Anar İsayev Ramil Rəhimov

AZƏRBAYCAN

TARİXİ

xronologiya

Abituriyentlər üçün vəsait

Azərbaycan tarixi. Xronologiya

Azərbaycan tarixi xronologiyası Tələbə Qəbulu Üzrə Dövlət

Komissiyası tərəfindən təsdiq edilmiş proqram əsasında yazılmışdır.

Vəsait hazirlanarkən mövcud test bankları nəzərdən keçirilmiş və mövcud

tələblər nəzərə alınmışdır. Vəsaitdə orta məktəb proqramına daxil olan

tarixi hadisələr, onların mahiyyəti, səbəb-nəticə əlaqələri haqqında qısa

xülasə verilmişdir. Vəsait orta məktəb şagirdləri, abituriyentlər və tarix

müəllimləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

İBTİDAİ İCMA QURULUŞU

2-3 milyon il b.ə Dünyada ilk dəfə olaraq Şərqi Afrikada ilk insan dəstəsinin meydana gəlməsi.

1,5 milyon il b.ə Azərbaycanda ilk insan dəstəsinin meydana gəlməsi.

700 min il b.ə Azıx mağarasından ocaq izlərinin tapılması.

350-400 min il b.ə Azıx adamının – “Azıxantrop”un yaşaması.

100 min il b.ə Yer üzündə soyuqlaşmanın başlaması.

100 min il b.ə Alt Paleolit dövrü. Bu dövrdə ilk insan tipi olan “Bacarıqlı insan”lar, ibtidai insan “sürüsü” (ulu icma),

mənimsəmə təsərrüfatı, çaxmaqdaşı, bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə - dəvəgözü) hazırlanan yeni əmək

alətləri meydana gəldi, insanlar ilk dəfə oddan istifadə etməyi öyrəndilər.

e.ə.100-40 min il b.ə Orta Paleolit dövrü. Bu dövrdə “Mustye mədəniyyəti” yarandı, yeni insan tipi olan “Neandertal adam”

meydana gəldi, Azərbaycanda əhali daha geniş əraziyə yayıldı, onlar Cənubi Qafqazın cənub-şərq yamacında,

Qarabağ (Tağlar), Qazax (Damcılı) , Naxçıxan (Qazma) bölgələrində məskən saldılar, dini təsəvvürlər inkişaf

etdi, axirət dünyasına inam yarandı, təbiət qüvvələrinə, ovsun, totemlərə inamla bağlı dini təsəvvürlər

genişləndi, “ulu icma” yavaş yavaş sıradan çıxdı və “qəbilə icması” yaranmağa başladı.

e.ə 40-12-ci minilliklər Üst Paleolit dövrü. Bu dövrdə “Ağıllı insan”ın yaranması prosesi başa çatdı, insan fiziki-əqli inkişafın yüksək

mərhələsinə çatdı, nitq və təfəkkür inkişaf etdi, kinetik dil sıradan çıxdı, qadınların cəmiyyətdə rolu artdı,

anaxaqanlıq meydana gəldi, ulu icmanı qəbilə icması əvəz etdi, iqlim mülayimləşdi, bir sıra heyvanların,

xüsusilə nəhəng maralın və mağara ayısının kökü kəsildi, insanlar ən çox Qafqaz maralı, ceyran, cüyür,

dağkeçisi və.s ovlayırdılar. Bu dövrün maddi qalıqlarına daha çox Qarabağ və Qazax bölgələrində rast gəlinir

e.ə.13-cü minillik Yer üzündə soyuqlaşmanın istiləşmə ilə əvəz olunması.

e.ə XII-VIII minilliklər Mezolit (Orta Daş) dövrü. Bu dövrdə yaşayış üçün daha əlverişli şərait yarandı, insanlar qəbilələr halında

birləşdilər, insanların əsas məşğuliyyəti yığıcılıq, ovçuluq və balıqçılıq oldu, əmək alətləri əsasən daş,

çaxmaqdaşı və sümükdən hazırlandı, mikrolit (kiçik daş alətlər) əmək alətləri meydana gəldi, ox və kamanın

ixtira edilməsi nəticəsində ovçuluq ön plana çıxdı, heyvanların əhilləşdirilməsinə başlanıldı, ibtidai

heyvandarlıq və əkinçiliyin - mənimsəmə təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçidin əsası qoyuldu, toxa

əkinçiliyi meydana gəldi, ibtidai incəsənət xeyli inkişaf etdi, axirət dünyasına inam artdı, dəfn zamanı ölülərin

yanına məişət əşyaları qoyulmağa başlandı. Azərbaycanda Mezolit dövrü əhalisinin yaşayışı və məşğuliyyəti

Qobustanda Firuz və Qazaxda Damcılı mağaraları əsasənda öyrənilmişdir.

e.ə VII-VI minilliklər Neolit (Yeni Daş) dövrü. Bu dövrdə istehsal təsərrüfatı (əkinçilik və maldarlıq) yarandı və formalaşdı, insanlar

təbiətin asılılığından azad oldular, məşğuliyyət sahələri içərisində maldarlıq və əkinçilik əsas yer tutdu, oturaq

həyata keçildi, daşların deşilməsi və cilalanması üsulları öyrənildi, saxsı qalar istehsalı və toxuculuq meydana

gəldi, əhali əkinçilik və maldarlıqla yanaşı, ovçuluq və balıqçılıqla da məşğul oldu, əmək alətləri əsasən

çaxmaqdaşından və obsidiandan - dəvəgözündən hazırlandı. Bu dövrün yaşayış məskənləri Təbriz

yaxınlığında, Gəncə, Qazax və Qobustanda tədqiq edilmişdi.

e.ə IV-VI minilliklər Eniolit (Mis-daş) dövrü. Torpaq toxa ilə yumşaldıldığından, bu dövr əkinçiliyi “toxa əkinçiliyi” adlanır. Eneolit

dövründə insanlar ilk dəfə metalla tanış oldu, cəmiyyətin həyatında “icma ağsaqqallar şurası” mühüm rol

oynamağa başladı, qoşa nigahlar yarandı, anaxaqanlıq çiçəkləndi, daş dövründən Tunc dövrünə keçidin əsası

qoyuldu, misdən əmək alətləri hazırlandı, daş alətlər yenə də təsərrüfat və məişətdə üstün yer tutdu, əhali artdı

və daha geniş ərazilərdə məskunlaşdı, yaşayış məskələri çay kənarında, əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli

yerlərdə salınmağa başlandı, yaşayış binaları və təsərrüfat tikililəri çiy kərpicdən və möhrədən dairəvi planda

inşa olundu, Azərbaycanda ilk dəfə atın əhilləşdirilməsinə başlanıldı, bizə məlum olan bütün ev heyvanlarının

hamısı əhilləşdirildi, ovçuluq və balıqçılıq ikinci dərəcəli məşğuliyyət sahəsinə çevrildi, sənətkarlıq əhalinin

məşğuliyyəti içərisində əsas yer tutdu, dəfn adətlərində də dəyişikliklər baş verdi - ölülər binaların arasında və

evlərin içərisində dəfn olunur, onların üzərində qan rəmzi sayılan qırmızı boya – orxa səpilirdi. Eneolit

dövrünün həyat tərzi Qobustan və Əliköməktəpə abidələri əsasında öyrənilmişdir.

e.ə V minillik Cəlilabad rayonunda Əliköməktəpə yaşayış yerindən əhilləşdirilmiş at sümükləri aşkar edilməsi.

e.ə IV-III minilliklər Erkən Tunc dövrü. Bu dövrdə Kür-Araz mədəniyyəti yarandı, əmlak və sosial bərabərsizlik yarandı, əhalinin

sayı artdı, onlar dağətəyi və dağlıq zonalarda məskən saldılar, yaşayış məskənləri çay kənarlarında və

düşməndən müdafiə olunmaq üçün əlverişli yerlərdə salındı, yaşayış evləri dairəvi planda olur, bünövrəsi

daşdan, divarları çiy kərpicdən tikilirdi, təsərrüfatda kişilərin rolu artmağa başladı, Birinci ictimai əmək

bölgüsü nəticəsində əkinçilik maldarlıqdan ayrılaraq müstəqil peşəyə çevrildi, toxa əkinçiliyi xış əkinçiliyi ilə

əvəz olundu, süni suvarma yarandı, atdan istifadə nəticəsində maldarlığın yeni sahəsi olan köçmə (yaylaq)

maldarlığı meydana gəldi, dəfn adətində bir çox dəyişikliklər baş verdi – ölülər yaşayış məskənindən kənarda

dəfn edilir, bəzi qəbirlərin üzərində kurqanlar (torpaq təpələr) qurulur, ölüyandırma və kollektiv dəfnetmə adəti

meydana gəldi, dini ayinlərin icrası üçün ibadətgahlar tikildi (Xaçmazda Sərkərtəpə, Qazaxda Babadərviş və

Naxçıvanda I Kültəpə yaşayış yerlərində belə mehrabı olan ibadət evləri aşkar edilmişdir).

e.ə III-II minilliklər Orta Tunc dövrü. Bu dövrdə sosial və əmlak bərabərsizliyi artdı, tayfalararası əlaqələr genişləndi, bağçılıq,

bostançılıq, üzümçülük və şərabçılıq kimi yeni təsərrüfat sahələri meydana gəldi, mübadilə yarandı, İkinci

ictimai əmək bölgüsü nəticəsində sənətkarlıq maldarlıq və əkinçilikdən ayrılaraq müstəqil sahəyə çevrildi,

dulusçuluqda müəyyən dəyişikliklər baş verdi – dulusçular davamlı və rəngli – boyalı saxsı qablar hazırlamağa

başladılar, “Boyalı qablar mədəniyyəti” yarandı, metaldan geniş istifadə olunsada, daşişləmə sənəti müəyyən

qədər mövqeyini saxladı, ovçuluq və balıqçılıq köməkçi məşğuliyyət sahəsinə çevrildi, qəbilə və tayfalar

böyük tayfa ittifaqlarında birləşdi, tayfa başçıları icmaya məxsus əmlakın çox hissəsini mənimsəməyə, vəfat

edərkən zəngin ev əşyaları və silahları ilə birlikdə dəfn olunmağa başlandı, iri yaşayış məskənləri olan ilkin

şəhər mərkəzləri yarandı, Naxçıvan və Urmiya bölgəsindəki bəzi yaşayış məskənləri Qədim Şərqin ilkin şəhər

mərkəzləri səviyyəsinə qədər yüksəldi. Orta Tunc dövrünün ilkin şəhər tipli yaşayış məskənləri Naxçıvanda II

Kültəpə, Oğlanqala, Urmiya sahilində Göytəpə, Qarabağda Üzərliktəpə düşərgələri əsasında öyrənilmişdir.

3500 il bundan əvvəl Naxçıvan şəhərinin əsasının qoyulması.

e.ə II m.sonu – I m.əvvəli Azərbaycanın şimalında ibtidai icma quruluşunun dağılmasının sürətlənməsi.

e.ə XIV- VIII əsrlər Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü. Bu dövrdə siklopik qalalar meydana gəldi, yaşayış məskənlərinin ətrafına qalın

müdafiə divarları çəkildi, atdan minik və qoşqu vasitəsi, dəvədən minik vasitəsi və yük daşınmasında geniş

istifadə edildi, ata sitayiş ayini meydana gəldi, taxıl tunc və dəmir oraqlarla biçilirdi, bağçılıq, bostançılıq,

üzümçülük və şərabçılıq daha da inkişaf etdi, saxsı qabların istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən dulus çarxından

geniş istifadə olunmağa başlanıldı, Üçüncü ictimai əmək bölgüsü nəticəsində - sənətkarların içərisindən sənətkar-

tacirlər qrupu ayrılaraq peşəkar tacirlərə çevrildilər, tayfa başçılarının hakimiyyəti qüvvətləndi və onların

şəxsiyyəti ilahiləşdirildi, təbiət və səma cisimlərinə (Günəşə, Aya, ulduza) inam dərin kök saldı, Azərbaycan Ön

Asiya, Yaxın Şərq, xüsusilə Assuriya ilə geniş ticarət əlaqələri saxladı. Bu dövrdə ibtidai icma quruluşu

dağılmağa başladı.

e.ə VII əsr Azərbaycanda dəmirdən geniş istifadə olunmağa başlanılması.

İLK TAYFA BİRLİKLƏRİ VƏ ERKƏN DÖVLƏT QURUMLARI

e.ə III minillik Azərbaycanın cənubunda erkən dövlət qurumlarının meydana gəlməsi.

e.ə III minilliyin I yarısı Aratta dövlət qurumunun mövcud olması.

e.ə III-II minilliklər Azərbaycanın cənubunda Urmiya gölü ətrafında lullubi, kuti, su, turriki, Arazdan şimalda isə naxç və gərgər

tayfalarının yaşaması.

e.ə III minilliyin II yarısı Lullubi tayfa ittifaqının mövcud olması. Lullubilər Ön Asiyada igid və cəsur döyüşçü kimi tanınmış, hurri və het

dövlət idarələrində işə cəlb olunmuş, muzdlu döyüşçü kimi orduda xidmət etmiş, Akkad dövlətinin işğalçı

siyasətinə qarşı ittifaq yaratmışdılar.

e.ə XXIII– XXII əsrlər Urmiya gölünün cənubunda Lullubi dövlət qurumlarının meydana gəlməsi.

e.ə III minilliyin II yarısı Urmiya gölünün cənub-qərbində Kuti dövlət qurumunun meydana gəlməsi. Kuti dövlətinin sərhədləri şimalda

Urmiya gölünün qərbindən cənubda İran körfəzinə çatırdı.

e.ə XXII əsr Kutilərin Mesopotamiyaya hücum etməsi. Akkad dövlətinin süquta uğradılması və kutilərin Mesopotamiyada 100

illik hakimiyyətinin başlanması.

e.ə XXII əsrin sonları Uruk şəhərində Kuti hökmdarı Tirikana qarşı üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində kutilərin Mesopotamiyada

100 illik hakimiyyətinə son qoyuldu və Mesopotamiyada III Ur Şumer sülaləsinin hökmüranlığı bərqərar oldu.

e.ə III minilliyin sonları Kuti və Lullubi dövlət qurumlarının süquta uğrayaraq xırda vilayətlərə parçalanması.

e.ə III minilliyin sonları Turukki tayfalarının Şuşarra vilayətini tutması.

e.ə 2003 Su tayfalarının III Ur sülaləsini devirməsi və Su ölkəsinin müstəqil olması.

e.ə II minilliyin əvvəlləri Kuti, lullubi və turikkilərin yeni tayfa birliyi yaratması.

e.ə II minillik Turukki, lullubi, kuti və şubar tayfalarının Assuriyaya qarşı üsyan qaldırması.

MANNA DÖVLƏTİ

e.ə III minillik Manna ərazisində ilk dövlət qurumlarının meydana gəlməsi.

e.ə II minillik Manna ərazisində yerli türkdilli etnosların yaşaması.

e.ə I minilliyin əvvəlləri Urmiya gölü ətrafında mərkəzləşmiş dövlətin meydana gəlməsi üçün əlverişli şəraitin yaranması.

e.ə 843 III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində ilk dəfə Manna adına rast gəlinməsi.

e.ə IX əsrin əvvəlləri Manna vilayətlərinin ayrı ayrı hakimlər tərəfindən idarə olunması. Zamua Mannanın əsas hissəsini təşkil etmiş və

əvvəllər lullubi ölkəsi olmuşdu. Gizilbunda Manna ilə Midiya arasında sərhəd vilayəti idi. Subi vilayəti öz atları

ilə fərqlənirdi. Bara vilayətində isə hökmdar sürüləri saxlanılırdı.

e.ə IX əsr Urmiya gölü ətrafında mərkəzləşmiş Manna dövlətinin yaranması.

e.ə IX-VIII əsrlər Urmiya gölü ətrafında Mannanın güclü dövlətə çevrilməsi.

e.ə VIII əsrin I yarısı Assuriya hökmdarı III Tiqlatpalasarın Manna və başqa ölkələrdə təsirini artırmaq üçün Urartu ilə vuruşması. III

Tiqlatpalasarın Mannanın Mazamua vilayətini tutaraq Assuriyaya birləşdirməsi və bir sıra tayfaları başqa əraziyə

köçürməsi.

e.ə 740-719 İranzunun hakimiyyəti. İranzunun hakimiyyəti dövründə Manna Urmiya gölü hövzəsində qüdrətli dövlətə

çevrildi, İzurtu paytaxt şəhəri oldu, Assuriyanın Urartuya qarşı müharibələrindən istifadə edərək mərkəzləşmə

siyasəti yürütdü, Urartunun işğal etdiyi Manna torpaqlarını geri qaytardı, Manna vilayətlərini mərkəzi

hakimiyyətə tabe etdi, ölkədə canişinlik sistemi yaratdı və canişinləri mərkəzi hakimiyyətdən asılı vəziyyətə saldı,

xarici siyasətdə Assuriya ilə ittifaqa və müttəfiqliyə meyl etdi və onun siyasi üstünlüyünü tanıdı, Mannanın ərazisi

şimalda Araz çayına çatdı, Manna cənubda və cənub şərqdə Kassi ölkəsi, Parsua və Midiya ilə həmsərhədd oldu.

e.ə 719 Mannanın Şuandahul və Durdukka şəhərlərinin əhalisinin İranzuya qarşı üsyan qaldırması. Lakin üsyan Assuriya

hökmdarı II Sarqon tərəfindən yatırıldı.

e.ə 718-716 Azanın hakimiyyəti. Azanın hakimiyyəti dövründə Mannada daxili çəkişmələr yenidən gücləndi, dövlətin

parçalanması qorxusu yarandı, mərkəzdən ayrılmaq istəyən qüvvələr fəallaşdı.

e.ə 716 Azanın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi.

e.ə 716-680 Ullusunun hakimiyyəti. Ullusun hakimiyyətə gəlməsində kömək etdiyi üçün Urartu hökmdarı I Rusaya 22 Manna

qalasını hədiyyə etdi, Assuriya ilə ittifaqdan üz döndərdi və Assuriya əsarətindən azad olmaq üçün Urartu ilə

ittifaqa girdi, Manna Urartu ilə Assuriya arasında mübarizə meydanına çevrildi, ölkədə tam sabitlik yaranmadı,

daxili çəkişmələr davam etdi, Manna Assuriya hökmdarı II Sarqonun hücumuna məruz qaldı və Assuriyanın

siyasi ağalığını tanıdı.

e.ə 716 II Sarqonun Mannaya yürüşü. II Sarqonun bu yürüşünün səbəbi Mannanın Assuriya əsarətindən azad olmaq üçün

Urartu ilə ittifaqa girməsi idi. Yürüş nəticəsində Sarqon paytaxt İzurtunu və bir neçə şəhəri tutaraq yandırdı,

Azanın qatillərini cəzalandırdı, Ullusunu hakimiyyətdə saxladı və bütün Manna torpaqlarını Ullusuna tabe etdi.

Ullusu isə Assuriyanın siyasi ağalığını tanıdı.

e.ə 715 Manna canişini Dayaukkunun qiyam qaldıraraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırması.

e.ə 715 II Sarqonun Mannaya ikinci yürüşü. II Sarqonun bu yürüşdə məqsədi Manna canişini Dayaukku və I Rusanı

cəzalandırmaq idi.

e.ə 715 II Sarqonla I Rusa arasında döyüş baş verməsi. Döyüş nəticəsində II Sarqon qalib gəldi, Urartu hökmdarı

məğlub olaraq döyüş meydanından qaçdı. Beləliklə, II Sarqonun e.ə 715-ci il yürüşü nəticəsində Mannanın

Urartu tərəfindən işğal edilmiş torpaqları geri qaytarıldı. Lakin ölkədə tam sabitlik yaranmadı, daxili

çəkişmələr yenə də davam etdi.

e.ə 714 II Sarqonun Manna, Midiya və başqa ölkələrə “böyük yürüşü”. Böyük yürüş zamanı II Sarqonun məqsədi

Mannanı Urartunun təcavüzündən tamamilə azad etmək, Mannada Assuriyanın mövqeyini möhkəmləndirmək

və Mannadan Assuriyaya vaxtlı-vaxtlı xərac göndərilməsini təmin etmək idi. Yürüş nəticəsində II Sarqon

“düşmənin ayağını Mannadan kəsdi”, Urartu tərəfindən tutulmuş Uişdiş və Subi vilayətlərini azad etdi. I Rusa

müqavimət göstərə bilməyərək özünü öldürdü. Bundan sonra Urartu zəiflədi və bir daha Mannanın daxili

işlərinə qarışa bilmədi, Manna qüdrətli dövlət oldu. Bu yürüş zamanı Ullusun II Sarqonun şərəfinə yazılı abidə

qoydurdu.

e.ə 714 Ullusunu ilə II Sarqon arasında Sirdakka şəhərində sövdələşmə imzalanması.

e.ə 714 Mannanın Uişdiş vilayəti yaxınlığında döyüş. Döyüşdə I Rusa və onun köməyinə gəlmiş Manna canişinləri

məğlub oldu.

e.ə VIII əsrin I yarısı Mannada hakimiyyətin irsi olaraq atadan oğula keçməyə başlaması.

e.ə VII əsrin I rübü Kimmer, skif və sak tayfalarının Mannada məskən salması. Bundan istifadə edən Manna dövləti Assuriya

tabeliyindən çıxaraq tam müstəqil oldu.

e.ə 675-650 Ahşerinin hakimiyyəti. Ahşerinin dövründə Manna kimmer, skif və sak tayfalarına arxalanaraq Assuriya ilə olan

ittifaqı pozdu, Manna Assuriya tabeliyindən çıxaraq tam müstəqil oldu və müstəqil xarici siyasət yürütməyə

başladı, Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal Mannaya qarətçi yürüş etdi.

e.ə 650 Assuriya hökmdarı Aşşurbanipalın Mannaya hücumu. Baş verən döyüşdə Aşheri məğlub oldu, Mannanın bir sıra

şəhərləri o cümlədən İzurtu şəhəri tutulub dağıdıldı, əhali və mal-qara qənimət kimi aparıldı.

e.ə 650 Aşheriyə qarşı Mannada üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində Aşheri öldürüldü, onun yerinə oğlu Ualli gəldi.

e.ə 650-630 Uallinin hakimiyyəti. Uallinin dövründə Manna müstəqil dövlət kimi öz varlığını saxladı, Manna Assuriya ilə

ittifaqı bərpa etdi və bu ittifaqa sadiq qaldı.

e.ə 616 Assuriyanın Midiya və Babilistan ilə mübarizədə Mannanın hərbi dəstələrinin Assuriyaya kömək etməsi.

e.ə 590 Mannanın Midiya dövləti tərəfindən süquta uğradılması.

