Azerbaycanin Tarixi Cografiyasi Ve Etnogenezi

8/4/2019 Azerbaycanin Tarixi Cografiyasi Ve Etnogenezi

1/25

1 . Azrbaycann Tarixi Corafiyas v Etnogenezi Haqqnda

Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi haqqnda bioqrafik mlumat vercyimiz xslrin adlar sln

mnsub olduqlar Azrbaycan hrlrin gr sralanacaqdr. Bu sbbdn hesab edirik ki,

Azrbaycann tarixi corafiyas mvzusu burada aktuallq qazanmdr. Bel ki, Azrbaycanngrkmli tarixi xsiyytlrinin hyat v yaradcln aradrarkn bu gn artq Azrbaycann

srhdlri daxilind olmayan torpaqlarda yetimi onlarla, yzlrl xsiyyt rast glirik. Sz

gedn mvzunu aradrm bir ox tdqiqatmz Tiflisi, Drbndi, Dveyni kimi

nisblrl mhur olmu grkmli azrbaycanllarn zrindn skutla kemidirlr. Bu nn

llxsus sovet dvrnd aparlm elmi aradrmalara aiddir. Unutmamaq lazmdr ki, bu gn

zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar tarixi Azrbaycan razilridir.

Grcstann cnubi-rqi, Dastanda is Drbnd vilayti d yen Azrbaycann tarixitorpaqlardr. Biz bunu sadc siyasi tarix istinad edrk, yni cdadmzn bir vaxtlar hrbi

yolla l keirrk idar etdiyi torpaqlara iddia etdiyimiz n deyil tarixi mnblrdki konkret

faktlara saslanaraq deyirik.

Qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl Azrbaycan tarixiliyind tarixi corafiya v etnogenez

problemi n ox spekulyasiyaya mruz qalan mvzulardr. Bunun n byk sbbkar da hesab

edirik ki, z mvqelrini dvrn siyasi atmosferin v zmannin tlbin gr kklyn

tarixilrimizdir. Halbuki tarixi z elmi mlahizlrini tarixi faktlarn obyektiv analizinin

nticlrin gr myynldirmlidir. Azrbaycan tarixiliyinin, elc d digr elm

sahlrinin, n byk problemlrindn biri d ehkamlqdr. Mmlktimizdki qocaman bir

dili alim bir tarixi alimin Azrbaycan dilinin tkkl il bal fikirlrini xolamad n

tnqid etmi v tnqid bu szlrl balamd: ...Kemid (SSR dvrn nzrd tutur-E.N)

dvlt aparatnda ideoloji ilr baxan olurdu v mtlq xalqn taleykl msllri nzart altn-

da saxlanlrd. Amma indi ne cildlik rsmi akademik tarixin mllifi bu cr yazr, he kim d

dinib-danmr.... Bu sad desk dhtdir, lakin bu szlr bir alimin qlmindn xd n

deyirm ki, flaktdir. Cnab professor v onun timsalndaklar baa dmlidirlr ki, elmi

tdiqaqat hr hans bir ideologiyann nzartind olmamaldr. Olsa bu elm yox ehkamlq olar.

Elm o zaman trqqi edir ki, alimlr hipotez qurub dlillrl onu saslandrmaa alrlar, bunun

yanl olduunu dnnlr is ks arqumentlrl x edib hmin fikri rtmy chd edirlr.

Yuxardan sifaril elm olmur, olanda da hmin filoloqun dediyi kimi kemid qalr,

rqabt davam gtir bilmyib darmadan olub gedir.

Hesab edirik ki, mvzuya Azrbaycan sznn etimoloji izah il giri etmk yerin dckdir.

Dqiq sbbini myynldirmk tindir, amma ndn trs lkmizd nr olunan tarix

drsliklrind v tdqiqat srlrind tarixilrimiz mmlktimizin adnn etimoloji izahn


2/25

Atropatena v bunun trm klmlriyl izah etmy alrlar. Bu gn ali mktblrd

Azrbaycan tarixi fnni zr drslik kimi istifad ediln kitabn 16-18-ci shiflrind

Andirpatianu, Andarpataian, Aturpatakan, Atrpatakan, Adirpatyan, Adrpatyan v s. bnzr

formalarda yazlan terminlr oxucunun zehnind istr-istmz aqnlq, mmma meydana

gtirir. Bu mmma daha sonra bhy v inamszla da evril bilir. Atropatena Atropatamxsus olan yer, Atropat sz is atr (od, at) v pat (ba) kimi izah olunur. Mn

burada mllif v sr ad qeyd etmk istmirm, amma maraqlananlar mvzu il bal

kitablarn byk ksriyytind eyni mlahizy rast gl bilrlr. Azrbaycan klmsinin izah

asan ikn tarixilrimizin, rus rqnas v tarixilrinin tsirindn xa bilmyrk, zlrini bel

tin salmalarn anlamaq olmur. V. Bartold yazrd ki, skndrdn sonra irsi mlk olaraq

Atropatn srncamna onun kemid sahib olduu vilaytin bir hisssi verilmidi. Belc z

adn Atropatdan gtrm Kiik Midiyan, yunanlar Atropatena, ermnilr Atrpatakanadlandrm v buradan Azrbaycan yaranmdr. Bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n

he bir sas yoxdur. O cmldn Qafqaz v ran Azrbaycannn qdim atprstlik v Zrdt

dini il laqsi olmas bard he bir tarixi mlumat yoxdur1. Grndy kimi mhtrm

akademik bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n he bir sas yoxdur demkl sadc

elmd yolverilmz olan ehkamla getmmidir. O, bunu etmkl hm d Azrbaycan adnn

Makedoniyal sgndrdn o trf slinin v kknn olmadn isbat etmy alm, htta bu

adn yaranmasnda ermnicdki Atrpatakann da mstsna rolunu vurulamd. Halbuki

irlid grcyimiz kimi Azrbaycan adnn tarixi n az Nuh () tufan qdr qdimdir.

Mlum olduu kimi Nuh tufan bard n qdim dastan olan Qlqame dastannda da mlumata

rast glinir. Tssf douran xsus budur ki, tarixilrimiz (o cmldn corafiyanaslarmz,

mdniyytnaslarmz v digrlri) rus akademikin bu tvsiysin ciddi kild ml

etmidilr. Azrabad szn Atropat formasna salb yunanladrmaq, htta ermnildirmk

ny lazmdr? Azrbaycan sz klmnin birlmsindn yedana glmkddir, azr,

badv ya abad v gan. ndi bu szlrin ayr ayrlqda hans mnalar ifad etdiyin baxaq.

Azr mlum olduu kimi phlvi dilind od, at mnasn ifad edir. Bundan baqa azr

][ v ya azar [ qdim sryani tqvimind ilin 6-c v masir ran tqvimind is 9-cu aya[

veriln addr. slam dini dbiyyatnda brahim () peymbrin atas kimi tannan Azr il

Azrbaycan szndki Azri qardrmamaq lazmdr. nki vvla yazllar frqilidir,

birincisi azr ][ , ikincisi is ar ][ kimi yazlr. Sonra, brahim () peymbrin

atasnn ad olan Azr yhudi dini dbiyyatnda slind Athar v [ / ] Terah kimi

qeyd olunur. Bu da ibranicdn trcmlr vaxt rbclrk Azr formasna dmdr.

1 Vasiliy BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 776, Moskva 1963.


3/25

Azrbad ][ v ya Azrabad [ klmlri is mcusilrin (zrdtilrin) ali din[

xadimlrin veriln ad idi. Mirxond (1433-1498) z srind Azrbad Mahrspnd adl bir xs

haqqnda sz aaraq onun azrbaycanl Zrdtn2 30-cu nsldn nvsi olduunu, Sasani

ahlarndan II apurun (309-379) hakimiyyti dvrnd yaadn qeyd etmidir3. Azrbad

Mahrspnd mhv olmu Avestan toplayb tkmilldirmy alm xs kimi tannmd4

.bu Reyhan l-Biruni is z srind Babil mbidi olan baqa bir Azrbad haqqnda mlumat

vermkddir5. Mhmmdli Trbiyt d l-Biruniy istinadn srind bu xs haqqnda trafl

mlumat verir6. Buradan bel ntic xarmaq olar ki, Azrbad v ya Azrabad dini titulu

dayan xslr n az Zrdtdn (e.. 628-551) etibarn mvcud olmudurlar. Htta ehtimal ki,

bu titulu dayan din xadimlri hl Zrdtdn vvl d faliyyt gstrmidilr. Azrbaycan

adn aqlayarkn Azr sznn phlvi dilind od, at mnasn ifad etdiyini bildirn

Yaqut l-Hmvi, Azrbadn Nuh (vfat e.. 2892) peymbrin ktkcsi olduunu yazr

7

. IX-X srlrd yaam corafiyanas alim bn Fqih d Nuh () peymbrin nvsi l-svdin

nvsinin adnn Azrbad olduunu yazr8. Yaqut l-Hmvi il bn Fqihin verdiyi bu

mlumatn doru olma ehtimal bykdr. Bel ki, od zrdtilikdn vvl d bir sra paqan

dinlrd ehtiramla yanalan, bzn is ibadt ediln bir obyekt olmudur. Htta smavi dinlrd

d buna misal ola bilck hadislr var. Musa peymbrin () gecnin qaranlnda yanan

odu grrk ona yaxnlamas v orada Allahla danmas bard hm yhudi9, hm d slam dini

mnblrind10 mlumat verilir. Mhmmdli Trbiyt tarixi mnblr istinad edrk

azrbaycanl Zrdtn ibrani qvmn mnsub peymbrlrdn lyasn () shabndan

olduunu bildirmidir11. Btn bunlara istinadn Azrbad v ya Azrabad adlanan zrdti

din xadimlrinin hl ox qdim zamanlardan bri mvcud olduqlarn syly bilrik. Htta

slam dininin yaranmasndan ox sonra, Abbasilr dvrnd d bu titulu dayan zrdti din

xadimlri mvcud olmudular12.

2

l-Msudi Zrdtn azrbaycanl olduunu qeyd etmidir. Bax: Mrucz-Zhb, C. I, s. 153. ] ... [ . Bir ox masir tdqiqat da Zrdtn azrbaycanl olduunu bildirmidir. Bu bard traflmlumat n bax: Abdulla FAZL,Atropatena er.v. IV-er. VII sri, s. 166, Bak 1992.3 Hamidddin Muhmmd ibn Xondah MRXOND, History of the Early Kings of Persia, (Trc. D. Shea), s. 279-280, London 1832.4 FAZL, hmin sr, s. 166.5 bu Reyhan Muhmmd ibn hmd l-BRUN l-Xarzmi,Asarl-Baqiy nil-Qrunil-Xaliy, s. 216, Leipzig1878.6Danimndan, s. 153.7 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. ] .... [8 hmd ibn Muhmmd BN FQH l-Hmdani,Kitab'l-Bldan, (Nr. M. De Goeje), s. 284, Leiden 1885.9 Bax: Tvrat,Xruc, III/1-13.10 Bax: Qurani-Krim, Taha sursi, 10-cu ay v sonras.11Danimndan, s. 152.12 Bax: bl-Hsn li l-MSUD, Tnbih vl-raf, s. 30, Beyrut 1981. Hminin bax: Berthold SPULER,Vierter Band Iranistik Zweiter Abschnitt Literatur, s. 44, Leiden 1968.


