1

POMOĆNE ISTORIJSKE NAUKE

Pod pomoćnim istorijskim naukama podrazumevamo one, tzv. ''praktične'' nauke koje stoje u tesnoj vezi sa osnovnim istorijskim naukama (istorijom, arheologijom, arhivistikom, i sl.) i imaju određenu metodologiju i ciljeve.

PALEOGRAFIJA

Jedan od osnovnih zadataka istorijskih nauka jeste izučavanje spomenika iz prošlosti. Ti spomenici mogu biti razni artefakti (grobnice, nameštaj, posude, odeća). No, od svih spomenika prošlosti najveću vrednost i važnost imaju pisani spomenici, jer predstavljaju najdirektnija svedočanstva o jednom vremenu. Međutim, pisani spomenik ima značaja tek ako je pravilno pročitan i ispravno protumačen. Stoga je, recimo, jedan od najvažnijih trenutaka bio Šampolionovo rastumačivanje egipatskih hijeroglifa. Neka pisma, međutim, poput etrurskog ili vinčanskog, ni do danas nisu odgonetnuta.

Nijedno pismo nije postalo odjednom, nego se razvijalo po fazama. Takođe, svako pismo zahtevalo je i određen materijal za pisanje, kao i sredstva pomoću kojih se zapisivalo.

Nauka koja proučava postanak i razvoj pisma naziva se paleografija. Reč dolazi od grčkih reči (dajemo ih u latiničnoj transkripciji): palaios = star; grafon = pismo.

Predmet paleografije se ograničava samo na ono što je zapisano na tzv. mekim materijalima (voštane tablice, papirus, pergament, hartija). Pisanim izvorima na tzv. tvrdim materijalima (kamenu, metalu) bavi se pomoćna nauka po imenu epigrafija.

Paleografija proučava ne samo dokumente, tj. pravne i službene spise i pisma, već i rukopise književnih dela. Osnovni zadaci paleografije:

1. da ispravno pročita i protumači stare tekstove;

2. da odredi tačno ili približno vreme i mesto nastanka dokumenta;

3.da utvrdi originalnost dokumenta i eventualne prepravke, naknadne dopune i falsifikate;

4. da utvrdi koliko je ruku pisalo dokument;

5. da prouči eventualne iluminacije i minijature.

MATERIJAL RUKOPISA

Najstariji materijal na kome su ljudi pisali, još od postanka prvoga pisma, jeste kamen, pa onda glinene pločice. Takvi spomenici sačuvali su se u oblasti koju je obuhvatala nekadašnja Mesopotamija, tj. Vavilonci i Asirci. U oblasti Balkana najstariji takav spomenik je Baščanska ploča, s početka 10. veka. Metal su za pisanje koristili Rimljani. Na metalu su ispisivane vojničke diplome rimskim veteranima. Najčešće je pisano na bronzi. Pisani tekstovi na novcu predmet su pomoćne nauke po imenu numizmatika. Drvo se najviše koristilo za pisanje u školama, ali na njemu su pisani i ilustrovani srednjovekovni kalendari. Plinije u svom delu Istorija prirode svedoči da su Rimljani pisali i na

2

palminom lišću. Jevreji, su, pak pisali na liki od drveta, i otuda naziv Biblija, jer je grčka reč biblos najpre označavala liku, a tek potom knjigu.

Voštane tablice

Prvi meki materijal na kome je pisano bile su voštane tablice. To je jeftin materijal, čija obrada ne zahteva mnogo vremena. To su kvadratne ploče sa uzdignutim ivicama. Obrubljeni prostor se ispunjavao tečnim voskom. Vosak se ohladi i otvrdne, ali ostaje dovoljno mekan da bi se u njega urezivali znakovi.

Pisalo se tzv. stilusom. To ''pero'' je s jedne strane bilo oštro, a s druge pljosnato da bi se tekst brisao. To je i bila najveća prednost voštanih tablica, zato su se njome, pored pisara, služili i učenici. Odatle potiče Horacijev savet mladom piscu: ''Često okreći stilum'', tj. često ispravljaj ono što si napisao.

Ispisana tablica zvala se tabula cerata (''tabula cerata'' = puna tablica), a neispisana tabula rasa (''tabula raza'' = prazna tablica). Knjige su se pravile tako što su se tavlice sastavljale. Dve spojene tablice zovu se diptih, tri triptih, itd. Čitava takva knjiga zvala se kodeks. Pošto se po tablic i pisalo tako što se urezivalo, tj. grebalo, to je glagol scribere (''skribere'' = grebsti) vremenom poprimio značenje: pisati.

Najstarije sačuvane tablice potiču iz 1. veka naše ere i nađene su u Pompeji (gradu koji je zatrpao vulkan Vezuv). Bili su to neki trgovački ugovori i računi. U Rumuniji su nedavno nađene voštane tablice iz 2. veka naše ere, u ostacima jednog rimskog naselja u Transilvaniji. Ipak, imamo svedočanstva da su voštane tablice prvi upotrebljavali Grci, još u 6. veku pre naše ere, ali one nisu sačuvane. Voštane tablice su se u nekim delovima Italije i Francuske upotrebljavale još i u 14. veku.

Papirus

Glavna mana voštanih tablica bila je što su zauzimale previše prostora. Takođe, vremenom su postajale slabo čitljive. Kao mnogo bolji materijal za pisanje pokazao se papirus, jer je po njemu pisano kalamusom, koji je ostavljao trag mastila. Zato su sva klasična dela grčke i rimske književnosti pisana na papirusu.

Papirus je napravljen u Egiptu, pre oko 4500 godina. Pravio se od srčike biljke papirus, koja je rasla u močvarama Gornjeg Nila. Srčika se uzimala samo od dela stabla papirusa koji je pod vodom. Vrpce srčike slagale su se jedna uz drugu uzduž, pa onda poprečno, pa opet uzduž, i tako u slojevima (od broja slojeva je zavisila debljina papirusa). Prvi sloj se premazivao lepljivim brašnom. posle se tako dobijen list papirusa sušio, i onda glačao slonovom kosti, pa se obrezivao. Jedan red srčika zvao se sheda. Kompletan list papirusa zvao se plagula. Dvadeset plagula činilo je skapus. Skapus konačno pripremljen za pisanje zvao se karta. Ispisani skapusi svijali su se u svitak (rotulus), koji se još zvao i volumen.

Na papirusu se pisalo do 11. veka. Najduže se na njemu pisalo u papskoj kancelariji. Ali, tada je došlo do višegodišnje suše, a uz to je i pergament bio sve savršeniji i finiji, te je napuštena upotreba papirusa.

Razlikujemo tri kategorije papirusa:

1. egipatski papirusi – nađeni u Egiptu i pisani orijentalnim jezicima i pismima. Čuvaju se u Londonu, Beču i Zagrebu. ovo su najstariji papirusi. Neki potiču i iz 9. veka pre naše ere.