İSKİTLƏR. AZƏRBAYCAN MİDİYA VƏ ƏHƏMƏNİ İMPERİYALARININ TƏRKİBİNDƏ

e.ə IX əsr İlk dəfə Midiya adının Assuriya hökmdarı III Salmanasar tərəfindən işlədilməsi.

e.ə IX əsrin II yarısı Assuriya hökmdarlarının Midiyaya qarətçi yürüşlər edərək xırda hökmdarları özündən asılı vəziyyətə salması.

e.ə VIII əsrin II yarısı Assuriyanın Midiya ərazisinə yürüşlərinin çoxalması. II Sarqonun Midiyanı işğal etməsi.

e.ə VIII-VII əsrlər Qara dənizin sahillərində, Krım və Şimali Qafqazda kimmer, skif və sak tayflarının yaşaması.

e.ə VII əsrin əvvəlləri Kimmer, skif və sak tayflarının Ön Asiyaya yürüşlər edərək Azərbycan ərazilərində məskunlaşması.

e.ə VII əsrin ortaları Urmiya gömünün şimal-qərbində, Manna ilə Urartu dövlətləri arasında İskit padişahlığının yaranması. İskit

hökmdarı Tuqdammenin “Sak və Kuti ölkələrinin hökmdarı” rütbəsini daşıması.

e.ə VII əsrin I yarısı Deyok tərəfindən Midiya tayfalarının birləşdirilməsi.

e.ə 673-672 Deyokun hakimiyyəti. Deyok hakimiyyəti dövründə Midiya tayfalarını birləşdirərək vahid dövlət yaratmağa

təşəbbüs göstərdi, Ekbatan (Həmədan) şəhərini saldırdı və Midiyanın paytaxtı elan etdi.

e.ə 672-653 Midiya hökmdarı Kaştaritinin kakimiyyəti. Kaştariti (Fraorta) Assuriya ağalığına qarşı mübarizəyə başçılıq etmiş,

Midiyanı Assuriya tabeçiliyindən qurtararaq onu mustəqil dövlətə çevirmiş, Assuriyaya qarşı yürüşlər təşkil

etmiş, lakin iskitlərlə döyüşdə məğlub olmuşdu.

e.ə VI əsrin 50-ci illəri Kaştaritinin Assuriyaya qarşı yürüşlər təşkil etməsi. Yürüş nəticəsində iskitlərin köməyi ilə Assuriya qalib

gəldi, Kaştariti isə döyüşdə öldürüldü və Midiya iskitlərin hakimiyyəti altına düşdü. Bundan sonra Midiyada

İskit ağalığı dövrü başladı.

e.ə 653-625 Midiyada 28 illik iskit ağalığı dövrü.

e.ə 625-585 Midiya hökmdarı Kiaskarin kakimiyyəti. Kiaksar hakimiyyəti dövründə Midiyada İskit ağalığına son qoydu, xırda

vilayət hakimlərini dövlətə tabe etdi və daxili qüvvələri birləşdirdi, Midiya ordusunu yenidən təşkil edərək, onları

silah növünə uyğun nizəçi və oxçu dəstələrinə böldü, süvari dəstələrini piyadalardan ayırdı, Assuriya, Urartu, İskit

və Manna dövlətlərini süquta uğratdı, Midiya Lidiya dövləti ilə müharibə apardı.

e.ə 616-612 Midiya və Babilistanın Assuriyanın Aşşur, Arbela, Kalat və Nineviya şəhərlərini tutması.

e.ə 605 Assuriya dövlətinin süqut etməsi və torpaqlarının Midiya ilə Babilistan arasında bölüşdürülməsi.

e.ə VI əsrin əvvəlləri Manna dövləti və İskit padişahlığının Midiya tərəfindən süquta uğradılması.

e.ə 590-585 Kiaskarın Lidiya çarlığı ilə müharibə aparması.

e.ə 585-550 Midiya hökmdarı Astiaqın hakimiyyəti. Astiaqın hakimiyyəti dövründə daxili çəkişmələr artdı, farsmeyilli

qüvvələr fəallaşdı, zadəganların hüquqlarını məhdudlaşdırmaq siyasət yürütməsi onunla əyanalar arasında

narazılığa səbəb oldu, Fars əyalətinin hakimi II Kir ilə uğursuz müharibə apardı və Midiya dövləti süquta uğradı

e.ə 550 Astiaqala fars hakimi II Kir arasında müharibə. Üç il davam edən müharibə nəticəsinə II Kir qələbə qazanaraq

Midiyanın paytaxtı Ekbatan şəhərini tutdu və Midiya dövlətinin varlığına son qoydu, İran Əhəməni (fars)

dövlətinin tərkibinə qatıldı.

e.ə 550 II Kir tərəfindən Əhəmənilər dövlətinin əsasının qoyulması.

e.ə 550-330 Əhəmənilər dövlətinin mövcud olması.

e.ə 550-530 II Kirin hakimiyyəti. II Kirin hakimiyyəti dövründə Midiya və Babilistan dövləti süquta uğradıldı, Anadoluda

Lidiya çarlığı işğal edildi, Misirə qədər Qərb ölkələri Əhəmənilər dövlətinə tabe edildi, massagetlərlə uğursuz

müharibə aparıldı.

e.ə 547 II Kirin Lidiya çarlığını işğal etməsi.

e.ə 539 II Kirin Babilistan dövlətini işğal etməsi.

e.ə 530 Araz çayı yaxınlığında döyüş. II Kirin massaget çarı Tomris tərəfindən döyüşdə öldürülməsi.

e.ə 530-522 II Kambisin hakimiyyəti. II Kambis hakimiyyəti dövründə Cənubi Qafqazı işğal edərək Əhəmənilər

imperiyasının tərkibinə qatdı, Misiri işğal edərək özünü firon elan etdi, imperiyanın ərazisini Hind okeanından

Misirə və İrandan Qafqazadək genişləndi.

e.ə 525 Pelusiya döyüşü. Əhəmənilər dövlətinin Misiri işğal etməsi.

e.ə 522 Qaumata üsyanı. Qaumatanın əhəməni taxt-tacını ələ keçirməsi.

e.ə 522-486 I Daranın hakimiyyəti. I Dara hakimiyyəti dövründə Qaumata üsyanını yatıraraq Əhəmənilər dövlətinin əvvəlki

ərazilərini bərpa etdi, Hindistanın şimal-qərbini tutdu, darik adlanan vahid pul sistemi və güclü nizami ordu

yaratdı, ölkəni 20 satraplığa böldü, Azərbaycan Əhəməni imperiyasının satraplığından biri oldu.

e.ə 486-465 Kserkisin hakimiyyəti.

e.ə 339-330 III Daranın hakimiyyəti.

e.ə 331 Qavqamela döyüşü. Makedoniyalı İsgəndərin III Daranı məğlub etməsi.

e.ə 330 III Daranın öz adamı Bess tərəfindən öldürülməsi. Əhəmənilər dövlətinin süqut etməsi və ərzailərinin

Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən tutulması.

ATROPATENA DÖVLƏTİ

e.ə VII-VI əsrlər Zərdüştlük dininin yaranması.

e.ə 330 Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən “Avestanın” ilkin variantının məhv edilməsi.

e.ə 328 Makedoniyalı İsgəndərin Atropatı Midiya satraptı təyin etməsi.

e.ə 323 Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra Azərbaycanın cənubunda Atropatena dövləti, şimalında isə Albaniya

dövlətinin yaranması. Atropatenanın ərazisi Cənubi Azərbaycan və indiki Azərbaycan Respublikasının bəzi cənub

rayonlarını əhatə etmişdi. Atropatena quldar dövlət idi. Dövləri ordunun baş komandanı olan padşah idarə edirdi.

e.ə 321 Perdikkinin ölümündən sonra Atropat Midiyasının müstəqil dövlətə çevrilməsi.

e.ə IV əsr Azərbaycanda vahid xalqın yaranması prosesinin başlanması. Vahid xalqın yaranması prosesi Atropatena və

Albaniya dövlətlərinin yaranması ilə başlamışdı.

e.ə IV-III əsrlər Atropatenada Qazaka, Fraaspa, Fanaaspa, Aqnazana şəhərlərinin mövcud olması.

e.ə IV-I əsrlər Atropatenada azər, müq, kaspi və kadusi tayfalarının yaşaması.

e.ə 223 Selevik hökmdarı III Antioxun Atropatenaya hücumu. Hücum nəticəsində Atropatena hömdarı Artabazan məğlub

olaraq seleviklərdən asılı vəziyyətə düşdü.

e.ə 223-190 Artopatenanın Seleviklər dövlətindən asılı vəziyyətdə qalması.

e.ə 190 Maqneziya döyüşü. Romalıların III Antioxu məğlubiyyətə uğratması və Atropatenanın müstəqilliyini bərpa etməsi

e.ə II əsrin II yarısı Atropatenanın Parfiya ilə yaxınlaşması.

e.ə I əsrin I yarısı Roma sərkərdəsi Lukkul və Pompeyin Şərqə yürüşü. Yürüş nəticəsində Cənubi Qafqaz və bir sıra qonşu ölkələr

Ramadan asılı vəziyyətə düşdü. Bu zaman Atropatena Roma hakimiyyətini qəbul etsə də Romadan tam asılı

olmamış, öz müstəqilliyini əsasən saxlamışdı.

e.ə 53 Parfiyalıların romalıları məğlubiyyətə uğratması. Bu zaman Atropatena dövləti Parfiyanı müdafiə edirdi.

e.ə I əsrin II yarısı Roma sərkərdəsi Antoninin başçılığı ilə romalıların Şərqə yürüşü.

e.ə 38 Romalıların parfiyalıları məğlubiyyətə uğratması.

e.ə 38 Roma sərkərdəsi Antoninin Atropatenanın Fraaspa şəhərinə hücum etməsi. Fraaspa şəhəri yaxınlığında döyüş baş

verməsi. Döyüş nəticəsində şəhər yaxşı müdafi olunduğundan romalıların uzun sürən mühasirəsi bir nəticə

vermədi və romalılar Fraaspa şəhərini tuta bilməyib geri çəkildi. Antoni 35 minə yaxın əsgərini itirdi.

Atropatenalılar böyük qənimət ələ keçirdilər.

e.ə 20 Atropatenada hakimiyyətə gələn II Ariobarzanın on ilə qədər Romada yaşaması.

20 Atropatenanın sonuncu hökmdarı Ariovastın ölümü və Atropatenanın Parfiyanın Arşakilər sülaləsinin

hakimiyyəti altına düşməsi.

20-224 Atropatenanın Parfiyanın (Arşakilər sülaləsinin) hakimiyyəti altında qalması.

227 Atropatena torpaqlarının sasanilərin hakimiyyəti altına düşməsi.

II-III əsrlər Atropatenada qullara nataman azadlıq verilməsi.

II-III əsrlər Atropatenada quldarlıq quruluşunun böhran keçirməsi.

III-VII əsrlər Sasanilər dövründə “Avesta”nın yenidən toplanaraq yazıya alınması.

1771 Fransız alimi Anketil Düperronun “Avesta”nı fransız dilinə tərcümə eləməsi və ilk dəfə avropalıları “Avesta” ilə

tanış etməsi.

ALBANİYA DÖVLƏTİ

e.ə I minilliyin ortaları Albaniyada özünəməxsus mədəniyyətin və şəhərlərin meydana gəlməsi üçün ilkin şəraitin yaranması.

e.ə I minilliyin ortaları Albaniya əhalisinin Əhəmənilər imperiyasının tərkibində olarkən yazı ilə tanış olması.

e.ə VI-V əsrlər Əhəmənilər dövründə alban tayfalarının vahid ad altında birləşməsi. Albaniya ərazisində türkdilli (kadusi, kaspi,

amard) Qafqazdilli (leq, udin, buduq, xınalıq) tayfalarının yaşaması.

e.ə V əsr Yunan tarixçisi Heredot tərəfindən albanlar haqqında məlumat verilməsi. Heredot, albanlardan bəhs edərkən

kaspi tayfalarını nəzərdə tutmuş, I Daranın və Kserksin Yunanıstana hərbi yürüşlərində onların iştirak etdiyini

qeyd etmişdi.

e.ə IV əsrin sonları Albaniyada şəhərsalmanın güclənməsi.

e.ə IV-III əsrlər Albaniya dövlətinin yaranması. Albaniyanın ərazisi İberiya ilə Xəzər dənizi arasındakı ərazini əhatə edirdi.

Dövləti padşah idarə edirdi. Padşahdan sonra ölkədə ən hörmətli adam Ay məbədinin kahini idi.

e.ə IV-III əsrlər Albaniyada dövlətin yaranması ilə eyni vaxtda möhürlərin meydana gəlməsi.

e.ə IV-III əsrlər Albaniya əhalisinin ictimai quruluşuna görə dörd təbəqəyə bölünməsi. I təbəqəyə - padşah, ordu başçısı, II

təbəqəyə - din xadimləri (kahinlər), III təbəqəyə - hərbçilər və əkinçilər, IV təbəqəyə - təsərrüfatda işləyən adi

adamlar daxil idi.

e.ə IV-III əsrlər Albaniyada ticarətdə puldan geniş istifadə olunması. 1958-ci ildə Şamaxıda, 1966-cı ildə Qəbələdə tapılmış

gümüş pul dəfinələri albanların özlərinin pulu olduğunu sübut edir .

e.ə III əsrin I yarısı Albaniyada Makedoniyalı İsgəndərin pullarına oxşar pulların kəsilməsi.

e.ə III əsr Alban memarlığında kirəmitdən geniş istifadə olunmağa başlanması.

e.ə II əsr Aralıq dənizi hövzəsində Romanın ən güclü dövlətə çevrilməsi və Cənubi Qafqaz üçün təhlükə yaratması.

e.ə I əsrin I yarısı Roma sərkərdəsi Pompeyin Albaniya və İberiyaya hücum etməsi.

e.ə 66 Kür çayı sahilində döyüş. Roma ordusunun albanları məğlub etməsi.

e.ə 65 Alazan (Qanıx) çayı sahilində döyüş. Pompeyin hərbi hiylə işlədərək albanları məğlub etməsi.

e.ə 36 Antoninin sərkərdəsi Kanidinin başçılığı ilə romalıların Albaniya və İberiyaya yürüşü. İberiya və Albaniyanın

romalılardan asılılığı qəbul etməsi.

68 Roma imperatoru Neronun Albaniyaya böyük yürüşə hazırlaşması. Lakin Romada üsyan nəticəsində imperator

öldürüldü və yürüş baş tutmadı.

72-74 Alan tayfalarının Albaniya və Atropatenaya ən böyük yürüşü. Bu yürüş zamanı onların məqsədi qənimət əldə

etmək idi. Yürüş nəticəsində alanlar Atropatenanın bir-sıra ərazilərini qarət etmiş, Atropatena padşahı Pakor

öz ölkəsini başsız qoyaraq təhlükəsiz yerə qaçmış, ailəsi isə alanlara əsir düşmüşdü.

84-96 Roma imperatoru Domnisianın dövründə Roma ordusunun Albaniyaya və Xəzər sahillərinə gəlib çatması. Bunu

Qobusdan kitabəsi də sübut edir.

117-138 Roma imperatoru Adrianın alban hökmdarları ilə dostluq əlaqələri saxlaması.

eramızın ilk əsrləri Albaniyada su dəyirmanlarından istifadə olunması.

eramızın ilk əsrləri Albaniya sənətkarlarının yerli şüşə qablar hazırlaması.

I əsr Albaniyada hakimiyyətin yerli hökmüdarların əlində olması.

I-III əsrlər Alan tayfalarının Dərbənd keçidi vasitəsiylə Albaniyaya yürüşlər etməsi. Alan ayfaları ilə əlaqədar Mingəçevir və

Qəbələdə katakomba qəbirlərinin tikilməsi.

I-III əsrlər Albaniyada Kabalaka, Şamaxı, Ayniana və Anariaka şəhərlərinin mövcud olması.

I-III əsrlər Albaniya hökmdarlarının Roma ilə diplomatik əlaqələr saxlaması.

II əsr Şəkinin Böyük Dəhnə kəndində yunan dilində yazı olan daş kitabənin hazırlanması. Abidə 1902-ci ildə aşkar

olunmuşdu.

II-III əsrlər Albaniyada quldarlıq quruluşunun böhran keçirməsi.

III əsr Albanların Romaya yazılı məlumat göndərməsi.

III əsrin ortaları Albaniya hökmdarlarının Roma ilə diplomatik əlaqələrinin kəsilməsi.

AZƏRBAYCAN SASANİ İMPERİYASININ TƏRKİBİNDƏ (III-VII ƏSRLƏR)

I-V əsrlər Hun, xəzər, sabir və başqa türk tayfalarının Azərbaycanda məskunlaşması.

I əsr – 510 Türk mənşəli Arşakilər sülaləsinin Albaniyada hakimiyyəti.

215-255 Alban hökmdarı I Cəsur Vaçaqanın hakimiyyəti. I Vaçaqanın dövründə Albaniyanın bütün vilayətləri vahid

dövlətdə birləşdirildi və Albaniya güclü dövlətə çevrildi.

226 Ərdəşir Babəkanın Parfiya dövlətini süquta uğratması və Sasanilər dövlətinin əsasını qoyması.

226-651 Sasanilər dövlətinin mövcud olması.

226-241 Sasani şahı Ərdəşir Babəkanın hakimiyyəti. Ərdəşir Babəkan hakimiyyəti dövründə Atropatena dövləti öz

müstəqilliyini itirərək Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatıldı.

227 Atropatena dövlətinin öz müstəqilliyini itirərək Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatılması.

241-272 Sasani şahı I Şapurun hakimiyyəti. I Şapurun dövründə Albaniya Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatılsa da onun

ölümündən sonra Albaniya yenidən müstəqil xarici siyasət yeritməyə başladı. I Şapur itaət altına alınmış

ölkələrdə Zərdüştliyi zorla yaymaq haqqında əmr verməsi ilə də yadda qalmışdı.

255-262 Alban hökmdarı I Vaçenin hakimiyyəti. I Vaçe Roma ilə ittifaqı Sasanilərə tabe olmaqdan üstün tutmuş, buna

baxmayaraq Albaniya Sasani imperiyasından asılı vəziyətə düşmüşdü.

260 I Şapurun Roma ordusunu məğlubiyyətə uğradaraq imperator Valerianı əsir alması.

262 Albaniyanın Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edilməsi.

272 I Şapurun vəfat etməsi və Albaniyanın yenidən müstəqil xarici siyasət yeritməyə başlaması.

290-338 Paytakaran vilayətinin hakimi Sanatürkün hakimiyyəti. Sanatürk xristianlığın yayılmasına qarşı bir sıra

tədbirlər həyata keçirərək Van gölü istiqamətində erməni çarlığı üzərinə yürüş etmişdi. Sanatürkün yürüşdə

məqsədi Paytakaran vilayətində xristianlığın yayılmasının qarşısını almaq, Albaniyanın müstəqilliyini

qorumaq və ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək idi. Bu məqsədlə Sanatürk hunları, basilləri və digər türk

tayfalarını ittifaqa cəlb etmişdi.

III əsr İranda yüksək zümrələrin ağalığına qarşı Manilik hərəkatı baş verməsi.

III-V əsrlər Azərbaycanda feodalizm münasibətlərinin yaranması.

IV əsrin əvvəlləri Albaniyada xristianlıq dininin yayılmağa başlaması.

IV əsr Atropatenanın iqtisadi yüksəliş keçirməsi və əmtəə istehsalının genişlənməsi.

309-379 Sasani şahı II Şapurun hakimiyyəti. II Şapurun hakimiyyəti dövründə Albaniyada daxili vəziyyət

mürəkkəbləşdi, Cənubi Qafqaz, o cümlədən Albaniya torpaqları Sasani və Roma imperiyaları arasında

mübarizə meydanına çevrildi.

337 Sanatürkün erməni çarlığı üzərinə hücum etməsi. Hücum nəticəsində Sanatürk erməni çarlığının paytaxtını ələ

keçirərək buranı bir il əlində saxladı və ermənilərin xristianlığı yaymaq yolu ilə Azərbaycan torpaqlarını işğal

etmək planlarını birdəfəlik iflasa uğratdı.

338 Ermənilərin Roma və iberlərlə ittifaq yaradaraq Sanatürkü məğlub etməsi. Sanatürk ermənilərlə döyüşdə həlak

olması.

343-371 Alban hökmdarı Urnayrın hakimiyyəti. Urnayrın dövründə Albaniya müstəqil siyasət yeritdi, Sasani şahı II

Şapurla mütəffiqlik münasibətlər saxlanıldı, II Şapur Ön Asiya uğrunda mübarizədə Romaya qarşı vuruşarkən

Albaniya sasanilərin müttəfiqi kimi çıxış etdi.

359 Amid döyüşü. Roma ilə Sasani qoşunları arasında baş vermiş döyüşdə Albaniya hökmdarı Urnayr sasanilər

tərəfindən vuruşurdu. Döyüş nəticəsində II Şapur qələbə qazandı, Albaniyanın Arsax, Kaspiana vilayətləri və

Marlar ölkəsi (indiki Naxçıvan) geri qaytarıldı.

371 Dzirav döyüşü. Döyüş nəticəsində sasani-alban birləşmiş qüvvələri məğlub oldular, Urnayr ağır yaralandı,

Albaniya Uti, Şakasena, Girdiman və Kolt vilayətlərini itirdi.

387 Roma ilə Sasanilər arasında sülh müqaviləsi bağlanması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Van gölündən qərbdə

yerləşən kiçik erməni çarlığı süqut etdi və ərazisi Roma ilə sasanilər arasında bölüşdürüldü, Dzirav döyüşündə

Albaniyanın itirdiyi dörd vialyəti isə geri qaytarıldı.

379-421 Sasani şahı I Yezdəgerdin hakimiyyəti. I Yezdəgerd hakimiyyətinin ilk illərində Albaniyada xristianlığın

yayılmasına imkan verdi və xristianların xidmətindən istifadə etdi.

438-457 Sasani şahı II Yezdəgerdin hakimiyyəti. II Yezdəgerd hakimiyyəti dövründə xristianlığa qarşı mübarizəni

gücləndirdi, Albaniyanın və ona qonşu olan ölkələrin hakimlərini Ktesifona çağırtdıraraq onlara məcbur

atəşpərəstliyi qəbul etdirdi.

440-463 Alban hökmdarı II Vaçenin hakimiyyəti. II Vaçe hakimiyyəti dövründə atəşpərəstlik dinindən imtina edərək

xristianlığı rəsmi din kimi qəbul etdi, müstəqil siyasət yeridərək Sasanilərin tərkibindən çıxdı və Qafqazın 11

hakimiylə ittifaqa girərək yeni sasani şahı Firuzun hakimiyyətinə qarşı çıxdı.

457 Sasani hökmdarı II Yezdəgerdin vəfat etməsi və II Vaçenin atəşpərəstlik dinindən imtina edərək xristian

dinini qəbul etməsi.

462 Şahənşah Firuzun təkidilə Hoylandur (Onoqur) hunlarının Albaniyaya hücum etməsi. Nəticədə II Vaçe

hakimiyyətdən əl çəkdi (463-cü ildə), Albaniya Sasani hakimiyyətinə tabe edildi, bununla da Albaniya 30 il

müddətinə hökmdarsız qaldı və Albaniyada qısamüddətli sasani məruzbanlığı dövrü başladı.

463-493 Albaniyada Sasani mərzbanlarının qısamüddətli hökmranlığı dövrü.

481-529 İranda Məzdəkilər hərəkatı baş verməsi. Hərəkatın əsas ideyası ədalətli cəmiyyət qurmaq, insanlar arasında

əmlak bərabərliyi yaratmaq idi. Xeyirin Şər üzərində qələbəsinin mümkünlüyünü inkar edən maniçilikdən

fərqli olaraq məzdəkilər sonda Xeyirin qələbəsinə inanırdılar.

484-488 Sasani şahı Balaşın hakimiyyəti. Balaş hakimiyyəti dövründə III Mömin Vaçaqanın Albaniyada hökmdar

olmasına razılıq vermişdi.

488-531 Sasani şahı I Qubadın hakimiyyəti. I Qubad hakimiyyəti illərində məzdəkilər hərəkatı geniş vüsət aldı. O,

mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəməyən iri feodallara qalib gəlmək və özünə sosial dayaq yaratmaq

məqsədi ilə məzdəkiləri himayə etdi, aclıq zamanı taxıl anbarlarını əhali üçün açdı və Məzdəkin köməyi ilə

hakimiyyətini bərpa etdi. Qubadın dövründə III Mömin Vaçaqan Albaniyada tam hakimiyyətə sahib olsa da,

sonra Albaniyanın daxili müstəqilliyi yenidən ləğv olundu.

493-510 Albaniyada Arşakilər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi III Mömin Vaçaqanın hakimiyyəti. III Vaçaqan

hakimiyyəti dövründə Albaniyada xristianlığın yayılmasına çalışdı, xristianlıq dinini fəal təbliğ edən

məktəblər açdırdı, Aquen kilsə məclisini çağırdı, bütərəstlik və cadugərləri təqib etdi.

498 Aquen kilsə məclisinin çağırılması. III Mömin Vaçaqa tərəfindən çağırılan Aquen kilsə məclisi vergilərin

miqdarını müəyyənləşdirdi və xristianlıq dininə aid qanunlar qəbul etdi.

V əsr Alban dilində fərman tərtib olunması.