4/25

Gan v ya qan is yer, lk, mmlkt mnasn ifad edir. Sonu gan, qanla bitn bir

sra yaay mntqsinin adn kmk olar. Msln Beylqan, Mrdkan13, Nmngan14,

Uruzqan15, ebergan16 v s. Belc zrdti mbdinin (v ya din xadimlrinin) lksi mnasn

ifad edn Azrbadgan ][ v ya Azrabadgan ][ klmsi meydana xmdr.

Mlum olduu kimi Azrabadgan sz phlvi dilind hminin zrdti mbdi, atkdmnasn ifad edir17. Azrbadgann Azrbaycana evrilmsi is rb dilind g ssinin

mvcud olmamas il laqlidir. Bu sbbdn orta sr rbdilli tarixi mnblrd Azrbadgan

][ sz Azrbadcan ][ , daha sonra is Azrbaycan ][ kimi yazlmd.

Azrbaycann tarixi corafiyas mslsin gldikd is lknin cnub, rq v qrbinin haradan

balamas dqiq mlum olsa da imal istiqamtind harada bitmsi il bal bzi problemlr

mvcuddur. Tarixn Azrbaycan adlanan mmlkt aid torpaqlarn imalda Araz ay v

Muan dz il sona atmas, Araz aynn imalnda qalan lknin is Albaniya v ya rbdillimnblrd qeyd edildiyi kimi Arran adlanmas bzilrind yanl qnatin hasil olmasna sbb

olmudur. Daha dqiq desk ermni tarixilri Arrann, yni bu gn zrind Azrbaycan

respublikasnn mvcud olduu torpaqlarn, slind Azrbaycann tarixi corafiyasna daxil

olmadn iddia etmidirlr. Gya Albaniya torpaqlar ox yaxn kemidn, XX srin ilk

rbndn etibarn Azrbaycan adlanmaa balamd. P. M. Muradyann trtibat il 1991-ci ild

rvanda nr olunmu K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i

Vostonx Provntsiy Armenii adl kitabdak mqallrl tan olanda vvl heyrt etmmk,

sonra is ibrtl dnmmk mmkn olmur. llxsus Preyemstvennost Falsifikatsii

balql mqald akad. Ziya Bnyadovun tezislrinin haqsz v msndsiz tnqid chd

edilmsi bir ermni n tarixi olman n qdr ar v tin olduunu aq-akar kild

biruz verir. lbtt bu dnyadan kb getmi insann ardnca ox ey sylmk olar, nec olsa

cavab ver bilmyck. Lakin bir eyi unutmamaq lazmdr ki, faktlar lmrlr. Hl 1907-ci

ild Emidzin sinodu prokuroru A. Frenkel yazrd: Tamahkarlq, fitn-fsad, xainlik,

satqnlq, quyruq bulama bu tayfann (ermnilrin) balca milli xsusiyytlrindndir.... Zira

hr ermnisi qrur duyaca bir vtn sahib deyil....O, sadc artq 1300 ildn bri z xalqnn

kl v hamnn nifrt etdiyi bir parazit olduu dncsin sahibdir18. Frenkelin yazdqlar

ermni tarixilrind zn daha aq biruz verir. nki sravi ermnilrdn frqli olaraq onlar

z tarixlrinin srlr boyu davam etmi kllik, zilmilik, istismar nticsind meydana glmi

13 Gan v ya qan sonluu bzn kan formasna d bilir.14 Namngan-zbkistann Frqan vilaytind hrdir.15 Uruzqan-fqanstann eyni adl vilaytind hrdir.16 ebergan v ya aburgan-fqanstann imalnda hrdir.17 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. Hminin bax: Mehmet KANAR, Byk Farsa-TrkeSzlk, s. 18, stanbul 1993.18 Tahir MOBLOLU,Armeniya. Armyane, Armyanstvo, s. 3, Bak 2004.


5/25

aalq, natamamlq kompleksindn ibart olduunu ox daha yax bilirlr. Bu onlarn

salnamilrinin, elc d masir tarixilrini saxta v yalan tarix uydurmalarna sbb

olmudur. Belc zlrini tslli, gnclri v yeniyetmlri is vtnprvrlik ruhunda trbiy

etmi olacaqdlar. Lakin gzlnildiyi kimi olmam, ox az istisna il btn bir millt qonulara

qar pataloji nifrt ruhunda, bir paronoyak kimi yetimidir. XVII sr ermni salnamisi ArakelDavrijetsi (Tbrizli Arakel) znn Tarix Kitabnda Diyarbkird (Arakel gr

Tiqranakertd) mslmanlarn Nikolayos adl azyal ermni il vvl uaqbazla tbbs

etmlri, sonra is onu pulla l alaraq slam dinini qbul etmy mcbur etmlri, Nikolayosun

bunu qti rdd etmsindn sonra onun smklrini sndrmalar, uan xaprstlikdn

dnmyrk ikncdn zvq almas, Nikolayosun iknc altnda can vermsi, hmin gec onun

meyidinin olduu yer sann z nurunu samas19 kimi Sindibadvari nal uydurmas n qdr

anlalandrsa masir ermni tarixilrinin baqalarn tarixi saxtaladrmaqla ittiham etmlri dbir o qdr anlalandr. Hmin Arakelin tarix kitabnda yazldna gr Xaatur adl, hr gn

kilsy gedn, dindar, zabkelrin lm il lmyi dilyn Diraybkirli baqa bir ermni bir

gn mscidin hytin girib llrini yuduu n bir mslman trfindn oradan qovulur.

vzind Xaatur hmin mslman, onun bandak yal rngli (!) mmamni v Muhmmd

.) peymbri syr. Onu tutub vvl, mftinin, sonra qazinin, sonra paann yanna aparrlar)

Bu adamlarn hams onu dil tutub slam qbul etmsini, vzind var-dvlt, ali mnsb,

hrin n gzl qz il evlndirilmyi vd edirlr (n qiymtli ermniymi!). Lakin Xaatur buvzifli xslrin yannda da slam, Muhmmd () peymbri thqir etmy davam edir v

tlb edir ki, onu Nsimi kimi20, drisini soyaraq ldrsnlr. N is, salnami Arakel gr

Xaaturu bu arzusuna atdrrlar21. Dz Arakelin bu mazoxist txyylln heyran olmamaq

mmkn deyil. Lakin Arakel unudubmu ki, mslmanlar mscidin hltindn ninki ermnilri,

he itlri v piiklri bel qovmurlar. Bax ermni tarixiliyinin kemii budur. ndisindn is

danmaa bel dymz. Saxta zabkelik nallar il vtnprvrlik alamaa almaq

chdlri paronoyak v cani ruhlu nsillrin yetimsi zrurtini meydana xarmdr.Ermnilrdn frqli olaraq azrbaycanllarn tarixi saxtaladrmaa v ya tarix uydurmaa

ehtiyaclar yoxdur. Xsusil d gr msl ermnilrl laqlidirs. Ax ermnilr srlr boyu

bizim babalarmzn cizydynlri, onlarn nnlri v babalar bizim cdadmzn knizi v

nkri olduu halda biz hans sbbdn tr tarix uydurmalyq v ya faktlar saxtaladrmaa

chd etmliyik? anl cdadmz tarix boyu qazand uurlar imannn, ryinin v bilyinin

gcn borcludur. nki tarixlrini z qanlar il yazmaq csartin sahib olmudular. Bu

19 Arakel DAVRJETS,Kniqa storii, (Nr. L. Xanlaryan), s. 405-407, Moskva 1978.20 Nsiminin drisi soyularaq edam edilmsi yalannn haradan meydana xd deysn aydn olur.21 DAVRJETS, hmin sr, s. 408-412.


6/25

sbbdn d tarix uydurmaa v saxtaladrmaa bizim deyil, kemilrind yn bilcklri bir

shif bel olmayanlarn ehtiyac var.

Maraql burasdr ki, bu id, yni tarixi saxtaladrarkn baqasn saxtakarlqla ittiham

etmkd, ermni tarixilri yalnz deyillr. Avropal v rus rqnaslarla iranl tarixilr bu id

ermnilrin balca kmkilridirlr. Burada bunun iki nmunsini verrk Arrann tarixicorafiyas mvzusuna kecyik. msddin Muhmmd Dmqinin Nuxbtd-Dhr fi

caibl-Brr vl-Bhr adl kosmoqrafiya v corafiyaya dair kitab 1923-c ild Leipzigd

M. Fraehnin franszca rhi il nr olunmudur. Bu nrdki bzi rhlri olduu kimi oxucunun

diqqtin atdrrq: Arran-district de lArmnie (Ermnistanda rayondur); hr-ville de

lArmnie (Ermnistanda hrdir); Brd-en Armnie; Beylqan-en Armnie; Xoy-ville de

lArmnie; mkur-ville dArmnie; ki-ville dArmnie; Gnc (l-Knz) peuplade

Armenienne

22

(halisi ermnidir). Dnmk olard ki, M. Fraehnin bunu el msddinDmqinin znn rmniyy haqqnda mlumat verrkn drd rmniyydn bhs etmsin,

Arran, mkir, Gnc kimi hrlri ikinci v nc rmniyyy aid etmsin istinadn

etmidir. Msl burasndadr ki, msddin Dmqi z srind ikinci rmniyy Crzan

(Grcstan-E.N) adlanr......Tiflis onun bldlrindndir v o Kr ay yaxnlndadr ]

..... [ yazd halda M. Fraehnin Tiflis

haqqnda z rhind bel yazr Tiflis-Grcstanda, Kr ay zrind hrdir [ ville de

Gorgie sur le Kourr]. Demli M. Fraehnin Azrbaycann vilayt v hrlrini rmniyy

razisi kimi gstrrkn msddin Dmqinin verdiyi mlumatlara deyil, znn msndsiz,

qrzli arzu v istklrin saslanmd. Yoxsa o, Tiflis v Grcstann da rmyiyyy mnsub

olduunu qeyd etmliydi. Halbuki bel etmyib. Buna bnzr mqamlara mstriqlrin

srlrind tez-tez rast glinir. Msln, ertmni salnami Urfal Matveyin (Matthieu ddesse)

Xronologiyasn 1858-ci ild Parisd nr etmi fransz Edouard Dulaurier kitabn indeksind

Ani v Dveyn hrlrini Byk Ermnistana txsis etmkl etmkl kifaytlnmmi,

mkir, ki v abrann da rqi Ermnistann (?!) hrlri olduunu qeyd etmidir23. Nair ii

daha da irlildrk kitabn indeksind Azrbaycan haqqnda bel yazmdr: [Aderbadagan

(Azerbdjan), province de lArmnie orientale], yni Azrbaycan-rqi Ermnistanda

vilaytdir. Mnc rh ehtiyac yoxdur. Masir dvrd ermnilrin Byk Ermnistan

xlyasna qaplmalarnn, btn qonularnn torpaqlarna iddia etm csart v crtin nec

sahib olduqlarnn sbbi aydn olur.

22 Bax: msddin bu Abdullah Muhmmd l-nsari d-DMQ,Nuxbtd-Dhr fi caibl-Brr vl-Bhr,(Nr. A. Mehren), s. XIII-LXXXVI, Leipzig 1923.23 Bax: MATTHEU DDESSE, Chronique, (Nr. E. Dulaurier), s. 512, 514, 540, 543, Paris 1858.