2. herkulanski papirusi – nađeni u zatrpanom gradu Herkulanumu, u 1. veku naše ere.

3

3. srednjovekovni papirusi – diplomatički i književni spisi od 7. do 11. veka.

Pergament

O nastanku pergamenta postoji legenda, po kojoj je Ptolomej Drugi, ponosan na svoju Aleksandrijsku biblioteku, zabranio izvoz papirusa iz Egipta u Pergam gde je svoju biblioteku stvarao Eumenej Drugi. Bilo je to u 2. veku pre naše ere. Zato je u Pergamu počela prerada i proizvodnja kože koja je, po gradu Pergamu, nazvana pergament. Naravno, pergament je nastao mnogo ranije. Herodot je još u 5. veku pre naše ere svedočio da su Jonjani pisali na membrani, što je ustvari pergament. Naziv pergament potiče iz 4. veka pre naše ere. Jedino što je tačno iz legende jeste da je Pergam zaista bio središte proizvodnje, i da je pergament po ovom gradu dobio ime.

Pergament je imao velike prednosti nad papirusom. Mogao je da se savija, bio je čvršći i kompaktniji, lakše se rezao i obrađivao, a mogao se formirati i kao svitak i kao kodeks. Pravio se tako što je odrana koža životinje stajala nekoliko dana u kiselini i živom kreču. Potom se skidala dlaka i ostaci mesa, a koža se razapinjala na drveni okvir i sušila na suncu. Mazala se uljem da bi dobila na elastičnosti. Na kraju se glačala i obrezivala u željenoj veličini. Koristila se koža teleta (karta vitulina), ovce (karta ovina) ili koze (karta kaprina). Posebno je cenjen, i najskupoceniji, bio pergament od fetusa životinje. Jedan takav, iz 14. veka, čuva se u Arhivu HAZU u Zagrebu, i finiji je od najfinijeg papira.

Najstariji sačuvani pergament je nađebn u Siriji, i to je kupoprodajni ugovor iz 195. godine pre naše ere. On je u obliku svitka. Ciceron svedoči da je video Homerovu Ilijadu ispisanu na tako malom pergamentu da je mogao da stane u orahovu ljusku. A najstariji pergament u obliku kodeksa (dakle prava knjiga) jeste Splitsko Jevanđelje, iz 8. veka.

Zbog skupoće pergamenta, često se pisalo preko već postoajećeg teksta. Takođe, tako su pisani hrišćanski tekstovi, preko antičkih. Ovi, ''sakriveni'' tekstovi mogu se nanovo uspostaviti i zovu se palimpsesti.

Papir

Ako je pergament simbol srednjega veka, simbol modernog doba, i rukopisne i štampane knjige je papir. Postoje tri faze u proizvodnji i korišćenju papira.

Prva faza je tzv. kineska faza. Kinezi su dugo pisali na svili, ali je to bilo preskupo. Upotrebljavali su i bambusove pločice, ali su one bile trošne i kratkotrajne. Prvi papir proizveo je 105. godine Caj Lun, tako što je samleo čahure svilene bube, vlakna bambusove trske, stare krpe i ribarske mreže. Tu smesu je zamočio u gašeni kreč, pa sušio na situ. Sito se protresalo da se smesa ravnomerno rasporedi. Kad se tečnost ocedila, ostala je na situ kompaktna masa – list papira. Više listova je slagao u svežanj, presovao i glačao, te najzad obrezivao prema željenoj veličini.

Kinezi su dugo čuvali ovu tajnu, a prvo su tehniku preuzeli Korejci (u 7. veku) i Japanci (u 8. veku).

Druga faza je tzv. arapska faza. Arapi su 751. godine od Kineza zauzeli Samarkand (u današnjem Uzbekistanu). Tako su saznali tajnu proizvodnje papira. Odmah su otvorili radionicu, potom i u Bagdadu, Damasku, Kairu, Rabatu. Kao sirovinu upotrebljavali su lanene krpe, a sita su im bila od metalnih žica, pa je i papir bio tanji. Živi kontakti Arapa sa Vizantijom doveli su do toga da se papir početkom 11. veka pojavio u Carigradu. Prvi sačuvani vizantijski dokument na papiru je hrisovulja cara

4

Konstantina Monomaha, iz 1052. godine. U 12. veku radionice papira pojavile su se u Španiji i Francuskoj, u 13. veku u Italiji, a u 14. veku u Nemačkoj. Notarski spisi iz dubrovačkih i kotorskih kancelarija, koji potiču iz 13. veka, pisani su isključivo na papiru uvezenom iz Italije.

Treća faza je tzv. moderna faza. Francuski fizičar i biolog Reomir je 1719. godine primetio da su vlakna trulog drveća izuzetna materija za pravljenje papira. To je prvi učinio, po Reomirovoj ideji, jedan pop iz Regensburga, Jakob Kristijan Šefer, 1750. godine. Tako je drvo postalo sirovina za proizvodnju papira, što je učinilo da papir postane jeftin. Tehnologija proizvodnje papira otada je stalno napredovala, i to je danas velika i moćna industrijska grana.

FILIGRANOLOGIJA

Pomoćna istorijska nauka koja se razvila sa upotrebom papira. Filigrani su vodeni znakovi koji se na papiru vide kada se ovaj okrene prema svetlu. Oni su zaštitni znak fabrike koja je proizvela papir. Proučavanjem filigrana može se utvrditi približno vreme nastanka dokumenta (ako znamo kada je radila fabrika čiji vodeni znak se nalazi na papiru na kojem je dokument napisan), kao i da li je neki dokument falsifikat.

Vodeni znak pravio se od žice i utiskivao dok je smesa još bila na situ.

Prvi vodeni znaci nalaze se na papiru proizvedenom u fabrici u Fabrijanu, koja je počela da radi 1271. godine. Znak je: †b. Ovaj znak se nalazi na dokumentu Državnog arhiva u Dubrovniku iz 1284. godine. U 13. i 14. veku javljaju se uglavnom slični, jednostavni znakovi – krst, trougao, zvezda, krug. U Italiji se u 14. veku javljaju znakovi u vidu grbova, a u 15. veku su filigrani sa imenom proizvođača. Od 17. veka barokni filigrani su raskošni, sa prikazima životinja i mitoloških bića. Postoje albumi vodenih znakova. najčuveniji je onaj Vladimira Mošina (iz 1957. godine), sa vodenim znakovima iz 13. i 14. veka.

OBLIK RUKOPISA

Oblik rukopisa zavisio je od materijala na kome je dokument napisan. uglavnom pretežu dva oblika.

SVITAK

U starom veku je svitak bio najrašireniji oblik rukopisa. Javio se u Egiptu, oko 3000 godina pre naše ere. Preuzeli su ga Grci u 7. veku pre naše ere, a od njih Rimljani. Rimljani su ga zvali volumen (od latinske reči: volvere = odmotavati), a naziv rotulus, tj. svitak dobio je tek u srednjem veku.

