GĦEJU TAN' L-ILMA. L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGUmelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara....

2
ĦSIEB L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGU TA' L - I M G Ħ O D D I Anton Attardi Fl-imghoddi, l-aktar fi żmien l-ordni ta' San Gwann, ii- biża' ta' xi assedju mill- Misilmin kien iġieghel lill- mexxejja tal-poplu jiehdu hsieb li xi hażniet ta' bżonnijiet essenzjali ma jkunu neqsin qatt. Minn ta' quddiem fost dawn kien I- llma. Gℏalkemm wara l-Assedju ta' 1-1565, il-Kavallieri bnew u marru fil-Belt Valletta, I- importanza strateġika tal-Birgu baqgℏet li kienet qabel. Kienet ℏa ġa ċerta li, gℏal darb'oℏra, j i s t a ' j k u n il-mira ta' l-gℏadu. Gℏalhekk kien jinℏtie ġ li din il-belt ikollha dejjem gℏall-lest il-bżonnijiet essenzjali gℏall-gℏejxien ta' I- abitanti, fkaż li jingℏalqu I- bibien tas-swar minℏabba xi ℏbit. Il-provista ta' l-ilma kienet minn ta' quddiem fmoℏℏ I- amministraturi u spiss kien isir stℏarri ġ biex jaraw il-qagℏda ta' dan il-prodott essenzjali. Stℏarri ġ ta' din l-gℏamla kien sar fMejju ta' 1645 mill-Gran Prijur ta' Alvernja, Fra D e L a Viriville. Dan kien halla rapport iddettaljat hafna dwar il-qagℏda tal-ℏa żniet ta' l-ilma li kien hemm fil-Birgu ta' dak iż-żmien. SITT GĦEJUN TA' L-ILMA ĠIERI Fl-istharriġ li gℏamel, il-Gran Prijur iltaqa' ma' sitt nixxieghat ta' ilma, li dwar kull wahda minnhom halla t a g h r i f i d d e t t a l j a t gℏall-aℏℏar. Fir-rapport li ℏejja, gℏamilha ċara li fdawn il-bjar ma jidℏolx ilma tax-xita, iżda jimtlew biss bl-ilma ġieri li j n i x x i m i l l - v i n i fil-blat. L-ewwel wahda li żar kienet f'Xaff ix-Xwieni (illum ix-Xatt ta' Sant' Anġlu jew ta' San Lawrenz). D i n k i e n e t fid-dar ta' Geo Domenico Bonnici, Alfier tal-Birgu. L-ilma kien jinġabar f b i r f o n d t l e t i n xiber, ghalkemm dakinhar l i r a h kien fih biss erbatax-il xiber ilma. Ghalkemm l-ilma ma k i e n x t a l - k w a l i t a ' mixtieqa, il- Prijur iddikjara li kien tajjeb gℏall-ℏasil u biex jinxtorob mill-bhejjem. Mhux boghod wisq minn din, fi Triq San Lawrenz, kien hemm nixxiegℏa ohra. Din kienet fid-dar li kellu Nardu D'Armeni, mikrija lil Gużeppi Camilleri. L-ilma li johroġ minnha kien jispiċċa fbir fond sittax-il xiber. Ghalkemm dan kien xi ftit mit-triq li kien hemm fuq wara tad- dar. Fl-istess t r i q , f d a r li kien jghammar fiha