Müasir dünyann  f ls fi qaynaqlar na bir bax  
«»   – 2007
Ön sözün mülliflri:  Adil  sdov, Nail   sdova
Redaktor: Qarda  xan  zizxanl  
Skirbekk Q., Gilye N. Flsf  tarixi:  Müasir dünyann   f ls fi qaynaqlar na bir bax .  Ali mkt blrin tl blri üçün drs vsaiti. Bak , “ZK OLU” nriyyat, 2007. 
Mülliflr – mhur Norveç filosoflar dr. Onlar dünya f lsf  tarixinin Falesdn v Heraklitdn balayaraq Derridaya v Habermasa qdr  sas xsiyytlrini v mqamlar n qsa, anlaql v cazibli bir formada tsvir edirlr. Burada ideyalar n dramatizmi dövrümüzün aktual ideyalar  il bal bir trzd  tqdim olunmudur. Mülliflr oxucular qar snda f lsfi tf kkürün laboratoriyasn, f lsfi saslandrmann üslub v üsullar n aç b göstrirlr.
Kitab insan tf kkürünün v ruhunun incilri il ünsiyyti bir zrur t olaraq hiss edn hr k s üçün maraqldr. Flsf  müllimlri, f lsf dn imtahan ver n tl b v aspirantlar, öz biliklrini saslandrmaq istynlr bu mülliflrin oxucular  dair sin daxil ola bilr.
Gunnar Skirbekk, Nils Gilje. History of Philosophy: An Introduction to the Philosophical Roots of Modernity. Oslo: Scandinavian University Press.
 ,  .  : .    . .. . /.  . . . ;   . . . . - . : . .  , 2003. - 800 ./ 
K       
«   »    
   
 
Dünya f lsf si Skirbekk-Gilye tqdimatnda
Skirbekk v Gilye dünya f lsf  tarixini hr  eydn önc, özlrinin vur uladqlar  kimi müasir dünyann f lsfi kökü - müasir  sosial realln f lsfi sas olaraq nzrdn keçirirlr. Özü d bu funksiyan, sasn, Qrb f lsfi nnlri sasnda,  lbtt ki, qdim yunan f lsf sindn balayaraq aradr rlar. Skirbekk v Gilye tr findn bu kontekstd veriln materialn bilavasit tqdimatna keçmzdn önc, bu materialda ehtiva olunan tf kkür  nnlrini özümüz üçün aydnladraq.
1. Yunan f ls f si 
Öz protovtnlrindn Baltik yar madasna köçüb gln, buran  özününküldir n v özlrin vtn edn qdim yunanlar öz tarixlrinin ilkin dövründ, ümumn, mlum olduu kimi, mifik  dünyagörü sahibi idilr v özlrinin mifoloji kosmosentrizmini yaradrdlar. Lakin yunan tarixünasl mif yaradclar na etinasz yanam v görünür, el buna gör  d, onlar n adlar nn unudulmasna s b b olmudur. Lakin yunan tarixi mifi inkar edn realist-materialist anlama son dr c qay il yanam v bu anlamn ilkin ifadçilrini yunan f lsf sinin banilri hesab edr k onlar   tarixin yaddana hkk etmidir. Bu s b bdn d, onlar n adlar , ümumn, mlumdur v biz d t bii ki, onlar  xatrlayacaq v bu adlar n arxasnda gizlnn mnalar  inclycyik.
Önc is onlar n hams üçün ümumi olan v onlar n yetimsind zmin rolunu oynayan tarixi raiti diqqt mrk zin  gtir k.
Hr  eydn önc qeyd edk ki, mifik anlamdan realist- materialist anlama keçid, eyni zamanda, hilozoist izah modelinin determinist izah modeli il vzlnmsi il müayit olunmudu.
Proseslri v hadislri dünyann canllq ideyas  sasnda deyil, s b b-ntic münasibtlri zminind izah etmy chd göstrmkl dünyann determinist elmi nzriyysinin sasn  yunanlar n el ilk filosoflar  qoydular. Antik f lsf , slind, determinist elmin tkkül prosesi kimi yarand. Determinist düünc  trzini özünd dayan insanlar hm yuxar da göstriln v dünya antik ünasl tr findn bir fakt olaraq artq çoxdan q bul ediln mnada antik f lsf y, hm d antik elm balanc verdilr. Heç d 
  5
6
tsadüfi deyildir ki, ilk yunan filosoflar  eyni zamanda astronom v  riyaziyyatç idilr.
Determinist elm utilitarist praktika il sx bal idi. “Zkiolu” nriyyatnn  Skirbekk v Gilyenin  F ls f  
tarixindn bir qdr  vvl Azrbaycan oxucusunun mühakimsin  verdiyi  Böyük filosoflar n hekaytl ri srinin müllifi Dürant (Yeri 
 g lmi k n, qeyd ed k ki, hr iki  srin do  ma dilimiz  t rcümsi  t r  fimizd n el  bu nriyyat n sifari i il  edilmi dir v sifari l rin say dünya f ls f sinin n görk mli simalar  hesabna
 geni l nmkd dir. Fürstd n istifad  edib nriyyata u  urlar  arzulamaqla onun V t n namin çox d  yrli bir i  gördüyünü
 xüsusi vur   ulamaq ist  yir m) bununla bal bir chti d  özünmxsus kild sezmidi ki, riyaziyyat mübadilnin mür kk  bliyinin artm, astronomiya is gmi  syahtlri mkannn genilnmsi l yaranr v öz tkkülünü tapr 1.
Skirbekk v Gilye d antik f lsf nin yarann  hrlrin, daha dorusu, hr-dövltlrin, polislrin yaran il balayr 2.
Qdim yunan hrlrinin formalamas v çiçklnmsi raitind meydana çxan dünyvi elm hrli üçün sciyyvi olan determinist instinktin, «hr k  s xidmtl rinin müqabilind  v 
 xidmtl rinin ölçüsünd  mükafatland r lmal  , qbahtl rinin müqabilind  v qbahtl rinin ölçüsünd  is c zaland r lmal d r» instinktinin rasionalladr lmasndan doan nticdir. Bu instinkt h yati materializm prinsipi il  , yni maddi srvtl rin mnvi
 srvtl r üzrind  üstünlüyü inam il sx baldr. Bel ki, hrli tr findn hyata keçiriln ml bir qayda olaraq mükafatlanma xatirin edilir v ntic etibar  il varlanmaya xidmt edir. Görünür, el buna gör  d determinist hrli instinkti özünün nzri ifadsini tkc antik elmd deyil, hm d deterministik f lsf nin materialist xarakterind d taprd. lk yunan filosoflar  tacir mnli olmaqla, tkc determinist deyildilr, hm d materialist idilr, maddi dünyann ilkinliyindn çx etmkl, eylrin son v dyimz  yavi  sasn  axtar rdlar. Bu axtar n mntiqi sonluu is atomizm idi. Levkipp v  Demokrit tr findn yaradlan v Epikür tr findn geni tsvir ediln atomizm tliminin tkkül prosesi Fales-Anaksimandr-Anaksimen- Pifaqor-Empedokl-Levkipp-Demokrit xtti üzr  ba vermidir. Bu da haqlar nda yuxar da bhs etdiyimiz hmin adlar n bir hisssi. ndi is 
 bu adlar n arxasnda dayanan fikirlri nzrdn keçir k.
1 Dürant W. The Story of Philosophy. The lives and Opinions of Greater phi- losophers. N. Y, 1933, p. 6  2   ndiki nr, s. 122.
  6
7
Qdim yunan f lsf sinin ilk nümayndsi hesab ediln Fales  mifik tf kkürün inkar , determinist tf kkürün tsdiqi v materialist dünyagörüün rasionalladr lmas sahsind Yunanstanda ilk addm  atd. Lakin onun konsepsiyas mifik elementlri d özünd saxlad  üçün ziddiyytlidir. Fales bir tr fdn tsdiq edir ki, dünyann mahiyytind maddi balanc dayanr. O, htta bu balancn özünü  su il eynildir r k konkretldirir d. Digr tr fdn, o tsdiq edir  ki, dünyada hr  ey canldr, “gr maqnitin ruhu olmasayd dmiri özün çk rdimi?!”- ritorik sualn verir.
Materialist determinizml mifik hilozoizmin elementlrini öz f lsf sind ziddiyytli bir  kild birldir n Falesin materializm v  mif arasnda keçirdiyi tr ddüd onun ardcl olan Anaksimandr da daha da drinlir. Maraqldr ki, Anaksimandr determinizmdn daha çox hilozoizm maraq göstrir v buna gör  d, Falesdn f rqli olaraq onun f lsfi mühakimlrind materializmin saslar ndan daha çox mifin saslar  rasionalladr lr. Bütün mövcudluun zminind maddi
 balancn durduuna Falesin inam güclü idi. Anaksimandr is f lsfi inam sahibi olmaqla dünyann substansiyasnda hanssa balancn durduuna inansa da arxe adlandrd bu balancn maddiliyin bir o qdr d  min deyildi. Anaksimandr bu balancn  bdi v qeyri- mhdud olduunu, hr eyin bu balancdan idar  olunduunu güman edir v onu, htta ilahi t bitli d adlandr r.  Arxe dünyann ilkin maddsidirmi, yoxsa dünya ruhdurmu? Anaksimandr bu suala birdf lik  v birmnal cavab vermy çtinlik çkir. Lakin Anaksimandr n bütün intellektual axtar lar nn sasn tkil edn bu sual onun arxe il bal  tsvvür v mühakimlrini daha da drinldirs d, onu dön-dön  hll  edilmz ziddiyytlr burulanna atr. Anaksimandr bir tr fdn güman edir ki, arxe  passiv, amorf qeyri-müyyn, dünyann bütün forma v imkanlar n öz içrisind qoruyub saxlayan olmaqla maddidir. Lakin Anaksimandr, digr tr fdn, dünyann dövri  olaraq xaos halndan kosmos halna, kosmos halndan is xaos halna qaytmas  haqqnda kosmosentrik ideyan da q bul edir. Mifik kosmosentrizmin xaosa aid etdiyi, demk olar ki, bütün chtlr Anaksimandr n mütlqlik  statusu verdiyi arxed d vardr. Mifologiyann biz tqdim etdiyi xaos slind maddiliyin daycsdr. gr Anaksimandr tr findn arxey  verilmi xarakteristika yuxar da sadalanan passivlik, amorfluq, qeyri- müyynlik, dünyann bütün forma v imkanlar n öz içrisind saxlama lamtlri il mhdudlasayd, onda Anaksimandr n özü materialist olmu olard. Lakin Anaksimandr öz xarakteristikasn daha bir lamtl  tamamlayr v bu lamtin n mühüm v n apar c olduunu qeyd edir. Bu, hüdudsuzluq  lamtidir. Anaksimandr  hüdudsuzluq  lamtin o qdr mühüm hmiyyt verir ki, onu bzn, htta arxenin özü il d 
  7
 Hüdudsuzluq öz-özlüyünd  xaosun v ya maddiliyin lamti deyildir. Bu bir. kincisi, apeyronu aktiv balanc kimi tsvir  etmkl, Anaksimandr ona canl  kosmos ideyasnn lamtini amil etmi olur. Anaksimandr n apeyronunda mifologiyann aktiv kosmosu il passiv xaosu bir-birin çular 
Anaksimandr n ziddiyytli doktrinas  Anaksimend  materialistldirilir. Anaksimen Anaksimandr n ilahi t bitli adlandrd substansiyan hava il eynildir r k maddildirir.