7/25

Bzi tarixi mnblrd drd rmniyydn bhs edilmsinin sbblri haqqnda aada geni

mlumat vercyik. Bundan vvl is Enaytullah Reza adl iranl tarixinin Azrbaycan v

Arran adl sri haqqnda danmaq istrdim. Bu kitab Q. Asatryan trfindn ruscaya trcm

olunaraq 1993-c ild rvanda nr olunmudur. srin orjinaln, yni farscasn ld etmk

tssf ki, mmkn olmad. Trcmi sr Legenda o Dvux Azerbaydjanax balql birnsz d yazmdr. Bu nszdn bir cmlni iqtibas edib onun elmi sviyysini diqqt

atdrmaq istyirm: etnik baxmdan trk olan Qafqaz azrbaycanllarndan frqli olaraq

imali rann trkdilli mskunlar-saf qanl iranllardr24. E. Reza is antik yunan

salnamilrindn sonra bn Xordadbeh, bn Hvql, stxri, bl-Fida kimi orta sr rbdilli

mlliflr, daha sonra is A. Yanovski, V. Dorn, V. Bartold kimi masir mlliflrin srlrin

istinadn znn Araz aynn imal il cnubundak torpaqlar he bir zaman eyni lknin

razisi olmamdr fikrin haqq qazandrmaa almdr.ndi is drd rmniyy mslsin qaydaq v Arrann (Qafqaz Albaniyasnn) tarixi

corafiyasna nzr salaq. Drd rmniyy haqqnda z srind mlumat vern yegan mllif

msddin Dmqi deyil. hmd l-Blazuri, bn Xordadbeh kimi mlliflr d srind drd

rmyy haqqnda mlumat verir. Onlar da msddin Dmqi kimi imat, Qaliqla

(rzurum), xlat, rci drdnc, Bsfurrcan (Naxvan), Sirac, Brvnd, Tyr nc,

Crzan (Grcstan) ikinci, Sbscan v Arran birinci rmniyyy aiddir 25 dey qeyd edirlr.

Bzi orta sr rbdilli mlliflrin ad kiln lklri rmniyy ad altnda tsnif etmlrinin

sas sbbi hl Sasanilr dvrnd sas qoyulan, mvilr, Abbasilr v Byk Slcuqlu

sultanlar trfindn davam etdiriln Bizans leyhin kils siyastidir.

Mslnin btn tfrrat il aydnlamas n xeyli kemi, xristianln yaranma tarixin

qsaca nzr salmal olacaq. Mlum olduu kimi ilk isvilr sr yaxn mddt rzind

btprst romallarn tzyiq, zlm v ignclrin mruz qalmdlar, z dini etiqadlarn

aqlaya bilmir, ibadtlrini gizli edir, dinlrini srbst yaaya bilmirdilr. Bu dvrd xristianlq

btprst cmiyytlrd v gizli kild yayld n khn inamlar zn uyunladra

bilmir, tam ksin, gizli d olsa yaaya bilmk n, z khn etiqadlara uyunlamaa

alrd. Xristianl qbul edn hr hans bir romal v ya yunan khn dini etiqadn tam trk

etmyrk iman edirdi, kils is buna ciddi etiraz ed bilmirdi, nki zif v tzyiq altnda idi.

Mvcudluunu qoruya bilmk n trfdar ktlsin ehtiyac var idi. Dini mtnlr mxtlif

dillr, o cmldn yunan dilin trcm olunmudu. Bu trcmlr nzart ed bilck bir

mrkz mvcud deyildi, saf rkdn ayra bilmk n hr hans bir etalon dini mtn d yox

24 - , "-'', . Bax: Enaytullah REZA, Azerbaydjan i Arran, (Trc. Q.Asatryan), s. 8, rvan 1993.25 Bax:Ftuhl-Bldan, C. II, s. 204.


8/25

idi. Mlum olduu kimi sa () sadc 2,5 il peymbrlik ed bilmidi. Xristianlq ilahi

mndn uzaqlam, qdim Roma v yunan btprstliyinin tsiri altnda formalam yeni bir

din evrilmidi. Msln qdim dvrlrd politeist yunanlarn etiqadna gr ba tanr Zevsin

arvad v olu var idi. Bu paqan etiqad masir xristianlaqdak ata tanr, oul tanr, tanr doan

bakir (yni Mrym) kimi dini inanclarn meydana xmasnda mhm rol oynamd. Roma

imperatoru Konstantin xristianl qbul edndn sonra 313-c ild Milan hrind xristianln

srbst din olduunu elan etmidi. Xristianln gizlilik dvrnn sona atmas il bir ox

problemlr d z xd. Mlum oldu ki, bir ox mqdds yaz mtnlri var v insanlar da bu

mtnlr sasn formalam mxtlif etiqadlara inanrlar. Etiqaddak bu ixtilaflar ksr hallarda

xristian teoloqlarn bir-birlrini tkfir, yni kafirlikd ittiham etmlri il nticlnirdi. Bel

ixtilafl fikirlrdn birinin mllifi d sgndriyyli teoloq Arius idi. Xristianlar sann ()

hm ilahi hm d bri xsusiyytlr sahib olduununu iddia edirdilr. Yni onlara gr sa

() hm insan idi hm d tanr. Arius is sann sadc insan olduunu, Klam olduqdan, yni

Tanrnn (Ata Tanrnn) ltfn mzhr olandan sonra tanrlq xsusiyytin brndyn iddia

etmidi. Yni onun tanrl mstqil deyil Ata Tanrdan asl bir tanrlq idi. Bu iddia xristianlar

arasnda ciddi ixtilafa sbb olmudu26. Btn bu ixtilaflara son qoymaq v dini mtnlrin

hansnn kanonik (hqiqi) hansnn is apokrif (saxta) olduunu myynldirmk n Roma

imperatorlarnn ciddi mdaxillri il mayt olunan bir ox kils qurultay toplanmd. Bu

qurultaylarda alnan qrarlar problemi hll etmmi ksin, drinldirmidi. Xristian kilssinin

bir ne yer blnmsi, rq xristianl anlaynn ortaya xmas il nticlnn 451-ci ild

keirilmi Xalkedon27 qurultaynda, bel demk mmkndrs, kilslr arasndak krplr

yandrld. Monofizit v diofizit adlanan etiqadi xristian mzhblri rsmn brqrar oldu. sann

hm ilahi, hm d bri xsusiyytlr sahib olduuna inanan diofizitlr rqi Roma

imperatorlarnn dstyin arxalanaraq sann () sadc ilahi xsusiyytlr sahib olduuna

inanan monofizitlr qar srlr boyu davam edn dzmszlk nmayi etdirmidilr28. rq

xristianlar, hans ki, bura Misir, Suriya, rmniyy daxil idi29, bzn qtliamlarla mayt

olunan bu ar tzyiqlr sbbi il Bizans imperiyasna nifrt etmy balamdlar30.

Rsmi mvqeyin gr ermni kilssi zn Faddey (Thaddeus), Varfolomey (Bartholomew) v

Foma (Thomas) kimi hvari v ya hvari agirdlri il laqlndirrk qriqoryan deyil, apostolik,

26 USPENSKY,storiya Vizantiyskoy mperii, VI-IX vv., s. 210.27 Xalkedon-indiki stanbulun Kadky smti.28 Abdurrahman KK, Gregoryen Ermeni Kilsesinin Olumas ve Konsil Kararlar Karsndak Tutumu,AFD, C. XXXV, Ankara 1953, ss. 117-154.29 USPENSKY, hmin sr., s. 182-183.30 KK, hmin mqal.


9/25

yni sann () hvarilri trfindn tmli qoyulmu kils hesab etmkddir31. Bu digr

xristian kilslri qarsnda z stnlyn sbuta yetirmk istyindn irli glir. Halbuki

xristianln ermnilr arasnda IV srdn etibarn yayld mlumdur32.

slamn meydana xmasndan qsa mddt sonra sasn rq xristianlarnn yaadqlar blglr

xilaftin trkibind daxil edilmidi. Bizansla daimi mharib vziyytind olan xilaft pravoslav-

diofizit Bizans xristianlna qar monofizit rq xristianln dstklmidi. Monofizitliyin

btn xilaft razisindki xristianlar arasnda yaylmas xilaftin mnafeyin uyun idi. Bununla

Bizans xilaft torpaqlarnda yaayan xristianlar arasndak trfdar ktlsini itirmi olacaqd.

Mslman idarilr is, cnubi Qafqaz da daxil olmaqla, z razilrindki monofizit xristianlar

daha rahat idar ed bilckdilr. Bu sbbdn d mvilrdn etibarn btn mslman

hkmdarlar monofizit-qriqoryan ermni kilssini dstklmi, cnubi Qafqaz v rqi

Anadoludak btn kilslrin qriqoryan ermni kilssin bal olaraq faliyyt gstrmsimcburiyytini brqrar etmidilr. Bu slind Sasanilrin kils siyastinin davam idi. Bizans

bada ermnilr olmaqla monofizit rq xristianlarna qar amansz tdbirlr grmkdn

kinmmidi. Bizansn v pravoslav yunan kilssinin dzmszly qarsnda rq xristianlar

Sasani imperiyasnn simasnda zn snacaq tapmdlar33. Sasani ahlar da rq

xristianlarn daim zlrin n thlkli dmn hesab etdiklri Bizansa qar dstklmidilr.

Xilaft is bu siyasti davam etdirrkn daha ciddi v qtiyytli olmudu. Alban katolikosu

Nersesin Bizansa meyl edrk Xalkedon qurultaynn qbul etdiyi prinsiplri yaymaa chdetmsini ermni katolikosu lya mvi hkmdar bdlmlik ibn Mrvana (685-705) mktubla

bildirmidi. bdlmlik ibn Mrvann gndrdiyi bir dst mslman sgrl Albaniyann

paytaxt Brdy gln lya alban katolikosu Nersesi v trfdarlarn mhakim edrkn

mxtlif iknclr vermidi. Sonra onu zncirldrk acndan lmy mhkum etmi, yazd

kitablarn is Trtr ayna atlmasn mr etmidi34. Qriqoryan ermni kilssinin pravoslav

grc kilssin qar da eyni trz davranlar tarixi mnblrdki qeydlrl z tsdiqini

tapmaqdadr. Ermni katolikosu Abraham Xalkedon kils qurultaynn qrarlarn qbul etdiyi

n grc patriarx Kronu lntlyrk grclrl he bir tmamsda olmamaq, n ibadtd, n

yemkd, n imkd, n dostluqda, n uaqlarn trbiysind, n onlarn xalarna ibadtd,

grclri z kilslrin buraxmamaq, onlarla qohum olmamaq, grclrl yhudilrl olduu

kimi sadc ticari tmasda olmaq bard qrarlar qbul etmidi35. Ermnilrin orta srlrd

31 Malachia ORMANIAN, The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s. 3-5, London 1910.32 KK, hmin mqal.33 Bax: Nikolay ADONTS,Armeniya v Epoxu Yustiniana, s. 99-157, rvan 1971; Eduard DANELYAN, z storiiArmyano Vizantiyskix Otnoeniy, http://vizantarm.am.34 Moisey KALANKATUKLU,Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bnyadov), s. 176-177, Bak 1993.35 KALANKATUKLU,Albaniya Tarixi, s. 137-138.


10/25

grclr aid kilslri mnimsyrk onlar sxdrdqlar bilinn bir tarixi hqiqtdir36.