Kristoforo Mino', De La Viriville jghid li kien hemm nixxiegha ohra. L-ilma li joℏro ġ m i n n h a k i e n jinġema' fbir fond erbgha u ghoxrin xiber; ghalkemm k i e n j a s a l biss f livell ta' s i t t i x b a r . L-ilma kien johroġ kotran tant, li l-ekwipaġġ tax-xini Kapitana, w a r a j u m sℏiℏ itellghu minnu, baqa' ma tbattalx. Il-kavallier żied jirrapporta li g h a l k e m m l - i l m a k i e n ftit salmastru, iqisu tajjeb biex jintuża ghat-tisjir, gℏall-gℏa ġna tal-ℏob ż, u b i e x j i x o r b u h il-bhejjem. Ħażna ohra ta' ilma ma kenitx 'il boghod wisq minn dawn it-tnejn. Din kienet taℏt id-dar, propjeta' tal- knisja ta' San Lawrenz, bieb ma' bieb ma' l-imℏa żen li kien ghad ghandu l-Ordni fi T r i q M o n s e r r a t . II- ℏer ża tal-ġiebja k i e n e t t i s t a ' tintlahaq mit-triq. Inghad li din ġiet imbarrata sbatax-il sena qabel, wara li fiha kienet intefgℏet u gherqet mara. Iżda wara li ġiet eżaminata, f u q o r d n i t a ' D e L a V i r i v i l l e , i n k i x f e t mill- ġdid. Instab li l-ġiebja kienet fonda erbghin xiber u wiesgha daqs ghoxrin ohra. L-ilma k i e n f o n d biss erbat ixbar. Instab li dan kien ilma frisk, ℏelu u tajjeb ghax-xorb. Iżda billi kienet ilha magℏluqa ghal dan iż-żmien k o l l u , i n g h a t a parir l i , w a r a li titnaddaf mill-materjal li kien inġabar fiha, tithalla miftuha ghall- arja, biex toℏro ġ l-umdita'. salmastru, fkaż ta' ℏtie ġa seta' jinxtorob ukoll u seta' j i n t l a h a q m i t - t r i q faċilment. Ftit 'il fuq, fi Triq fa' Lhud, li parti minnha gℏadha teżisti sal-lum, fid-dar t a ' D u n Klement Attard, Fra Viriville qal li eżamina bir li jimtela bl- ilma ġieri. Ghalkemm il-bir k i e n f o n d tnejn u tletin xiber, meta r a h h u kellu biss sitt ixbar ilma. Kien ilma frisk, helu, u tajjeb ghax-xorb. herża tal-bir kienet tintlahaq Nixxiegha ohra li qanqlet certa kurżita', kienet dik li spezzjona I- Gran Prijur fid-dar ta' Filippu Casbor, fi triq li indikawha bhala 7 isfel mal-ġenb tal-Palazz ta 1 I- Inkiżitur. Din t i s t a ' t k u n d i k li Hum hi Triq il-Lbiċ. Hawn l-ilma kien jinġama' fhofra fonda erbatax-il xiber bi tlieta ohra wiesgha. G h a l k e m m l - i l m a q a t t m a n a q a s , ma kienx iżomm fl-istess livell. Waqtiet kien joghla u fohrajn jitbaxxa. B'hekk, tqieset li m a tistax torbot fuqha, L-ilma f i h a t q i e s tajjeb ghat- tisjir, ghal xi ghaġna, u ghall- 132