Anaksimen dünyann ilkin balanc kimi havan q bul etmkl bel hesab edir ki, havann baqa maddlr  çevrilmsi onun seyr lmsi v ya qatlamas nticsind ba verir. Qatladqca o, vvlc buludlar , sonra suyu v nhayt, torpa v dalar   ml  gtirir, seyr lr k is oda çevrilir. Oxar fikirlrl biz, hmçinin qdim Çin tf kküründ d rastlar q. “Hava” (“si”), hmçinin burada da
 bzn dünyann ilkin maddsi kimi tqdim olunur, Kainatn müxtlifliyi is eyni qaydada – havann seyr lmsinin v  qatlamasnn nticsi kimi q bul olunur.
Qdim yunanlar n mifik kosmosentrizmi sman canl kainatn atas, yeri is anas hesab edirdi. Anaksimen is materialist yönümlü
 bzi qdim çinlilr  oxar olaraq sman hava il eynildir r k, maddildir r k yer  endirdi.
Mifik romantizm öz yerini materialist realizm verdikc, smavi substansiya da öz yerini dünyvi substansiyaya verir.
nsanlar   hat edn hr  ey o cümldn, onlar n özlri d  slind, Anaksimend havann yalnz kildyimsi kimi baa düülür, hava heç d çoxsayl elementlrdn biri kimi deyil, onlar n n ümumi substrat kimi tqdim edilir. Havan hisslrl qavranlan dünyann tkc substrat kimi deyil, hm d substansiyas kimi q bul edn Anaksimen iddia edir ki, hiss olunan hr bir ey havann bu v ya digr dyiikliklr  mruz qalmasndan baqa bir  ey deyildir. Hava yalnz hr k tsiz qaldqda hiss olunmur, gr biz nyis hiss ediriks, onda havann hr k tindn x br tutmu oluruq.
Bs havan hr k t gtir n ndir? Anaksimen bu sual öz qar sna qoymur v blk  d bu sual öz qar sna qoymad üçün onu hll d etmir. gr o, bu sual öz qar sna qoysayd v onu hll etmy çalsayd, blk  d Anaksimandr kimi mifologiyaya müracit etmli olacaq v öz materializmini yar mçqladracaqd. Lakin o,  bunu etmdi. Buna gör  d, onun materializmi tam olsa da, f lsf si yar mçq oldu.
  8
Anaksimen materializmi özünmxsus kild olsa da rasionalladrd, amma materializml qoa doulan determinizmi rasionalladra bilmdi.
 Pifaqor da bunun ksi ba verir. Pifaqor determinizmi rasionalladr r, lakin determinizmin materialist f lsfi saslar n  diqqt mrk zindn k narda saxlayr, nec dyrlr, kölgd qoyur.
Hyati materializm hyati determinizml tamamland kimi, f lsfi materializm d f lsfi determinizm il tamamlanmal idi. Lakin  bu zrur t Pifaqorda gerçkldirilmdi. Pifaqor determinizmi materializmdn qopard v srbstldirdi. Pifaqor mkt bind  materialist f lsf nin determinist elm v determinist praktika il  vzlnmsi müahid olunur. gr antik elmin bir tf kkür tipi kimi formalamas v tkamülü Pifaqora qdrki yunan f lsf sind  materialist tmayülün meydana glmsi v inkiaf  zminind bu inkiafla v gerçk praktika il çulam  kild ba verirdis, Pifaqorda artq determinist elm materialist f lsf dn v utilitarist hyat praktikasndan ayr , lakin onlara paralel olaraq addmlayr.
Pifaqor determinizmin tkc kort bii ifadçisi deyildi, hm d  üurlu nzriyyçisi idi. Pifaqor v pifaqorçular n  bdi tkrar ideyas  slind s b b v ntic arasndak  münasibtlrin  birmnalladr lmas** v mütlqldirilmsi idi.
Amma onu da unutmaq lazm deyildir ki,  bdi tkrar ideyas  tkc determinizm üçün deyil, hm d kosmosentrizm üçün d özünü doruldur, baqa bir kontekstd olmu olsa da. Üstlik, Pifaqorun determinizmi bir çox hallarda materializmdn daha çox kosmosentrizml çular. Bu hal xüsusn, onun estetikasnda özünü göstrir: «Gözllik – mnbyi allahn ixtiyar nda olan bir  harmoniyadr. Gözlliyin mütlq nümunsi, proobraz v gözllik  hissinin mnbyi el  kosmosun özüdür. Hr k t edn baqa cisimlr  kimi göydki planetlr d ss salr. Hr bir planet özünün ölçüsün v  sür tin müvafiq olaraq ss çxar r v bütün bunlardan kainat musiqisi  yaranr. Bu musiqi is insan qlbin v xlaqna güclü v müsbt tsir  göstrir. Buna gör  d, cmiyyt hyatnda musiqidn geni istifad  olunmaldr. Musiqi insan ruhunu katarsis edir, onu qz b, qorxu, qsqanclq kimi zr rli ehtiraslardan tmizlyir. Musiqi insan bdnini d azardan, naxoluqdan da tmizly bilir». Pifaqorun slind  aristokratik t bitli olan bu ideyalar  görünür ki, onun hm d  aristokratik mnli olmasndan x br verir. Hmin bu mn onun siyasi görülrin d öz tsirini göstrmidi. Bel ki, Pifaqorun kosmosentrik meylli determinizmi onun hm d siyasi doktrinasnn saslandr lmasna yönlmidir.
  9
10
Determinizm prinsipi zahir n bir-birin az bnzyn v blk   d bir-birin tamamil  ks olan iki siyasi doktrinann sasn tkil edir. Determinizm prinsipi üzrind köklnn hmin bu siyasi doktrinalardan biri demokratizm, digri is despotizmdir. Müasir  dünyada görk mli filosof v görk mli riyaziyyatç kimi tannan Pifaqorun siyasi nzriyysi, ilk baxdan n qdr qrib sslns d, despotik siyasi doktrinann ifadçisi idi. Pifaqor “Hökmdar n verdiyi mrlr, sr ncamlar mütlq yerin yetirmli, qanunlar na  mütlq riayt etmlidir,-” deyirdi. Pifaqor t bitin izahna münasibtd  determinizm prinsipin söyk ns d, hökmdar n kütl içrisindn v  kütl  tr findn seçilmsini qtiyyn istmirdi. Çünki adamlar n n r flisinin kütl tr findn müyynldiril bilcyin inanmrd. Pifaqor x brdar edirdi: «Hakimiyyti r fsiz bir insana vermk  alszn lin qlnc vermk qdr thlük lidir». r fli v  r fsiz insan arasndak  f rq is txminn sl-ncabtli il, sl-ncabti olmayan arasndak  f rq brabr idi.
Despotizm hr mdniyytinin meydana gldiyi, lakin apar c  olmad, hr mdniyytinin sona qdr formalamad dövrlr  üçün sciyyvidir. Pifaqor mhz bel bir dövrün mütf kkiri idi. Onun f lsf si d, siyasi baxlar  kimi hr mdniyytinin tkkül dövrün  aid idi. gr  hr mdniyytinin kifayt qdr inkiaf etdiyi dövrd  dövrün siyasi özünüdrki demokratizm formasn k sb edirdis, onun tkkülü dövründ bel bir siyasi özünüdrk tiranizm idi. Pifaqorun da siyasi baxlar  dövrün tiranik siyasi praktikas il sirli bir kild olmu  olsa da sx bal idi.
Amma Pifaqor v pifaqorçuluq brin yaddanda siyasi tarixin hadissi olmaqdan daha çox, elm tarixinin hadissi olaraq qald, lakin bir daha xatrlatmaq istrdik ki, Pifaqor mkt bind  deterministik elm materialist f lsf dn ayr laraq müstqilldirils  d, materialist f lsf nin özü axra qdr deterministldirilmir.
Qdim yunan f ls f sinin birinci, determinist istiqamti hl  ki, tamamlanmad bir  raitd onun ikinci, transsendental  istiqamti öz tkkülün balayr. gr deterministik f lsfi istiqamt hrli dünyaduyumunu rasionalladr rdsa, transsendental istiqamt k ndli dünyaduyumunu rasionalladr r. hrli dünyaduyumu indi olduu kimi el onda da, sasn dünyvi xarakterli idi. K ndli dünyagörüü d, hmçinin indi olduu kimi el onda da sasn dini xarakterli idi. Qdim yunan f lsf sind transsendental istiqamt öz hyatn   Ksenofanla v onun xsind tanr nn mifoloji-politeist anlalmasnn monoteist anlalmasna qar  qoyulmas il v nhayt,
 bu qar  qoyulmann monoteizmin xeyrin hll edilmsi il balayr. Bzi tarixi paralellri aparaq. Qdim Çind deterministik 
  10
materializmin ilk nzriyyçisi sif ti il Mo-tsz tr findn yerin  yetiriln funksiyaya bnzr funksiya Qdim Yunanstanda Fales tr findn yerin yetirildi.
lk yunan filosofu Fales yunan qhr manlq mifologiyasnn ruhuna müxalif idi. lk Çin filosofu olan Lao-tsz da uyun olaraq Çin mifologiyasnn mahiyytin yad idi. Lakin cngavrlik  mifologiyasna qar  determinist materializmi qoyan Falesdn f rqli olaraq Lao-tsz qhr manlq mifologiyasna qar  dini transsendentalizmi qoymudu. Qdim Çind   Lao-tsznn dini transsendentalizmin banisi kimi oynad rolu Ksenofan Qdim Yunanstanda oynamd. Ümumn mlum olan bir müddan bir daha xatrladaq ki, Ksenofan qdim yunan tf kkürünün inkiaf tarixind  ilk df  olaraq politeist tanr lar n varln übh altna alm, tanr lar  haqqndak   nnvi mifoloji tsvvürlrin heç bir real sasnn olmadn söylmidir. Homer v Hesiod insanlar n mnfur v  lyaqtsiz hesab etdiklri mllri tanr lara aid etdiklrindn Ksenofanda k skin tnqid mruz qalrlar. Ksenofan israrla qeyd edir  ki, tanr ya Homerin v Hesiodun poemalar nda rastladmz n  ourluq, n xyant, n yalan, n hiylgrlik, n d haqszlq amil edil bilmz, tanr nn insanlar kimi doulmas v ömür sürmsi haqqndak  tsvvürlr uydurmadr, hr bir xalq özün oxar yalanç  tanr lar  uydurur, h blrin tsvvürlrin gör  tanr lar qara v  yast burun, frakiyallar n tanr lar  is kür n v mavigözlüdürlr, gr  istniln baqa varlq da tanr lara inansayd, o da yqin ki, onlar   özün oxar kild tsvvür edrdi.
Bütün bu tsvvürlri uydurma hesab edn Ksenofan onlara qar  «hqiqi Tanr  haqqnda biliyi» qoyur: Tanr  tkdir, vahiddir,  bdi v dyimzdir, fani insanlara heç nd bnzmir, hr  eyi görür, hr  eyi eidir v hr  eyi drk   edir, hr k tsizdir, fikirlri vasitsi il is bütün dünyan idar  edir 3. Ksenofanda Tanr nn özü hr k tsiz olsa da, dünyan fikirlri vasitsi il hr k t gtirir.