Svitak je nastao kao najekonomičniji način čuvanja dokumenata na papirusu, mada se ovaj oblik upotrebljavao i za pergament. Da bi se znalo gde je početak, a gde kraj svitka, na početku je stajalo: incipit liber (''incipit liber'' = početi odmotavanje), a na kraju: explicit liber (''eksplicit liber'' = odmotati do kraja).

Svitak se odmotavao uz pomoć štapića od slonove kosti ili drveta. Štapić se zvao umbilikus. Na traci koja je bila zakačena za štapić pisao je naziv dokumenta ili književnog dela – titulus.

Svitak je mogao biti ispisan samo sa jedne strane (anopistograf), ili sa obe (opistograf). U starom veku pisalo se u stupcima (kolumne), a u srednjem veku uglavnom po širini svitka, kao danas. Svitak od pergamenta je imao tu prednost što se mogao produžavati prišivanjem. Recimo, povelja Stefana

5

Dečanskog iz 1330. godine o osnivanju manastira Dečani pisana je na pergamentu, a svitak je dugačak preko 5 metara.

Antički svitak čuvao se u glinenim ćupovima, a srednjovekovni u tekama (kapsulama), tj. kožnim valjcima.

KODEKS

Kao što smo videli, kodeks je prvobitno označavao spojene voštane tablice. U srednjem veku kodeks je dobio novo značenje. Tako se nazivala svaka rukom pisana knjiga, na pergamentu ili papiru. po svom obliku i suštini, kodeksni rukopis je preteča štampane knjige.

Prvi kodeksi potiču iz 1. veka naše ere i uglavnom su sastavljani za školsku upotrebu. Ipak, dominirao je i dalje svitak, sv dok hrišćanska crkva nije, krajem 5. i početkom 6. veka, uvidela da su kodeksi zgodno sredstvo za širenje božje reči. Tada nastaju mnogobrojni prepisi delova Biblije. Najdragoceniji, najlepši, iluminirani kodeksi potiču iz vremena renesanse i baroka (16. i 17. vek).

Kodeks se sastoji od listova (folio). Najobičnija praksa bila je prošivanje ili lepljenje četiri dvostruka lista, pa se takav kodeks zvao kvaternio. Kvaternio je, dakle, imao 8 listova (4x2), tj. 16 strana. Bilo je kodeksa i sa manje (tri dvostruka lista – ternio) i sa više listova (šest dvostrukih listova – seksternio). Nisu se obeležavale stranice, nego listovi, i to tek od 12. veka. To se nazivalo folijacija (a obeležavanje stranica počelo je tek u 18. veku, kod štampanih knjiga, i to se naziva paginacija). Najpšre su se označavali kvaterniji. Da ne bi izgubio nit pisanja, pisar je u donjem desnom uglu upisivao prvu reč sa sledećeg lista. Prednja strana lista zvala se recto (rekto), a zadnja verso (verso), pa se pri citiranju navodi, recimo: 15 r (29. strana), ili: 23 v (46. strana). ovo se dugo zadržalo i uštampanim knjigama.

Pisar je tekst morao da piše pre uvezivanja kodeksa, jer su korice bile tvrde, najčešće od drveta obloženog kožom. Zato kodeksi imajau velike margine.

ILUMINACIJA

Uz pomoć iluminacija može se ustanoviti provenijencija (poreklo) i vreme nastanka rukopisa, te uticaj prepisivačkih škola.

Prv iluminacije bile su zapravo ilustracije, tj. predstavljale su pojedine scene iz rukopisa. Prava umetnost iluminiranja razvila se u 7. veku u Vizantiji. Naročito su bogato ukrašeni inicijali. Ima geometrijskih (neobični oblici slova), zoomorfnih (životinje i mitološka bića), florealnih (biljke) i antropomorfnih (predstave svetaca) inicijala. Ovi inicijali nazivaju se i minijature, jer su najčešće oslikani posebnom crvenom bojom – minijus. Ima, međutim, i inicijala oslikanih zlatnom ili srebrnom bojom. Najčuveniji minijaturist bio je Dalmatinac po imenu Julije Klović, iz 16. veka.

SREDSTVA ZA PISANJE

Sredstvo za pisanje zavisilo je od materijala. Tek je pronalazak papirusa zahtevao upotrebu sredstava za pisanje koja bi ostavljala obojeni trag na materijalu (dotle se urezivalo). Za to su najpre korišćene trske, koje su, kao i biljka papirus, rasle u dolini Nila. Zato se pisaljka i zvala kalamus, što prvobitno znači trska. Vremenom se kao najbolje sredstvo pokazalo ptičje pero, zvano pena. Pena je bila elastična i omogućavala različitu debljinu linija, što je važno za razvoj pisma i kaligrafiju.

6

Podloga za pisanje je najčešće bila skriptorijum, tj. pisaći sto u vidu drvene table pričvršćene za jednu nogu. Pisalo se uglavnom stojeći. Pera su se čuvala u kalamarijumu, tj. pernici. Oštrila su se nožićem. Uz pomoć lenjira najpre su se na papirusu ili pergamentu povlačile drvenim šiljkom tanke linije, radi pravilnih redova. Pisalo se uglavnom mastilom.

POJAVA PISMA

U širem smislu, pismo može biti svaki sistem vidljivih znakova koji daju neka obaveštenja. U užem smislu, međutim, pismo je sistem koji vizuelno reprodukuje glasovni sistem govornog jezika, tj. pismo je grafički izraz jezika.

Najstarije pismo je piktografsko (slikovno) pismo. To je slika predmetâ (piktogram) koji u određenoj kombinaciji tvore ''priču''. Pomoću ovog pisma ne može se dešifrovati jezik, jer znakovi ne predstavljaju zvukovne reči. Prvi tragovi piktografskog pisma nađeni su u Mesopotamiji, i to je tzv. sumersko pismo, koje potiče otprilike od 3900 godina pre naše ere. ovo pismo je prilagođeno pisanju na glinenim pločicama, i naziva se još i klinasto pismo. U početku su Sumeri pisali s desna na levo, a od otprilike 2600 godina pre naše ere pišu s leva na desno.

Sledeće je ideografsko (pojmovno) pismo. Ideogram više nije slika predmeta, već označava pojam, ili čak simbol. Prvi put se mogu predstavljati i apstraktni pojmovi. Vrč sa vodom više ne predstavlja samo vodu (kao u piktografskom pismu), već i svaku tečnost!. Zmija više nije samo zmija, već i opasnost, itd. U ideografskom pismu znak kao simbol ubrzo je prerastao u grafički znak za reč, i tako je stvorena osnova za razvoj pravog glasovnog pisma. Ovo pismo je nastalo u Egiptu, oko 3500. godine pre naše ere, i naziva se i hijeroglifsko pismo. Vremenom se ovo pismo sve više uprošćavalo i išlo ka silabičkom pismu.