Transcript of GĦEJU TAN' L-ILMA. L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGUmelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara....

Page 1: GĦEJU TAN' L-ILMA. L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGUmelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2006)3=30... · bżonnijiet essenzjal ma i ... kien fih biss erbatax-il xiber ilma.

ĦSIEB

L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGU T A ' L - I M G Ħ O D D I

Anton Attardi

Fl-imghoddi, l-aktar fi żmien l-ordni ta' San Gwann, ii-biża' ta' xi assedju mill-Misilmin kien iġieghel lill-mexxejja tal-poplu jiehdu hsieb li xi hażniet ta' bżonnijiet essenzjali ma jkunu neqsin qatt. Minn ta' quddiem fost dawn kien I-llma.

G ℏ a l k e m m w a r a l - A s s e d j u t a '

1 - 1 5 6 5 , i l - K a v a l l i e r i b n e w u

m a r r u f i l - B e l t V a l l e t t a , I -

i m p o r t a n z a s t r a t e ġ i k a t a l - B i r g u b a q g ℏ e t l i k i e n e t q a b e l .

K i e n e t ℏ a ġ a ċ e r t a l i , g ℏ a l

d a r b ' o ℏ r a , j i s t a ' j k u n i l - m i r a t a '

l - g ℏ a d u . G ℏ a l h e k k k i e n

j i n ℏ t i e ġ l i d i n i l - b e l t i k o l l h a d e j j e m g ℏ a l l - l e s t il-bżonnijiet e s s e n z j a l i g ℏ a l l - g ℏ e j x i e n t a ' I -

a b i t a n t i , fkaż l i j i n g ℏ a l q u I -

b i b i e n t a s - s w a r m i n ℏ a b b a x i

ℏb i t .

I l - p r o v i s t a t a ' l - i l m a k i e n e t

m i n n t a ' q u d d i e m f m o ℏ ℏ I -

a m m i n i s t r a t u r i u s p i s s k i e n i s i r

s t ℏ a r r i ġ b i e x j a r a w i l - q a g ℏ d a

t a ' d a n i l - p r o d o t t e s s e n z j a l i .

S t ℏ a r r i ġ t a ' d i n l - g ℏ a m l a k i e n

s a r f M e j j u t a ' 1 6 4 5 m i l l - G r a n

P r i j u r t a ' A l v e r n j a , F r a D e L a

V i r i v i l l e . D a n k i e n h a l l a

r a p p o r t i d d e t t a l j a t h a f n a d w a r

i l - q a g ℏ d a tal-ℏażniet t a ' l - i l m a l i k i e n h e m m f i l - B i r g u t a ' d a k iż-żmien.

SITT GĦEJUN TA' L-ILMA ĠIERI

F l - i s t h a r r i ġ l i g ℏ a m e l , i l - G r a n

P r i j u r i l t a q a ' m a ' s i t t

n i x x i e g h a t t a ' i l m a , l i d w a r

k u l l w a h d a m i n n h o m h a l l a

t a g h r i f i d d e t t a l j a t gℏa l l - aℏℏa r .

F i r - r a p p o r t l i ℏ e j j a , g ℏ a m i l h a

ċ a r a l i f d a w n i l - b j a r m a j i d ℏ o l x i l m a t a x - x i t a , iżda j i m t l e w b i s s b l - i l m a ġ i e r i l i j n i x x i m i l l - v i n i f i l - b l a t .

L - e w w e l w a h d a l i żar k i e n e t f ' X a f f ix-Xwieni ( i l l u m i x - X a t t t a ' S a n t ' A n ġ l u j e w t a ' S a n L a w r e n z ) . D i n k i e n e t f i d - d a r t a ' G e o D o m e n i c o B o n n i c i , A l f i e r t a l - B i r g u . L - i l m a k i e n j i n ġ a b a r f b i r f o n d t l e t i n x i b e r , g h a l k e m m d a k i n h a r l i r a h k i e n f i h b i s s e r b a t a x - i l x i b e r i l m a . G h a l k e m m l - i l m a m a k i e n x t a l - k w a l i t a ' m i x t i e q a , i l -P r i j u r i d d i k j a r a l i k i e n t a j j e b g ℏ a l l - ℏ a s i l u b i e x j i n x t o r o b

m i l l - b h e j j e m .

M h u x b o g h o d w i s q m i n n d i n ,

f i Triq San Lawrenz, k i e n

h e m m n i x x i e g ℏ a o h r a . D i n

k i e n e t f i d - d a r l i k e l l u N a r d u

D ' A r m e n i , m i k r i j a l i l Gużeppi C a m i l l e r i . L - i l m a l i j o h r o ġ m i n n h a k i e n j i s p i ċ ċ a f b i r f o n d s i t t a x - i l x i b e r . G h a l k e m m d a n k i e n x i f t i t

m i t - t r i q l i k i e n h e m m f u q w a r a t a d -d a r .