Tanr nn Ksenofan tr findn müyyn mnada mütlq xsiyyt kimi tsviri artq formalam iudaizmin Ksenofana tsirindn danmaa imkan verir. Lakin, Tanr nn Ksenofan tr findn dünyann yaradc balanc kimi deyil, daha çox onun idar  olunma balanc kimi tqdimat Ksenofann mifik zmindn hl ki, tam qopub ayr lmadn göstrir. Tanr n dünyann yaradc 
 balanc kimi anlama is transsendental istiqamtin sonrak   inkiaf nda ba ver ckdir.
3 Ksenofann bütün bu son mülahizl ri Qurann    xlas sur  sin nec d   bnz yir-A..
  11
12
Ksenofan özünün Vahid Tanr  haqqndak  tlimini üurlu olaraq mif  qar  yönltmidi. slind is, bu tlim mifdn daha çox, deterministik materializm müxalif idi. Ksenofan Tanr nn substansialln q bul edrk n, slind, maddiliyin ilkinliyini inkar  edirdi.
Hqiqi v mütlq varlq statusunun maddi dünyayam, yoxsa Vahid Tanr yam mnsubluunu müyynldirmk ehtiyac  varl q
 probleminin özünü diqqt mrk zin gtirdi. Bu problemin ilkin hlli is   Parmenid in T bit haqqnda adlanan f lsfi srind verilir. Burada varln lamtlri kimi aadak lar qeyd olunur:
a) Hqiqi varlq yaranmamdr v yaradlmamdr. (Hqiqi varln yaranma imkann ona gör  güman etmk olmaz ki, yoxluun özü mümkün deyildir. Hqiqi varlq, buna gör  d, ya hmi mövcuddur, ya da heç vaxt mövcud olmamdr v  mövcud olmayacaqdr);
 b)  Hqiqi varlq mhv düçar deyildir; c)  Hqiqi varlq bütövdür; d)  Hqiqi varlq eynicinslidir; e)  Hqiqi varlq hr k tsizdir; f)  Hqiqi varlq tamamlanmdr, kamildir. Göründüyü kimi, bu siyahda hqiqi varl   n meyarlar  
içrisind onun insan hisslrin yatmllq lamti yoxdur. Hmin lamt is materializmd v determinizmd var olmann balca meyar dr. Diqqt yetirils, asanlqla görmk olar ki, bu meyarlar  Ksenofann tqdim etdiyi Vahid Tanr nn lamtlridir. Ksenofanla dövrün demk olar ki, hakim materialist dünyaduyumu arasndak   uyunsuzluu Parmenid Ksenofann xeyrin hll edir: Bizi hat edn
 predmet v hadislr illüziordur v insanlar öz tsvvürlrini bu illüziyalar üzrind qururlar.
Parmenid fani insanlar n malik olduqlar   t  svvürl r  qar   sl  hqiqt i qoyur: sl hqiqt hqiqi varl ifad edir, tf kkür yalnz varl düün bilr, var olmayan heç n tf kkürün predmeti ola
 bilmz v buna gör  d tf kkür öz predmeti il eyniyyt tkil edir. Parmenidin tf kkürl eynildirdiyi hqiqi varlq ideyas uzun
müddt übh il qar land v çoxlar  üçün sirr olaraq qald. Parmenid transsendental dünyaduyumunun f lsfi
saslandr lmas il qayland bir dövrd qdim yunan f lsf sinin üçüncü istiqamti – kosmosentrik istiqamt i formalar.
gr  hrli utilitarizminin rasionalladr lmas zrur ti antik  f lsf nin determinist istiqamtini formaladrdsa, gr cngavr  mnli olmayan v eyni zamanda, hrli utilitarizmini d qlbn q bul etmyn, sasn, aborigen mnli olan insanlar n
  12
Bu istiqamtinin balancn qoyan  Heraklit  iddia edirdi ki, cmiyytin aristokratik idar  olunma prinsipinin demokratik idar   olunma prinsipi il vzlnmsi dayandr lmaldr. ksriyytin siyasi hüquqlar n tanyan demokratizm prinsipini qeyri-t bii hesab edn Heraklit inamla vur ulayrd ki, insanlar dyrsiz çoxluun iradsin  deyil, dyrli azln iradsin tabe olmaldrlar.
Heraklitl kütl arasnda bir anlalmazlq vard v Heraklit özü il kütl arasndak  bu anlalmazln kökünü kütld ilahi f hmin olmamasnda görürdü. Kütlnin transsendent olaraq q bul etdiyini o, immanent olaraq duyurdu.
Heraklit dünyann mahiyyti olaraq hr  eydn önc Dünya Zkasn - loqosu – q bul edirdi. Heraklit düünürdü ki, loqos real olaraq mövcud olsa da, adamlar n ksriyyti üçün anlalmazdr. Loqos ümumidir, zruridir v   bdidir. Bütün kainat saran Dünya zkasdr, Dünyann mntiqi zminidir.
Heraklitin loqos anlay il qdim Çin f lsf sinin dao anlay  arasnda müyyn paralel aparmaq mümkündür. Heraklit f lsf sinin
 balancn tkil edn loqos anlay qdim çinlilrin dao anlayna  bir mqamda son dr c yaxndr.  Dao anlay vasitsi il d, hmçinin dünyann ham tr findn qavranla bilmyn mntiqiliyi v  nizamll ifad olunur.
Heraklit f lsf sind subyektiv amil son dr c mühüm hmiyyt k sb edir. Bununla bal iki xarakterik nümunni göstr k: “Dniz suyu hm n tmiz v hm n çirkin sudur, balqlar üçün o, içmy yarayr, onlara can verir, insanlar üçün is içmy yaramr, zr rdir ”v “ikinci nümun: meymunlar n n gözli insan nsli il  müqayisd eybcrdir”.
nsan Dünya Zkasn öz içrisind drk etmy nail olduu zaman o, dünyan da gözl qurululu, gözl harmoniya kimi qavrayr.
Amma dünyann bel estetik qavram il real dünya qavram  arasnda, lbtt ki, ziddiyyt d mövcuddur. Dünyaya yalnz estetik  qavram buca altnda yanaldqda bel bir nticy glmk olur ki, «airlrin söyldiklri sthi mühakimlr göstrir ki, onlar  slind  chalt içrisinddirlr». Lakin airlrin gözl dünya bar d  söyldiklri bzn gerçkl d bilir. Heraklit: «Ayr lanlar  qovuurlar, müxtlifliklrdn gözl bir harmoniya yaranr», - deyirdi.
Heraklitd substansiyann baqa bir ipastas is oddur. gr o, alaraq bütövlükd kosmosun mhvin gtirib çxar rsa, tamamil  sönrk n vvlc suya, sonra is havaya v torpaa çevrilir.
  13
14
Oxar fikir mntiqi il hind f lsf sind d rastlar q. Puranalarda dünyann genetik triadas verilir: Dünya yann - Okean
 – qurunun ayr lmas. Qdim yunan f lsf sind aristokratik tf kkürün Heraklitdn
sonrak  nümayndsi Anaksaqor dur. Anaksaqor Perikln dostu v ideoloqu idi. Talelrind v 
sonluqlar nda da bir oxarlq vard. Demokratiyann öz tarixi ndazsindn daha artq inkiaf  Anaksaqoru da, Perikl da mhv etmidi. Perikl, demokratiya tr nnümçüsü olan o mhur zadgan hr halda etiraf etmy mcbur oldu ki, siyast haqqnda ham  mühakim yürüd bilr, lakin onu adamlar n yalnz bzilri yarada
 bilir. Siyastin gücü – iradnin hyatiliyinddir, br-bzkli sözlrl  ifad olunmasnda deyildir. Perikl da, görünür, el buna gör  etiraf  edirdi ki, bizlrdn bir çoxumuz gözlliyi br-bzksiz, sevirik.
 Aristofan is daha uzaa getdi, demokratiyann karikaturasn  yaratd: bir gün heyvanlar urasnn iclasnda dovan özünün gurultulu çxnda hamnn brabrliyini byan edir. Aslan dovana qulaq asr  v tccübl soruur: gr ham brabrdirs, bs snin caynaqlar n haradadr?
Demokratiklm materializmi v determinizmi ön plana keçirdi. Postperikl dövrünün f lsfi tf kküründ Anaksimendn gln yar mçq materializm Pifaqordan gln yar mçq determinizml  yana ir lilmy balad. Materializmi yar mçqlqdan xilas etmk  üçün növbti tarixi t bbüs Empedokl tr findn göstrildi.
Empedoklu öz slflri il birldir n ümumi cht ondan ibar t idi ki, o, «bütün eylrin kökünd» maddi balanclar  – odu, havan, suyu v torpa – götürmü, bu maddi balanclar n  bdiliyini v dyimzliyini, bir-birindn yarana bilmmsini v bir-  birin çevril bilmmsini, bütün baqa eylrin is bu elementlrin  bir-biri il birlmsindn yarandn q bul etdi. Bu mnada Empedoklun materializmi tkc özünün yunan slflrinin materializmi il deyil, hm d hindlilrin lokayata v çinlilri u-sin  tlimlri il qovuur.  Lokayata tlimind dünyann hmin dörd elementdn, u-sin tlimind is be elementdn – sudan, oddan, metaldan, aacdan v torpaqdan – tkil olunmas q bul edilir. Empedoklu onun slflrindn ayran cht is maddi balanclar   hr k t gtir n s b bi izah etmk chdind idi. Lakin Empedoklda
 bu chd Anaksimandrda olduu kimi yen d kosmosentrizm  prinsipinin kömyi il hyata keçirilir. Empedokl bel güman edir ki, dünyada real olaraq mövcud olan tkc onun sadalad maddi
 balanclar deyil, hm d onlar  bir-birin birldir n v bir-birindn ayran canl qüvvlrdir. Empedokl bu qüvvlri mhbbt  v nifr t v 
  14
15
ya dostluq v dü mnçilik adlandr r. Bu baxmdan Empedoklla qdim Çin f lsf si arasnda daha bir paralel aparmaq mümkündür. Mo-tsz  özünün «ümumi mh bbt» konsepsiyasnda bütün Kainat saran fövqlbr mh bbtdn söhbt açr. Empedokl f lsf sind  mhbbt   v  nifr t  v  ya dostluq  v  dü mnçilik  tkc insanlara xas chtlr olmay b, hm d, bütün kainata aid ediln xüsusiyytlrdir. Müxtlif elementlr bu qüvvlrin birincisi il birldirilir, ikincisi il  is ayr lrlar. Bu qüvvlrin hansnn üstünlük tkil etmsi il is  dünyvi prosesin bu v digr mrhlsi müyyn olunur. Mh bbtin üstünlük tkil etdiyi mrhl Kainatn kamilliyi dövrün uyun glir. Bu zaman nifr t sxdr l b Kainatdan k nara çxardlr, dünya kosmosa çevrilir, nizamlln v gözlliyin tcssümü olur. Sonradan nifr t Kainata daxil olur, onun elementlrini bir-birindn ayr r, mh bbtin özünü is Kainatn mrk zin doru sxdr r, dünya
 xaosa çevrilir, nizamszln v eybcrliyin mücssmsi olur.  Nifr tin hakimiyyti dövründ müxtlif mühitlrd – suda, havada –  yaranm müxtlif orqanlar mh bbtin hakimiyyti dövrün keçdikc 
 bütöv bir orqanizm klind birlirlr. Empedoklda ilkin elementlri bir-birin birldir n v bir-
 birindn ayran s b b bu elementlrin hr birindn k narda qalan qüvv olduundan v bu qüvv il onun tsirinin nticsi arasnda
 birmnal münasibt olmadndan Empedoklun f lsf si determinist xarakterli deyildi. Bu f lsf  müxtlif dünyagörülrin sintezi hesabna tamamlansa da, materialist balancla kosmosentrik sonluq arasndak  ziddiyyt ucbatndan materializmin f lsfi tqdimat  Empedoklda da yar mçq qalr.
