom ravnicom u Crnoj Gori, Zetskom ravnicom. Zetska ravnica se proteže od Skadarskog jezera na nadmorskoj visini od 40 metara.

Obala Crne Gore duga je 294 km i nema velikih naseljenih ostrva duž obale. Bokokotorski zaliv, sličan fjordu, okružen je planinama visokim do 1000m, koje se gotovo strmo spuštaju u more.

Teritorija Crne Gore se može podijeliti na dva glavna biogeografska područja (mediteranski i alpski) s različitim ekosistemima koji im pripadaju.

Crna Gora se odlikuje izuzetnim bogatstvom vaskularne flore. Na osnovu objavljenih podataka, procjenjuje se da na njenom području raste nešto više od 3600 vrsta i podvrsta (Stešević, Petrović in press). Ako se bogatstvo flore jednog prostora izrazi brojem vrsta po jedinici površine, onda Crna Gora zauzima prvo mjesto među evropskim državama (Stevanović et al. 1995). Iz godine u godinu povećava se antropogeni pritisak na prirodna staništa, posebno u mediteranskom regionu Crne Gore. Ovo je ozbiljna prijetnja za, već u velikoj mjeri uništenu,

Photo by jasmijn wagenaar / Unsplash

17

floru i vegetaciju primorskog kraja. Kao centri diverziteta vaskularne flore i endemizma u Crnoj Gori navode se visokoplaninske oblasti: Prokletije, Durmitor, Komovi. Oko 20% ukupne flore pripada endemičnim i subendemičnim biljkama. Procjene su da ima preko 1.200 vrsta slatkovodnih algi, 300 vrsta morskih algi, 589 vrsta mahovine, 7.000-8.000 vrsta vaskularnih biljaka, 2.000 gljiva, 16.000-20.000 vrsta insekata, 407 vrsta morske ribe, 56 vrsta reptila, 333 migratorne ptice i velika raznovrsnost sisara.9 Zbog svoje rijetkosti i ranjivosti, zaštićeno je 410 biljnih i 428 životinjskih vrsta.10

Iako u Crnoj Gori ne postoji formalna, široko priznata klasifikacija ekosistema, sa stanovišta

očuvanja biodiverziteta u Nacionalnoj strategiji biodiverziteta sa Akcionim planom (NBSAP) se izdvajaju sljedeći ekosistemi: planinski, šumski, travnati, slatkovodni, morski, priobalni, karstni, pećinski i kanjonski. Staništa su naseljena mnoštvom vrsta iz skoro svih sistematskih kategorija. U okviru svoje pokrivenosti, 54% je pokriveno šumama dok prirodne šume pokrivaju 45% teritorije.

9 Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom

10 Rješenje o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta (“Službeni list Republike Crne Gore”, br. 76/06)

Trenutno, zaštićena područja pokrivaju 12,206 % teritorije sa ukupno 73 zaštićena područja od kojih najveći dio (101,733 ha ili 7,32%) čine 5 nacionalnih parkova: “Durmitor”, “Skadarsko jezero”, “Lovćen”, “Biogradska gora” i “Prokletije”. Preostali dio se odnosi na: parkove prirode (5), stroge rezervate prirode (3), posebni rezervat prirode (1), spomenik prirode (57), predio izuzetnih odlika (2). Reviziju je potrebno uraditi za 52 zaštićena područja.

Na osnovu ratifikovanih međunarodnih ugovora, sljedeća nacionalna područja su predmet međunarodne zaštite:

1. Ramsarska konvencija (Konvencija o močvarnim područjima od međunarodnog značaja, kao staništa ptica močvarica): Nacionalni park Skadarsko jezero (20.000 ha) od 1995, specijalni florističko– faunistički rezervat Tivatska solila (150 ha) od 2013. godine i Ulcinjska Solana (70ha) od 2019. godine;

2. UNESCO Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine: Nacionalni park Durmitor sa kanjonom rijeke Tare (33 895 ha) je od 1980.

18

godine a Kotorsko – risanski zaliv (15.000 ha) je od 1979. godine na UNESCO-voj Listi svjetske baštine. Sliv rijeke Tare (182.899 ha) od 1977. godine ima status Svjetskog rezervata biosfere prema kriterijumima UNESCO-vog programa „Čovjek i biosfera”.

Nacionalna strategija biodiverziteta sa akcionim planom 2016-2020. i Nacionalna strategija

održivog razvoja do 2030. godine, prenoseći ciljeve Konvencije o biološkoj raznovrsnosti odnosno Aiči ciljeve, utvrdile su za cilj da se površina pod zaštićenim područjima prirode poveća na 17% državne teritorije (do 2020.) i da udio zaštićenih područja u moru bude minimalno 10% u odnosu na ukupnu površinu zaštićenih područja u Crnoj Gori pri čemu je predviđeno da do 2020. godine budu zaštićena 3 područja u moru. Navedeno potvrđuje potrebu da se u predstojećem periodu moraju nastaviti i sprovesti intenzivnije i efikasnije aktivnosti ka unaprjeđenju trenda proglašenja zaštićenih područja i stvaranja koherentne ekološke mreže u Crnoj Gori.

U periodu od 2012. godine, u Crnoj Gori je proglašeno četiri zaštićena područja: spomenici

prirode kanjon Cijevne i Gornjepoljski vir i parkovi prirode “Piva”, “Komovi”, “Orjen” i “Ulcinjska Solana”. U toku je postupak proglašenja parka prirode “Zeta”. Navedena područja su proglašena 2014, 2015, 2018. i 2019. godine, a prije toga posljednje proglašenje je bilo 2009. godine. Do 2014. godine je bila evidentna duga procedura proglašenja novih područja. Park prirode Piva (Maglić, Volujak, Bioč) zauzima 32.471,2 ha, ili 2,35 % teritorije, park prirode Komovi obuhvat od 13.232 km2, Dragišnica – Komarnica površine 2.570,5 ha, Ulcinjska Solana zauzima površinu od 1.477 ha. U planu je uspostavljanje Parka prirode koji će obuhvatiti i kanjon Nevidio, ili oko 0,2% ukupne teritorije Crne Gore. Od 2013. godine pokrenuta je i inicijativa za zaštitu Sinjajevine.

Zaštićena područja, osim primarne funkcije koja se odnosi na adekvatnu zaštitu staništa i vrsta,

pa samim tim i ekosistema u cjelini, predstavljaju područja koja podstiču razvoj održivog turizma i omogućavaju zaštitom održivo korišćenje ekosistemskih usluga, koje se u prvom redu manifestuju kroz funkcije ublažavanja klimatskih promjena i nepogoda, održavanje kvaliteta voda i vodoizvorišta, očuvanje kulturnih vrijednosti, područja za rekreativne aktivnosti, održavanja pejzažnih funkcija prostora, istorijsko-tradicionalnih vrijednosti itd.

Nacionalnom strategijom održivog razvoja i drugim strateškim i planskim dokumentima predviđeno je i proglašenje zaštićenih područja u moru. Ta područja još uvijek nijesu uspostavljena, ali su za veliki broj lokaliteta u moru obavljena bazična istraživanja: Luštica (od Mamule do rta Mačka); zona od rta Trašte do Platamuna (sa uskom zonom stroge zaštite od rta Žukovac do rta Kostovica); šira zona ostrva Katič; zona od rta Volujica do Dobrih Voda; zona od rta Komina do rta kod ostrva Stari Ulcinj; zona uvale Valdanos do Velike uvale; i Seka Đerane s južnim dijelom zone ispred Velike plaže do ušća Bojane (NS IUOP, MORT, 2015).

P rimorski pojas Crne Gore odlikuje se nizom specifičnih i raznovrsnih staništa i životinjskih

zajednica. Pregledom raspoloživih literaturnih podataka može se zaključiti da područje Crnogorskog primorja naseljava 1540 biljnih vrsta, 113 lišajeva, 283 mahovine, 232 gljiva, 289 beskičmenjaka, 29 predstavnika ihtiofaune, 18 vodozemaca, 38 gmizavaca, 249 ptica i 69 sisara. Na osnovu zoogeografskih odlika u fauni crnogorskog primorja razlikuju se kosmopolitske vrste-široko rasprostranjene u čitavom svijetu; holarktičke vrste-koje naseljavaju sjevernu zemljinu poluloptu; palearktičke vrste-koje naseljavaju Evropu, Aziju i Sjevernu Afriku; mediteranske vrste-koje se mogu smatrati mediteranskim endemima; i endemične vrste koje naseljavaju manje ili više ograničen prostor (istočno/zapadno mediteranski endemi, jadranski, balkanski, dinarski, crnogorski).

Crnogorska morska zona se prostire na 12 nautičkih milja (22, 26 km) od obale, pokriva 2.504,8 km2 i doseže maksimalnu dubinu od 1,233 m, podržavajući brojne populacije morske trave (Posidonia oceanica i Cymodocea nodosa).

Važno je istaći i izuzetan značaj nekih lokaliteta na Crnogorskom primorju, sa aspekta

očuvanja specifične flore i vegetacije, iako se ne odlikuju takvim bogatstvom flore i endema kao visokoplaninske oblasti zemlje. Tako je na Velikoj plaži u Ulcinju razvijena vegetacija psamofita, halofita i biljaka bočatnih voda; tipovi vegetacije koji su u najvećoj mjeri uništeni, ne samo u Crnoj Gori, već na cijeloj Jadranskoj obali. Na Tivatskim solilima i na Ulcinjskoj solani postoje zajednice halofita koje naseljavaju muljevitu podlogu, veoma rijetke na Jadranskoj obali. Flora obalnog područja Crne Gore bila je privlačna za istraživače, pa prvi floristički podaci iz ove zone datiraju još iz polovine 19. vijeka.

19

Broj od 1540 taksona nedvosmisleno ukazuje na veliki floristički diverzitet u mediteranskom

području Crne Gore. Od ukupnog broja zabilježenih taksona 87 ih je zaštićeno nacionalnom legislativom. Neke od ovih vrsta imaju veoma brojne populacije u Crnoj Gori, dok se neke nalaze samo u mediteranskom području i imaju malobrojne populacije, pa se o njima mora voditi računa prilikom bilo kakvih antropogenih intervencija. Pregledom literaturnih podataka zapaženo je i da ima taksona koji su veoma rijetki, srijeću se samo na jednom ili na dva lokaliteta, ali nemaju nacionalni status zaštite (Lysimachia atropurpurea, Neotinea maculata, Radiola linoides, Kickxia cirrhosa, Succisella inflexa). Procenat endemizma od 3% u primorskom području znatno je manji u poređenju sa stepenom endemizma ukupne crnogorske flore koji iznosi 7,11 %. Ovo je i očekivano s obzirom na činjenicu da se centri diverziteta endemične flore u Crnoj Gori, kao i na cijelom Balkanu, nalaze na visokim planinama. Endemična flora svakog područja predstavlja posebnu vrijednost biljnog svijeta, te to treba imati u vidu prilikom bilo kakvih antropogenih aktivnosti. Subendemična flora zastupljena je sa 13 taksona, gdje dominiraju Balkansko-Apeninski subendemi (Stevanović et al., 1995).

Analizom raspoložive literature i terenskih zapažanja za potrebe realizacije CAMP projekta

došlo se do podatka da je 111 biljnih taksona zabilježeno samo na jednom lokalitetu u Crnoj Gori, koji se nalazi u primorskom području što se mora prilikom planiranja prostora uzeti u obzir jer

11 Studija biodiverziteta i zaštite prirode (Analiza ranjivosti uskog obalnog područja), za potrebe CAMP projekta.

bi uništavanje staništa na konkretnom lokalitetu dovelo do nestanka te vrste iz flore Crne Gore. Područja koja predstavljaju jedino stanište za neki od 111 pomenutih taksona, kao i broj taksona koji na tim lokalitetima imaju jedino nalazište u Crnoj Gori su: Boka Kotorska (56), Velika plaža sa zaleđem (19), okolina Budve (15), Tivatska solila (10), okolina Bara (6), okolina Petrovca (3), Buljarica (2). Sedamnaest biljnih vrsta zabilježene su na samo dva lokaliteta. Za 44 vrste postoji samo po jedan stari podatak iz XIX vijeka koji govori o njihovom prisustvu u primorskom području i od tog perioda više nijesu zabilježene.

Tokom terenskih istraživanja sprovedenih u okviru CAMP projekta konstatovano je da je

vrsta Succisella inflexa navođena samo za Sutorinu kod Herceg Novog (Studniczka, 1890), a u jesen 2012. godine pronađena je u zaleđu Velike plaže u Ulcinju.

Od 50 invazivnih vrsta i podvrsta biljaka koje se navode za Crnu Goru (Stešević, Petrović, 2010) najveću opasnost predstavljaju bagrem (Robinia pseudacacia) i pajasen (Ailanthus altissima), a u zaleđu Velike plaže i na Adi Bojani i Amorpha fruticosa. Ovo su drvenaste vrste, pa njihovo širenje u većoj mjeri remeti strukturu prirodnih ekosistema, u poređenju za zeljastim biljkama. Ove vrste su ranije sađene kao ukrasne ili za pošumljavanje goleti (bagrem) ali su se ubrzo proširile i inkorporirale u prirodne ekosisteme, na nekim lokalitetima potiskujući autohtone edifikatore. 11


Photo by dusan smetana Unsplash

20

2.1. CRVENE KNJIGE

C rna Gora nema Crvene liste biljaka, životinja i gljiva. Neophodno je pristupiti izradi iste i konsultovati Svjetsku Crvenu Listu vaskularnih biljaka (1997 IUCN Red List of Threatened Plants), Evropsku Crvenu

listu vaskularnih biljaka (European Red List of vaskular plants), Bernsku Konvenciju, Anekse II i IV Habitat Direktive i CITES konvenciju.

Crvena lista ugroženih vrsta Svjetske unije za zaštitu prirode IUCN-a predstavlja globalni prikaz statusa ugroženosti biljnih i životinjskih vrsta. Crvena lista je indikator biološke raznovrsnosti i predstavlja najveću bazu podataka takvog tipa. Ona ukazuje na smanjenje biološke raznovrsnosti, probleme u zaštiti i na vrste kojima su potrebni programi zaštite. Program Crvena lista (Red List Programme) ima za cilj identifikaciju vrsta kojima je zaštita najneophodnija, kao i da ocijeni globalni indeks narušenosti biodiverziteta.

KATEGORIJE UGROŽENOSTI VRSTA

Za kategorizaciju ugroženosti vrsta koriste se naučno zasnovani kriterijumi koji su univerzalno primjenljivi. Korišćenjem kriterijuma za kategorizaciju ugroženosti vrste jednostavno se dolazi do podatka o stepenu

ugroženosti taksona i omogućava se sprovođenje programa zaštite.

21

Pregled kategorija ugroženosti vrsta prema IUCN-u:

EX-Izumrli

Takson je izumro kada ne postoji sumnja da je posljednji primjerak mrtav. U ovoj kategoriji nalazi se ogroman broj vrsta koje su nedavno izumrle uslijed različitih uzroka.

EW-Iščezli u prirodi

Takson je iščezao u prirodi kada je poznato da opstaje jedino u kulturi, u zatočeništvu ili kao naturalizovana populacija znatno izvan granica prethodnog rasprostranjenja. Pretraživanja terena na kojima vrste egzistiraju, u određenim periodima godine je osnovni pokazatelj.

CR-Krajnje ugrožen

Takson je krajnje ugrožen kad je suočen sa izgledom najviše vjerovatnoće nestajanja u prirodi u najbližoj budućnosti. To se procjenjuje na osnovu nekoliko kriterijuma:

– redukcije brojnosti populacije za najmanje 80% u periodu od zadnjih 10 godina ili tokom posljednje tri generacije;

– procjenom da takson zauzima površinu manju od 100 km2, ili ako je zauzeta površina manja od 10 km2;

– ako je uočena izrazita fragmentacija populacije ili pojava lokalnosti, produženo opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete površine, kvaliteta staništa, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki;

– ukoliko populacija broji manje od 250 zrelih jedinki, a procijenjeno je produženo opadanje za najmanje 25% u toku tri godine ili jedne generacije;

– ako je procijenjeno produženo opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu izrazite fragmentacije, odnosno, ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;

– ako populacija broji manje od 50 zrelih jedinki;

– ukoliko se pretpostavi da je vjerovatnoća nestajanja u prirodi veća od 50% u narednih 10 godina tj. u naredne tri generacije.

EN-Ugrožen

Takson je ugrožen ukoliko se suočava sa visokim rizikom od nestajanja u prirodi u bliskoj budućnosti. Kriterijumi kojima se ovo potvrđuje su:

– redukcija brojnosti populacije za najmanje 50% u posljednjih 10 godina ili u toku tri zadnje generacije;

– ukoliko takson zauzima prostor manji od 5.000 km2, ili ako je zauzeta površina manja od 500 km2;

– ako je uočena izrazita fragmentacija populacije ili utvrđeno postojanje na samo pet mjesta, produženo opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete površine, kvaliteta staništa, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki;

– ako je utvrđeno da populacija broji manje od 2.500 zrelih jedinki a procijenjeno je produženo opadanje za najmanje 20% u toku pet godina ili dvije generacije;

– ako je uočeno produženo opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u obliku izrazite fragmentacije odnosno ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;

– ako populacija broji manje od 250 zrelih jedinki;

22

– procjena da je vjerovatnoća nestajanja u prirodi veća od 20% u narednih 20 godina odnosno u narednih pet generacija.

VU-Ranjivi

Takson je ranjiv kad se suočava sa visokom vjerovatnoćom nestajanja u prirodi, a što se procjenjuje na osnovu sljedećih kriterijuma:

– uočenom redukcijom brojnosti populacije za najmanje 20% u toku posljednjih 10 godina ili u posljednje tri generacije;

– procjenom da je veličina prostora na kome se takson pojavljuje manja od 20.000 km2, ili je zauzeta površina manja od 2.000 km2;

– ukoliko je uočena izrazita fragmentacija populacije ili pojava postojanja na samo pet mjesta (lokalnost), produženo opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzetost površine, kvalitet staništa, broj lokalnosti ili subpopulacija i broj zrelih jedinki;

– ukoliko populacija broji manje od 10.000 zrelih jedinki a procijenjeno je produženo opadanje za najmanje 10% u toku 10 godina ili tri generacije;

– ako je uočeno produženo opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu izrazite fragmentacije odnosno ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;

– ukoliko je populacija vrlo mala (procjene da broji manje od 1.000 zrelih jedinki) ili usko rasprostranjena, tj. izrazito sužena u pogledu zauzete površine (obično ispod 100 km2) ili broja lokalnosti (manje od 5);

– procjena da je vjerovatnoća najmanje 10% da će populacija isčeznuti iz prirode u narednih 100 godina.

LR-Niska vjerovatnoća opasnosti

Taksoni uvršteni u ovu kategoriju dijele se na tri grupe:

– Zavisni od zaštite (CD) – ukoliko bi program očuvanja i zaštite bio okončan, takson bi mogao biti uvršten u neku od gore pomenutih kategorija;

– Skoro ugroženi (NT) – taksoni koji nijesu uvršteni u program zaštite, ali se nalaze blizu kategorije osjetljivih;

– Posljednja briga (LC) – taksoni koji nijesu određeni kao zavisni od zaštite ni kao skoro ugroženi.

DD-Bez dovoljno podataka

Taksoni koji ovdje pripadaju nijesu uvršteni ni u jednu kategoriju zbog nedovoljno podataka o stanju populacije, abundaciji i arealu.

NE-Neopredijeljen

Takson je neopredijeljen ukoliko još uvijek nije podvrgnut kriterijumima za procjenu njegovog statusa zaštite.

Nedostatak osnovnih podataka za staništa i vrste i nedovoljna pokrivenost zbog finansijskih i ljudskih resursa identifikovani su u Petom nacionalnom izvještaju o implementaciji UN Konvencije o

biodiverzitetu. Crvena knjiga još nije pripremljena iako je to obaveza shodno članu 90 Zakona o zaštiti prirode. Crvena knjiga može biti važno sredstvo za određivanje prioritetnih mjera očuvanja usmjerenih na određene ekosisteme, vrste ili genetske resurse. Za ove namjene može se koristiti i inventar koji se priprema za uspostavljanje mreže Natura 2000 u Crnoj Gori. Crvena knjiga bi bila odlična osnova za zaštitu ugroženih vrsta i najugroženijih staništa koji bi se prepoznali Planovima upravljanja za nacionalne parkove i druga zaštićena područja.

23

2.2. MONITORING BIODIVERZITETA U CRNOJ GORI

Informacija o stanju životne sredine za 2018. godinu usvojena je na sjednici Vlade od 27. juna

2019. godine.

Shodno Informaciji o stanju životne sredine za 2017. godinu (koju je Vlada usvojila u septembru 2018. godine) monitoring biodiverziteta je sproveden na sljedećim lokacijama: Kučke planine, Petnjica, Rumija, Rumija, Visitor i Zeletin.

Shodno Informaciji o stanju životne sredine za 2018. godinu, monitoring biodiverziteta je sproveden na sljedećim lokacijama: Nacionalni park „Lovćen“, Nacionalni park “Skadarsko jezero” (uključujući padine Rumije za oblast flore), Nacionalni park „Biogradska gora“, Kanjon Tare, Nacionalni park „Durmitor“, Ljubišnja (Područje Ljubišnje – Popov do), Nacionalni park „Prokletije“, Hajla, Bokokotorski zaliv, Delta rijeke Bojane, Šasko jezero, Solana Ulcinj, Buljarica, Tivatska solila i Zeletin.

Npr. za lokalitet kanjona Tare se navodi da je riječ o relativno stabilnim ekosistemima koji su u nižim područjima predstavljeni sa dominacijom crnog graba (Ostrya carpinifolia), koji su relativno očuvani,

ali je njihov kontinuitet prekinut izgradnjom auto puta. Ekosistemi u kojima dominira bukva (Fagus moesiaca) takođe su očuvani – glavna prijetnja su požari. U slučaju ekosistema crnog bora (Pinus nigra), glavni faktori ugrožavanja koji su značajno izraženi na konkretnom lokalitetu bili su posljedica požara koji su doveli do značajnih promjena, odnosno, degradacija staništa reprezentativnih primjeraka crnog bora sa izvanrednim genetskim potencijalom. Takođe, u značajnoj mjeri izraženi su i procesi erozije staništa na strmim položajima sa dominacijom crnog bora.

Za svaki lokalitet su prepoznate prijetnje i propisanje mjere za smanjenje negativnog uticaja.

Programom monitoringa biodiverziteta za 2019. godinu planirano je prikupljanje relevantnih podataka o stanju biodiverziteta na: drugom dijelu trase autoputa Bar – Boljare od strane svih istraživača, pilot lokaciji za inventarisanje staništa i vrsta sa referentnih lista za Crnu Goru shodno Direktivi o staništima i Direktivi o pticama po metodologiji Natura 2000 koja će se naknadno odrediti, i na sljedećim odabranim lokacijama: flora

Photo by jcomp / Freepik

24

na području NP “Skadarsko jezero”, NP “Lovćen”, NP “Biogradska gora”, Rumija, dendroflora i gljive na području NP “Biogradska gora”, NP “Skadarsko jezero”, NP “Lovćen”, entomofaune na području Ljubišnje, Piva (Bioč, Maglić, Volujak) i ostatak Kanjona rijeke Pive, fauna vodenih insekata na području NP “Skadarsko jezero”, NP “Lovćen”, NP “Biogradska gora”, malakofauna na području NP “Lovćen”, NP “Biogradska gora”, herpetofauna na području NP “Biogradska gora”, NP “Skadarsko jezero”, NP “Lovćen”, ihtiofauna na području NP “Biogradska gora”, NP “Skadarsko jezero” i Rumija, ornitofauna na području Ulcinjska Solana, Tivatska solila, Šasko jezero, Buljarica, Kanjon Cijevne, NP “Skadarsko jezero”, sisari na području NP “Biogradska gora”, NP “Skadarsko jezero” i NP “Lovćen”.

U Izvještaju o stanju životne sredine na bazi indikatora navodi se da je pravni osnov za sprovođenje monitoringa biodiverziteta Uredba o nacionalnoj listi indikatora u Crnoj Gori koja definiše sedam indikatora u oblasti biodiverziteta:

B01 – Diverzitet vrsta,

B02 – Zastupljenost i stanje odabranih vrsta,

B03 – Suva stabla u šumama,

B04 – Brojnost i dinamika populacija divljači u lovištima,

B05 – Alohtone i invazivne vrste,

B06 – Šumski požari

B07 – Zaštićena područja.

Međutim, dinamika izvještavanja, shodno Uredbi o nacionalnoj listi indikatora, nije za svaki indikator ista, imajući na umu promjenjivost i relevantnost određenih vremenskih raspona za analizu podataka. Tako je za indikator B05 – Alohtone i invazivne vrste predviđeno izvještavanje na petogodišnjem nivou, dok za B01 – Diverzitet vrsta i B02 – Zastupljenost i stanje odabranih vrsta na desetogodišnjem nivou. Za indikator B03 – Suva stabla u šumama, iako je shodno Uredbi bila predviđena godišnja dinamika sakupljanja podataka, ne postoje godišnji podaci već će se navedeno stanje pratiti na desetogodišnjem nivou.

Podaci koji se, po usvojenim standardnim metodologijama, koriste u izradi Nacionalne liste indikatora, dobijaju se ili kao rezultat programa monitoringa stanja životne sredine ili statističkih istraživanja.

Uredba o nacionalnoj listi indikatora zaštite životne sredine sadrži 6 indikatora koji se odnose na morski ekosistem ali, kako se sa monitoringom morskog ekosistema počelo tek 2008. godine, a u 2012. godini je rađen u znatno smanjenom obimu, dok za 2013. godinu uopšte nema podataka, ne postoji odgovarajući trend koji bi oslikao postojeće stanje u ovom segmentu životne sredine. TRIX indeks (pokazatelj stepena eutrofikacije) ispod 2 obično je vezan za otvoreno more i nisku produkciju fitoplanktona, a preko 6 za jako produktivno priobalno more. Vrijednosti oko 4 su tipične za slabo produktivna mora. Prosječne vrijednosti TRIX indexa kreću se oko 4, na pojedinim lokacijama se približavaju i vrijednosti 5, ali se može reći da je to i prosječna vrijednost za Jadransko more koje je mezotrofno.

2.3. NATURA 2000

NATURA 2000 je ekološka mreža sastavljena od područja važnih za očuvanje ugroženih vrsta i stanišnih tipova Evropske unije. Njen cilj je očuvati ili ponovno uspostaviti povoljno stanje više od hiljadu

ugroženih i rijetkih vrsta te oko 230 prirodnih i poluprirodnih stanišnih tipova. Dosad je u ovu ekološku mrežu uključeno oko 30.000 područja i čini gotovo 20% teritorije EU što je čini najvećim sistemom očuvanih područja u svijetu. NATURA 2000 se zasniva na EU direktivama, područja se biraju shodno naučnim kriterijumima, a kod upravljanja područjima NATURA 2000 u obzir se uzima i interes i dobrobit ljudi koji u njima žive.

25

Područja posebne zaštite (SPA) i područja od značaja za Zajednicu (SAC), utvrđena shodno Habitat direktivi i Direktivi o pticama, zajedno čine Natura 2000 mrežu, čiji je cilj da održi, a gdje je potrebno

da popravi, najvažnija Evropska staništa i vrste na nivou poželjnog statusa očuvanja. To ne znači da su antropogene aktivnosti zabranjene već da se trebaju odvijati shodno pravilima pomenutih direktiva i planovima upravljanja ekološkom mrežom a da ne prouzrokuju štete staništima i vrstama.

U Crnoj Gori Evropska unija je finansirala projekat “Uspostavljanje Natura 2000 mreže u Crnoj Gori“, kojim je pružena asistencija Ministarstvu održivog razvoja i turizma i Agenciji za zaštitu prirode i životne sredine. Projektom nije obuhvaćen južni dio Crne Gore, čime je ostavljena mogućnost devastacije lokaliteta koji mogu biti dio NATURA 2000 mreže ili određivanje namjene u druge svrhe strateškim i/ili planskim dokumentima.

Glavni cilj ovog projekta bio je sprovođenje neophodnih aktivnosti kako bi se počelo sa postavljanjem temelja za određivanje buduće Natura 2000 mreže. Implementacija projekta započela je 26. aprila 2016. godine i završena je u aprilu 2019. godine. Opisana su 33 potencijalna SPA područja što pokriva 53,5 % teritorije zemlje.

Projekat je postavio temelj za određivanje buduće Natura 2000 mreže u Crnoj Gori i može se smatrati najopsežnijim istraživanjem u istoriji Crne Gore. Projektom su ponuđena znanja istaknutih eksperata i naučnika iz Evrope koje nacionalne institucije nijesu adekvatno iskoristile za podizanje sopstvenih kapaciteta za ostvarivanje preduslova za dalji rad na uspostavljanju ekološke mreže a kasnije i upravljanje njome.12

Aktivnosti ovog projekta bile su grupisane u 3 glavne komponente koje su međusobno povezane i implementirale su se u skladu sa zahtjevima Direktive o pticama i Direktive o staništima.

Komponenta 1: Uspostavljanje osnova za pripremu Natura 2000 mreže

Početne tačke predstavljale su teorijske preduslove, odnosno pripremne aktivnosti neophodne za bilo kakve naknadne akcije. Zainteresovane strane je trebalo identifikovati i obučiti, oko koncepta Natura 2000 mreže trebalo je da postoji dogovor, transponovanje je trebalo završiti a predviđene podzakonske akte obezbijediti. Pored toga, referentne liste je trebalo utvrditi u skladu sa Aneksima Direktive o staništima i definisati tačne granice između dva biogeografska regiona (Alpskog i Mediteranskog).

Komponenta 2: Pripremni rad za uspostavljanje Područja posebne zaštite (SPA područja)

Aktivnosti je trebalo fokusirati na ispunjavanju obaveza navedenih u Direktivi o pticama. Bilo je potrebno kreirati referentnu listu o pticama, a kriterijume odabira SPA područja u Crnoj Gori elaborirati. Predloge za SPA područja je trebalo pripremiti i dogovoriti, kombinujući informacije iz literature i ostalih stručnih izvora – između ostalih, iz postojećih Međunarodno značajnih područja za ptice (IBA područja) – sa podacima dobijenim sveobuhvatnim terenskim radom.