F l - i s t e s s t r i q , f d a r li k i e n j g h a m m a r fiha K r i s t o f o r o M i n o ' , D e L a V i r i v i l l e j g h i d l i k i e n h e m m n i x x i e g h a o h r a . L - i l m a l i j o ℏ r o ġ m i n n h a k i e n j i n ġ e m a ' f b i r f o n d e r b g h a u g h o x r i n x i b e r ; g h a l k e m m k i e n j a s a l b i s s f l i v e l l t a ' s i t t i x b a r . L - i l m a k i e n j o h r o ġ k o t r a n t a n t , l i l - e k w i p a ġ ġ t a x - x i n i K a p i t a n a , w a r a j u m sℏiℏ i t e l l g h u m i n n u , b a q a '

m a t b a t t a l x . I l - k a v a l l i e r żied j i r r a p p o r t a l i g h a l k e m m l - i l m a k i e n ftit s a l m a s t r u , i q i s u t a j j e b b i e x jintuża g h a t - t i s j i r , g ℏ a l l - g ℏ a ġ n a tal-ℏobż, u b i e x j i x o r b u h i l - b h e j j e m .

Ħażna o h r a t a ' i l m a m a k e n i t x ' i l b o g h o d w i s q m i n n d a w n i t - t n e j n . D i n k i e n e t t a ℏ t i d - d a r , p r o p j e t a ' t a l -

k n i s j a t a ' S a n L a w r e n z , b i e b m a '

b i e b m a ' l-imℏażen l i k i e n g h a d g h a n d u l - O r d n i f i T r i q M o n s e r r a t . I I -ℏerża t a l - ġ i e b j a k i e n e t t i s t a ' t i n t l a h a q m i t - t r i q . I n g h a d l i d i n ġ ie t i m b a r r a t a s b a t a x - i l s e n a q a b e l , w a r a l i f i h a k i e n e t i n t e f g ℏ e t u g h e r q e t m a r a .

Iżda w a r a l i ġ ie t eżaminata, f u q o r d n i t a ' D e L a V i r i v i l l e , i n k i x f e t m i l l -ġ d i d . I n s t a b l i l - ġ i eb ja k i e n e t f o n d a e r b g h i n x i b e r u w i e s g h a d a q s g h o x r i n o h r a . L - i l m a k i e n f o n d b i s s e r b a t i x b a r . I n s t a b l i d a n k i e n i l m a f r i s k , ℏ e l u u t a j j e b g h a x - x o r b . Iżda b i l l i k i e n e t i l h a m a g ℏ l u q a g h a l d a n

iż-żmien k o l l u , i n g h a t a p a r i r l i , w a r a l i t i t n a d d a f m i l l - m a t e r j a l l i k i e n i n ġ a b a r fiha, t i t h a l l a m i f t u h a g h a l l -a r j a , b i e x t o ℏ r o ġ l - u m d i t a ' .

s a l m a s t r u , fkaż t a ' ℏ t i e ġ a s e t a ' j i n x t o r o b u k o l l u s e t a ' j i n t l a h a q m i t - t r i q f a ċ i l m e n t .

F t i t ' i l f u q , f i Triq f a ' Lhud, l i p a r t i m i n n h a g ℏ a d h a teżisti s a l - l u m , f i d - d a r t a ' D u n K l e m e n t A t t a r d , F r a V i r i v i l l e q a l l i eżamina b i r l i j i m t e l a b l -i l m a ġ i e r i . G h a l k e m m i l - b i r k i e n f o n d t n e j n u t l e t i n x i b e r , m e t a r a h h u k e l l u b i s s s i t t i x b a r i l m a . K i e n i l m a f r i s k , h e l u , u t a j j e b g h a x - x o r b . herża t a l - b i r k i e n e t t i n t l a h a q

N i x x i e g h a o h r a l i q a n q l e t c e r t a kurżita', k i e n e t d i k l i s p e z z j o n a I -G r a n P r i j u r fid-dar t a ' F i l i p p u C a s b o r , fi t r i q l i i n d i k a w h a b h a l a 7 isfel mal-ġenb tal-Palazz ta1 I-Inkiżitur. D i n t i s t a ' t k u n d i k l i H u m h i Triq il-Lbiċ. H a w n l - i l m a k i e n j i n ġ a m a ' f h o f r a f o n d a e r b a t a x - i l x i b e r b i t l i e t a o h r a w i e s g h a . G h a l k e m m l - i l m a q a t t m a n a q a s , m a k i e n x iżomm fl-istess l i v e l l . W a q t i e t k i e n j o g h l a u f o h r a j n j i t b a x x a . B ' h e k k , t q i e s e t l i m a t i s t a x t o r b o t f u q h a , L - i l m a f i h a t q i e s t a j j e b g h a t -t i s j i r , g h a l x i g h a ġ n a , u g h a l l -