Bizim eradan vvl beinci srdn balayaraq qdim yunan kütlvi üuru drin böhran keçirmy balayr. Hyatn v dünyann kosmosentrik, mifoloji zmind izah materialist meylli kütlvi üurun tl blrin artq akar bir trzd cavab vermir. Materialist tf kkür  stereotiplrinin kütlvildirilmsin ehtiyac yaranr. Bu ehtiyac sasn Empedoklun yar mçq materializmi zminind  sofistlr  tr findn ödnilir. Sofistlrin n görk mlilrindn olan Qorgi  is  Empedoklun agirdi idi.
Dünyaya utilitar münasibt sofistikada zka kultunun formalamas il tamamland. Sofistlr dini v siyasi qadaalardan qorxmayaraq hr cür dünyagörüü, siyasi strukturlar n hr bir tipini csar tl zkann hakimliyi önünd mühakim etdiklri üçün sofistika, ümumiyytl, Yeni dövrün Maarifçilik hr katna çox bnzyirdi. Yeni dövrün maarifçilri tr findn müzakir  olunan el bir problem yoxdur ki, hmin problem sofistika daxilind müzakir  edilmmi  olsun. Amma bu dövrün intellektual özünüdrkind  slind bir 
  15
16
dramatizm d yaayrd. Tf kkür üslubu sasn rasionalist xarakterli olan bu dövrd hmin bu dramatizmi sasn Sofokl ifad edirdi, Sofokl bir tr fdn bir rasionalist olaraq etiraf edirdi ki, insan qüdr tinin mnbyi onun drrak si, zkasdr. Sofokl vur ulaürd ki, dünya qüdr tlilrl dolu olsa da, dünyada insandan qüdr tli heç n  yoxdur. Lakin, digr tr fdn, o, dünyann, hm d irrasional
 balanc tr findn d idar  olunduunu etiraf edirdi. Edipin facisi görünür, rasionalizm v irrasionalizm arasndak  bu ziddiyytd idi. Sofistlr is hmin bu ziddiyyt bir o qdr d  hmiyyt vermirdilr. Sofistlr cmiyyti hakimiyytdn xilas etmk istyirdilr  v özlrinin bu istklrind müasir demokratik liberalizmdn daha radikal idilr. Qorgi: «nsanlar üçün qanunun özü insan t bitin zidd olan bir tirandr», - deyirdi.
Sofistlr digr tr fdn mklrin müqabilind  mk haqq  almaqla intellektual f aliyyti muzdlu myin bir formasna çevirmidilr, öz f aliyytlrini slind iqtisadi determinizm prinsipi –  «mk - mk haqq» sxemi üzrind qururdular. Özlrinin thsil vermkl ifad olunan «zhmt»lrinin müqabilind «zhmt haqq» almaqla onlar demos üçün sciyyvi olan determinist iqtisadi f aliyyt
 prinsiplrini elm gtirdilr. Alim sofistln qdr elmin fanatiki idi, sofistlr k is  zhmtke  ziyal ya çevrildi. ml v  vz arasnda münasibtlrin birmnalladr lmasndan çx edn sofistlr  slind  hyatda da determinist idilr v praktik hyatda determinist olmaqla, hyati materializm meylli idilr.
Determinizm v materializm hrli dünyagörüünün übhsiz ki, mühüm chtlridir. Lakin n determinizm, n d materializm hrli f aliyytinin sözün tam mnasnda mqsdini deyil, yalnz üsul v vasitlrini ifad edir. hrli f aliyytinin mqsdi öz ifadsini daha çox hedonizmd tapr. hr mdniyyti, ümumiyytl, hissi hzzlr  xüsusn meylli olduundan  Aristippin v onun tr findn sas qoyulmu  Kirena mktbinin hedonistik nzriyysi hrli dünyaduyumunun n sciyyvi tsvirlrindn biri oldu. gr  hrlinin dünyadan daha çox hzz alma v ar lardan daha çox xilas olma istyi onun f aliyytinin mqsdini tkil edirs, determinizm bu mqsdin hyata keçmsi üçün ümumi sxemi verir v hmin sxemi materiya vasitsi il gerçkldirir. Hedonizm determinizmin, determinizm is materializmi dourur.
Lakin hedonizmin, determinizmin v materializmin ontoloji saslar  v qnoseoloji prinsiplri n sofistlr, n d Aristipp tr findn deyil, onlardan sonra Demokrit, Aristotel v Epikür tr findn müyynldirildi. Determinizmin v materializmin ontoloji saslar  
 biz yalnz Levkipp-Demokrit atomistikasnda, qnoseoloji v idraki
  16
 prinsiplrini is Aristotel f lsf sind tapr q. Lakin bu, sonra ba  ver ckdir. Determinizmin v materializmin ontoloji, qnoseoloji v  idraki prinsiplrin Levkipp-Demokrit v Aristotel tr findn verilmi  sciyylrin tqdimatndan önc sofistikann özünün tqdimatn  tamamlayaq. Sofistika determinizmi v materializmi f lsfi saslar  olmadan, artq qeyd edildiyi kimi, sasn Empedoklun ziddiyytli f lsf si zminind tqdim edirdi.
Sofistika Empedokldan onun yalnz materializmini götürdü, kosmosentrizm ona sasn yad idi. Sofistlr   Dünya Ruhunun mövcudluuna inanmrdlar, dünyan gözlldir n v nizama salan varlq haqqndak  tsvvürlri mövhumat hesab edirdilr. Sofistikann çiçklndiyi dövrd, hmçinin dünyvi elmin d ontoloji saslar  hl  ki, qti olaraq müyynldirilmdiyindn sofistlr üçün, ümumiyytl, kosmoloji problematikaya biganlik sciyyvi idi. Eyni zamanda, bu tarixi anda determinizmin ontoloji saslar ndan domal  olan qnoseoloji prinsiplr d t bii olaraq hl ki ilnib hazrlanmamd. Sofistika el buna gör  d bütün insan biliklrinin nisbi xarakter dadn q bul edirdi. Hr cür biliyin nisbi xarakter  damas haqqnda sofist konsepsiyann üç sas müddas  Qorgi   tr findn verilmidir. Onun  Mövcud olmayan, T bit haqqnda adl  srind oxuyuruq: «Birincisi, heç n mövcud deyildir, ikincisi, gr  n is mövcuddursa, o, insan üçün drkedilmzdir. Üçüncüsü, gr o, drk olunandrsa, onu ifad etmk mümkün deyildir 4. Yeri glmik n, onu da qeyd edk ki, Qorginin bu srinin mzmunu onun adn  müyynldirir. Bel ki, bu ad öz-özlüyünd onun sofist t bitindn x br verir.
Sofistikaya xas olan relyativizm  Protaqor un «nsan hr  eyin ölçüsüdür » tezisind özünün klassik ifadsini tapmdr. slind, sofistika el bu tezisdn balayr. Bel ki, sofistlr öz qar lar na ist nil n müdd ann   sübut oluna bilm si imkannn nümayi  etdirilmsi vzif sini qoymudular. Onlar bununla da heç bir mütlq hqiqtin, ümumiyytl, mümkün olmamas zminindn çx etmi  olurdular.
Müxtlif xalqlar n xlaq v davran normalar n müqayis  edrk n sofistlr bel nticy glirdilr ki, bu davran normalar nn sasland bilik heç d mütlq hqiqt xarakteri damay b, sadc  olaraq, insanlar arasndak  razlamalar n bir nticsidir.
Sofistik relyativizm insann t bit üzrind üstünlüyünü byan etmkl cmiyytd qrarlam praqmatizm üçün mntiqi zmin
4  .   ,   .   . :    . . . . 1.  , 1940, . 29.
  17
18
hazrlayrd. T bit burada artq insan üçün ideal ola bilck  kosmos  deyildir, gözllik, nizamllq, mntiqilik v  zmt ölçüsü deyildir, ksin insan üçün faydal ola bilck bir eydir.
Mifologiyada kamilliyin,  bdiliyin, daltin tcssümü kimi q bul olunan tanr lar sofistikada artq faydalln simvollar na çevrilirlr.  Prodik  gör , qdim insanlar Güni, Ay, çaylar ,
 bulaqlar  v onlar n hyat üçün faydal olan hr  eyi xeyir gtirdiyi üçün tanr  adlandrmlar, Nil çay el buna gör  d misirlilr üçün tanr  idi, faydal olduu üçün çör k Demetra, rab Dionis, su Poseydon, od is Hefest adlandr lmdr.
Lakin bütün bunlar sofistikada üstünlük tkil edn meyllr idi. Sofistikann daxilind dünyann ilahi mahiyytini inkar edn materialst meyllr  qar  duran zif d olsa bir müxalif t d vard ki,
 bu mahiyyti q bul edirdi. Bel meyllr sofistikadan k narda da inkiaf etdirilirdi.
Dünyan onun ilahi mahiyytindn çx edr k izah edn bel bir  istiqamtlrdn biri sas Parmenid tr findn qoyulmu   Eleya mkt bi idi. Eleya mkt bi antik f lsf nin ikinci istiqamtinin, transsendental istiqamtinin ideyalar n özünmxsus kild  yaadrd. Transsendental absolyutizmin doruluuna übhni aradan qaldrmaq üçün artq bizim tr fimizdn sciyylndiriln Parmeniddn sonrak  addm onun agirdi  Zenon atd. Zenon Parmenid tliminin müdafisin yönlmi qrxa qdr dlil ir li sürdü v  aporiya adlandrd bu dlillrin sas qaysini çoxlu  un v  hr k tin mümkün olmamasn sübuta yetirmk d gördü5. Zenon öz müsahibini inandrmaa çalr ki, çoxluq v hr k t haqqndak   tsvvürlr gerçkliyin insan beynind yaratd illüziyadan baqa bir  ey deyildir.
Zenonun aporiyalar  br tf kkürünün tarixi inkiaf nda df lrl «hll olunsa»lar da, sonradan bir qayda olaraq bu hllrin
 birtr fli olduu akar edilmi v aporiyalar yenidn problem xarakterini k sb etmilr.
Eleya f lsfi mkt binin Zenondan sonrak  v sonuncu böyük  nümayndsi  Meliss özünün T bit v ya Mövcudluq haqqnda adl  srind Parmenidin vahid, bölünmz, dyimz v hr k tsiz varlq traf ndak  düünclrini inkiaf etdir rk n ondan f rqli olaraq bel 
5   g r Aristotel t r  find n onun Fizika snda hrt r  fli t hlil olunmu   aporiyalar n –  Dixotomiya, Axilles, Ox v Stadion –  sas mqsdi «hr k tin qeyri-mümkünlüyü»nün  sasland r lmasd rsa, *Platon t r  find n ql m  al nan Parmenid  adl  dialoqda rekonstruksiya olunan Zenon mühakiml ri çoxlu  un real mövcudlu  unu übh alt na al r.
  18
19
güman edir ki, hqiqi varlq heç bir srhd malik deyildir. gr bel   bir srhd mövcud olsayd, bu srhd onu yoxluqdan ayrm olard, yoxluq is mövcud deyildir. Meliss varl faktiki olaraq sonsuz f za il eynildirir.