Monofizit-qriqoryan ermni kilssinin Albaniya xristianlar zrind srlr boyu davam edn

tsiri albanlarn bir qisminin vvlc qriqoryanlamasna, sonra is ermnilmsin sbb

olmudur. vvlc xilaftin, sonra is mslman trk dvltlrinin idarsi altnda olan rqi

Anadolunun pravoslav yunan halisi qriqoryan ermni kilssinin nfuz dairsin daxil edilrkzamanla qriqoryanlamaa v ermnilmy mruz qalmdlar. srlr boyu Bizans

hakimiyyti altnda olmu rqi Anadolunun pravoslav v yunan halisinin yoxa xmasn

baqa cr izah etmk mmkn deyil. O cmldn Grcstan razisind yaayan indiki ermnilr

d qriqoryanlam v ermnilmi alban v grclrin trmlridir. Ermnilr bir millt kimi

z varlqlarn qoruyub saxlaya bilmlrini vvlc xilaft, sonra is Byk Slcuqlu

imperatorluu, Anadolu Slcuqlu dvlti kimi trk dvltlrinin davam etdirdiklri kils

siyastin borcludurlar. Orta sr ermni salnamilri bunun frqind idilr v z srlrindmslman v trk hkmdarlarn daim ehtiramla yad edirdilr. Ertmni salnami Urfal Matvey

(Matthieu ddesse) Byk Slcuqlu sultan Mlikahn (1072-1092) qlbinin xristianlara qar

fqt v xeyirxahlqla dolu olduunu, onun sann vladlar il ox yax rftar etdiyini, ermni

xalqna rifah, slh v xobxtlik gtirdiyini qeyd etmidi37. Ermni patriarx Vasiliy 1091-ci ild

Mlikahn hzuruna gedrk ondan ermni kilssinin, kei v rahiblrin vergilrdn azad

edilmsi bard xahi etmi, sultan Mlikah da onun bu xahiini qbul edrk ermni din

xadimlrinin, rahiblrin v mumiyytl ermni kilssinin btn vergilrdn azad edilmsi

bard frman vermidi38. bhsiz ki, bu frman myyn siyasi mqsdlrl verilmidi.

Xristian din xadimlri, ermnilr d daxil olmaqla, btn rq xristianlar zrind byk nfuza

malik idilr. Din xadimlrini vergidn azad etmkl Byk Slcuqlu sultan ermnilrin,

mumiyytl btn rq xristianlarnn Bizansa deyil, trklrin hakimiyytin meyl etmlrini

tmin etmidi.

Mlum olduu kimi rblr shra qvmdrlr. Dalq razilrd rblrin istr hrbi, istrs d

ictimai-siyasi tsiri dalq olmayan razilr nisbtn daha zif olmudur. Bunu klasik dvr rb

tarixilr d qeyd edirlr. bn Xldun yazr: Dalarda, latmaz sldrm qayalqlarda yaayan

qbillr onlarn (rblrin-E.N) zrrindn v txribatndan qurtulmudurlar. nki rblr

sldrm dalarda yaayan qbillrin yanna drmanmazlar. Bunun mqqtin dzb zlrini

thlky atmazlar39. Bu sbbdn d slam dini dalq razilrd ya zif ya da gec yaylmdr.

Mlum olduu kimi Arrann dalq hisssi, msln indiki Ermnistan respublikasnn razisi, o

36 Bu haqda daha trafl mlumat n bax: lya AVAVADZE,Ermni Alimlri v Fryad Edn Dalar, (Trc. V.Quliyev), Bak 1995.37 MATTHEU DDESSE, Chronique, s. 201.38Yen orada.39 BN XLDUN, Mqddim, C. I, s. 364.


11/25

cmldn Dalq Qaraba, adndan da mlum olduu kimi dalq razilrdir. Bu sbbdn d

slam Arrann dznlik hisssin nisbtn buralarda daha zif yaylmd. rqi Anadolu v

cnubi Qafqaz xristianlarnn srlr boyu ermni-qriqoryan kilssinin tsiri altnda qalmasnn

Arrann dalq hisssind yaayan xristian albanlarn qriqoryanlamas v ermnilmsind

byk rolu olmudur. Mslman dvltlrin qriqoryan ermni kilssinin bu anti-Bizansxidmtindn faydalanmalar XI-XII sr qdr davam etmidir. Bu srlrd Anadolu demk

olar ki, btnlkl trklrin lin kemi, bununla da Anadolunun trklmsi v slamlamas

prosesi balamd. Bizansn rqdki istr siyasi, istrs d ictimai-dini nfuzunun bu kild

aradan qalxmas rqi Anadolu v cnubi Qafqazda qriqoryan ermni kilssinin dstklnmsin

olan ehtiyac da aradan qaldrmd. Qriqoryan ermni kilssinin xidmtin artq ehtiyac

qalmamd. Bu daha sonrak srlrd istr cnubi, istrs d imali Qafqazda slamn yaylmas

n daha lverili rait yaratmd. Bununla yana qrbi Arranda, masir tbirl desk qrbiAzrbaycan torpaqlarnda yaayan albanlarn mhm bir qismi artq qriqoryanlam v

ermnilmidi. Tarix boyu mslman dvltlr n, gr yuxarda haqqnda dandmz

siyasi zrurt bnzr hal meydana xmaybsa, zimmilrin, yni onlarn idarsi altnda olan

kitab hlinin hans mzhb qulluq etmlrinin he bir hmiyyti olmayb. nki hans

mzhbd olmasndan asl olmayaraq zimmi cizy dyicisi idi v eyni miqdarda cizy dyirdi.

Akad. Ziya Bnyadov z srind Azrbaycan halisinin Mslmanladrlmas v

Qriqoryanladrlmas bal altnda bu mvzuya geni yer vermidi40. Yuxarda sz gedn

Preyemstvennost Falsifikatsii balq mqalsind . Mnatsakanyan v P. Sevak adl ermni

tarixilri alban kilssinin d eyniyl ermni kilssi kimi monofizit olduunu, bu sbbdn d

alban kilssini monofizitldirmk v qriqoryanladrmaq ehtiyacnn olmadn qeyd edrk

akad. Z. Bnyadovun xristian teologiyasndan ba xarmadn iddia etmidirlr. Mnc

baqalarn bu teoloji problemi drk etmmkl qnayanlar tanrnn olu, tanr doan bakir

kimi mfhumlar uydurub ortaya atanlar qnasalar daha yax olar. nki slind baa

xarlmayacaq bir ey yoxdur. Problem insan olan sada () deyil, biri iki, htta sonradan ,

insan is tanr kimi grn gzlrddir. Clalddin Rumi Msnvisindki Dastane an

padiahe-cuhud ke, nsraniyanra mi kot z bhre tssb (Tssbndn tr xaprstlri

ldrn yhudi padahn dastan) adl hekayd bu mslni bel trnnm edir.

Qoft ustad hvlira kandr Zu birun r z visaq n er

Qoft hvl zn du e mn kodam P to rm bekon rh tmam

Qoft ustad n du e nist, ro hvli beqozar v fznbn mo

40 Ziya BNYADOV,Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 85-100, Bak 1989.


12/25

Qoft, Ey usta! mra tn mzn Qoft usta zn du ykra dr ikn

n yk beekst, hr du od z em Mrd hvl grdid z meyln v xm41

Usta pgz dedi: Get otaqdan ni gtr gl. pgz agird getdi v ustaya iki var

hansn gtrim, yax baa sal dey sslndi. Usta da ona Orada iki yoxdur, pgzly

burax, ox el diqqtl baxan olma dedi. pgz: usta, mn tn etm dedi. Usta: el is

birini vur sndr dedi. pgz lrdn birini sndran kimi o biri d gzndn itdi. hvani

meyllr, qrz v qzb insann gzn p edr.

rq xristianlar, o cmldn albanlar mumiyytl monofizit idilr, bu dorudur. Lakin Bizans

saraynn dstyi v yunan kilssinin tsiri il Arranda diofizitliyin yaylmaa baladn, bzi

monofizit alban din xadimlrinin bundan narahat olduqlarn Moisey Kalankatuklu z

salnamsind qeyd edir. O, yazr: Albaniya kils qurultaynn ermni katolikosu lyayamktubu. Ermni katolikosu lyaya Albaniyann kils qurultayndan ehtiram! Atalarmz sizin

atalarla birlikd z canlarnn xilas haqqnda dnrk bir mnsb bal idilr. Bizim lkmiz

son vaxtlaradk btn kainat zay edn murdar Xalkedon kfrndn knar idi. Uca Tanrnn

dzmn gr bu kfr hr trf yayld. ndi bizim hmi xeyirxah kei saydmz Nerses

canavara dnb sann urlu dindarlarn paralamaa balad....42. Nersesin aqibti haqqnda

yuxarda danmdq. Grndy kimi VII srin sonlarnda diofizitlik albanlar arasnda zn

xeyli trfdar tapmd. Yoxsa monofizit alban din xadimlri bu kfr hr trf yayld demyehtiyac duymazdlar.

Akad. Z. Bnyadovun qriqoryan kils xadimlri Arran dbi abidlrini mhv edrkn, vvlc

bu abidlri qrabara (qdim ermni dilin-E.N) evirirdilr43 cmlsi . Mnatsakanyan v P.

Sevak adl iki ermni tarixisini mhkm tccblndirib!? Heyrtlnn ermni tarixilri

yazrlar: dbi abidlir mhv etmzdn vvl z dilin trcm etmk,-bax bu dnya tarixind

misli grlmmi hadisdir. Btn bu fvqlad kflrin mllifi olan Bnyadov blk br

tarixind buna bnzr baqa bir nmun gstrsin!

44

. Bu cmllr 1991-ci ild yazlb. Akad. Z.Bnyadov bu istyi yerin yetiribmi dey bilmrm. Amma bizi d bu iki ermni tarixisinin

heyrti tccblndirir. Mgr bu kilsnin he etmdiyi bir idir? Bu ki, kilsnin tarix boyu n

sevimli muliyytlrindn biri olmudur. Daha dorusu ermnilrin d sitayi etdiklri

41 Mvlana Clalddin RUM, Msnvi, C. I, 12-ci hekay, http://www.rira.ir42Albaniya Tarixi, s. 176.43 Bax: BNYADOV,Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 95.44 MTRK, K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i Vostonx Provntsiy Armenii, (Nr.

P. Muradyan), s. 309, rvan 1991. [ ! , , - ! , , !]


13/25

xristianlq bunun zrind qurulub, vvlc zn srf edn kimi trcm etmk, sonra da

orjinal mhv etmk. Nmunsini d gstrk. Msln mlum olduu kimi, ermnilr d daxil

olmaqla, dnya xristianlar bel etiqad edirlr ki, indi mvcud olan ncil sann (), baqa

szl, onlarn tsvvrn gr Tanrnn szdr. Mlum olduu kimi bu gn mvcud olan n

qdim ncil nsxsi XI sr aiddir v yunan dilinddir. XI sr aid olan, yni sann ()

tvlldndn min il sonra qlm alnm hmin bu lyazma nsxnin III sr aid olan yunanca

baqa bir nsxdn krldy deyilir v III sr aid olan bu yunanca lyazma is bu gn artq

mvcud deyil45. sa () is mr boyu Flstindn knara xmam, ibrani v arami

dillrindn baqa he bir dil bilmyn bir yhudi idi. Ona ilahi mnli bir kitab vhy edilmidi.

Lakin bu tbii ki, yunan dilind ola bilmzdi. nki dediyimiz kimi sa () z ana dili olan

ibranicdn v aramicdn baqa bir dil bilmirdi. Sual olunur saya () vhy olunmu v onun

yazdrd arami dilind olan ncil haradadr? Bli, o sadc yoxdur. Ninki z, htta onu

xatrlada bilck bir stir yaz bel qalmayb. nki indi ld olan ncil mtnlrindn baqa

btn nsxlr xristian din xadimlrinin istyi v Roma imperatorlarnn mri il topladlaraq

yandrlmdr46. Rekongista vaxt 1499-1500-c illrd spaniyada Qranada ba yepiskopu

Sisnerin mri il 1 milyon cilddn ox rb v ibrani dillrind yazlm kitab yandrlmdr.

rb dilind mxtlif elm sahlrin aid kitablarn mhv edilmzdn vvl latn dilin trcm

edildiyi mlumdur. Yuxarda M. Kalankatuklunun ermni katolikos lyann alban din xadimi Nersesin yazd kitablar Trtr ayna tkdrdyn z salnamsind yazdn artq qeyd

etmiik. Ermni qriqoriyan kilssinin albanlara aid dbi srlrin mhv etmsi iini sonrak

srlrd d belc davam etdirmdiyin nec inanmaq olar?