Komponenta 3: Prikupljanje podataka za Predložena područja od značaja za Zajednicu (pSCI područja)

Cilj ove komponente je bio da se pomogne zemlji da prikupi, verifikuje i obradi podatke, uglavnom iz nekoliko prethodno odabranih Ključnih područja biodiverziteta (KBA područja). Aktivnosti je trebalo usmjeriti ka mapiranju staništa i prikupljanju podataka o vrstama tokom dvije pune sezone. Tim lokalnih eksperata je trebalo da radi na ovoj komponenti projekta, obuhvatajući sve taksonomske grupe i vodeći se tehničkim smjernicama. Uloga verifikacionog odbora je bila da osigura kvalitet podataka.

Potencijalna Natura 2000 područja mogu biti predložena jedino onda kada je popis cjelokupne teritorije zemlje dostupan.

Realizovane su sljedeće aktivnosti: treninzi o Natura 2000 obavezama, izrada pisanog nacrta i rječnika za termine koji se koriste u Direktivama, sporazum o konceptu Natura 2000 u Crnoj Gori, Nacrt referentnih

12 http://standard.co.me/index.php/drustvo/item/46211-propustena-prilika-da-se-iskoriste-potencijali-projekta-natura-2000

Photo by Kodex.me

26

lista staništa, određivanje granica biogeografskih regiona i moguće izmjene Priloga Direktiva, referentne liste ptičjih vrsta za Crnu Goru i obuka o obavezama iz Direktive o pticama, potvrda nacionalnih kriterijuma za odabir SPA, predlog za SPA na osnovu postojećih i planiranih IBA Crne Gore, pripremne aktivnosti za kartiranje staništa i prikupljanje podataka o vrstama, mapiranje staništa na terenu za 9 KBA, prikupljanje podataka o vrstama, pripremljen je dokument „Mapa puta i nedostaci“ koji će definisati plan daljih aktivnosti, dalji status planiranja mapiranja postojećeg stanja i narednih koraka. Na kraju projekta, pripremljen je Finalni izvještaj.

Izazovi u daljem radu na uspostavljanju NATURA 2000 mreže povezani su sa neadekvatnim kapacitetima ljudskih resursa na državnom i lokalnom nivou u državnim institucijama u smislu broja službenika i stručnjaka koji se bave ovom temom. Ovo se uglavnom odnosi na stručnost i naučno-istraživački rad za određene taksonomske kategorije i primjenu specifičnih metodologija i prikupljanje podataka u skladu sa standardima NATURA 2000. Tokom 2019. godine spovedena su dodatna istraživanja sa posebnim osvrtom na impementaciju Habitat direktive.

2.4. ULCINJSKA SOLANA

Područje Solane je gnijezdilište za preko 250 registrovanih vrsta ptica, što predstavlja oko polovinu registrovanih vrsta u čitavoj Evropi. Solanu karakteriše visok stepen biodiverziteta, kao i prisustvo

halofitne vegetacije što je od velikog značaja i potrebno je staviti područje pod zaštitu. Ulcinjska Solana može predstavljati idealan primjer sinergije ekonomskog iskorišćavanja prostora (proizvodnje soli) i zaštite prirode.

U Zajedničkoj poziciji Evropske Unije za Poglavlje 27: Životna sredina i klimatske promjene, navodi se da EU poziva Crnu Goru da pokaže da je sposobna da upravlja mrežom Natura 2000 osiguravanjem djelotvornog upravljanja postojećim nacionalnim zaštićenim područjima, dodjeljujući Ulcinjskoj solani odgovarajući status zaštite i djelotvornim sprovođenjem neophodnih mjera očuvanja koje vode ka poboljšanju njenog stanja očuvanosti, kao i određivanjem zaštićenih područja u moru i osiguravanjem djelotvornog upravljanja

27

tim područjima. Nadalje, EU poziva Crnu Goru da nastavi da izgrađuje sveobuhvatan sistem stroge zaštite vrsta i da pokaže svoju djelotvornost u licenciranju aktivnosti u pomorskom okruženju, kao što su seizmička istraživanja nafte i gasa, kao i na kopnu osiguravajući održive lovačke prakse.

Solana je prestala sa proizvodnjom soli 2014. godine, nakon 80 godina aktivnog rada, prestalo je upumpavanje morske vode, što se značajno odrazilo na opstanak ptica na ovom području.

Formalni proces zaštite je pokrenut podnošenjem zahtjeva Opštine Ulcinj Agenciji za zaštitu životne sredine za izradu Studije zaštite nakon što je kao zaključak Međunarodne konferencije o zaštiti Ulcinjske solane, organizovane od strane Centra za zaštitu i proučavanje ptica i Euronatur-a početkom aprila 2015. godine, ukazano da ovo područje mora biti proglašeno zaštićenim. Usklađivanjem ljudskih aktivnosti, ekonomskih i društvenih razvojnih planova, programa i projekata sa definisanim stepenom zaštite i održivim odnosno racionalnim korišćenjem prirodnih vrijednosti i resursa radi njihovog trajnog očuvanja može se očuvati ovo područje. Kako bi se održao razvoj tog područja buduće aktivnosti trebaju biti usmjerene na proizvodnju soli, na izgradnji infrastrukture, naučna istraživanja i praćenje prirodnih procesa i na kontrolisane posjete u turističke, obrazovne, rekreativne i opšte kulturne svrhe.

Neriješeni vlasnički odnosi i uveden stečaj preduzeću su bili opravdanje za nepostojanje političke volje za očuvanjem ovog prostora.

Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) je sa još tri organizacije, Centrom za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP), Udruženjem Dr Martin Schneider-Jacoby Association (MSJA) i Crnogorskim društvom ekologa (CDE), podnijela krivičnu prijavu protiv stečajnog upravnika Solane “Bajo Sekulić”, odgovornih osoba uprava za imovinu i nekretnine i Zaštitnika imovinsko-pravnih interesa Crne Gore, zbog prodaje imovine preduzeća.

Sa druge strane, puna zaštita Ulcinjske Solane predstavlja veliku priliku za biodiverzitet i za turizam, kako direktno tako i posredno promovisanjem biološke raznovrsnosti kao važnog elementa održivog turizma u Crnoj Gori. S obzirom na međunarodni značaj lokacije i značajnu vidljivost ovog pitanja, može postojati značajan prostor za nacionalno i međunarodno finansiranje kako bi se upotpunilo finansiranje iz državnog i/ili lokalnog budžeta.

U novembru 2017. godine, kroz Instument za EU integraciju (EUIF) završena je sveobuhvatna Studija zaštite Ulcinjske solane u kojoj su obrađena sva pitanja od značaja za ovaj lokalitet (biodiverzitet, razvijeni su scenariji pokretanja proizvodnje soli i modeli održivog razvoja na lokalitetu, modeli upravljanja, itd.). Informaciju o Studiji zaštite Ulcinjske Solana Vlada Crne Gore je usvojila u oktobru 2018. godine kada je dostavljena i opštini Ulcinj na dalje postupanje. Studija je predložila da Ulcinjska Solana dobije status parka prirode.

Predstavnici organizacija Centar za zaštitu i proučavanje ptica (CZIP), BirdLife International, EuroNautur i Udruženja Martin Schneider-Jacoby predali su 16. aprila 2019. godine međunarodnu peticiju za podršku zaštite Ulcinjske solane sa više od 90.000 potpisa, premijeru Dušku Markoviću.

U Podgorici je 17. aprila 2019. godine održana 5. Međunarodna konferencija o zaštiti Ulcinjske solane na kojoj je ocijenjeno da je ekološka degradacija Solane činjenica, a proces zaštite tog područja ekstremno usporen, kao i da se sve mora brže odvijati zbog evidentnog ekološkog uništavanja. Ukazano je i na pitanje vlasništva nad zemljištem Solane koje je vrlo problematično i preporučeno da se pronađe način da to ne bude prepreka.

Opština Ulcinj je sprovela javnu raspravu o Nacrtu studije i 24. juna 2019. godine je ovo područje proglašeno Parkom prirode. Prema nalazima Studije, Ulcinjska solana ispunjava 6 od 9 alternativnih Ramsarskih kriterijuma i ima najmanje 11 vrsta ptica i 3 vrste staništa, što može da se navede kao kvalifikacija za uvrštavanje u mrežu Natura 2000.13 U septembru 2019. godine Ulcinjska Solana je uvrštena na Ramsar listu močvarnih staništa od međunarodnog značaja.

13 INFORMACIJA O PROJEKTU „FINALIZACIJA STUDIJE ZAŠTITE PODRUČJA ULCINJSKE SOLANE“

28

2.5. ZAŠTIĆENA PODRUČJA U MORU

14 https://www.thegef.org/project/promoting-protected-areas-management-through-integrated-marine-and-coastal-ecosystems

15 Izvještaj o stanju uređenja prostora za 2018. godinu

U Crnoj Gori ne postoje zaštićena područja u moru. Ne postoje ni posebni zakoni ili strategije koje

se bave isključivo zaštićenim područjima u moru. Tematika je tretirana Nacionalnom strategijom biodiverziteta i Integralnoj strategiji upravljanja obalnim područjem. Odredbe Zakona o zaštiti prirode se odnose i na zaštićena područja u moru. Uspostavljanje ovih područja planirano je Prostornim planom posebne namjene za obalno područje. U toku je priprema Predloga zakona o zaštiti morske sredine.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma, u saradnji sa Programom Ujedinjenih nacija za životnu sredinu iz Beča, realizuje projekat “Promovisanje upravljanja zaštićenim područjima kroz integrisanu zaštitu morskih i priobalnih ekosistema u obalnom području Crne Gore“ za uspostavljanje okvira za prva zaštićena područja prirode u moru u Crnoj Gori, i to: Platamuni, Katič i ostrvo Stari Ulcinj. Planirana je zaštita najmanje 2.301 hektara. Projekat ukupne vrijednosti od 14.056.615 USD se finansira iz Globalnog fonda za životnu sredinu (GEF) u iznosu od 1.602.940 USD, doprinos MORT-a, u iznosu od 12.453.675 USD, i Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu, u iznosu od 250.000 USD (UNEP). Rezultat projekta treba da bude i uspostavljanje podsistema za integrisano upravljanje obalnim i zaštićenim područjima u moru. Projekat je važan sa aspekta ispunjavanja obaveza na globalnom i nacionalnom nivou kao i u kontekstu EU integracija kada je u pitanju zaštita biodiverziteta.14 Projekat je doprinio,

tokom 2019. godine, sakupljanju podataka po metodologiji Nature 2000 u kopnenom obalnom regionu (do 400 m nadmorske visine).

Rezultati projekta „Definisanje metodološkog okvira za planiranje namjene morskog područja u Boko-kotorskom zalivu“ su osnova za sprovođenje tekućeg dvogodišnjeg subregionalnog projekta za Crnu Goru i Albaniju „Primjena ekosistemskog pristupa (EcAp) u Jadranskom moru kroz planiranje namjene morskog područja (MSP)“ – projekat GEF Adriatic koji implementira Regionalni centar programa prioritetnih akcija (PAP/RAC) u okviru UNEP/MAP-a. Kroz prvu komponentu projekta se obezbijeđuje uvođenje ekosistemskog pristupa u nacionalni sistem praćenja stanja morske sredine dok će sprovođenje druge komponente tokom 2019. godine doprinijeti pripremi prostornog plana namjene morskog područja. Model za pripremu prostornog plana morske sredine je obaveza u okviru pristupanja Crne Gore u EU u dijelu transpozicije Okvirne direktive o morskoj strategiji i Direktive o planiranju namjene morskog područja. Stoga će implementacija projekta doprinijeti sprovođenju Konvencije za zaštitu morske sredine i priobalnog područja Sredozemlja (Barselonska konvencija), kao i ispunjavanju obaveza definisanim u pregovaračkoj poziciji za poglavlje 27.15

Identifikovan je niz uticaja na biodiverzitet vrsta u moru. Zato je neophodno pojačati implementaciju i sprovođenje mjera za ublažavanje negativnih uticaja turizma na biodiverzitet mora kakav je uticaj velikog

Photo by andrew buchanan / Unsplash

29

broja brodova/kruzera, invazivnih vrsta, istraživanja nafte i gasa.

Geofizički brodovi “Polar Empress”, “Ocean Merimad” i “7-Waves” koji su angažovani na istraživanju nafte i gasa u crnogorskom podmorju,

16 http://www.rtcg.me/vijesti/turizam-i-ekologija/221846/nedozvoljene-aktivnosti-brodova-za-istrazivanje-nafte.html

kreću se, rade markaciju i druge nepoznate i nedozvoljene aktivnosti. Pored nepoznatog uticaja na živi svijet, radnjama je došlo do ozbiljnog kršenja međunarodnih sporazuma i konvencija kao što su ACCOBAMS i MARPOL i niza EU Direktiva.16

2.6. INVAZIVNE VRSTE

Skupština Crne Gore je, u martu 2019. godine, donijela Zakon o stranim i invazivnim stranim

vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 18/19) kojim se uređuje način sprečavanja unošenja i širenja stranih i invazivnih stranih vrsta biljaka, životinja i gljiva, radi ublažavanja i smanjivanja na najmanju moguću mjeru štetnog uticaja na biodiverzitet, usluge ekosistema i/ili zdravlje ljudi.

Regionalna i prekogranična saradnja može olakšati identifikaciju puteva prenošenja invazivnih vrsta, pripremu akcionih planova, uspostavljanje sistema ranog otkrivanja i mjere za brzo iskorjenjivanje i upravljanje. Plan treba da uključi strategiju podizanja svijesti za ciljane strane invazivne vrste i ciljane interesne grupe.

Izgradnja auto-puta Bar-Boljare predstavlja rizik od širenja invazivnih vrsta, prije svega neadekvatnim upravljanjem zemljišnih iskopa i povećanim međunarodnim transportom.

Peti nacionalni izvještaj za UN Konvenciju o biodiverzitetu (CBD) i NBSAP identifikuju invazivne vrste, uključujući i morske invazivne vrste kao prijetnju. Predviđa se da će se uspostaviti prihvatne luke koje će osigurati adekvatan tretman balastnih voda. NBSAP prepoznaje potrebu za sistematskim

istraživanjem i donošenjem liste invazivnih vrsta, što propisuje i novousvojeni Zakon.

Npr. vrsta Callinectis sapidus – plavi rak, potiče iz Atlanskog okeana gdje naseljava estuare i plitka obalna područja. Podnosi uslove visokog saliniteta i temperature, a može da preživi niske koncentracije kiseonika. Dobar je plivač i ima veliki reproduktivni

Photo by andrew buchanan / Unsplash

30

potencijal. Spada u najinvazivnije morske vrste u Mediteranu u koji je dospio putem balastnih voda. Agresivna je vrsta i u kompeticiji je sa autohtonom populacijom rakova. Primijećen je na više lokacija, na ušću rijeke Bojane u Ulcinju, kod Jaza u Budvi i u Boki Kotorskoj, u Tivatskom zalivu.

2.7. IDENTIFIKOVANI PRITISCI NA BIODIVERZITET

I Uvidom u Peti nacionalni izvještaj Crne Gore za Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti konstatovano je da je najmanje uspjeha u integraciji mjera biodiverziteta u druge sektore postignuto u sektoru energetike

i prostornom planiranju. Nezadovoljavajuća je i integracija u sektore ribarstva i lovstva i osrednja u sektoru saobraćaja. Najviše uspjeha je postignuto u sektoru turizma i šumarstva, ali na strateškom, ne i na operativnom nivou.

a) Turizam

T urizam, kao i mnogi drugi oblici razvoja, proizvodi uticaj na životnu sredinu, čak i pri niskom nivou intenziteta i uprkos i najboljem menadžmentu zaštićenih područja. Takvi uticaji se javljaju i na nivou

lokacije i na većim površinama. Ekološki rizici od turizma su: izgradnja smještaja, centara za posjetioce, izgradnja infrastrukture, uklanjanje vegetacije, gubitak staništa i vrsta, uticaj na odvodnjavanje itd. Staništa se mogu značajno promijeniti izgradnjom putnih pravaca, uspostavljanjem lovnih rezervata, uspostavljanjem područja za uzgoj, uklanjanjem drveća i djelovanjem erozije. Prevoz može imati direktne negativne uticaje na životnu sredinu (npr. uklanjanje vegetacije, prenošenje korova, uznemirenje životinja). Požarna frekvencija se može promijeniti zbog turista, povećavaju se zahtjevi za svježom vodom, povećava se odlaganje otpadaka u rijekama, jezerima, moru, usložnjava se problem odvođenja otpadnih voda, oslobađa

Photo by robin van holst / Unsplash

31

se nafta i gorivo sa brodova i manjih plovila. Propelerska vodena plovila mogu uticati na određene vodene biljke i vrste. Motorizovani prevoz izaziva zagađenje od emisija. Naročito je izražen uticaj na insekte i male beskičmenjake, od efekata transporta, unošenih vrsta, buke.

Turizmom u zaštićenim područjima se stvara prostor za zanemarivanje onih zaštićenih područja koja imaju važne vrijednosti očuvanja, ali ograničene privlačnosti za turiste. Strategije ekoturizma/održivog turizma treba da se zasnivaju na jačanju pozitivnih prednosti i smanjenju negativnih uticaja na životnu sredinu prije njihovog nastanka. Ovo se najbolje postiže kroz dobro dizajnirane strategije planiranja. Važno je pitanje osjetljivost na kumulativne uticaje, primjena adaptivnog upravljanja i postizanje konsenzusa između zainteresovanih strana o tome koliko je uticaj prihvatljiv i gdje, u zaštićenom području.

Svako zaštićeno područje treba da ima plan koji predviđa kako će se turizmom i razvojem tog područja upravljati. Planom se detaljno trebaju opisati specifični ciljevi i ciljevi koji su definisani propisima u oblasti zaštite prirode. Potrebno je definisati ciljeve razvoja turizma i mjere upravljanja, budžet, izvore finansiranja i upravljanje shodno zoniranju parka. U Crnoj Gori je donijet Master plan razvoja turizma koji definiše klastere razvoja. Međutim, takav pristup treba da integriše i zahtjeve očuvanja prirode i biodiverziteta, očuvanje zemljišta i procijeni uticaj planiranih aktivnosti na klimatske promjene.

Javno preduzeće za morsko dobro koristi dio svojih prihoda za mjere zaštite životne sredine, od kojih su neke od vitalnog značaja za biodiverzitet, kao što je tretman otpadnih voda i sakupljanje otpada. Upravljanje Tivatskim solilima kao zaštićenim područjem, kao i rad Javnog preduzeća i podsticanje prihvatanja zaštićenog područja od strane lokalnog stanovništva predstavlja dobar primjer kako turizam može doprinijeti biodiverzitetu.

U ovom sektoru je potrebno:

– povećati udio prihoda od turizma koji će se koristiti za mjere zaštite životne sredine i biodiverziteta;

– pojačati mjere za uštedu vode u priobalnom području kako bi se smanjila potreba za dobijanjem vode iz Skadarskog jezera, te pomno pratiti uticaj odvođenja vode iz Skadarskog jezera, uključujući kumulativni uticaj takvog korišćenja zajedno sa drugim uticajima na ekosistem jezera, kako bi se izbjeglo/prekinulo prekomjerno iskorištavanje;

– pojačati implementaciju i sprovođenje mjera za ublažavanje negativnih uticaja turista na biološku raznovrsnost mora, npr. uticaj značajnog broja brodova za razonodu;

– promovirati eko-turizam u zajednici, posebno u sjevernom dijelu zemlje.

b) Planiranje prostora

Granice do kojih životna sredina može da podnese promjene naziva se ekološki (biogeni) kapacitet a definisanje ekološkog kapaciteta područja u cjelini za koji se plan donosi ili pojedinih njihovih djelova,

predstavlja stratešku osnovu i preduslov ostvarivanja plana sa aspekta aktivne zaštite i upravljanja životnom sredinom (Lješević i Filipović, 1995).

Osnovna pretpostavka obezbjeđenja boljeg funkcionisanja sistema planiranja prostora je efikasno sprovođenje planova uz uključivanje javnosti pri pripremanju, donošenju i ostvarivanju odluka uz neophodno poštovanje instrumenata strateške procjene uticaja planova, procjene uticaja projekata na životnu sredinu (SEA i EIA) i ocjene prihvatljivosti zahvata na prirodu (Evropska komisija, 2007).

Razvoj ekološke mreže usloviće uspostavljanje novih kriterijuma pri planiranju (Jones – Walters i Čivić, 2011).

Očuvanje zelenih površina, u gradovima i van njih, obezbjeđuju smanjenje i zaštitu od erozije, oprašivanje, prilagođavanje na klimatske promjene, koridore za kretanje životinja (i nešto manje biljaka), rekreativne i kulturne usluge (TEEB, 2011). Imajući u vidu horizontalni značaj prostornog planiranja, uključivanje ekoloških mreža u prostorno – plansku dokumentaciju i davanje značaja ekološkim mrežama kroz koncept

32

korišćenja zemljišta i planiranja infrastrukturnog i ekonomskog razvoja jedan je od glavnih mehanizama za sektorsku integraciju biodiverziteta (Evropska komisija, 2011; UNCBD, 2010). Nemogućnost društva da uoči vrijednost prirode vodi degradaciji ekosistema, smanjenju usluga ekosistema i doprinosi značajnom opadanju biodiverziteta (TEEB, 2011).

P ri planiranju prostora treba imati u vidu zahtjeve zaštite prirode i osvrnuti se na izdvajanje

osnovnih tipova predjela i njihovih odlika (Bryl i Lyczkowska, 2010). Za pravilnu integraciju ekoloških mreža u planska dokumenta pored namjene površine od izuzetne važnosti je i organizacija prostora (Opdam, 2006). Kako će Crna Gora odgovoriti ovim zahtjevima, nakon donošenja Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata nije jasno. I Strategija EU o zaštiti biodiverziteta ukazuje na ulogu prostornog planiranja u očuvanju i održivom upravljanju ekosistema.

EU zakonodavstvo zagovara obavezne mehanizme zaštite u skladu sa članom 6 (3) i 6(4) Direktive o staništima (mjere i uslovi zaštite prirode, sprovođenje ocjena prihvatljivosti zahvata na prirodu). Međutim,

u Zakonu o planiranju prostora i izgradnji objekata, propisana je obaveza pribavljanja smjernica i uslova zaštite prirode ali za njih ne postoji provjera integracije mjera u planska dokumenta. U Zakonu se ne navode ni mehanizmi zaštite prirode poput ocjene prihvatljivosti niti se referira na posebne propise kojima se propisuje pomenuta obaveza. Implementacija Zakona bi ubuduće mogla dovesti do problema u praksi sa aspekta poštovanja EU zahtjeva u oblasti zaštite prirode.

Preporučuje se:

1. integracija mjera zaštite prirode u novom Prostornom planu za Crnu Goru i Planu generalne regulacije;

2. osiguravanje transparentnosti procedura, uz potpuno i efikasno učešće zainteresovanih strana, uključujući i civilni sektor i lokalno stanovništvo;

3. u pripremi PPD-e koristiti sve dostupne informacije o lokalnom biodiverzitetu i lokalnim ekosistemima i njihovim uslugama i raditi bazne studije biodiverziteta.

Photo by mostafa meraji / Unsplash

33

c) Hidro-elektrane i MHE

17 http://www.oie-res.me/index.php?page=mhe

U posljednjih nekoliko godina sprovode se sve intenzivnije aktivnosti na istraživanju potencijala

razvoja malih hidroelektrana. Osnovni parametar na osnovu kojeg se definiše mala hidroelektrana, uglavnom u svim zemljama, je instalisana snaga, koja za male hidroelektrane u Crnoj Gori iznosi do 10 MW.

U periodu od 2007. godine Crna Gora je pokrenula aktivnosti mjerenja malih vodotoka, uz norvešku pomoć, pomoć projekta UNDP i EBRD-a. Sprovedena su hidrološka mjerenja na 45 vodotoka, dok će se u projektu EBRD-a za izradu Katastra malih vodotoka za potrebe izgradnje malih hidroelektrana instalisane snage do 1 MW sprovesti mjerenja na 87 vodotoka na teritoriji 13 crnogorskih opština.

Za prvu fazu odabrano je 15 lokacija za vršenje hidrometrijskih mjerenja u cilju dobijanja pouzdanih podataka o režimu tih vodotoka, relevantnih za proizvodnju hidroenergije, od čega 6 u slivu Pive i 9 u slivu Lima. Na njima je tokom 2006. i 2007. godine sprovedeno po 15 serija mjerenja protoka.

Za drugu fazu odabrano je 15 lokacija za hidrometrijska mjerenja u cilju dobijanja pouzdanih podataka o režimu tih vodotoka, relevantnih za proizvodnju hidroenergije, od čega četiri u slivu Morače, tri u slivu Tare i osam u slivu Lima.17

Posljedice izgradnje hidroelektrana na životnu sredinu se odnose na transformisanje riječnog toka uzvodno od brana, blokiranje migratornih puteva vrstama, promjena ravnoteže staništa promjenom toka nizvodno od brana. Uticaj je evidentan i na kvalitet voda usljed snižavanja nivoa rastvorenog kiseonika.

Analizom lokacija planiranih hidro-energetskih objekata utvrđen je mogući uticaj na: rijeku Taru, Lim, rijeke Parka prirode Komovi (Peročica sa Mojanskom rijekom), Moraču sa pritokama, Park prirode “Piva”, kanjon rijeke Cijevne, Komarnicu, Ćehotinu, Ibar, jer se planirane mHE nalaze u sklopu ili neposrednoj blizini potencijalnih područja ekološke mreže ili područja koja su planirana za zaštitu na nacionalnom nivou.

Photo by energoprojekt.rs

34

Umjesto aktivnosti na zaštiti prirodnih ljepota koje posjeduje Crna Gora, suočavamo se sa

planovima koji prijete uništavanju rijeka malim hidroelektranama.

Davanje koncesija je najčešće zasnovano na zastarjelim aktima, bez adekvatne procjene hidroloških kapaciteta i ekosistemskih karakteristika. Uz nepostojanje Vodoprivredne osnove, planova upravljanja riječnim basenima, vodnog katastra i informacionog sistema, ovakve aktivnosti se mogu ocijeniti destruktivnim za životnu sredinu, te se ne mogu smatrati opravdanima.

Ne postoji ni strateški dokument za razvoj mHE koji definiše jasne smjernice, već se, donošenje odluke bazira na zainteresovanosti investitora za prostor, čime se trajno degradiraju prirodni resursi.

Kvalitet predloženih mjera zaštite i sprečavanja negativnih uticaja na životnu sredinu, datih Izvještajima o strateškoj procjeni uticaja planske dokumentacije i/ili Elaboratima procjene uticaja izgradnje mHE na životnu sredine, upitan je jer se zasniva na uopštenim mjerama prenijetim iz drugih, sličnih, dokumenata. Neophodno je da se procjene uticaja na životnu sredinu izgradnje hidroenergetskih objekata rade na osnovu prethodno urađenih baznih studija za sve segmente životne sredine i procijenjenog kumulativnog uticaja.

Kako ne podliježu obavezi sprovođenja procjene uticaja odluke o donošenju koncesionih akata ne uzimaju u obzir ekološke aspekte i ne mogu se ocijeniti održivim.

Ukoliko ne postoji ni državni jasan strateški okvir, niti jasno definisan lokalni prioritet, nije jasno iz kojih razloga se „ad hoc“ donose ovako ozbiljne odluke.

Namjera Vlade Crne Gore da dostigne cilj od 33 % udjela obnovljivih izvora energije u njenoj ukupnoj finalnoj potrošnji energije u 2020. godini je pohvalan. Međutim, postizanje tog cilja treba da bude u skladu sa zahtjevima Direktive 2009/28/EC. Neplansko iskorišćavanje resursa na neodrživi način neće odgovoriti zahtjevima Direktive, a još manje ispoštovati standarde i zahtjeve direktiva u oblasti zaštite prirode.

Neadekvatno tretiranje lokalnog stanovništva u dijalogu, kao zainteresovanog sagovornika, kao i nedovoljno transparentan proces davanja koncesija za izgradnju mHE, rezultira donošenjem odluka na

štetu lokalnog stanovništva i prirodnih resursa. Čak se ni usvojena planska dokumenta ne mogu pronaći na internet stranicama pojedinih opština, što je neprihvatljivo. Sve ovo govori o korišćenju prirodnih resursa na neodrživi način, iako su bogatstvo svake države i obaveza je da se štite za buduće generacije. Donošenje odluka, shodno interesovanju investitora za određeni lokalitet, nije prihvatljivo za očuvanje prirodnih vrijednosti zemlje. Korist lokalne zajednice, u vidu mogućih kratkoročnih zapošljavanja, naspram štete koju mogu proizvesti mHE na ekosistem, je neznatna. Zbog nedostatka prethodnog iskustva, lokalno stanovništvo se najčešće ne uključuje dovoljno u proces donošenja odluka. Nedovoljna informisanost rezultira nesagledivim štetama po samo stanovništvo, koje često nije svjesno kakve uticaje će ovakvi projekti imati na njih.

Preporučuje se:

– za svaku odluku o hidroenergetskim postrojenjima, uz prepoznavanje važnosti borbe protiv klimatskih promjena i osiguravanja energetske sigurnosti, u potpunosti uzeti u obzir jedinstvenost crnogorskih rijeka i njihovih ekosistema, njihov značaj za zaštitu vrsta, posebno endemskih i ugroženih vrsta, njihova vrijednost za domaći i međunarodni turizam, značajan potencijal za uštedu energije i bogato prisustvo alternativnih izvora obnovljive energije, kao što je solarna energija;

– obezbijediti odgovarajuće mjere za ublažavanje negativnih uticaja dodatnih hidroenergetskih instalacija tokom njihove izgradnje i tokom njihovog rada;

– posvetiti odgovarajuću pažnju biodiverzitetu prilikom pripreme plana za prilagođavanje klimatskim promjenama u Crnoj Gori. Rješenja zasnovana na prirodi treba dalje istraživati i primjenjivati gdje je to prikladno;

– korišćenje usluga ekosistema u cilju ublažavanja klimatskih promjena, adaptacije i očuvanja biodiverziteta.

d) Ribarstvo

Ribarstvom se najčešće bave stanovnici primorskih krajeva, kao i oni koji žive uz rijeke i jezera.

Osim uticaja na smanjenje ribljeg fonda, ulovom ribe i drugih morskih organizama, negativan uticaj morskog ribarstva na ekosistem ima nezakoniti ribolov eksplozivnim sredstvima i kočarenje.

35

Morsko ribarstvo u Crnoj Gori je organizovano kao privredno i sportsko-rekreativno. U Crnoj Gori postoji i slatkovodno ribarstvo. Nadležno tijelo za poslove ribarstva je Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja.

Da bi se pratio status ribljeg fonda na moru potrebno je pratiti sljedeće indikatore:

⚬ indikator koji se odnosi na procjenu biomase ribljeg fonda i dozvoljene kvote za izlov;

⚬ indikator koji se odnosi na proizvodnju u marikulturi; i

⚬ indikator koji se odnosi na kapacitet ribarske flote.