Qeyd edilmlidir ki, Eleya mkt bi özünün Parmeniddn sonrak  inkiaf nda tdricn öz ilkin ideyasndan ayr lr v nhayt, Melissin xsind bu ideyann ksini tqdir edir. Eleya mkt bi öz hyatn materializmin tkzibindn balamd, lakin önun ömrü materializmin f lsfi saslandr lmasna xidmt edn ideyalarla baa çatd. Substratn bölünmzliyi v dyimzliyi haqqnda eleat müddalar , htta materializmin ontoloji sas olan atomistikann formalamasnda mühüm rol oynad.
gr Eleya mkt bi Zenonun xsind öz qar sna Parmenidin varlq tliminin hqiqiliyin olan übhni datmaq mqsdini qoymudusa, Parmenidin varlq doktrinasnn sirri Eleya mkt binin davamçlar nda - Zenonda v Melissd - deyil, yalnz Sokrat da açld.
Sokrat hat edn intellektual mühit sofist xarakterli idi. Lakin Sokrat öz dövrünün bu populyar intellektuallar ndan heç birin qar   r  bt hissini keçirmirdi. Sofistlrin determinizm saslanan n siyasi doktrinalar , n d dünyagörü yönümlri onu qane etmirdi. Parmenidl keçirdiyi birc söhbt is onun bütün düünc trzini, fikir  yönümünü müyynldirdi. Platonun  Parmenid  dialoqunda qlm  alnm bu söhbtd Sokrat Parmenid müdrikliyindn vcd glmi bir  yeniyetm kimi tsvir olunur. O, Zenonun çoxluun mümkün olmamas tezisin qar   ideyalar haqqnda t limi qoyur. Sokrat Zenonun Parmenid tlimin etdiyi lavlri tkzib edir v Parmenidin özün qaydr. Burada o, Parmenid tr findn müyyn tnqid mruz qalsa da, qti olaraq tkzib olunmur.
gr Parmenid materialist v determinist nzriyynin yaradclar na intellektual müxalif t kimi meydana glmidis, Sokrat materialist v determinist nzriyynin populyarizatorlar na v  maarifçilrin - sofistlr  - müxalif t raitind formalamd.
Sofistlr insani biliklr , xüsusn d, xlaqi biliklr   münasibtd artq xatrland kimi, skeptik mövqed dururdular. Sokrat is Parmenidin Hqiqtl eynildirdiyi Mütlq Varlqda mütlq ideyann daycsn v eyni zamanda xlaqi ideyalar n tcssümçüsünü – Vahid Tanr n gördü v bununla da xlaq  ilahildirdi.
Demokratizm mütlq xlaqa deyil, reallqda mövcud olan insanlar çoxluunun tsvvürlrin  saslandndan Sokrat demokratizml d bar maz mövqed dururdu.
  19
20
Sokrat etikada absolyutizmin tr fdar  olduu halda, estetikada relyativizmin tr fdar  idi: yüyürmkd gözl olan güld gözl olana oxamr. Hans nöqteyi-nzrdn baxlmasndan asl olaraq eyni predmetlr gözl d ola bilr, eybcr d. Sokrat bel düünürdü v bel deyirdi. Yeri glmik n, qeyd edk ki, gözllik Sokrat üçün el bir müstqil hmiyyt d malik deyildi.
Sokrat estetik problematikada bel utilitarizm mövqeyind  dururdu: eylr o k s üçün yax v gözldir ki, o, bu eylr  daha yax uyunlamdr. O düünürdü ki, n dünyada, hyatda, n d 
 bdii f aliyyt sahlrind gözlliyi mütlq bir  ey kimi götürmk  düzgün deyildir. Hr bir  eyin, hadisnin v yaradclq mhsulunun qngliyi v ya gözlliyi onun mqsd n dr çd müvafiq olub- olmamas il ölçülmlidir. Hr bir  eyin, hr bir  mlin qng olmas v ya olmamas, hmçinin d, f ziltli v ya qeyri-f ziltli olmas onun mqsd n dr cd müvafiq olmasndadr. Bununla da, Sokrat artq, htta etikada da utilitarizm mövqeyind duraraq relyativizmin xeyrin bir addm atr.
Utilitarizm Sokratn siyasi baxlar  üçün d sciyyvi idi. Çünki Sokrat özünün siyasi baxlar nda demokratik mövqed  durmasa da, hr halda r iyyt mövqeyind dururdu. Bu mövqe is  aristokratik mövqe il daban-dabana ziddir. Sokrat slind icmaç  siyasi doktrinann, kommunistik siyasi doktrinann tr fdar  idi.
Lakin Sokrat kommunist siyasi doktrinasnn, lbtt ki, ilk  müllifi deyildi. cma mdniyytinin balca xlaqi dyrlri - xeyirxahlq, mrhmtlilik, mehriban qonuluq, hmr ylik, insan münasibtlrind qr zsizlik, smimilik v tmnnaszlq, doruluq, insanlar arasnda qarda münasibtlri, insanlar n mütlq v real
 brabrliyi - hsr tl anld hr bir cmiyytd kommunist t bitli tlimlr tkkül tapr v inkiaf edir.
Hmin hsr tin n ilkin ifad formalar ndan biri kimi Edem  ba haqqnda Siyastçid tqdim olunan Kron dövrü il bal  hekayt oxar olan dini fsan göstril bilr.
Lakin ictimai fikrin sonrak  inkiaf prosesind kommunizm hsr ti tkc dini fsanlrin deyil, hm da siyasi doktrinalar n mzmununu formaladrd.
cma prinsiplri üzrind qurulmu keçmiin hsr tl anlmas  il Qdim Yunanstann digr insanlar nda da rastlamaq mümkündür.
 Evgemer in  v  Yambul un  xsind biz slind kommunizm t bitli keçmiin idealladr lmasn müahid edirik.
Sokrat icmaç siyasi doktrinann tr fdar  olmaqla demokratiyann nüfuzlu opponenti idi. Demokratiyaya qar  onun tr findn ir li sürüln arqumentlri tkzib etmk üçün
  20
21
demokratiyann da bel bir nüfuzlu müdafiçisi olmal idi. Demokratiya özünün bel bir nüfuzlu müdafiçisini  Demokrit in xsind tapd. Demokrit Sokratn tam ksin olaraq «demokratiya raitind yoxsul olmaq, zülm raitind xo hyatdan daha yaxdr», - deyirdi.
Demokratiyan  slind azad cmiyytin özünütkil prinsipi kimi gör n Demokrit Qorgidn f rqli olaraq azad cmiyyti yalnz qanun qar snda brabrlik prinsipi üzrind mümkün hesab edirdi: adamlar o halda azad ola bilirlr ki, bütün qanun v qaydalara dqiq riayt edilir, bütün vtndalar n brabrliyi v yek dilliyi üçün rait yaradlr.
Bununla bel, Demokrit insanlar arasnda t bii brabrsizliyin d mövcud olduunu etiraf edir. Lakin Demokrit t bii brabrsizliyin sasn mnnin ncabtli olub-olmamasnda deyil, bilik v 
 bacar qlar n az v ya çox olmasnda görür. Demokrit el bu s b bdn d bel hesab edir ki, dövlt orqanlar nda nadanlar, kütbeyinlr deyil, mnyindn asl olmayaraq, baqalar ndan zehni qabiliyytlri, bilik  v bacar qlar  il seçilnlr yerldirilmlidirlr. Demokrit gör , dövlt zadganlara ilahidn veriln bir pay deyildir.
Demokritin fikrinc, dövlt, ümumiyytl, ilahi mnli olmay b, insani mnlidir: Dövlt vtndalar n ümumi mnafeyinin tcssümü olmaqla heç bir k nar qüvv tr findn deyil, insanlar n özlri tr findn yaradlmdr. Siyast yalnz adamlar n uzun sür n mübarizsinin mhsuludur v yalnz insan sylrinin nticsidir. Siyast sntdir. Böyük snt olsa da, yalnz sntdir.
Demokritin siyasi baxlar  el öz sözlrindn d göründüyü kimi demokrat xarakterli idi. Lakin Demokrit demokratik siyasi doktrinann tkc tr nnümçüsü deyildi. O, demokratiyann f lsfi
 prinsiplrinin v ontoloji saslar nn da yaradcs idi. Demokrit atomistikas, hm d demokratiyann bel bir ontoloji sas oldu.
Lakin atomistika tkc demokratizmin deyil, hm d v ondan da daha önc determinizmin v materializmin f lsfi sas oldu.
Balca ideyalar  Demokrit tr findn veriln atomistika Anaksimandr n arxe haqqnda, pifaqorçular n hdsiz v hdli varl q  haqqnda tsvvürlrin, hmçinin d, çox yqin ki, qdim hindlilrin nyaya tlimin söyk nir. Onu da qeyd edk ki, tarixi mnblrdn ümumn mlum olduu kimi atomistika tliminin yaradlmasnda Demokritl yana onun müllimi Levkippin d müyyn myi olmudur.
Materializmin ontoloji prinsiplrinin müyynldirilmsi  problemi atomistikada varlq v yoxluq anlaylar nn korrelyativ thlili fonunda hll olunur. Bu thlil öz balancn dünyada tkc 
  21
22
varln deyil, hmçinin yoxluun da hqiqtn mövcudluu müddasndan çx edir. Yoxluq varln kiçik v bölünmz hissciklrini bir-birindn ayr r. Varln bu kiçik v bölünmz hissciklrini Demokrit atom adlandr r, yoxluq anlay altnda is  slind bo lu  u baa düür v onu mkan il eynildirir. Demokritin nöqteyi-nzrind, atomlar kiçik v bölünmz olsalar da, forma v  ölçülri il bir-birindn f rqlnirlr, onlar ayr -ayr lqda madd  müyynliyin malik deyillr, maddlri onlar n müxtlif  kombinasiyalar  yaradr. Bu, daimi olaraq hr k td olan atomlar n toqqumalar  zaman ba verir, boluqda hr k t edn atomlar çoxluu
 burulanlar   ml gtirir, müxtlif dünyalar bu burulanlardan yaranr. Demokrit atomistikasnda hr bir cisim atomlar n qrarlamasndan yaranan bir almdir. Demli, Levkipp-Demokrit atomistikasnda slind bir deyil, iki balanc q bul olunur: atomlar  v boluq. Atomlar, artq qeyd olunduu kimi, bölünmz, dyimz v   bdidirlr, daim hr k tddirlr. Atomlar n birlmsi müxtlif  cisimlrin yaranmasna gtirib çxard kimi, onlar n bir-birindn aralanmas is cisimlrin mhvin gtirib çxar r. Oxar fikirlrl  qdim hindlilrin nyaya tlimind rastladmz artq qeyd etmidik.
 Nyaya tlimin gör , kainat kiçik hissciklrdn ibar tdir, bütün  predmetlr bu hissciklrin birlmsindn yaranr.  Nyaya tlimin  gör , bundan baqa kainatda sonsuz sayda ruhlar da vardr. Bu ruhlar  maddi hissciklrl birlmi v ya birlmmi ola bilrlr. Buna  bnzr fikirlr  qdim hindlilrin vay e ika tlimind d rast glmk  olar. Levkipp-Demokrit tlimind boluqda hr k t edn atomlar  çoxluunun burulanlar  v onlar n vasitsi il çoxsayl v müxtlif  dünyalar   ml gtirmsi bar d müddaya oxar olaraq qdim hindlilrin  Manu qanunlar nda bir-birini vz edn sonsuz dünyalar  haqqnda söhbt açlr. Bu, bnzyilr, görünür, ondan ir li glir ki, Demokrit rqdn çox ey öyr nmidi.
gr Demokrit atom anlayn yaratmaqla materializmin ontoloji zminini müyynldirdis, atomu birmnal xasslrin daycs kimi tqdim etmkl hmçinin determinizmin d ontoloji olaraq saslandr lmasna nail oldu.