Monofizit-qriqoryan ermni kilssinin srf siyasi sbblrdn tr xilaft trfindn dstklnn

cnubi Qafqaz v rqi Anadoludak nfuzu orta sr rbdilli mlliflrin srlrind bu

razilrin rmniyy kimi xarakteriz olunmasna sbb olmudur. Bununla yana Arrann

corafi srhdlrindn bhs edrkn orta sr mslman corafiyanaslar bu lknin razisinindi zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar da daxil edirdilr. Yni

masir Ermnistan respublukas hal-hazrda tarixi rmniyy torpaqlarnda deyil, zn he bir

aidiyyat olmayan Arran torpaqlarnn zrind mvcuddur. Klassik syyah v

corafiyanaslarn srlrind rmniyy ad il, aada haqqnda trafl mlumat

vercyimiz, tamamil baqa corafi mkan nzrd tutulurdu. msddin l-Mqdisi (947-990)

z srind Arran haqqnda mlumat verrkn Arrana gldikd bura iqlimin d birini tkil

edir v dniz (Xzr-E.N) il Araz ay arasnda yarmada kimi qalr, Mlk (Kr-E.N) ay onu

45 aban KUZGUN,Drt ncil, Farkllklar ve elikileri, s. 88, stanbul 2008.46hmin sr, s. 281.


14/25

uzununa blr dey qeyd edir47. Bu da o demkdir ki, Araz ay balad imal-rqi Anadolu

torpaqlarndan etibarn Arrann cnub v cnubi-qrb srhdini tkil etmidir. Yni Araz

ayndan imalda qalan v Xzr dnizin qdr olan razi Arran torpaqlardr. Baqa szl

Trkiy respublikasnn Qars v rdhan vilaytlri, o cmldn Grcstann Kr aynn

cnubunda qalan razisi d tarixi Arran torpaqlar hesab olunur. l-drisi (1100-1165) Arrannhrlri haqqnda mlumat verrkn Brd, Beylqan, Brdic, amax, irvan, Layican, abran,

ki, Qbl, Gnc, mkir v Tiflisin adn sadalamaqdadr48. l-stxri (X sr) is Brd, l-

Bab (Drbnd) v Tiflisin Arrandak n byk hrlr olduunu bildirdikdn sonra, Brznc,

Varsan v Xunan da lav edrk, l-drisi il eyni hrlrin adn kir v bunlarn Arrann

hrlri olduunu bildirir49. Zkriyya l-Qzvini50 v Hdudl-Alm mllifi d sadalanan

hrlrin Arranda olduunu qeyd etmidirlr51. bl-Fida (1273-1331) Arrann imal

srhddinin l-Babdan (Drbnd) Tiflis uzandn qeyd etmidir

52

. l-stxri Azrbaycan,Arran v rmniyyd insanlarn rbc v farsca dandqlarn, Dveyn (srd Dbeyl kimi

qeyd olunur) trafnda ermni, Brd trafnda is Arran dilind danldn qeyd etmidir53.

bn Hvql d Arranda halinin arraniyy dilind dandqlarn qeyd edir54. Bu da onu

gstrir ki, ermni dili Arrann, Dveyn xaric, he bir yerind halinin danq dili olmamdr.

Arran xalqnn, yni albanlarn zlrin mxsus v digrlrin bnzmyn dili olduunu

yunandilli tarixi mnblr d tsdiq edirlr. sgndriyyli teoloq Zaxariya Arranda digrlrin

bnzmyn dild danldn qeyd edir55. Dveyn is btn cnubi Qafqaz xristianlar kimi

ermnilr n d dini baxmdan hmiyytli hr idi. Bu baxmdan burada ermni dilind

danan icma mvcud olmudur.

rmniyynin tarixi corafiyasna gldikd is bu lk Van gl v traf vilaytlrdn ibart idi.

Clalddin Syuti (1445-1505) l-rmniyyi yni rmniyyli nisbsini izah edrkn yazr:

l-rmniyyi...Rum (Anadolu-E.N) diyarnn bldlrindn (rayonlarndan-E.N) olan

47

] [ . Bax: msddinMuhmmd l-Bari l-MQDS, hsnt-Tqasim fi Mriftil-qalim, s. 184, Tehran 2006. Hminin bax:BNYADOV, hmin sr, s. 138.48 ] [ Bax: rif bl-Hsn Muhmmd l-DRS,Nzhtl-Mtaq fi xtiraqil-Afaq, s. 34-35, Riyad 1989.49 ] ] Bax: brahim ibn Muhmmd STXR, Msalikl-Mmalik, s. 67, Leiden 1927.

50 Zkriyya Muhmmd l-QZVN,Asarl-Bilad v xbarl-bad, (Nr. S.M.ahmuradi), s. 476-477, Tehran1373.51 ANONM,Hdudl-Alm minl-Mriq ill-Mrib, (Nr. Y. l-Hadi), s. 120-123, Qahir 1999.52 madddin BL-FDA smayl ibn li, Tqviml-Bldan, (Nr. M. Reinaud-De Slane McG.), s. 387, Paris1840. ] [53 SXXR, Msalik, s. 69. ]

[54 BN HVQL, Surtl-rz, s. 342.55 Nina PQULYEVSKAYA, Siriyskiye stoniki Po storii Narodov SSSR, s. 110, Moskva 1941; BNYADOV,hmin sr, s. 92.


15/25

rmniyyy aid edilir56. rmniyynin Rum diyarnn, yni Anadolunun vilaytlrindn biri

olduu bu am l-Mqdisinin (1203-1268) Dveyn hri haqqnda mlumat verrkn

yazdqlarndan da aydn olur. Mllif yazr ki: Dveyn Azrbaycann sonuncu bldlrindn

biridir, daha sonra Rum (Anadolu) balayr57. Dveyn ermnilrin Dvin adlandrdqlar qdim

Azrbaycan hridir. ndi xarabalqlar Sdrkin imali-qrbind, rvandan 18 km cnubi-rqd yerlir. Bu hrin tarixi Azrbaycan hri olduu haqda irlid trafl mlumat

verilck.

Orta srlrd rmniyyd ermnilrl yana mslmanlarn da halinin mhm bir qismini

tkil etdiyi bard mnblr mlumat verir. caibd-Dnya mllifi yazr: xlat

rmniyynin paytaxtdr. hr dadan ina olunmu mhkm qala divarlar il hat olunub.

Bu hr ss-kyldr, ox sayda bazar var.......hrd oxlu musiqii var, xlaqszlq aq-

akardr. Ermni v mslmanlar bir-birlrindn ayrmaq mmkn deyil, nki hams ermnicdanrlar58. bdrrid Bakuvi (XV sr) xlat hri haqqnda yazr: Byk hrdir.

rmniyynin mrkzidir.....halisi mslman v xaprstlrdir. cmc (farsca-E.N),

ermnic v trkc danrlar. hrin mhkm divarlar var59. Sadiq sfhani rmniyynin

hrlrindn bhs edrkn Van gl trafndak xlat, Malazgird, Van, rci, Alehtak, Takritin

adn kir60. l-drisi d rmniyy haqqnda bhs edrkn bu hrlrin adn kir61.

Bu gn xarabalqlar Trkiy respublikas razisind, Araz ay zrind olan Ani62 v Srmari63

d Arrann qdim hrlri idi. Bu iki hr znn mhkm qala divarlar v istehkamlar il

rmniyy il Arran arasnda srhd zastavas rolunu oynamd. bnl-sir 1162-ci ilin yay

aylarnda grclrin Aniy hcumu haqqnda mlumat verrkn Aninin Arrann hrlrindn

biri olduunu qeyd etmidir64. Anid akar edilmi byk bir atgahn qalntlar da bu hrin

qdim Azrbaycan hri olduunu gstrir. Qalntlarn e.. I-IV srlr aid bir atprstlik

mbdin aid olduu gman edilir. Bzi avropal irannaslar The Armenian Fire Temple of

Ani adlandraraq bu atgah ermnilr aid etmy alrlar65. Ermnilrin he vaxt atprst

56 Clalddin bdrrhman ibn bu Bkr SYUT, Lbbl-Lbab fi Thrirl-nsab, (Nr. M. bdlziz), s.26,Beyrut 1991.[ ... ]57 ihabddin bu am bdrrhman ibn smayl l-MQDS, Rvzteyn fi xbarid-Dvlteyn, (Nr. .Zeybq), C. I, s. 403, Beyrut 1997. ] [58 ANONM, caibd-Dnya, (Trc. L. Smirnova), s. 180, Moskva 1993.59 bdrrid ibn Saleh l-BAKUV, Tlxisl-Asar v caibl-Mlikl-Qhhar, (Trc. Z. Bnyadov), s. 120-121,Bak 1992.60 Sadik ISFAHANI, The Geographcal Works, (Nr.W. Ouseley), s. 6, London 1832.61Nzhtl-Mtaq, s. 34-35.62 Ani qalasnn xarabalqlar indi Qars vilayti razisind, Arpaayn sol sahilind, Trkiy Ermnistansrhddinddir. Ani xarabalqlar Qars hrindn 31 km rqd yerlir.63 Srmari qalasnn xarabalqlar indi qdrla Kazman arasndak yolun sanda, qdrdan 27 km imali-qrbd,Srmli kndi yaxnlndadr.64 BNl-SR,Kamil fit-Tarix, C. XI, s. 228. ] [65 Bax: http://www.cais-soas.com/CAIS/Architecture/ani_fire_temple.htm


16/25

olmadqlarn v btprstlikdn sonra xristianl qbul etdiklrini nzr alaraq dey bilrik bu

mbd, hminin hr Azrbaycann qdim hrlrindn biridir.

caibd-Dnya mllifi is Srmari haqqnda mlumat verrkn deyir: Srmari rmniyy il

srhdd, Araz ay knarndak qayann zrind yerln qaladr. O vilaytd ondan daha

msthkm yer yoxdur. hrd evlr, binalar, bazarlar mvcuddur. Bu hrd trklr yaayr.Bol v brktli hrdir. halisi csur v din urunda vuruan mslmanlardr. hrin

trafndak yerlr d trklrin linddir66.