Nadzor nad sprovođenjem Zakona koji se odnosi na ribarstvo vrše inspektori zaduženi za kontrolu svih ribarskih aktivnosti.

ϭ Procjena biomase ribljeg fonda i dozvoljene kvote za izlov

Indikator prati stepen ostvarenog pritiska na zalihe morske ribe, a time i na postojeću strukturu morskog ekosistema. Kapacitet resursa plave i bijele ribe u teritorijalnom moru Crne Gore, za period

2011-2015. godine, nije praćen na godišnjem nivou, već su vršene procjene istog za period od 5 godina. Shodno tome, trenutno dostupni podaci za period 2011-2015. godine, u crnogorskim vodama procijenjuju kapacitet plave ribe od 20.000 tona, a kapacitet bijele ribe od 1.700 tona. Za 2016. godinu, procijenjeni kapacitet plave ribe je 3.000 tona, a bijele ribe 1.710 tona.

ϭ Procjena proizvodnje u marikulturi

Evidentiran je pad proizvodnje, sa izuzetkom vrste Dicentrarchus labrax (brancin) kod koje se bilježi povećanje prozvodnje.

ϭ Kapacitet ribarske flote

Kapacitet ribarske flote nije posmatran po godinama, već za period od 2011-2015. godine, a imaće tendenciju rasta u periodu 2016-2020. godine. Kapacitet ribarske flote prati se preko broja plovnih objekata, bruto tonaže i snage motora, kao i drugim značajnim pokazateljima. Ovaj indikator prati pritisak na zalihe morske ribe, a time i na morski ekosistem. Podaci o kapacitetu ribarske flote Crne Gore odnose se na period 2011-2015. godine, a u budućnosti će se posmatrati za period od 2016-2020. godine.

Photo by nguyen linh / Unsplash

36

e) Lovstvo

P rincipi održive valorizacije lovnih resursa u skladu sa principom 15 Rio Deklaracije nalažu uspostavljanje mehanizama kontrole čija primjena omogućava adekvatnu zaštitu, upravljanje i održivu valorizaciju

prirodnih resursa, flore i faune. Shodno navedenom, odobravanje i utvrđivanje obima izlova pojedinih vrsta divljači treba biti sprovedeno u slučajevima lova na divljač koja je prenamnožena u određenom staništu, na nezaštićene vrste divljači i na divljač koja se proizvodi u uzgajalištima za kontrolisanu proizvodnju.

U cilju sprovođenja navedenih principa neophodno je Programom razvoja lovstva i Lovnim osnovama utvrditi brojnost divljači po stručno usvojenoj metodologiji, u više godišnjih doba, sa krajnjim ciljem utvrđivanja vrsta, brojnosti populacija pojedinih vrsta i kretanja u populacijama pojedinih vrsta. Neophodno je za svako lovište utvrditi kvalitet lovišta tj. izvršiti ocjenu ekoloških i antropogenih faktora od kojih zavisi život, razmnožavanje i opstanak određene vrste divljači u lovištu i utvrditi optimalan broj divljači i ekonomske kapacitete lovišta.

Shodno članu 31 Zakona o divljači i lovstvu („Sl.list CG“, br. 51/08) Godišnji lovni plan donosi korisnik lovišta na koji saglasnost daje Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Sva lovišta u Crnoj Gori posjeduju katastar lovišta urađen od strane lovačkih organizacija koja njime gazduju. Katastar sadrži stanje brojnosti i popis lovnih vrsta. Činjenica da sama lovačka društva vode godišnje izvještaje o odstrijelu lovnih vrsta i to da u izradu istih nijesu uključeni predstavnici stručnih institucija iz oblasti zaštite prirode, kao i podatak da ne postoji spoljašnja kontrola podataka, dovodi se u pitanje vjerodostojnost istih. Statistika koju vode korisnici lovišta ne može služiti kao osnova za davanje pouzdane ocjene pritiska lova na populacije divljači u lovištima. Neophodan je sistematski monitoring, sa usvojenom i usaglašenom metodologijom. Podaci kojima raspolaže Agencija za zaštitu prirode i životne sredine i MONSTAT se međusobno razlikuju pa se ne mogu smatrati pouzdanim.

Photo by josiah ness / Unsplash

37

Nedostatak karti lovišta i precizno utvrđenih granica ne omogućava adekvatan uvid u granice sa zaštićenim područjima i eventualno preklapanje sa istim. Precizno utvrđivanje granica lovišta je neophodno u cilju

jasnog razgraničavanja sa zaštićenim prirodnim dobrima.

Postavlja se pitanje kolizije Zakona o divljači i lovstvu i Zakona o zaštiti prirode kada je u pitanju reintrodukovanje vrsta i korišćenje nožnih zamki.

U lovištima posebne namjene „Piva”, „Ljubišnja” i „Komovi”, osnovne vrste divljači su divokoza i veliki tetrijeb, koji su zaštićeni trajnom zabranom lova, na osnovu Zakona o divljači i lovstvu. Veliki tetrijeb je stavljen pod zaštitu Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta („Sl. list RCG“, br. 76/06). Takođe, divokoza i srna se nalaze na anexima Bonske i Bernske konvencije koje je Crna Gora ratifikovala, dok se medvjed nalazi na anexu Bonske konvencije.

Lovište posebne namjene „Komovi” obuhvata područje Parka prirode „Komovi”, dok se lovišta posebne namjene „Ljubišnja” i „Komovi” nalaze na području koje je Emerald prepoznao kao područje od značaja, shodno Rezoluciji 4 i 6 Bernske konvencije.

U ostalim lovištima kao osnovne vrste lovnih divljači navode se vrste koje se nalaze na anexima Bonske i Bernske konvencije.

Evidentni nedostaci sistema upravljanja lovištima su: kvalitet podataka o stanju vrsta kojima se gazduje, neadekavtne metode praćenja i slabe kontrole prikupljenih podataka, glavne podatke o stanju vrsta divljači prikupljaju lovci koji imaju preveliku ulogu u planiranju upravljanja, nedovoljno učešće drugih sektora (zaštita prirode, šumarstvo) i zainteresovanih strana, hijerarhija planskih dokumenata je neadekvatna.

I dalje postoji neusklađenost pojedinih odredaba Zakona o divljači i lovstvu s pravnom tekovinom EU, što dodatno ugrožava napore za primjenu održive prakse u gazdovanju šumskim resursima. Trajanje lovne sezone i listu lovnih vrsta treba uskladiti sa zahtjevima EU Direktive 2013/17/EU i ciljem održivog razvoja 15. Prije svega se misli na listu vrsta divljači (mrki medvjed, sivi vuk) i lovne sezone (za ptičje vrste: Anas crecca, Anas penelope, Anas plantyrhynhos, Anas strepera, Anser anser, Aythya farina, Aythya farina, Aythya fuligula, Columbia livia, Columbia palumbus, Coturnix coturnix, Fulica atra, Scolopax rusticola, Streptopelia decaocto, Streptopelia turtur, i vuka-Canis lupus).

designed by Freepik / Freepik

38

f) Šumarstvo

Crna Gora je po stepenu šumovitosti na vrhu skale evropskih zemalja. Pod šumom je

59,9 %, ili 826.782 ha teritorije, a pod šumskim zemljištem 9,8 %, ili 137.480 ha. Prema Nacionalnoj šumarskoj inventuri procijenjeno je da je 69 % zemlje pokriveno šumama i šumskim zemljištem. Time je dostignuta ciljna vrijednost utvrđena u okviru sedmog milenijumskog razvojnog cilja, koji se odnosi na dostizanje održivosti životne sredine, odnosno udio zemljišta pokrivenog šumama (54 %). Međutim, podaci o stanju šuma su nepotpuni jer nije uspostavljen adekvatan sistem praćenja i kontrole promjena na terenu. Praćenje i kontrola se sprovode preko desetogodišnjih programa gazdovanja šumama, dok je zahtjev UN Agende da se stanje ažurira u petogodišnjim intervalima. Može se ipak ocijeniti da je do sada uglavnom izbjegnuto obešumljavanje većeg obima, ali su određena šumska područja degradirana ili osiromašena neodrživim planiranjem sječe i/ili nedozvoljenom sječom.

Vlada Crne Gore je, na sjednici od 11. oktobra 2018. godine, donijela revidovanu Strategiju šuma i šumarstva za 2014-2023. godinu koja sadrži sljedeće

18 Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva 2014 – 2023. godina – Nacionalna šumarska strategija

ciljeve: ravnomjerna i održiva valorizacija postojećih šumskih resursa uz povećanje drvne zalihe i doprinos rastu investicija u šumarstvu i drvopreradi, povećanju konkurentnosti i zaposlenosti, posebno na sjeveru države, uz porast korišćenja proizvodnih kapaciteta.

Uprava za šume je u martu 2019. godine donijela Plan sanacije šuma za šume degradirane djelovanjem abiotičkih i biotičkih činilaca na nivou državnih šuma.

Zakonom o šumama su prepoznate šume posebne namjene i predviđeno da se šumama, u okviru NATURA 2000 mreže, gazduje na održiv način u cilju zaštite i očuvanja stanišnih tipova i ekološki zaštićenih lokaliteta.

Oko 5,8% površina šuma je uključeno u nacionalne parkove, a značajna površina je u parkovima prirode Komovi i Piva. U Emerald područjima se nalazi 14,6 % šuma. Šumska staništa koja su identifikovana tokom inventure šuma i klasifikovana kao potencijalna staništa Anexa I Direktive o staništima, pokrivaju 38,7 % pristupačnih šuma i 7,5 % šumskog zemljišta. Oko 8 % šuma i 6 % šumskih zemljišta van parkova je nepristupačno.18 Upravljanje šumama u nacionalnim parkovima predstavlja problem zbog nejasnih nadležnosti shodno Zakonu o šumama, Zakonu o zaštiti prirode i Zakonu o nacionalnim parkovima.

Strateška i planska dokumenta u ovoj oblasti su: Nacionalna šumarska politika, Strategija razvoja šumarstva, planovi razvoja šuma, Program gazdovanja šumama, izvođački projekat. Zakon o šumama propisuje uključivanje zainteresovane javnosti u pripremu planova razvoja i programa gazdovanja, kao i formiranje Savjeta za šume, što treba iskoristiti sa aspekta učešća civilnog sektora.

Sertifikacija šuma predstavlja polaznu osnovu za aktivnosti sertifikovanja proizvoda preduzeća za preradu drveta kroz sertifikate u okviru lanca nadzora. Imajući u vidu da je Savjet Evropske unije 21. januara 2010. godine donio dokument kojim se regulišu obaveze distributera drveta i proizvoda od drveta u EU koji distribuiraju te proizvode na tržište (Direktiva br. 5571/10), posjedovanje ovakvih sertifikata postao je jedan od načina dokazivanja legalnog porijekla drveta iz koga su izrađeni proizvodi koji se distribuiraju. U pogledu kriterijuma kvaliteta koje proizvodi od drveta moraju da ispune, pred proizvođače u Crnoj Gori se u pojedinim

Photo by appolinary kalashnikova / Unsplash

39

slučajevima postavljaju strožiji kriterijumi u odnosu na kriterijume kvaliteta za pojedine proizvode koji su definisani EU standardima.

V iše od 99% šumskih sastojina je prirodnog porijekla i time se crnogorske šume svrstavaju

među najprirodnije u Evropi. Struktura šuma je vrlo raznovrsna, kao posljedica raznovrsnosti bioregiona u zemlji, kao i nastanka i razvoja samih sastojina. Visoke šume sjevera Crne Gore imaju visoku proizvodnju većinom četinarskog drveta. Većinom novonastale izdanačke šume i žbunje u primorskom i srednjem dijelu zemlje su od visoke važnosti za biodiverzitet, ali još su daleko od punog potencijala njihovog razvoja.

Problem sječe i izvoza je izuzetno naglašen. Takođe, evidentan je i trend šumskih požara koji predstavljaju veliku opasnost za gubitak šuma i šumskog zemljišta a sve više su prisutne i bolesti šuma.

Dva dokumenta čija primjena treba da riješi ključne probleme, prepreke na putu ka održivom gazdovanju šumama: Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva 2014–2023. i Strategija razvoja prerađivačke industrije Crne Gore 2014–2018. donijeta su 2014. godine, ali je efikasnost njihove implementacije neophodno unaprijediti.

Šume su ugrožene klimatskim promjenama i povećanim rizicima od suša, požara i biotskih štetočina, a očekivano je da se taj trend nastavi. Šumski ekosistemi su veoma ranjivi na uticaj klimatskih promjena, a s druge strane imaju izuzetan potencijal s aspekta smanjenja emisija CO2.

I dalje izostaje nadzor od strane Uprave za šume nad radom koncesionara. Koncesioni akti ne podliježu obavezi sprovođenja strateške procjene uticaja što može dovesti do problema prilikom uspostavljanja ekološke mreže. Na područjima sadašnjih parkova prirode ranije su izdate koncesije na šume i sječa se obavlja u gazdinskim jedinicima, van obima sanitarne sječe, što nije u skladu sa propisima iz oblasti zaštite prirode.19 Ne postoji baza podataka o koncesijama koje obuhvataju informacije o ugovorenim i realizovanim sječama i naplaćenim koncesionim naknadama.

U posljednjih 15 godina evidentirano je više od 1.500 požara, koji su oštetili ili uništili oko 1,3 miliona m3 drvne mase, smanjili biodiverzitet i otpornost šuma, narušili autentičnost predjela i uvećali rizike

19 Vidi čl. 8, 20, 24, 30, 31, 39, 42, 55 do 67 Zakona o zaštiti prirode

20 Plan sanacije šuma za šume degradirane šumskim požarima u 2012. godini

od erozije. U toku 2012. godine, čak 7% površina šuma bilo je zahvaćeno požarima.20 Pored požara, najviše oštećenja u šumama izazivaju insekti i gljive, što je posljedica neuspostavljanja šumskog reda i izostanka adekvatnih i blagovremenih intervencija. Procjenjuje se da udio njihovog negativnog uticaja u ukupnim godišnjim štetama iznosi oko 3%. Sve ovo upućuje na zaključak da su naše šume ugrožene hronično.

Šumski požari izazivaju niz negativnih posljedica na životnu sredinu: nestanak i degradaciju staništa, pojavu erozija, povećanje emisija ugljen-dioksida, ugroženost života i zdravlja ljudi, nestanak biljnih i životinjskih vrsta itd. Požari negativno djeluju i na poljoprivredu i turizam.

Povećan broj šumskih požara može se dovesti u korelaciju sa većim srednjim godišnjim temperaturama tokom ljetnjih mjeseci i većim brojem tropskih dana u nizu. Činjenica da je za toplije godine karakterističan veći broj požara govori u prilog stavu da je potrebno kontinuirano sprovoditi intenzivne, kako preventivne mjere tako i kontrolne i represivne mjere prema izazivačima požara kada je ljudski faktor u pitanju, koji je po procjenama i dalje najznačajniji faktor i uzročnik požara.

Vlada Crne Gore je donijela Akcioni plan za sprječavanje bespravnih aktivnosti u šumarstvu za period 2019-2021. godine, kojim je planirano uspostavljanje efikasnih mehanizma za sprečavanje nelegalnih aktivnosti u šumama, sprovođenje aktivnih mjera praćenja i otkrivanja bespravnih aktivnosti u šumarstvu i uspostavljanje sistema detekcije bespravnih aktivnosti u šumarstvu.

Prema procjenama Uprave za šume, u dijelu nadležnosti Uprave za šume “opožareno” je preko 5.000 ha, najviše u Pljevljima, oko 1.300 ha. Slijedi Mojkovac, oko 900 ha, a u Beranama oko 300 ha. Po procjenama stručnjaka iz Uprave za šume godišnje je stradalo oko 20 % gorjele šume, ili oko 1.000 ha. U odnosu na 620.000 ha koje su pod šumama, to čini negdje oko 0,15 odsto.

U Crnoj Gori nadležnosti i odgovornost za gazdovanje i zaštitu šuma, prirode i prirodnih resursa su podijeljene između različitih državnih (MPRR, MORT, MUP) i lokalnih institucija (Glavni grad, Prijestonica, opštine), privatnih vlasnika i korisnika šuma i šumskih zemljišta, izvođača različitih radova

40

i nevladinih organizacija kao što su lovačka i ribolovna društva, organizacije za zaštitu prirode, sportska društva itd. Ekosistemski pristup gazdovanju šumama i zaštiti prirode podrazumijeva uključivanje svih relevantnih partnera u odlučivanje o šumama, participativno planiranje i saradnju kod izvođenja pojedinih aktivnosti u okviru relevantnih zakonskih odredbi.

Šume mogu značajno doprinijeti razvoju ekonomije na trajan način, pod uslovom da se primjenjuju i sprovode kriterijumi održivosti.

Glavna prijetnja bioraznovrsnosti (i održivoj proizvodnji šuma) proizlazi iz velikih koncesija koje se iskorištavaju bez ili sa vrlo ograničenom primjenom održivih praksi u kombinaciji sa značajnim nezakonitim sječama. Nije sproveden nijedan tretman šumskog uzgoja (uključujući i presađivanje), što izaziva zabrinutost u pogledu održavanja prirodne raspodjele vrsta drveća, jer se očekuje da će biti sakupljene samo vrste visoke vrijednosti.

Preporučuje se:

1. Da se adekvatno sprovede održivo upravljanje šumama, između ostalog:

⚬ obavezivanjem koncesionara da podnesu plan upravljanja za odobrenje prije početka bilo kakvih radova u šumi, i da pojačaju monitoring i inspekcije kako bi se osiguralo da sječe budu u skladu sa takvim planovima;

⚬ učiniti dostupnim podatke iz Nacionalne inventure šuma sa ciljem podržavanja održive eksploatacije;

⚬ uzimati u obzir ugrožene vrste.

2. Pružanje potpune transparentnosti postojećim i planiranim koncesijama, njihovim korisnicima i uslovima.

3. Sprovođenje detaljnije i kvantitativne analize ilegalne sječe, lova i šumskih požara kako bi se pomoglo u izradi zaštitnih mjera.

4. Uspostaviti i implementirati plan za uspostavljanje funkcionalnog sistema sertifikovanja šuma.

viggo jorgen / Unsplash

41

g) Klimatske promjene

21 https://www.un.org.me/Library/Environment-and-Green-Economy/4%20Prvi%20nacionalni%20izvjestaj%20Crne%20Gore%20o%20klimatskim%20promjenama.pdf

K limatske promjene sve više utiču na biodiverzitet. Naučna istraživanja mogućeg uticaja klimatskih

promjena ukazuju na značajne posljedice koje one mogu imati na staništa i vrste. Migracija, izumiranje i promjene u populacijama vrsta i sezonskom i reproduktivnom ponašanju su neke od zabilježenih reakcija, a ovo će se vjerovatno sve više javljati sa klimatskim promjenama u narednim decenijama. Smatra se da će klimatske promjene značajno izmijeniti pružanje usluga evropskih ekosistema u narednom vijeku. Iako ove pojave mogu dovesti do povećanja nekih usluga ekosistema, veliki dio njih će biti negativno pogođen sušama, smanjenjem plodnosti zemljišta, požarima i drugim faktorima nastalim usljed promjene klime (Evropska komisija, 2009). Način na koji će klimatske promjene uticati na biodiverzitet i ekološke mreže u Evropi su: područje rasprostranjenosti nekih vrsta će se povećati ili smanjiti, a obije pojave će uticati na raznovrsnost ekosistema; usljed ovih promjena u području rasprostranjenosti vrsta, neke vrste će se naći na kraju svog ekološkog područja rasprostranjenosti (npr. planinski vrhovi) i biće podložne izumiranju na nacionalnom, evropskom, pa čak i globalnom nivou; neke migratorne vrste ili vrste koje mijenjaju

svoje područje rasprostranjenosti tokom ili između godišnjih doba će sve više biti ograničene u pogledu kretanja usljed nepremostivih prepreka kao što su urbana područja, glavni putevi i druge infrastrukture, nekadašnje šumske oblasti i poljoprivredno zemljište koje se intenzivno obrađuje.

Šume daju doprinos borbi sa negativnim efektima klimatskih promjena, njihovim ublažavanjem i mjerama prilagođavanja. Šume Crne Gore iz atmosfere akumuliraju oko 3,3 miliona tona CO2 godišnje, što je više od cjelokupnih godišnjih emisija gasova staklene bašte Crne Gore u 1990. godini od 2,7 miliona tona CO2 ekvivalenta.21 Njihov biodiverzitet i vitalnost dobra je osnova za prilagođavanje na posljedice klimatskih promjena.

Kao odgovor na klimatske promjene sa ciljem zaštite biodiverziteta u EU je planirano uspostavljanje koncepta “zelena infrastruktura“. Novi koncept je uključen u Strategiju EU o zaštiti biodiverziteta do 2020. i dugoročnu viziju do 2050. godine čiji je cilj zaustavljanje gubitka biodiverziteta na teritorijama država članica EU i predstavlja odgovor na Aiči ciljeve usvojene na Desetoj konferenciji ugovornih strana UN Konvencije o biološkoj raznovrsnosti (EK,

Photo by markus spiske / Unsplash

Photo by marina mazur / Unsplash

42

2011). Koncept zelene infrastrukture predstavlja željeni i planirani cilj budućeg razvoja koncepta ekoloških mreža, što dovodi do zaključka da zelena infrastruktura predstavlja prirodni korak u evoluciji ekoloških mreža. Zelena infrastruktura promoviše integrisano prostorno planiranje identifikujući multifunkcionalne pojaseve i uključujući mjere za obnavljanje staništa i druge elemente povezivanja u različite planove i politike upotrebe zemljišta (Evropska komisija, 2010).

Zelena infrastruktura kao „pristup“ zahtijeva zaštitu i obnavljanje ekosistema u mjeri u kojoj

je to moguće kako bi se ojačala njihova elastičnost i održale ključne usluge koje oni obezbjeđuju, istovremeno ostvarujući ciljeve očuvanja i omogućavajući državama članicama da se prilagode na klimatske promjene. Kao predlog najboljeg rješenja predlaže se uspostavljanje prelaznih područja/“koračno kamenje” koridori (eng. ‘stepping stones’) koje čini niz malih komada staništa koje pojedine vrste koriste tokom kretanja kao sklonište, mjesto za ishranu, odmaralište ili za druge ekološke funkcije.

Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata uvodi samo pojam “zelene infrastrukture” dok

je opšti cilj prostornog planiranja da se osigura dugoročni razvoj kroz zaštitu poljoprivrednog i šumskog zemljišta, zaštitu vodotoka i izvorišta, te zaštitu posebnih prirodnih, kulturnih i pejzažnih vrijednosti zanemaren. Moderne koncepte kakvi su zaštita pejzaža (predjela) i procjena povredljivosti (osjetljivosti ili obnovljivosti) prostora, Zakon ne prepoznaje. Izostavljene su i savremene mjere zaštite i upravljanja zemljištem što može biti osnov za adekvatno prostorno planiranje.

II Uvidom u VI Izvještaj Crne Gore prema Konvenciji o biodiverzitetu može se konstatovati da su glavne prijetnje: industrijsko zagađenje, zagađenje od otpadnih voda, komunalni otpad, zagađenja od poljoprivrede. Navodi se da je problem industrijskog zagađenja star nekoliko decenija, jer potiče od izgrađenih objekata u drugoj polovini prošlog vijeka, bez utvrđenih mjera zaštite životne sredine koji bi udovoljio sadašnjim ekološkim standardima.

Kroz projekat „Upravljanje industrijskim otpadom“ odvijale su se aktivnosti usmjerene ka sanaciji četiri žarišta zagađenja – fabrika aluminijuma Podgorica, Jadransko brodogradilište Bijela, Termoelektrana Pljevlja i rudnik Suplja stijena.

Prilikom usvajanja NBSAP-a za period 2016-2020 zaključeno je da se prije ispuštanja prečišćava manje od jedne petine sakupljenih otpadnih voda u prirodne recipijente, izazivajući pojavu eutrofikacije, posebno u većim rijekama (Morača, Zeta, Lim), Skadarsko jezero, ali i u Boko-kotorskom zalivu.

Pored vodnih ekosistema, kraška staništa su takođe izložena specifičnom pritisku zagađenja. Ovaj tip staništa je veoma čest u crnogorskom pejzažu, a karakteriše ga visok stepen endemizma (posebno gmizavaca i beskičmenjaka), kao i ekstenzivan sistem podzemnih voda, zbog čega je toliko osjetljiv na zagađenje iz otpadnih voda.

Pored otpadnih voda, Crna Gora se takođe suočava sa velikim problemom zbrinjavanja komunalnog otpada, budući da se veliki procenat ovog otpada odlaže na neadekvatni način.

Kao mjere se, između ostalog, navode:

– prečišćavanje otpadnih voda u priobalnom području (posebno u Bokokotorskom zalivu) koje garantuje očuvanje morskog biodiverziteta;

– smanjiti uticaj zagađenja na prirodne recipijente u Crnoj Gori;

43

– poboljšati znanja o uticaju otpadnih voda na ekosisteme karstova;

– registrovana odlagališta otpada smještena na obalama rijeka potpuno ukloniti i/ili gdje uklanjanje nije efikasna metoda, rekultivisati i osigurani od daljih uticaja na životnu sredinu;

– smanjiti zagađenja uzrokovana odlaganjem industrijskog opasnog otpada

Od svih specifičnih pritisaka iz šumarskog sektora prepoznaju se:

ϭ Šumski požari – uzimajući u obzir klimatske, geografske i socio-ekonomske okolnosti u Crnoj Gori šumski požari su značajan faktor ugroženosti šuma. Navodi se da je procenat šumske površine pogođene požarima dostigao i do 7% (Informacija o stanju za životnu sredinu Agencije za zaštitu prirode i životne sredine, 2011). Ljudski faktor se navodi kao najznačajniji uzrok požara.

ϭ Nelegalna sječa je značajan problem i rješavanje ilegalnih i neplaniranih aktivnosti u šumarstvu mora biti sistematsko. Jedan od načina suzbijanja ilegalne sječe i mehanizama adekvatnije upravljanje šumama je uvođenje certifikata o proizvodnji šuma. Uspostavljanjem takvog sistema dokazuje se legalno porijeklo drveta od koga se proizvode distribuirani proizvodi i doprinosi smanjenju ilegalne seče i trgovine drvom.

ϭ Neispunjavanje obaveza iz koncesionih ugovora – šume u državnom vlasništvu mogu se odobriti za korišćenje od strane Vlade na osnovu ugovora o koncesiji, u periodu od 5 do 30 godina. Obaveze koncesionara su definisane ugovorom koji potpisuje Uprava za šume i koncesionar. Međutim, nije rijedak slučaj da koncesionari ne ispune svoje zahtjevne obaveze adekvatno i kako je definisano u ugovoru (npr. doprinose degradaciji staništa). Potrebno je ojačati sistem upravljanja, kontrolu i sprovođenje definisanih mjera.

ϭ Nelegalno i nekontrolisano sakupljanje šumskih proizvoda koji nijesu drva – je pritisak na biološku raznovrsnost koja je prepoznata i Petim nacionalnim izveštajem i revidiranom NBSAP. Kao mjera se predlaže poboljšanje kontrole nad ovom aktivnošću da bi se smanjio pritisak na određene vrste. Sakupljene vrste

uključuju neke rijetke i endemske vrste, takođe zaštićene vrste, a postupak sakupljanja može izazvati uznemiravanje vrsta i uništavanje staništa.

Biodiverzitet je takođe ugroženo nekontrolisanim lovom i ribolovom. Oni mogu biti vrlo značajan

negativan antropogeni uticaji na biodiverzitet.

Prepoznat je i uticaj na biodiverzitet u obalnom području i ilegalni podvodni ribolov.

U Izvještaju se navodi da status divljači u crnogorskim lovištima nije bilo lako procijeniti, jer u vrijeme pripreme NBSAP-a nije bilo definisanog praćenja i metodologija snimanja, dok je status ribljih zaliha takođe bio nepoznat zbog nedostatka istraživačke aktivnosti.

Kao problem se navodi i eksploatacija šljunka i pijeska, što je naročito naglašeno na nekoliko lokacija (posebno u dolini rijeke Lim i nizvodnim predjelima Morače). Kao mjera se predlaže sankcionisanje registrovanih nezakonitih aktivnosti koje su ozbiljan ugrožavajući faktor biodiverziteta, kao i integracije zaštite biodiverziteta u Planove upravljanja riječnim slivovima.

Kao preporuke se daju:

ϭ Integriracija ciljeva zaštite vrsta i staništa u planove razvoja šuma;

ϭ Identifikovanje mjere zaštite od šumskih požara u zaštićenim područjima i integriracija u nacionalne politike zaštite od požara;

ϭ Primjena mjera definisanih Akcionim planom za borbu protiv ilegalnih aktivnosti u šumarstvu;

ϭ Raskid ugovora o koncesiji u oblastima u kojima koncesionari nijesu u stanju da ispune ugovorne obaveze (posebno u pogledu sprovođenja svih potrebnih mjera u sistemu upravljanja šumama);

ϭ Ispuniti zahtjeve za FSC;

ϭ Poboljšati održivu upotrebu nedrvnih proizvoda;

ϭ Spriječiti ilegalni lov i ribolov;

ϭ Smanjiti uticaj podmorskih aktivnosti na biodiverzitet;

ϭ Sprovoditi mjere očuvanja za važne prirodne i polu-prirodne pašnjake i integrisati ih u poljoprivrednu politiku;

44

ϭ Smanjiti uticaj ilegalne eksploatacije šljunka i peska;

ϭ Integrisati mjera zaštite biodiverziteta u Planove upravljanja riječnim slivovima.

Saobraćajna infrastruktura može značajno uticati na biološku raznovrsnost fragmentacijom i uništavanjem staništa kao i promjenom ekoloških uslova. Navodi se da se pri izgradnji puteva, ne uzimaju u obzir putevi (prirodni koridori) za divlje vrste (npr. izgradnja prolaza, koridora), pa su ekosistemi oko puteva vrlo ugroženi, ne samo zbog buke i drugih oblika poremećaja, već i zbog visoke stope smrtnosti divljih vrsta čija su staništa u neposrednoj blizini. Zato je potrebno uključiti adekvatne smjernice o zaštiti biodiverziteta u planiranju infrastrukturnih projekata u oblasti saobraćaja. Ovo je posebno važno zbog izgradnje autoputa. Predlaže se uključivanje odgovarajućih mjera i smjernica za zaštitu biodiverziteta koje je potrebno uključiti u planiranje i izgradnju saobraćajne infrastrukture (planiranje i izgradnja bio-koridora, prolazi, zeleni pojasevi pored puteva i smanjenje zagađenja sa puteva), posebno za autoput Bar – Boljare i Jadransko – jonski autoput.