Materializmin v determinizmin ontoloji saslar n vermkl, Demokrit eyni zamanda insana yavi münasibt f lsf sinin d 
 balancn qoydu. Personalizml daban-dabana zidd olan bu f lsf , lbtt ki, insan xsiyytini yüksklr  qaldra bilmzdi. O, onu alçaltmal idi. Demokrit d insan heyvann agirdi elan etmkl bu f lsf nin prinsiplrin, nec deyrlr, sadiq qald. nsanlar n tqlid yolu il heyvanlardan «çox mühüm eylri» öyr ndiyini byan edn Demokrit «biz toxuculuq v drzilik sntlrind hörümçyin, ev
  22
23
tikm sntind qaranqular n, musiqi sntind is nmkar qular n  – sonalar n v bülbüllrin - agirdlriyik», deyr k öz gümann  «saslandrd». Lakin Demokriti idealn v estetik balancn dümni kimi d qlm vermk düzgün olmazd. Bel olsayd, Demokritin Homer poeziyas qar sndak  heyranln nec izah etmk olard?! Demokrit yazrd ki, Homer ilahi t bit malik  olduundan, nitqin n gözlini yaratmd. lahi t bitli olmadan bel  gözl v müdrik sözlri yaratmaq mümkün deyildir. Lakin gözlliyin izahnda Demokrit, lbtt ki, bütövlükd materialist mövqed  dururdu. O, düünürdü ki, gözlliyin son mahiyyti simmetriyada, ölçüd, hisslrin harmoniyasnda, müyyn k miyyt münasibtlrinddir. Sntdki gözllik is, sadc olaraq, hyatdak   gözlliyin tqlididir. Bir çox mühüm eylri biz el buna gör  d, tqlid yolu il heyvanlardan xz etmiik.
Göründüyü kimi, ilahi t bitli olma lyaqtini yalnz Homer    bx edn Demokrit insan alçaldaraq heyvanildirmy meylli idi, insan yüksldr k ilahildirmkdn hr halda uzaq idi.
nsan xsiyytinin tam bir arxaynlqla yüksldilmsi is   Platon f lsf sind ba verdi. Platon Demokritdn f rqli olaraq insan  yüksldr k tanr  il yana qoydu.
Platon, eyni zamanda, Demokritin demokratik pasifizmin  qar  haqszlq leyhin mübariz v daltli müharib zrur tini ir li sürdü.
Platon da Heraklit kimi aristokrat ruhunun daycs idi. Lakin,  bununla bel, bir daha qeyd edk ki, Platon Heraklitdn f rqli olaraq qz bli cngavr ruhunun daycs olmaqdan daha çox, aristokratik  siyasi doktrinann müllifi idi.
Platonun, Heraklitin v ya Konfusinin aristokratik siyasi ideal  müasir dövr üçün ttbiq oluna bilndirmi, ya yox? V  gr ttbiq olunarsa, bu bizim dünyamz yaxladracaqm, yoxsa
 pisldir ckmi? Xatrladaq ki, kommunizmi qara boyalarla tqdim edn Rassel üçün Platon kommunist ideoloqu idi v buna gör  d, nec deyrlr, pis idi. Platon Popper üçün is “açq cmiyytin” bir  dümni idi v buna gör  d, «pis» idi. Onlar n hr ikisi Platonda demokratiyann leyhdar n görürdülr.
Lakin Platon yaratd aristokratik f lsf nin heç olmasa aktiv siyast daxilind olan baqalar  tr findn gerçkldirilmsi üçün sylr ets d, onun özü slind aktiv siyastdn k narda idi.
O, yalnz filosof, güclü zka sahibi idi, güclü irad sahibi deyildi, t biti etibar  il hökmdar deyildi. Platon ruhunun bel bir  yönümd qrarlamasnn balca s b bi, görünür, onun müllimi Sokratda idi. Platon ruhunun onun srlrind v hyat trzind ifad 
  23
24
olunan gerçkliyi, lbtt ki, tkc onun qan yadda il, müasir dill  deyils, onun genetik olaraq xz etdiyi informasiya il  müyynlmirdi, hm d v balca olaraq onun Sokratdan verbal yolla xz etdiyi rasional informasiya il müyynlirdi. Platonun ümumn mlum olan, lakin xatrlanmas hmi mnal olan mhur  v qanadl k lamlar ndan birini yada salaq. Platondan soruanda ki: “Atan çox sevirsn, yoxsa müllimini?”, Platon cavab vermidi ki: “Müllimimi. Çünki, atam mni göylrdn yer  endirdi, müllimim is yerdn göylr  qaldrd”.
Görünür, el bu s b bdn ki, Platonun ad il glib biz çatm  dialoqlarda da iki ruh – aristokrat Platonun kosmosentrik ruhu v  icmaç Sokratn transsendentalist ruhu bir-birin çular.
Platon sözün hqiqi mnasnda idealist idi. O, dünyann mahiyyti olaraq ideyalar  q bul edirdi. Dünyann özündn daha fundamental olan ideyalar gerçklik statusunu qazandqca dünya gözllir v nizama düür.
Bu kontekstd qdim yunan f lsf sinin nümayndsi olan Platonla qdim Çin f lsf sinin Qunsun Lun adl bir nümayndsi arasnda paralel aparaq. Platona gör  hisslrl qavranlan predmetlrl  yana onlar haqqnda ideyalar da real mövcudlua malikdir, ideyalar   bdidir, yarana v yaradla bilmzlr, mhvedilmzdirlr. Çin mütf kkiri Qunsun Lun da özünün adlar haqqnda tlimind  anlaylar  mütlqldirmi v gerçklikdn ayrmdr.
Platon bel hesab edir ki, iki alm mövcuddur: bir, ideyalar  almi, bir d, bizim gördüyümüz alm – eylr almi. sl hqiqi alm ideyalar almidir. Gördüyümüz, hiss etdiyimiz, tmasda olduumuz eylr almi is ideyalar alminin yalnz kölgsidir. nsan zkas  maddi almin fövqünd duran ideyalar alminin srar ngizliyini, gözlliyini tcssüm etdirmlidir. nsan hadis gözlliyini gör rk n hqiqi gözlliyi d xatrlayr. Bu fikir bir qdr konkretldirils, bel  ifad oluna bilr ki, gözlliyin mahiyyti  bdi, mütlq ilahi ideyadr. Bütün gözl hadislr bir ideyadan asldr. hmin bu ideya da görünür  kosmos v ya harmoniya ideyasdr. Platon bel hesab edirdi ki, harmoniya olmadan heç nd gözllik yoxdur. Harmoniyann özünün drki is gözllik vasitsi il ba verir. Platon yazrd ki, insann cismani gözlliyinin seyrin dalma, adamlarda, htta ilahiy doru meyl v mh bbt d oyadr. Bu meyl v mh bbt is, Platonun
 baxlar na gör , sasn, filosoflara xasdr. Platon, msln, müasir  ekspressionizmdn f rqli olaraq, incsnti bel bir xüsusiyytdn mhrum edir; filosof ideyalar almin can atr, sntkar is maddi almi tqlid edir, maddi almin özü d ideyalar alminin tqlidi olduundan, incsnt – yalnz tqlidin tqlididir. Görünür, el buna
  24
25
gör dir ki, adamlar n ksriyyti airlri müdrik olaraq tqdim edirlr. Platon bunun doru olmadn düünür. Amma bir qdr qeyri–  ardcl görüns d, Platonun msln musiqiy münasibti bir qdr  f rqlidir. O, bel hesab edirdi ki, musiqi melodiyalar  ruhun hycanlar n tqlid edir. Bununla laqdar Platonun anamnesis  ideyas – ruhun yerldiyi bdn daxil olmamdan vvlki hyat  xatrlaya bilmsi ideyas da maraqldr. Oxar fikirlrl biz qdim yunan f lsf sinin Platonaqdrki dövründ, konkret deyils, Pifaqorda v hmçinin d qdim hind f lsf sind d rastlar q. Pifaqorda ruhun köçürülmsi mnasn ver n, metempsixoza kimi sslnn bir anlay vardr. Bu anlay ölülrin ruhunun tz doulmu  uaa, ha bel bitkilr  v heyvanlara, minerallara keçmsinin q bul olunmasndan çx edir v bel bir keçidi ifad edir. Hind tf kkürünün  sansara – yenidn doulma – ideyas vasitsi il d 
 bütün canllar n qohumluu fikri ir li sürülür: Ruh ölmzdir, o, bzn insan, bzn heyvan v bzn d allah klind yenidn doulur. Platonda kosmos – nizama dür k gözlln dünya - Dünya Ruhunun bir tcssümüdür. Dünya Ruhu is Dünya üzrind  transsendent mahiyyt olmay b, dünyann immanent mahiyytidir.
Platon irsinin tannm bilicilrindn saylan Suriya neoplatonizim mkt binin banisi Yamvlix Platonun bütün dialoqlar n  iki qrupa bölmü v onlar   Timey v  Parmenid   srlrin bir  lav  kimi qiymtlndirmidir, onun fikrinc  gr  Timey t bit haqqnda dialoqlar n banda durursa,  Parmenid  ilahiyyat haqqndak   dialoqlar n sas qaysini tkil edir. Buraya onu da lav etmk olar ki gr Timey sasn Platon ruhunu ifad edirs, Parmenid  sasn Sokrat ruhunu ifad edir.
Kosmos Timeyd bütün varlqlar  özünd birldir n vahid canl kimi sciyylndirir. Oxar sciyy il  Filebd d rastlar q.
 Filebd  makrokosmun, yni “kainatn bdni”nin canll insan  bdninin canll fonunda tsvir olunur. nsan bdnin insan ruhu canllq gtirdiyi kimi, kainata da Dünya Ruhu canllq verir. nsan canl kosmosun ancaq bir hisssini tkil etdiyindn ona nisbtn daha
 bsitdir. Kosmos is yaranmlar n n kamilidir 6. Platonun kosmosentrik nzriyysinin zminini tkil edn
hipotez gör , dünya insan üçün faydal bir varlq olmaqdan daha çox, özlüyünd dyri olan nizamllq v gözllik tcssümüdür.
Platon ilahi gözlliy v kamilliy malik olan kosmosun eydos   paradiqmasna uyun olaraq snt sri kimi yarandn güman edir. Bel halda o, qeyri-mntiqi balanc kimi anlalan “t bit”, yni
6   .  –   , .  . 3. . 1.  . 35.
  25
26
“fyuzis” qar  qoyulur. Fyuzis kosmosdan f rqli olaraq zrur t üzündn yaranr. Sonradan Aristotel eydoslar  t bii cisimlr  daxil etmkl bu ziddiyyti hll etmi oldu7.
Sokratn nöqteyi-nzrinc, dünya fanidir - ötridir v hqiqi deyildir, hqiqi olan is axir t dünyasdr. Platonun nöqteyi-nzrinc  is, dünya  bdiyyt d qovua bilr, qovumaya da bilr. Hqiqi d  ola bilr, olmaya da. gr bütövlükd dünya v ayr lqda hr bir ey öz ideyasna uyundursa, hqiqidir, yox gr öz ideyasna uyun deyildirs, hqiqi deyildir.