Pre toga, stvoreno je silabičko (slogovno) pismo. Ista glasovna skupina izražava se istim znakom u svim rečima koje tu skupinu sadrže u sebi. Pri tome, te slike su sve apstraktnije, sve manje liče na predmete. Ovaj sistem se sve više pojednostavljivao tako što se smanjivao broj znakova za slogove. Kolevka silabičkog pisma je egejska civilizacija, tj. krit (oko 2000. godine pre naše ere). Zato se i naziva kritsko pismo, i ono još nije do kraja dešifrovano.

Vrhunac razvoja je alfabetsko pismo. U njemu svaki glas ima svoj znak, a sistem se sastoji od kombinacije tih znakova. Smatra se da je alfabetsko pismo nastalo usavršavanjem kritskog pisma, i da su njegovi tvorci Feničani, tj. da je nastalo u primorskoj oblasti današnje Sirije i Libana, u gradovima Biblos, Tir i Sidon. Sačuvani su mnogi pomorski i trgovački ugovori pisani feničanskim pismom. ono je potpuno formirano, sa 22 znaka, isključivo suglasnika! Pisalo se s desna na levo. od feničanskog pisma nastala su sva moderna pisma. Preko aramejskog pisma došlo se do hebrejskog. Druga grana razvoja feničanskog pisma dala je arapsko pismo. Treća grana razvoja dala je grčki alfabet (grčko pismo). Grci su najpre pisali bustrofedon (prvi red s leva na desno, drugi red s desna na levo, i tako naizmenično), a kasnije samo s leva na desno. Znakove su uzeli iz feničanskog pisma, a dodali su znakove za vokale. Grčko pismo je imalo u proseku od 22 do 27 znakova, a kasnije se ustalio alfabet od 24. znaka. Od grčkog pisma su najpre nastala latinska pisma, a potom i slovenska pisma.

LATINSKA PALEOGRAFIJA

Prvo razdoblje u razvoju latinskih pisama čine oni tipovi latinskog pisma nastali u doba Rimskog carstva. Nabrojaćemo najvažnije među njima.

7

1. arhajska kapitala – ovo pismo se najviše oslanjalo na grčku varijantu feničanskog pisma. Imalo je 22 znaka. Kaligrafski pisana arhajska kapitala dovela je do kratkotrajne pojave kvadratne kapitale, ali je odlika arhajske kapitale ipak bila sve brže i nemarnije pisanje, sa brojnim ligaturama (spojenim slovima) i skraćenicama. To je dovelo do pojave sledećeg pisma.

2. kurzivna kapitala – ovom pismom se najpre pisalo na kamenoj podlozi (nadgrobni spomenici, zidovi). Kao praktična, i brza za pisanje, počela se upotrebljavati i na voštanim tablicama i papirusu i dovela do pojave sledećeg, vrlo značajnog starog latinskog pisma.

3. kurzivna majuskula – nastala je u 1. veku pre naše ere, i odlikuju je nejednake dimenzije slova, brojne ligature. Sve to je uticalo da se slova deformišu i izgube prepoznatljiv oblik, tj. dekomponuju se na sastavne delove. Ovim pismom uglavnom su se pisali trgovački ugovori i poslovni dokumenti.

4. kurzivna minuskula – dalji stepen razgradnje pisma, još nečitljivija od kurzivne majuskule. kao reakcija na nju javilo se knjižno pismo.

5. uncijala – tzv. svečano pismo. Knjižno pismo sa pravilnim i čitkim slovima, nastalo početkom 3. veka naše ere i opstalo sve do 9. veka. Njime su, recimo, pisani prvi novozavetni tekstovi. U ćirilskoj paleografiji ovakvo pismo se naziva ustavno pismo. Odlikuju jga izuzetni kaligrafski potezi i nejednaka debljina linija u okviru jednoga slova. Ligatura gotovo da nema, a skraćenica ima puno, ali tačno utvrđenih. Recimo: DS = Deus; IHS = Iesus Hristi; SPS = Spiritus; SCS = Sanctus. Ovakvi pojmovi koji se obavezno skraćuju nazivaju se nomina sacra (''nomina sakra'' = sveta imena). Skraćivali su se takođe i toponimi, pre svega imena gradova. Recimo: MDLN = Mediolanum (Milano); CPLS = Constantinopolis (Konstantinopolj; Carigrad).

Naporedo sa uncijalom, i dalje se pisalo kurzivnom majuskulom, čijim su usavršavanjem i reformom dobijena pisma tzv. drugog razdoblja, ili latinska pisma srednjeg veka.

1. kurija – specifično pismo nazvano tako jer se njime pisana dokumenta papske kancelarije (kurije).

2. nacionalna pisma – pisma koja su nastajala u posebnim delovima Evrope, i koja su pored mnogih sličnosti imala i određene osobenosti. Među tim pismima izdvajaju se vizigotika, merovingika, beneventana (u Italiji, od 8. do kraja 12. veka). Od svih nacionalnih pisama najkarakterističnija, i najuticajnija bila je karolina. Javila se istovremeno sa beneventanom, najpre u južnoj Italiji i Dalmaciji, ali je svoj procvat doživela kao pismo koje se upotrebljavalo na dvoru franačkog kralja Karla Velikog (zato je i dobila takvo ime). Postala je univerzalno pismo, i raširila se po celoj Evropi. Karolina ima sledeće odlike: pravilna, jasna i čitljiva slova; nema ligatura, već se svako slovo jasno odvaja od drugih; izbegavaju se svi ukrasi (dakle, karolina nije svečano pismo); skraćenice su izuzetno retke; izbegavaju se diftonzi (dva glasa koja se čitaju kao jedan; tako se rimski diftong za e: æ, sada piše: ę); sa karolinom je počelo odvajanje reči u rečenici. Ovim pismom su bili oduševljeni humanisti, i oni su ga uzeli kao model, pa je to bilo i prvo pismo koje je postalo tip slova u štamparstvu.

3. gotica – derivat karoline, nastala u 12. veku u univerzitetima i manastirima, i trajala do 15. veka, a u štamparstvu sve do druge polovine 19. veka. Slova su bila izdužena, viša i šiljata, a linije su se lomile. Zbog toga su bila popularna u štamparstvu, jer su se lako pravili kalupi za slova.

Razvojem karoline i njenim modulacijama prilikom pisanja knjiga, a još više štampanja, nastalo je moderno latinsko pismo – latinica, kakvu i danas znamo. Pored univerzalne latinice, postoje i posebne nacionalne latinice slovenskih naroda: poljska, češka i srpska/hrvatska latinica, koje su prilagođene glasovnim sistemima ovih jezika, i to pomoću dijakritičkih znakova ili diftonga. Tako se srpska/hrvatska latinica razlikuje od univerzalne po slovima sa dijakritičkim znakovima: č, ć, đ, š, ž; kao i po diftonzima (dvoglasima): dž, lj, nj. Latinicom se mogu iskazivati i brojevi. To su tzv. rimski brojevi. Za

8

celokupni brojni sistem dovoljno je sedam slova latinice, tj. njihova kombinacija: I = 1; V = 5; X = 10; L = 50; C = 100; D = 500; M = 1000.