Energetski sektor je usmjeren obnovljivoj energiji, prvenstveno zasnovanoj na

hidroenergetskim izvorima. Planovi predviđaju izgradnju nekoliko glavnih postrojenja (kaskadni sistem brana duž rijeke Morače), kao i niz malih hidroelektrana (posebno u sjevernom dijelu). Uzimajući u obzir veliki uticaj hidro – elektrana na biodiverzitet (modifikacijom staništa, kvalitetom vode, sedimentacionim procesima), predlaže se puna integracija mjera i smjernica o zaštiti biodiverziteta u planove za izgradnju energetskih postrojenja i energetske infrastructure.

Turizam je prepoznat kao jedna od glavnih grana privrede. Od 2006. godine broj posjetilaca je značajno porastao, a prihodi od turizma udvostručeni (NSOR).

Karakteriše ga sezonska priroda i dominantna povezanost sa primorskim područje – više od 90% turističkih posjeta odnosi se na obalni region i uglavnom se realizuje u kratkom ljetnjem periodu (jun – septembar). Pored toga što uveliko zavisi od korišćenja prirodnih resursa (prostora, vode, goriva, električne energije i hrane), turističko poslovanje doprinosi stvaranju značajnih pritisaka na životnu sredinu, prije svega stvaranjem otpada i zagađenjem, čime posredno utiče na gubitak i degradaciju biodiverziteta staništa.

Tokom proteklih godina prisutan je trend posjete zaštićenim područjima, posebno nacionalnim parkovima – u posmatranom periodu ukupan broj posetilaca porastao je za više od deset puta, sa godišnjom stopom rasta od 21% (Izvor: Informacije o stanju životne sredine 2017, Agencija za zaštitu prirode i životne sredine). Ove posjete su uglavnom sezonskog karaktera i dodatno stvaraju pritisak na zaštićena područja i biodiverzitet. Neophodno je integrisati mjere zaštite biodiverziteta u planove i programe turističkog sektora kroz specifikaciju mjera za zaštitu i razvoj i primjena podsticaja za razvoj ekološkog turizma.

Imajući u vidu da broj turista u zaštićenim područjima, posebno u nacionalnim parkovima, raste u proteklim godinama, neophodno je izvršiti procjenu turističkih kapaciteta zaštićenih područja i uticaj posetilaca, kako bi se adekvatno planirale aktivnosti održivog turizma.

45

Predložene su sljedeće mjere:

ϭ Dalja integracija i implementacija ciljeva zaštite biodiverziteta u planove i programe u sektoru turizma;

ϭ Procjena nosivosti zaštićenih područja i uticaja posjetilaca;

Unijete i invazivne biljne i životinjske vrste imaju veliki uticaj na domaće vrste i ekosisteme što dovodi do smanjenja biološke raznovrsnosti. Do sada nije bilo sistematskog istraživanja invazivnih vrsta. Informacije se prikupljaju pojedinačnim istraživanjima. Specifični podaci o stepenu njihove invazivnosti nedostaju. Poseban rizik predstavljaju balastne vode.

Ne postoji sistematsko praćenje uticaja klimatskih promjena na biodiverzitet. Potrebno je utvrditi uticaj klimatskih promjena, naročito na osjetljiva područja/ ekosisteme (prije svega morski i planinski).

Crvene liste i crvene knjige flore i faune važni su instrumenti za procjenu, stanje i status očuvanja vrsta. Crvena lista je pokazatelj biološke raznovrsnosti u nekoj zemlji, ukazuje na smanjenje biodiverziteta, probleme u zaštiti vrsta kojima su potrebni programi zaštite. Kada je u pitanju zaštita najugroženijih vrsta u Crnoj Gori, donošenje i

implementacija akcionih planova bi bio najbolji pristup.

Izvještajem se preporučuje:

ϭ Izrada Crvene knjige flore Crne Gore

ϭ Procjena statusa, ugroženosti i distribucije nacionalno zaštićenih vrsta i vrsta značajnih za očuvanje shodno direktivama o staništima i pticama.

ϭ Izrada i implementacija akcionih planova za većinu ugroženih vrsta.

Nivo postojećih informacija o staništima važnim za zaštitu je nizak. Neophodna je procjena stanja u smislu očuvanja, ugroženosti i rasprostranjenosti, naročito u kontekstu uspostavljanja mreže Natura 2000, kao i izrada akcionih planova za najugroženija staništa.

Zaštićena područja i ekološka mreža su osnova adekvatnih mehanizama i mjera za zaustavljanje gubitka biološke raznovrsnosti i njeno očuvanje. Jedna od najsloženijih aktivnosti u budućnosti biće uspostavljanje ekološke mreže Natura 2000.

Predloženo je:

ϭ Povećanje zaštićene površine na najmanje 17% teritorije države shodno Prostornom planu Crne Gore;

ϭ Proglasiti obalna i zaštićena područja u moru da čine najmanje 10% svih zaštićenih područja;

ϭ Uspostaviti ekološku mrežu.

Kao problem se navodi i da za većinu zaštićenih područja još uvijek nijesu uspostavljene

upravljačke strukture i da je zaštita često deklarativnog karaktera (“papirna područja”). Zato je, paralelno sa proglašenjem novih zaštićenih područja, prepoznata potreba za jačanjem kapaciteta za upravljanje postojećim zaštićenim područjima.

Nedostatak finansijskih sredstava – primjena mjera iz strateških dokumenata i planova se često ne sprovodi prema planiranom rasporedu zbog nedostatka finansijskih sredstava.

Uspostavljanjem novih zaštićenih područja procenat državne teritorije pod zaštitom se povećao od 8,25 % do 12,10 %.

46

2.8. REAKCIJE STANOVNIŠTVA SA CILJEM ZAŠTITE PRIRODE

22 Studija zaštite kanjona Cijevne (2011)

a) Cijevna

Kanjonska dolina rijeke Cijevne predstavlja jedan od najdivljijih kanjona u našoj zemlji,

a nezagađena voda čini posebno bogatstvo koju koriste brojna naselja duž njene obale. Vode ove rijeke utiču na stabilnost podzemnih voda prostora Ćemovskog polja koje je poljoprivredni region. Šume su vrlo vrijedan prirodni resurs u ovom području. 22 Kanjon Cijevne je na listi EMERALD područja koja je Stalni komitet Bernske konvencije utvrdio 2011. godine. Takođe, u decembru 2017. godine, Odbornici u Skupštini Opštini Tuzi jednoglasno su podržali predlog da se zaštiti rijeka Cijevna koja je proglašena spomenikom prirode sa svim zakonom utvrđenim teretima korišćenja, a koji u trenutku proglašenja, izuzev eksploatacije šljunka u donjem toku kanjona, nijesu izlazili iz okvira onoga što Zakon o zaštiti prirode dozvoljava da se ostvaruje u zaštićenom objektu prirode ove kategorije.

Međutim, Republika Albanija će da gradi 14 mini hidroelektrana na 26 kilometara vodotoka Cijevne u Albaniji. Svaka aktivnost u gornjem toku rijeke koja protiče kroz Albaniju ostavlja posljedice na donji tok koji je u Crnoj Gori zaštićeno područje i odraziće se kako na biljne i životinjske vrste u samoj rijeci tako i na obalnom području. Izgradnjom planiranih mHE na rijeci Cijevni, obesmišljavaju se napori da se

sačuvaju i zaštite njene prirodne vrijednosti. Nakon reakcije javnosti, Ministarstvo održivog razvoja i turizma tražilo je od albanskih kolega informaciju

o izgradnji malih hidroelektrana (mHE) na Cijevni, na teritoriji te države i kompletnu dokumentaciju o uticaju na životnu sredinu. Zahtjev je upućen preko Ministarstva vanjskih poslova, Ambasade u Tirani, sa ciljem provjere informacije da li su albanske vlasti odobrile izgradnju više hidroenergetskih projekata na svom dijelu rijeke Cijevne, a bez konsultacije sa crnogorskim kolegama. Albanska strana nije obavijestila crnogorsku o namjerama gradnje malih hidroelektrana (mHE) ni tokom zajedničke sjednice vlada, održane početkom juna 2018. godine u Skadru. Vlade dvije države su, prema Konvenciji o procjeni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu (ESPOO), u obavezi su da uključe jedna drugu u proces dobijanja dozvola.

U oktobru 2018. godine oko dvije stotine aktivista za zaštitu životne sredine protestovalo je vozeći bicikla od centra Podgorice do mosta na rijeci Cijevni u mjestu Dinoša zbog gradnje hidroelektrana na albanskom dijelu. Protest je organizovan od strane nevladine organizacije “Centar za zaštitu i proučavanje ptica” i “Biciklo.me”, pod sloganom “Ne Cijevnu u cijev”. Tom prilikom su upozorili na potencijalne posljedice projekata malih hidroelektrana na divljim planinskim rijekama.

U organizaciji NVO “Green Home”, dana 29. juna 2019. godine je organizovana terenska posjeta rijeci Cijevni u prekograničnom dijelu sa Albanijom. Tom prilikom su konstatovani intenzivni radovi na izgradnji hidroenergetskih objekata –dvije HE ozbiljnih kapaciteta. Postavljene su cijevi promjera oko 130 cm, na dužini cca 2.3km, zapremina vode iznosi cca 3.000m3 što će tokom vodnog perioda zahvatati gotovo svu količinu vode iz Cijevne.

47

b) Čempresi-Bar

U januaru 2019. godine većina čempresa u dvorištu barske Gimnazije „Niko Rolović“ posječena je

radi izgradnje dječjeg vrtića. Građani su mjesecima čuvali čemprese, organizovali zabavne i umjetničke programe i skretali pažnju javnosti na loše odluke lokalne i državne vlasti i prijeku potrebu zaštite čempresa. Nakon upornih višemjesečnih protesta Vlada Crne Gore je odustala od izgradnje vrtića na toj lokaciji.

c) Tara

P ri izgradnji auto-puta Bar-Boljare došlo je do povećanog ekološkog opterećenja u odnosu na

postojeće stanje u pogledu sljedećih uticaja/efekata: zagađivanje zemljišta i voda, povišenost nivoa buke, negativni uticaji na faunu i floru, zagađivanje vazduha.

Urađen je DPP za auto-put Bar-Boljare za koji nema javno dostupne Strateške procjene uticaja na životnu sredinu.

Nulto stanje vegetacije, podzemne flore i faune, vodozemaca, gmizavaca, sisara, ptica i riba nije urađeno ili nije javno dostupno što upućuje na zaključak da je Elaborat procjene uticaja urađen na osnovu literaturnih podataka od kojih su neke starije od pola vijeka, a sam Elaborat je u kontradikciji na različitim mjestima u tekstu.

23 MANS (2019), “Istim putem u veće dugove – Drugi izvještaj o izgradnji auto-puta Bar-Boljare”;

24 Plan objekata privremenog karaktera na području NP „Durmitor“ za period 2017-2019. godina

U skladu sa Deklaracijom o zaštiti Rijeke Tare u kanjonu rijeke se ne smiju obavljati bilo kakve aktivnosti koje bi dovele do promjena na teritoriji kanjona, koji je pod zaštitom UNESCO-a.

Evidentno je da je vidno poremećeno riječno korito, kao podloga za naseljavanje algi, uz izrazitu zamućenost tj. smanjenu providnost vode u zoni zahvata, što su faktori koji se mogu smatrati jednim od uzroka primijećenih izmjena u zajednici fitobentosa u odnosu na nulto stanje. Značajna brojnost vrsta koje su tolerantne na zagađenje i/ili zahtijevaju povećanu količinu nutrijenata u vodi, ukazuje da na zajednicu fitobentosa značajan uticaj imaju otpadne vode iz kampa koje se ulivaju u rijeku. Registrovano je i prisustvo nove invazivne vrste Didymosphenia geminate. Sve navedeno nedvosmisleno ukazuje da je antropogeni faktor uzrokovao izmjene zajednice fitobentosa u odnosu na prirodno stanje.

Planom remedijacije su identifikovani uticaji na rijeku Taru i životnu sredinu: mutnoća, povećana vrijednost pH u otpadnim vodama iz radnog procesa (tuneli, mostovi), uticaj stabilnosti kosina na korito rijeke Tare, biodiverzitet (flora i fauna), betonski mulj, otpadne vode iz PPOV-a.

Umjesto da se shodno Zakonu o odgovornosti za štetu u životnoj sredini uradi Plan remedijacije koji će sanirati/kompenzovati štetu nanijetu životnoj sredini, u Planu remedijacije se objašnjavaju negativni uticaji rijeke Tare na mostove duž planirane trase.

Na samoj obali Tare formirana je lokacija za separaciju kamena u dužini od 20m i značajno prelazi visinu lokalnog puta. Sjeku se stabla visoka do 20m i iskopava šljunak iz rijeke.23

d) Sječa stabala u NP “Durmitor”

U NP “Durmitor” koji je i UNESCO; IPA i IBA područje planirana je izgradnja otvorenog šanka,

terase, dječje igraonice, vještačkog alpinističkog zida, avanturističkog parka, pulta za bicikla, eco-lodge kućica, pješačkog mosta, platforme za kanue/kajake, vodovodna, kanalizaciona i elektro-infrastruktura. 24

Iako je izdvojeno sedam zona sa posebnim režimom zaštite i isključene aktivnosti koje mogu prouzrokovati promjene na ekosistemima a sječa strogo zabranjena, za potrebe investitora posječene su desetine stabala u srcu nacionalnog parka.

48

Uprkos upozorenjima UNESCO komisije da bi svaka dalja izgradnja mogla da ugrozi status na listi, u planu je izgradnja 4km ski staza i žičara na lokalitetu Panalj a osim toga planirano je dodatnih 17km ski-staza na drugim lokalitetima na Durmitoru. UNESCO nije informisan o planovima i projektima.

Predlog plana privremenih objekata za ovaj nacionalni park, kojim se planira postavljanje 30 Eco lodge kućica kao i sve gore navedeno, nije bio predmet javne rasprave. Tek nakon burne reakcije javnosti, Ministarstvo održivog razvoja i turizma je povuklo Predlog plana.

25 Izvor: FB stranica NVO „Green Home“

26 Izvor: http://pvportal.me/2019/07/pomor-ribe-u-vezisnici-i-cehotini-u-dijelu-ispod-usca-sa-vezisnicom/https://fosmedia.me/infos/drustvo/pomor-ribe-u-cehotini-iz-te-pljevlja-u-rijeku-dospjele-hemikalijehttps://www.vijesti.me/vijesti/drustvo/foto-pomor-ribe-u-cehotini-i-vezisnici

e) Izgradnja TN “Mihailovići”

Obilaskom terena na gradilištu turističkog naselja “Mihailovići”, u NP “Skadarsko jezero”,

početkom jula 2019. godine, NVO “Green Home” je konstatovala oko 3.000m2 devastiranog pejzaža, raskopanog zemljišta koje je nasuto do samog jezera. O zatečenom na terenu je obaviješten Savjet Evrope preko Udruženja građana Virpazara i očekuje se otvranje ovog slučaja ispred Stalnog odbora sekretarijata Bernske konvencije u Strazburu, u decembru 2019. godine.25

f) Ekološki incident na rijeci Ćehotini26

Iz NVO Breznica ukazali su javnosti na sumnju da je TE Pljevlja pustila hemikalije pepeo i šljaku u rijeku

Vezišnicu koja se nizvodno ulila u rijeku Ćehotinu. Kao posljedica zagađenja konstatovan je pomor velikih količina ribe. Ukazano je i na primjetno viši vodostaj Ćehotine jer su iz TE “Pljevlja” vjerovatno pustili više vode sa brane Otilovići kojom upravljaju.

designed by iconicbestiary / Freepik

49

2.9. USLUGE EKOSISTEMA

Ekosistemi pružaju širok spektar dobara i usluga od kojih, u velikoj mjeri, zavise dobrobit ljudi i

mogućnosti ekonomskog razvoja. Usluge ekosistema obuhvataju formiranje plodnog zemljišta, prečišćavanje vode i vazduha, regulisanje klime, omogućavanje rekreativnih i turističkih aktivnosti i mnoge druge. Proizvodi ekosistema uključuju hranu, vlakna, gorivo, genetske resurse, ljekove, itd. Sa stanovišta resursno efikasne ekonomije, problem predstavlja to što se mnoge usluge i proizvodi koriste kao da je njihova ponuda neograničena, kao i što nijesu pravilno vrednovani na tržištu (koriste se kao „besplatna“ dobra). Zbog toga se ekosistemi često prekomjerno koriste, degradiraju i zagađuju, što negativno utiče na dugoročnu održivost ljudskih aktivnosti i otpornost na spoljne stresove. Koncept usluga ekosistema relativno je nov. Milenijumskom procjenom ekosistema postavljen je okvir za klasifikaciju ekosistemskih usluga i unapređenje svijesti o vezama između usluga ekosistema i ekonomije, odnosno između biodiverziteta i ljudske dobrobiti.

Usluge ekosistema dijele se u četiri kategorije:

1. Usluge obezbjeđivanja

Odnose se na sve direktne koristi, tj. proizvode koje čovjek ima od ekosistema, kao što su hrana, prirodni ljekovi, čista voda za piće, gorivo, vlakna, građa, materijali itd. Direktna korist biodiverziteta u Crnoj Gori ogleda se u različitim uslugama snabdijevanja – biodiverzitet kao hrana, biodiverzitet kao izvor energije, biodiverzitet kao građa.

2. Kulturne usluge

Mozaik očuvanih ekosistema i prisustvo određenih biljnih i životinjskih vrsta obezbjeđuju estetske i kulturne vrijednosti koje predstavljaju osnov za razvoj rekreativnih aktivnosti, a time i turizma. Upravo u Crnoj Gori ekosistemi obalnog područja i očuvani planinski i vodeni ekosistemi, s diverzitetom vrsta koje ih naseljavaju, čine osnovu za turizam zasnovan na prirodi.

3. Usluge regulisanja

Ove usluge odnose se na regulaciju prirodnih procesa, od čega čovjek može imati direktne ili indirektne koristi. U crnogorskom kontekstu, najznačajnije su sljedeće usluge ovoga tipa: polinacija, tj. oprašivanje kultivisanih i divljih biljnih vrsta, koje vrše razni insekti i druge životinje; primarna proizvodnja u travnatim ekosistemima (pašnjacima), koja omogućava uzgoj stoke, tj. razvoj stočarstva; prisustvo raznovrsnih bioloških zajednica, prvenstveno mikroorganizama koji stupaju u mutualističke relacije sa uzgajanim kulturama, omogućava zemljište kao poljoprivredni resurs; vodena staništa kao mrijestilišta ribljih vrsta koje se koriste u ishrani i komercijalno eksploatišu (npr. močvare Skadarskog jezera); biodiverzitet značajno doprinosi i kvalitetu i kvantitetu vodnih resursa (pojedini ekosistemi, poput močvarnih staništa duž sjeverne obale Skadarskog jezera ili uz obale rijeka, vrše filtraciju i tako sprečavaju da različiti oblici zagađenja dospiju u vodene ekosisteme); prisustvo zdravih ekosistema, prvenstveno šumskih, sprečava eroziju zemljišta i pojavu klizišta; ekosistemi mogu uticati na mikroklimatske uslove (npr. šumski ekosistemi regulišu klimu tako što umanjuju uticaje vjetra, sprečavaju visoke temperature i smanjuju njena kolebanja, povećavaju vlažnost vazduha itd.).

4. Usluge održavanja

Odnose se na obezbjeđivanje osnovih prirodnih procesa i ciklusa od kojih zavisi funkcionisanje ekosistema i opstanak vrsta, kao što su biogeohemijski ciklusi (kruženje vode, ugljenika, nutrijenata itd.), formiranje zemljišta, obavljanje fotosinteze za primarnu proizvodnju itd.

U ovom kontekstu posebno je važna činjenica da šume, močvarna staništa i morski ekosistemi pružaju usluge skladištenja ugljenika i tako doprinose ublažavanju uticaja klimatskih promjena. Na primjer, Skadarsko jezero jedno je od najvećih tresetišta u Evropi i kao takvo predstavlja skladište ugljenika koje treba dugoročno održavati.

50

2.10. FINANSIRANJE ZAŠTITE PRIRODE

NBSAP na odgovarajući način stavlja finansiranje biodiverziteta u širu perspektivu ekološkog, „zelenog“ finansiranja. NBSAP uključuje procjenu osnivanja fonda za biodiverzitet, moguće kao dio Eko fonda. Predviđa razvijanje sistema za izdavanje dozvola za biodiverzitet i tržišne dozvole. Međutim, postoje ograničeni kapaciteti za dalje razvijanje ovih ideja, a samo (vrlo) ograničeni rezultati mogu se očekivati u okviru termina obuhvaćenog NBSAP-om. Izdvajanja iz budžeta su nedovoljna za adekvatnu zaštitu, očuvanje i unapređenje prirode.

Izuzetno je nizak nivo javnog finansiranja u oblasti zaštite prirode i biodiverziteta.

Ukupan iznos od cca 2 miliona EUR godišnje (ili 1.800 EUR po km2) koliko se trenutno ulaže u finansiranje zaštićenih područja, nedovoljan je da se efikasno upravlja mrežom zaštićenih područja. To je manje nego u mnogim drugim zemljama centralne i istočne Evrope.

Ograničena finansijska sredstva u nadležnim ministarstvima i upravama i dalje izazivaju zabrinutost, posebno u pogledu ukupnog kapaciteta ovih institucija čime bi se osiguralo efikasno sprovođenje i primjena pravnih tekovina EU. Prema Zakonu o budžetu za 2019. godinu za program “Zaštita životne sredine i komunalni razvoj” izdvojena su sredstva u iznosu od 1.330.000 € ili 0.08%; za 2018. godinu izdvojeno je 1.430.000 €

ili 0.09%, za 2017. godinu 1.800.000 € ili 0,09% ukupnih troškova tekućih budžetskih sredstava, što je više nego nedovoljno za sprovođenje strateških i zakonodavnih aktivnosti u ovoj oblasti. Formiranje Eko fonda, za koji se očekuje da služi kao ključni mehanizam za finansiranje obaveza iz Poglavlja 27, predstavlja izazov u kadrovskom, organizacionom, tehničkom i finansijskom smislu.

Ilustracije radi, 2011. godine za procjenu stanja biodiverziteta kroz Program monitoringa životne sredine izdvojeno je 60.000 EUR, dok je procjena NSBAP 2010-2015 bila da je potrebno izdvojiti 80.000 – 200.000 EUR. Poređenja radi, za 2012. godinu je izdvojeno 30.000€ od ukupno 305.000€, za 2013. godinu 10.000€ od ukupno 255.500€, za 2014. godinu 10.000€ od ukupno 281.000€, za 2015. godinu 30.000€ od ukupno 329.000€, za 2016. godinu 29.500€ od ukupno 322.500€, za 2017. godinu 20.000€ od ukupno 330.000€, za 2018. godinu 63.000€ od ukupno 400.000€ i za 2019. godinu 55.000€ od ukupno 392.000€. Može se zaključiti da je za 2019. godinu izdvojeno 8.000 € manje u odnosu na 2018. godinu za koliko je manje sredstava i za ukupni monitoring. Smanjena su izdvajanja jedino za monitoring biodiverziteta. Navedeno jasno ukazuje da se adekvatna procjena stanja biodiverziteta nije mogla obaviti zbog nedostatka finansiranja.

Photo by james rajaste / Unsplash

51

ZAKONSKA REGULATIVA U OBLASTI ZAŠTITE PRIRODE

27 http://zakoni.skupstina.me/zakoni/web/dokumenta/zakoni-i-drugi-akti/786/822-5039-12-2-15-3.pdf

3.1. EU ZAKONODAVSTVO

3.1.1. Zoo direktiva

Direktiva 31999L0022 se odnosi na držanje divljih životinja u zoološkim vrtovima i ima za cilj

utvrđivanje minimalnih standarda za držanje i brigu o životinjama u zoološkim vrtovima, kao i da se ojača uloga zooloških vrtova u očuvanju biodiverziteta.

Direktiva je djelimično transponovana Zakonom o zaštiti dobrobiti životinja (“Sl. list Crne Gore”, br. 14/08), 27kojim je regulisana zaštita dobrobiti životinja koje se drže u zoo vrtovima. Usklađenost se odnosi na: definisanje zoo vrtova; zahtjeve koje se odnose na uslove za držanje životinja u zoo vrtovima; zahtjeve koji se odnose na sprečavanje

bježanja životinja; odobravanje i inspekciju zoo-vrtova; uslove koji se moraju ispuniti u slučaju zatvaranja zoo vrta; određivanje nadležnog organa.

Usklađivanje Zakona sa pravnom tekovinom EU je neophodno, posebno u dijelu koji se odnosi na pravila za očuvanje biodiverziteta u kojima mora da učestvuje zoo vrt, promovisanju edukacije i podizanja svijesti u vezi sa očuvanjem biodiverziteta.

Nadležne institucije su: Veterinarska uprava, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Uprava za inspekcijske poslove.

3

52

3.1.2. Direktiva o pticama

Direktiva 32009L0147 o zaštiti divljih ptica za cilj ima zaštitu, upravljanje i kontrolu prirodnog

okruženja divljih ptica, čime se štite one, njihova gnijezda, jaja i staništa.

Direktiva je djelimično transponovana Zakonom o zaštiti prirode (“Sl. list CG” br. 54/16); 28Zakonom o divljači i lovstvu (“Sl. list CG”, br. 52/08) i nizom podzakonskih akata koji su donijeti na osnovu ovih zakona.

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma; Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja; Agencija za zaštitu prirode i životne sredine; JP “Nacionalni parkovi”; lokalne samouprave; JP “Morsko dobro”; Univerzitet Crne Gore – Prirodno-matematički fakultet, Odsjek biologija; Prirodnjački muzej; Uprave za inspekcijske poslove (ekološka i lovna inspekcija).

Kao IBA područja prepoznati su lokaliteti: Delta Bojane, Rumija, Buljarica, Skadarsko jezero, Tivatska solila, Ćemovsko polje, Prokletije, Plavsko jezero, Nikšićke akumulacije, Hajla, Biogradska gora/Bjelasica, Durmitor i Kanjon Cijevne.

Potencijalna IBA područja su: Dolina rijeke Zete, Kučke planine, Visitor, Komovi, Golija, Pivska visoravan i Ljubišnja.

Za punu transpoziciju Direktive 2009/147/EZ (Divlje ptice) potrebne se izmjene i dopune Zakona o divljači i lovstvu („Sl. list CG“, br. 52/08 i 48/15) i izmjene i dopune Pravilnika o lovnim sezonama („Sl. list CG“, br. 60/10). U toku je priprema izmjena i dopuna Zakona o divljači i lovstvu.



3.1.3. Direktiva o staništima

Direktiva 31992L0043, poznatija kao Habitat direktiva, o očuvanju prirodnih staništa i divlje faune i flore ima za cilj održavanje biodiverziteta kroz očuvanje prirodnih staništa i divlje flore i faune na teritoriji država članica EU. Unapređivanje i održavanje biodiverziteta u državama članicama se ostvaruje kroz definisanje zajedničkih okvira za očuvanje divlje faune i flore kao i staništa od interesa za EU. Zato se osniva evropska ekološka mreža poznata kao “Natura 2000”, koja uključuje specijalna područja očuvanja određena od strane država članica u skladu sa odredbama ove direktive i direktive 32009L0147 o zaštiti divljih ptica.

Direktiva je u velikoj mjeri transponovana: Zakonom o zaštiti prirode (“Sl. list CG”, br. 54/16)29 i nizom podzakonskih akata.

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma; Agencija za zaštitu prirode i životne sredine; Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja; JP “Nacionalni parkovi”, Uprava za šume; Univerzitet Crne Gore; Prirodnjački muzej; Uprava za inspekcijske poslove (ekološka inspekcija, vodoprivredna inspekcija, ribarska inspekcija, šumarska inspekcija i lovna inspekcija).

3.1.4. Flegt regulativa

Regulativa 32005R2173 o uspostavljanju šeme izdavanja dozvola za FLEGT (Forest Law Enforcement, Governance and Trade/Zakon o šumama – sprovođenje, upravljanje i trgovina šumama) za uvoz drveta u Evropsku zajednicu propisuje obaveze operatora koji plasiraju drvo i drvne proizvode na tržište i ima za cilj pružanje podrške međunarodnoj borbi protiv bespravne sječe i trgovine povezane sa bespravnom sječom.

53

Bespravna sječa u najvećoj mjeri doprinosi globalnom nestajanju šuma, što uzrokuje ogromne štete kod životne sredine (globalna emisija gasova i gubitak biodiverziteta). Primjenjuje se danom ulaska u EU.

Transpozicija Regulative Savjeta (EZ) Br. 2173/2005 (FLEGT, uspostavljanje), Regulative Komisije (EZ) Br. 1024/2008 (FLEGT, implementacija), Regulative (EU) Br. 995/2010 (Drvo, obaveze operatora), Delegirane Regulative Komisije (EU) Br. 363/2012 (Drvo, organizacija monitoringa) biće obezbijeđena izmjenama i dopunama Zakona o šumama („Sl. List CG“, 47/2015) a puna transpozicija donošenjem Plana licenciranja. Novi zakon o šumama/izmjene i dopune postojećeg nijesu donijete.

3.1.5. Timber regulative

Regulativom 32010R0995 se utvrđuju obaveze subjekata koji stavljaju drvo i drvne proizvode

na tržiše da isti moraju biti legalno posječeni, tj. ima za cilj borbu protiv nelegalne sječe.

Nadležne institucije: Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja; Uprava za šume, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu prirode i životne sredine, Ministarstvo unutrašnjih poslova, JP “Nacionalni parkovi Crne Gore”, Uprava za inspekcijske poslove.

Regulativa će se direktno primjenjivati nakon pristupanja EU.


U ovom dijelu je važno pratiti aktivnosti na terenu Uprave za šume, naročito kroz implementaciju Zakona o šumama.

Shodno Zakonu o šumama, promet drvnih proizvoda može se vršiti samo na osnovu potvrde porijekla.

3.1.6. Foke

Direktiva 31983L0129 odnosi se na sprečavanje uvoza i trgovine krznom mladunaca određenih vrsta foka u zemljama članicama. Regulativama 32009R1007 i 32010R0732 uređuje se trgovina proizvodima od foka.

U ovom dijelu Crna Gora je u samoj početnoj fazi preuzimanja direktive, kroz Zakon o zaštiti prirode i Pravilnik o bližim uslovima za promet zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore “, br. 61/17).