V-VII əsrlər Albaniyada feodal münasibətlərinin hakim mövqe qazanması.

510 Sasanilərin Cənubi Qafqazda müstəqil dövlət qurumlarını ləğv etməsi və Albaniyada uzunmüddətli sasani

mərzbanlığı dövrünün başlanması.

510-629 Albaniyada Sasani mərzbanlarının uzunmüddətli hökmranlığı dövrü.

529 Məzdəkin şahənşah I Qubad tərəfindən edam edilməsi. I Xosrov isə məzdəkilərə qanlı divan tutdu və

məzdəkilərdən 80 mindən artıq adamı öldürdü.

531-579 Sasani şahı I Xosrovun hakimiyyəti. I Xosrovun həyata keçirdiyi vergi islahatına əsasən kahinlər, məmurlar,

mirzələr, uşaqlar, qadınlar və 60 yaşına çatmış kişilər can vergisindən azad edildi, vergilər hissələrə bölünərək

ildə üç dəfəyə alınmağa başlandı, vergi alınarkən əvvəlki kimi məhsulun həcminə görə deyil, torpağın sahəsi

əsas götürülürdü, vergilər bar verən ağacların sayı, torpağın məhsuldarlığı və əhalinin sıxlığı nəzərə alınmaqla

mahallar və məntəqələr üzrə bölündü. Xosrovun vergi islahatı keçirməkdə məqsədi vergi yığan məmurların

özbaşınalığına son qoymaq və toplanmış vəsaitin xəzinəyə daxil olmasını təmin etmək idi. Lakin islahat

nəticəsində kəndlilərin vəziyyəti son dərəcə ağırlaşdı.

570-590 Albaniyanın Girdiman vilayətinin hakimi Mehranın hakimiyyəti dövrü.

591-628 Sasani şahı II Xosrov Pərvizin hakimiyəti. II Xosrov Mehranın Girdiman vilayətinə onunla gələn ailələr ilə

birlikdə məskən salmasına icazə vermişdi.

600-615 Cəsur Vardanın dövrü.

603-629 Bizans və Sasani imperiyaları arasında müharibənin son mərhələsi. Müharibə Sasani hökmdarı Xosrov

Pərvizin hücumu ilə başlandı və 25 il davam etdi. Müharibənin əvvəlində Sasani qoşunu üstünlüyü ələ alaraq

əhəmiyyətli qələbələr qazandı və Misiri tutdu. Bizansın paytaxtı Konstantinopol təhlükə qarşısında qaldı.

Lakin sasanilər bu üstünlüyü sonacan əllərində saxlaya bilmədilər. Müharibə Bizansın qələbəsi ilə başa çatdı.

629-cu ildə tərəflər arasında bağlanan müqaviləyə görə Albaniya Sasanilərin hakimiyyəti altında qaldı.

623 Bizans imperatoru II İraklinin sasanilər üzərinə hücuma keçməsi. Bu hücum zamanı II İrakli Dəbili və

Naxçıvanı qarət etdi, Qazaka şəhərini tutaraq burada atəşpərəstlərin baş məbədgahını dağıtdı, xəzərlərin

köməyi ilə Sasani ordularına ağır zərbələr endirdi, paytaxt Mədain (Ktesifon) şəhərini tutaraq şahənşahın

sarayını yandırdı, Xosrov Pərvizi hakimiyyətdən saldı.

VII əsrin əvvəlləri Albaniyada Sabir türklərinin nəslindən olan Mehranilər sülaləsinin hökmranlığının başlanması.

629-705 “Mehranilər (Girdiman) sülaləsi”nin Albaniyada hakimiyyəti dövrü.

630-642 Varaz Qriqorun Albaniyada hakimiyyəti. Varaz Qriqorun hakimiyyətə gəlməsi ilə 510-cu ildən bəri davam

edən sasani mərzbanlığına son qoyuldu və Albaniyada Mehranilər sülaləsinin rəsmi hakimiyyəti başladı,

sasanilər isə Mehranilərin müstəqilliyini tanımağa məcbur oldu, ərəblər sasanilərin ərazisinə hücum edərkən

oğlu Cavanşiri sasanilərə köməyə göndərdi.

AZƏRBAYCAN XİLAFƏTİN TƏRKİBİNDƏ (VII ƏSR – IX ƏSRİN II YARISINDA)

633 Ərəb ordusunun İraq tərəfindən Sasani imperiyasının sərhəddini keçməsi. Bu zaman sasani hökmdarı

imperiyaya tabe olan ölkələrdən, o cümlədən Albaniyadan ərəblərə qarşı vuruşmaq üçün qoşun tələb etdi

634 Albaniya hökmdarı Varaz Qriqorun sasanilərə kömək üçün oğlu Cavanşiri qoşunla ora göndərməsi

636 Kadisiyyə döyüşü. Ərəblərlə sasani orduları arasında baş verən döyüşdə Alban sərkərdəsi Cavanşir Sasanilər

tərəfindən vuruşaraq igidliyi ilə fərqləndi

638 Ktesifon döyüşü. Ərəb ordusunun sasanilərin paytaxtı Ktesifonu (Mədaini) mühasirəyə alması

VII əsrin 30-cu illəri Xəzərlərin Albaniyaya yürüşü. Yürüş nəticəsində xəzərlər Qəbələdə möhkəmlənərək Albaniyadan xərac aldılar

640 Sasani ordusunun ərəblər tərəfindən darmadağın edilməsi və Cavanşirin Albaniyaya qayıtması

640 Sərkərdə Hüzeyfənin başçılığı ilə ərəblərin Cənubi Azərbaycana hücum etməsi. Ərdəbil yaxınlığında döyüş.

Döyüş nəticəsində güclü və təcrübəli ərəb ordusu qalib gəldi və Cənubi Azərbaycan mərzbanı İsfəndiyar ibn

Fərruxzad ərəblər tərəfindən əsir alındı

642 Nahəvənd və Həmədan döyüşlərində sasanilərin məğlub olması. Ərəblərin Azərbaycana hücumunun

başlanması

642-681 Cavanşirin Albaniyada hakimiyyəti. Cavanşirin dövründə ölkədə dinc quruculuq işlərinə başlamaq üçün

əlverişli şərait yarandı, şimaldan Albaniyaya hücum edən xəzər xaqanının qızı ilə evlənməklə ölkəni

dağıntıdan xilas etdi, cənubdan gələn təhlükəni Albaniyadan sovuşdurmaq və Albaniyanın bütövlüyünü

saxlamaq məqsədi ilə Ərəb xilafətinin asılılığına keçdi

VII-VIII əsrlər Ərəblərin xəzərlərlə Azərbaycan uğrunda yüz ilədək müharibə aparması

643 I Bələncər döyüşü. Döyüş nəticəsində ərəblər xəzərlərə məğlub oldu və sərkərdə Əbdürrəhman döyüşdə

öldürüldü. Beləliklə Xilafətin Dərbənddən şimala ilk hücumunun uğursuzluqla nəticələndi

644 Ərəb sərkərdəsi Bukeyr İbn Abdullah ilə İsfəndiyar arasında sülh bağlanması. Sülhün şərtlərinə əsasən əhali

ərəblərə tabe olmalı, “imkanları daxilində” can vergisi - cizyə verməli idi. Qadınlar, uşaqlar can vergisindən

azad edildilər. Ərəblər əhalinin dininə, adət-ənənələrinə qarışmamağı öhdələrinə götürdü. Könüllü olaraq ərəb

ordusunda qulluq edənlər bütün vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edildi. Ərəblər tabe olmayıb ölkəni tərk

etmək istəyənlərə imkan yaratdılar

646 Sərkərdə Salman ibn Rəbiənin başçılığı ilə ərəblərin Naxçıvan, Gorus, Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Şəmkir, Şəki,

Şirvan və Şabranı tutması

VII əsrin 40-cı illəri Ərəb qoşunlarının sərkərdə Bukeyrin başçılığı ilə Muğanı və Dərbəni işğal edərək Şirvan hökmdarı Şəhriyarla

sülh bağlaması. Sülhün şərtlərinə əsasən əhali ərəblərə xərac və cizyə verməli, bu vergilər şimaldan hücum

edən xəzər və müxtəlif din sahiblərinin hücumlarını dəf etmək üçün Şirvanda saxlanılacaq qoşuna sərf

edilməli idi

645 Ərdəbildə ərəblərə qarşı yenidən üsyan baş verməsi

646 Ərəblərlə Ərdəbil əhalisi ilə yeni müqavilə bağlanması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən vergilərin miqdarı

əvvəlkinə nisbətən xeyli artırıldı

651 Sasani imperiyasının süqut etməsi

653 II Bələncər döyüşü. Döyüş nəticəsində xəzərlər ərəblər üzərində parlaq qələbə qazandı və ərəb sərkərdəsi

Salman döyüşdə öldürüldü

654 Cavanşirin Bizans imperatoru II Konstantin ilə birinci dəfə görüşməsi

656-661 Xəlifə Əlin hakimiyyəti. Xəlifə Əlinin dövründə Bəsrə və Kufənin bir-çox ərəb tayfaları, o cümlədən əzdilər

nəsli Azərbaycanın cənub rayonlarında, xüsusilə Ərdəbil bölgəsində məskunlaşdırıldı. Xəlifə Əli ədalətli

vergi islahatı da keçirmişdi. Xəlifə Əlinin vergi islahatına əsasən əsas diqqət torpağın səmərəli əkib-

becərilməsinə yönəldildi və əkilməyən torpaqlardan xərac alınmadı

660 Cavanşirin Bizans imperatoru II Konstantin ilə ikinci dəfə görüşməsi. Cavanşirin Bizans imperatoru ilə

görüşməkdə məqsədi ərəblərə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq ittifaq yaratmaqda idi

661-750 Xilafətdə Əməvilər sülaləsinin hakimiyyəti. Əməvilər sülaləsi dövründə Azərbaycanda əhali, mal qara, torpaq

siyahıya alındı, vergilərin ümumi məbləği artırıldı, əvvəllər ləğv edilmiş bəzi vergilər bərpa edildi, üzüm,

meyvə bağları, dəyirmanlardan və emalatxanalardan əlavə vergi alındı, sənət məmulatı, kəbin vəsiqəsi və.s

adda yeni vergilər tətbiq olundu, rahiblərdən cizyə vergisi alınmağa başlandı. Əməvilərin ağır vergi siyasəti

nəticəsində yoxsullarla yanaşı orta və iri feodallar müflisləşdi

662 Kür çayı yaxınlığında döyüş baş verməsi. Döyüş nəticəsində Cavanşir xəzərləri məğlubiyyətə uğratdı

665 Xəzərlərin böyük qüvvə ilə Albaniyaya hücum edərək Araz çayı sahillərinə qədər irəliləməsi. Vəziyyətin

ağırlığını görən Cavanşir Xəzər xaqanı ilə sülh müqaviləsi bağlayaraq qohum oldu. Müqavilənin şərtinə əsasən

albanlar hər il xəzərlərə xərac verməyə razı oldular. Bunun müqabilində bütün əsirlər və mal-qara geri

qaytarıldı

667 Cavanşirin birinci dəfə Xilafətin paytaxtı Dəməşq şəhərinə gedərək xəlifə Müaviyə ilə görüşməsi

670 Cavanşirin ikinci dəfə Dəməşq şəhərinə gedərək xəlifə Müaviyə ilə görüşməsi. Danışıqlar nəticəsidə xəlifə

Albaniyanın daxili müstəqilliyinə toxunmadı, Albaniya əhalisindən alınan vergilər üçdə bir qədər azaldıldı,

xəlifə Sünik knyazlığının hakimliyini Cavanşirə bağışladı

681 Albaniyada bizanspərəst feodalların sui-qəsdi nəticəsində Cavanşirin qətlə yetrilməsi. Cavanşirin qatillərindən

intiqam almaq bəhanəsi ilə xəzərlərin Albaniyaya hücum edərək Qəbələni və Bərdəyə qədər olan şəhər və

kəndləri qarət etməsi

VII əsr Cavanşirin göstərişi ilə Musa Kalankatlunın “Alban tarixi” əsərini yazması

VII-VIII əsrlər Ərəblərin işğalı və İslam dininin Azərbaycanın bütün ərazisində yayılması nəticəsində Azərbaycan xalqının

formalaşması üçün bütün zəruri şərtlərin yaranması

681-705 Alban hökmdarı Varaz Trdatın hakimiyyəti

VIII əsrin əvvəlləri Xəlifənin Cənubi Qafqazdakı Bizan tərəfdarlarını cəzalandırmaq məqsədilə Albaniyaya qoşun göndərməsi

705 Ərəblərin Albaniyaya yürüş etməsi. Yürüş nəticəsində Cavanşirin sonuncu varisiailəsi ilə birlikdə Dəməşqə

aparılaraq edam edildi, Albaniyada Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı və Albaniyanın idarə

olunması xəlifənin canişininə tapşırıldı

725 Azərbaycanda ərəblər tərəfindən əhali, mal-qara və torpaqların siyahıya alınması

730 Savalan dağı yaxınlığında döyüş baş verməsi. Döyüş nəticəsində xəzərlər ərəb ordusu üzərində parlaq qələbə

qazandı. Bundan sonra xəzərlər döyüşü davam etdirərək Diyarbəkrə və Mosula çatdılar. Ərəblər yalnız Van

gölü yaxınlığındakı Hilat şəhəri ətrafında xəzərlərin hücumunu çətinliklə dayandıra bildilər. Bundan sonra

qüvvələrini səfərbər edən ərəblər böyük ordu ilə hücuma keçdilər. Bu hadisədən sonra ərəblərlə sülh bağlayan

xəzərlərin bir hissəsi İslam dinini qəbul etdi

748-752 Xilafətə qarşı Azərbaycanda ilk çıxışların baş verməsi

748 Xilafətə qarşı Beyləqanda Müsafirin başçılığı ilə üsyan baş verməsi

750-1258 Xilafətdə Abbasilər sülaləsinin hakimiyyəti. Abbasilər sülaləsinin dövründə vergilər daha da artırıldı, 15

yaşına çatan hər bir şəxs vergi verməli idi, vergi torpağın əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq alınmağa

başlandı, alınan verginin miqdarı suvarma texnikasından asılı olaraq məhsulun ¼-in yarısına qədər müəyyən

edildi. Abbasilər sülaləsinin vergi siyasəti nəticəsində kəndlilərin vəziyyəti daha da ağırlaşdı

754-775 Xəlifə əl-Mənsurun hakimiyyəti. Acgözlüyünə görə xəlifə əl-Mənsur xalq arasında “pul atası” ləqəbini

qazanmışdı

VIII əsrin II yarısı Azərbaycanda xilafətə qarşı çıxışların güclənməsi

778 Xürrəmilərin ərəblərə qarşı birinci üsyanı baş verməsi

786-809 Xəlifə Harun-ər-Rəşidin hakimiyyəti. Xəlifələr içərisində qəddarlığı ilə seçilən Harun-ər-Rəşidin dövründə

vergilər daha da artırıldı, on beş yaşına çatan hər bir şəxsdən vergi alınmağa başlanıldı. Onun dövründə

Azərbaycanda 15-dən artıq üsyan baş versə də hamısı qəddarlıqla yatrıldı

798-838 Babək Xürrəmidin yaşadığı dövr

VIII əsrin 90-cı illəri Xəzərlərin 100 min nəfərlik qoşununun Azərbaycanın şimalına hücumu nəticəsində ölkəni talanması və

minlərlə adamın əsir aparılması

VIII əsr Azərbaycan memarlığında günbəzli tikililərin geniş yayılması

808 Xürrəmilərin ərəblərə qarşı ikinci üsyanı. Bu üsyana Cavidan başçılıq edirdi. Lakin üsyan yatırıldı və on

minlərlə adam əsir aparıldı

813 – 833 Xəlifə Məmunun hakimiyyəti

816 Cavidanla Əbu İmranın döyüşdə bir-birini öldürməsi və Xürrəmilər icmasına rəhbərliyin Babəkin əlinə

keçməsi

816-837 Xürrəmilərin azadlıq müharibəsinə Babəkin başçılıq etməsi

819 Xürrəmilərə qarşı xəlifənin ilk nizami ordu göndərməsi. Üsyançıların həmin ordunu məğlub etməsi

IX əsrin 20-ci illəri Xürrəmilərin Sünik, Bərdə, Beyləqan, Qarabağ və Arranı ərəblərdən azad etməsi. Xürrəmilərin azadlıq

müharibəsinin genişlənməsi. Xəlifənin sərkərə Məhəmməd əl-Tusini Babəkə qarşı göndərməsi

XI 30-cu illərinin əvvəlləri Xürrəmilərin azadlıq müharibəsinin uğurlu dövrü

829 iyun I Həşdədsər döyüşü. Döyüş nəticəsində xürrəmilər parlaq qələbə qazandılar, xəlifənin sərkərdəsi Məhəmməd

əl-Tusi öldürüldü və ərəblərin Bəzz qalasını ələ keçirmək məqsədi baş tutmadı

830 I Həmədan döyüşü. Döyüş nəticəsində ərəblər məğlub oldular, Həmədan şəhəri xürrəmilərin əlinə keçdi. Bu

döyüş xürrəmilərin nizami ərəb orduları üzərində sayca beşinci qələbəsi idi

833 II Həmədan döyüşü. Döyüş nəticəsində xürrəmilər ilk dəfə ağır məğlubiyyətə uğradı. Bu qələbə Xilafətin

başçılarına və ərəb sərkərdələrinə bu vaxta qədərki səhvlərini anlatdı

833 – 842 Xəlifə Mötəsimin hakimiyyəti

835 Afşinin Xürrəmilərə qarşı vuruşan ərəb ordusuna baş komandan təyin edilməsi

836 II Həşdadsər döyüşü. Döyüş nəticəsində xürrəmilər ərəblər üzərində parlaq qələbə çaldılar və sərkərdə Buğa

döyüş meydanından qaçmaqla ölümdən xilas oldu

837 Xəlifənin Afşinin köməyinə iki böyük ordu göndərməsi

837 26 avqust Bəzz döyüşü. Döyüş nəticəsində xürrəmilər məğlub oldu, ərəblərdən 100 min, xürrəmilərdən 80 min nəfər

həlak oldu, 8 minə yaxın adam əsir alındı, ərəblər Bəzz qalasını çətinliklə tutaraq, Afşinin göstərişi ilə üç gün

yandırdılar

838 14 mart Babəkin Samirə şəhərində edam olunması

IX əsrin 30-40-cı illəri Varsan, Bərdəd, Mərənd və Kür-Araz vadisində ərəb əsarətinə qarşı üsyanlar baş verməsi. Kür-Araz

vadisindəki üsyana Əbu Musa rəhbərlik edirdi. Lakin ərəb sərkərdəsi Buğa hiylə ilə Əbu Musa üsyanını yatırdı

IX əsrin II yarısı Xilafətdən asılı olan ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının davam etməsi.

Azərbaycanda ilk müstəqil feodal dövlətlərin meydana gəlməsi

AZƏRBAYCAN IX –XI ƏSRLƏRDƏ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏTÇİLİYİNİN BƏRPASI. ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİ

IX əsr Xilafətin zəifləməsi və Azərbaycanda ilk feodal dövlətlərin yaranması

IX-XI əsrlər Azərbaycanda feodal dağınıqlığı və ara müharibələri dövrü

780-801 Yezid ibn Məzyədin hakimiyyəti. Yezid ibn Məzyəd Xəlifə Harun ər-Rəşid zamanında Cənubi Qafqaz

vilayətinin, o cümlədən Şirvanın hakimi olmuş, ərəblərin burada möhkəmlənməsində mühüm rolu oynamışdı.

Bu zaman o, Azərbaycan torpaqlarını, o cümlədən Aran, Şirvan və Dərbənd ərazisini idarə edirdi. Yezid ibn

Məzyəd özünə və xilafətə etnik dayaq yaratmaq məqsədilə Azərbaycana Rəbiə tayfasından, həmçinin Misir və

Suriyadan Aran, Şirvan və Dərbəndə çoxlu ərəb tayfaları köçürmüş, ilk dəfə Arranda paytaxtı Bərdə olan

yarımmüstəqil feodal dövləti - əmirlik yaratmışdı

801-860 Məhəmməd ibn Yezidin hakimiyyəti. Müəyyən müddət Cənubi Qafqaz valisi olmuş Məhəmməd ibn Yezidin

dövründə Məzyədilər Azərbaycanda daha da möhkəmləndilər və Məzyədilər sülaləsinin müstəqilliyi bir qədər

artdı

859 Məhəmməd ibn Yezidin Gəncəni bərpa etdirərək iqamətgahını buraya köçürməsi

861 Heysam ibn Xalidin Şirvanı müstəqil elan edərək Şirvanşah titulunu qəbul etməsi

861-1538 Şirvanşahlar dövlətinin mövcud olması. Şirvanşahlar dövləti Xilafətin dağılması gedişində Azərbaycanda

yaranmış ilk müstəqil və nisbətən güclü feodal dövlət idi. Şirvanşahlar dövlətini Məzyədilər sülaləsi idarə

edirdi. Dövlətin əsasını Heysam ibn Xalid qoymuşdu

861-917 Heysam ibn Xalidin hakimiyyəti. Heysam ibn Xalid müəyyən müddət Cənubi Qafqaz valisi - əmiri olmuşdur,

Şirvanı müstəqil elan etmiş və müstəqil Şirvanşahlar dövlətinin əsasını qoymuşdu. O, ilk dəfə Şirvanşah

titulunu qəbul etmiş və Lahicanşahlığı Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirmişdi

917 Heysam ibn Xalidin Lahicanşahlığı Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirməsi

917-948 Şirvanşah Əbu Tahirin hakimiyyəti. Onun dövründə Şirvanşahlar dövlətinin müstəqilliyi daha da artdı və

ərazisi genişləndi, Azərbaycanın şimalındakı xırda feodal mülklərinin Şirvan ətrafında birləşdirilməsi davam

etdirildi, dövlətin paytaxtı Şamaxı şəhərinə köçürüldü

918 Şirvanşah Əbu Tahirin Şamaxını bərpa etdirərək Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtını Gəncədən buraya

köçürməsi. Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtının Yezidiyyə adlanmağa başlanması

920 Şamaxının Sündü kəndində günbəzli məscid inşa olunması

981-982 Qəbələnin Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi

982 Bərdənin Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi

983 Şabranın Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi

988 Dərbənd əmirliyinin Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi

X əsrin II yarısı Xursan və Tabasaranın Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi. Şəki və Sanariyə hakimlərinin Şirvanşahlardan

asılı vəziyyətə salınması

IX-X əsrlər Ağoğlan çayı sahilində Amaras monastrının, Gədəbəydə qalaça, Lerikdə Oğlanqala, Naxçıvanda Əlincə

qalasının inşa olunması

SACİLƏR VƏ SALARİLƏR DÖVLƏTİ

879-941 Sacilər dövlətinin mövcud olması. Əbu Sac Divdad tərəfindən əsasını qoyulmuş dövlətin paytaxtı Marağa və

Ərdəbil şəhərləri olmuşdur. Sacilərin hakimiyyəti dövründə bütün Azərbaycan torpaqları ilk dəfə vahid

dövlətdə birləşdirildi

879-898 Əbu Sac Divdadın hakimiyyəti. Xilafət qoşunlarında xidmət edən məşhur türk sərkərdələrdən olan Əbu Sac

Divdad xilafətdə bir sıra mühüm vəzifələr tutmuş, dəfələrlə ərəb qoşunlarının ən mürəkkəb hərbi

əməliyyatlarına başçılıq etmişdi

898-900 Sacilər dövlətində Məhəmməd ibn Əbu Sacın adına pul kəsilməsi

IX əsrin sonları Arranın, o cümlədən Bərdənin Sacilərin əlinə keçməsi və məzyədilərin buradakı nümayəndələrinin Şirvana

köçməsi

901-927 Yusif ibn Əbu Sacın hakimiyyəti. Yusif ibn Əbu Sacın hakimiyyəti dövründə Sacilər dövləti daha da

qüvvətləndi, Xilafət xəzinəsinə xərac göndərilməsi tamamilə dayandırıldı, gürcü qoşunları dəfələrlə

məğlubiyyətə uğradıldı, Kaxetiya ələ keçirildi və gürcü hakimləri Sacilər dövlətindən asılı vəziyyətə düşdü,