SLOVENSKA PISMA

Prvo slovensko pismo je glagoljica. Ovo pismo je, naporedo sa prvom slovenskom azbukom (po ugledu na grčki alfabet), prema grčkom minuskulnom pismu osmislio solunski Grk Konstantin (Ćirilo), polovinom 9. veka. Glagoljicom su se označavali glasovi tzv. staroslovenskog jezika. Iz ovog perioda nema pisanih spomenika. Ipak, glagoljski spomenici srpskoslovenskog jezika, koji potiču iz 11. i 12. veka svedoče da je ovo pismo najverovatnije imalo 36 znakova. Ono je bilo stilizovano, tzv. oblo pismo, čija su slova preuzimana iz raznih varijanata grčke minuskule. U glagoljici je, najzad, uspostvljen azbučni red, a slova su, opet po ugledu na grčki alfabet, imala imena: az, buki, vjedi, glagolji, dobro, est..., i tako dalje.

Posle smrti Ćirilove u Rimu, a Metodijeve u Moravskoj, njihovi učenici spustili su se na jug, jedni do Preslava u Bugarskoj, a drugi do Ohrida u Makedoniji. U to vreme, početkom 10. veka, izvršena je reforma pisma, i novo pismo nazvano je, u čast svetoga Ćirila, ćirilica. I ovo pismo bilo je stilizovano, ali ne više oblo, već geometrijsko (dakle, sa oštrijim potezima). Ćiriličca je pismo sa puno ligatura i skraćenica, ali i sa tzv. prejotovanim slovima. Najvažnije je znati da ćirilski alfabet nije bio fonetski. Recimo, za glas o postojala su dva znaka: o, ω, a za glas i: i, І. Brojevi su pisani slovima, s tim što je više slova bilo u brojnoj funkciji: a = 1; v = 2; g = 3; d = 4; e = 5; ѕ = 6; z = 7; i = 8; ѧ = 9; і = 10.

DIPLOMATIKA

Diplomatički izvori su pisani izvori koji svedoče o nekom činu pravnog karaktera. Diplomatika je pomoćna istorijska nauka koja proučava isprave (diplome) i povelje, i utvrđuje njihovu originalnost i okolnosti nastanka.

Isprava je pisano svedočanstvo o nekom pravnom činu sastavljeno u određenom, tačno ustanovljenom obliku, koji tom činu daje dokaznu vrednost.

Diploma je u grčko doba označavala dopuštenje vlasti da se neko može prevoziti državnim kočijama. U rimsko doba, ovaj izraz označavao je dekret koji se daje veteranima prilikom časnog otpuštanja iz službe. u srednjem veku diploma je označavala vladarske privilegije, to jest ispravu koju izdaje vladar ili visoki feudalac, dakle neka vlast. To značenje zadržalo se do danas. Pored diplome (isprave) u užem smislu, postoje i isprave u širem smislu koje su specifične i imaju posebne nazive, kao mandata (dokument koji viša vlast upućuje nižoj u obliku uputstva ili naredbe) ili epistula (svako pismo službenog karaktera).

Diplomatička metoda provere originalnost razvila se vrlo rano. Kada je trebalo utvrditi da li je isprava kojom je tobože papa Inoćentije III dao ovlašćenja barskom biskupu autentična, lično papi se za savet obratio srpski župan Vukan (sin Stefana Nemanje i brat kralja Stefana Prvovenčanog). Papa je Vukana poučio da u proveri autentičnosti treba paziti i na stil isprave. Bilo je to 1200. godine. Isti papa je 1207. godine izdao Dekret o falsifikovanju u kome se propisuju postupci kojima se ispituje autentičnost isprave. Međutim, sama diplomatika kao pomoćna istorijska nauka razvila se u 17. veku, a naziv joj je dao Žan Mobijon u svom spisu iz 1681. godine – O diplomatici.

ISPRAVA

9

Postoji više vrsta iste isprave, a za arhivistiku je značajno da se prema tim vrstama isprave sređuju i klasifikuju u nekom arhivu. Te vrste su:

1. izvornik (original) – isprava onakva kakva je došla u ruke primaocu;

2. kopija – može biti obična ili overena; ako je overena, poseduje istu vrednost i autentičnost kao original;

3. transut (insert) – izvod iz isprave koji je načinio primalac;

4. minut (koncept) – prvobitna verzija isprave koja prethodi izvorniku; sačinjava ga autor;

5. registar – kratka sadržina isprave; sačinjava ga autor.

Tri su činioca koja učestvuju u izradi i procesu odašiljanja isprave:

1. autor – onaj čija je volja iskazana ispravom, najčešće vladar ili visoka vlast;

2. skriptor – pisar koji zapisuje volju autora;

3. destinatar – primalac isprave, tj. onaj na koga se odnosi volja autora iskazana ispravom.

Isprave odlikuje formulativnost. Prema tome, svaka isprava ima tri dela, od kojih se svaki sastoji od manjih celina:

1. protokol – uvodni deo. Njega čine:

a) invokacija – prizivanje božjeg imena, koje može biti iskazano rečima (verbalna invokacija: ''u ime Boga'', ''u ime Oca, Sina i Duha Svetoga'') ili nekim znakom (simbolička invokacija: najčešće znak krsta);

b) intitulacija – ime i titula autora (''Ja, Stefan Dušan, car Crbljem, Grkom i Arbanasom'');

v) inskripcija – ime i titula destinatara (''vernom kralju Vukašinu''; ''podanicima u Hristu'');

g) salutacija – formula pozdrava (''pozdravljam te u Hristovo ime'').

2. tekst – stvarna sadržina isprave. Čine ga:

a) arenga – moralistička sentenca kojom se obrazlaže pravni čin iskazan ispravom (''zapisujem ovo, jer je pamćenje ljudsko slabo'');

b) promulgacija – objava autorove volje zainteresovanima (''dajemo na znanje svima kojih se ovo tiče'');

v) naracija – opis okolnosti koje su dovele do izdavanja isprave (da li je isprava izdata na molbu destinatara, da li je neko intervenisao, da li su zahtevi opravdani, i slično);

* g) dispozicija – ključni deo isprave. Volja autora, tj. predmet same isprave. Precizira se šta se daje ili odobrava ili zabranjuje, uslovi pod kojima se to čini, i rok trajanja;

d) sankcija – pretnja onima koji se suprotstave volji autora iskazanoj ispravom;

đ) koroboracija – kazuje se čime je isprava učinjena punovažnom (najčešće pečat i potpis).