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, Uprava carina, Uprava za inspekcijske poslove, Uprava policije.

Evropska komisija ističe značaj prepoznavanja i identifikacije proizvoda od foka, sa uspostavljenim carinskim šiframa a naročito izdavanje atesta od strane švedskog organa za izdavanje ovih sertifikata.

3.1.7. CITES

Zaštita divljih vrsta flore i faune regulacijom prometa uređuje se regulativom 31997R0338 (CITES regulative).

Djelimično je transponovana Zakonom o zaštiti prirode30 a dodatni pravni okvir predstavlja

Zakon o potvrđivanju Cites Konvencije.

54

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine, Uprava za inspekcijske poslove.

Neke odredbe CITES Regulative se već sprovode: imenovanje nadležnih organa, uspostavljanje sistema za praćenje izdavanja dozvola za izvoz, prekogranično javno informisanje, monitoring poštovanja propisa sa srazmjernom inspekcijskom kontrolom i izvršenjem.

Osnivanje Cites centra u Beranama

U Beranama je predviđena lokacija za Cites centar i u toku je izrada Glavnog projekta, koji se finansira iz Kapitalnog budžeta Crne Gore za 2019. Uz Cites centra je planirana i izgradnja Zoo vrta.

3.1.8. Zamke

Regulativom 31991R3254 se zabranjuje upotreba zamki na području Zajednice i unošenja na područje Zajednice krzna i proizvoda dobijenih od određenih divljih životinjskih vrsta koje potiču iz zemalja u kojima ih love zamkama ili metodama zamki koje ne odgovaraju međunarodnim humanim standardima hvatanja zamkom.

Djelimično je transponovana: Zakonom o zaštiti prirode,31 Zakonom o divljači i lovstvu i nizom podzakonskih akata.

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprava za šume, Agencija za zaštitu prirode i životne sredine, Uprava za inspekcijske poslove (ekološka i lovna inspekcija).

31 http://zakoni.skupstina.me/zakoni/web/dokumenta/zakoni-i-drugi-akti/1012/1065-6923-27-5-16-1.pdf U tabeli uskladjenosti Zakona o zaštiti prirode navodi se usklađivanje sa Prilogom direktive o staništima, dok se ne navodi usklađivanje sa Regulativom o zamkama

Regulativa se ne mora prenijeti do dana ulaska U EU ali se moraju stvoriti uslovi za implementaciju. Za ovu regulativu je od značaja zabrana prodaje na tržištu produkata životinja koje su ulovljene zamkama.

Za transpoziciju Regulative Savjeta (EEZ) br. 3254/91 (zabrana korišćenja nagaznih zamki) neophodno je usvajanje Zakona o divljači i lovstvu.

3.1.9. Uredba (EU) br. 1143/2014 Evropskog Parlamenta i Vijeća o sprječavanju i uprav-ljanju unošenja i širenja invazivnih stranih vrsta

Regulativom 32014R1143 utvrđuju se pravila za sprečavanje, svođenje na najmanju moguću mjeru i ublažavanje štetnih uticaja namjernog i nenamjernog unošenja i širenja invazivnih stranih vrsta na bioraznovrsnost u Uniji.

Nadležne institucije su: Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu prirode

i životne sredine, Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove.

55

Donijet je Zakon o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 18/19) kojim je transponovana pomenuta Uredba.

U cilju implementacije Uredbe o invazivnim vrstama, NEAS-om je planirana priprema sveobuhvatne analize pitanja nenamjernog uvođenja i širenja invazivnih vrsta na teritoriji Crne Gore, primjena efektivnih mjera upravljanja invazivnim vrstama i uspostavljanje sistema za nadzor invazivnih vrsta. Rok za navedene aktivnosti je 2019-2020. godina. Novi AP NEAS-a ne prepoznaje ovu aktivnost.

3.1.10. EU ABS Regulativa 511/2014 Evropskog Parlamenta i Vijeća o mjerama usklađenosti za korisnike iz Nagoja protoko-la o pristupu genetskim resursima i poštenoj i pravičnoj podjeli naknada koje proizlaze iz njihove upotrebe

Novim AP-om NEAS-a je planirano donošenje Zakona kojim bi se transponovala Uredba EU ABS o mjerama usklađenosti za korisnike iz Nagoja Protokola o pristupu genetskim resursima i pravičnoj i ravnopravnoj podjeli koristi. Rok je IV kvartal 2020. godine. Predlog zakona o ratifikaciji Nagoja protokola je u skupštinskoj proceduri.


Photo by skupstina.me

56

3.2. CRNOGORSKO ZAKONODAVSTVO

Relevantni zakonski propisi su:

1. Zakon o životnoj sredini (“Službeni list Crne Gore”, br. 52/16), kojim se uređuju principi zaštite životne sredine i idrživog razvoja, instrumenti i mjere zaštite životne sredine i druga pitanja od značaja za životnu sredinu;

2. Zakon o zaštiti prirode (“Službeni list Crne Gore”, br. 54/16) uređuje uslove i način zaštite i očuvanja prirode i primarni je propis u ovoj podoblasti. Transponuje direktive o staništima i divljim pticama i CITES Regulativu;

3. Zakon o nacionalnim parkovima (“Službeni list Crne Gore”, br. 28/14, 39/16) kojim se definiše zaštita, unapređivanje i razvoj nacionalnih parkova;

4. Zakon o šumama (“Sl. list CG”, br. 74/10, 40/11, 47/15) kojim se uređuje uzgoj, zaštita, očuvanje i unapređenje šuma, planiranje, način i uslovi korišćenja šuma, izgradnja i održavanje šumskih puteva, monitoring šuma, kao i druga pitanja od značaja za šume, šumsko zemljište i šumarstvo. Primjenjuje se i na zaštitu, očuvanje i korišćenje šumskog drveća koje se nalazi van

šume i šumskog zemljišta. Zakonom se definišu i šume u okviru zaštićenih područja prirode i ekološke mreže NATURA 2000. Propisano je da se u šumama, u okviru ekološke mreže NATURA 2000, gazduje na održiv način u cilju zaštite i očuvanja stanišnih tipova i ekološki zaštićenih lokaliteta, u skladu sa zakonom.

5. Zakon o divljači i lovstvu (“Sl. list CG” br. 52/08, 40/11, 48/15) kojim se uređuje uzgoj, zaštita, lov i korišćenje divljači i njenih djelova;

6. Zakon o zaštiti dobrobiti životinja („Sl. list CG“, br. 14/08, 40/11, 47/15) kojim se regulišu prava, obaveze i odgovornosti pravnih i fizičkih lica za zaštitu dobrobiti životinja koje se uzgajaju ili drže za proizvodnju od nepotrebnog bola, patnje ili povreda, zaštite pri usmrćivanju, klanju i prevozu, pri obavljanju zahvata na životinjama i vršenju eksperimenata, kao i druga pitanja od značaja za dobrobit životinja;

7. Zakonom o planiranju prostora i izgradnji objekata (“Sl. list Crne Gore”, br. 64/17) uređuje se sistem planiranja prostora Crne Gore, način i uslovi izgradnje objekata, kao i

57

druga pitanja od značaja iz ove oblasti. Ovim Zakonom obezbjeđuju se uslovi za prostorni razvoj Crne Gore, dok se uređenjem pitanja izgradnje objekata stvaraju uslovi da se objekti grade u skladu sa zakonom i drugim propisima, standardima, tehničkim normativima i normama kvaliteta u oblasti izgradnje objekata. Zakonom su propisane vrste i sadržaj planskih dokumenata. Za razliku od prethodnog koji je dijelio planska dokumenta u dvije velike grupe: državni planski dokumenti (Prostorni plan Crne Gore; Prostorni plan posebne namjene; Detaljni prostorni plan; Državna studija lokacije) i lokalni planski dokumenti (Prostorno-urbanistički plan, Detaljni urbanistički plan, lokalna studija lokacije), ovaj Zakon prepoznaje samo Prostorni plan Crne Gore i Plan generalne regulacije koji će se sprovoditi Urbanističkim projektom;

8. Zakonom o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (“Sl. list RCG”, br. 80/05 i “Sl. list CG”, br. 73/10, 40/11, 59/11, 52/16) propisana je obaveza izrade Izvještaja o strateškoj procjeni uticaja planova na životnu sredinu kojim

se obezbjeđuje se da pitanja životne sredine i zdravlja ljudi budu potpuno uzeta u obzir prilikom razvoja planova i programa; uspostavljanje jasnih, transparentnih i efikasnih postupaka za stratešku procjenu; obezbjeđivanje učešća javnosti; obezbjeđivanje održivog razvoja; unapređivanje nivoa zaštite zdravlja ljudi i životne sredine.

9. Zakonom o procjeni uticaja na životnu sredinu (“Sl. list CG”, br. 75/18) uređuje se način i postupak procjene uticaja za projekte koji mogu imati značajan uticaj na životnu sredinu, izrade i ocjene elaborata o procjeni uticaja na životnu sredinu i druga pitanja od značaja za procjenu uticaja na životnu sredinu.

10. Zakonom o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 18/19) uređuje se način sprečavanja unošenja i širenja stranih i invazivnih stranih vrsta biljaka, životinja i gljiva, radi ublažavanja i smanjivanja na najmanju moguću mjeru štetnog uticaja na biodiverzitet, usluge ekosistema i/ili zdravlje ljudi.


Photo by frederic koberl / Unsplash

58

3.3. MEĐUNARODNI UGOVORI

1. Konvencija o biološkoj raznovrsnosti, Rio de Janeiro, 1992. godine.Konvencija je uspostavila novi koncept zaštite prirode, proširujući aktivnosti na očuvanje sveukupne biološke i pejzažne raznovrsnosti i osiguranje održivog korišćenja prirodnih dobara. Konvencija određuje biološku raznovrsnost kao raznovrsnost unutar vrsta, među vrstama i među ekološkim sistemima. Obuhvata sve oblike života koji u cjelini sami po sebi predstavljaju vrijednost koju treba očuvati, bez obzira posjeduju li još neke posebne vrijednosti koje im pripisuje čovjek. Konvencija uspostavlja očuvanje biološke raznovrsnosti kao temeljno međunarodno načelo u zaštiti prirode i zajedničku obavezu čovječanstva. Osnovni cilj konvencije je očuvanje i održivo korišćenje biološke raznovrsnosti što podrazumjeva korišćenje na način da se neće dugoročno osiromašiti živi svijet i njemu pripadajuća staništa nego će prirodni potencijal zemlje ostati na korišćenje budućim generacijama.

2. Konvencija o močvarama od međunarodne važnosti, naročito kao stanište ptica močvarica, Ramsar

Predstavlja okvir za međunarodnu saradnju u zaštiti i “razumnom “korišćenju močvara. Konvencija obavezuje zemlje članice na opšte očuvanje močvara na njihovoj teritoriji kao i na posebne obaveze koje se tiču močvara uvrštenih na Listu močvara od međunarodne važnosti. Osim toga države moraju sprovoditi zaštitu močvara uspostavljanjem prirodnih rezervata od kojih najmanje jedan mora biti predložen za Ramsar listu.

3. Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska konvencija, CMS)Konvencija ima za cilj očuvanje kopnenih, morskih i ptičjih migratornih vrsta unutar njihovog područja rasprostranjenosti. Ovakvo obnavljanje ili zaštita migratornih ruta je jedna od funkcija svojstvenih konceptu ekološke mreže (Bonin et al., 2007). Sporazum u okviru CMS-a, Sporazum o zaštiti afričko – evroazijskih migratornih ptica močvarica (AEWA) odnosi se na cjelokupna područja rasprostranjenosti ptičjih vrsta i ima za cilj da obezbijedi da ne postoje prekidi u zaštiti ovih ptica duž njihovih migratornih ruta.

59

4. Konvencija o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija)Konvencij za cilj ima očuvanje divlje f lore i faune i njihovih prirodnih staništa. Poseban naglasak se stavlja na ugrožene i osjetljive vrste, uključujući ugrožene i osjetljive migratorne vrste. Sve zemlje članice moraju da preduzmu mjere za očuvanje divlje flore i faune i njihovih prirodnih staništa, naročito u procesu planiranja i razvoja projekata, kao i u mjerama protiv zagađenja. Član 4 Bernske konvencije naglašava važnost prekograničnih zaštićenih područja. Preporuka br. 25 o zaštiti prirodnih područja izvan zaštićenih područja podstiče očuvanje, implementaciju mjera ublažavanja, i tamo gdje je potrebno, obnavljanje ekoloških koridora. Ovo se naročito predlaže kada je riječ o izgradnji i održavanju puteva, pruga i visokonaponskih vodova, kao i intervencijama na vodenim tokovima (Savjet Evrope, 1991). Na osnovu ovih preporuka, 1996. godine je započet proces osnivanja Emerald mreže područja od posebnog interesa za očuvanje (ASCIs) sa mogućnošću učestvovanja „zemalja posmatrača“.

5. CITES KonvencijaKonvencija je na snazi od 1975. godine a Crna Gora je preuzela sukcesijom od SRJ koja je ratifikovala 2001. godine i na snazi je od 2002. godine. Ima za cilj da spriječi gubitak biodiverziteta prouzrokovan prekomjernom ekploatacijom vrsta. Kontroliše međunarodnu trgovinu biljnih i životinjskih vrsta do mjere koja ne može dovesti do ugrožavanja preživljavanja vrsta. U cilju kvalitetne implementacije Konvencije neophodna je odlična saradnja carine, policije i institucija zaštite prirode. Na Prilogu 1 se nalaze vrste koje su u opasnosti od izumiranja. Potpuno je zabranjena trgovina 625 životinjskih i 301 biljne vrste. Na Prilogu 2 se nalaze vrste koje nijesu ugrožene izumiranjem ali čija trgovina treba da bude regulisana da do izumiranja ne dođe. Na Prilogu 3 se nalaze vrste za čiju zaštitu neka država članica traži pomoć ostalih država.

6. Evropska konvencija o predjelima (Firentinska konvencija)Konvencija ima za cilj promovisanje zaštite predjela, upravljanje i planiranje i organizovanje evropske saradnje o pitanjima predjela. Ova Konvencija je dio rada Savjeta Evrope u oblasti prirodnog i kulturnog nasljeđa, prostornog planiranja i životne sredine (Brajanoska et al., 2009).

60

7. Konvencija o svjetskoj baštini, UNESCO, ParizKonvencija štiti kulturno i prirodno nasljeđe od izuzetne svjetske vrijednosti kroz, između ostalog, popisivanja mjesta svjetske baštine (World Heritage Sites). Na listi Konvencije o svjetskoj prirodnoj baštini, u Crnoj Gori se nalazi kanjon rijeke Tare.

8. Program “Čovjek i biosfera”, skr. MAB, UNESCO, (Pariz, 1970.)Da bi pomirio stavove u težnji korišćenja resursa i zaštite prirode, UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) je pokrenuo jedan novi pristup Programom Čovek i biosfera (Man and Biosphere – MAB). Program uključuje osnivanje brojnih rezervata biosfere širom planete u težnji da se integrišu ljudske aktivnosti, istraživanje i zaštita prirodnih vrijednosti. Teritorijalni koncept uključuje jezgro u kome su biološke zajednice i ekosistemi strogo zaštićeni. Jezgro u potpunosti okružuje tampon zona u kojoj je moguće realizovati tradicionalne ljudske aktivnosti i istraživanja bez eventualne degradacije, dok je posljednji obruč prelazna zona u kojoj su dozvoljeni održivi razvoj i eksperimentalna istraživanja.

Program razvija prirodnjačku i sociološku osnovu za racionalno korišćenje i očuvanje resursa biosfere, kroz posebne mjere, kao što je stvaranje svjetske mreže rezervata biosfere. U ovaj program za sada je,

sa teritorije Crne Gore, uvršten Durmitor sa kanjonom rijeke Tare.

Kao veoma značajne i međusobno povezane ističu se dvije UN RIO konvencije i to: Konvencija o klimatskim promjenama i Konvencija o dezertifikaciji zemljišta.

Pored međunarodnih konvencija i sporazuma, koji sadrže spiskove vrsta, jedan broj međunarodnih inicijativa takođe je od značaja za očuvanje biološke raznovrsnosti na globalnom nivou. Jedan od njih je razvijen 1994. od strane Komisije Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN) za nacionalne parkove i zaštićena područja.

3.4. STRATEŠKI OKVIR

3.4.1. EU Strategija biodiverziteta 2020

EU Strategija biodiverziteta 2020. prepoznaje šest ciljeva koji se međusobno podržavaju i međusobno zavise jedni od drugih. Implementacija ciljeva omogućava zaustavljanje gubitka biološke raznovrsnosti i degradacije ekosistema. Ciljevi su:

Cilj 1: Potpuna implementacija Habitat Direktive i Direktive o pticama

Zaustaviti pogoršanje statusa svih vrsta i staništa pokrivenih EU legislativom u oblasti zaštite prirode i postići značajan i mjerljiv napredak u njihovom statusu do 2020. godine, u poređenju sa trenutnim procjenama:

– 100% više procjena staništa i 50% više procjena vrsta shodno Habitat Direktivi što se prikazuje kao napredak u statusu očuvanja;

– 50% više procjena vrsta po Direktivi o pticama prikazanih kao siguran ili poboljšan status.

Cilj 2: Očuvati i obnoviti ekosisteme i njihove usluge

Do 2020. godine, ekosistemi i njihove usluge su očuvani i poboljšani uspostavljanjem zelene infrastrukture i obnove najmanje 15% degradiranih ekosistema.

Cilj 3: Povećati učešće poljoprivrede i šumarstva u očuvanju i obnovi biodiverziteta

a) Poljoprivreda: Do 2020. godine, povećati poljoprivredne površine, oranice i trajne zasade koje su obuhvaćene mjerama biološke raznovrsnosti u okviru Zajedničke poljoprivredne politike (CAP), kako bi se osiguralo očuvanje biološke raznovrsnosti i dovelo do mjerljivog poboljšanja statusa očuvanja vrsta i staništa koja zavise od aktivnosti u poljoprivredi i u pružanju usluga ekosistema u odnosu na EU 2010 osnovu, ili su njima pogođeni, čime će se postići poboljšanje održivog upravljanja;

61

b) Šume: Do 2020. godine, Planovi upravljanja šumama ili ekvivalenti instrumenti, u smislu održivog upravljanja šumama (SFM) za sve šume koje su u državnom vlasništvu i šumskih gazdinstava iznad određene veličine (koje će odrediti Države članice ili regije i prikazati u svojim programima ruralnog razvoja) a dobijaju sredstva u okviru politike ruralnog razvoja EU-a, kako bi se postiglo mjerljivo poboljšanje statusa zaštite vrsta i staništa koja zavise od aktivnosti u šumarstvu i u pružanju srodnih usluga ekosistema u odnosu na EU 2010 osnovu, ili su njima pogođene.

Cilj 4: Obezbijediti održivu upotrebu ribljih resusrsa

Ribarstvo: Postići najviši održivi prinos do 2015. godine. Dostići zrelost i veličinu distribucije zdravih rezervi kroz upravljanje u ribarstvu sa beznačajnim negativnim uticajem na rezerve, vrste i ekosisteme, u cilju postizanja dobrog ekološkog statusa do 2020. godine, kao što je propisano Okvirnom marinskom strategijom.

Cilj 5: Borba protiv invazivnih vrsta

Do 2020. godine, invazivne vrste i njihovi putevi su identifikovani i određeni su prioriteti, prioritetne vrste su kontrolisane ili iskorijenjene i putevima se upravlja kroz zakonske prevencije.

Cilj 6: Pomoć u sprečavanju gubitka biodiverziteta

Do 2020, EU je pojačao svoj doprinos sprečavanju gubitka globalne bioraznovrsnosti. Strateški okvir u ovoj oblasti se temelji na Nacionalnoj strategiji održivog razvoja i Nacionalnoj strategiji biodiverziteta

sa Akcionim planom za period 2016 – 2020. godina.

3.4.2. Nacionalna strategija održivog razvoja do 2030. godine

Shodno NSOR-u do 2030. zaštita prirodnih resursa ima strateški značaj za održivi razvoj Crne Gore. Priroda, predjeli i kulturna dobra čine skup vrijednosti koje su utkane u identitet prostora i života u Crnoj Gori. Ove su vrijednosti na pojedinim lokacijama značajno ugrožene neodrživim upravljanjem prostorom. Neracionalno trošenje vrijednih i neobnovljivih prostornih resursa manifestuje se predimenzioniranošću građevinskih područja u odnosu na broj stanovnika i razvojne potrebe. Razvojni interesi građevinskih područja često su u konfliktu s ranjivošću i vrijednošću prirodnih resursa. Izostaje poštovanje zatečenih predionih vrijednosti i vrijednih elemenata lokalnih, tradicionalnih tipoloških karakteristika naselja. Javno zelenilo, tj. zelena infrastruktura, značajan je segment funkcionalnog uređenja, dobrog oblikovanja i kvaliteta prostora u izgrađenim sredinama.

Strateški ciljevi Nacionalne strategije održivog razvoja do 2030. godine naslanjaju se na ciljeve održivog razvoja definisane Agendom za održivi razvoj do 2030. godine, koju je usvojila Generalna skupština UN, 25. septembra 2015. godine. Globalni ciljevi i zadaci održivog razvoja integrisani su i nedjeljivi, odnose se na cijeli svijet i univerzalno su primjenjivi. Oni pri tom uzimaju u obzir različite nacionalne okolnosti, kapacitete i nivoe razvoja i poštuju državne politike i prioritete.

Prioritetne teme NSOR do 2030. godine su:

1. Unapređenje stanja ljudskih resursa i jačanje socijalne inkluzije,

2. Podrška vrijednostima, normama i obrascima ponašanja značajnim za održivost društva,

3. Očuvanje prirodnog kapitala,

4. Uvođenje zelene ekonomije,

5. Upravljanje za održivi razvoj,

6. Finansiranje održivog razvoja.32

32 Mjere date Strategijom se nalaze u Aneksu I koji je sastavni dio ove Studije

62

3.4.3. Strategija za integralno upravljanje obalnim područjem

Strategija, između ostalog, promoviše očuvanje i održivi razvoj vrijednih otvorenih područja, definisanje režima zaštite i valorizacije vrijednih prostora u obalnom području: poljoprivredne površine, vrijedni

predjeli, predione cezure i zaštićena područja prirode. Prepoznaje potrebu za prostornim planiranjem morskih područja: zaštitom morskih ekosistema, razvojem morske ekonomije, rješavanje konflikata među korisnicima mora. 33

3.4.4. Nacionalna strategija biodiverziteta za period 2016 – 2020. godina

Strategija je bazirana na uslugama ekosistema i samoodrživosti zaštićenih područja. U Strategiji se navodi da zaštićena područja čine “nacionalnu mrežu zaštićenih područja” koja pokriva 124.964,24 ha, odnosno 9.047% teritorije Crne Gore, od čega se najveći dio (101.733ha ili 7,77%) sastoji od pet nacionalnih parkova: „Durmitor”, „Skadarsko jezero”, „Lovćen”, „Biogradska gora” i „Prokletije”. Preostali dio čini više od 40 zaštićenih područja u okviru sljedećih kategorija: spomenik prirode, područja posebnih prirodnih karakteristika (opšti i posebni) rezervati.

Prikaz planirane mreže zaštićenih područja (po PPCG) do 2020 godine. 34

3.4.5. Lokalni akcioni planovi biodiverziteta (LBAP)

Po pitanju vertikalne harmonizacije, potrebno je ostvariti punu transpoziciju NBSAP-a u LBAP u svim lokalnim samoupravama, pri čemu će se uspostaviti funkcionalni mehanizam za praćenje implementacije lokalnih planova, nivoa finansiranja aktivnosti iz oblasti zaštite biodiverziteta na lokalnom nivou, kao i pružanje tehničke i druge pomoći u implementaciji sa državnog nivoa.

33 Mjere prepoznate Strategijom se nalaze u Aneksu II ove Studije i čine njen sastavni dio

34 Izvor: Nacionalna strategija biodiverziteta 2016-2020

63

S tim u vezi, sljedeće opštine imaju lokalne planove biodiverziteta shodno revidovanoj strategiji:

⚬ Lokalni akcioni plan biodiverziteta za područje opštine Andrijevica za period 2019-2024. Godina

⚬ Akcioni plan biodiverziteta Glavnog grada Podgorica, 2017.

⚬ Lokalni akcioni plan biodiverziteta Prijestonice Cetinje za period 2016 – 2020. godina

⚬ Lokalni akcioni plan biodiverziteta za opštinu Mojkovac za period 2019-2024. godina;

⚬ Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Tivat za period 2018-2023 (“Sl.list CG-opštinski propisi”, broj 23/18).

U formi nacrta je plan opštine Bijelo Polje koji se donosi shodno revidovanoj Strategiji. U toku je izrada LBAP-a za Danilovgrad za period 2019-2024. godina.35

Iako se već implementira revidovana NBSAP, sljedeće opštine nijesu ispunile obavezu donošenja LBSAP-a: Nikšić, Kolašin, Ulcinj36, dok nema zvaničnih dostupnih podataka za opštine: Plav, Gusinje, Petnjica, Rožaje, Tuzi, Budva, Herceg Novi i Bar. 37

Skupština Opštine Nikšić je odbila zahtjev za Slobodan pristup informaciji i u obrazloženju navela da u periodu od 2005. godine zaključno sa 12. 06.2019. godine nije razmatrala navedeni planski dokument.38

Opština Kolašin, Sekretarijat za zaštitu životne sredine, je odbila zahtjev za Slobodan pristup informaciji i u obrazloženju navela da ne posjeduje traženi dokument jer isti nije donijet. 39

Opštine Žabljak, Plužine, Pljevlja, Kotor, Berane još uvijek primjenjuju lokalne planove koji su donijeti u skladu sa Strategijom biodiverziteta koja je važila do 2015. godine.

35 Zahtjev za slobodnim pristupnom informaciji br. 06-UP-95, od 12. juna 2019. godine

36 Zahtjev za slobodnim pristupnom informaciji, e-mail od 26. Juna 2019. godine

37 Na zahtjev za slobodnim pristupnom infomraciji nijesu odgovorile a na internet stranicama nema podatka o (ne) postojanju ovog dokumenta

38 Skupština Opštine Nikšić UP/IO 01-062-34/1

39 Opština Kolašin, Sekretarijat za zaštitu životne sredine, 06-330/UP-2, od 14.06.2019. godine

Photo by shant dem / Unsplash

64

VAŽNA STANIŠTA

U Crnoj Gori su prepoznati IPA lokaliteti: Babji zub, Biogradska gora, Brdo spas, Buljarica, Dolina Grebaje, Dolina rijeke Lim, Durmitor i kanjon rijeke Tare, Hajla, Jerinja glava, Kakaricka gora, Kanjon rijeke

Cijevne sa humom orahovskim, Kanjon rijeke Mrtvice, Kanjon rijeke Pive, Katiči, Donkova i Velja seka, Komovi, Kotorsko risanski zaliv, Ljubišnja, Lovćen, Lukavica, Orjen, Platamuni, Rumija, Skadarsko jezero, Trebjesa, Velika ulcinjska plaža i Ada Bojana, Visitor, Vrsuta (Petrović, 2009).

IBA lokaliteti u Crnoj Gori su: Delta Bojane, Ulcinjska Solana, Velika plaža, Ada Bojana, Ostrvo Paratuk, Šasko jezero, Planina Rumija, Buljarica, Tivatska solila, Skadarsko jezero, Ćemovsko polje, Kanjon rijeke Cijevne, Nikšićke akumulacije Slano i Krupac, Prokletije, Plavsko jezero, Planina Hajla, Nacionalni park Durmitor, Biogradska gora.

PBA lokaliteti (Važna područja za život dnevnih leptira) nijesu još uvijek određena u Crnoj Gori.

EMERALD projekat je definisao važna staništa po kriterijumima Bernske konvencije. Shodno obavezama po Bernskoj konvenciji, identifikovana područja i vrste zahtijevaju posebne mjere zaštite (Rezolucija br. 4 i Rezolucija br. 6 Stalnog Komiteta Bernske Konvencije). Kao rezultat realizacije EMERALD projekta u Crnoj Gori, pripremljena je baza podataka a stalni odbor Bernske konvencije usvojio je dokument o popisu predloženih područja Emerald mreže za zemlje zapadnog Balkana, 2011. godine. Glavni cilj projekta je bio formiranje baze podataka o tipovima i vrstama staništa, biljnim i životinjskim vrstama po biogeografskim regionima i zaštićenim prirodnim dobrima, dok je značaj uspostavljanja Emerald mreže bio da ohrabri zemlje da predlože područja od značaja za zaštitu i pomogne im da ova područja uđu u nacionalni sistem planiranja i očuvanja. Program je predstavljao i osnovno sredstvo za pripremu zemalja zapadnog Balkana za budući rad na projektu NATURA 2000 i postupanje u skladu sa Direktivom o staništima i Direktivom o

4

65

pticama koje podrazumijevaju dugoročno očuvanje vrsta i staništa od značaja za Evropsku Uniju. Podaci za uspostavljanje EMERALD lokaliteta su uglavnom literaturni podaci koji nijesu dovoljni da se utvrdi kvalitet stanišnih tipova i vrsta sa predloženog lokaliteta, ne postoji uspostavljena upravljačka struktura niti mjere zaštite područja pa se EMERALD lokacije često nazivaju “papirna područja”, odnosno područja koja “pravno ne postoje”.