Şirvanşahlar dövləti Sacilərdən asılılığı qəbul etdi, Dərbənd səddi təmir etdirildi, Azərbaycan torpaqlar ilk

dəfə vahid dövlətdə birləşdirildi

912 Yusif ibn Əbu Sacın Xilafət xəzinəsinə xərac göndərməyi dayandırması

941 Sacilər dövlətinin sonuncu hökmdarı Deysəmin Salarilər tərəfindən taxtdan salınması və Sacilər dövlətinin

süqut etməsi

941-981 Salarilər dövlətinin mövcud olması. Paytaxtı Ərdəbil şəhəri olan Salarilər dövlətinin banisi Mərzban ibn

Məhəmməd olmuşdur

941-957 Mərzban ibn Məhəmmədin hakimiyyəti. Onun dövründə Azərbaycanın şimal- qərb torpaqları Salarilər

dövlətindən asılı hala salındı, Dərbənd ələ keçirildi, Şirvanşahlar dövləti və Şərqi Gürcüstan Salarilər

dövlətinə tabe edildi, Xəzər dənizində ilk dəfə Azərbaycanın ticarət gəmiləri üzməyə başladı, yenidən bütün

Azərbaycan torpaqları vahid dövlətdə birləşdirildi

957 Mərzban ibn Məhəmmədin ölümü. Onun oğulları ilə qardaşı Vəhsudan arasında hakimiyyət uğrunda ara

müharibələri və feodal hərc-mərciliyin başlanması

962-981 Sonuncu Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzbanın hakimiyyəti

RƏVVADİLƏR DÖVLƏTİ

VIII əsrin sonları Azərbaycanın cənubunda yarım-müstəqil Rəvvadi əmirliyinin yaranması

981 Əbülhica Rəvvadinin sonuncu Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzbanı taxtdan salaraq Salarilər dövlətini

süquta uğratması və Rəvvadilər dövlətinin əsasının qoyulması

981-1054 Rəvvadilər dövlətinin mövcud olması. Rəvvadilər dövlətinin ərazisinə Cənubi Azərbaycan torpaqları və

Muğan hakimliyi daxil idi. Dövlətin paytaxtı Ərdəbil sonra isə Təbriz şəhəri olmuşdur

981-988 Əbulhica Rəvvadinin hakimiyyəti

1020-1059 Rəvvadi hökmdarı Vəhsudanın hakimiyyəti

X əsrin 20-ci illəri Oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni axınlarının baş verməsi. Oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni axınları

nəticəsində Bizans imperiyası və onun dəstəklədiyi erməni və gürcü feodallarına qarşı mübarizə aparan

Azərbaycan türklərinin mövqeyi daha da qüvvətləndi

1028 Mahmud Qəznəvinin Xorasan oğuzlarına ağır zərbə vurması nəticəsində çoxlu oğuz ailəsinin Azərbaycana

köçməsi

1054 Sultan I Toğrulun başçılığı ilə səlcuqların Rəvvadilər dövlətinin varlığına son qoyması

1108-1227 Rəvvadilər nəslindən olan Ağsunqurilər sülaləsinin Marağada hakimiyyəti

ŞƏDDADİLƏR DÖVLƏTİ

951 Məhəmməd ibn Şəddadın (951-979) Dəbil əmirliyini yaratması

971 Məhəmməd ibn Şəddadın Gəncəni ələ keçirərək Şəddadilər dövlətinin əsasını qoyması

971-1054 Şəddadilər dövlətinin mövcud olması

985-1030 Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin hakimiyyəti. Onun hakimiyyəti dövründə Şədaddilər dövləti daha da

qüvvətləndi, Gəncə ətrafındakı bütün xırda feodal mülkləri ləğv edildi, mərkəzi hakimiyyət gücləndi, Dəbil

Şəddadilər dövlətinə birləşdirildi, gürcü feodallarına və xəzərlərə qarşı uğurlu mübarizə aparıldı,

Şədaddilərlə Şirvanşahlar arasında sıx əlaqə və qohumluq münasibətləri yarandı, Araz çayı üzərində

Xudafərin körpüsü inşa edildi

1027 Fəzl ibn Məhəmmədin Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsünü inşa etdirməsi

XI əsrin 30-cu illəri Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqlarında yeni oğuz tayfalarının məskən salması nəticəsində Şədaddilərin

hərbi qüdrətinin daha da artması

1030 Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin oğlu Musanın Beyləqanda qiyam qaldırmış qardaşı Əskuyəyə qarşı

slavyanları köməyə çağırması

1037 Şəddadilərin Dəbili ələ keçirməyə çalışan Bizans-erməni qoşunlarına ağır zərbə vurması

1038 Bizans və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvəllərinin Tiflis müsəlman əmirliyini aradan qaldırmaq cəhdinin

baş tutmaması

1049-1067 Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun hakimiyyəti. Onun dövründə Şədaddilər dövləti daha da qüvvətləndi,

Gürcüstan və Şirvanşahlar dövləti ilə müharibə, Dəbili və Ani əmirliyini müdafiə etmək üçün erməni

feodallarına və Bizans imperiyasına qarşı mübarizə aparıldı, Gəncənin ətrafına hasar, xəndəklər çəkildi və

Gəncənin məşhur qala qapıları düzəldildi

1054 Əbuləsrav Şavurun Səlcuq sultanı I Toğrulun hakimiyyətini qəbul etməsi

1063 İbrahim Osman oğlu tərəfindən Gəncənin qala qapılarının düzəldilməsi

SLAVYANLARIN AZƏRBAYCANA YÜRÜŞLƏRİ

IX əsrin sonları Slavyanların Azərbaycana ilk hücumlarının başlanması

X əsrin əvvəlləri Slavyanların Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarına basqınlarının genişlənməsi və aramsız xarakter alması

909 Slavyanların 16 gəmi ilə Azərbaycana hücum etməsi. Hücum nəticəsində Xəzər dənizinin cənubundakı

Abaskun adası və sahil məntəqələri qarət edildi. Lakin slavyanlar yerli əhali tərəfindən ağır məğlubiyyətə

uğradıldı

910 Slavyanların Azərbaycana yürüşü nəticəsində Sarı adasında və sahil məntəqələrində yanğınlar törədilməsi.

Lakin slavyanlar Gilan şahının hərbi qüvvələri ilə toqquşmada məğlub olaraq geri çəkildilər. Geri çəkilən

slavyanlar bu dəfə Şirvanşahların qoşunları tərəfindən darmadağan edildilər

914 Slavyanların Xəzərin Azərbaycan sahillərinə və Bakı ətrafına basqınlar etməsi. Lakin slavyanlar geri

qayıdarkən Xəzərin şimal sahillərində müsəlman-türk qoşunları arasında şiddətli döyüşdə darmadağın

edildilər. Bu vuruşmadan təxminən 30 ilə qədər ruslar Xəzər sahillərində bir daha görünmədilər

944 Slavyanların Azərbaycana növbəti yürüşü. Bərdə faciəsinin baş verməsi

987 Dərbənd hakimi əmir Maymun ibn Əhmədin yerli əyanlara qarş mübarizədə slavyanları köməyə çağırması

1030 Xəzər sahillərinə hücum edən slavyan drujinalarının Bakı yaxınlığında və Kürdə, Arazın qovuşduğu yerdə

Şirvanşahların qoşunlarını məğlub etməsi

1032-1033 Şirvanın slavyanların növbəti hücumuna məruz qalması. Bu yürüşdə slavyanlarla birlikdə alanlar və sərirlər də

iştirak edirdilər. Yürüş nəticəsində Şirvanşahların paytaxtı Yezidiyyə (Şamaxı) şəhəri ələ keçirilərək qarət

edildi, Şirvanda 10 min nəfərə qədər adam qılıncdan keçirildi. Lakin Dərbənd hakimi əmir Mənsur ibn

Maymun onları ağır məğlubiyyətə uğratdı

1033 Alan və slavyanların Dərbənd hakimi Mənsur ibn Maymundan qisas almaq məqsədi ilə yenidən Azərbaycana

yürüşə başlaması. Lakin bu dəfə də onlar məğlubiyyətə uğradılar

1062 Gürcü çarı IV Baqratın alanlarla ittifaq bağlayaraq onları Azərbaycana hücuma sövq etməsi

AZƏRBAYCAN XI ƏSR -XIII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ

AZƏRBAYCAN BÖYÜK SƏLCUQ İMPERİYASININ TƏRKİBİNDƏ. ELDƏNİZLƏR DÖVLƏTİ

1038-1157 Böyük Səlcuq imperatorluğunun mövcud olması

1038-1044 Bütün Xorasan və Xarəzmin səlcuqlar tərəfindən tutulması

1040-1063 Səlcuq sultanı I Toğrulun hakimiyyəti

1040 Dəndənakan döyüşü. Səlcuqların Qəznəvilər dövlətini məğlub etməsi

1040 Mərv şəhərində toplanan Böyük qurultayda səlcuqların Şərqdə və Qərbdə yeni hərbi əməliyyatlara başlamağa

qərar verməsi

1042-1051 Qərbi İranın Səlcuqlar tərəfindən tutulması

1043 Səlcuq dövlətinin paytaxtının Nişapurdan Rey şəhərinə köçürülməsi

1048 18 sentyabr Səlcuq – Azərbaycan türk qoşunlarının Bizans, erməni və gürcü feodallarını məğlub etməsi

1054 Rəvvadilər və Şəddadilər dövlətinin Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşməsi

1055 Səlcuqların Bağdadı tutaraq İraqı özlərinə tabe etməsi. Səlcuqların Abbasilər xilafətini özündən asılı vəziyyətə

salması. Abbasilərin I Toğrulu “şərqin və qərbin hökmdarı” kimi tanıması

XI əsrin ortaları Azərbaycanın iqtisadi həyatında Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz və Şamaxı şəhərlərinin rolunun artması

XI əsrin ortaları Azərbaycan türk dilinin bütün ölkə ərazisində vahid ünsiyyət dilinə və ədəbi dilə çevrilməsi

1066 Səlcuqların Şirvanşahlar dövlətini özlərinə tabe etməsi. Azərbaycan torpaqlarının Böyük Səlcuq

imperatorluğunun tərkibinə qatılması prosesinin başa çatması

1072-1092 Səlcuq sultanı I Məlikşahın hakimiyyəti

1118-1157 Səlcuq hökmdarı Sultan Səncərin hakimiyyəti. Səlcuq imperatorluğunun faktiki olaraq ayrı-ayrı müstəqil

dövlətlərə parçalanması

1118-1194 İraq Səlcuq sultanlığının mövcud olması. İraq Səlcuq sultanlığının ərazisi İraqı, İranı və Kür çayından

cənubdakı Azərbaycan torpaqları da daxil olmaqla Cənubi Qafqazın bir hissəsini əhatə edirdi

1136 Şəmsəddin Eldənizin Arran hakimi təyin edilməsi ilə Eldənizlər dövlətinin əsasının qoyulması

1136-1225 Eldənizlər (Atabəylər) dövlətinin mövcud olması

1136-1175 Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti. Eldəniz hakimiyyəti dövründə xırda feodal mülklərini aradan qaldıraraq

bütün Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi, öz adına pul kəsdirdi, 50 min nəfərlik daimi nizami ordu

yaratdı, İraq Səlcuq sultanlığını, gürcü torpaqları və Şirvanşahlar dövlətini, Hilat, Fars, Xuzistan, Mosul,

Kirman və Təbəristan hakimlərini Eldənizlərdən asılı vəziyyətə saldı, Atabəylər dövləti Yaxın və Orta Şərqin

ən qüdrətli dövlətlərində birinə çevrildi, əl – Cibal ölkəsi, İraq, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Rey

Eldənizlər dövlətinə birləşdirildi,

1139 Gəncədə zəlzələ baş verməsi. Gəncə qala qapılarının gürcülər tərəfindən qənimət kimi Gürcüstana aparılması

1160 Şəmsəddin Eldənizin “Böyük atabəy” titulu alması. Eldənizin oğulluğu Arslan şahın (1161-1176) sultan elan

edilməsinə nail olması. Eldənizin Bütün İraq Səlcuq sultanlığını özü idarə etməyə başlaması

1161 Gürcü feodallarının Dəbil şəhərinə hücum etməsi

1162 Yusif İbn Küseyr türbəsinin inşa edilməsi

1175-1186 Məhəmməd Cahan Pəhlavanın hakimiyyəti. Pəhlavan hakimiyyəti dövründə mərkəzi hakimiyyəti

möhkəmlətdi, mühüm dövlət vəzifələrinə ən yaxın adamlarını təyin etdi, Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ

keçirməyə çalışan gürcü feodallarını dəfələrlə məğlub etdi, Təbrizi Ağsunqurilər sülaləsinin əlindən alaraq

Azərbaycanın iqtisadi və siyasi mərkəzinə çevirdi, müstəqilliyə can atan iri Səlcuq əmirlərinin müqavimətini

qırdı, atası kimi 50 min nəfərlik daimi nizami süvari ordu yaratdı, Abbasi xəlifələri Eldənizlər dövlətinin daxili

işlərinə qarışa bilmədilər

1175 Məhəmməd Cahan Pəhlavanın paytaxtı Naxçıvandan Həmədana köçürməsi

1176 Məhəmməd Cahan Pəhlavanın İraq Səlcuq sultanı III Toğrulun (1176-1194) atabəyi olması

1186 Möminə xatun türbəsinin inşa edilməsi

1186-1191 Atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyəti

1187 Qoşaminarə abidəsinin inşa edilməsi

1190 Həmədan döyüşü. Qızıl Arslanın qələbə qazanaraq III Toğrulu oğlu Məlikşahla birlikdə əsir alması

1191 Qızıl Arslanın Xəlifə ən-Nasirin razılığı ilə özünü sultan elan etməsi. Atabəylərin sultan titulunu ələ keçirməsi

1191-1210 Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti. Əbu Bəkrin dövründə İsfahan, Rey vilayətləri və İraqın bir hissəsi Eldənizlər

dövlətindən ayrıldı, mərkəzi hakimiyyət uğrunda ara müharibələri Eldənizlər dövlətinin tənəzzülünü

sürətləndirdi, Qutluc İnanc Xarəzmşah Təkəşə sığınaraq Xorasan, Rey və Həmədanı ələ keçirdi

1194 Şəmkir və Beyləqan vuruşması. Gürcüstan və Şirvanşahların birləşmiş qoşunlarının Əbu Bəkri məğlubiyyətə

uğratması

XII əsrin II yarısı Cümə Məscidi və Darülmülkün (Eldənizlər sarayının) inşa edilməsi

1203 Gürcü qoşunlarının Dəbili qarət etməsi və Qərbi Azərbaycan torpaqlarının Gürcüstana qatılmaq təhlükəsinin

yaranması

1210-1211 Gürcü qoşunlarının Azərbaycan torpaqalarına dağıdıcı basqın etməsi. Bu yürüş zamanı gürcülər Naxçıvanı

mühasirəyə alsa da ələ keçirə bilmədilər. Naxçıvandan sonra gürcü qoşunları Təbriz istiqamətində hücumu

davam etdirərək Mərəndi talan etdilər və Təbrizi mühasirəyə aldılar. Təbriz hakimi Zahidə Xatın çoxlu pul,

daş-qaş və sənətkarlıq məhsulları verməklə Təbrizi gürcülərin təcavüzündən qurtardı. Miyanə, Uşan və Ərdəbil

şəhərini isə gürcülər qarət etdilər

1210-1225 Atabəy Özbəyin hakimiyyəti. Özbəyin dövründə dövlət işləri onun iştirakı olmadan həll olunmağa başlandı,

ölkədə daxili çəkişmələri daha da artdı, İraqi-Əcəmə müvəffəqiyyətsiz yürüş edildi, Azərbaycan gürcü və

monqolların hücumuna məruz qaldı, Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətləndi

ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİ

1063-1096 Şirvanşah I Fəribürzun hakimiyyəti

1066 Şirvanşahlar dövlətinin Səlcuqlar tərəfindən işğal edilməsi. Səlcuqlar tərəfindən Şirvanşahlar dövlətinin işğal

edilməsi nəticəsində Şirvanşahlar səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşdü və bununla da Azərbaycan torpaqlarının

Böyük Səlcuq imperatorluğunun tərkibinə qatılması prosesi başa çatdı

1097-1107 Şirvanşah II Mənüçöhrün hakimiyyəti

1107-1120 Şirvanşah I Afridunun hakimiyyəti

1117 Demetrenin Şirvana hücum edərək Şirvanşahların qoşunlarını məğlubiyyətə uğratması

1120 Gürcü çarı IV Davidin Şirvana hücum edərək Şirvanşahların qoşunlarını məğlubiyyətə uğratması

1120-1160 Şirvanşah III Mənüçöhrün hakimiyyəti. III Mənüçöhrün dövründə Şirvan – Gürcüstan münasibətlərində dönüş

yarandı, Şirvanşahlar dövləti Səlcuq imperatorluğu ilə ittifaqdan çıxaraq onlara illik bac verməkdən imtina etdi

1121 Didqori döyüşü. Gürcülərin və onların müttəfiqlərinin (qıpçaq türkləri, alanlar və Qərbi Avropa səlibçilərinin)

birləşmiş qüvvələrinin Səlcuq qoşunlarını məğlub etməsi

1122 Tiflisin gürcülərin əlinə keçməsi və Tiflis müsəlman əmirliyinin ləğv edilməsi

1123 Sultan Mahmudun Şirvana hücumu. Hücum nəticəsində Sultan Mahmudun məğlub olaraq Şirvanı tərk etdi

1123-1124 IV Davidin Şirvan torpaqlarına yürüşü. Yürüş nəticəsində Şirvanşahların paytaxtı Şamaxı,Gülüstan və Buğurd

qalaları ələ keçirildi, gürcülər Şirvanın mühüm şəhər və qalalarında güclü qarnizonlar qoyub geri qayıtdılar

1125 IV Davidin ölümündən sonra gürcülərin Şirvanı tərk etməsi

XII əsrin 30-50-ci illəri Şirvanşahlar dövlətinin Cənubi Qafqazda ən qüdrətli siyasi amilə çevrilməsi

1160 Tamarın Şirvanşahlar dövlətində saray çevrilişi etməyə cəhd göstərməsi

1160-1196 Şirvanşah I Axsitanın hakimiyyəti. I Axsitan hakimiyyəti illərində Dərbənd hakimliyini Şirvanşahlar

dövlətindən asılı vəziyyətə saldı, Dərbənd səddini təmir etdirdi, Səlcuqlarla dostluq münasibətlərini bərpa etdi,

Atabəylər dövləti ilə dostluq münasibətləri qurdu, Gürcüstan çarlığı ilə mehriban qonşuluq əlaqələrini davam

etdirdi, paytaxtı Şamaxıdan Bakıya köçürtdü, dövlətin müdafiə qüdrəti artdı, Şirvanşahlar dövləti iqtisadi

inkişaf və mədəni tərəqqi etdi

1173 Şirvanşahın hərbi qüvvələrinin Gürcüstanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyamı yatırmaqda çar III Georgiyə

kömək etməsi

1175 Azərbaycana hücum edən slavyan donanmasının Şirvanşahın hərbi qüvvələri tərəfindən darmadağın edilməsi.

Slavyanlarla eyni zamanda hücum edərək Şabran və Dərbəndi ələ keçirən qıpçaqların I Axsitan tərəfindən

məğlub edilərək ölkədən qovulması

1192 Şamaxıda baş vermiş zəlzələ nəticəsində Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtının Bakıya köçürülməsi

XII əsr Buğurd, Mərdəkan, Gülüstan və Qız qalalarının inşa edilməsi

AZƏRBAYCANA XIII-XIV ƏSRLƏRDƏ

MONQOLLARIN AZƏRBAYCANA YÜRÜŞLƏRİ. CƏLALƏDDİNİN AZƏRBAYCANDA HAKİMİYYƏTİ

1220-1222 Cəba və Sabutayın rəhbərliyi ilə monqolların Azərbaycana kəşfiyyat xarakterli I yürüşü. Yürüş zamanı

monqollar Təbrizə və Gəncəyə hücum etsələr də bu şəhərləri işğal edə bilmədilər. Beyləqan və Şamaxı isə

talan edildi. Gürcüstansa iki dəfə monqollar tərəfindən tutuldu

1221 Monqolların Təbrizə və Gəncəyə uğursuz hücum etməsi

1222 Monqolların Şirvana hücumu

1223 Kalka çayı sahilində döyüş. Monqolların rus-qıpçaq qoşunlarını məğlubiyyətə uğratması. Lakin İdilboyunda

bulqarlarla döyüşdə monqollar məğlub olaraq Monqolustana qayıtdılar

1225 Xarəzimşah Cəlaləddinin Azərbaycanı, o cümlədən Şirvanı tutması

1225-1231 Azərbaycanda Xarəzimşah Cəlaləddin dövlətinin mövcud olması

1225 Xarəzimşah Cəlaləddin tərəfindən Atabəylər dövlətinin varlığına son qoyulması

1227 Xarəzimşah Cəlaləddinin Marağada Ağsunqurilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyması

XIII əsrin 20-ci illəri Şəkinin Şirvanşahlar dövlətinin tabeliyinə keçməsi

1231 Gəncədə Bəndər üsyanı. Üsyan Cəlaləddin tərəfindən yatırıldı, üsyan başçılarından isə 30 nəfər, o cümlədən

Bəndər edam olundu. Cəlaləddinə qarşı Gəncədən başqa, Xoy, Mərənd, Naxçıvad, və üç dəfə Təbrizdə də xalq

azadlıq hərəkatı baş verdi və onlar da qəddarlıqla yatırıldı

1231 Azərbaycanda Xarəzmşah Cəlaləddinin hakimiyyətinin başa çatması

1231-1239 Cormağun noyonun başçılığı ilə monqolların Azərbaycana II yürüşü

1235 Gəncənin monqollar tərəfindən işğal olunması

1239 Monqolların II yürüşü zamanı tamamilə dağılmış Gəncə şəhərinin bərpa olunmağa başlanması

1239 Monqolların Şirvanı və Dərbəndi ələ keçirməsi. Dərbənd şəhərinin tutulması ilə bütün Azərbaycanın monqollar

tərəfindən istilası və monqolların II yürüşü başa çatdı

1239-1256 Azərbaycanın Ali monqol xaqanlığının tərkibinə qatılması. Ali Monqol Xaqanlığının hakimiyyəti dövründə

Azərbaycan Ali Monqol Xaqanlığının canişinləri tərəfindən idarə edildi, Arqun ağa – Xorasan, İraqi-Əcəm,

Şirvan da daxil olmaqla Azərbaycan, Gürcüstan, Lur və Kirmana canişin təyin olundu, Azərbaycanın əksər

torpaq sahələri və otlaqları monqol canişinlərinin ixtiyarına keçdi, yerli feodalların əksəriyyəti torpaq

malikanələrindən məhrum edildi, yerli feodalların bir qismi isə monqolların vassalına çevrildi

MONQOLLARIN AZƏRBAYCANA III YÜRÜŞÜ. AZƏRBAYCANIN HÜLAKÜLƏR DÖVLƏTİNİN TƏRKİBİNƏ QATILMASI

1253 Hülakü xanın başçılığı ilə Müke xanın Ön Asiyaya qoşun göndərməsi

1254 Monqollar tərəfindən Azərbaycanda əhalinin siyahıya alınması

1256 Monqolların Azərbaycana III yürüşü. Monqolların III yürüşü nəticəsində Azərbaycanın Hülakülər dövlətinin

tərkibinə qatıldı

1258 Bağdadın Hülakülər tərəfindən tutulması və Abbasilər xilafətinin süqut etməsi

1258-1357 Beşinci Monqol Ulusu adlanan Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin mövcud olması