10

3. eshatokol – zaključni deo isprave. Čine ga:

a) subskripcija – potpisi autora i svedoka;

b) datacija – mesto i vreme nastanka isprave;

v) aprekacija – završna fraza (''svršilo se''; ''amin'').

Inače, isprava može biti javna ili privatna. Takođe, može samo da potvrđuje pravni čin (karta), ali može biti i konstitutivni deo pravnog čina (noticija).

FALSIFIKATI

Falsifikatom se smatra sve ono što po nameni svoga sastavljača treba da bude ono što suštinski nije.

Falsifikovanje se može vršiti pomoću izmena i dodataka u originalnoj ispravi. Naime, deo teksta se mogao strugati ili brisati (abolicija), ili se originalu mogao dodavati nepostojeći tekst (interpolacija). Takva vrsta falsifikata zove se izmenjeni original.

Takođe, moglo se desiti da na osnovu originala destinatar napravi fiktivnu kopiju, ali sa određenim izmenama, a onda uništi original. Takva vrsta falsifikata naziva se imitativni falsifikat.

Najčešće se izmišljao potpuno nov tekst, a onda se falsifikovao pečat ili potpis tobožnjeg autora, koji o tome, naravno, nije ništa znao. Ovakva vrsta falsifikata je potpuna, i zove se fiktivni original.

Najzad, sam autor može da sastavi ispravu o pravnom činu koji se ustvari nije ni desio. To je istorijski falsifikat.

SFRAGISTIKA

Pomoćna istorijska nauka koja proučava pečate. Pečati su sredstva za overavanje isprava. u srednjem veku pečat je obično bio otisak žiga u metalnoj materiji. Pečat je najčešće bio od voska, ali su vladarski pečati mogli biti i od zlata ili srebra. Pečat je služio za overavanje, kao simbol osobe kojoj pripada, ali i za zatvaranje dokumenta. Sfragistika je značajna, jer se pomoću pečata može ustanoviti originalnost i autentičnost neke isprave, to jest utvrditi falsifikat. Sfragistika proučava:

1. način na koji je pečat pričvršćen za ispravu – postoje tzv. utisnuti pečati i viseći pečati (privezani za ispravu);

2. materijal od koga je pečat izrađen – postoje voštani pečati (od voska) i metalni pečati (od zlata, srebra ili olova);

3. oblik pečata – postoje okrugli i ovalni pečati;

4. žig pečata – može biti jednostrani i dvostrani;

5. lik pečata – sastoji se od grba (slike) na kome je najčešće slika vladara čiji je pečat, ili sveca, a ponekad neke životinje ili biljke, i od legende, to jest natpisa (bliže liku) i opisa (na rubu pečata).

GENEALOGIJA

11

Pomoćna istorijska nauka koja proučava poreklo, razvoj i granjanje porodica (rodova). Običaj sastavljanja rodoslova je veoma star. Vezan je, uglavnom, za stalež, i rodoslovi su služili da se ustanovi staleška pripadnost i prava koja iz nje proizilaze. U starom Rimu rodoslove – često lažne i fantastične – sastavljale su patricijske porodice u želji da dokažu poreklo od nekog božanstva. Neki od najstarijih rodoslova jesu rodoslovi srpske vlastele. Prvi rodoslov srpskih vladara – doduše sa sumnjivom verodostojnošću – sastavio je u 10. veku Konstantin Porfirogenit. Sastavljanje rodoslova vršeno je i u srednjem veku, u okviru žitija (u doba Nemanjića), pa i na freskama (kao primitivan vid slikovnog rodoslova), ili kao poseban vid ustanovljenja legitimnosti stečenih prava i titula. Rodoslovi su prepisivani u manastirima i prenošeni s naraštaja na naraštaj. Englezi su prvi, još u 14. veku, počeli da vode sistematizovane dvorske rodoslove. Krajem 14. veka i u Srba počinje sistematično sastavljanje rodoslova. Sačuvano je 10 rodoslova iz 14, 15. i 16. veka (porodice Nemanjić, Lazarević, Branković i Jakšić). U svom delu Kraljevstvo Slovena iz 1601. godine i Mavro Orbin donosi genealoške tablice. To čini i Jovan Rajić, 1794, u svojoj Istoriji Srba, Hrvata i Bugara. Kapitalno je delo Alekse Ivića iz 1919. godine – Rodoslovne tablice srpskih dinastija i vlastele.

U vreme renesanse i baroka cvetali su lažni rodoslovi. To su obično radili pretendenti na presto, ili na plemićku titulu. Najpoznatiji primer je lažni grof Đorđe Branković (1645-1711), inače pisac čuvene Slavenoserbske hronike. Kao deo tog letopisa, Branković je priložio lažni rodoslov kojim je svoje poreklo dovodio u vezu sa despotom Đurđem Brankovićem, čime je podupirao svoje pravo na srpski presto. I neki ''grof'' Valdemar fon Šmetau priložio je 1774. godine francuskom ministru inostranih poslova memorandum o vaspostavljanju kneževine Srbije, a uz to je priložio rodoslov kojim je hteo da dokaže da je on legitimni knez, jer je tobože potomak kneza Lazara.

Genealogija kao nauka nastala je u drugoj polovini 18. veka, kada su i ustanovljena prva pravila o sastavljanju rodoslova. Rodoslov u principu može biti:

- verbalni – u vidu knjiga, u kojima se u kontinuitetu beleže imena, srodstvo ili titule članova neke porodice ili šire zajednice. Takvi su engleski dvorski rodoslovi, ili genealogije dubrovačkih porodica;

- slikovni – takođe u vidu knjiga, ali sa slikama ili fotografijama članova porodice sa iamenima, titulama i godinama rođenja i smrti;

- genealoške tablice (ili stablo) – rodoslov koji kreće od najstarijeg poznatog člana, pa se izvode i rodoslovi sporednih članova, po muškoj i ženskoj liniji. Ovaj vid rodoslova je najpregledniji i najpotpuniji, a obavezno se beleži rođenje (označava se zvezdicom: *), venčanje (označava se trouglom: ∆) i smrt (označava se krstićem: †). Inače, tek od 20. veka u rodoslovne tablice unose se i ženski potomci.

HERALDIKA

Pomoćna istorijska nauka koja proučava grbove. U tesnoj je vezi sa genealogijom.

Grbovi su nastali relativno kasno, tek krajem 12. veka u zapadnoj Evropi. Prvobitna namena grbova bila je raspoznavanje učesnika na viteškim turnirima, jer su lica bila prekrivena vizirom. Potom su grbovi predstavljali simboličnui identifikaciju feudalaca, to jest njihovih porodica, a vremenom su dobili i pravni značaj.

Grb se obično sastojao od štita, kacige i plašta, a na štitu se nalazila neka grbovna slika, obično životinje, biljke ili geometrijskih figura. Grbovna slika obojena je raznim bojama, s tim što važi pravilo da na grbu ne sme doći boja na boju, ni metal na metal.