Orta sr mlliflri Zncann Azrbaycan hri olduunu qeyd edrk lknin cnubunun bu

vilaytl son atdn bildirmidirlr. Cmalddin l-Himyri z srind yazr Zncan

Azrbaycann bldlrindn (rayonlarndan) biridir67. bl-Fida z srind Azrbaycann

cnub srhdlrini qeyd edrkn xttin Zncandan Dinvr, Hulvan, hrzur, Dcl sahilin

oradan da rmniyyy uzandn yazr

68

.Azrbaycann imal srhdlrinin Tiflis qdr uzandn da yen klassik rbdilli mnblrdn

yrnirik. vvla onu deyk ki, Brd, Brdic kimi Arrann n byk v mhur hrlri bir

ox rbdilli mllif trfindn Azrbaycan hrlri kimi tsnif edilmidir. bn Xllikan (1211-

1282) Brd hri haqqnda o (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn

biridir.....O lknin (Azrbaycann-E.N) insanlar deyirlr ki, Brd Arrann hrlrindn

biridir69. bnl-sir (1160-1233) srind l-Brdi nisbsini izah edrkn yazr: Bu nisb

Brd hrin aiddir. O (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir.70. Eyni

mllif l-Brdici nisbsini izah edrkn bel qeyd edir: Bu nisb Brdic aiddir. O (Brdic-

E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir. Onunla (Brdicl-E.N) Brd arasnda 14

frsx var71. Brdnin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu Clalddin Syuti (1445-

1505) d z srind qeyd etmidir72. Syuti t-Tiflisi nisbsi haqqnda mlumat verrkn

yazr ...Azrbaycann bldlrindn olan Tiflis aid edilir73. bnl-sir d Tiflisin

Azrbaycann sonuncu, yni srhdyan hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir74. bl-Fida

irvan hrinin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir75. Buraya qdr qeyd

olunanlardan bel qnat hasil olur ki, Arran z-zlynd mstqil bir lk v ya mmlkt

66 ANOMM, caibd-Dnya, s. 212.67 Cmalddin Abdullah Tyyib bn Abdullah bn hmd l-HMYR, Nisb ill-Mvazi vl-Bldan, C. I, s.368, Beyrut (trz). ].... [68 BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 387.69 msddin hmd BN XLLKAN, Vfayatl-yan v nba bnaz-Zaman, C. VI, s. 339, Beyrut 1974.

]... ... [70 zzddin li BNl-SR, Lbab fi Thzibl-nsab, C. I, s. 135-136, Badad (trz). ]... ]

71 BNl-SR,Lbab, C. I, s. 136. ].... [72

SYUT,Lbbl-Lbab, s.26.73 SYUT,Lbbl-Lbab, s. 43. ]... [74 BNl-SR,Lbab, C. II, s.218. ]... [75 BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 396.


17/25

deyil, Azrbaycann bir hissni tkil edn bld, vilayt olmudur. Eynn tarixi rmniyynin

Diyari-Rumun, yni Anadolunun vilaytlrindn biri olduu kimi. Belc iranl Enaytullah

Reza, onun kitabn ruscaya trcm etmi ermni Qarnik Asatryan, ermni mtrcimin mhur

rus rqnas Vasiliy Bartoldun simasnda istinad etdiyi xslrin, Araz aynn imal il

cnubundak torpaqlarn tarixin he bir mqamnda eyni lk hesab olunmadna dairfikirlrinin he bir tutarl dlil saslanmad aq-akar kild ortaya xmdr. Burada Q.

Asatryann V. Bartolddan etdiyi iqtibas qeyd etmdn v buna mnasibt bildirmdn nvbti

msly kemk istmzdim. Ermni mtrcim iranl tarixinin srin yazd nszd bel

deyir: Tannm rus rqnas V.V.Bartoldun 1924-c ilin noyabr-dekabr aylarnda Bak

universitetinin (indiki ADU-E.N) rqnaslq fakltsind oxuduu bir ne mhazirdn sonra

tlblrdn birinin verdiyi suala mvzu il bal verdiyi cavab maraqldr. Tlbnin sual:

Azrbaycan deyrkn daha ox n byk hri Tbriz olmaqla, Arazn o tayndak ranAzrbaycan nzrd tutulur. Hal bel ikn bizim lkmizi Azrbaycan adlandrmaa haqqmz

varm? Bura Azrbaycanm olub yoxsa irvan?. Akademik V.V.Bartoldun cavab: irvan sz

il he vaxt indiki Azrbaycan respublikasnn hat etdiyi razi nzrd tutulmayb. irvan n

byk hri amax olan kiik razini hat edib. Gnc v s. hrlr he vaxt irvana aid

olmayb. gr indiki Azrbaycan respublikasn hat etdiyi btn vilaytlr n bir ad

dnmk lazm glsydi, hr eydn vvl Arran adn qbul etmk olard. Azrbaycan ad ona

gr seilib ki, Azrbaycan respublikas qurularkn gman edilirdi ki, ran Azrbaycan il bu

Azrbaycan bir btn tkil edirlr, bel ki, halisinin trkibin gr bu iki lk byk

bnzrlik rz edir76. Grndy kimi V. Bartola gr Arazn iki trfind yaayanlar eyni millt

deyil, onlarn arasnda sadc byk bnzrlik var. Bellikl cnab akademik bu lknin ran v

Rusiya Azrbaycan adlanaraq iki hissy paralanmas tmsil etdiyim rus imperyalizminin

iallq siyastinin ac nticsidir demk csartini gstr bilmdiyi n msly tamamil

baqa bir don geyindirmk mcburiyyti hiss etmidir. nki V. Bartold kimi hqiqtn dnya

hrtli bir akademikin yuxarda sadaladmz mnblrdki qeydlri v faktlar bilmmsi

mmkn deyil.

E. Rezann z srind geni yer verdiyi msllrdn biri d Azrbaycann etnodemoqrafik

tkkl mslsidir. Mllif tkidl Azrbaycann indiki halisinin etnik baxmdan trk

olmadn, Azrbaycann istr cnubuna, istrs d imalna ouz trklrinin yerli haliy

nisbtn daha az sayda gldiyini, lakin buna baxmayaraq burada daha vvldn yaayan halini

76 REZA, Azerbaydjan i Arran, (nsz qismi), s. 5. Sz gedn sual-cavab V. Bartoldun Mesto PrikaspiyskixOblastey v storii Musulmanskoqo Mira mvzusundak silsil mhazirlrind, V (9-10) Mhazir bal altndanr edilmidir. Bax: BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 703. V. Bartoldun Arrann tarixi corafiyas il balmlahizlri Arran bal altnda ayrca nr olunmudur. Bax: Soineniya, C. III, s. 334-335, Moskva 1963.


18/25

trkldir bildiyini qeyd edir77. XI-XII srlrd Orta Asiyadan Azrbaycan v Anadoluya kb

glnlr romal v ya yunan deyildilr. Onlarn mhm ksriyyti, E. Rezann da qeyd etdiyi

kimi, bsit ictimai v iqtisadi hyat trzin malik kri, maldar ouz tayfalar idilr. Dandqlar

dil d hmin dvrd yunan v ya sanskrit dili kimi stn linqvistik xsusiyytlr v ifad

imkanlarna malik elm dili deyildi. Yerli hali hans sbbdn zlrindn sayca az olan ouzlarndilini qbul etmli idi? Msl burasndadr ki, bir dilin uzun mddt, srlr boyu yaaya bilmsi

n onun iki eydn birin ehtiyac var. Hmin dil ya hrbi-siyasi hakimiyyti z lind

saxlayan etnik nsrn dili olmaldr, ya da hmin dild geni xalq ktllrinin sitayi etdiyi dini

mtinlr yazlmaldr. Msln yhudilr slr boyu dvltsiz, baqa milltlrin arasnda

yaasalar da ibrani dili z varln Tvrat, Kabala, Talmud kimi yhudi dini dbiyyatnda

qoruya bilmidi. nki bu din sitayi edn bir millt var idi. Hminin bir millt kimi zlri

artq srlrdn bri mvcud olmayan latnlarn dili Roma katolik kilssinin rsmi dili olduun bu gn d z mvcudluunu qormaqdadr. Elc d rb dili, 14 sr vvl Mkkd nec

danlrdsa Qurani-Krim saysind he bir dyiikliy uramadan masir dvr qdr glmi

v yaamaqdadr. Trkcnin, etnik mnsubiyytindn asl olmayaraq, Azrbaycan v Anadolu

xalqlarnn mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsi artq min ildn bri bu yerlrd siyasi

hakimiyytin trklrin lind olmas sbbiyldir. Lakin bu yegan sbb deyil. nki ran, rb

lklri, Balkan yarmadas da srlr boyu trk mnli hakim slallrin idarsi altnda

olmudur. Lakin bu yerlrd trk dili halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmmidir.

Msl burasndadr ki, E. Reza Orta Asiyadan kb Azrbaycan v Arran, elc d Anadoluda

mskunlam ouzlarn saynn yerli haliy nisbtn qat-qat az olmas tezisini irli srrkn

yanlmdr. Azrbaycan, Arran v Anadolu ox geni ouz ktllrinin kb mskunladqlar

lklr olmudur. Bel ki, gln ouzlar say baxmndan digr etnik qruplardan qat-qat ox

olmudurlar. XIII srin birinci yarsnda qlm alnm caibd-Dnya mllifi yazr: Arran

zngin v bolluq iind olan lkdir. Bura yerli hkmdarlarn q iqamtgahdr. Dnyann he

bir yerind Arranda olan binalardan yoxdur. Trklrin bu qdr sx yaad baqa he bir yer

yoxdur. Deyirlr ki, orada 100 min qdr trk svarisi var78. Hr aildn bir srvarinin

xdn txmin edrk mumi sayn 400-600 min arasnda dyidiyini syll bilrik. XII-XIII

srlrd Arran kimi bir lk n bu kifayt qdr byk rqm idi. Hl ouzlar Orta Asiyada

ikn Qzn hkmdar sultan Mahmudun (998-1030) hrbi yardma ehtiyacm olsa mn n

qdr svari gndr bilrsn? sualna ouz hkmdar Arslan Yabgu sadandan bir ox

xararaq gr bunu Trkstana gndrsm 200 min svari glr cavabn vermidi79. Bu da

onu gstrir ki, XI-XII srlrdki klr vaxt Slcuqlarn hakimiyyti altnda olan ouzlarn n

77 REZA, hmin sr, s. 113 v sonras.78caib'd-Dnya, s. 182.79 Ali SEVM-MERL Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 20, Ankara 1995.


19/25

az yars Orta Asiyadan Azrbaycana krk mskunlamdlar. Prof. Faruk Smer

Azrbaycanda aadak ouz qbil v irtlrinin mskunladn myynldirmidi: far,

qacar, mqddm, dmbli, kngrli, qaraorlu, eynall, bayat, bayandurlu, bgdili, qurdbe,

xocavndi, muanl, ahsevn, ustacl, sarcal, xanobanl, cavanir, xlc, sdli (Saatl), acrl,

kl, mahmudlu, baharl, qarapapaq v s80

. Zbdtt-Tvarix mllifi Osmanl dvltininqurucusu Osman azinin cdadnn da Orta Asiyadan kb Azrbaycana gldiyini v 170 il

Azrbaycan torpaqlarnda yaayan Qay irtinin mool hcumlar qarsnda qrb, Anadolu

torpaqlarna kmk mcburiyytind qaldn qeyd edir81. Mllif hminin qeyd edir ki,

Azrbaycanda yaad son illrd Qay irtin Osman azinin atas rtorul azi rislik

edirdi82. ihabddin Nsvi Arranda v Muanda ouzlarn oxluunu tsvir etmk n bel

yazr: gr oradak trkmnlr (ouzlar-E.N) bir yer toplansalar, bu qarqa srs v yirtg

buluduna bnzyr

83

.Bundan baqa E. Reza v digrlrinin iddia edilklri kimi Azrbaycan v Anadolunun

trklmsi XI srdn etibarn, yni Byk Slcuqlu dvltinin meydana xmasndan sonra

balamamd. XV sr Osmanl salnamilrindn Firdovsi Rumi Anadolunun trklmsinin

mrhld gerkldiyini qeyd etmkddir. Birinci mrhlnin IX srdn, yni Abbasilrin

orduda trk mnli sgrlr stnlk vermsindn sonra baladn bildirn mllif ikinci

mrhlnin Slcuqlularn tarix shnsin xmas, ncnn is moollarn dadc hcumlar

qarsnda Orta Asiyadak trk ktllrinin rqdn qrb kmsi il izah edir84. Bu da

mumilikd tqribn 400 illik bir dvr hat edir.