1258-1265 Hülakü xanın hakimiyyəti. Hülakü xan hakimiyyəti dövründə hərbi-köçəri əyanların tez-tez baş verən

qiyamlarını yatırmaqla geniş əraziyə malik iqtisadi cəhətdən güclü və mərkəzləşmiş dövlət yaratdı, köçmə

zadəganlara arxalanaraq bütün ali hakimiyyət orqanlarını şahzadə və əmirlər arasında böldu, şahzadə Yuşmut

Arran hakimi təyin olundu, Azərbaycanın şimal sərhədlərinin mühafizəsini möhkəmləndirmək məqsədi ilə

burda güclü monqol hərbi dəstələri məskunlaşdırıldı, Hülakü dövləti öz qüdrətini və vahidliyini qoruyub

saxladı, lakin feodalların getdikcə güclənməsi mərkəzi hakimiyyətə qarşı mübarizəni gücləndirdi, Azərbaycan

torpaqları uğrunda Hülakü və Qızıl Ordu arasında müharibələr başladı

1259 Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə Marağa rəsədxanasının tikilməsi

XIII əsrin 50-ci illəri Monqolların III yürüşü nəticəsində Şirvanşahlar dövlətinin müstəqilliyini itirməsi

XIII əsrin 60-cı illəri Azərbaycan uğrunda Hülakülərlə Qızıl Ordu xanları arasında müharibələrin başlanması

1263 Elxanilərlə Qızıl Ordu dövləti arasında ilk toqquşma baş verməsi. Qızıl Ordu dövlətinin bu hücumu nəticəsində

Dərbənd şəhəri tutuldu. Lakin Qızıl ordulular tezliklə geri oturduldu

1288; 1290 Qızıl Ordu xanlarının Azərbaycana növbəti yürüşləri. Hər iki yürüşdə Qızıl ordulular məğlub edilərək ölkədən

qovuldu

XIII əsrin sonları Keyxatu xanın ölkədə pul islahatı keçirməsi

1295 Qazan xanın Qarabağda padşah elan olunması

1295-1304 Qazan xanın hakimiyyəti. Qazan xan hakimiyyəti dövründə İslam dinini qəbul edərək Mahmud təxəllüsü aldı,

Azərbaycanın şimalında monqol feodallarının qiyamını yatıraraq mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi

1297-1298 Qazan xanın Azərbaycanın şimalında monqol feodallarının qiyamını yatırması

1303 Qazan xanın fərmanıyla kəndlilərin bir yerdən başqa yerə getməsinin qadağan olunması. Bu fərmanla kəndlilər

öz yaşayış yerlərinə təhkim olunurdular

XIV əsrin əvvəlləri Təbrizdə Əlişah məscidinin (“Ərk qalası”nın) inşa edilməsi

1304-1316 Məhəmməd Olcayut xanın hakimiyyəti. Olcayutun hakimiyyəti illərində mərkəzi hakimiyyət daha da

qüvvətləndi və ölkədə feodal çəkişmələri azaldı

1316-1335 Əbu Səidin hakimiyyəti

1316-1357 Çobanilərin Hülakü səltənətini ələ keçirməsi

1318 Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışların baş verməsi və bundan istifadə edən Qızıl Ordu qoşunlarının

Elxanilər dövləti üzərinə hücuma keçərək Kür çayının sahilinə qədər irəliləməsi

1319 Usta Yusif ibn Əhmədin hal-hazırda London şəhərinin Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılan bədii kasanı

düzəltməsi

1319 Gürcüstanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan baş verməsi

1319-1325 Əmir Çobanın rəhbərliyi ilə Qızıl Ordu dövlətinə müvəffəqiyyətli yürüşlər təşkil olunması

1328 Əbu Səidin əmir Çobanı və onun oğlanlarını edam etdirməsi

1335 Sultaniyyədə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan baş verməsi

1335 Hülakülər dövlətinin Qızıl orduların hücumuna məruz qalması. Əbu Səidin Qızıl Ordu xanı Özbək xanı məğlub

edərək onu geri çəkilməyə məcbur etməsi

1335-1336 Arpa xanın hakimiyyəti

1336-1338 Məhəmməd xanın hakimiyyəti. Məhəmməd xanın dövründən başalayaraq hakimiyyət uğrunda mübarizə yeni

forma aldı. Məqsəd Hülakü səltənətini ələ keçirmək deyil, Hülakülər dövlətinin ayrı-ayrı vilayətlərində

müstəqilləşmək idi. “Hülakülər səltənətinin mühafizəsi” bayrağı altında aparılan mübarizədə Çobanilər,

Cəlairilər və Şirvanşahlar daha fəal iştirak edirdilər

1338 Əmir Çobanın nəvəsi Şeyx Həsən Çobaninin (Kiçik Həsənin) Şeyx Həsən Cəlairiyə (Böyük Həsənə) qalib

gəlməsi. Azərbaycanın faktiki olaraq Çobanilərin əlinə keçməsi

1338-1340 Satı Bəy Xatunun hakimiyyəti

1340-1344 Hülakü hökmdarı Süleyman bəyin hakimiyyəti

1344 Şeyx Həsən Çobaninin öldürülməsi və Məlik Əşrəfin hakimiyyətə gəlməsi

1344 Azərbaycanda çobanilər zülmünə - Məlik Əşrəfə qarşı Təbriz əhalisinin üsyan qaldırması

1347-1348 Çobani Əşrəfin Şirvana yürüş etməsi. Şirvanşahlar dövlətinin Çobanilərin hakimiyyəti altına düşməsi

1357 Qızıl Ordu hökmdarı Canı bəyin Azərbaycana yürüşü. Canı bəyin Azərbycana yürüşü nəticəsində Təbriz

tutuldu, Hülakülər dövləti süquta uğradı, Azərbaycanda Qızıl Ordunun bir illik hakimiyyəti quruldu, Çobani

Əmiri Məlik Əşrəf edam olundu, Çobanilərin Hülakülər dövlətinin mühafizəsi uğrunda apardığı mübarizəyə

son qoyuldu. Canı bəy oğlu Bərdi bəyi Təbrizdə səltənətə qoyaraq, Qızıl Ordaya qayıtdı. Lakin Canı bəyin

qəfil ölümü Qızıl orduluların Azərbaycanı tərk etməsi ilə nəticələndi

1357-1358 Azərbaycanda Qızıl orduluların bir illik hakimiyyəti

AZƏRBAYCANIN CƏLAİRİLƏR DÖVLƏTİNİN TƏRKİBİNƏ QATILMASI

1340 Şeyx Həsən Cəlairinin Bağdadda Cəlairilər dövlətini yaratması

1340-1410 Cəlairilər dövlətinin mövcud olması

1340-1354 Böyük Həsən (Şeyx Həsən) Cəlairinin hakimiyyəti

1354-1374 Cəlairi Şeyx Üveysin hakimiyyəti. Şeyx Üveys dövründə mərkəzi idarə sistemi möhkəmləndirildi, iqtisadiyyat

və təsərrüfatda canlanma baş verdi, Azərbaycan Cəlairilər dövlətinin tərkibinə qatıldı, Cəlairilər dövləti

Şirvanşahlar dövlətini özündən asılı vəziyyətə saldı

1358 Cəlairilərin Azərbaycana yürüş edərək Təbrizi tutması

1358-1359 Azərbaycanın Cəlairilər dövləti tərəfindən işğal olunması

1364 Şirvanda Cəlairilərə qarşı üsyan baş verməsi

1367 Şeyx Üveysin Şirvana yürüşü. Şirvanşahlar dövlətinin Cəlairilərin vassal aslılığına düşməsi. Cəlairilərin Şirvan

ərazisini tutaraq Şirvanşahlar dövlətini özündən asılı vəziyyətə salması ilə Azərbaycanın tamamilə Cəlairilər

dövlətinin tərkibinə qatılması prosesi başa çatdı

1374-1382 Cəlairi Sultan Hüseynin hakimiyyəti. Sultan Hüseynin dövründə ölkədə feodal fərakəndəliyi gücləndi və

mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar artdı

1382-1410 Cəlairi Sultan Əhmədin hakimiyyəti. Sultan Əhmədin dövründə Cəlairilər dövlətində feodal ara müharibələri

davam etdi, ölkənin ictimai və siyasi həyatında elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermədi, II Şənbi-Qazan

döyüşündə Qara Yusifə məğlub oldu, Cəlairilər dövləti Qaraqoyunlular tərəfindən süquta uğradıldı

TOXTAMIŞ XAN VƏ ƏMİR TEYMURUN AZƏRBAYCANA YÜRÜŞLƏRİ

1385 Əmir Teymurun Azərbaycana daxil olması. Bu zaman Azərbaycanı idarə edən Cəlairilər dövlətinin hökmdarı

Sultan Əhməd Bağdada çəkildi. Lakin Mərkəzi Asiyada baş vermiş hadisələrlə əlaqədar olaraq Əmir Teymur

geri qayıtdı

1385 sonları Toxtamış xanın Azərbaycana birinci yürüşü. Toxtamış xan Azərbaycana birinci yürüş zamanı Dərbənddən

Şirvana daxil oldu, Təbriz şəhəri ona ciddi müqavimət göstərsədə hiylə yolu ilə tutuldu. Bu hücum nəticəsində

Təbrizdən başqa, Marağa, Mərənd, Naxçıvan şəhərləri qarət edildi, ölkədən çoxlu qənimət və 200 min əsir

aparıldı

1386-1387 Əmir Teymurun Azərbaycana birinci “üçillik” yürüşü. Birinci “üçillik” yürüşü zamanı Təbriz şəhəri tutuldu,

Cəlairi əmirləri Bağdada, bir qismi isə Əlincə qalasına qaçdı, Əlincə qalası mühasirəyə alındı, xalq Cəlairi

Şeyx Həsənin başçılığı ilə Naxçıvanda mübarizəyə qalxdı. Yürüş nəticəsində, Əlincə qalası istisna olmaqla

bütün Azərbaycan işğal olundu

1387 Toxtamış xanın ikinci dəfə Azərbaycana yürüş etməsi. Toxtamış xan Azərbaycana ikinci yürüş zamanı yenə

də Dərbənddən Azərbaycana daxil oldu. Lakin Miranşahın Kürün şimalına göndərilmiş qoşunlarına qarşı

müqavimət göstərə bilməyib geri çəkildi. Bundan sonra Toxtamış xan ölkəsinə qayıdaraq Buxarə və

Səmərqəndə hücum etdi

1387; 1393; 1397 Əmir Teymurun Əlincə qalasına hücumu

1387 Teymurun Toxtamış xanın Buxara və Səmərqəndə hücumu ilə əlaqədar Azərbaycanı tərk etməsi

1387-1392 Ayrı-ayrı feodal quruplarının Təbriz şəhəri uğrunda mübarizə aparması

XIV əsrin 80-ci illəri Toxtamış xanın və Əmir Teymurun hücumları, feodal çəkişmələri və ara müharibələrinin Azərbaycanda

iqtisadi böhrana səbəb olması

1392 Toxtamış xanın Azərbaycana üçüncü yürüşü. Toxtamış xanın Azərbaycana üçüncü yürüşü zamanı Azərbaycan

yenə də dağıntılara məruz qaldı

1392-1397 Əmir Teymurun Azərbaycana ikinci “beşillik” yürüşü. İkinci “beşillik” yürüş zamanı Teymur Gürcüstanı zəbt

etdi və Şəki hakimi Seyid Əlini itaətə gətirdi, Şirvanşah I İbrahim Teymurla ittifaq bağladı. Yürüş nəticəsində,

yenə də Əlincə qalası istisna olmaqla bütün Azərbaycan tutuldu

1395 Əmir Teymurun Toxtamış xanı məğlub etməsi

1399 Əmir Teymurun Azərbaycana üçüncü yürüşü. Üçüncü yürüş zamanı Qarabağ feodal hakimləri və Şəki hakimi

Seyid Əhməd Şirvanşah I İbrahimin himayədarlığı ilə Teymurla ittifaq bağladı, Əlincə qalası daxili çəkişmələr

nəticəsində Teymura tabe oldu, bütün Azərbaycan Teymurun tam hakimiyyəti altına düşdü

1399 Teymurun sifarişi ilə Əbdüləziz ibn Şərafəddin tərəfindən hazırda Sank-Peterburq şəhərində saxlanılan tiyanın

düzəldilməsi

1400 Əlincə qalasının daxili çəkişmələr nəticəsində Teymura tabe olması

XIII-XIV əsrlər Fəzullah Rəşidəddin, Gəncəli Kirakos və Nizaməddin Şaminin tarix elminə, Z.Qəzvini, H.Qəzvini və

Əbdürrəşid Bakuvinin coğrafiya elminə, Hinduşah Naxçıvani və Məhəmməd Naxçıvaninin dilçilik sahəsinə aid

qiymətli əsərlər yazması

XIII-XIV əsrlər Sultaniyyədə Olcayut Xudabəndə türbəsi (1305-1313), Bərdə türbəsi (1322), Qarabağlar türbəsi – Beştağ və

Naçıvanda Gülüstan türbəsinin inşa olunması

XIV əsr Təbrizdə Rəbi Rəşid mədrəsəsinin açılması

ŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİ VƏ ŞƏKİ HAKİMLİYİ

1203-1225 Şirvanşah Güstasbsın hakimiyyəti. Güstasbsın hakimiyyəti illərində Şirvan monqolların birinci yürüşünə məruz

qaldı. Bu zaman monqol dəstələri Şirvana soxularaq xeyli qətl və qarətlər törətdilər

1225-1243 Şirvanşah III Fəribürzün hakimiyyəti. III Fəribürzün dövründə Şirvanşahlar dövləti Xarəzmşah Cəlaləddinin və

monqolların II yürüşünə məruz qaldı. Cəlaləddin Azərbaycana yürüş edən zaman III Fəribürz Cəlaləddin ilə

müqavilə bağladı. Müqavilənin şərtlərinə əsasən III Fəribürz Cəlaləddinə müəyyən miqdarda xərac verərək

ondan asılı vəziyyətə düşdü və Şirvanşahlar daxili müstəqilliyini saxladı

1243-1260 Şirvanşah II Axistanın hakimiyyəti. II Axistanın dövründə Şirvanşahlar dövləti Hülakülərin hakimiyyətini

qəbul etməli oldu və tədricən öz müstəqilliyini itirdi

XIII-XIV əsrlərin qovşağı Şəki hakimliyinin tarixçi Fəzlülah Rəşidəddinin oğlu Cəlal tərəfindən idarə olunması

XIV əsrin 30-cu illəri Şəki hakimliyinin daxili müstəqilliyini bərpa etməsi və Oyrat sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi

1345-1372 Şirvanşah Kavusun hakimiyyəti. Kavusun dövründə Şirvanşahlar dövləti Çobanilərin və Cəlairilərin ağalığını

tanıdı

1347-1348 Şirvanşahların Çobanilərin hakimiyyəti altına düşməsi

1364 Şirvanda Cəlairilərə qarşı üsyan baş verməsi

1367 Şirvanşah Kavusun iki dəfə Təbrizə yürüş edərək Azərbaycanı azad etməyə cəhd göstərməsi

1367 Şirvanşahlar dövlətinin Cəlairilərin vassal aslılığına düşməsi

1372-1382 Şirvanşah Hüşəngin hakimiyyəti

1382 Hüşəngin öldürülməsi nəticəsində Şirvanda Kəsranilər sülaləsinin hakimiyyətinin başa çatması və Dərbəndlilər

sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi

1382-1538 Şirvanşahlar dövlətində Dərbəndlilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü

1382-1417 Şirvanşah I İbrahimin hakimiyyəti

1386 Şirvanşah I İbrahimin Əmir Teymurun vassal asılılığını qəbul etməsi

1387-1392 Şəki hakimi Seyid Əlinin Teymura itaətdən boyun qaçırması

1392-1395 Teymurun Şəki hakimi Seyid Əlini cəzalandırmaq məqsədilə Şəkiyə hücum etməsi

1395 Miranşahın Seyid Əlini itaətə gətirmək üçün Şəkiyə hücum etməsi

XIII-XIV əsrlər Abşeron ərazisində Nardaran, Ramana, Mərdəkanda dairəvi və dördkünc qalalarının inşa olunması

XIV əsrin sonları Şəki hakimlərinin müstəqillik uğrunda mübarizəsinin güclənməsi

AZƏRBAYCAN XV ƏSRDƏ

QARAQOYUNLU DÖVLƏTİ

XIV əsrin 70-ci illəri Qaraqoyunluların Şərqi Anadoluda (Ərzincanda və Sivasda) möhkəmlənərək, Ağqoyunlulara, Cəlairilərə və

Teymurilərə qarşı mübarizə aparması

XIV əsrin 80-ci illəri Cəlairilərlə mübarizədə qaraqoyunlu tayfa birləşməsinin bir qədər zəifləməsi

1380-1389 Qara Məhəmmədin hakimiyyəti. Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının yaranması

1382 Qara Məhəmmədin birinci dəfə Təbrizə hücum edərək Cəlairi Şeyx Əlini məğlub etməsi

1384 Qara Məhəmmədin Mardin hökmdarı Məcdəddin İsanın üzərinə yürüş etməsi

1385 Qara Məhəmmədin Mosul və Mardin hakimi Misir xocanı Qahirəyə göndərərək Sultan Berqoqdan Suriyaya

köçməyə razılıq alması

1387 Çapaqçur döyüşü. Qara Məhəmmədin Teymur üzərində qələbə qazanması

1388 Qara Məhəmmədin ikinci dəfə Təbrizə hücum edərək Cəlairi əmirlərinin müqavimətini qırması

1389 Qara Məhəmmədin Qaraqoyunlu əmiri Qara Pirhəsənlə doyüşdə öldürülməsi

1389-1421 Qara Yusifin hakimiyyəti. Qara Yusif hakimiyyəti dövründə mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq üçün qüvvətli

süvari ordu yaratdı, Azərbaycanın cənubunu özü, dövlətin qalan vilayətlərini isə oğlanlar idarə etdi, əyanları

mərkəzi hakimiyyətlə hesablaşmağa məcbur etdi, feodal ara müharibələrini bir qədər zəiflətdi, feodalların asılı

kəndlilər üzərindəki ağalığını təmin etmək üçün əlverişli şərait yaratdı, təsərrüfatda müəyyən canlanma

yarandı. Lakin, Qara Yusif güclü mərkəzi aparat yarada bilmədi. Odur ki, Qaraqoyunlu dövləti

mərkəzləşdirilmiş dövlətə çevrilmədi

1392 Qara Yusifin Qara Pirhəsən bəylə döyüşdə qalib gələrək onu öldürməsi

1392 Teymurilərin Van şəhərini tutaraq qarət etməsi

1394 Bağdad döyüşü. Teymurun qoşunlarının qaraqoyunlu və cəlairilərin birləşmiş qüvvələrini məğlubiyyətə

uğratması

1395 Daxili ziddiyyətlər nəticəsində qaraqoyunlu tayfa ittifaqının dağılması. Qara Yusifin Teymur əlehinə ittifaq

yaratmaq məqsədi ilə Cəlairi Sultan Əhmədlə Misirə getməsi

1405 Əmir Teymurun Səmərqənddə vəfat etməsi. Qara Yusif və Sultan Əhmədin həbsdən çıxaraq Teymurilərlə

mübarizəni davam etdirməsi

1405 Kür sahilində döyüş. Şirvanşah I İbrahimin Gürcü çarı, Şəki, Ərdəbil hakimləri və Qaramanlı tayfası ilə ittifaqa

girərək Teymurun nəvəsi Öməri məğlub etməsi

1406-1410 Azərbaycan ərazisinin Teymurilərin, Cəlarilərin və Qaraqoyunluların mübarizə meydanına çevrilməsi

1406 Təbrizdə Teymurilərə qarşı üsyan baş verməsi və Təbriz üsyançılarının kömək üçün Şirvanşah I İbrahimə

müraciət etməsi

1406 Şirvanşah I İbrahimin Təbrizə daxil olaraq qısa müddətə Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməsi

1406 I Şənbi Qazan döyüşü. Döyüş nəticəsində Qaraqoyunlu qüvvələri Teymuri Əbubəkri məğlub etdi. Bu qələbə

Qara Yusifin şöhrətini xeyli artırdı və onu sonrakı qələbələrə apardı

1408 21 aprel Sərdurud döyüşü. Döyüş nəticəsində qaraqoyunlular qalib gəldi, Teymurilərin qüvvələri darmadağın edildi və

Miranşah öldürüldü, Teymurilərin Azərbaycanda hakimiyyətinə son qoyuldu, Azərbaycanın cənub torpaqları

Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçdi

1410 30 avqust II Şənbi-Qazan döyüşü. Döyüş nəticəsində Cəlairi qoşunu darmadağın edildi, Sultan Əhməd öldürüldü,

Cəlairilər dövlətinin varlığına və Azərbaycandakı hakimiyyətinə son qoyuldu, Bağdad qaraqoyunlulardan asılı

vəziyyətə düşdü, Qaraqoyunlu dövləti yarandı

1410-1468 Qaraqoyunlu dövlətinin mövcud olması

1411 Qara Yusifin oğlu Pirbudağı sultan elan etməsi

1412 Kür çayı sahilində döyüş. Döyüş nəticəsində Qarabağ, Muğan və Naxçıvanın silahlı dəstələrinin köməyi ilə

Qara Yusif qalib gəldi, Şirvanşah I İbrahim, Seyid Əhməd və II Konstantin döyüşdə məğlub olaraq əsir

düşdülər

1418; 1420 Teymuri Şahruxun iki dəfə Azərbaycana yürüş etməsi

1421-1429; 1431-1436 Qaraqoyunlu Qara İsgəndərin hakimiyyəti. Qara İsgəndər Qaraqoyunlu taxtına çıxdıqdan sonra dağınıq

qaraqoyunlu qüvvələrini yenidən birləşdirdi, Kürün cənubunu idarə edən Azərbaycan feodallarını özünə tabe

etdi, Şirvanşahlar dövlətinə və Şəki hakimliyinin müstəqilliyinə son qoymaq üçün Şirvana yürüş etdi,

teymurilərlə mübarizə apardı

1421 Alaşkerd döyüşü. Sultan Şahruxun Qara Yusifin oğlanları İsgəndər və İsfəndiyarı məğlub etməsi

1427 Qara İsgəndərin Şirvana hücum etməsi

1427 Teymuri Şahruxun üçüncü dəfə Azərbaycana yürüş etməsi

1427 Salmas döyüşü. Sultan Şahruxun yenidən İsgəndər başda olmaqla qaraqoyunlu qüvvələrini məğlubiyyətə

uğratması

1429-1431 Qaraqoyunlu Əbu Səidin hakimiyyəti

1434 Qaraqoyunlu İsgəndərin Şirvana ikinci dəfə hücum edərək Şamaxını dağıtması

1434 noyabr Xəlilullahın Reyə gedərək Qara İsgəndərin Şirvanda törətdiyi müsibətlər barədə Şahruxa məlumat verməsi və

onu Azərbaycana yürüşə dəvət etməsi

1435 Sultan Şahruxun Azərbaycana dördüncü dəfə yürüşə başlaması

1435 Təbriz döyüşü. Sultan Şahruxun və I Xəlilullahın birləşmiş qüvvələrinin qaraqoyunluları məğlub etməsi

1435 Sultan Şahruxun Təbrizə gələrək Qara Yusifin kiçik oğlu Cahanşahı Təbrizdə taxta çıxarması. Şahruxla

Cahanşah arasında razılaşmaya görə Qaraqoyunlu dövləti Teymurilərin vassal asılılığına düşdü