Platonda ideyalar ilahi t bitli hesab olunur, onlara ilahi mahiyyt aid edilir v hr bir ideya özünd   bdiyyt lamtini dayr. Tanr lar da belc dyimz,  bdidirlr – onlar pisliy doru dyi bilmzlr, çünki t bitlri buna yol vermir. Tanr lar yaxla doru da dyi bilmzlr, çünki onlar mövcud olan varlqlar n n kamillri v n yaxlar drlar.
deyalar n dyimzliyi v   bdiliyi nöqteyi-nzri il bal  olaraq  Kratil  dialoqu da diqqti clb edir. Bu dialoq bir f lsfi
 problem traf nda iki ks mövqenin toqqumasn tsvir edir. Hmin  bu problemin mahiyyti is aadak lardan ibar tdir: Predmetlr   verilmi adlar onlar n özlrinin t bitin uyundurmu? Predmetlrin adlar  mlum olduqda onlar n mahiyyti drk edil bilrmi? Baqa sözl, adlar predmetlrin drk olunma alti rolunu oynaya bilrlrmi? Dialoqda itirak edn personajlardan biri - Protaqorun agirdi Germogen bel hesab edir ki, adlar predmetlr  insanlar tr findn t  sadüfi olaraq verilir. Dialoqda itirak edn baqa bir personaj - Kratil is adlar n t biiliyini, yni onlar n predmetlrin t bitlrin  uyun gldiyini israr edir. Kratilin gldiyi ntic, htta bu günün özü üçün d maraqldr: hr bir  ey müyyn düzgün ad  xasdr, amma adamlar bu adlar  unutmu, eylr  thrif olunmu adlar vermy 
 balamlar 8. Predmetlrin özlri il onlar n adlar  arasndak  münasibtlrin
 bir problem kimi fiksasiyas qdim hind f lsf sinin bir qdr önc  xatrladmz nyaya tlimini bir daha yada salr. Xatrladaq ki, burada müqayis (eylrin mahiyytinin onlar n adlar  il müqayissi nzrd  tutulur) mntiqi idrak n dörd sas mnbyindn biri hesab olunur. Bu kontekstd bir Çin ideyasn da yada salmaq yerin dürdi. Bu, adlar n tshihi ideyasdr. Konfusiy mxsus olan bu ideyaya gör , dünyada hr bir  eyin, o cümldn, hr bir insann da öz t bii ad 
7        .   .,     .   .            .  ., 1988. 8  .  –   , .  . 1. . 1.  . 413-491.
  26
27
vardr. Eyni zamanda, hr bir insan gördüyü konkret iin mzmununa uyun olaraq cmiyytdn d müyyn ad alr. gr insann t bii ad, onun t bii tyinatn ifad edn ad cmiyytin ona verdiyi adla uyunluq tkil etmirs, cmiyyt nizamszlq, xaos içrisinddir. Cmiyytd nizam brpa etmk üçün haqqnda bir qdr önc bhs etdiyimiz adlar n tshihi prinsipi hyata keçirilmlidir. Yni insanlara o ilr hval olunmaldr ki, bu i onun t bii tyinatna uyun glir. Bu halda insann t bii ad il cmiyytin ona verdiyi ad üst-üst  dümü olur. Platonun da mülahizlri bir qdr el bu mülahizlr  
 bnzyir. Platon da konfusiçilik kimi adlarla bal mülahizlrdn hm d siyasi hmiyyt dayan nticlr çxar r.
Platonun ideyalar haqqnda tlimi slind onun siyasi nzriyysinin sasnda durur. Platon el bundan çx edr k bel  hesab edir ki, onun yaad dövr  tsadüf edn dövlt - demokratik  dövlt, ümumiyytl, dövlt ideyasnn qeyri-kamil tcssümlrindn
 biridir. Antik demokratiyann drin böhran keçirdiyi dövrü yaayan
mütf kkir olaraq Platon bel hesab edirdi ki, dövlt hakimiyyti xalqa deyil, idar etm sntini n yax mnimsmi, n daltli, n xlaql t bqy verilmlidir. Platon bu missiyan hyata keçirmyi özünün hyat amal olaraq hiss edirdi. Lakin o, bunu artq qeyd olunduu kimi, öz iradsinin gücü il deyil, öz zkasnn gücü il  etmy çalrd. El hmin dövrü yaayan Sokrat is  xlaqn v  daltin öz hqiqi qiymtini yalnz axir t dünyasnda alacana, insani xo bxtliyin yalnz axir t dünyasnda gerçklcyin inanrd.
Platon dünyann v cmiyytin yenidn, düzgün saslar  üzrind qurulmasn özün borc bilirdi. Sokrat is bel bir cmiyyti Tanr dan bir pay olaraq almaq istyirdi. Bu hal Sokratn digr bir  agirdind – sonradan kiniklr mkt bi adlandr lacaq f lsfi cr yann yaradcs olan  Antisfend özünü qabar q bir  kild  göstrirdi. Antisfen dünyadan bir qdr faydalanmaq ists d, dünya ilrin, xüsusil d, cmiyytin özünütkil msllrin aktiv müdaxil etmk istmirdi. «Siyastl nec r ftar etmk lazmdr? –  sualna Antisfen «odla r ftar edn kimi, - cavabn verir. - N o qdr  yaxn durmaq lazmdr ki, sni yandrsn, n d çox uzaq olasan ki, soyuqdan donasan».
Antisfen Sokrata ruhn bir qdr yaxn idi. Lakin o, Sokrata, hm d v daha çox zahir n bnzmk istyirdi. Bunu bel bir maraql  v son dr c xarakterik olan bir mqam bütün çlpaql il nümayi  etdirir; Sokratn yayda da, qda da geydiyi yegan  inel müharib  vaxt cr lmd. inelinin deiyindn Sokratn, htta bdni d  görünürdü. Lakin Sokrat heç vaxt buna fikir vermirdi. ineli cr q
  27
28
olduu üçün, nec deyrlr abrl bir yin-ba olmad üçün, slind   bir qdr kas b olduu üçün heç bir zaman xcalt hissi keçirmirdi, bu n az heç vaxt nzr  çarpmamd. Amma Antisfen Sokratn zahiri hyat üçün sciyyvi olan bu lamtlri Sokratdan xz etmi v  Sokratdan f rqli olaraq onlar  xüsusi bir  da il nzr  çarpdr rd. Sokrata bnzmk üçün Sokratn inelin bnzr bir  inel tap b geyinmidi. Üstlik  inelind bir deik d açaraq, bunu adamlara göstr r k «Görürsünüzmü, mnim inelim cr qdr, mn is bundan heç utanmram», - deyirdi. Bununla da, Antisfen ictimai r yin onun üçün sanki heç bir hmiyyt damadn özünmxsus bir  kild  nümayi etdirirdi.
Antisfenin agirdi olan Diogen is ondan bir addm da qabaa getdi. O, üstlik, evdn d, sivilizasiyann bütün nemtlrindn d  imtina etdi.
Kiniklr ictimai r yin qoruyub saxlad hr cür maddi v  mnvi dyrlr  qar  bir sayszlq göstrmkl sanki f lsfi bir  hyat sürür, sanki Sokratn hyatn yenidn yaayrdlar.
Lakin Sokrat kiniklrdn f rqli olaraq, ictimai r y qar  bir o qdr d sayszlq nümayi etdirmirdi, sivilizasiyann nemtlrini hqiqi hyat üçün zruri hesab etms d bu nemtlrdn imtina etmirdi,- n az bunu nümayi etdirmirdi.
Kiniklr is, görünür, bunu ona gör  edirdilr ki, cmiyytdn faydalanmaq istslr d, cmiyyt qar snda msuliyyt damaq istmirdilr.
Kiniklr el buna gör  hakimiyyt quruculuunda da itirak  etmk istmirdilr. Bu s b bdn d demokratiyan d düzgün dövlt sistemi hesab etmirdilr. Kiniklr hakimiyytdn faydalanmaq istslr d, hakimiyytdn ehtiyatlanrdlar. Antisfen «yaramaza hakimiyyt vermk dliy qlnc vermkdn daha pisdir», deyirdi.
Lakin yunan f lsf sinin inkiaf nda Platon epoxasndan sonrak  dövr, lbtt ki, Antisfen epoxas olmad, Aristotel epoxas  oldu.
Aristotel Platonun hm agirdi, hm d leyhdar  idi. Aristotel Platondan f rqli olaraq, hakimiyyti hr bir 
cmiyytd zruri bilirdi. Aristotel düünürdü ki, hakimiyyt v tabe olma tkc zruri deyil, eyni zamanda, bir çox insanlar üçün hm d  faydaldr. Cmiyytdki qeyri-brabrlik ona daxiln xas olan bir  hadisdir. Bu qeyri-brabrlik cmiyytin öz içrisind t bii olaraq formalar. Birinin itatd, digrinin is hakimiyytd olmas  insanlar n öz t bitlrindn dour. nsanlar n bir qismi t bitn köl,  baqa qismi is – t bitn azaddr.
  28
29
Aristotel xsiyyti üçün sciyyvi olan bir paradoks onun el   bu byanat il baldr. Aristotel n özünün hyat praktikas   baxmndan, n d filosofluq üslubu baxmndan heç vaxt sözün  bütöv mnasnda azad olmamd. O, demk olar ki, bütün hyat boyu himay altnda olmudu, müstqil olaraq atd addmlar n, demk  olar ki, hams shv idi. Aristotelin filosofluq üslubu is bel idi ki, o,
 baqa mülliflr olmadan keçin bilmirdi, öz iini hmi hmin o  baqa mülliflrin rhindn balayrd, onlar n fikirlrini tdqiq edir  v ümumildirmlr apar rd. Öz mövqeyini is ortaya yalnz sonda qoyurdu. Htta baqa mülliflr olmadan yeni bir fikir söyldikd 
 bel, bu fikri bu vaxta qdr baqa mülliflr söylmdiyi üçün sanki öz oxucusundan üzr d istyirdi.  M ntiqin atas saylan Aristotel özü tr findn yaradlan mntiqin tqdimat zaman bel bir qeyd-rt ir li sürür ki, bu bar d önc heç bir material olmad üçün bu elmi onun özü yaratmaa mcbur olmudu.
Amma Aristotelin özü t bit etibar  il azad olmasa da, i el  gtirmidi ki, «azad adam özünü nec aparmaldr» sualna cavab vermli, hökmdar olu sgndr  drs demli olmudu.
Aristotel blk  d el bu s b bdn Platonun leyhdar  olmudu. Tkc siyasi mövzular deyil, msln, el estetik mövzu,
xüsusn d incsntin t biti il bal msl buna nümun olaraq göstril bilr. Aristotel Platonun incsntin t biti bar d mlum mövqeyi il raz deyildi. O, düünürdü ki, sntkar maddi almin fövqünd duran hanssa ideyalar alminin tr nnümçüsü deyildir. Gözllik maddi almin özünddir, gözllik predmet v  yalar n özünmxsus keyfiyytidir. Aristoteld gözlliyin n sas formalar   is bunlardr: nizam, mütnasiblik, müyynlik v bütövlük. Bir qdr  d sadldirils, gözllik, sadc olaraq, müyyn hcmd v  ndazddir. Hddindn artq balaca ey gözl ola bilmz. Hddindn artq böyük  ey d gözl ola bilmz, çünki onu bütöv bir  kild  görmk mümkün deyildir, onun yalnz hisslrini görmk  mümkündür. Snt srinin özü d gözl olmaq üçün müyyn, müvafiq hcm malik olmaldr. Msln, faci hcmc gr k n  hddn artq uzun, n d qsa ola.