Spisak Emerald područja po kodovima, značaju reprezentativnosti i površinama (izvor: Roekaerts, M. “Development of the Emerald Network in the West-Balkan Statistical summary report”, 2011)

Značaj Kod Područje PovršinaC ME0000000 Maglić, Volujak i Bioč 7252.64B ME0000001 Kanjon Male Rijeke 3600.00C ME0000002 Durmitor sa Kanjonom rijeke Tare 33895.00C ME0000003 Skadarsko jezero 37800.00C ME0000004 Velika Plaža sa Solanom Ulcinj 2839.46C ME0000005 Buljarica 302.00B ME0000006 Ćemovsko polje 358.00B ME0000007 Bjelasica 5733.00B ME0000008 Kanjon Cijevne 6937.00B ME0000009 Kanjon Mrtvice 2903.00B ME000000A Lovćen 6267.00C ME000000B Tivatska solila 240.00C ME000000C Šaško jezero, rijeka Bojana, Knete, Ada Bojana 7397.00B ME000000D Rumija 12237.00B ME000000E Đalovića pećina 191.00C ME000000F Plavsko-Gusinjske Prokletije (+Bogićevica) 15758.00C ME000000H Rijeka Lim 17148.00C ME000000I Dolina rijeke Ćehotine 13356.00C ME000000J Ljubišnja 4332.00C ME000000M Golija i Ledenice 10276.00B ME000000N Ostatak kanjona Pive ispod Hidroelektrane 1664.00C ME000000O Visitor i Zeletin 13680.00B ME000000P Komarnica 1473.00B ME000000Q Kotorsko risanski zaliv 2778.00C ME000000R Sinjavina (Babji zub i Gradište) 5709.00C ME000000S Orjen 15046.00C ME000000T Plaža Pećin 15.00C ME000000U Hajla 2266.00A ME000000V Brdo Spas, Budva 352.00C ME000000X Komovi 6135.00B ME000000Y Ostrva Katiči, Donkova and Velja seka 439.00B ME000000Z Platamuni 1698.00

66

Na osnovu izvještaja Evropskog tematskog centra za biodiverzitet (ETC/BD, Roekaerts, M., “Development of the Emerald Network in the West-Balkan Statistical summary report”, 2011), EMERALD područja

u šest balkanskih država obuhvataju sljedeći dio teritorije

Broj područja i ukupna površina

Država Broj područja Ukupna površina (ha) % pokrivenosti ukupne teritorije

Albanija 25 522.429,54 18,2

Bosna i Hercegovina 29 250.455,00 4,9

Hrvatska 1132 4.520.442,53 44 *

Makedonija 35 754.383,00 29,3

Crna Gora 32 240.077,10 17,1

Srbija 61 755.883,91 8,6

Broj staništa i vrsta po državama regiona na osnovu podataka iz Emerald baze, decembar 2008. godine (izvor: Roekaerts, M., “Development of the Emerald Network in the West-Balkan Statistical summary report”, 2011)

Naziv Albanija Bosna i Hercegovina Hrvatska Makedonija Crna Gora Srbija Ukupno

Biotopi 25 29 1132 35 32 61 1314

vodozemci i gmizavci 149 56 102 192 66 159 724

Ptice 1109 184 278 849 1719 997 5136

Ribe 63 14 145 74 53 118 467

Beskič- menjaci 50 90 182 84 47 47

500

Sisari 249 107 148 273 68 322 1167

Biljke 3 9 59 7 31 33 142

67

U cilju održavanja kompatibilnosti sa NATURA 2000 mrežom, utvrđena je sljedeća tipologija:

Tip A: predio važan za ptice

Tip B: predio važan za staništa ili druge vrste

Tip C: predio važan za ptice i druge vrste i/ili staništa

Značaj predjela po državama (Izvor: Roekaerts, M., “Development of the Emerald Network in the West-Balkan Statistical summary report”, 2011)

Država A B C

Albanija 1 4 20

Bosna i Hercegovina 11 12 6

Hrvatska 1 314 6

Crna Gora 1 13 18

Makedonija 4 5 26

Srbija 1 60

Ukupno: 18 349 946

%: 1 27 72

68

ZONIRANJE ZAŠTIĆENIH PODRUČJA

Shodno Zakonu o zaštiti prirode, u zaštićenom području određuju se zone zaštite u kojima se sprovode sljedeći režimi zaštite:

– zona zaštite I – strogi režim zaštite;

– zona zaštite II – aktivni režim zaštite;

– zona zaštite III – režim održivog korišćenja.

Zona zaštite I – strogi režim zaštite, sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom dijelu sa neznatno izmijenjenim osobinama staništa izuzetnog ekološkog značaja, kojim se omogućavaju prirodni biološki procesi, očuvanje integriteta staništa i životnih zajednica, uključujući izuzetno vrijedna kulturna dobra.

U zoni zaštite I sa strogim režimom zaštite:

– zabranjeno je korišćenje prirodnih resursa i izgradnja objekata;

– vrše se naučna istraživanja i praćenje prirodnih procesa (monitoring) u ograničenom obimu;

– dozvoljene su posjete u obrazovne svrhe u ograničenom obimu;

– sprovode se zaštitne, sanacione i druge neophodne mjere u slučaju požara, elementarnih nepogoda i udesa, pojave biljnih i životinjskih bolesti i prenamnožavanja štetočina.

Zona zaštite II – aktivni režim zaštite, sprovodi se na zaštićenom području u kome su djelimično izmijenjene osobine prirodnih staništa ali ne do nivoa da ugrožavaju njihov ekološki značaj, uključujući vrijedne predjele i objekte geonasljeđa.

5

Photo by miljan mijatovic / Unsplash

69

U zoni zaštite II sa aktivnim režimom zaštite mogu se:

– sprovoditi intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja;

– kontrolisano koristiti prirodni resursi, bez posljedica po primarne vrijednosti njihovih prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obilježja predjela i objekata geonasljeđa.

U zoni zaštite III sa režimom održivog korišćenja mogu se:

– sprovoditi intervencije u cilju restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja;

– razvijati naselja i prateća infrastruktura u mjeri u kojoj se ne izaziva narušavavanje osnovnih vrijednosti područja;

– vršiti radovi na uređenju objekata kulturno-istorijskog nasljeđa i tradicionalne gradnje;

– sprovoditi očuvanja tradicionalnih djelatnosti lokalnog stanovništva;

– selektivno i ograničeno koristiti prirodni resursi.

Van granica zaštićenog područja, po potrebi se može odrediti i zaštitni pojas.

Koncept zoniranja zasniva se na principima zaštite i očuvanja prirodnih i kulturnih vrijednosti i definiše teritoriju koja je pod strogom zaštitom i teritorije na kojima su dozvoljene određene aktivnosti kao što su ribarstvo, specifični oblici poljoprivrede, druge privredne djelatnosti, plovidba, gradnja objekata i druge intervencije u prostoru.

Cilj zoniranja je zaštita flore i faune, očuvanje prirodnih ekosistema i kulturnih vrijednosti kroz zaštitu, unapređenje i kontrolu korišćenja resursa.

70

VAŽNOST OČUVANJA VLAŽNIH STANIŠTA

V lažna staništa imaju ključnu ekološku funkciju kao regulatori režima voda i staništa biljnog i životinjskog svijeta. Predstavljaju prebivalište mnogobrojnih vrsta ptica, sisara, gmizavaca, riba i beskičmenjaka i

predstavljaju značajno skladište biljnog genetičkog materijala. Vlada Crne Gore na Skadarskom jezeru ima namjeru da radi marinu uz razvoj objekata sa velikim turističkim kapacitetima. Međutim, jedini oblik turizma na ovom području je održivi turizam za čije razvijanje u vlažnim staništima je neophodno slijediti uputstva Sekretarijata Sporazuma o zaštiti afričko – evroazijskih ptica selica (The Agreement on the Conservation of African-Eurasian Migratory Waterbirds ili African-Eurasian Waterbird Agreement – AEWA). Crna Gora je ratifikovala ovaj Sporazum i obavezna je da se pridržava sljedećih smjernica za razvoj ekoturizma u vlažnim staništima:

1. imenovati vladin komitet za ekoturizam;

2. izvršiti valorizaciju ekoturističkih potencijala u vlažnim staništima;

3. pripremiti listu prioritetnih područja za koje je potreban turistički menadžment;

4. odlučiti se za tip menadžment planova koje zahtijeva svaki od utvrđenih lokaliteta ponaosob;

5. sprovesti studiju izvodljivosti za svaku lokaciju;

6. procijeniti ranjivost ptica močvarica na svakom lokalitetu;

7. procijeniti potrebna sredstva za menadžment ekoturizma;

8. osnovati lokalne ekoturističke komitete za upravljanje područjem;

9. sačiniti ekoturističke menadžment planove;

10. implementirati ekoturističke menadžment planove i ako je potrebno uraditi njihovu reviziju.

6

Photo by antoine similon / Unsplash

71

ULOGA LOKALNIH SAMOUPRAVA

Shodno članu 7 Zakona o zaštiti prirode (“Sl. list CG”, br. 54/16) zaštitu prirode, u okviru svojih prava i obaveza, obezbjeđuju i aktivno sprovode: organi državne uprave, organi lokalne samouprave i

lokalne uprave, pravna i fizička lica, međunarodne organizacije, nevladine organizacije i građani. Time su lokalne samouprave prepoznate kao “subjekat” zaštite prirode.

Dokumenta zaštite prirode su: Strategija biodiverziteta, planovi upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima, godišnji programi upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima i lokalni akcioni planovi za biodiverzitet. Planovi i programi moraju biti usklađeni sa Nacionalnom strategijom. Izvještaj o sprovođenju Strategije izrađuje Agencija za zaštitu prirode i životne sredine svake druge godine na osnovu podataka o sprovedenim mjerama iz Strategije i izvještaja o sprovođenju lokalnih akcionih planova.

Shodno Zakonu o zaštiti prirode jedinicama lokalne samouprave povjeravaju se određeni poslovi, pa tako donose lokalne akcione planove za biodiverzitet, radi sprovođenja strategije i očuvanja i zaštite prirode na lokalnom nivou, a Izvještaj o realizaciji je potrebno da svake četvrte godine dostavljaju Agenciji za zaštitu prirode i životne sredine.

Lokalne samouprave pokreću postupak izrade Studije zaštite za uspostavljanje zaštićenih područja od III-VI kategorije zaštite. Za navedene kategorije imaju nadležnost pokretanja postupka revizije, donošenja akta o prestanku zaštite i nadležnost utvrđivanja ispunjenosti uslova za upravljanje ovim zaštićenim područjem. Donose plan upravljanja za park prirode, spomenik prirode i predio izuzetnih odlika, uz saglasnost Ministarstva i daju saglasnost upravljaču zaštićenih područja, u navedenim kategorijama zaštite, na godišnje programe upravljanja.

Park prirode, spomenik prirode i predio izuzetnih odlika koji se nalaze na području jedne jedinice lokalne samouprave proglašava skupština lokalne samouprave, po prethodno pribavljenoj saglasnosti Ministarstva i mišljenja Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja i Ministarstva kulture i medija.

Lokalne samouprave imaju nadležnosti za sprovođenje strateške procjene uticaja na životnu sredinu, procjene uticaja na životnu sredinu i ocjene prihvatljivosti.

Lokalna uprava može pratiti stanje očuvanosti prirode na svojoj teritoriji o svom trošku. Informaciju o stanju prirode mogu sačinjavati organi lokalne uprave i upravljači zaštićenih prirodnih dobara. Lokalna samouprava obezbjeđuje sredstva za zaštitu prirodnih područja koje ona proglašava, za mjere i aktivnosti predviđene aktom o zaštiti, za novčane i druge podsticajne mjere propisane ovim zakonom, kao i za ostvarivanje prava preče kupovine, obavlja upravne poslove zaštite prirode i obezbjeđuje finansiranje zaštićenog područja.

Shodno Zakonu o nacionalnim parkovima (“Službeni list Crne Gore”, br. 28/14 i 39/16) godišnji program upravljanja treba da sadrži razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zaštitu i očuvanje dobara nacionalnog parka, uz uvažavanje potreba lokalnog stanovništva i oblike saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovništvom, vlasnicima i korisnicima nepokretnosti.

7

72

UNAPREĐENJE

Ostvaren je određeni napredak u oblasti zaštite prirode. Donijet je Zakon o stranim i invazivnim

stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 018/19).

Završen je projekat “Uspostavljenje ekološke mreže NATURA 2000”. Aktivnosti na uspostavljanju NATURA 2000 mreže je tokom 2019. godine nastavila Agencija za zaštitu životne sredine.

Uspostavljena baza podataka o zaštićenim područjima (www.prirodainfo.me) sadrži informacije o zaštićenim područjima.

Ostaje izazov otklanjanje različitih rješenja iz važećih propisa, integracija politike biodiverziteta u sektorske politike, jačanje sistema upravljanja

zaštićenim područjima na nivou nacionalnog parka i uspostavljanje sistema upravljanja za zaštićena područja za čije upravljanje je nadležna lokalna samouprava, uspostavljanje mehanizma koordinacije između nadležnih institucija i unaprijediti kadrovske i finansijske kapacitete, dalji rad na uspostavljanju NATURA 2000 mreže, uključivanje u proces svih zainteresovanih strana i civilnog sektora, uspostavljanje zaštićenih područja u moru, očuvanje morskih vrsta prilikom istraživanja nafte i gasa, zaštita Ulcinjske solane i uspostavljanje operativnog menadžementa za ovo područje, poštovati principe očuvanja prirode prilikom izgradnje mHE, posebnim režimom zaštite/privremena zaštita za EMERALD područja, i šume na ovim područjima, i identifikovana potencijalna SPA područja.

8

73

IZAZOVI

Uzroci faktora kojima se ugrožava biodiverzitet, odnosno indirektni pokretači identifikovanih

faktora ugrožavanja, predstavljaju različite ekonomske aktivnosti, kao i slabosti u sistemu upravljanja u oblasti životne sredine.

Planiranje i implementacija aktivnosti u sektoru zaštite prirode zahtijevaće ozbiljne konsultacije i komunikaciju sa različitim zainteresovanim stranama i nevladinim organizacijama u cilju djelotvorne primjene.

Jedan od glavnih suštinskih uzroka direktnog pritiska na biodiverzitet i jedan od glavnih razloga za nedovoljan napredak u implementaciji mjera zaštite, predstavlja nizak nivo svijesti o značaju i vrijednostima biodiverziteta na svim nivoima (od građana do donosioca odluka), što rezultira time da pitanja biodiverziteta uvijek imaju nizak prioritet. Čini se da postoji opšta svijest javnosti u Crnoj Gori o prirodnim bogatstvima i ljepoti zemlje i njenom potencijalu za turizam, kao i da je dobro prihvaćena potreba njegovog očuvanja. Ministarstvo održivog razvoja i turizma, kao i Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, podržali su brojne projekte i aktivnosti koje povećavaju svijest o važnosti biodiverziteta. Ipak, potrebno je značajnije raditi na poboljšanju razumijevanja potrebe zaštite i investiranja u prirodni kapital kod donosioca odluka u cilju podizanja nivoa prioriteta kod rješavanja pitanja biodiverziteta i finansiranja u narednom periodu.

Adekvatna naučna podloga, monitoring i primjena modernih alata u upravljanju zaštitom prirode uglavnom izostaje ili je predmet eksterno finansiranih sporadičnih projekata.

Administrativni kapaciteti na nacionalnom i lokalnom nivou su nedovoljni za ozbiljan rad i u kvalitativnom i u kvantitativnom smislu. Za obezbjeđenje sprovođenja mjera i uslova zaštite prirode neophodna je snažna inspekcijska mreža, osnaženi kapaciteti upravljača zaštićenih područja, jasno zoniranje zaštićenih područja i integracija zaštite prirode u sektorske strategije (turizam, poljoprivreda, ribarstvo, lovstvo, šumarstvo, saobraćaj, energetika, ruralni razvoj, socijalna zaštita, i dr.).

Sistem monitoringa staništa i vrsta shodno zahtjevima Direktiva o staništima i pticama

nije uspostavljen. Nedostatak sredstava i administrativnog kapaciteta sprečava dalje usklađivanje kao i njihovo sprovođenje. Granični prelazi ne posjeduju opremu, prostorije u kojima se omogućava carinjenje primjeraka divlje flore i faune, kao ni adekvatne uslove i uslove za privremeno držanje konfiskovanih biljaka i životinja. Upravljanje, prostorno planiranje, urbanizacija i mjere zaštite baziraju se na podacima ispod elementarnog zadovoljavajućeg nivoa, koji su uzrokovani nezadovoljavajućim obimom programa monitoringa, neadekvatne metodologije, pa su i odluke bazirane na ovakvim podacima problematične. Nedostatak i nedostupnost podataka za pouzdano donošenje odluka, kao i nedostatak koordinacije i saradnje između sektora, takođe, utiču na zatečeno stanje i doprinose problemima koji rezultiraju u degradaciji biodiverziteta i njegovih vrijednosti.

Mjere u elaboratima procjene uticaja su uopštene i nedovoljno konkretne. EIA se često radi na idejni projekat što je neusaglašeno sa postupkom ocjene prihvatljivosti za područja ekološke mreže koja se može sprovoditi samo na nivou glavnog projekta što je i propisano EIA Direktivom.

Postojeći sistem zaštićenih područja prirode u Crnoj Gori suočen je sa brojnim izazovima. Najveći dio zaštićenih područja je fragmentiran u teritorijalnom smislu što se može ocijeniti lošim pristupom zaštiti. Prostornim planom Crne Gore predviđeno je da se razmotri zaštita na još oko 113 ha (ili dodatnih 8,2 % teritorije) osnivanjem još jednog nacionalnog i 6 regionalnih parkova do 2020. godine. Crna Gora nema nijedno zaštićeno područje u moru. Navedeno pokazuje da se proglašenje novih zaštićenih područja suočava sa izazovima (NP “Skadarsko jezero” proglašen je 1986, a tek 23 godine kasnije NP “Prokletije” 2009. godine). Došlo je do poboljšanja u dijelu koji se odnosi na proceduru proglašenja novih zaštićenih područja. Sistem zaštićenih područja zasnovan je na znanju stečenom u okviru tradicionalne doktrine zaštite prirode koja još uvijek osigurava zastupljenost najvažnijih reprezentativnih ekosistema u Crnoj Gori. Nije urađena rekategorizacija zaštićenih područja što je bila zakonska obaveza. Mnoga zaštićena područja su izgubila karakteristike koja su ih preporučila za zaštitu. Upravljanje kategorijama zaštite niže od II kategorije po IUCN-u gotovo ne

9

74

postoji. Nije urađena rekategorizacija zaštićenih područja što je bila zakonska obaveza. Mnoga zaštićena područja su izgubila karakteristike koja su ih preporučila za zaštitu. Evidentan je problem sa imenovanjem upravljača zaštićenih područja a naročito sa donešenjem planova upravljanja. Za većinu područja, s obzirom da su proglašena u šezdesetim i sedamdesetim godinama, ne postoji adekvatna dokumentacija, odnosno neophodna je revizija kako bi se utvrdile tačne granice. To ukazuje na potrebu izdvajanja finansijskih sredstava i planiranja intenzivnijih aktivnosti, kako od strane države tako i na lokalnom nivou, i po pitanju unapređenja upravljanja područjima da bi i sistem zaštite bio efikasan i efektivan.

Upravljanje kategorijama zaštite ispod II kategorije po IUCN-u gotovo ne postoji. Upravljač je

imenovan za 41 područje, dok za 31 područje nije imenovan.40 Sa planom upravljanja je 9 zaštićenih područja, dok je bez plana upravljanja 63 područja. 41

U NP “Biogradska gora” je planirano postavljanje eco lodge kućica kao i sanitarna sječa u zoni I zaštite.42

Nedostatak karti lovišta i precizno utvrđenih granica ne omogućava adekvatan uvid u granice

sa zaštićenim područjima i eventualno preklapanje sa istim. Evidentni nedostaci sistema upravljanja lovištima su: kvalitet podataka o stanju vrsta kojima se gazduje, neadekavtne metode praćenja i slabe kontrole prikupljenih podataka, glavne podatke o stanju vrsta divljači prikupljaju lovci koji imaju preveliku ulogu u planiranju upravljanja, nedovoljno učešće drugih sektora (zaštita prirode, šumarstvo) i zainteresovanih strana, hijerarhija planskih dokumenata je neadekvatna. Problem su i dozvoljene kvote za lov, izostanak skraćenja lovnih sezona, nedozvoljeni lov za koji ne postoji čak ni strateško opredjeljenje resora za početak rada na njegovom efikasnom suzbijanju.

C rna Gora ne sprovodi mjere očuvanja EMERALD područja i potencijalnih lokaliteta

buduće mreže NATURA 2000 i nema zaštite priobalnih i morskih područja. Planovi upravljanja za nacionalne parkove koji su proizilazili iz PPPN-ova nijesu odgovarali karakteristikama područja za koja se donose već se prepisuju od lokaliteta do lokaliteta čime se ne može obezbijediti adekvatno

40 http://www.prirodainfo.me/Izvjestaji/PoBrojuImenovanihUpravljaca

41 http://www.prirodainfo.me/Izvjestaji/PoBrojuZPSaPlanomUpravljanja

42 Plan objekata privremenog karaktera na području NP “Biogradska gora” za period 2017-2019. godina

43 http://www.prirodainfo.me/Izvjestaji/PoBrojuImenovanihUpravljaca

upravljanje. Za većinu zaštićenih područja kategorije ispod nacionalnog parka, koje su po Zakonu o zaštiti prirode, upravljačka obaveza lokalnih samouprava, nije određen upravljač i nijesu donijeti Planovi upravljanja. 43

Diskutabilna je implementacija CITES Regulative i Konvencije, kao i neusklađenost

nacionalnih propisa sa Direktivom 1992/22/EZ koja se odnosi na držanje životinja u zoološkim vrtovima, Regulativom 3254/91/EEZ o klopkama za divlje životinje, Direktivom 83/129/EEZ i Regulativom (EZ) 1007/2009 o trgovini proizvoda od morskih sisara iz podreda Pinnipedia, Direktivom 1999/22/EZ o zaštiti životinja pri upotrebi u naučne svrhe, Regulativom (EZ) 2173/2005 (FLEGT) i Regulativom (EZ) 995/2000 kojom su definisane obaveze operatera koji plasiraju drvo i drvne proizvode na tržište.

Najveću opasnost za vodena i močvarna staništa predstavlja eutrofikacija, što je posljedica zagađenja iz ljudskih naselja.

Suve livade u Crnoj Gori veoma su rijetke u smislu površine, radi čega se smatraju jednim

od najugroženijih staništa u Crnoj Gori. Njihovo pretvaranje u obradive voćnjake i vinograde dovodi do njihovog smanjenja i nestanka. Razvoj novih praksi u poljoprivredi i tržišni pritisci doveli su do erozije agro-biodiverziteta, prije svega domaćih sorti i pasmina koje se smanjuju i nestaju iz domaćinstava ili je njihova genetska osnova promijenjena zbog ukrštanja sa drugim sortama i pasminama uvezenim iz drugih područja.

Eksploatacija šuma pokazuje rastući trend u količini posiječene drvne mase u prethodnom

desetogodišnjem periodu. Šumarska politika smatra da sječa ne bi trebalo da bude veća od 2/3 godišnjeg prirasta. Posebnu opasnost može predstavljati zahvat na kvalitet, kojim se sijeku najkvalitetnija stabla koji su nosioci drvne zapremine iz ekonomskih razloga, ali koja su i nosioci kvalitetnog genetskog materijala čime se degradira kvalitet budućih sastojina. Ipak i pored ovoga, područja pod šumom se šire posljednjih godina, te biološki opstanak vrsta nije doveden u pitanje, ne samo zbog pošumljavanja već i zbog prirodne regeneracije i širenja šuma usljed napuštanja poljoprivrednog zemljišta. Zbog ovoga

75

dolazi do specifične situacije da se površine pod šumom povećavaju uz smanjenje drvne zapremine i kvaliteta drvnih sortimenata. Nacionalna šumarska politika naglašava značaj održive sječe u budućnosti i sve veći naglasak stavlja na višestruku upotrebu šuma, uključujući zaštitu biodiverziteta u šumskim ekosistemima, zaštitu vodenih područja, razvoj turizma i rekreativnih aktivnosti. Ne postoji sistem doznačavanja drveća na sječu, niti provjera doznačavanja.

Eksploatacija šljunka u nekim područjima (posebno u dolini rijeka Lim i Morača) ima veoma

izražen negativni uticaj na biodiverzitet.

Nelegalni lov i ribolov, kao i neplansko sakupljanje šumskih i drugih plodova mogu

biti dodatni faktori ugrožavanja. Stanje divljači u crnogorskim lovištima do sada nije bilo jednostavno procijeniti zbog neutvrđene predmetne metodologije. Podaci o brojnosti i stanju divljači u ovom trenutku zasnovani su na podacima dobijenim od korisnika lovišta, koji prikupljaju podatke na osnovu metoda datih u Programima razvoja lovstva.

Malo je pouzdanih podataka o ribljem fondu i njegovoj produktivnosti iako se od brodova koji

se bave morskim ribarstvom traži da vode brodske dnevnike sa podacima o ulovu, vrstama i ribolovnim naporima u skladu sa standardima FAO, to se ne radi na pravi način i ulov se često ne prijavljuje.

Podaci o promjenama u brojnosti i strukturi populacija riba u Skadarskom jezeru,

takođe, su ograničeni (detaljniji podaci i procjene stanja ribljeg fonda nijesu obavljivane od 80-tih). Procjene eksperata za ribolov ukazuju da su se riblje populacije u jezeru smanjile zbog sve većeg zagađenja iz sliva, nelegalnog/nekontrolisanog ribolova, prekida migracionog puta morskih vrsta na Bojani i nedostatka mjera zaštite ribljeg fonda u albanskom dijelu jezera.

Korišćenje prirodnih voda za navodnjavanje (planinska jezera) dodatno ugrožava biodiverzitet.

Rijeke Ibar, Ćehotina, Zeta, Lim, Plavsko i Pivsko jezero kao i Jadransko more direktni su prijemnici neprečišćenih otpadnih voda.

T renutno se oko polovine komunalnog otpada u Crnoj Gori odlaže na neuređenim odlagalištima,

a jako mali procenat se prerađuje (Nacionalna strategija upravljanja otpadom).

Industrijski otpad takođe može biti ispušten u vode i neposredno uticati na funkcionisanje

ekosistema. U Crnoj Gori postoje lokacije sa uskladištenim opasnim otpadom koji direktno ugrožava biodiverzitet (npr. uticaj neuređenog odlagališta opasnog otpada u KAP-u na ekosistem Skadarskog jezera). U Crnoj Gori ne postoji valjana evidencija o količinama proizvedenog opasnog otpada. S obzirom na činjenicu da ne postoji infrastruktura za odlaganje opasnog otpada, tehnički i tehnološki uređena po evropskim standardima, opasni otpad se izvozi iz Crne Gore, u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom i zahtjevima Bazelske konvencije o kontroli prekograničnog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja.

Iako je najavljeno tokom 2018. godine da će Podgorica dobiti postrojenje za tretman i reciklažu

potrošenih guma svjedoci smo čestog odlaganja guma na neadekvatnim odlagalištima a nerijetko i njihovog paljenja.

Prema Drugoj nacionalnoj komunikaciji prema UNFCCC-u za Crnu Goru (2015), očekuje se

da će klimatske promjene u Crnoj Gori dovesti do porasta temperature i smanjenja količine padavina, što će uticati na ekosisteme i njihov biodiverzitet. Podaci o fenologiji drvenastih vrsta već posredno ukazuju na prisustvo posljedica klimatskih promjena na produktivnost nekih ekosistema u Crnoj Gori. Dostupni podaci pokazuju da listanje nekih vrsta (bagrem, lipa, hrast, javor, jasen, bukva, topola, jova, bor i primorski bor) počinje nekoliko dana ranije nego što je uobičajeno. Prema tom scenariju, naročito će biti pogođene populacije vodozemaca i reptila u kraškim područjima Crne Gore i primorskim planinama. Što se tiče morskih ekosistema, očekuje se da će predviđene klimatske promjene dovesti do brže eutrofikacije plitkih i ograničenih djelova morskih voda, kao i uvođenja novih termofilnih (invazivnih) vrsta iz južnih biogeografskih zona (Druga nacionalna komunikacija prema UNFCCC, 2015). Ako ne postoji dobra zaštita i briga, prijetnja biodiverzitetu dodatno će oslabiti funkcije ekosistema i njihove sposobnosti za ublažavanje i prilagođavanje na klimatske promjene i pružanje drugih usluga koje su potrebne za dobrobit ljudi.

Sistematska istraživanja invazivnih vrsta u Crnoj Gori još nijesu sprovedena, ali neka

pojedinačna istraživanja daju indikacije o prisustvu i ekspanziji introdukovanih vrsta, iako nema procjena o njihovom uticaju na lokalne ekosisteme i autohtone vrste. Invazivne vrste i njihovi putevi zabilježeni su

76

u Sredozemlju (Zenetos et al, 2012).

Izdavanje nedovoljno preciznih i uopštenih mjera i uslova zaštite prirode usljed nepostojanja

adekvatnih baza podataka o rasprostranjenju vrsta i staništa na područjima koja su predmet aktivnosti, odnosno o ciljnim staništima i vrstama, predstavlja problem u integraciji u druge sektore.

Tokom ljeta pojedini djelovi nacionalnih parkova su preposjećeni i sama uprava ne

vodi evidenciju i procjenu pritiska, kao ni o stepenu uznemiravanja životinjskog svijeta.

Nije sigurno da li se balastne vode sa brodova koji dolaze do crnogorske obale prečišćavaju.

Do sada je zabilježeno devet marinskih invazivnih vrsta, od čega pet imaju stabilno prisustvo (RAC SPA centar). Od evidentiranih tropskih vrsta riba za područje Jadrana na obalama crnogorskog primorja registrovane su tri vrste i to: četvorozupka (Spheroides cutaneus), truba (Fistularia commersonii) i carska iglica (Tylosurus acus imperialis). Vrsta za koju se smatra da ima potencijal da izazove najviše štete je Caulerpa racemosa var. cylindracea. Ostale evidentirane vrste su : Carpobrotus, sp. Oenothera sp. (veoma brojna populacija), Xanthium italicum, Conyza albida, Amorpha fruticosa, Robinia pseudoacacia, Paspalum paspalodes, Eleusine indica, Datura stramonium, Robinia pseudoacacia, Ailanthus altissima, Amaranthus retroflexus, Alcaea rosea, Ailanthus altissima, Aster squamatus, Bidens subalternans, Chamomilla suaveolens, Chenopodium multifidum, Commelina comunis, Conyza albida, Conyza canadenzis, Cuscuta campestris, Datura stramonium, Eleusine indica, Euphorbia prostrata, Euphorbia maculata, Euphorbia marginata, Helianthus tuberosus, Lepidium virginicum, Medicago sativa, Phytollaca americana, Solanum eleagnifolium, Sorghum halepense, Sporobulus poiretii, Tamarix dalmatica, Veronica persica, Xanthium italicum.

Izrada inventara stranih vrsta planirana je u prethodnoj NSBAP ali, do sada, u tom smjeru

nijesu preduzeti koordinisani koraci na nacionalnom nivou. Evropska agencija za zaštitu životne sredine uspostavila je informacioni i sistem za rano upozoravanje za invazivne vrste u kojem Crna Gora trenutno ne učestvuje.