1435-1447 Qaraqoyunlu dövlətinin Teymurilərdən vassal asılılığında qalması

1436-1467 Qaraqoyunlu Cahanşahın hakimiyyəti. Cahanşah hakimiyyəti dövründə Şirvanşahlar dövləti ilə dostluq

münasibətləri yaratmağa çalışdı, feodal zümrəsinin mənafeyinə uyğun tədbirlər həyata keçirdi, gələcəkdə

işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün hərbi islahat keçirdi, oturaq əhaliyə və iri tacirlərə arxalanaraq

mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəməyən yarımköçəri əmirlərə qarşı mübarizə apardı, Teymurilərin vassal

asılılığından çıxaraq onları vassal asılılığına saldı. Lakin Cahanşah daxili və xarici siyasəti nəticəsində xarici

müdaxiləyə və ara müharibələrinə son qoya bilmədi, onun mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək siyasəti

nəticəsiz qaldı, xalq kütlələrinin vəziyyəti ağırlaşdı, feodal çəkilşələri və mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq

cəhdləri artdı

1447 Teymuri Şahruxun vəfat etməsi və Cahanşahın Teymurilərin vassal asılılığından çıxaraq müstəqil siyasət

yeritməyə başlaması

XV əsrin 50-ci illəri Ağqoyunlu Uzun Həsənlə Cahanşah arasında baş vermiş döyüşlər - hərbi toqquşmalar nəticəsində

qaraqoyunluların məğlub olması və Şərqi Anadolunun çox hissəsini itirməsi

1453 Cahanşahın İran İraqını, Qərbi İranı və Şərqi İranın bir hissəsini ələ keçirməsi

1457 Cahanşahın Şahruxun oğlunu məğlub edərək Cürcanı və Xorasanı tutması

1458 Cahanşahın Teymurilərin mərkəzi Herat şəhərini tutması

1459 Cahanşahın oğlu Həsənəlinin başçılığı ilə Azərbaycanda, digər oğlu Pirbudağın başçılığı ilə Bağdadda mərkəzi

hakimiyyətə qarşı qiyam baş verməsi

1459 Cahanşahla Teymuri hökmdarı Əbu Səid arasında Herat barışığı imzalanması. Herat barışığına əsasən

Teymurilər Qaraqoyunlu dövlətindən vassal asılılığına düşdü və təzminat ödəməli oldu

1465 Cahanşahın oğlu Pirbudağın qiyamını yatırması

1465 Qaraqoyunlu Cahanşahın tapşırığı ilə Təbrizdə “Göy məscid”in inşa olunması

1467 Muş döyüşü. Döyüş qaraqoyunluların məğlubiyyəti ilə nəticələndi, Cahanşah döyüşdə öldürüldü və Bağdada

qədər olan ərazilər ağqoyunluların əlinə keçdi

1467-1468 Cahanşahin varisləri Həsənəli və Hüseynəli arasinda hakimiyyət uğrunda mübarizə getməsi. Mübarizə

nəticəsində Hüseynəli öldürüldü, Həsənəli isə öz qüvvələrini toplayaraq Ağqoyunlulara qarşi mübarizəyə

başladı. Həsənəli, rəiyyəti öz tərəfinə çəkmək üçün Təbriz yoxsullarına və kəndlilərə xeyli məbləğdə pul

payladı. Lakin onlar Həsənəlini müdafiə etmədilər. Buna görə də Uzun Həsən heç bir çətinlik çəkmədən

Azərbaycanı ələ keçirdi

1468 Ağqoyunlu Uzun Həsənin Cənubi Azərbaycanı və Qarabağı ələ kecirməsi. Qaraqoyunlu dövlətinin süqut

etməsi

AĞQOYUNLU DÖVLƏTİ

XIII-XIV əsrlər Ağqoyunlu tayfalarının Xorasandan Anadoluya köçməsi

1370-1388 Ağqoyunlu tayfalarının siyasi birliyinin başçısı Pəhləvan bəyin hakimiyyəti. Pəhləvan bəy hakimiyyəti

dövründə qaraqoyunlularla Teymur arasında gedən mübarizədən istifadə edərək Ağqoyunlu tayfalarını

birləşdirmək uğrunda ciddi mübarizə apardı, Ağqoyunlu tayfa ittifaqı Şərqi Anadolunun cənubunda böyük

qüvvəyə çevrildi, qonşu dövlətlər onunla hesablaşdılar

1388-1394 Ağqoyunlu Əlaəddin Turəlinin hakimiyyəti. Onun dövründə Ağqoyunlu tayfa ittifaqını möhkəmləndirmək

cəhdləri nəticəsiz qaldı

1394-1434 Qara Yuluq Osman bəyin hakimiyyəti. Osman bəy hakimiyyəti dövründə Sivas uğrunda mübarizədə

Qaraqoyunlulara qalib gələrək Diyarbəkirdə möhkəmləndi və Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoydu, Diyarbəkri

bəyliyin mərkəzi seçdi, öz adina pul kəsdirdi, feodal çıxışlarını yatırdı, Ağqoyunlu tayfa ittifaqını xeyli

möhkəmləndirdi, Ərzincan və Mardin torpaqları Ağqoyunlulardan asılı vəziyyətə salındı

1394 Qara Yuluq Osman bəyin Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoyulması

1434-1444 Əli bəyin hakimiyyəti

1444-1453 Cahangir Mirzənin hakimiyyəti. Cahangir Mirzənin hakimiyyəti dövründə qisa vaxt ərzində Ağqoyunlu

tayfalari yenidən birləşdirildi və ağqoyunlular Diyarbəkirdə möhkəmləndilər

1453 16 yanvar Uzun Həsənin Diyarbəkrdə qardaşı Cahangir Mirzənin qüvvələrini məğlub etməsi

1453-1478 Uzun Həsənin hakimiyyəti. Uzun Həsən hakimiyyəti dövründə nizami ordu yaratdı, odlu silah istehsal etməyə

təşəbbüs etdi, feodalların müqavimətini qırdı, bir qisminə isə bəzi güzəştlər etdi. Lakin Uzun Həsən də

mərkəzləşmiş dövlət yarada bilmədi

XV əsrin 50-ci illəri Uzun Həsənin Gürcüstanın Qaraqoyunlulara tabe olan şərq hissəsini tutması

XV əsrin 60-70-ci illəri Ağqoyunluların Osmanlı imperatorluğu ilə münasibətlərinin kəskinləşməsi

1461 Qoyluhisar döyüşü. Ağqoyunluların osmanlı qoşununa ciddi zərbə vurması

1461 Ağqoyunlularla osmanlılar arasında Yassıçəmən müqaviləsinin imzalanması

1461 15 avqust Osmanlıların Trabzonu fəth etməsi. Trabzonun fəth edilməsi nəticəsində Qara dənizdə Genuya ilə əlaqə

yaradan mühüm ticarət mərkəzi süqut etdi, Ağqoyunlu dövləti müttəfiqini və Qara dənizə yeganə çıxış yolunu

itirdi və Ağqoyunlu - Osmanlı münasibətləri yenidən kəskinləşdi

1463-1472 Venetsiya-Osmanlı müharibəsi

1464 Venetsiya hökumətinin Uzun Həsənin sarayına birinci dəfə diplomat göndərməsi

1468 Uzun Həsənin Cənubi Azərbaycanı və Qarabağı ələ kecirməsi. Ağqoyunlu dövlətinin əsasının qoyulması

1468-1501/1503 Ağqoyunlu dövlətinin mövcud olması

1468 Teymuri hökmdarı Əbu Səidin Ağqoyunlulara qarşı müharibəyə başlaması

1468-1469 Teymuri Əbu Səidin Azərbaycana hücumu. Uzun Həsənin Teymuri Əbu Səidin qoşunlarını məğlub etməsi

1472 Katerino Zenonun başçılığı ilə bir neçə Venetsiya diplonatının Təbrizə gəlməsi

1472-1473 Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi

1472 yazı Ağqoyunluların Mirzə Yusif xanın başçılığı ilə Ərzincandan Qaraman istiqamətində osmanlılar üzərinə

hücuma keçməsi və Ağqoyunluların qələbə çalaraq Aralıq dənizinin sahillərinə çıxması

1472 avqust Beyşehir döyüşü. II Sultan Mehmedin oğlu Mustafanin başçılıq etdiyi osmanlı qoşununun Ağqoyunlu süvari

qüvvələrini məğlub etməsi

1473 1 avqust Malatiya döyüşü. Ağqoyunluların osmanlıları məğlub etməsi

1473 11 avqust Otluqbeli (Tərcan) döyüşü. Osmanlıların ağqoyunluları məğlub etməsi

1474 aprel Kürdlərin Venetsiya diplomatı İosaft Barbaronu və Ağqoyunlu elçilərini qarət etməsi

1474 may Uzun Həsənin böyük oğlu Uğurlu Məhəmmədin Şirazda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırması

1474-1477 Uzun Həsənin Gürcüstana iki dəfə yürüş etməsi. Yürüş nəticəsində Tiflis və Qori, həmçinin ölkənin çox hissəsi

Ağqoyunlular tərəfindən tutuldu. Uzun Həsənin Gürcü hakimi VI Baqratla bağladığı sülhün şərtinə əsasən

Tiflis də daxil omaqla Şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü

1475 Moskva knyazı III İvanın xüsusi elçisi Marko Rossonu Uzun Həsənin sarayına göndərməsi

1478-1490 Sultan Yaqubun hakimiyyəti. Yaqub Mirzə hakimiyyəti dövründə Şirvanla dostluq əlaqələri saxladı, hətta bu

əlaqələri daha da möhkəmləndirdi, lakin atasının Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyətinə olan müsbət meylini

qoruyub saxlaya bilmədi

1483 Sultan Yaqub tərəfindən Təbrizdə “Həşt-behşit” saray kompleksinin inşa edilməsi

1484 Maku şəhərinin Sofi kəndi yaxınlığında Topal Əhmədin başçılığı ilə kəndli çıxışı baş verməsi

1484 Qarabulaq kəndi yaxınlığında döyüş. Döyüş nəticəsində Ağqoyunlu Sultan Yaqub Topal Əhmədi məğlub

edərək kəndli çıxışını yatırdı

1490-1492 Baysunqurun hakimiyyəti

1491 Van döyüşü. Döyüş nəticəsində Sufi Xəlil məğlub oldu və Bicanoğlu hakimiyyəti ələ aldı. Lakin Bicanoğlu

Sultan Baysunqura toxunmayıb dövləti onun adından idarə etməyə başladı

1492 may Bərdə döyüşü. Döyüş nəticəsində Bicanoğlu və Baysunqur Rüstəm Mirzəyə məğlub oldular, Rüstəm Mirzə

qələbədən sonra Təbrizdə Ağqoyunlu taxtında oturdu

1492-1497 Rüstəm Mirzənin hakimiyyəti

1492 sonları Bərdə və Gəncə arasında döyüş. Baysunqur, babası Fərrux Yasarın köməyi ilə Rüstəm Mirzəyə qarşı döyüşsə

də məğlub oldu. Döyüşdən sonra Rüstəm Mirzə Şirvana daxil olaraq oranı qarət etdi

1493 Əhər döyüşü. Döyüş nəticəsində Sultanəli ilə Ağqoyunlu Rüstəm Mirzə Baysunqur və onun müttəfiqlərini

məğlub etdi, Baysunqur isə döyüşdə öldürüldü

1496 ortaları Sultaniyyə döyüşü. Gödək Əhmədin Ağqoyunlu qüvvələrini darmadağın etməsi

1496 sonları Naxçıvan döyüşü. Gödək Əhmədin Rüstəm Mirzənin əsas qüvvələrini məğlub edərək Ağqoyunlu taxtını ələ

keçirməsi

1497 əvvəlləri Gödək Əhmədin Təbrizə gələrək Ağqoyunlu dövlətində hakimiyyəti ələ alması. Gödək Əhməd hakimiyyəti

dövründə əhaliyə arxalanaraq hərbi əyanların müqavimətini qırmağa cəhd göstərdi, ara müharibələrinə son

qoymağa çalışdı, Ağqoyunlu dövlətini möhkəmləndirmək üçün səy göstərdi, vergi islahatı keçirdi. Gödək

Əhmədin vergi islahatına əsasən şəriətdə göstərilməyən 20-yə qədər vergi və mükəlləfiyyət ləğv edildi. Gödək

Əhmədin daxili siyasəti Əbih Sultan başda olmaqla bəzi əyanların narazılığına səbəb oldu, İran İraqında və

Fars vilayətində bəzi əmirlər qiyamlar qaldırdılar

1497 13 dekabr İsfahan döyüşü. Gödək Əhmədin qiyamçılar tərəfindən məğlub edilərək öldürülməsi

1497 Ağqoyunlu dövlətində ikihakimiyyətliliyin yaranması

1497-1501 Yaqub Mirzənin hakimiyyəti

1497-1503 Murad Mirzənin hakimiyyəti

1500 Əbhər sazişi. Sazişin şərtlərinə əsasən Ağqoyunlu dövləti şahzadə Murad Mirzə ilə Əlvənd Mirzə arasında iki

yerə bölündü, bütün Ərəb İraqı, Fars və Kirman Murad Mirzəyə keçdi, Qızılüzən çayı sərhədd olmaqla

Diyarbəkir, Kürdən Cənubdakı Azərbaycan torpaqları və Qarabağ Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəyə verildi. Əbhər

sülhü nəticəsində Ağqoyunlu dövləti iki yerə parçalandı, dövlətin hərbi qüdrəti sarsıldı və süqutu sürətləndi

1501 Şərur döyüşü. İsmayil Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəni məğlub edərək

Ağqoyunluların birinci qolunu süquta uğratması

1503 21 iyun Almaqulağı döyüşü. İsmayil Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların Ağqoyunlu Murad Mirzəni məğlub edərək

Ağqoyunluların ikinci qolunu və Ağqoyunlu dövlətinisüquta uğratması

XV əsr Azərbaycan tacirlərinin Şam (Dəməşq), Hələb, Bursa, İstanbul, Trabzon şəhərləri vasitəsi ilə a Şirvanşah

avropalılarla ticarət əlaqələri qurması

XV əsr Görkəmli Azərbaycan musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş yayılan

muğamlar, mahnı və rəqs melodiyaları yaratması. Bu dövrdə Azərbaycan rəssamlarından Əmir Dövlətyar və

onun şagirdləri Əbdül, Müsavir və.b məşhur idilər

XV əsr Şirvanşahlar saray kompleksinin, Təbrizdə Qeysəriyyə (Örtülü bazar) kompleksi və Divanxananın, Nəsriyyə və

Məqsudiyyə mədrəsələrinin, Həsən padşah camisinin inşa olunması

XV əsrin II yarısı Bakı şəhərinin Xəzərdə başlıca limana çevrilməsi

AZƏRBAYCAN XVI ƏSR - XVII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA

SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ

XIII əsrin sonları Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinin yaranması

1252-1334 Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddin İshaqın dövrü

1447-1460 Şeyx Cüneydin Ərdəbil hakimliyi dövrü

1449 Şeyx Cüneydin Ərdəbili tərk edərək Misir, Suriya və Mesopotamiyaya getməsi və varsaqla zülqədər tayfalarını

öz müridlərinin sırasına qatması. Sonra Şeyx Cüneyd Kiçik Asiyaya – Diyarbəkrə gələrək burada

Qaraqoyunluların rəqibi olan Ağqoyunlu Uzun Həsənlə ittifaqa girdi və bundan sonra müstəqil hərəkət etməyə

başladı

1449 Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın Ərdəbildə Şeyx Cəfəri (1449-1470) Səfəvi təriqətinə başçı təyin etməsi

XV əsrin ortaları Səfəvilərin daha fəal siyasət yeritməyə başlaması

XV əsrin II yarısı Muğanın bir hissəsinin, Qarabağın və Azərbaycanın Talış dağlarına qədər olan şərq torpaqlarının Səfəvilərin

təsiri altına düşməsi

1459 Şeyx Cəfərin Şeyx Cüneydi Ərdəbilə buraxmaması

1460 Şeyx Cüneydin Şirvana və Dağıstana yürüşü. Samur çayı yaxınlığında döyüş. Döyüş nəticəsində Şirvanşah I

Xəlilullahla Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın qoşunları səfəviləri məğlub etdilər, Şeyx Cüneyd döyüşdə

öldürüldü

1460-1488 Şeyx Heydərin Ərdəbil hakimliyi dövrü. Şeyx Heydər hakimiyyəti dövründə atasının siyasətini davam etdirdi,

Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinin sərhədləri genişləndi, səfəvilərin ağqoyunlularla ittifaqı daha da

möhkəmləndi, səfəvi döyüşçüləri başlarına 12 imamın şərəfinə on iki qırmızı zolaqlı çalma qoydular, “qazi”,

“sufi” dəstələri tam hərbi qaydada təşkil edildi

1470 Uzun Həsənin Şeyx Heydəri Səfəvi təriqətinin başçısı kimi taxtda oturtması

1483 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana birinci yürüşü. Birinci yürüş nəticəsində qızılbaşlar xeyli qənimət və

əsirlə geri qayıtdılar

1487 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana ikinci yürüşü. Yürüş nəticəsində qızılbaşlar qələbə ilə geri döndü

1488 Şeyx Heydərin Şirvana üçüncü yürüşü. Şahdağ döyüşü. Döyüş nəticəsində hər iki tərəf xeyli itki verdi,

Şirvanşah hökmdarı I Xəlilullahla Yaqub padşahın sərkərdəsi Bicanoğlunun qoşunları səfəviləri məğlub

etdilər, Şeyx Heydər isə döyüşdə öldürüldü

1488-1494 Şeyx Sultanəlinin Ərdəbil hakimliyi dövrü

1493 Əhər döyüşü. Döyüş nəticəsində Ağqoyunlu Rüstəm Mirzə və Səfəvilərin birləşmiş qüvvələri qalib gəldi,

Baysunqur və onun müttəfiqləri isə məğlubiyyətə uğradıldı

1494 Rüstəm Mirzənin Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinə qarş qəst təşkil etməsi. Şəməsi döyüşü. Döyüş nəticəsində

qızılbaş qüvvələri məğlub oldu və Sultanəli öldürüldü

1494-1495 Rüstəm Mirzənin Ərdəbili və Səfəvilərin digər mülklərini zəbt etməsi

1494-1501 Şahzadə İsmayılın Ərdəbil hakimliyi dövrü

1499 Şahzadə İsmayılın Lahicanı tərk edərək, Ərdəbilə gəlməsi

1500 Ərcivanda qızılbaş tayfalarının yığıncağının keçirilməsi. Yığıncaqda Kiçik Asiyaya – Ərzincana, oradan da

Suriyaya getmək qərara alındı

1500 yazı İsmayılın Ərcivandan Göyçə gölünün cənub sahilinə, Anadoluya – Ərzincana gəlməsi. Ərəşli və zülqədərli

tayfalarının İsmayıla qoşulması

1500 payızı Şahzadə İsmayılın Ərzincandan Şirvana yürüşü. Qızılbaşların heç bir müqavimətə rast gəlmədən Şamaxını

tutması

1500 Cabanı döyüşü. Döyüş nəticəsində İsmayıl Şirvanşahları məğlub etdi və Fərrux Yasarı öldürüldü

1501 yazı İsmayılın sərkərdəsi Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslunun Bakı qalasını ələ keçirməsi

1501 Şərur döyüşü. Döyüş nəticəsində qızılbaşlar parlaq qələbə qazandı və Ağqoyunlu dövlətinin birinci qolun süqut

etdi, Əlvənd Mirzə isə məğlub olaraq döyüş meydanından Ərzincana qaçdı

1501 payızı Şahzadə İsmayılın Təbrizə daxil olaraq özünü şah elan etməsi. Mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin yaranması

1501-1736 Səfəvilər dövlətinin mövcud olması

1501-1524 Şah I İsmayılın hakimiyyəti

1503 Almaqulağı döyüşü. Döyüş nəticəsində qızılbaşlar parlaq qələbə qazandı, ağqoyunlular sayca çox olsalarda

məğlub oldular, Murad Mirzə Şiraza qaçdı, Şah İsmayıl Muradı təqib edərək İranın içərilərinə doğru irəlilədi

və Şirazı ələ keçirdi, Ağqoyunlu dövlətinin ikinci qolu və Ağqoyunlu dövləti süqut etdi

1503 Şah I İsmayılın İsfahan, Qum və Kaşan şəhərlərini ələ keçirməsi

1504 Şah I İsmayılın Yəzdə və Kirmanı ələ keçirməsi

1504 Osmanlı sultanı II Bəyazidin Səfəvilər dövlətinin müstəqilliyini tanıması

1506-1508 Şah I İsmayılın Diyarbəkri, Hilatı, Bitlisi, Ərçişi və Bağdadla birlikdə İraqi Ərəbi ələ keçirməsi

1507-1508 Şeybani xanın Xorasan vilayətini tutması

1507-1508 Şah I İsmayılın Suriyadakı Venetsiya konsulları vasitəsilə Roma papası və Venetsiya ilə əlaqə yaratması

1510 Səfəvi diplomatı Əli Bəyin İtaliyaya səfərə getməsi

1510 Şah İsmayılın Xorasana, Şeybani xanın üzərinə hücum etməsi

1510 1 dekabr Mərv döyüşü. Döyüş nəticəsində özbək qoşunu məğlub oldu və Şeybani xan öldürüldü, Şah İsmayıl Herat,

Mərv və Bəlx şəhərləri daxil olmaqla Xorasan vilayətini ələ keçirdi, Səfəvilər dövləti imperatorluğa çevrildi,

Səfəvilər dövlətinin sərhədləri Fərat çayından Amudərya çayınadək çatdı

1512 Şah I İsmayılın Qaraman və Malatiyanı ələ keçirməsi

1514 Sultan Səlimin Ədirnədə fövqəladə divan çağırması. Bu ali məclisdə qızılbaşlarla müharibə müsəlmanların

müqəddəs vəzifəsi elan olundu, eyni zamanda Sultanın vəzirləri Şah İsmayılla müharibəni təhlükəli olduğunu

bildirdilər

1514 Sultan Səlimin Azərbaycana yürüş etməsi

1514-1555 I Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü

1514 23 avqust Çaldıran döyüşü. Döyüş nəticəsində osmanlılar qələbə qazanaraq Təbrizi ələ keçirdilər, osmanlılar Ərzurum

ilə birlikdə Sərqi Anadolu və Şimali İraqa yiyələndilər, Bağdad da daxil olmaqla Ərəb İraqı Səfəvilərdə qaldı,

Səfəvilərin hərbi qüdrəti zəiflədi və onun nüfuzuna ağır zərbə vuruldu

1514-1515 Sultan I Səlimin Ərzincanı və Diyarbəkri tutması

1515 Portuqaliya hərbi-dəniz qüvvələrinin Hörmüz (İran) körfəzini işğal etməsi

1516 Qoçhisar döyüşü. Döyüş nəticəsində osmanlılar Səfəvilər üzərində parlaq qələbə qazandılar, Şimalda Xarput və

Bitlisdən Rakkiyə qədər ərazilər, cənubda isə Mosul osmanlıların əlinə keçdi

1522 Şah I İsmayılın Kəmaləddin Behzadı Təbrizdəki saray kitabxanasına rəis təyin etməsi

1524-1576 Şah I Təhmasibin hakimiyyəti. I Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərində mərkəzi hakimiyyət bir qədər zəiflədi,

feodallar arasında çəkişmələr baş verdi, qızılbaş əmirləri mərkəzi hakimiyyətdən boyun qaçırmağa başladı,

Səfəvilərlə Osmanlılar arasında müharibə yenidən başladı. I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Səfəvilər

dövlətinin paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürüldü, sənətkar və tacirlərdən alınan tamğa vergisi ləğv olundu,

Şirvanşahlar dövləti süquta uğradıldı, Şirvanda Əlqas Mirzənin üsyanı baş verdi, Şəki hakimliyinə son

qoyuldu, Azərbaycan torpaqları vahid dövlətdə birləşdirildi, mərkəzi hakimiyyət qüvvətləndi, Azərbaycan I

Sultan Süleymanın yürüşlərinə məruz qaldı, Amasiya sülhü imzalandı, Osmanlıların Azərbaycanı tutmaq

siyasəti baş isə tutmadı

1531 Təkəli əmiri Üləma bəyin Azərbaycanın cənubuna yürüş edərək, Təbrizi və Şərqi Anadoluda Bitlis şəhərini ələ

keçirməsi və Sultan Süleymanı Azərbaycana yürüş etməyə təhrik etməsi

1534 Osmanlı sultanı I Süleyman Qanuninin Azərbaycana birinci yürüşü. Yürüşü nəticəsində osmanlılar

Azərbaycanın xeyli hissəsini və Təbrizi tutsada buranı tərk etdilər

1535 Sultan I Süleymanın Azərbaycana ikinci yürüşü. İkinci yürüş zamanı da osmanlılar Təbriz şəhərini ələ keçirsə

də aclıq və səfalət onları Azərbaycanı tərk etməyə məcbur etdi

1535-1538 Şirvanşah Şahruxun hakimiyyəti. Şahruxun dövründə Şirvan əmirlərinin özbaşınalığı həddini aşdı, əmirlərin

özbaşınalığı əhalinin narazılığına səbəb oldu, Şirvanda kələntər Məhəmməd Aminin başçılığı ilə üsyan baş

verdi, hakimiyyət Hüseyn bəy başda olmaqla Şirvan əyanlarının əlində cəmləşdi

1536 Şah I Təhmasibin “Şeyx Səfi xalçası”nı toxutdurması

1537 Şirvanda Məhəmməd Aminin başçılığı ilə üsyan baş verməsi. Üsyançılar Salyanı və Şamaxını ələ keçirdilər.