1 3 2

Page 2: GĦEJU TAN' L-ILMA. L-ILMA ĠIERI FIL-BIRGUmelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2006)3=30... · bżonnijiet essenzjal ma i ... kien fih biss erbatax-il xiber ilma.

D n e j i e m . G h a l k e m m i i - h o f r a , j e w Dir, k i e n fil-bitha t a d - d a r , fkaż t a ' ℏ t i eġa s e t a 1 j i n t a h a c f a ċ i i m e n : m i n n o a r r a t - t r i q .

I g h i d l - a w a n z i f i t - t e k n o l o ġ i j a u x - x j e n z a t a l - l u m jìstghu j w a s s l u g h a s - s e j b a j e w i i -k o n f e r m a t a ' u h u d m i n n h o m ?

Bibliografijc

L i b r e r i j a N a z z j o n a l i - M s . Vol. X f f . 7 2 9 - 7 3 2

G Ħ A D H O M HEMIVJ I ^ L U M ?

T u ! d a w n i i - 3 5 0 s e n a , fil-Birgu

t i b d i k b i r u m h u g h a l k e m m tażżarda t a ℏ s e b f e j n d a w n l - g h e j u n s e t g h u k i e n u . Iżda m e t a t k e l l i m t m a ' x i a n z i a n i , u h u d m i n n h o m j i f t a k r u d i v e r s i p o m p i l i b i h o m k i e n u j t e l l g h u l - i l m a fi ckunìthom.

S e m m e w l i w a h d a a r i b i d - d a r t a ' l - A r c i p r i e t . J i s t a ' j k u n l i h a w n , f l - a n t i k , s e t a ' k i e n h a w n i d - d a r t a ' l - A l f i e r B o n n i c i .

J i f t a k r u o h r a f e j n Triq Sant' Anton t i l t a q a ' m a ' Triq il-Palazz tal-Gvematur, v i ċ i n i l -

A l l u r a , d i n t i s t a ' t k u n d i k t a ' K r i s t o f r u M i n o ' j e w t a ' D u n K l e m e n t .

O h r a j n s e m m e w p o m p a o h r a f i Triq il-Lbiċ, k a n t u n i e r a m a ' Triq il-Papa Alessandri!. M a t r i d x w i s q b i e x d i n t k u n d i k l i k e l l u f d a r u F i l i p p u C o s b o r .

P o m p a o h r a l i s e m m e w l i k i e n e t i n - n a h a t a x - x a q l i b s m a g h r u f a b ℏ a l a l-lmġarraf. T g h i d d i n k i e n e t d i k fid-dar t a ' N a r d u d ' A r m e n i ?

K i e n h e m m p o m p a t t e l l a ' I -i l m a n - n a h a tal-Pjazzetta, q r i b i i - k n i s j a t a ' M o n s e r r a t . F ' d i n i x - x a q l i b a h u m a g h r u f l i l - O r d n i k e l i u x i b i n i , f o s t h o m i l - P a l a z z t a l - G r a n M a s t r u u m i e g h u p r o b a b b i l m e n t x i mhażen u k o l l . A i l u r a j i s t a ' j k u n l i h a w n k i e n h a w n i n - n i x x i e g h a l i fil-ġ i e b j a t a g h h a k i e n g h a r r q u l i l d i k i l - m a r a .

TRIQ IL-LBIĊ - In-naha t'isfel tal-Palazz ta! Mnkizitur, fejn I-anzjani jiftakru pompa ttella' l-ilma. Fuq ix-xellug dar antika li tista' tkun dik ta' Filippu Cosbor

1 3 3