12

U Srbiji grbova ima sporadično od 14. veka, ali nisu imali pravni značaj. Iz tog vremena sačuvani su grbovi Lazarevića, Brankovića, bosanskih vladara Kotromanića i zetskih feudalaca Balšića.

Od 16. veka javlja se izmišljena heraldika i lažni grbovi. U bici kod Lepanta, 1571. godine, između Španije i Turske, kao pomorski kapetan učestvovao je i Dubrovčanin Petar Ohmućević. On je, ustvari, Petar Grgurić, običan seljak, a kasnije pomorac iz Slanog kraj Dubrovnika. Međutim, da bi dobio od Španaca penziju koja se dodeljivala samo plemićima, on je uzeo prezime bosanske vlasteoske porodice Ohmućević, a svoj grb sačinio na osnovu lažnih rodoslova. Sačinio je i grbove ostalih stvarnih i fiktivnih porodica, i tako sastavio prvi grbovnik, tj. heraldički zbornik u svetu, koji je delom tačan, a delom izmišljen, i u kome se nalazi 150 grbova.

U 19. veku uspostavila se praksa da grb vladarske porodice bude i grb države. Takav je slučaj sa Petrovićima i Crnom Gorom.

HRONOLOGIJA

Pomoćna istorijska nauka koja proučava računanje vremena kroz istoriju. Osnovne merne jedinice su dan, sedmica, mesec, godina, era. Hronologija, uz to, proučava i stilove, tj. označavanje početka godine.

DAN

Označavanje dana u datumu ustalilo se tek u 12. veku. Postoje tri vrste dana:

1. prirodni dan – podeljen u dva dela: od izlaska do zalaska sunca (''dnevni dan''), i od zalaska do izlaska sunca (''noćni dan''). Problem je što je dužina dnevnog dana i noćnog dana zavisila od godišnjeg doba i zbog toga bila neujednačena;

2. veštački dan – trajao je 24 sata, tj. od zore do zore. Ali, opet je bio problem što dan nije počinjao uvek u isto vreme, jer je i svanuće zavisilo od godišnjeg doba;

3. građanski dan – traje 24 časa, od ponoći do ponoći. Ovaj dan je ušao u upotrebu u 14. veku, kada je pronađen satni mehanizam, i kada su satovi konačno bili iste dužine.

SEDMICA

Hrišćanski narodi preuzeli su sedmicu od Jevreja. Pre toga, Rimljani su imali podelu na 9 dana, koje su označavali prvim slovima abecede. Kod Jevreja sedmica počinje nedeljom, a kod hrišćanskih naroda ponedeljkom.

MESEC

Postoje tri načina datiranja dana u mesecu:

1. rimski način – po ovom načinu imamo tri orijentaciona dana u mesecu:

- kalende (prvi dan u mesecu);

13

- none (peti dan u svakom mesecu, sem marta, maja, jula i oktobra, kada padaju u sedmi dan u mesecu);

- ide (trinaesti dan u svakom mesecu, sem marta, maja, jula i oktobra, kada padaju u petnaesti dan u mesecu).

Inače, po rimskom načinu dani se broje unazad, tako da četvrte ide marta zapravo označavaju 12. mart (jer je prvi dan ida 15. mart);

2. bolonjski način – po ovom načinu mesec se deli na dve polovine: intrante (prva polovina koja ima 15 ili 16 dana) i restante (druga polovina koja ima 15 dana);

3. moderan način – savremeno datiranje dana u mesecu.

GODINA

Najvažnija vremenska jedinica u datumu. Računanje godina doživelo je kroz istoriju najveće promene.

Rimljani su poznavali tri vrste godina:

1. civilna godina – imala je 10 meseci sa po 304 dana (6 x 30; 4 x 31). Zvala se još i Romulova godina;

2. Numina godina – uvedena za vreme petog rimskog kralja Nume. Dodata su još dva meseca i godina je imala uvek 365 dana;

3. julijanski kalendar (julijanska godina) – ovaj kalendar je ozvaničio Julije Cezar 46. godine pre naše ere, po Sosigenovom nacrtu. Po toj reformi godina broji 365 dana i 6 sati. Svake četvrte godine umeće se još jedan dan, jer se za četiri godine nakupi 24 sata viška. Pošto se u prethodnim vekovima stvorila velika razlika između kalendarske i prirodne (tzv. sunčane) godine, to je Cezar dodao 67 dana, pa je 46. godina pre naše ere trajala 432 dana. Međutim, i ovj kalendar nije bio precizan. Naime, sunčana godina traje 365 dana, 5 sati, 48 minuta, 46 sekundi. Znači, julijanska godina duža je od prirodne (sunčane) za 11 minuta i 14 sekundi. To znači da svakih 128 godina dolazi do razlike od jednog celog dana.

Gregorijanski kalendar

Papa Grgur XIII je 1582. godine usvojio predlog papske komisije za reformu kalendara. Po toj reformi, kalendar mora da se prilagodi sunčanoj godini. Zbog toga je doneto nekoliko odluka:

- sa 5. oktobra se prelazi na 15. oktobar i tako se nadoknađuje zaostajanje od 10 dana;

- godina ima 365 dana, a svaka četvrta godina je prestupna, tj. ima 366 dana;

- od milenijumskih godina prestupne su samo one koje se bez ikakvog ostatka dele sa 400 (dakle, prestupne su 1600, 2000, 2400. godina, itd.). Zbog toga u veku koji dolazi posle tih godina razlika se ne uvećava za jedan dan, kao u ostalim vekovima (zato i u ovom, 21. veku, razlika između gregorijanskog i julijanskog kalendara ostaje 13 dana, kao i u 20. veku).

Ovaj kalendar odmah su prihvatile italijanske države, Dubrovnik, Španija, Francuska, Portugal. 1584. kalendar je prihvatila Austrija, a 1587. Ugarska (sa njom i Hrvatska, Slavonija i Dalmacija). U Srbiji je ovaj kalendar prihvaćen tek sa stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine, ali Srpska pravoslavna crkva još se drži julijanskog kalendara.

14

ERE

Ere predstavljaju označavanje početaka brojanja godina uopšte. Postojalo je nekoliko era.

1. Olimpijska era – nastala je kod starih Grka, ali se održala do srednjeg veka, uglavnom u Vizantiji. Ovu eru osmislio je u 3. veku pre naše ere Sicilije Timej, i ona je početak brojanja godina vezivala za prve olimpijske igre. Po ovoj eri, godine se broje od 1. jula 776. godine pre naše ere. Vreme se preračunava tako što se broj olimpijada pomnoži sa 4 (toliko traje olimpijski ciklus), pa se dodaju godine olimpijade koja je u toku, te se odbije 776 godina (ako se događaj desio posle 1. jula), odnosno 775. godina (ako se događaj desio pre 1. jula).