Şahrux əyanlarla birlikdə Buğurd qalasına qaçdı. Lakin üsyançılar Salyan yaxınlığında döyüşdə Şirvan qoşunu

tərəfindən darmadağın edildi

1538 I Təhmasibin əmri ilə qızılbaşların Şirvana birinci yürüşü. I Təhmasibin göndərdiyi hərbi qüvvələrin Şirvana

ilk yürüşü nəticəsində Buğurd qalası səfəvilərə tabe edildi, Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyuldu,

sonuncu Şirvanşah hökmdarı Şahrux Təbrizə aparılaraq edam edildi, Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrilərək

Səfəvilər dövlətinin əyalətinə çevrildi, Əlqas Mirzə Şirvana ilk bəylərbəyi təyin edildi, Şirvanşahların və yerli

əyanların əmlakı isə müsadirə olundu

1544 Qusar rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsinin inşa edilməsi

1547 Şirvan bəylərbəyi Əlqas Mirzənin özünü Şirvanda müstəqil hökmdar elan etməsi və Səfəvilər əleyhinə qiyam

qaldırması

1547 I Təhmasibin Əlqas Mirzənin qiyamını yatırmaq məqsədi ilə Şirvana ikinci dəfə yürüş etməsi. I Təhmasibin

Şirvana ikinci hücumu nəticəsində Şirvan qiyamı yatırıldı, Əlqas Mirzə məğlub olaraq İstanbula qaçdı, I

Təhmasibin oğlu İsmayıl Mirzə Şirvan bəylərbəyi təyin edildi, həmçinin Səfəvilərin hakimiyyəti Şirvanda

daha da gücləndi

1548 Sultan I Süleymanın Azərbaycana üçüncü yürüşü

1548 Həmədan döyüşü. Döyüşdə Əlqas Mirzənin qoşunu darmadağın edildi, özü isə əsir alınaraq Qəhqəhə

qalasındakı zindana salındı və bir il sonra orada öldürüldü

1548 II Xəlilullahın oğlu Bürhan Mirzənin Şirvanda Səfəvilər əleyhinə qiyam qaldırması

1548 Şah I Təhmasibin Qarabağdan Sevindik bəy Əfşarı Şəkiyə yürüşə göndərməsi

1549 Əlişaban döyüşü. Döyüş nəticəsində Abdulla xan Ustaclının başçılığı ilə qızılbaşlar Şirvan qiyamçılarını

məğlubiyyətə uğratdı və Bürhan Mirzə öldürüldü. Bundan sonra Abdulla xan Ustaclı Şirvan bəylərbəyi təyin

olundu

1551 Səfəvi qoşununun Şəkiyə yürüşü. Səfəvi qoşununun Şəkiyə yürüşü nəticəsində Şəki uğrunda mübarizə

Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatdı, Şəki vilayəti Səfəvilərin tabeliyinə keçdi, Toygünü bəy Qacar Şəkinin ilk

qızılbaş hakimi təyin edildi, Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlətdə birləşdirilməsi prosesi başa çatdı

1552 Şah I Təhmasibin osmanlılara qarşı müdafiədən fəal hücum əməliyyatlarına keçməsi. Buna Ərzurumdakı

Osmanlı hakimi İsgəndər paşanın Xoy və Çuxursəd bölgələrinə basqınları səbəb olmuşdur. Lakin, Ərzurum

qalası yaxınlığında döyüşdə osmanlılar qızılbaşlar tərəfindən məğlub edildilər. Bu əks hücum nəticəsində Hilat,

Van, Bitlis, Vostan və Ərçişdə osmanlılar darmadağın edildi, qızılbaşlar xeyli qənimətlə geri döndülər

1554 Sultan I Süleymanın Azərbaycana dördüncü yürüşü

1554 Buğurd qalası ətrafında döyüş. Osmanlı qoşununun darmadağın edilməsi

1554 Gülüstan qalası yaxınlığında döyüş. Döyüşdə Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclı Qasım Mirzənin

tərəfdarlarını məğlub etdi, Qasım Mirzə isə Gürcüstana və oradan Osmanlı ərazisinə qaçdı

1555 Şah I Təhmasibin paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürməsi

1555 29-may I Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin başa çatması. Amasiya sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən Qərbi Gürcüstan,

Osmanlıların ixtiyarına keçdi, Gürcüstanın Şərq vilayətləri isə Səfəvilərdə qaldı

1562 Moskva şirkətinin nümayəndəsi A.Cenkinsonu Azərbaycana göndərməsi

1565 Şah I Təhmasibin sənətkarlardan və tacirlərdən alınan tamğa vergisini ləğv etməsi

1572-1573 Təbrizdə Şah I Təhmasibin hakimiyyətinə qarşı xalq üsyanı baş verməsi. Üsyanın səbəbi ağır vergi və

mükəlləfiyyətlər, Şah I Təhmasibin siyasəti və qızılbaş feodallarının zülmü idi. Üsyan Söhrab bəy tərəfindən

yatırılsa da şah bəzi güzəştlərə gedərək şəhər sənətkarlarından alınan vergini azaltdı, Təbriz şəhəri bütün divan

vergilərindən azad edildi və vergi toxunulmazlığı hüququ aldı

1576 Şah I Təhmasibin oğulları Məhəmməd Mirzə, İsmayıl Mirzə və Heydər Mirzə arasında hakimiyyət uğrunda

mübarizə getməsi. Mübarizə İsmayıl Mirzənin (II İsmayılın) qələbəsi ilə nəticələndi

1576-1577 Şah II İsmayılın hakimiyyəti

1577 Səfəvilər dövlətində saray çevrilişi. Saray çevrilişi nəticəsində II İsmayıl suiqəsd nəticəsində öldürüldü və

Səfəvilər dövlətində ikihakimiyyətlilik yarandı: Qəzvində I Təhmasibin qızı Pərixan xanım, digər tərəfdən

Məhəmməd Mirzə (Məhəmməd Xudabəndə) hakimiyyəti ələ almağa çalışdı

1577 Kürd qiyamı. Osmanlının Van hakimi Xosrov paşanın kürd tayfalarının qiyamını qaldırması. Kürd qiyamı

nəticəsində üsyançılar Urmiya, Xoy və Salması ələ keçirdilər, Səfəvilərin Xoy və Slamas hakimi Mahmud

Sultan Rumlu həlak oldu, qızılbaş türkmən tayfasının başçısı Əmir xan üsyançılarla döyüşdə məğlub oldu və

Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin ikinci mərhələsinin başlaması üçün üçün bəhanə yarandı

1578-1587 Şah Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti. Xudabəndə hakimiyyətə gəldikdən sonra ilk növbədə öz

düşmənlərini saraydan uzaqlaşdırdı, bacısı Pərixan xanımı edam etdirdi. Xudabəndənin hakimiyyəti dövründə

Məhdi Ulya “dövlət işlərini” öz əlinə aldı və Ali divanın vəkili vəzifəsinə qədər yüksəldi, Səfəvilər dövləti

daha da zəiflədi, qızılbaş əmirləri arasında mübarizə başladı, bir neçə nüfuzlu əmir dövləti öz aralarında

bölüşdürdü, dövlət xəzinəsi boşaldı, osmanlılar yenidən öz işğalçılıq yürüşlərinə başladılar

1578-1590 II Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü

1578 Osmanlı sultanı III Muradın (1574-1595) Mustafa Lələ paşanın başçılığı altında Gürcüstana və Azərbaycana

qoşun göndərməsi

1578 avqust Mustafa Lələ paşanın başçılığı ilə osmanlıların Axalsıxı, Kaxetiyanı, Tiflisi, Qorini və Şirvanı ələ keçirməsi.

Şirvan ərazisi Osmanlılar tərəfindən tutulduqdan sonra Azərbaycan ərazisində Osmanlı hərbi-inzibati üsulu

yaradıldı, Şirvan hər biri sancaqlıqlardan ibarət olan Şamaxı və Dərbənd bəylərbəyiliklərinə bölündü; Osmanlı

hakimi Özdəmir oğlu Osman paşa Şirvan hakimi təyin olundu. Osman paşa Dərbəndi özünə iqamətgah seçdi

1578 9 avqust Çıldır döyüşü. Döyüş nəticəsində Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xanın başçılığı ilə qızılbaşlar osmanlılara

məğlub olaraq Qarabağa çəkildilər və qızılbaşların nüfuzlu başçıları həlak oldu

1578 sentyabr Qanıx (Alazan) döyüşü. Döyüş nəticəsində osmanlı ordusu böyük itki verdi, qızılbaşlar isə xeyli qənimət və

əsir əldə etdilər

1578 Tiflis yaxınlığında döyüş. İmamqulu xanın Mustafa Lələ paşanın üzərinə qəfil hücum edərək 20 min nəfərlik

osmanlı ordusunu məğlub edərək xeyli qənimət ələ keçirməsi

1578 Krım türklərinin Azərbaycana birinci yürüşü. Yürüş nəticəsində Krım xanı Adil Gərayın 12 minlik qoşunu

darmadağın edildi və Adil Gəray əsir düşdü

1578 28 noyabr Mollahəsənli döyüşü. Döyüş nəticəsində Krım xanı Adil Gərayın 12 minlik qoşunu darmadağın edildi və Adil

Gəray əsir düşdü, səfəvilər parlaq qələbə qazanaraq Şamaxını ələ keçirdilər və Şabrana kimi irəlilədilər

1579 Məhəmməd Gərayın başçılığı ilə Krım türklərinin Azərbaycana ikinci yürüşü. İkinci yürüş nəticəsində

Məhəmməd Gərayın başçılığı ilə Krım tatarları Şamaxını, Bakını və Qızılağaca qədər Azərbaycan ərazilərini

qarət edərək ölkəni tərk etdilər

1580 Sultan III Muradın Sinan paşanı orduya komandan təyin edərək Azərbaycana göndərməsi

1580 Krım türklərinin Azərbaycana üçüncü yürüşü. Üçüncü yürüş nəticəsində Krım türkləri Şirvanı qarət etdi, Bakı

tutuldu, Osman paşa Krım türklərinin köməyi ilə Bakıya daxil olaraq qalada mövqeyini möhkəmləndirdi, sonra

onlar tezliklə Dərbənddən keçərək Azərbaycanı tərk etdilər

1581 Krım türklərinin Azərbaycana dördüncü yürüşü Yürüş nəticəsində Krım xanının qardaşları Qazi Gərayın və

Səfı Gərayın başçılığı ilə Krım türkləri Şirvana hücum etsələr də məğlub olaraq geri çəkildilər

1581 Şabranla Şamaxı arasında döyüş. Şirvan hakimi Peykər xanın Krım türklərini və osmanlıların birləşmiş

qoşununu məğlub edərək Qazı Gərayı əsir alması

1582 Sinan paşanın sülh bağlamaq məqsədi ilə Səfəvi səfiri İbrahim xan Tərxanla birlikdə Ərzurumdan İstanbula

gəlməsi

1582 Osman paşanın Şirvanı ikinci dəfə tutması

1582 Sultan III Muradın Fərhad paşanı Şərqə yürüşünün rəhbəri təyin etməsi

1583 Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacarın Kürü keçərək Şirvana daxil olması və Rüstəm xanı öz dəstəsi ilə

birlikdə osmanlılara qarşı döyüşə göndərməsi. Döyüşdə osmanlılar ağır məğlubiyyətə uğradıldı

1583 “Məşəl savaşı”. Döyüş Osmanlı qüvvələrinin üstünlüyü ilə başa çatdı, qızılbaşlar döyüş meydanını tərk etdilər

1585 Sultan III Muradın Özdəmir oğlu Osman paşanı Şərqə yürüşünün rəhbəri təyin etməsi və Osman paşanın

Azərbaycana yürüşə başlaması

1585 dekabr Sufiyan döyüşü. Döyüşdə əvvəlcə qızılbaşlar osmanlılara ağır zərbə vurdular. Lakin osmanlıların sayca

üstünlüyü qızılbaşları geri çəkilməyə məcbur etdi

1586 Həmzə Mirzənin mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxan türkmən və təkəli əmirlərinin qiyamını yatırması

1586 Qarabağda Həmzə Mirzənin sui-qəsd nəticəsində qətlə yetrilməsi

1586-1590 Bütün Azərbaycanın Sultan III Muradın ordusu tərəfindən işğal olunması

1587 Ustaclı və şamlı tayfalarından olan qızılbaşların Xorasan qrupunun Qəzvində Abbası hakimiyyətə gətirməsi

1587-1629 I Şah Abbasın hakimiyyəti. I Şah Abbasın dövründə Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahana köçürüldü, vahid

Azərbaycan bəylərbəyiliyi yaradıldı, Azərbaycanın cənub-şərq vilayətləri Qəzvinə tabe edildi, Ərdəbil şəhəri

xüsusi idarəetmə hüququnu saxladı, hərbi-inzibati islahatlar nəticəsində mərkəzi hakimiyət son dərəcə

qüvvətləndi, ölkədə İran etnik ünsürünün rolu kəskin surətdə artdı, qızılbaş əyanlarının qüdrəti sarsıldı, ölkə

daxilində siyasi sabitlik bərpa edildi, məhsuldar qüvvələr yenidən canlandı, Səfəvilər dövləti hərbi-siyasi

baxımdan möhkəmləndi və keçmiş qüdrətini bərpa etdi

1590 II Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin başa çatması. İstanbul sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən Azərbaycan ərazisi ilk

dəfə Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında bölündü, Şirvan, Qarabağ, Sərab, Marağa, Təbriz və onların

qərbində yerləşən torpaqlar osmanlılara verildi, Şərqi Gürcüstan, İranın bəzi qərb vilayətləri Osmanlı

imperiyasının tərkibinə qatıldı, Qaradağ, Xalxal, Ərdəbil və Talış (Lənkəran) vilayətləri Səfəvilərdə qaldı

1593 I Şah Abbas tərəfindən vahid Azərbaycan bəylərbəyiliyinin yaradılması

1598 Səfəvilər dövlətinin paytaxtının Qəzvindən İsfahana köçürülməsi

1599 I Şah Abbasın Şeybaniləri məğlub edərək Xorasan vilayətini yenidən Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatması və

öz təsirini Mavərannəhrə yayması

XVI əsr Təbrizdə böyük kitabxana açılması

XVI əsr Məhəmməd Xudabəndə məqbərəsinin inşa olunması

XVI əsrin sonları İngilis tacirlərinin Azərbaycan bazarlarında möhkəmlənmək cəhdlərinin iflasa uğraması

XVI əsrin 90-cı illəri Şərqi Anadoluda Cəlalilər hərəkatının başlanması. Cəlaililər hərəkatının səbəbi kütləvi narazılıq, aclıq,

soyğunçuluq, dəhişətli dağıntılar və iqtisadi tənəzzül idi. Hərəkatın iştirakçıları Qərbi Azərbaycan

kəndlilərinidən, Osmanlı, Şəqri Anadolu və İraq qaçqınlarından təşkil edilmişdir

XVII əsrin əvvəlləri Cəlalilər hərəkatının Azərbaycana və qonşu ölkələrə yayılması

XVII əsrin əvvəlləri Azərbaycanda Cəlalili dəstə başçılarından olan Koroğlunun fəaliyyət göstərməsi

1602 Dəli Həsənin Şərqi Anadoluda Cəlalilər hərəkatına rəhbərlik etməsi

1603 Almaniya səfiri Georgi Taktanderin Osmanlı imperatorluğuna qarşı ittifaq yaratmaq məqsədi ilə Səfəvi

sarayına gəlməsi

1603 14 sentyabr I Şah Abbasın Osmanlı hakimiyyətində olan Azərbaycan ərazilərini azad etmək məqsədilə qoşunla Təbriz

üzərinə yürüş etməyə başlaması. Təbrizdə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan baş verməsi. III Səfəvi-Osmanlı

müharibəsinin başlaması

1603-1612 III Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü

1603 21 oktyabr Səfəvi ordusunun Təbriz şəhərinə osmanlılar üzərinə hücum etməsi. Hücum nəticəsində I Şah Abbas

osmanlılar üzərində ilk qələbə qazanaraq Təbrizi osmanlılardan azad etdi. Təbrizin tutulması ilə Azərbaycanın

cənub vilayətlərinin taleyi həll olundu

1603 Ordubad əhalisinin Hacı Qəssabın başçılığı ilə osmanlılara qarşı üsyan qaldıraraq şəhəri azad etməsi. Ordubad

əhalisi Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdığına görə I Şah Abbas tərəfındən bütün dövlət vergilərindən

azad edildilər

1603 I Şah Abbasın Culfa və Naxçıvanı osmanlılardan azad etməsi

1603 noyabr I Şah Abbasın İrəvan qalasını mühasirəyə alması

1604 avqust I Şah Abbasın İrəvan qalasını azad edərək Əmirgünə xan Qacarı Çuxursəd (İrəvan) bəylərbəyi təyin etməsi

1604 Osmanlı ordusunun Ciqaloğlu Sinan paşanın komandanlığı altında Azərbaycana birinci yürüşə başlaması

1604 I Şah Abbasın "Arazın sol sahilini dağıtmaq və əhalisizləşdirmək, bütün azərbaycanlıları köçürmək, ərzaq və

ələf nə varsa götürmək, qalanını isə məhv edib yandırmaq" haqqında fərman verməsi və “böyük sürgün”

siyasətini həyata keçirməsi. Şah fərmanına uyğun olaraq Naxçıvan, İrəvan, Culfa şəhərinin yandırılaraq

əhalisinin zor gücünə İsfahana, Mazandarana və İranın digər vilayətlərinə köçürüldü

1605 Ciqaloğlu Sinan paşanın ordusunun ikinci dəfə Azərbaycana yürüşə başlaması

1606 I Şah Abbasın Gəncəni osmanlılardan azad etməsi

1607 Bakı və Dərbənd əhalisinin osmanlılara qarşı üsyan qaldırması. Dərbənddə üsyan nəticəsində Osmanlı

hakimiyyətinə son qoyuldu. I Şah Abbas göstərdikləri şücaətə görə Dərbənd əhalisini bütün dövlət

vergilərindən azad etdi

1607 iyun Səfəvilərin Şamaxını azad etməsi və Zülfüqar xanın Şirvana hakim təyin olunması

1603-1607 III Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin birinci mərhələsi. Müharibənin birinci mərhələsi Səfəvilərin qələbəsi ilə

başa çatdı, Osmanlı qoşunu Azərbaycandan tamamilə çıxarıldı, Azərbaycanın bütün ərazisi , Şəqri Gürcüstan

və qismən Dağıstan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatıldı

1610 Hacı Məhəmməd və Qara Səidin başçılığı ilə Cəlalilərin bir hissəsinin Səfəvilər dövlətinin sərhədlərini tərk

etməsi. Cəlalilərin bir hissəsinin Səfəvilər dövlətinin sərhədlərini tərk etməsinin səbəbi I Şah Abbasa xidmət

edən sıravi cəlalilər və onların dəsdə başçılarının şahdan gözlədikləri imtiyazı əldə edə bilməməsi idi

1612 17 oktyabr Sərab sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən 1555-ci il Amasiya sülhünün şərtləri bərpa olundu, Osmanlı dövləti

Azərbaycan, Şərqi Gürcüstan, habelə Şərqi Anadolunun Səfəvi dövlətinə mənsub olmasını tanıdı, Səfəvilər

rusların tikdiyi Terek qalasının dağıdılması barədə sultanın əmrinə mane olmamalı idilər

1613 oktyabr I Şah Abbasın Şimali Qafqaz xalqlarını itaətə gətirmək üçün Azərbaycanın şimal vilayətlərinə və Gürcüstana

yürüş etməsi

1615-1616 Gəncə yaxınlığındakı Dəngi vilayətinin kəndlilərinin və Məlik Pirinin başçılığı ilə Şirvanda Səfəvilər əleyhinə

üsyan baş verməsi

1616-1618 IV Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü

1618 Gəray xanın başçılığı ilə Krım türklərinin Azərbaycana yürüş etməsi

1618 Sınıq körpü döyüşü. Döyüş nəticəsində osmanlılar səfəvilərə məğlub olaraq geri çəkildi

1618 sentyabr Mərənd sülhü. IV Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin başa çatması

1622-1623 I Şah Abbasın 1618-ci il sülhünü pozaraq Bağdadla birlikdə İraqı ələ keçirməsi

1622-1639 V Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü. Osmanlı imperatorluğunda hərci-mərciliyin başlanması XVII əsrin 20-ci

illərində səfəvilərin osmanlılarla müharibəyə başlamasına imkan verdi

1629-1642 Şah I Səfinin hakimiyyəti. Şah I Səfi hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın idarəsində xeyli dəyişiklik etdi,

Rüstəm xanı Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz hakimi təyin etdi, Səfəvi-Osmanlı müharibəsini uğurla davam

etdirdi, İrəvan qalasını osmanlılardan azad etdi, Bağdad şəhəri Osmanlılar tərəfindən tutuldu, Səfəvilər dövləti

ilə Osmanlılar arasında Qəsri-Şirin sülhünü imzaladı

1634 Osmanlıların İrəvanı və Təbrizi ələ keçirməsi

1635 Şah I Səfinin İrəvan qalasını Osmanlılardan azad etməsi

1638 Bağdad şəhərinin Osmanlılar tərəfindən tutulması

1639 17 may Qəsri-Şirin sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən Səfəvi-Osmanlı müharibəsinə son qoyuldu, Ərəb İraqı osmanlılarda,

Zəncir qalasından şərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qaldı, Səfəvilər Van və Qars qalalarına, həmçinin Ahalsıxa

hücüm etməyəcəklərinə dair təminat verdilər. Qəsri-Şirin sülhü ilə 1555-ci il Amasiya sülhünün şərtləri təsdiq

olundu

1642-1666 Şah II Abbasın hakimiyyəti. Şah II Abbasın dövründə Səfəvilər dövlətinin Rusiya ilə ticarət əlaqələri

genişləndi, Rusiya Xəzər dənizi hövzəsində möhkəmlənməyə can atdı, rusların Şimali Qafqazda qalalar

tikdirməsinə mane olmaq məqsədilə xüsusi fərman verildi, Rusiya ilə Səfəvilər dövləti arasında sərhədd

toqquşması baş verdi, şah fərmanı ilə cüftbaşı vergisi soyurqal torpaqlarından alınmadı

1647 Kazakların Fərəhabad taciri Hacı Bağırı qarət etməsi

1653 Səfəvi hərbi hissələri ilə ruslar arasında toqquşma baş verməsi

1653-1662 Səfəvi-Rusiya münaqişəsi. Rusiyanın Şimali Qafqazda qalalar tikdirməyə başlaması Səfəvi-Rusiya

münaqişəsinə səbəb olmuşdu

XVII əsrin ortaları Səyyah Şardenin İrəvanda, xan sarayında üçhissəli tamaşaya baxması və onu “Şərqin operası” adlandırması

1667 4 yanvar Şamaxıda zəlzələ baş verməsi

1667-1694 Şah Süleymanın hakimiyyəti. Şah Süleymanın dövründə Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında ticarət müqaviləsi

bağlandı, Rusiya ilə Volqa-Xəzər yolu vasitəsilə ticarət əlaqələri genişləndi, rus tacirlərinə xüsusi ehtiram

göstərilməsi tapşırıldı, Çuxursəd vilayətində qacar və bayat tayfaları üsyan qaldırdı, Xəzəryanı vilayətlər