Ümumn, bel q bul olunmudur ki, Aristotelin snt nzriyysinin balca chti ondadr ki, o, snti bir tqlid olaraq dyrlndirir. Bel bir mülahiz üçün obyektiv saslar, lbtt ki, mövcuddur. Aristotelin özü qeyd edirdi ki, incsntin mahiyyti - t bitin tqlididir. ncsntdn alnan lzzt is – yamslamaya olan t bii meylin ödnilmsidir.
Son dr c ciddi v özün qapanm kimi görünn Aristotel  blk  d el bu s b bdndi ki, tlxkliy v komikliy xüsusi
  29
30
hmiyyt verirdi: “Komiklik – heç k s  zab vermyn v heç k s üçün mhvedici olmayan shv v eybcrlikdir”,- Aristotelin öz sözlri idi.
Lakin düünürük ki, Aristotelin snt nzriyysi üçün balca olan heç d incsntin tqlid  amil edilmsi il bal fikir deyildi,
 burada sas cht incsntin tmizlyici funksiyas il bal idi. ncsntin Aristotel tr findn hm tqlid olaraq tqdimat, hm d  tmizlyici funksiyas il bal onun mövqeyi Platon ruhuna son dr c yaxnd. Amma Aristotel bu yaxnl heç vaxt dil gtirmzdi.
Aristotel bel hesab edirdi ki, incsnt gerçkliyi, nec  deyrlr, çirkabdan tmizlyr k tqdim edir v bununla da insann ruhunu da sanki tmizlyir: “Biz hyatda eybcr  olduu üçün tamaasndan üz çevirdiyimiz eylrin mhar tl çkiln r smin 
 böyük heyranlqla tamaa edir, bdii zövq alr q”. Aristotelin bu mövqeyi, hmçinin musiqiy d aiddir: «Musiqinin v mahnnn tsiri il dinlyici psixikas oyanr, burada mrhmt, qorxu, entuziazm kimi affektlr yaranr v nticd, dinlyici hzzl müayit olunan bir  tmizlik v bir yüngüllük hiss edir».
Qribdir, musiqi mövzusu il bal bir mqamda Aristotelin v Platonun mövqelri bir-birin o qdr yaxnlar ki, htta demk  olar ki, üst-üst düür. «Ritm v melodiya sad bir ss olduqlar  halda ndn bizim qlb yaantlar mza bnzyirlr» deyr k tccüblnn Platon kimi Aristotel d yazrd ki, ritm v melodiya qz bin v  mülayimliyin, mrdliyin v mötdilliyin ks olunmasdr.
kinci bir mqam. Platon kimi Aristotel d gözlliyin obyektiv v mütlq olduunu q bul edir. Amma Aristotel etik dyrlri mütlqldir n Platondan, elc d, Sokratdan f rqli olaraq burada bir  mülayimlik v mötdillik nümayi etdirir. O, düünürdü ki, bu msld  ksliklrin heç birini mütlqldirmk lazm deyildir. Orta hdd qzl hddir. Amma estetik rakursda Sokratn v Aristotelin mövqelri arasnda son dr c oxarlq da mövcuddur. Aristotel d  Sokrat kimi düünürdü ki, canl t bitd gözllik  slind  mqsdyönlülükl baldr. Platonun v Aristotelin estetik  mövqelrinin müqayisli thlili il bal qeyd edk ki, Aristotel Platondan f rqli olaraq incsntin mühüm hmiyyt dadn  düünürdü, msln: «Poeziya tarixdn daha ciddi v daha f lsfidir», - deyirdi.
Platon personalist idi, xsiyyti cmiyytdn daha üstün tuturdu. Aristotel is obyektivist idi, hesab edirdi ki, insan bir siyasi varlq olaraq cmiyytin bir hisssidir v ona uyunlamaldr. Aristotel bel mühakim yürüdürdü ki, cmiyyt v dövlt öz t bitin  gör  f rddn daha öncdir. gr f rd tcrid olunmu bir vziyyt 
  30
31
düdükd bu vziyyt onu tam qane edirs, baqa f rdlrl ünsiyytsiz keçin bilirs, o artq insan deyildir, ya alçalaraq heyvana, ya da yükslr k tanr ya çevrilmidir.
nsann yükslr k tanr ya çevril bilmsi il bal bizim Aristoteld rastladmz ifad  slind bir metaforadr, insann alçalaraq heyvana çevril bilmsi ifadsin qaldqda is qeyd etmk  yerin dürdi ki, canl orqanizmlr  çox böyük maraq göstr n Aristotel insan v heyvan arasnda müqayislr aparmaa, onlar  arasndak  f rqli v oxar chtlri göstrmy meylli idi. Platon is  insan yaradc varlq kimi q bul etmkl, daha çox onu ilahildirmy meylli idi.
Bu hal qabar q olaraq özünü xüsusn onda göstrirdi ki, Aristotel cmiyytin inkiaf nn sasnda personal balanc deyil, t bii balanc görürdü. O, bel hesab edirdi ki, real olaraq heç bir  cmiyyt, antik mnada,- dövlt, adamlar arasnda qabaqcadan nzrd tutulan razlq sasnda meydana glmmidir. Hr bir dövlt t bii yolla, tdricn tkkül tapmdr. Ayr -ayr  aillrdn k ndlr, ayr -ayr  k ndlrdn is dövlt yaranr. O, bel düünürdü.
Bununla bal olaraq qeyd edk ki, nzriyy bütün hallarda, son nticd gerçkldirilmk üçün, siyasi nzriyy is t bii ki, dövlt quruculuu üçündür. Filosof siyasi nzriyyni yaradan, siyastçi onu gerçkldir ndir.
Sokratdan balanan fikir prosesinin sas ideyasn Platon söyldi v bu ideya Aristotel vasitsi il Makedoniyal  sgndr   ötürüldü v Makedoniyal sgndr tr findn d realladr ld.
Bel bir fakt da nzrdn qaçr lmamaldr ki, Makedoniyal  sgndr öz nhng imperiyasn qurduu zaman Aristoteldn öz qay  v himaysini sirgms d o, Aristoteli bir mslhtçi olaraq yaxna
 buraxmad, çünki sgndrin bir hökmdar olaraq f aliyyt üslubu Aristotelin bir t b olaraq düünc üslubuna uyumurdu. Makedoniyal  sgndr qlobal miqyasl mühariblr apar rd, müharibd aznla v  daltsizliy qar  mübariz  zminin n
 parlaq ifadsini görürdü. Müharib, Aristotel gör , mülkiyyt ld etmkdn ötrü t bii
 bir vasit v qul ovudur. Burada Makedoniyal sgndrin mövqeyi il  Aristotelin mövqeyi arasnda ümumilik yox idi. Ümumilik daha çox Makedoniyal sgndrin mövqeyi il Platonun mövqeyi arasnda vard. Platona gör  müharib dünyan daltlildirmk vasitlrindn biri idi. Bundan da daha çox deyils, Makedoniyal sgndr, slind, Platonun utopiyasn gerçkldirirdi. Platonun utopik nzriyysi onun ölümündn sonra olmu olsa da, siyasi realla çevrilmy balamd. lbtt ki, hm d zorak lq v müharib yolu il.
  31
32
Dorudur, pasifist v demokratik hakimiyyti Aristotel akaran bir sur td vsf etmirdi, o daha çox siyasti, nec deyrlr, siyasi hakimiyyti vsf edirdi. Aristotel siyasi mntiqi txminn bel  idi: “Hr bir canl varlqda despotik hakimiyyti, yni aann qul üzrind hökmranlna bnzr hakimiyyti v siyasi hakimiyyti, yni dövlt xadiminin vtnda üzrindki nüfuzuna bnzr  hakimiyyti görmk olar. gr ruh bdn üzrind despotik  hökmranlqla hakimiyyt sürürs, zka bütün meyllrimiz üzrind  siyasi hakimiyyt malikdir. nsan is – siyasi varlqdr. Biz insan t bitin  n yax uyun gln siyasi tsisat formasn axtar  b tapa
 bilmliyik”. Aristotel bel bir siyasi forman tam minlikl, lbtt ki, tapa
 bilmmidi. O, n müxtlif siyasi formalar  yorulmadan müqayis  edirdi.
Onun daxili meyli is hr halda xalq hakimiyytin  riklisi etmkdn ibar t idi. Bs, Aristotel ndn demokratiyann akar  müdafiçisi v ya n az akar tr fdar  deyildi? Bu, nec ba  vermidi?
Görünür, demokratizmin f lsfi saslar nn müyynldirilmsindn ötrü determinist f lsfi üslubun digr  qaynaqlar nn da xatrlanmas lazm glir. Bununla bal olaraq determinist f lsfi üslubun baqa bir nümayndsini,- Demokriti bir  daha xatrlayaq.
Demokrit tacir mnli idi v özünün determinist instinkti rasionalladran f lsf sind azad tacir mövqeyind duraraq aktiv determinizm nzriyysini yaratmd.
Aristotel is mmur mnli idi v bu s b bdn d passiv determinizmin daycs olan mmurun hyati meyllrini rasionalladra biln bir f lsf  yaratmd.
Aristotel bir çox determinist elmlri yaratd. Bununla yana, o, determinizm prinsipinin müxtlif sahlr , sadc olaraq, ttbiqçisi olmad, bundan daha ir li getdi, determinist tf kkür mntiqinin yuxar da deyildiyi kimi banisi oldu. Passiv-determinist mntiq Aristoteld  analitika, aktiv-determinist mntiq is - dialektika v 
 
doruluu ehtimal olunan tsvvürlr  gtirib çxar rsa, sofistika shv müqddm rtlr  istinad edr k gerçkliy uyun glmyn biliklri yaradr. Aristotelin özü passiv-determinist olmaqla, lbtt ki, analitikan mütlqldirmli idi. Aristotel byan edir ki, analitika dialektikann v sofistikann hr ikisindn f rqli olaraq öz nticlrini hqiqi biliy saslanaraq ld edir v buna gör  d hqiqt nail olur.
  32
33
Aristotelin analitikas hqiqi biliyin mnbyini k narda axtar r. Bu da ondan ir li glir ki, mmur icraç olmaqla azad deyildir, köldir. O, ür yindn keçnlri yerin yetirmir, r hbrlik tr findn ona veriln göstrilri v qanun tr findn onun üçün müyynldirilmi  öhtliklri yerin yetirir.
 
olunan çoxlu hr k tlr  traf mühitin tsirlri altnda ba verir. Bu tsirlrdn bzilri tf kkürü v arzunu hr k t gtirir, bzilri is  heyvanlarda olduu kimi canllar n bütövlükd hr k tin s b b olur». Aristotel passiv determinizm prinsipini yalnz canl varlqlara aid etmkl kifaytlnmir, «gr bu, canl varlq üçün mümkündürs, bs niy bütün Kainata aid edilmsin?9» - sualn verir.
Bu mntiqi mülahizlri real hadislr zminind nzrdn keçir k. 
Aristotelin azad v müstqil olmamas, htta onun son günlrind d özünü göstrdi. Makedoniyal  sgndrin ölümündn sonra Aristotel üzrind bilavasit qay v himayi k sildi. He&ccedi