PRIMER

Jedan dokument u Zadru je datiran:

DLIII Olympiadis anno II, 14. iuliis (553. Olimpijada, godina 2, 14. jul).

Pošto je proteklo celih 552 olimpijade (a 553. je tek u svojoj drugoj godini), to se 552 množi sa 4 = 2208. Na ovaj broj dodaju se 2 godine tekuće olimpijade: 2208 + 2 = 2210. S obzirom da je datum 14. jul (dakle posle 1. jula), od ovog broja odbija se 776 godina: 2210 – 776 = 1434. Znači, po današnjem računanju (hrišćanskoj eri), dokument u Zadru je nastao 14. jula 1434. godine.

2. rimska era – godine se broje od osnivanja Rima, tj. od 21. aprila 753. godine pre naše ere. Za preračunavanje upotrebljava se isti princip kao i za olimpijsku eru. Od godine navedene u dokumentu po rimskoj eri odbije se 753 godine (ako se događaj desio posle 21. aprila), odnosno 752 godine (ako se događaj desio pre 21. aprila).

PRIMER

Jedna isprava nosi datum po rimskoj eri:

26. mart 1602. godine

Pošto je datum pre 21. aprila, to se odbijaju 752 godine: 1602 – 752 = 850. Dakle, po današnjem računanju (hrišćanskoj eri), isprava je nastala 26. marta 850. godine.

3. jevrejska era – godine se broje od stvaranja sveta, a to se, prema Jevrejima, desilo 1. januara 3760. godine pre naše ere. Dakle, pri preračunavanju, od godine navedene u dokumentu po jevrejskoj eri odbije se 3760 godina.

PRIMER

Isprava datirana po jevrejskoj eri:

24. septembar 4932. godine

Jednostavno se odbije 3760 godina: 4932 – 3760 = 1172. Znači, po današnjem računanju (hrišćanskoj eri), isprava je nastala 24. septembra 1172. godine.

4. muhamedanska era – godine se broje od hidžre, tj. od bekstva Muhameda iz Meke u Medinu, a to se desilo 16. jula 622. godine. Ovde se godine ne odbijaju, nego dodaju (jer je muhamedanska era kraća od

15

hrišćanske). Dakle, ako se događaj desio pre 16. jula dodaju se 622 godine, a ako se događaj desio posle 16. jula dodaje se 621 godina.

PRIMER

Kosovski boj se prema muhamedanskoj eri desio 28. juna 767. godine.

Pošto je datum pre 16. jula, to se na ove godine dodaju još 622: 767 + 622 = 1389. Po današnjem računanju (hrišćanskoj eri), događaj se zbio 28. juna 1389. godine.

5. vizantijska (carigradska) era – po njoj se godine računaju od postanka sveta, a to se desilo 1. septembra 5508. godine pre naše ere. Pri preračunavanju, ako se događaj desio od 1. januara do 31. avgusta odbija se 5508 godina. Ako se događaj desio od 1. septembra do 31. decembra odbija se 5509 godina.

PRIMER

Jedna srpska isprava datirana je:

14. avgust 6738. godine

Pošto je datum između 1. januara i 31. avgusta, od ove godine odbija se 5508 godina: 6738 – 5508 = 1230. Dakle, po današnjem računanju (hrišćanskoj eri) isprava je nastala 14. avgusta 1230. godine.

6. hrišćanska era – danas je u širokoj upotrebi. Godine se računaju od Hristovog rođenja. Ovaj, nulti čas, ustanovio je u 6. veku Dionisije Mali. Po njemu je Hrist rođen 1. januara 753. godine rimske ere, i to je početak brojanja godina po hrišćanskoj eri (inače, istorijski je dokazano da se Hrist rodio 6 ili 7 godina kasnije). Hrišćanska era je počela da se praktikuje najpre u Italiji, a onda u Engleskoj. Kada se na franačkom dvoru počela dosledno primenjivati, proširila se brzo po zapadnim hrišćanskim zemljama (u Hrvatskoj i Dalmaciji već u 9. veku).

ZADACI

Preračunajte u hrišćansku eru sledeće godine navedene po drugim erama. Pazite kada pada datum, jer od toga zavisi koliko ćete godina oduzeti.

1. Olimpijska era: 64. olimpijada, treća godina, 21. septembar.

2. Olimpijska era: 58. olimpijada, prva godina, 2. februar.

3. Jevrejska era: 30. septembar 6808. godine.

4. Vizantijska era: 1. jul 6804. godine.

5. Vizantijska era: 12. decembar 7032. godine.

STILOVI

Stilovi označavaju računanje početka godine. Kroz istoriju je postojalo više stilova, a često su se i uporedo koristili:

16

1. vizantijski stil – po ovom stilu godina počinje 1. septembra. To bi značilo da 2008. godina traje od 1. septembra 2007. do 31. avgusta 2008. godine. 1. septembra 2008. otpočela je po vizantijskom stilu 2009. godina, i trajaće do 31. avgusta 2009. Dakle, godina počinje 4 meseca pre našeg računanja. Ovaj stil je nastao u Vizantiji, a najduže se zadržao u južnoj Italiji, sve do kraja 16. veka.

2. stilus nativitatis (stilus nativitatis) – po ovom stilu godina počinje na Božić, dakle 25. decembra, tj. sedam dana pre našeg računanja. Dakle, 2008. godina traje od 25. decembra 2007. do 24. decembra 2008. 25. decembra 2008. godine otpočeće 2009. godina.

3. stilus incarnationis (stilus inkarnacionis) – po ovom stilu godina počinje na Blagovesti, tj. 25. marta. Ona zaostaje za našim računanjem, pa je 2008. godina počela 25. marta 2008, i trajaće do 24. marta 2009. godine.

4. mletački stil (mos venetus) – po ovom računanju godina počinje 1. marta. Zaostaje za našim računanjem 2 meseca. Dakle, 2008. godina počela je 1. marta 2008. i trajaće do 28. februara 2009. godine. Ovaj stil se koristio u Veneciji i u Dalmaciji koja je sva (sem Dubrovnika) bila pod mletačkom vlašću, sve do početka 19. veka.

5. galski stil – po ovom stilu godina počinje na Uskrs, što znači da početak godine po gregorijanskom kalendaru može da padne od 22. marta do 25. aprila. Kako je Uskrs pomičan praznik, to je veoma nezgodno ovako računati početak godine. Ipak, u nekim delovima Francuske ovaj stil se održao do kraja 18. veka.

6. stilus circumcisionis (stilus cirkumcizionis) – po ovom stilu, koji je danas u upotrebi, i zove se još moderni stil, godina počinje na dan Hristovog obrezivanja, tj. 1. januara. Ovaj stil počeo se koristiti početkom 16. veka, u Italiji (sem Venecije) i Dubrovniku. Službeno ga je uveo papa Inoćentije XII 1691. godine.

dr Bojan Đorđević