Abbasi xliflri trk mnli sgrlrdn ibart hrbi birlmlri sasn vasim adlanan,

Bizans v Xzr xaqanl il hmsrhd vilaytlrd yerldirirdilr. Bu haqda yuxarda trafl

mlumat vermidik. Elc d Arrann imal srhdlri, indiki Grcstan v Dastanla

hmsrhd blglri vasim hesab olunurdu. Bu yerlrd vvlc rb, IX srdn etibarn is

trk mnli sgrlr z aillri il birlikd mskunlamdlar. Bundan ox daha vvl, e.. VII

srd is iskit v kimmer kimi turani qvmlrin Azrbaycan torpaqlarnda, llxsus Arranda,

Urmiy v Van gl hvzlrind mskunladqlar mlumdur. Sonrak srlrd ba vermi

80 Faruk SMER, Ouzlar, s. 440-446, stanbul 1999.81 ANONM, Zbdtt-Tvarix, v. 11b, AMEA Fondu, Nr: C-952/905. Zbdtt-Tvarix ad il tannan ikitarixi sr vardr. Bunlardan birinin mllifi Heydr ibn li r-Razi (1584-1619-dan sonra), digrininki is Hafizbrudur (XIV srin sonu-XV srin vvli). Buradak Zbdtt-Tvarixin Hafiz bruya aid olacan znnetmirik. Bel ki, Hafiz bru bu srini mir Teymur v olu ahruxun faliyytlrin hsr etmidir. Digr trfdnbizim istifad etdiyimiz lyazmada haqqnda danlan n son Osmanl sultan Fateh II Mehmeddir (1451-1481).Yni Hafiz bru zndn sonra yaam bu sultan haqqnda yaza bilmzdi. Heydr r-Razinin sri hmininTarixi-Heydri ad il d tannmdr. O, bu srini 35 yanda ikn (1619-cu ild) yazb bitirmidir. Bu lyazmagr Heydr r-Raziy aiddirs nadir nsxlrdn biri hesab oluna bilr. Bel ki, istifad etdiyimiz lyazmannistinsax tarixi h. 1050-ci (1640) ildir. Zbdtt-Tvarix haqqnda bax: EEN, hmin sr, s. 243, 365.82Zbdtt-Tvarix, v. 11b.83 Muhmmd ibn hmd NSV, Siyrts-Sultan Clalddin Mngbrti, (Nr. . Hmdi), s. 356, Qahir 1952.

] ...[ . Hminin bax: SMER, hmin sr, s. 155.84 Firdovsi RUM, Mnaqibi Hac Bktai Vli, Hac Bekta le Halk Ktp.si Nr. 200.


20/25

klr vaxt ouzlarn mskunlamaq n rqi Anadolu v Azrbaycana stnlk vermlri bu

yerlrd irqdalarnn byk ktllr halnda artq mvcud olmasndan irli glirdi.

Azrbaycann imalnda orta srlrd sasn qpaq v xzr trklrinin mskunlad

mlumdur. bnl-sm (l. 926) Mslm ibn bdlmlikin 731-ci ild ba vermi hrbi

yr vaxt Drbndd 1000 xzri ailsinin yaadn qeyd edir85

. Mrvan ibn Muhmmd is737-ci ild mlub etdiyi xzrilrdn 40 mindn ox insan Samur ay il abran hri

arasndak dznlikd, o cmldn Kr ovalnda mskunladrmd86. 1222-ci ild byk

qruplar halnda Drbnddn keib Azrbaycan torpaqlarna daxil olan qpaqlarn bir qismi

irvan, sas hisssi is Gnc trafnda mskunlam, bu yerlrin grc hcumlarndan

qorunmasnda mhm rol oynamdlar87. Demk ki, E. Reza v onun srini trcm edrk

nsz yazm ermni tarixinin cnubi Azrbaycann halisinin trkc danan iranllar olmas

barsindki fikirlri qti surtd shvdir.Trklmdn, yni trk dilinin halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsindn vvl

mnblrin verdiyi mlumata gr Azrbaycanda sasn azri, rb v arran dillrind

danrdlar. Mnblrin verdiyi mlumatlardan sz gedn azri dilinin hind-avropa dil ailsin,

iran dil qrupuna aid bir dil olduu anlalr. X sr tarixisi l-Msudi fars dilinin yaylma areal

haqqnda mlumat verdikdn sonra bundan baqa phlvi, dri, azri kimi fars dilin aid olan

digr dillr d var dey qeyd etmidir88. Yuxarda l-stxrinin Azrbaycan, Arran v

rmniyyd insanlarn rbc v farsca dandqlarn, Brd trafnda is Arran dilind

danldn bildirdiyini qeyd etmidik89. Btn slam dnyas il yana Azrbaycana da

syaht etmi bn Hvql (X sr) yazr: Azrbaycan halisinin, o cmldn rmniyy

halisinin ksriyytinin, dili farscadr. Bu lk halisinin bir qismi rbc danr. Farsca

dananlar rbc baa dmrlr90. l-stxri v bn Hvqlin l-farisiyy, yni farsca

adlandrdqlar bu dil azri dili idi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi azri dili hind-avropa dil

ailsinin iran dil qrupuna daxil olduu n rb corafiyanaslar bzn bu dili farscadan

ayrmrdlar. Lakin bel mlum olur ki, iran dil qrupuna aid olsa da azric fars dilindn

hmiyytli drcd frqlnirdi. XIII sr tarixisi Yaqut l-Hmvi Azrbaycan halisi

haqqnda mlumat verrkn onlar azri (l-azriyy) dilind danrlar, baqalar bu dili baa

85 hmd BNl-SM l-Kufi,Fthlr Kitab, (Trc. Z. Bnyadov), s. 44, Bak 1995.86 BLAZUR,Ftuhl-Bldan, s. 292. ] [ .BNl-SM,Fthlr Kitab, s. 49; BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 110; Mixail ARTAMONOV,storiya Xazar, s. 223, Leninqrad 1962.87 BNl-SR, Kamil fit-Tarix, C. XII, s. 362-367. Azrbaycan respublikasndak xzr-qapaq mnlioykonimlrl bal trafl mlumat n bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Toponomiya Azerbaydjana, s. 26-31,Bak 1986.88 MSUD, Tnbih vl-raf, s. 23. ] [89 SXXR, Msalik, s. 69.90 BN HVQL, Surtl-rz, s. 342. ] [


21/25

dmrlr yazr91. l-Yaqubi (l. 905) Azrbaycann hrlrinin v traf razilrin halisinin

cm olan azrilrl cavidanilrin qarmasndan meydana gldiyini yazr92. Mvzu il bal

tdqiqat aparm . Sumbatzad, S. Qasmova, . Ksrvi kimi bir ox masir tdqiqat da

sz gedn azri dilinin iran dil qrupuna aid olduu qnatin glmidirlr93. vvlc fars, sonra

is rb v trk dillri qarsnda yaylma areal daralan azricnin izlrin bu gn Azrbaycanrazisind hl d rast glmk mmkndr. Dnrk ki, Azrbaycann hm cnubunda, hm

d imalnda danlan tat dili qdim azri dilinin izlrini znd dayr. XIV sr mllifi

Hmidullah Qzvini irvann Qutasfi94 vilayti haqqnda mlumat verrkn buralarn qdim

ran hkmdar Qutasp ibn Luhrasp trfindn abadladrldn, halisinin abnizli olub afii

mzhbind olduqlarn qeyd edir. Mllif yazr: onlar phlvi lhcsind danrlar, hans ki,

Gilanda danlan dil qohumdur95. Sara Qasmova da bu fikirddir ki, hal-hazrda Tbriz,

Xalxal v Qzvin trafnda danlan, iranllarn tati adlandrdqlar xarzani, kringani, xalxalikimi lhclr qdim azri dilinin davamdr96. Bzi alimlr azricni masir tal dili il d

laqlndirmy almdrlar97. Ola bilsin ki, tal dili azricnin lhclrindn biri olmudur.

Abbasqulu aa Bakxanovun qeyd etdiyin gr amax il Qudyal (indiki Quba) hrlri

arasnda qalan mahalda, msln: irvanda Hvz, Lahc v Qounlu; Qubada Brmk, mpara,

Buduun aa hisssi v btn Bak lksind-alt trkm kndindn baqa-btn hali tat

dilind danr98. 1893-c ild Tiflisd drc olunmu cnubi Qafqaz halisi haqqnda statistik

mlumatlara gr tatlar Bak qzasnn 49%, Quba qzasnn 36%, Gyay qzasnn is 24%-ini

tkil edirdilr. Hmin statistikaya gr tatlarn mumi say 119 mindn ox idi99 ki, bu da

mumi halinin 11%-ini tkil edirdi. 1897-ci il statistikasna gr ar Rusiyasnn ial altnda

olan Azrbaycanda 1,8 milyon hali yaayrd100.

hmd Ksrvi azri dilinin aradan qalxma sbblrini izah edrkn bu prosesin Sasanilrin

Azrbaycan z hakimiyytlri altna almalar il baladn qeyd edir. . Ksrviy gr

Sasanilr dvrnd imperiyann rsmi dili olan farsca azri dilinin dbi, dini v siyasi dil

91 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. ] [92 hmd ibn shaq l-YAQUB, Kitabl-Bldan, (Nr. T. Juynboll), s. 28, Leiden 1861. ] [93 lishbt SUMBATZAD, Azerbaydjants-Etnogenez i Formirovaniye Naroda, s. 49, Bak 1990; SaraQASIMOVA, Azerbaydjan v III-VII vv., s. 43-44, Bak 1993; hmd KSRV, Azri ya Zeban Bastane-Azrbaycan, s. 20-23, Tehran 1325.94 Qutasfi vilayti kimi Azrbaycan respublikasnn imali-rqindki Xzrsahili razilr tannrd.95 QZVN, Nzhtl-Qlub, s. 94. Gilan vilayti indiki rann imali-rqind Xzr sahilind, Srrud vSiyahgldn balayb Astaraya qdr uzanan vilaytin addr. Burada danlan dil gilaki ad il tannr.96 QASIMOVA, hmin sr, s. 40-41.97 Vaqif PRYEV,Azrbaycann Tarixi-Siyasi Corafiyas, s. 31-32, Bak 2006.98 Abbasqulu aa BAKIXANOV, Glstani-rm, s. 27, Bak 1951.99 Eln MUSTAFAYEV, Kto Takiye Tat-Azerbaydjants ili pers?, http://kultura.az/articles. Dalq irvan vAberon yarmadasnn irandilli halisinin trklmsi il bal bax: QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 68-70.100http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/1_1.shtml


22/25

olmasn ngllyrk onu bu sahlrd xeyli sxdrmd101. Bu sahd tdqiqat aparm iranl

alim Nateq Naseh d azricnin hakim zmrnin dilin evril bilmmsi sbbiyl aradan

qalxmaa doru z tutduunu bildirmidir102. Azric vvlc rb, sonra is trk dili qarsnda

gerilyrk yerini sonuncuya buraxm, belc trkc Azrbaycan halisinin mtrk nsiyyt

vasitsin evrilmdir. Azrbaycann corafiyas il bal mlumat vern XIV sr mllifiHmidullah Qzvininin (1281-1350) qeydlri ouz klrindn sonrak dvrd Azrbaycann

etnik mnzrsi haqqnda myyn tsvvr yaradr. Mllif Maraa hri v traf vilaytlri

tsvir edrkn yazr: Burann halisi trk irqin bnzr abnizdir. ksriyyti hnfi

mzhbin mnsubdur. Onlar rb dili il qarm phlvi (azri-E.N) dilind danrlar103.