Prilikom izgradnje mHE evidentan je uticaj na putnu i ostalu infrastrukturu, okolno zemljište,

floru i faunu, šume, uticaj buke od građevinskih mašina, emisija izduvnih gasova i prašine, erozija

44 Izvještaj o radu tužilačkog savjeta i državnog tužilaštva za 2018. godinu (Predlog);

usljed gubitka vegetacije, zamućenje vode, nizvodno taloženje sedimenta. Najveći uticaj je konstatovan na ribe, biljni svijet u vodi, kao i ptice koje naseljavaju obale rijeka. Izgradnja može uticati i na migracije i promjene u ponašanju i navikama divljači. Kako se navodi u Regionalnoj strategiji za održivo korišćenje hidroenergije u zemljama zapadnog Balkana, u Crnoj Gori se procjenjivao minimalni protok vode samo za 2% slučajeva hidroelektrana. Izostanak regulacije toka i nepoštovanje mjera minimalnog protoka može dovesti do nedovoljnog nivoa rijeka nizvodno što je jedna od glavnih prijetnji po riblju faunu. Koncesioni akti ne podliježu obavezi sprovođenja strateške procjene uticaja što može dovesti do problema prilikom uspostavljanja ekološke mreže.

Niski administrativni kapaciteti, primjena odredaba Krivičnog zakonika kroz

subjektivna tumačenja, kao i nerazumijevanje važnosti zaštite prirode, od strane tužilaštva, i dalje ima za rezultat izuzetno niske stope kažnjivosti lica koja su počinila krivična djela protiv životne sredine.

Smanjen je broj prijavljenih lica zbog krivičnih djela protiv životne sredine za 29, 39% (u

2017. godini 381 lice, u 2016. godini prijavljeno 380 lica, u 2015. godini protiv 474 lica, a u 2014. godini 554 lica). Po pojedinim krivičnim djelima i prijavljenim licima, zbog krivičnog djela zagađenje životne sredine 1 lice (u 2017. godini 1 lice, u 2016. godini 4 lica, u 2015. godini 1 lice, a u 2014.godini nije bilo prijavljenih lica), zbog krivičnog djela oštećenje životne sredine 6 lica (u 2017. godini 1 lice, u 2016. godini 3 lica, u 2015. godini 1 lice, a u 2014. godini 2 lica), zbog krivičnog djela ubijanje i mučenje životinja i razaranje njihovog staništa 21 lice (u 2017. godini 11 lica, u 2016. godini 11 lica, u 2015. godini 11 lica, a u 2014. godini 16 lica), zbog krivičnog djela šumska krađa 121 lice (u 2017. godini 121 lice, u 2016. godini 127 lica, u 2015. godini 155 lica, a u 2014. godini 194 lica), zbog krivičnog djela nezakoniti lov 10 lica (u 2017. godini 9 lica, u 2016. godini 21 lice, u 2015.godini 22 lica), zbog krivičnog djela nezakoniti ribolov 24 lica (u 2017. godini 34 lica, u 2016. godini 36 lica, u 2015. godini 22 lica, a u 2014. godini 9 lica), zbog krivičnog djela građenje objekata bez prijave i dokumentacije za građenje 738 (u 2017. godini 199 lica, u 2016. godini 169 lica, u 2015. godini 214 lica, a u 2014. godini 246 lica), zbog krivičnog djela građenje složenog inženjerskog objekta bez građevinske dozvole 8 lica (u 2017. godini 1 lice, u 2016. godini 5 lica, u 2015. godini 45 lica, a u 2014. godini 40 lica).44

77

ZAKLJUČCI I PREPORUKE

45 Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom

Ubrzani razvoj turizma, posebno na primorju, praćen izgradnjom puteva i hidro-tehničke infrastrukture, dovodi do gubitka, degradacije i fragmentacije određenih prirodnih staništa, posebno obalskih i močvarnih. Navedeno je sve više evidentno in a području nacionalnih parkova.

Intenzivna urbanizacija obalnog dijela Crne Gore uslovila je gubitak, degradaciju i fragmentaciju tipičnih mediteranskih staništa. Istovremeno je mnogostruko povećala pritiske na životnu sredinu (npr. otpadne vode, korišćenje voda itd.).

Promjene u praksi korišćenja zemljišta, povezane sa urbanim razvojem i razvojem turizma, kao i uvođenje nove prakse u poljoprivrednoj proizvodnji, dovode do gubitka prirodnih i poluprirodnih staništa, kao i do gubitka agro-biodiverziteta, odnosno domaćih sorti i pasmina.

Ispuštanja zagađenih i neprečišćenih otpadnih voda u more ugrožava morski ekosistem, posebno u turističkim zonama poput Boke Kotorske.

Male hidro-elektrane mogu imati negativan uticaj na rijeke i ekosisteme a u isto vrijeme pomoći u ublažavanju klimatskih promjena. Zato je neophodno da mjere ublažavanja budu dio procesa planiranja kada su u pitanju hidroelektrane.

Planovi razvoja šuma bi trebalo da se zasnivaju na provjerenim podacima i da daju sveobuhvatnu analizu stanja, dosadašnjeg gazdovanja i problema a nijesu utvrđeni osim na nivou pilot projekta za pojedine opštine.

Najugroženija staništa na primorju su:

I. dine na Velikoj Plaži u Ulcinju (jedno od posljednih utočišta jedinstvene i rijetke halofitne vegetacije); i

II. preostali djelovi šume Skadarskog hrasta (Quercus robur scutariensis) u Štoju u zaleđu Velike Plaže.45

Ornitofauna koja gravitira navedenim staništima ugrožena je lovom.

Radom na terenu, organizacije civilnog društva su došle do zaključka da su ugrožena i sljedeća staništa:

I. močvarno područje Buljarice koje je odvojeno od mora nasipom dugačkim nekoliko stotina metara i širokim desetak metara, za koji nije sigurno da ima potrebno odobrenje za gradnju, i močvarna vegetacija koja je ugrožena podmetnutim požarima;

II. ekosistem Ulcinjske solane čijim se vodama upravlja neadekvatno i koja iz slane prelazi u slatkovodnu močvaru, a što dokazuje vegetacija i sastav ptica, te analize saliniteta vode;

III. šuma maslina u Valdanosu usljed sve intenzivnije gradnje vikend naselja u samoj šumi;

IV. plaža Ade Bojane usljed intenzivne erozije djelovanjem morskih talasa.

Ograničavanje lokalnog pristupa prirodnim resursima, koji mogu igrati ključnu ulogu za egzistenciju lokalnog stanovništva dugoročno neće sačuvati biodiverzitet ako vlasti parkova ne poštuju značaj istovremenog promovisanja aktivnog učešća lokalne zajednice u upravljanju zaštićenim područjima, izgradnje kapaciteta, primjene adekvatnih programa i efikasnog upravljanja.

Razumijevanje posebnosti svakog zaštićenog područja i ljudi koji žive u njima i oko njih je od najveće važnosti za uspjeh implementacije planova upravljanja.

10

78

PREPORUKE:1. Jačati kadrovske kapacitete nadležnih institucija za ispunjavanje obaveza koje proizilaze iz procesa

usklađivanja s pravnom tekovinom EU;

2. Jasna podjela nadležnosti u oblasti zaštite prirode i uspostavljanje mehanizma koordinacije između nadležnih institucija;

3. Obezbijediti finansijska sredstva za sprovođenje aktivnosti zaštite prirode, počevši od monitoringa biodiverziteta, uspostavljanja sistema upravljanja podacima, sprovođenje mjera zaštite prirode u kontekstu pravne tekovine EU, određivanja upravljača zaštićenih područja do uspostavljanja NATURA 2000 mreže;

4. Kvalitetnije uključivati lokalne zajednice u proces donošenja i sprovođenja zakona;

5. Prepoznati sinergiju između EU acquis-a i NBSAP-a koji će se koristiti za ispunjavanje ciljeva i jačanje mjera za zaštitu biodiverziteta i bolja implementacija i sprovođenje Strategije biodiverziteta;

6. Unaprijediti sistem monitoringa, uspostaviti monitoring staništa i vrsta kao i sistem izvještavanja o implementaciji ključnih direktiva i upravljanja podacima;

7. Pripremiti bazu podataka o biodiverzitetu i rasprostranjenju staništa i vrsta u GIS-u na osnovu sprovedenog sveobuhvatnog programa monitoring, shodno zahtjevima pravne tekovine EU, i raditi bazne studije biodiverziteta kako bi podaci bili iskoristivi obrađivačima planskih dokumenata i na taj način unaprijediti integraciju mjera zaštite prirode u sektor planiranja prostora;

8. Utvrditi mjere zaštite prirode i raditi na integraciji politike biodiverziteta u sektorske politike kao i strateška i planska dokumenta drugih sektora. Neophodno je prikupljati podatke na terenu i unaprijediti kvalitet prikupljenih podataka u postupku izdavanja mjera i uslova zaštite prirode, ciljano za svako pojedinačno područje;

9. U postupku izrade prostorno-planske dokumentacije i sprovođenja SEA na prostorne planove obavezno uzeti u obzir postojeće podatke za uspostavljanje NATURA 2000 mreže, EMERALD područja i intezivirati dalji proces primjene Direktive o staništima i Direktive o pticama kako bi se donijela najoptimalnija rješenja za buduće korišćenje prostora;

10. Integrisati mjere zaštite/uspostaviti privremenu zaštitu značajnih područja (EMERALD, IPA, IBA, potencijalna SPA područja) do uspostavljanja ekološke mreže NATURA 2000;

11. Sprovesti dalje aktivnosti na uspostavljanju NATURA 2000 mreže i uključiti u proces sve zainteresovane strane i civilni sektor;

12. Prije donošenja Prostornog plana Crne Gore potrebno je završiti kartiranje NATURA 2000 područja;

13. Bez daljeg odlaganja potrebno je zaštiti Ulcinjsku solanu i obezbijediti adekvatan režim upravljanja vodama, kao i zabraniti lov na ovom prostoru;

14. Preispitati odluku i utvrditi stepen poštovanja javnog interesa u pogledu transformacije Nacionalnih parkova iz javnog preduzeća u društvo sa ograničenom odgovornošću, obzirom da se ovim modalitetom omogućava privatizacija najvrijednijih područja, a interes zaštite prirode podređen je interesu obezbjeđivanja ekonomske održivosti;

15. Precizno utvrditi granice zaštićenih područja i upisati ih u katastar nepokretnosti kako bi se izbjeglo proizvoljno tumačenje i neadekvatna primjena u praksi;

16. Planovi upravljanja zaštićenim područjima treba da sadrže konkretne mjere zaštite uz adekvatno obezbjeđenje budžetskih izdvajanja za njihovu realizaciju;

79

17. Priprema planova upravljanja treba da slijedi IUCN Smjernice za izradu planova upravljanja za zaštićena područja kao i smjernice EU za upravljanje Natura 2000 područjima;

18. Potrebno je i kontinuirano praćenje trenda ugroženih vrsta kao i kreiranje Akcionih planova čija implementacija bi dovela do oporavka određenih populacija;

19. Jačati sistem upravljanja zaštićenim područjima na nivou nacionalnog parka i uspostaviti sistem upravljanja za zaštićena područja za čije upravljanje je nadležna lokalna samouprava;

20. Sprovesti procjenu ekološkog kapaciteta/kapaciteta nosivosti nacionalnih parkova prilikom pripreme planova upravljanja za svaki pojedinačni nacionalni park;

21. Mjere zaštite u zaštićenim područjima je neophodno bazirati na principima održivog razvoja uz obavezno uključivanje lokalne zajednice u zaštitu istih;

22. Sprovoditi ekonomske procjene vrijednosti biodiverziteta i ekosistemskih usluga zaštićenih područja. Naplata usluga ekosistema i održivi turizam mogu biti održiv finansijski alat za očuvanje prirode;

23. Zaštita prirode, naročito u prirodnim zaštićenim područjima, mora preovladati u odnosu na ekonomske interese;

24. Donijeti planove za očuvanje močvarskih staništa imajući u vidu prijetnje kojima su izloženi (Skadarsko jezero, Tivatska solila) a sagledavajući njihov značaj u ekološkim interakcijama, kao i uticaj na razvoj mnogih autohtonih vrsta;

25. Intenzivirati aktivnosti na uspostavljanju zaštićenih područja u moru i očuvanju morskih vrsta prilikom istraživanja nafte i gasa;

26. Jačati kapacitete policije, inspektora i sudija u cilju sprovođenja propisa za zaštitu vrsta;

27. Započeti proces krivičnog procesuiranja lica koja vrše krivična djela protiv životne sredine;

28. Efikasnija borba sa nelegalnim lovom kao i značajno poboljšanje zakonskog okvira u sektoru lovstva. To se posebno odnosi na brisanje određenih ugroženih vrsta sa lovne liste i usklađivanje lovne sezone sa periodima reprodukcije;

29. Suzbiti ilegalni ribolov na moru aktiviranjem i izgradnjom kapaciteta pomorske policije i ribarske inspekcije;

30. Nove građevinske zone moraju biti locirane na prostoru najmanje ekološke ranjivosti;

31. Negativni uticaji na staništa duž obale, koji dolaze od turizma, moraju biti svedeni na minimum. Ekološki turizam zasnovan na zajednici je važan mehanizam za održivi razvoj turizma u Crnoj Gori;

32. Neophodno je procijeniti kumulativne efekte izgradnje mHE zbog velikog broja planiranih objekata koji će direktno ili indirektno uticati na važna područja biodiverziteta. Neophodno je pristupiti izradi ozbiljnih bioloških studija i socio-ekonomskih analiza uz obaveznu procjenu uticaja na životnu sredinu i poštovanje principa očuvanja prirode;

33. Mapirati, pratiti i razraditi specifične akcione planove za invazivne vrste;

34. Nacionalno zakonodavstvo u oblasti zaštite prirode mora da se potpuno uskladi sa Direktivom o divljim životinjama u zoološkim vrtovima, zakonodavstvom EU o fokama (Direktiva 83/129/EEZ, Regulativa (EZ) 1007/2009 i njena Regulativa za sprovođenje (EU) 737/2010), Regulativom EU 1143/2014, kao i FLEGT i Timber Regulativama;

35. Analizirati moguću koliziju važećih prostorno-planskih dokumenata, strateških i ostalih dokumenata kojima se planira korišćenje prirodnih resursa i prostora;

80

36. Redovno izvještavati Sekretarijate međunarodnih ugovora (CBD, Ramsar, UNESCO, Bern, itd.) što će doprinijeti i unapređenju monitoringa biodiverziteta uopšte, modernizaciji prikupljanja podataka i poboljšanju upotrebe GIS tehnologije;

37. Potrebno je da svaka jedinica lokalne samouprave ima bar jednog zaposlenog zaduženog za poslove životne sredine;

38. Neophodno je jačati kapacitete jedinica lokalne samouprave za pripremu projektne dokumentacije za pretpristupne fondove Evropske unije sa ciljem obezbjeđenja sredstava neophodnih za implementaciju zakonskih propisa;

39. Donijeti lokalne planove biodiverziteta sa akcionim planovima, shodno revidovanoj Nacionalnoj strategiji biodiverziteta;

40. Neophodno je raditi na uspostavljanju zelene infrastrukture u gradovima sa ciljem obezbjeđivanja staništa za pojedine vrste i smanjenja uticaja klimatskih promjena;

41. Prilikom razmatranja SEA i EIA na lokalnom nivou posvetiti punu pažnju mjerama zaštite prirode i zastupljenosti zelenih površina;

42. Stanovništvo iz zaštićenih područja i stanovništvo koje im gravitira treba da iskoristi prednost očuvane prirode za razvoj tradicionalnih zanata, organsku poljoprivredu i eko-turizam.

43. Uspostavljanjem Natura 2000 mreže, lokalno stanovništvo će dobiti besplatni brend koji:

a. daje „zelenu“ oznaku koja povećava prodaju i prihode;

b. mogućnost rada sa jedinstvenim sortama i tradicionalnim ili inovativnim proizvodnim metodama;

c. povećava podsticaj za korišćenje roba i sirovina koje su održive;

d. poboljšava saradnju između menadžera prirode, poljoprivrednika i lokalnog biznisa;

e. predstavlja dobro upravljanu prirodu koja privlači brojne posjetioce;

f. može podstaći lokalnu ekonomiju, u korist regiona i lokalne zajednice;

g. Dok lokalno stanovništvo korišćenjem tog brenda pomaže u podizanju svijesti o prednostima Natura 2000 mreže.

44. Neophodno je uspostaviti sistem adekvatne kompenzacije lokalnom stanovništvu zbog ograničenja korišćenja resursa nakon uspostavljanja zaštićenih područja;

45. Povećati znanje lokalnog stanovništa o održivom korišćenju prirodnih resursa.

81

ANEKS I

MJERE PREPOZNATE STRATEGIJOM ODRŽIVOG RAZVOJA DO 2030.

TEMATSKO PODRUČJE: UNAPREĐENJE STANJA LJUDSKIH RESURSA I JAČANJE SOCIJALNE INKLUZIJE

STRATEŠKI CILJ 1.1 UNAPRIJEDITI DEMOGRAFSKA KRETANJA I SMANJITI DEMOGRAFSKI DEFICIT

1.1.1. Spriječiti i ublažiti efekte starenja stanovništva SDG 8 (8.3), 17 (17.4)

1.1.2. Spriječiti i ublažiti efekte migracija SDG 10 (10.7)


STRATEŠKI CILJ: UNAPRIJEDITI ZDRAVLJE GRAĐANA U SVIM UZRASTIMA I SMANJITI NEJEDNAKOSTI U ZDRAVLJU

1.2.1. Unaprijediti zdravstvenu zaštitu majki i novorođenčadi i ostalih osjetljivih i ugroženih grupa stanovništva SDG 3 (3.1, 3.2 and 3.7)

1.2.2. Povećati fokus na promociju zdravog života, prevenciju i kontrolu bolesti SDG 3 (3.4, 3.5, 3.6, 3.a, 3.b)

1.2.3. Unaprijediti efikasnost zdravstvenog Sistema i kvalitet zdravstvene zaštite SDG 3 (3.8 and 3.c)


STRATEŠKI CILJ: OBEZBIJEDITI INKLUZIVNO I KVALITETNO OBRAZOVANJE I PROMOVISATI MOGUĆNOSTI CJELOŽIVOTNOG UČENJA ZA SVE

1.3.1. Obezbijediti sveobuhvatno, inkluzivno i kvalitetno predškolsko obrazovanje SDG 4 (4.2 i 4.a)

1.3.2. Unaprijediti osnovno i srednje obrazovanje SDG 4 (4.1, 4.4, 4.6, 4.7, 4.b)

1.3.3. Unaprijediti obrazovnu i naučnu komponentu u visokom obrazovanju SDG 4 (4.3, 4.4, 4.c), SDG 8 (8.3)

1.3.4. Unaprijediti uslove za cjeloživotno učenje, neformalno obrazovanje I obrazovanje odraslih sa fokusom na ugrožene grupe SDG 4 (4.5)

DRUŠTVENI RESURSI

TEMATSKO PODRUČJE 2: DRUŠTVENI RESURSI – PODRŠKA VRIJEDNOSTIMA, NORMAMA I OBRASCIMA PONAŠANJA ZNAČAJNIM ZA ODRŽIVOST DRUŠTVA

STRATEŠKI CILJ 2.1 STIMULISATI AKTIVAN ODNOS KLJUČNIH AKTERA PREMA ODRŽIVOSTI RAZVOJA

2.1.1. Obezbijediti preduslove za zdrav razvoj pojedinca u okviru porodice SDG 3 (3.1, 3.2, 3.7), SDG 5 (5.2, 5.3, 5.6), SDG 8 (8.7), SDG 16 (16.1, 16.2)

2.1.2. Eliminisati rodnu diskriminaciju SDG 5 (5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.5, 5.6, 5.a, 5.b i 5.c)

2.1.3. Eliminisati nacionalnu i vjersku diskriminaciju SDG 10 (10.2, 10.3), SDG 16 (16.7, 16.9 i 16.b)

2.1.4. Eliminisati diskriminaciju LGBT populacije SDG 3 (3.3) I SDG 16 (16.7, 16.b)

82

2.1.5. Eliminisati diskriminaciju osoba sa invaliditetom SDG 10 (10.3), SDG 11 (11.2), SDG 16 (16.7, 16.b)

2.1.6. Eliminisati diskriminaciju starih lica SDG 3 (3.8)

2.1.7. Podržati artikulaciju interesa građana kroz djelovanje nevladinih organizacija i neformalnih grupa SDG 16 (16.7 i 16.10)

TEMATSKO PODRUČJE 2. DRUSTVENI RESURSI – PODRSKA VRIJEDNOSTIMA, NORMAMA I OBRASCIMA PONASANJA

STRATEŠKI CILJ 2.2 RAZVITI SISTEM VRIJEDNOSTI U SKLADU S CILJEVIMA ODRŽIVOG RAZVOJA ZAJEDNICE

2.2.1. Izgraditi multietničko građansko društvo sa visokim stepenom međusobnog povjerenja i tolerancije SDG 10 (10.3) i SDG 16 (16.6)

2.2.2. Stimulisati društvenu solidarnost SDG 16 (16.6)

2.2.3. Jačati meritokratiju i odgovornost kao osnovne principe društvenog funkcionisanja SDG 16 (16.6)

TEMATSKO PODRUČJE 2. DRUŠTVENI RESURSI – PODRŠKA VRIJEDNOSTIMA, NORMAMA I OBRASCIMA PONAŠANJA

STRATEŠKI CILJ 2.3 RAZVIJATI DRŽAVU KAO EFIKASNU VLADAVINU PRAVA

2.3.1. Jačati povjerenje građana u demokratski politički sistem i njegove institucije SDG 16 (16.6, 16.a)

2.3.2. Obezbijediti uslove za eliminaciju korupcije, organizovanog kriminala, kriminala I terorizma SDG 8 (8.7), SDG 16 (16.1, 16.3, 16.4, 16.5, 16.6, 16.7, 16.10 i 16.a)


STRATEŠKI CILJ 2.4 PREVAZIĆI PROBLEM MENADŽERSKOG DEFICITA I OJAČATI DRUŠTVENO ODGOVORNO POSLOVANJE

2.4.1. Povećati inovativne i preduzetničke potencijale privrede SDG 8 (8.3)


STRATEŠKI CILJ 2.5 STIMULISATI ZAPOŠLJIVOST I SOCIJALNU INKLUZIJU

2.5.1. Ostvariti pretpostavke za samoodrživ i ujednačen ekonomski razvoj, koji će smanjiti stopu ekonomski ugroženog stanovništva SDG 1 (1.3, 1.5) I SDG 8 (8.1, 8.2)

2.5.2. Osigurati socijalnu stabilnost I smanjiti stopu siromaštva SDG 1 (1.1, 1.2, 1.3, 1 .4, 1.a and 1.b ), SDG 2 (2.1, 2.2), SDG 4 (4.4), SDG 8 (8.5, 8.6 , 8.8, 8.b) I SDG 10 (10.1, 10.3, 10.4), SDG 16 (16.3)

2.5.3. Boriti se protiv socijalne isključenosti SDG 1 (1.3, 1.4, 1.b, ) 8 (8.6, 8.7) 10 (10.2, 10.3), 11 (11.1, 11.2)

TEMATSKO PODRUČJE 2. DRUŠTVENI RESURSI – PODRŠKA VRIJEDNOSTIMA, NORMAMA I OBRASCIMA PONAŠANJA ZNAČAJNIM ZA ODRŽIVOST DRUŠTVA

STRATEŠKI CILJ 2.6 UNAPRIJEDITI ZNAČAJ KULTURE KAO TEMELJNE VRIJEDNOSTI DUHOVNOG, DRUŠTVENOG I EKONOMSKOG RAZVOJA KOJA ZNATNO UNAPREĐUJE KVALITET ŽIVOTA GRAĐANA

83

2.6.1. Jačati kapacitet kulturnih institucija na svim nivoima i uspostaviti održivi sistem finansiranja SDG 4, (4.7), SDG 8 (8.9) i SDG 11 (11.4)

2.6.2. Uspostaviti moderan, efikasan sistem kreiranja i prezentovanja kulturne djelatnosti kao i statusa umjetnika i stvaraoca u društvu, ujedno širiti i edukovati publiku SDG 8 (8.9) i SDG 11 (11.4)

2.6.3. Jačati neformalne, amaterske, alternativne, savremene kulturne prakse, kao i kulturne industrije u Crnoj Gori SDG 11 (11.4), SDG 8 (8.9) and SDG 4 (4.7)

2.6.4. Podsticati kulturne raznolikosti kroz osnaživanje kulturne djelatnosti marginalizovanih grupa kao što su mladi, stari, žene, LGBT osobe, osobe sa invaliditetom, i sl. kao i obezbeđivanje tolerancije na ovaj kulturni segment SDG 4 (4.7) and SDG 11(11.4)


STRATEŠKI CILJ 2.7 USPOSTAVITI EFIKASAN I SAVREMENI SISTEM INTEGRALNE ZAŠTITE, UPRAVLJANJA I ODRŽIVOG KORIŠĆENJA KULTURNE BAŠTINE I PREDJELA

2.7.1. Unaprijediti efikasan sistem zaštite kulturne baštine na svim nivoima SDG 4 (4.7), SDG 8 (8.9) i SDG 11 (11.4)

2.7.2. Unaprijediti zaštitu kulturne baštine na svim nivoima SDG 11 (11.4) and SDG 8 (8.9)

2.7.3. Unaprijediti održivo korišćenje i upravljanje kulturnom baštinom SDG 11 (11.4) and SDG 8 (8.3 i 8.9)


STRATEŠKI CILJ 2.8 POSTIĆI RAVNOMJERNIJI SOCIO-EKONOMSKI RAZVOJ SVIH JEDINICA LOKALNE SAMOUPRAVE I REGIONA ZASNOVANOG NA KONKURENTNOSTI, INOVATIVNOSTI I ZAPOŠLJAVANJU, S POSEBNIM AKCENTOM NA RAZVOJ SJEVERNOG REGIONA

2.8.1. Unaprijediti saobraćajnu i ostalu infrastrukturu kao preduslov za razvoj regiona Crne Gore SDG 9 (9.1)

2.8.2. Uspostaviti povoljni društveni i socioekonomski ambijent radi sprečavanja daljih negativnih demografskih kretanja na sjeveru Crne Gore SDG 8 (8.3) i SDG 10 (10.2, 10.c)

PRIRODNI RESURSI TEMATSKO PODRUČJE 3. PRIRODNI RESURSI-OČUVANJE PRIRODNOG KAPITALA

STRATEŠKI CILJ 3.1 ZAUSTAVITI DEGRADACIJU VRIJEDNOSTI OBNOVLJIVIH PRIRODNIH RESURSA: BIODIVERZITETA, VODE, MORA, VAZDUHA, ZEMLJIŠTA

3.1.1. Omogućiti efikasnu zaštitu zaštićenih područja prirode, ekološki vrijednih staništa, šumskih, vodnih i obalnih ekosistema, zaštićenih vrsta flore i faune, vazduha i zemljišta SDG 3 (3.9), SDG 6 (6.2,6.3, 6.6), SDG 9 (9.4), SDG 11 (11.4, 11.6), SDG 13 (13.1), SDG 15 (15.1, 15.2, 15.3, 15.4, 15.5, 15.7, 15.8, 15.9, 15.a, 15.c) Paragraf: 33

3.1.2. Unaprijediti praćenje stanja biodiverziteta, voda, mora, vazduha i zemljišta SDG 2 (2.4), SDG 3 (3.9), SDG 6 (6.3, 6.5, 6.6), SDG 11 (11.6), SDG 12 (12.4), SDG 14 (14.c), SDG 15 (15.1, 15.3, 15.4, 15.5, 15.8, 15.9, 15.a, 15.c)

84

TEMATSKO PODRUČJE 3. PRIRODNI RESURSI-OČUVANJE PRIRODNOG KAPITALA

STRATEŠKI CILJ 3.2 UNAPRIJEDITI EFIKSNOST UPRAVLJANJA OBNOVLJIVIM PRIRODNIM RESURSIMA

3.2.1. Identifikovati i vrednovati ekološki vrijedna staništa i ekosisteme i izvršiti reviziju statusa postojećih zaštićenih prirodnih dobara SDG 12 (12.2), 14 (14.2, 14.5), SDG 15 (15.1, 15.2, 15.4, 15.5, 15.9)

3.2.2. Izgraditi kapacitete za integralno upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima, ekološki vrijednim staništima i ekosistemima SDG 12 (12.2), SDG 14 (14.1, 14.2, 14.5, 14.7, 14.a), SDG 15 (15.1, 15.2, 15.4, 15.5, 15.9), SDG 17 (17.4, 17.15)

3.2.3. Omogućiti resursno efikasnu upotrebu šumskih resursa SDG 7 (7.a), SDG 8 (8.3), SDG 13 (13.1), SDG 15 (15.1, 15.2, 15.5, 15.9, 15.a, 15.b)

3.2.4. Omogućiti resursno efikasnu upotrebu vodnih resursa SDG: 6 (6.1, 6.2, 6.3, 6.4, 6.5, 6.6, 6.a, 6.b) , SDG 11 (11.5),13 (13.1, 13.2)

3.2.5. Izvršiti remedijaciju postojećeg zagađenja i izgraditi infrastrukturu za obradu otpada i otpadnih voda SDG 9 (9.4, 9.5)

3.2.6. Uspostaviti integralno upravljanje obalnim područjem SDG 14 (14.1, 14.2, 14.3, 14.5, 14.7, 14.a, 14.b, 14.c)


STRATEŠKI CILJ 3.3 OMOGUĆITI SIMBIOZU EFEKATA UNAPREĐENJA STANJA ŽIVOTNE SREDINE I OČUVANJA ZDRAVLJA LJUDI

3.3.1 Uspostaviti mehanizme međusektorske saradnje radi unapređenja zdravlja stanovništva SDG 2 (2.4), SDG 3 (3.9), SDG 6 (6.1, 6.2, 6.3, 6.4), SDG 11 (11.6, 11.c), SDG 13 (13.1), SDG 17 (17.7)


STRATEŠKI CILJ 3.4 RIJEŠITI PROBLEME NEODRŽIVOG KAPACITIRANJA PROSTORA GENERISANE NEREALNIM ZAHTJEVIMA U POGLEDU KVANTITETA I NISKIM KVALITETOM IZGRAĐENE SREDINE

3.4.1. Izmjenama Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata, s njim povezanih zakona i pratećih podzakonskih akata unaprijediti sistem planiranja, uređenja prostora i izgradnje objekata tako da se planiranjem povećava vrijednost prostora i onemogućava nekontrolisano i neracionalno trošenje prostora SDG 11 (11.3, 11.a, 11.b), SDG 14 (14.2)

3.4.2. Uvesti kontinuirano praćenje promjene izgrađenosti prostora u centralizovanom informacionom sistemu SDG 11 (11.3, 11.a)

3.4.3. Podsticati optimizaciju prostora i kvalitet izgrađene sredine SDG 11 (11.3, 11.7, 11.a), SDG 14 (14.2), SDG 16 (16.6)

3.4.4. Omogućiti gradnju novih objekata isključivo u skladu sa standardima održive arhitekture i građevinarstva i unaprijediti postojeći građevinski fond SDG 7 (7.2) (7.3)

3.4.5. Unaprijediti kvalitet života u gradovima SDG 11 (11.2, (11.3, 11.7, 11.a, 11.6), SDG 12 (12.8)

3.4.6. Unaprijediti stanje u oblasti stanovanja SDG 11 (11.1, 11.3)

3.4.7. Svesti na najmanju mjeru uticaje na životnu sredinu i poboljšati ekonomske učinke eksploatacije mineralnih resursa SDG 6 (6.6), SDG 8 (8.4), SDG 12 (12.1, 12.2), SDG 15 (15.3)

85


STRATEŠKI CILJ 3.5 OMOGUĆITI RESURSNO EFIKASNU UPOTREBU METALIČNIH I NEMETALIČNIH SIROVINA

3.5.1. Svesti na najmanju mjeru uticaje na životnu sredinu i poboljšati ekonomske učinke eksploatacije mineralnih resursaSDG 6 (6.6), SDG 8 (8.4), SDG 12 (12.1, 12.2), SDG 15 (15.3)


STRATEŠKI CILJ 3.6 UBLAŽITI UTICAJE PRIRODNIH I ANTROPOGENIH HAZARDA

3.6.1. Unaprijediti razumijevanje rizika od hazarda SDG 11 (11.b), SDG 13 (13.1, 13.3), SDG 16 (16.6)

3.6.2. Jačati institucionalni okvir za upravljanje rizicima od hazarda SDG 3 (3.d), SDG 13 (13.2, 13.3);

3.6.3. Investirati u smanjenje rizika i jačanje otpornosti prirodnih i društvenih sistema SDG 1 (1.5), SDG 11 (11.5)

3.6.4. Unaprijediti spremnost za odgovor na katastrofe i obnovu kroz oporavak, rehabilitaciju i rekonstrukciju SDG 3 (3.d), SDG 11 (11.5, 11.b), SDG 13 (13.3)

3.6.5. Jačati kapacitete za adaptaciju na klimatske promjene SDG 1 (1.5), 2 (2.4), SDG 11 (11.b), SDG 13 (13.1, 13.2, 13.3, 13.a, 13.b)

EKONOMSKI RESURSI

TEMATSKO PODRUČJE 4. EKONOMSKI RESURSI – UVOĐENJE ZELENE EKONOMIJE

STRATEŠKI CILJ 4.1 SMANJITI NIVO EMISIJA GASOVA S EFEKTOM STAKLENE DO 2030. GODINE ZA 30% U ODNOSU NA 1990. GODINU

4.1.1. Izgraditi kapacitete, unaprijediti obrazovanje i podizati javnu svijest o klimatskim promjenama i mjerama za njihovo ublažavanje SDG 2 (2.4), SDG 7 (7.a), SDG 9 (9.2), SDG 12 (12.5), SDG 13 (13.2, 13.3), SDG 15 (15.b) i SDG 17 (17.3, 17.7, 17.9)

4.1.2. Uvoditi niskokarbonske tehnologije u postrojenjima u skladu sa najboljim praksama SDG 2 (2.4), SDG 9 (9.2), SDG 12 (12.5), SDG 13 (13.2), SDG 15 (15.2)

4.1.3. Povećati učešće obnovljivih izvora energije i promovisati racionalno korišćenje energije SDG 7 (7.1, 7.2, 7.3 , 7.a, 7.b), SDG 9 (9.1, 9.5), SDG 10 (10.b) SDG 13 (13.2), SDG 17 (17.2, 17.9, 17.14, 17.17)

4.1.4. Poboljšati status šuma i dodatno pošumljavati SDG 12 (12.2), SDG13 (13.1, 13.2) i SDG 15 (15.b)


STRATEŠKI CILJ 4.2 POBOLJŠATI RESURSNU EFIKASNOST U KLJUČNIM EKONOMSKIM SEKTORIMA

4.2.1. Poboljšati resursnu efikasnost uvođenjem tržišno orjentisanih mjera odnosno ekonomskih instrumenata u ključne ekonomske sektore SDG 6 (6.3), SDG 7 (7.1, 7.2, 7.3) , SDG 9 (9.1, 9.4), SDG 11 (11.6), SDG 12 (12.b, 12.c), SDG 15 (15.5)

4.2.2. Poboljšati resursnu efikasnost uvođenjem regulatornih instrumenata SDG 11 (11.1, 11.3), SDG 12 (12.1, 12.2, 12.7)

4.2.3. Podsticati istraživanje i razvoj u oblasti resursne efikasnosti i razvoj ljudskih resursa SDG 2 (2.a),SDG 8 (8.3),SDG 12 (12.1,12.a, 12.c), SDG 17 (17.3, 17.6, 17.16, 17.17)

86

4.2.4. Poboljšati dostupnost informacija o vrijednosti prirodnih resursa, upotrebi resursa, resursnoj efikasnosti i postepeno ih integrisati u sisteme za obračun uspješnosti ekonomije SDG 12 (12.8, 12.a), SDG 17 (17.14)

4.2.5. Promovisati resursnu efikasnost i vrednovanje ograničenih resursa SDG 2 (2.3,2.4), SDG 12 (12.2, 12.a, 12.b), SDG 13 (13.3),SDG 17 (17.14)


STRATEŠKI CILJ 4.3 UNAPRIJEDITI UPRAVLJANJE OTPADOM PRIMJENOM PRISTUPA U OKVIRU CIRKULARNE EKONOMIJE

4.3.1. Podsticati aktivnosti na smanjenju količine otpada koja se generiše na teritoriji Crne Gore SDG 11 (11.6), 12 (12.5), SDG 17 (17. 3, 17.4, 17.14).

4.3.2. Uspostaviti efikasnu selekciju i reciklažu otpada SDG 12 (12.2, 12.5)

4.3.3. Razviti sistem za upravljanje posebnim vrstama otpada 12.4, 12.5)

4.3.4. U upravljanju otpadom postepeno uvoditi pristupe u okviru cirkularne ekonomije (prelazak sa „sistema deponija“ na cirkularni model upravljanja otpadom)SDG 12 (12.2, 12.5), SDG 17 (17.13, 17.14, 17.18, 17.19)

4.3.5. Unaprijediti primjenu kaznenih mjera u upravljanju otpadom I jačati javnu svijest o značaju i prednostima održivog upravljanja otpadom SDG 6 (6.b), SDG 12 (12.6, 12.8), SDG 17 (17.14, 17.19)


STRATEŠKI CILJ 4.4 OMOGUĆITI ODRŽIVO UPRAVLJANJE RESURSIMA OBALNOG PODRUČJA I PODSTICATI PLAVU EKONOMIJU

4.4.1. Očuvati atraktivnost obalnog područja za razvoj održivog turizma SDG 12 (12.2, 12.b), 14 (14.2), 17 (17.4)

4.4.2. Obnoviti i očuvati vrijedne ruralne prostore SDG 8 (8.2), 10 (10,2, 10.7), 12 (12.2), 14 (14.5)

4.4.3. Podržati održivu valorizaciju i očuvanje resursa mora SDG 12 (12.2), 14 (14.1,14.2, 14.4, 14.5, 14.6, 14.c), 17 (17.14)

TEMATSKO PODRUČJE 4. UVOĐENJE ZELENE EKONOMIJE

STRATEŠKI CILJ 4.5 PODRŽATI OZELENJAVANJE EKONOMIJE KROZ RAZVOJ I PRIMJENU OPERATIVNIH INSTRUMENATA ODRŽIVE POTROŠNJE I PROIZVODNJE

4.5.1. Razvijati i promovisati prakse i rešenja održive potrošnje i proizvodnje kojima se podržava efikasna upotreba prirodnih resursa i smanjuju pritisci na životnu sredinu SDG 8 (8.4), 11 (11.b), 12 (12.2, 12.3), 17 (17.14),

4.5.2. Razvijati regulatorni okvir za podršku održivoj potrošnji i proizvodnji SDG 2(2.a, 2.b, 2.c), SDG 12 (12.2, 12.7), 15 (15.6)

4.5.3. Podizati svijest i unapređivati znanja o održivoj proizvodnji i potrošnji SDG 12 (12.2, 12.8, 12.a, 12.b), 17 (17.17)


STRATEŠKI CILJ 4.6 PRIMJENITI DRUŠTVENU ODGOVORNOST U PRAKSI SVIH SEKTORA U SKLADU S POZITIVNIM EVROPSKIM I MEĐUNARODNIM ISKUSTVIMA

87

4.6.1. Promovisati koncept društvene odgovornosti (DO) i podizati svijest o vrijednostima i važnosti DO odnosno benefitima organizacija s aspekta implementacije DO SDG 12 (12.2, 12.6), 17 (17.9, 17.14) (Veza cilj 2.4)

4.6.2. Osnažiti primjenu DO SDG 12 (12.6, 12.7), 17 (17.14) (Veza cilj 2.4)

4.6.3. Povećati broj preduzeća koja sistematično primjenjuju načela DO u svom poslovanju i redovno izvještavaju s tim u vezi SDG 12 (12.6) (Veza cilj 2.4)


STRATEŠKI CILJ 4.7 POVEĆATI NIVO KONKURENTNOSTI CRNOGORSKE EKONOMIJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ I ZELENA RADNA MJESTA

4.7.1. Podsticati konkurentnost crnogorskih preduzeća kroz mjere za stimulisanje resursne efikasnosti i investicija SDG 8 (8.1, 8.2, 8.3, 8.5), 9 (9.2, 9.3), 17 (17.1, 17.3, 17.14)

4.7.2. Jačati lokalnu preduzetničku infrastrukturu i poslovni ambijent za razvoj preduzetništva i MSP SDG 8 (8.3, 8.4, 8.10)

4.7.3. Pokrenuti i realizovati stimulativne programe finansiranja radi omogućavanja bolje raspoloživosti, dostupnosti i pristupa finansijama za preduzetnike i MSP, posebno za inovativna i izvozno orjentisana preduzeća SDG 8 (8.3, 8.10), 17 (17.9, 17.14)

4.7.4. Poboljšati kvalitet proizvoda i usluga u kontekstu uspostavljanja prostora za kreiranje zelenih radnih mjesta SDG 2 (2.3, 2.4, 2.5), 12 (12.2), 17 (17.1, 17.14)

UPRAVLJANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ TEMATSKO PODRUČJE 5. UNAPREĐENJE SISTEMA UPRAVLJANJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 5.1 JAČATI SISTEM UPRAVLJANJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

5.1.1. Uspostaviti mjerljivost rezultata rada javne uprave SDG 16 (16.6, 16.7, 16.10, 16.b), 17 (17.9, 17.18, 17.19)

5.1.2. Ojačati učešće zaiteresovane i stručne javnosti u donošenju i sprovođenju odluka značajnih za održivi razvoj SDG 16 (16.6, 16.7)

TEMATSKO PODRUČJE 5. UNAPREĐENJE SISTEMA UPRAVLJANJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 5.2 JAČATI UPRAVLJANJE ŽIVOTNOM SREDINOM UNAPREĐENJEM PRIMJENE INSTRUMENATA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

5.2.1. Unaprijediti primjenu sistemskih instrumenata upravljanja životnom sredinom SDG 16 (16.6, 16.10, 16.10), 17 (17.14, 17.18, 17.19) Paragrafi 47-48, 72-90

5.2.2. Izvršiti analizu usklađenosti sektorskih politika sa zahtjevima životne sredine i izvršiti integraciju zahtjeva zaštite životne sredine u sektorske politike i planove SDG 16 (16.6, 16.7, 16.8, 16.10, 16.b), 17 (17.9, 17.13, 17.14, 17.19) Paragrafi: 5, 18, 21, 54-59 i 60-91)

5.2.3. Jačati kapacitete za nadzor nad sprovođenjem propisa u oblasti životne sredine SDG 6 (6.a, 6.b), SDG 16 (16.6, 16.7, 16.b), SDG 17 (17.13 i 17.14, 17.15)


STRATEŠKI CILJ 5.3 SPROVESTI REFORMU INSTITUCIONALNE ORGANIZACIJE SISTEMA UPRAVLJANJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

5.3.1. Osnažiti političku podršku politici održivog razvoja SDG 16 (16.6, 16.7, 16.8, 16.b), SDG 17 (17.1, 17.3, 17.9, 17.13, 17.14, 17.15, 17.16, 17.17, 17.19) Paragrafi: 5, 18, 21, 39-91

88

5.3.2. Osnažiti stručnoadministrativni nivo sprovođenja politike održivog razvoja SDG (16.6, 16.7, 16.8,), SDG 17 (17.3, 17.6, 17.7, 17.8, 17.9, 17.13, 17.14, 17.15, 17.16, 17.19). Paragrafi: 3, 5, 21, 39-41, 45-48,54-59, 60-91


STRATEŠKI CILJ 5.4 USPOSTAVITI SISTEM ZA PRAĆENJE ODRŽIVOSTI NACIONALNOG RAZVOJA UKLJUČUJUĆI PRAĆENJE SPROVOĐENJA CILJEVA ODRŽIVOG RAZVOJA

5.4.1. Omogućiti kontinuiranu realizaciju programa prevođenja ciljeva održivog razvoja u nacionalni kontekst i izgradnju nacionalnih kapaciteta za njihovo efikasno sprovođenje u predstojećem dvogodišnjem periodu SDG 16 (16.6, 16.7, 16.b), SDG 17 (17.9, 17.14, 17.15, 17.16, 17.17, 17.18, 17.19), Paragrafi: 3, 5, 21, 39-41, 45 – 48,54-59, 60-91)

5.4.2. Uspostaviti informacioni sistem za praćenje sprovođenja NSOR koji je utemeljen na ciljevima i indikatorima održivog razvoja , SDG 17 (17.9, 17.16, 17.18, 17.19), Paragrafi 3, 5, 47-48, 54-59, 72-91

FINANSIRANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ TEMATSKO PODRUČJE 6. FINANSIRANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 6.1 USPOSTAVITI SISTEM ODRŽIVOG FINANSIRANJA ŽIVOTNE SREDINE I OČUVANJA PRIRODNOG KAPITALA KAO KOMPONENTE FINANSIRANJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

6.1.1. Uvesti sistem programskog, namjenskog planiranja godišnjeg budžeta za sve korisnike budžeta (potrošačke jedinice), u kojem će se posebno planirati sredstva za realizaciju programskih aktivnosti održivog razvoja SDG 12 (12.2), 17 (17.3, 17.9, 17.14, 17.18, 17.19)

6.1.2. Uspostaviti Ekofond i promovisati mobilizaciju sredstava za finansiranje ŽS, uz uključivanje novih ekonomskih instrumenata (zelena fiskalna reforma) SDG 17 (17.3, 17.14), SDG 12 (12.2)

6.1.3. Ukinuti subvencije koje štete životnoj sredini uključujući i racionalizaciju neefikasnih subvencija SDG 12 (12.c), 17 (17.3, 17.14)

6.1.4. Mobilisati sredstva za unapređenje kvaliteta infrastrukture u oblasti životne sredine kombinacijom ekonomskih instrumenata, podsticajem stranih ulaganja, kreditima i mehanizmima razvojnog partnerstva sa domaćim i međunarodnim partnerima (javni i privatni sektor) SDG 12 (12.2, 12.c), SDG 17 (17.3, 17.14);

TEMATSKO PODRUČJE 6. FINANSIRANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 6.2 OMOGUĆITI UVOĐENJE ZELENE EKONOMIJE MOBILIZACIJOM SREDSTAVA ZA FINANSIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA

6.2.1. Pružiti finansijsku podršku razvoju mehanizama i kapaciteta za uvođenje zelene ekonomije u deset prioritetnih sektora (9.b), 10 (10.1, 10.2, 10.4, 10.b), 12 (12.a, 12.c), 13 (13.3), 15 (15.a, 15.b), 17(17.1, 17.3, 17.14, 17.16)

6.2.2. Uspostaviti povoljan regulatorni okvir za investicije u zelenu ekonomiju SDG 8 (8.2, 8.3), 10 (10.2, 10.3, 10.b), 12 (12.2, 12.c), 13 (13.2, 13.a), 15 (15.2), 16 (16.6), 17 (17.1, 17.2, 17.3, 17.4, 17.5, 17.6, 17.7, 17.14, 17.17, 17.18, 17.19)

6.2.3. Institucionalno i organizaciono jačati koherentnost politika za finansiranje održivog razvoja SDG 10 (10.6), 17 (17.3, 17.10, 17.11, 17.12 17.13, 17.14, 17.18, 17.19)

6.2.4. Podsticati transprentnu, inkluzivnu i nediskriminativnu međunarodnu trgovinu SDG 8 (8.a), SDG 10 (10.6, 10.a), 17 (17.10, 17.11, 17.12)

6.2.5. Upravljati javnim dugom na principima međugeneracijske ravnoteže i održivog razvoja SDG 10 (10.5), SDG 17 (17.4, 17.13, 17.14, 17.18, 17.19)

89

ANEKS II

Mjere Strategije za integralno upravljanje obalnim područjem

TEMATSKO PODRUČJE 1: EFIKASNA ZAŠTITA PRIRODE, PREDJELA I KULTURNIH DOBARA

STRATEŠKI CILJ 1.1. UNAPREĐIVANJE PREDUSLOVA ZA EFIKASNIJU ZAŠTITU

1.1.1. Unaprijediti primjenu instrumenata za zaštitu prirodnih staništa i ekosistema obalnog područja

1.1.2. Unaprijediti zaštitu, upravljanje i planiranje predjela u skladu sa Evropskom konvencijom o predjelima

1.1.3. Unaprijediti zaštitu i upravljanje kulturnim dobrima

1.1.4. Unaprijediti nadzor i kontrolu nad korišćenjem resursa obalnog područja

TEMATSKO PODRUČJE 1: EFIKASNA ZAŠTITA PRIRODE, PREDJELA I KULTURNIH DOBARA

STRATEŠKI CILJ 1.2 ZNAČAJNO UNAPREĐIVANJE EFIKASNOSTI SISTEMA UPRAVLJANJA ZAŠTIĆENIM PRIRODNIM DOBRIMA, EKOLOŠKI VRIJEDNIM STANIŠTIMA I EKOSISTEMIMA OBALNOG PODRUČJA

1.2.1. Identifikovati i vrednovati prirodna staništa i ekosisteme obalnog područja i izvršiti reviziju statusa postojećih i potencijalno zaštićenih područja prirode

1.2.2. Unaprijediti nadležnosti i izgraditi potrebne kapacitete za integralno upravljanje zaštićenim područjima prirode, prirodnim staništima i ekosistemima obalnog područja.

TEMATSKO PODRUČJE 2: UREĐENJE PROSTORA I ODRŽIVI PROSTORNI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 2.1. UNAPREĐIVANJE SISTEMA PROSTORNOG PLANIRANJA

2.1.1. Sistematski pratiti i istraživati stanje i procese u prostoru i razviti informacioni sistem uređenja prostora;

2.1.2. Unaprijediti kvalitet planskih dokumenata;

2.1.3. Uvesti planiranje namjene mora;

TEMATSKO PODRUČJE 2: UREĐENJE PROSTORA I ODRŽIVI PROSTORNI RAZVOJ

STRATEŠKI CILJ 2.2 STVARANJE ŠIRIH PREDUSLOVA ZA FUNKCIONISANJE SISTEMA UREĐENJA PROSTORA

2.2.1. Efikasno sprovoditi planove

2.2.2. Jačati stručne kapacitete

2.2.3. Unaprijediti procedure i prakse saradnje sa drugim sektorima

TEMATSKO PODRUČJE 3 RAZVOJ INFRASTRUKTURE ZA SPREČAVANJE I SANACIJU ZAGAĐENJA

STRATEŠKI CILJ 3.1 POBOLJŠANJE EKOLOŠKOG STANJA MORSKOG EKOSISTEMA

3.1.1. Realizovati sanaciju morskog ekosistema na prioritetnim lokacijama

3.1.2. Doprinijeti efikasnosti sprječavanja nastanka i kontrole zagađenja iz izvora na moru

3.1.3. Unaprijediti sistem za prihvat i tretman zauljnih (kaljužnih voda), sanitarnih voda i čvrstog otpada i kontrolu i tretman balastnih voda u lukama

3.1.4. Smanjiti količinu otpada koji dospijeva u more (eng. Marine litter)

90


STRATEŠKI CILJ 3.2. SANACIJOM ZAGAĐENJA USLJED NEADEKVATNOG ODLAGANJA I TRETMANA ČVRSTOG OTPADA UNAPREĐUJE SE BEZBJEDNO UREĐENJE, REVITALIZACIJA I REKULTIVACIJA PROSTORA

3.2.1. Realizovati prioritetne pojekte sanacije zagađenih lokaliteta zemljišta, kao i neuslovno urbanizovanih područja

3.2.2. Doprinijeti unapređivanju upravljanja čvrstim otpadom efikasnijim djelovanjem i saradnjom nadležnih subjekata


STRATEŠKI CILJ 3.3. PODSTICAJ ZELENOJ MOBILNOSTI I RAZVOJU ZELENE INFRASTRUKTURE

3.3.1. Podsticati zelenu mobilnost na moru

3.3.2. Podsticati zelenu mobilnost na kopnu

3.3.3. Podsticati realizaciju projekata izgradnje zelene infrastrukture u skladu sa najboljim dostupnim praksama u EU


STRATEŠKI CILJ 3.4. UBLAŽAVANJE UTICAJA PRIRODNIH HAZARDA

3.4.1. Ojačati primjenu instrumente prevencije, kontrole i sanacije uticaja prirodnih hazarda

TEMATSKO PODRUČJE 4 POBOLJŠANJE UČINAKA ODRŽIVE OBALNE EKONOMIJE

STRATEŠKI CILJ 4.1 OČUVANJE I UNAPREĐIVANJE RESURSA OBALNOG PODRUČJA

4.1.1. Očuvati osnovu atraktivnosti za održivi razvoj turizma

4.1.2. Obnoviti i očuvati vrijedne ruralne prostore kroz održivi ruralni razvoj

4.1.3. Podsticati valorizaciju i očuvanje morskih resursa kroz multisektorsko odgovorno upravljanje

TEMATSKO PODRUČJE 4 POBOLJŠANJE UČINAKA ODRŽIVE OBALNE EKONOMIJE

STRATEŠKI CILJ 4.2 OBEZBJEĐIVANJE PODRŠKE „OZELENJAVANJU“ OBALNOG RAZVOJA

4.2.1. Jačati lokalnu preduzetničku infrastrukturu

4.2.2. Pokrenuti i realizovati stimulativne programe finansiranja

4.2.3. Poboljšati kvalitet proizvoda

TEMATSKO PODRUČJE 5 UNAPREĐIVANJE SISTEMA UPRAVLJANJA OBALNIM PODRUČJEM

STRATEŠKI CILJ 5.1. USPOSTAVLJANJE KOORDINACIONOG MEHANIZMA ZA INTEGRALNO UPRAVLJANJE OBALNIM PODRUČJEM

5.1.1. Uspostaviti koordinirano upravljanje obalnim područjem na političkom nivou donošenja odluka

5.1.2. Unaprijediti koordinaciju na stručno‐ administrativnom nivou djelovanja

91


STRATEŠKI CILJ 5.2. JAČANJE KAPACITETA INSTITUCIJA JAVNE UPRAVE

5.2.1. Uspostaviti sistem mjerljivosti rezultata rada javne uprave

5.2.2. Unaprijediti kompetencije službenika javne uprave

5.2.3. Jačati transparentnost upravljanja


STRATEŠKI CILJ 5.3. UNAPREĐIVANJE PRAĆENJA OBALNIH PROCESA

5.3.1. Unaprijediti postojeće baze podataka i dostupnost podataka

5.3.2. Unaprijediti programe praćenja stanja obalnog područja i obalnih procesa (veza sa mjerom 1.1.1.)

5.3.3. Jačati institucionalne resurse za praćenje obalnog područja i obalnih procesa

92

LITERATURA1. AAM Management Information Consulting Ltd. (AAM), (2019) Establishment of Natura 2000 Network,

Montenegro, Final report;

2. Agencija za zaštitu životne sredine (2017), “Izvještaj o stanju životne sredine u Crnoj Gori na bazi indikatora”;

3. Agencija za zaštitu životne sredine (2018), “Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2017. godinu”;

4. Anđelić M., Ferlin F.: Kriterijumi i indikatori održivog gazdovanja šumama u Crnoj Gori, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Podgorica 2011.

5. Caković, Milošević: Studija biodiverziteta i zaštite prirode obalnog područja Crne Gore ;

6. CBD COP 14 (2018) “Voluntary peer review of the preparation and implementation of the National Biodiversity Strategy and Action Plan of Montenegro”, Sharm El-Sheikh, Egypt, 17-29 November 2018;

7. Huntley, B, Institute of Ecosystem Science, Durham University, United Kingdom, “Climate change and the conservation of European biodiversity: towards the development of adaptation strategies”;

8. Izvještaji o stanju životne sredine u Crnoj Gori na bazi indikatora, Agencija za zaštitu životne sredine, Podgorica, 2017. godine.

9. Koalicija 27, (2018), “Analiza: Poglavlje 27 – Životna sredina i klimatske promjene”;

10. MANS (2019), “Istim putem u veće dugove – Drugi izvještaj o izgradnji auto-puta Bar-Boljare”;

11. Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Ozelenjavanje crnogorske ekonomije – Platforma za učešće na Samitu Rio+20, analitički dokument, Vlada Crne Gore, jun 2012. godine.

12. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2008): “Nacionalna šumarska politika”

13. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja: Radni nacrt – “Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva 2014. – 2023. godina, Nacionalna šumarska strategija”

14. Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Vlada Crne Gore: „Nacionalna strategija održivog razvoja”

15. Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Vlada Crne Gore: „Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2016-2020. Godine” (2015.)

16. Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, Vlada Crne Gore: „Strategija razvoja turizma do 2020.” (2008.)

17. Ministarstvo održivog razvoja i turizma (2015) “Nacionalna strategija za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena s Akcionim planom za period 2016-2020”

18. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Prva nacionalna inventura šuma Crne Gore – Završni izvještaj, Podgorica, 2013. godine.

19. M. Schneider-Jacoby, B. Stumberger, U. Schwarz, “Zonation concept for Lake Skadar – Shkoder and the Bojana-Buna Delta“, in: D. Denac, M. Schneider-Jacoby, B. Stumberger (eds.), Adriatic Flyway – Closing the gap in bird conservation, Euronatur, Radolfzell, 2010, pp. 103– 115.

20. N. Grunewald et. al., Montenegro Ecological Footrpint Study, Podgorica, 2015

21. Studija zaštite prirode zaštićenog prirodnog dobra “Brdo Spas (Topliš)”, Opština Budva, 2009. godina, Zavod za zaštitu prirode Crne Gore

93

22. UNDP Crna Gora/ISSP, Ekonomska vrijednost zaštićenih područja u Crnoj Gori, Pod

23. UNEP (2018) ANNUAL REVIEW 2017-18 “Knowledge that makes a world of difference”;

24. Vlada Crne Gore, Nacionalna strategija održivog razvoja do 2030. godine

25. Odluka o donošenju prostornog plana posebne namjene za obalno područje Crne Gore (“Službeni list Crne Gore”, br. 56/18);

26. Petrović, D., Hadžiablahović, S., Vuksanović, S., Mačić, V., Lakušić, D. “Katalog tipova staništa Crne Gore značajnih za Evropsku Uniju (2012.)

27. “Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države” (2001.)

28. Regional Strategy for Sustainable Hydropower in the Western Balkans, Background Report No. 7, Environmental Analysis for HPP Projects in the WB6 Region-Draft V1

29. https://epa.org.me/wp-content/uploads/2017/12/uredba-o-nacionalnoj-listiindikatora.pdf

30. Zakon o stranim i invazivnim stranim vrstama biljaka, životinja i gljiva (“Službeni list Crne Gore”, br. 018/19

31. Zakon o zaštiti prirode (“Službeni list Crne Gore”, br. 54/16, 18/19);

Green Home je vodeća nevladina organizacija za zaštitu živone sredine osnovana 14.02.2000. godine. Organizacija je nastala iz želje studenata biologije i građana za aktivnim učešćem u očuvanju i unapređenju životne sredine, kroz javno zagovaranje i zastupanje ekoloških politika u praksi, podrške primjeni nacionalnih, evropskih i svjetskih standarda u oblasti zaštite životne sredine i ostvarenje koncepta održivog razvoja Crne Gore u praksi.

U dostizanju ovoga, posvetili smo se jačanju organizacija civilnog društva i poboljšanju dijaloga sa svim društvenim akterima u oblasti ekologije, kako bi osnažili saradnju i zajednički doprinjeli održivom razvoju i afirmaciji Crne Gore kao ekološke države u praksi.

Naš rad je podijeljen u dva programa:

Program za zaštitu životne sredine ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti zaštite i očuvanja prirode. Kroz program za životnu sredinu želimo da pomognemo u rješavanju problema na polju zaštite i očuvanja životne sredine i održive upotrebe prirodnih resursa.

Program za energiju i klimu ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti energetske efikasnosti i korišćenja alternativnih izvora energije. Kroz program za energiju želimo da ukažemo na važnost primjene mjera energetske efikasnosti i pozitivne efekte koji se na ovaj način mogu postići kako u smislu očuvanja životne sredine tako i poboljšanja životnog komfora.

Analiza “Zaštita prirode u Crnoj Gori” je nastala kao dio projekta “Razgovarajmo o Evropskoj uniji” koji se realizuje uz podršku Ministarstva javne uprave Crne Gore.”

NVO Zeleni dom - Green Home

Dalmatinska 78

81000 Podgorica, Crna Gora

+382 20 609 375

www.greenhome.co.me

[email protected]

ANALIZA “ZAŠTITA PRIRODE U CRNOJ GORI” JE NAPRAVLJENA UZ FINANSIJSKU PODRŠKU MINISTARSTVA JAVNE UPRAVE.

SADRŽAJ OVOG DOKUMENTA JE ISKLJUČIVA ODGOVORNOST NVO ZELENI DOM - GREEN HOME I NI POD KOJIM OKOLNOSTIMA NE ODRAŽAVA STAVOVE MINISTARSTVA JAVNE UPRAVE.

ZAŠTITA PRIRODE U CRNOJ GORI - greenhome.co.me

Documents

Transcript of ZAŠTITA PRIRODE U CRNOJ GORI - greenhome.co.me