Xilaftin ziflmy balayb razisind irili-xrdal mstqil v yarmstqil dvltlrin

meydana xmas rb dili il yana fars v trk dillrind d yazl abidlrin, llxsus dini

mtnlrin meydana xmas n lverili zmin hazrlamd. Fars mnli slallr trfindnidar olunan Samani (819-1005), Bveyhi (945-1055), Sffari (861-1495) dvltlrinin meydana

xmasnn bu msld byk rolu olmudur. Msln Samanilrdn Mnsur ibn Nuhun (961-

976) istyi il Buxarada Qurani-Krim104, sonrak illrd is Tbrinin 40 cildlik Quran tfsiri

farscaya trcm olunmudu105. Qaraxanl dvltind (840-1212) is Qurani-Krim ilk df trk

dilin trcm olunmudu106. Belc slami dvr farscas v trkcsi yaranmaa v

formalamaa balamd. Eyni eyi azri dili n sylmk mmkn deyil. nki hmin

dvrd Azrbaycanda yaranan dvltlri idar ednlrin he biri mnc azri deyildilr. Buna

sbb xrrmi syan yatrlarkn azrilrin hrbi-siyasi gcnn v iradsinin qrlmasm

olmudu? Bunu demk tindir. Amma hr halda hmin dvrdn gnmz azric yazlm he

bir yazl abid nmunsi glib atmamdr.

mvilr v Abbasilrin hakimiyyti dvrnd xilaftin bir ox yerin olduu kimi Azrbaycana

da ox sayda rb qbilsi krlm v mskunladrlmd. Xilaftin krm v

mskunladrma siyasti ilk nvbd vasim adlanan Bizans, o cmldn Xzr xaqanl il

hmsrhd razilr istiqamtlnmidi. Azrbaycanda sasn ymnli rb qbillrin mnsub

ayr-ayr klanlar v aillrin mskunlad bilinir. l-zd qbilsin mnsub aillr Urmiy

hri v trafnda107, yen l-zd qbilsin mnsub r-Rvvad ailsi Tbriz v trafnda108,

101 KSRV, hmin sr, s. 9-11.102 SUMBATZAD, hmin sr, s. 49103 Hmidullah Mustvfi QZVN,Nzhtl-Qlub, (Trc. G. Le Strange), s. 88, London 1919. Farsca orjinal mtningilis dilin bel trcm olunub:[The people here are fire-skinned and of Turk race and for the most part are of theHanafite sect. They speak a Pahlavi (Persian dialect) mixed with arabic].104 Emek ENMEZ, Trke lk Kuran Tercmesi ve Tercmedeki slm Terimlerin Trke Karlklarzerine, DSBED, S. 1, Ktahya 2006, ss. 89-99.105 MAHMUDOV, hmin sr, s. 29.106 ENMEZ, hmin mqal.107 Khalil ATHAMINA, Emev Hilfeti Dneminde Arap skn, (Trc. S. Ylmaz), SFD, S. 2, Sakarya 2000, ss.203-226.


23/25

Hmdani qbilsin mnsub aillr Miyan109, vd qbilsi Urmiy glnn cnubundak Brz

hri trafnda110, Tyy qbilsi Nriz111, Kind qbilsi Srabda mskunlamd112. Hminin

Tlib, eyban, Qeys, Rbi kimi rb qbillrinin d ayr-ayr qollar Azrbaycan razisind

mskunlamdlar113. Brd v traf razilrd sasn Suriya v Flstindn gln rb qbil v

klanlarn yerldiliyi bilinir114

. mvilrdn Hiamn (724-743) hakimiyyti dvrnd mirMslm ibn bdlmlik 24 min suriyal sgri gtirrk Drbndd yerldirmidi115. Bu

sgrlr tbii ki, z aillri il birlkd burada mskunlamdlar. Hminin Beylqan, Dveyn

v Naxvanda tmir edilrk mhkmlndirilmi bir sra istehkam v qalalara rb sgrlri v

aillri yerldirilmidi116. O cmldn amax bada olmaqla irvann bir sra mntqlrind

ox sayda rb ailsi mskunladrlmd117. rblrin Azrbaycana glrk mskunlamas

mrhllrl bir ne sr davam etmidi. Xilaftin bu krm v mskunladrma siyasti

sadc hrbi v siyasi qaylardan irli glmirdi. sas sbblrdn biri d slamn yaylmasmslsiydi118 ki, bu da zn dorultmudu. Krm siyasti nticlri baxmndan

Azrbaycann cnubu il imalnda bir qdr frqli olmudu. lknin cnubunda yerli hali

glm rblr ilca edrk, onlarn himaysin daxil olmu, belc bir mddt sonra asl

kndliy, glm rblr is torpaq sahibin evrilmidilr. Bu amil sonrak illrd xrrmi

syannn geni vst almasnda mhm rol oynamd119. Azrbaycann imalnda is, xsusil

d Xzr xaqanl il hmsrhd olan razilrd yaayan azrbaycanllar hl raid xliflrdn

mr ibn Xttabn () hakimiyyti dvrnd (634-644), rblrl birlikd xzrilr qar

vurumaq rti il, cizy dmkdn azad olunmudular120. Bu hal Harun r-Ridin (786-809)

hakimiyytin qdr bel davam etmidi. Onun Arrana vali tyin etdiyi Sid ibn Sleym

Drbnd halisindn xrac almaq istdiyi vaxt hali ona Ey mir! Bizdn xrac alma, ax

hrimiz dmnlrl dyr, halisi xzrilrl mharibddir deyrk vergi dmkdn

imtina etmiidlr121.

Akad. Ziya Bnyadov Azrbaycanda mskunlam rblrin trklmsinin orta srlrd ba

verdiyi fikrini irli srmdr. O, yazr: Ola bilsin, Arran halisinin bir hisssi (albanlar) ox

108 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 402.109 BLAZUR,Ftuhl-Bldan, s. 463.110 BLAZUR,Ftuhl-Bldan, s. 463.111 BU DULF Misr l-Xzrci, Vtoroya Zapiska Abu Dulafa, (Trc. P. Bulqakov-Xalidov A.) s. 40, Moskva1960. ATHAMINA, hmin mqal. Nriz []- Urmiy glnn cnubi-qrbind qsbdir.112 ATHAMINA, hmin mqal.113 ATHAMINA, hmin mqal.114 ATHAMINA, hmin mqal.115 ATHAMINA, hmin mqal; BNYADOV, hmin sr, s. 166.116 ATHAMINA, hmin mqal; DEMRC, hmin sr, s. 194.117 BNYADOV, hmin sr, s. 167; DEMRC, hmin sr, s. 194.118

DEMRC, hmin sr, s. 191.119 DEMRC, hmin sr, s. 195.120 bu Cfr Muhmmd ibn Crir TBR, Tarixi-Tbri, C. V, s. 1983, Tehran 1383.121 BNl-SM,Fthlr Kitab, s. 63-64.


24/25

tez rblmy mruz qalb rblrl qaynayb-qarm, sonralar is slcuq trlri gldikdn

sonra rblrl birlikd trklmy mruz qalmdlar.....rblr yerli hali il o drcd

qardlar ki, indi Azrbaycanda rb dilind danan he bir yaay mntqsi qalmamdr122.

A. Bakxanovun verdiyi mlumatlar akademikin bu fikri il sasn razlamamaa imkan verir.

A. Bakxanov yazr: .....Bu qbilnin bir qismi indi d z aralarnda rbc danrlar.Tbrsrandak Drvaq kndind d hali son zamanlaradk rb dilind danarm; bu dili

ancaq yaxn zamanlarda trk etmilr, kndin qocalar indi d bu dili bilirlr. Bundan baqa

Kr, Tbrsran mmlktlri v Samur nahiysi, btn Dastan kimi z kitablarnda v

yazlarnda rb xtti v rb dili ildirlr123. A. Bakxanovun 1847-ci ild vfat etdiyini nzr

alaraq dey bilrik ki, XIX srin I yarsna qdr Azrbaycandak rblrin n azndan bir qismi

z dillrini qoruyub saxlaya bilmidilr. Albanlarn rblmsi fikri is isabtlidir. Bel ki, X

sr corafiyanas l-stxrinin Arranda halinin rb v fars dillrind dandn, sadcBrd trafnda arran, yni alban dilind danldn124 bildirdiyin yuxarda qeyd etmidik.

Demli X srd rb dili arran dilini mhm drcd sxdraraq z yaylma arealn

genilndir bilmidi. rb v alban mnli, lakin rbdilli halinin trklmsi is uzun srlr

boyu davam etmidi.

Orta sr rbdilli mlliflri bzn qohum dillri v milltlri ayrd ed bilmdiklri n bu

bard myyn xtalara yol ver bilirdilr. Msln IX sr tarixilrindn l-Blazuri raid

xliflrdn Osmann () hakimiyyti dvrnd (644-656) Azrbaycana yr etmi Slman

ibn Rbi l-Bahilinin Savalan (rdbil) v Balasacan (Muan) krdlri il hdnam

baladn v onlar slama dvt etdiyini yazr125. Krdlrin tarixn Muan v rdbil trafnda

deyil, daha ox Azrbaycann qrb rayonlarnda mskunladn nzr alaraq dey bilrik ki,

l-Blazurinin haqqnda bhs etdiyi xalq tallar idi. rlid Dveyn hr haqqnda mlumat

verrkn krd qbillrinin daha ox Arrann qrbind mskunlad bard trafl mlumat

vercyik. Q. Qeybullayev krdlrin Azrbaycan torpaqlarnda mskunlamaa baladqlar

tarixin myynldirilmsinin tin olduunu yazmaqla yana bunu tqribn XIX srin birinci

yarsnda ba verdiyini qeyd etmkddir126. Lakin X sr tarixisi l-Msudinin verdiyi mlumat

bu prosesin rb qbillrinin k il paralel baladn sylmy sas verir. l-Msudi, bn

adluy adl xsin bal altndak krdlrin Azrbaycanda mskunladn yazr127.

122 BNYADOV, hmin sr, s. 170-171.123 BAKIXANOV, hmin sr, s. 24-25.124 SXXR, Msalik, s. 69.

125 BLAZUR,Ftuhl-Bldan, s. 286, 455. ] ... [126 QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 71; hminin bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Ob ranskix ToponimaxAzerbaydjana, AzSSR EA Xbrlri. Nr. 2, Bak 1979, ss. 91-99.127 MSUD, Mrucz-Zhb, C. II, s. 36. ] ... [


25/25

slam sivilizasiyasnn ayrlmaz bir paras olan Azrbaycan mdniyyti mxtlif etnik mny

sahib mmtaz insanlar trfindn tmli qoyulmu v ucaldlmdr. Bzi qonu dvltlrdn

frqli olaraq faizm v ovinizmin Azrbaycanda he vaxt hakim ideologiyaya evrilmmsi

Azrbaycan mdniyytinin znginliyindn irli glir. tb ken uzun srlr Azrbaycan

trkcsini bu mdniyytin mtrk dilin evirmidir. Bellikl Azrbaycan haradr sualnaAzrbaycan trkcsinin, son yz illik zaman dilimi d daxil olmaqla, danld hr yer

Azrbaycandr cavabn ver bilrik.

Azerbaycanin Tarixi Cografiyasi Ve Etnogenezi

Documents

Transcript of Azerbaycanin Tarixi Cografiyasi Ve Etnogenezi