S.Razinin yürüşlərinə məruz qaldı

1667 Səfəvi-Rusiya ticarət müqaviləsinin imzalanması. Bu müqavilə Səfəvilərin bütün hakimiyyəti dövründə ruslara

gömrüksüz ticarət etmək hüququ, karvansaralarda və bazarlarda imtiyazlar verirdi

1667-1668 Stepan Razinin başçılığı ilə don kazaklarının Azərbaycana qarətçi yürüşü

1671 Stepan Razinin Rusiya tərəfindən tutularaq edam edilməsi

1677 Çuxursəd bəylərbəyiliyində Qacar və Bayat tayfalarından olan əsgərlərin üsyan qaldırması. Çuxursəd

bəylərbəyi Səfiqulu xan üsyançılar qarşısında davam gətirməyərək qalaya sığınmağa məcbur oldu. Lakin

tezliklə Səfəvi hökmdarı Şah Süleymanın təyin etdiyi yeni bəylərbəyi üsyanı yatırdı

1694-1722 Şah Sultan Hüseynin hakimiyyəti. Şah Sultan Hüseynin dövründə feodal özbaşınalıqları artdı, iri feodallar

müstəqilliyə can atmağa başladılar, hakimiyyətə qarşı xalq hərəkatı gücləndi, ölkədə üsyanlar başladı, Şirvanda

Hacı Davudun başçılığı ilə üsyan baş verdi, əhali siyahıya alındı, əfqanlar Səfəvilər dövlətinə qarətçi yürüşlər

edərək İsfahan şəhərini tutdular. Şah musiqini qadağan edən fərmanlar verməsi ilə də yadda qalmışdır

1699-1702 Səfəvilər dövləti tərəfindən əhalinin və onun əmlakının siyahıya alınması. Siyahıya alma nəticəsində ölkədə

toplanan vergi və mükəlləfiyyətlərin sayı artırıldı, bu isə xalqın var-yoxdan çıxmasına səbəb oldu

XVII əsr Qədim İpək yolunun öz əhəmiyyətini itirməsi

XVII əsr Azərbaycan haqqında osmanlı səyyahı Övliya Çələbi, alman səyyahı Adam Oleari və holland səyyahı Yan

Streysin məlumat verməsı

XVII əsr Gəncədə Şah Abbas (Cümə) məscidi, Suraxanıda hind atəşpərəstlərinin məbədi, Şamaxının Kələxana kəndində

məqbərələr kompleksi (1663), Nardaran kəndində məscid (1663), Sanqaçalda ovdan, Təbrizdə Şibli

karvansarasının inşa edilməsi

XVII əsr Təbriz miniatür məktəbinin nümayəndələrinin İsfahan rəssamlıq məktəbini yaratması

XVII əsr Təbriz, Gəncə Şamaxı bəylərbəyiliyinin şəhərlərindəki saraylarda teatr kollektivlərinin təşkil olunması

XVII əsrin II yarısı Səfəvilər dövlətinin idarəçiliyində irsilik prinsipinin saxlanılması

XVII əsrin II yarısı Rusiyanın Azərbaycana əlverişli satış bazarı kimi yanaşması və digər dövlətlərin Azərbaycanla iqtisadi

əlaqələrinə mane olmaq siyasəti yeritməsi. Azərbaycan tacirlərinin Kazan, Novqorod, Yaroslav, Arxangelsk

şəhərləri ilə ticarət əlaqələri saxlaması

XVII əsrin II yarısı Şah II Abbasın baş tarixçisi Məhəmməd Tahir Vahidin “Tarixi-vahid” (“Abbasnamə”) əsərini yazması

XVII əsrin II yarısı Səfəvi dövlətində pul böhranı baş verməsi

XVII əsrin sonları Səfəvilər dövlətinin dərin iqtisadi-siyasi böhran keçirməsi

1707 Səfəvi zülmü əleyhinə Car-Balakəndə ilk kütləvi xalq çıxışı baş verməsi

1709 Təbrizdə sənətkar və şəhər yoxsullarının Səfəvi zülmü əleyhinə çıxışı baş verməsi

1709-1715 Soucbulaq və Muğanda Səfəvi zülmü əleyhinə kəndli çıxışları baş verməsi

1711 Car camaatının yenidən Səfəvi zülmü əleyhinə üsyan qaldırması. Şirvan bəylərbəyinin qoşunu ilə döyüşdə

üsyançılar qalib gəldi və bəylərbəyi döyüş meydanında həlak oldu

1716 Rus çarı I Pyotrun A. Volinskiyə gizli göstəriş verərək İrana göndərməsi. I Pyotrun Volinskiyə verdiyi gizli

göstərişlər Cənubi Qafqazdakı xristian əhali ilə əlaqə yaratmaq, Səfəvi dövlətinin ərazisində rus ticarətinin

rerspektivlərini öyrənmək, karvan yollarının, yerli qoşunun və müdafiə qurğularının vəziyyətini öyrənmək idi

1719-1721 Şirvanda feodal və Səfəvi zülmünə qarşı Hacı Davudun başçılığı ilə üsyan baş verməsi

1720 Qazıqumuxlu Surxay xanın köməyi ilə Hacı Davudun Şabran, Xudat və Şamaxı şəhərlərini tutması. Şamaxının

üsyançılar tərəfindən tutulması zamanı buradakı rus tacirlərinə böyük zərər dəydi, bəziləri isə öldürüldü

XVIII əsrin 20-ci illəri Cənubi Qafqaz uğrunda Rusiya, Osmanlı və Səfəvilər dövləti arasında mübarizə başlaması

1722 8 mart Əfqanların Səfəvilər dövlətinə hücum etməsi. İsfahan yaxınlığında döyüş. Əfqanların bu yürüşü nəticəsində

İsfahan yaxınlığında şah qoşunları məğlub edildi, paytaxt İsfahan mühasirəyə alındı, Səfəvilər dövlətində

mərkəzi hakimiyyət devrildi - Şah Sultan Hüseyn taxtdan salınaraq həbsə alındı

1722 Təhmasibin Astarabadda özünü II Təhmasib adı ilə şah elan etməsi

1722-1732 Şah II Təhmasibin hakimiyyəti. II Təhmasibin dövründə əfqanlar Azərbaycandan qovuldu, I Pyotr Xəzərsahili

vilayətlərə hücuma başladı və Rusiyanın Xəzəryanı vilayətləri işğal etməsinin I mərhələsi başa çatdı,

osmanlılar ölkənin bir hissəsi işğal etdi, Azərbaycan torpaqları Səfəvi, Osmanlı və Rusiya arasında

bölüşdürüldü, Peterburq, Nabur, Kirmanşah və Rəşt sülhləri imzalandı, Nadir xan osmanlılara qarşı

müharibəyə başladı

1722 15 iyun I Pyotrun Azərbaycan dilində “Bəyannamə” nəşr etdirərək Şirvana və Xəzəryanı bölgələrə göndərməsi.

“Bəyannamə”də rus qoşununun yürüşünün əsas səbəbi gizlədilir, Xəzəryanı bölgələrdə yaşayan şiə əhalisini

imnandırmağa çalışılırdı ki, o, Səfəvi şahının dostudur, yürüşdə onun məqsədi bu yerlərdə əmin-amanlıq

yaratmaqdan və rus tacirlərini qarət edən qiyamçıları cəzalandırmaqdan ibarətdir. I Pyotr Səfəvilərə qarşı

üsyan edən feodalların, Osmanlı türklərinin bu torpaqları zəbt etməsinin qarşısını alacaq, burada Səfəvilərin

hakimiyyətini bərpa edəcəkdir

1722 18 iyun I Pyotrun Həştərxandan Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərinə yürüşə başlaması. I Pyotrun bu yürüşdə əsas

məqsədi Xəzərin qərb sahil bölgələrini işğal etmək və Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək idi

1722 15 avqust I Pyotrun başçılığı ilə rus eskadrasının Dərbəndə daxil olması

1722 7 sentyabr I Pyotrun Bakının tutulasını general-mayor M.Matyuşkinə tapşıraraq Peterburqa qayıtması

1722 dekabr Rus eskadrasının Rəşt şəhərini zəbt etməsi və S.Abramovun burada konsulluq açması

1722 Şirvan üsyanının başçısı H.Davudun Rusiyaya qarşı mübarizədə kömək üçün Osmanlı sultanı III Əhmədə

müraciət etməsi

1723 28 iyul Rus eskadrasının Bakını işğal etməsi. Knyaz İ.Baryatinskinin Bakının komendatı təyin edilməsi. I Pyortun

əmri ilə Bakının alınması münasibəti ilə Peterburqda yaylım atəşi açıldı. Bakı işğal edildikdən sonra

M.Matyuşkin Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəyin H.Davudla əlaqədə olduğunu bəhanə edərək onun həbsə

alınmasını əmr etdi. Bakı tutulduqdan sonra rus komandanlığı asanlıqla Salyanı da işğal etdi

1723 12 sentyabr Peterburq müqaviləsi. Rusiya ilə Səfəvilər arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən Səfəvilərin

Dərbənddən Gilana qədər olan Xəzəryanı torpaqları Rusiyaya ilhaq edildi və Rusiya əfqanlarla müharibədə

Səfəvi şahına hərbi yardım edəcəyini öhdəsinə götürdü

1722-1723 Xəzəryanı bölgələrin Rusiya tərəfindən işğalının birinci mərhələsinin başa çatması

1723-1735 Rusiyanın Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərində hökmranlığı dövrü

1723-1725 Şimali-qərbi Azərbaycan əhalisinin kömək üçün osmanlılara müraciət etməsi

1723 oktyabr Osmanlı qoşununun Gəncəyə uğursuz hücum etməsi

1724 may-avqust Cənubi Qafqazda yaşayan ermənilərin I Pyotra məktubla müraciət etməsi

1724 12 iyul İstanbul müqaviləsinin imzalanması. Rusiya ilə osmanlılar arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən

Osmanlı dövləti Peterburq müqaviləsinin şərtlərini təsdiq etdi, Rusiya, Xəzəryanı bölgələr istisna olmaqla,

bütün Azərbaycan ərazisinin osmanlılara verilməsinə razılıq verdi, Şirvan osmanlıların himayəsi altında

yarımmüstəqil xanlıq elan olundu, Hacı Davud isə Şirvan xanı təsdiq edildi, Şirvanın sahilyanı hissəsi isə

Rusiyanın tabeliyinə verildi, Kürdən şimaldakı torpaqlarda Osmanlılara hərbi qüvvə saxlamağa icazə

verilmir, bu ərazilər yerli hakimlər tərəfindən idarə olunmalı idi

1724 noyabr I Pyotrun xüsusi sərəncamla Rumyanstevə Şirvan bölgəsində ermənilərin yerləşdirilməsi barədə tapşırıq

verməsi

1724 Osmanlı dövlətinin Osmanlı işğal zonasına daxil olan əraziləri tutmağa başlaması

1724 iyun Osmanlı qoşunlarının müqavimət görmədən İrəvan şəhərini tutması. Naxçıvan, Ordubad, Qazax və Borçalı

əhalisinin könüllü olaraq Osmanlı hakimiyyətini qəbul etməsi

1724 yay Osmanlıların Salmas, Xoy və Mərəndə yiyələnməsi

1724 noyabr I Pyotrun ermənilərin Şirvana köçrülməsi haqqında xüsusi sərəncam imzalaması. Sərəncamda bildirilirdi ki,

əgər erməni xalqı bəyəndiyi yerdə yaşamaq istəsə ona kömək edib torpaq verilməli, şəhər və kəndlərdə

sahibsiz qalan evlər onların ixtiyarına verilməlidir. Bundan başqa I Pyotr Rumyanstevə tapşırmışdı ki,

erməniləri Xəzəryanı əyalətlərdə istədikləri şəhərlərdə yerləşdirmək üçün lazım gələrsə, yerli əhalini qovsun

1724-1725 Osmanlıların Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ keçirməsi

1724-1735 Azərbaycanın qərb torpaqlarında Osmanlı idarəçiliyi dövrü

1725 27 iyul Osmanlı qoşunlarının Abdulla Köprülü paşanın komandanlığı altında Təbriz şəhərini tutması

1725 avqust Osmanlı sərkərdəsi Sarı Müstafa paşanın Gəncəni tutması

1725 28 dekabr Osmanlı əsgərlərinin osmanlı işğal zonasına daxil olmayan Ərdəbil şəhərini tutması və şəhərin alınması

münasibətilə İstanbulda atəşfəşanlıq keçirilməsi

1725-1728 Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazda qismən yumşaq vergi siyasəti yeritməsi

1726 Rus imperatoru I Yekaterinanın knyaz V.Dolqorukovu Gilana göndərməsi. I Yekaterinanın V.Dolqorukov

Gilana göndərməkdə məqsədi Səfəvi şahı II Təhmasiblə münasibətləri qaydaya salmaq idi

1726 Lənkəran, Astara, Təngərud, Muğan, Şahsevən bölgələrinin Rusiyanın işğalı altına düşməsi

1726 Zəngəzurda Osmanlılar əleyhinə üsyan baş verməsi

1727-1728 Osmanlıların Azərbaycanın işğal etdiyi bölgələrində əhalini siyahıya alması

1727 12 dekabr Nabur müqaviləsi. Rusiya ilə Osmanlı sərhədinin müəyyənləşdirilməsi barədə imzalanan Nabur

müqaviləsinin şərtlərinə əsasən ruslar 1727-ci ildə Cavad, Salyan, Şeşpara, Rustov, 1728-ci ildə isə Quba və

Təngəyə yiyələndilər

1728 Hacı Davudun Təngə qalasını ruslara təhvil verməkdən boyun qaçırması. Bunu Osmanlı hakim dairələri

sədaqətsizlik kimi qiymətləndirərək, onu xanlıqdan uzaqlaşdırdılar. H.Davud həbs edilib Kipr adasına sürgün

edildi. Qazıqumuxlu Surxay xan isə Şirvan xanı təyin olundu

1729-1731 Qarabağ, Şamaxı, Təbriz Xaçqala, Marağa, Həmrud, Ərdəbil və Xalxal bölgələrində Osmanlı hakimiyyəti

əleyhinə üsyanlar baş verməsi

1730 II Təhmasibin osmanlılardan işğal olunmuş Səfəvi torpaqlarını geri qaytarmağı tələb etməsi. Osmanlıların rədd

cavabı səfəvilərlə-osmanlılar arasında müharibəyə (1730-1733) səbəb oldu

1730 Nadir xanın Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə başlaması

1730 Nadir xanın Marağa, Ərdəbil və Təbriz şəhərlərini Osmanlılardan azad etməsi

1730 Nadir xanın rus komandanlığından Xəzəryanı əyalətləri geri qaytarmağı tələb etməsi

1731 II Təhmasibin Naxçıvan və İrəvanı osmanlılardan geri almaq üçün uğursuz hərbi əməliyyatlara başlaması

1731 Üçkilsə (Üçmüədzin) döyüşü. II Təhmasibin osmanlılar tərəfindən ağır məğlubiyyətə uğradılması

1731 Həmədan yaxınlığında döyüş. Osmanlı qoşunları üçün İsfahana yol açılması

1732 16 yanvar Kirmanşah sülhü. Səfəvilərlə osmanlılar arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən İrəvan, Gəncə,

Şamaxı, Şirvan bölgələri osmanlılara verildi, Osmanlı dövləti Həmədan, Kirmanşah, Ərdəbil və Təbrizi

Səfəvilərə qaytarmağa razılıq verdi, Araz çayı bu dövlətlər arasında sərhəd oldu

1732 21 yanvar Rəşt müqaviləsi. Səfəvilərlə ruslar arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən Kürdən cənubda yerləşən

Xəzəryanı bölgələr Səfəvilər dövlətinə qaytarıldı, Səfəvilər dövləti osmanlıları Xəzəryanı bölgələrə

buraxmamağı öhdəsinə götürdü, Səfəvilər dövləti ərazisində rus tacirləri üçün güzəştli şərtlər nəzərdə tutuldu

1732 avqust Səfəvilər dövlətində saray çevrilişi baş verməsi. Çevriliş nəticəsində Nadir xan II Təhmasibi taxtdan salaraq

onun oğlu Abbas Mirzəni III Abbas adı ilə şah, özünü isə onun qəyyumu elan etdi. Bu hadisədən sonra Nadir

xan faktiki olaraq Səfəvilər dövlətinin tam səlahiyyətli hakimi oldu

1732-1736 Səfəvi dövlətinin sonuncu hökmdarı Şah III Abbasın hakimiyyəti

1733 yanvar Bağdad ətrafında döyüş. Nadir xanın Osmanlı qoşununa güclü zərbə endirməsi

1733 fevral Bağdad müqaviləsi. Osmanlı qoşunlarının komandanı Əhməd paşa ilə Nadir xan arasında imzalanan

müqavilənin şərtlərinə əsasən osmanlılar son on ildə işğal edilmiş bütün torpaqları Səfəvilərə qaytarmağı

öhdəsinə götürdü və Azərbaycanın cənubunda hərbi əməliyyatları dayandıraraq qoşunlarını buradan çıxardı

1734 Nadir xanın başçılığı ilə Şamaxının azad edilərək Şirvanda Osmanlı hökmranlığına son qoyulması

1734 Nadirin əmri ilə Şamaxı şəhərinin dağıdılması və əhalisinin “Yeni Şamaxıya” (Ağsuya) köçürülməsi

1735 Hacı Davudun Kipr adasından Geliboluya köçürülməsi və orada vəfat etməsi

1735 21 mart Gəncə müqaviləsi. Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə əsasən rus qoşunu

Xəzəryanı vilayətləri tamamilə tərk etməli idi

1735 iyun Üçmüədzinin şimal-şərqində Səfəvi və Osmanlı qoşunu arasında döyüş baş verməsi. Nadir xanın qələbə

qazanması

1735 sonları Osmanlı qoşununun Cənubi Qafqazdan tamamilə çıxarılması

1736 Nadir xan tərəfindən Səfəvilər dövlətinin varlığına son qoyulması

AZƏRBAYCAN NADİR ŞAH İMPERİYASININ TƏRKİBİNDƏ

XVIII 30-40-cı illəri Azərbaycanda Nadirin hakimiyyətinə qarşı xalq çıxışları baş verməsi

1734 İlk dəfə Astaranın yoxsul kəndlilərinin Nadir xana qarşı üsyan qaldırması

1734 Şəkinin Biləcik kəndinin əhalisinin Nadir xana qarşı üsyan qaldırması

1735 fevral Nadir xanın cəza dəstələrinin Car, Biləcik, Şamaxı və Astara üsyanlarını yatırması və Dərbəndə qədər olan

əraziləri hakimiyyət əleyhinə olan qüvvələrdən təmizləməsi

1736 əvvəlləri Nadir xanın sonuncu Səfəvi hökmdarı Şah III Abbası öldürtməsi

1736 mart Suqavuşan qurultayının keçirilməsi. Suqavuşan qurultay nəticəsində Nadir xan özünü İranın şahı elan etdi.

Bununla Səfəvilərin sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Qurultayda Nadirin şah seçilməsinə qarşı çıxan

feodallar ailələr ilə birlikdə Xorasana sürgün edildilər, Qazax, Şəmşəddil və Borçalı mahalları Kartli

hakiminin tabeliyinə verildi, Qarabağ məliklikləri isə Gəncə bəylərbəyliyinə tabe edildi

1736-1747 Azərbaycan torpaqlarının Nadir şah imperiyasının tərkibində qalması

1737 Nadir şahın əmri ilə rəiyyətin hərbi qulluğa çağırılması

1737 Nadir şahın Hindistana və Mərkəzi Asiyaya yürüş etməsi

1738 Nadir şahın ölkədə olmamasından istifadə edən Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin əhalisinin Nadir şahın

kakimiyyətinə qarşı yenidən silaha əl atması

1738 Divanə İbrahim və Xəlilin başçılığı ilə Carda Nadir şaha qarşı ən böyük üsyan baş verməsi. Üsyanı yatırmaq

üçün Nadir şahın qardaşı İbrahim xan böyük ordu ilə Cara gəlsədə qanlı döyüş nəticəsində şahın qoşun

darmadağın edildi və İbrahim xan öldürüldü

1739 sonları Mirzə Səfi xanın başçılığı ilə şah qoşununun Car üsyanın qismən yatırması

1741 Nadir şahın Hacı Çələbini Şəki əyalətinə vəkil təyin etməsi

1741 yay Nadir şahın Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsinə yürüşü

1743-1744 Nadir şah rejiminə qarşı Şirvan, Şəki, Təbriz, Xoy və Salmasda yeni üsyanlar baş verməsi

1743 əvvəlləri I Sam Mirzənin başçılığı ilə Şirvanda Nadir şaha qarşı üsyan baş verməsi

1743 Nadir şahın I Sam Mirzə üsyanını yatırmaq üçün oğlu Nəsrullah Mirzəni Şamaxıya göndərməsi

1743 oktyabr Şirvan üsyançılarının Ağsu şəhərini tutaraq şahın vergi toplayanlarını qovması və II Sam Mirzəni oraya dəvət

etməsi. Ağsuya gələn kimi II Sam Mirzəni ağır verigləri ləğv etdi və əhalidən az miqdarda vergi toplanması

barədə göstəriş verdi

17439 Şamaxı yaxınlığında Şirvan düzənliyində döyüş. Döyüş nəticəsində I Sam Mirzənin qoşunu darmadağın edildi

və Nəsrullah Mirzə Şamaxıda Nadir şah idarə üsulunu bərpa etdi

1743 sonları II Sam Mirzənin Şirvan üsyanına başçılıq etməsi

1743 oktyabr Şirvan üsyançılarının Ağsu şəhərini tutaraq Nadir şahın vergi toplayanlarını qovması və II Sam Mirzəni oraya

dəvət etməsi

1743 9 noyabr Nəsrullah Mirzənin Şirvan üsyançıları ilə döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğraması

1743 sonları Şahbulağı döyüşü. Döyüş nəticəsində Nəsrullah Mirzə qalib gələrək Ağsu qalasını tutdu və Şirvan üsyanını

yatırdı, II Sam Mirzə isə məğlub olaraq Gürcüstana qaçdı. Məğlub olaraq Gürcüstana qaçan II Sam Mirzəni

Kartili-Kaxetiya çarı Teymuraz əsir alaraq Nəsrullah Mirzənin düşərgəsinə göndərdi. Nadir şah II Sam

Mirzənin tutulmasında köməyinə və digər xidmətlərinə görə Araqvi vilayətini Teymuraza hədiyyə etdi

1743 Hacı Çələbinin məlik Nəcəfi öldürərək şahın adamlarını Şəkidən qovması və Şəki vilayətini müstəqil xanlıq,

özünü isə xan elan etməsi

1744 29 noyabr Nadir şahın “Gələsən-Görəsən” qalasına hücum etməsi. Hücum nəticəsində Nadir şah müqavimətə rast gələrək

Bərdəyə doğru geri çəkildi

1746 “Gələsən-Görəsən” qalasının müdafiəçilərinin Nadir şaha tabe olması. “Gələsən-Görəsən” qalasının

müdafiəçilərinin Nadir şaha tabe olmasının səbəbi qalada ərzaq ehtiyyatının tükənməsi idi. Odur ki, Hacı

Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaqla Nadir şaha güzəşdə gedib, onun hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu

1747 əvvəlləri Hacı Çələbinin Nadir şah zülmünə qarşı yenidən üsyan qaldırması

1747 III Sam Mirzənin başçılığı ilə Nadir şah əleyhinə Ərdəbil və Təbrizdə üsyan baş verməsi

1747 19 iyun Nadir şahın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi. Nadir şahın öldürülməsindən sonra onun yaratdığı imperiya

süqut etdi, İran dövlətini yenidən ara müharibələri bürüdü, Azərbaycan ərazisi xanlıqlara, sultanlıqlara və

məlikliklərə parçalandı. Nadir şah dövlətinin süqutunun səbəbi aramsız müharibələr, iqtisadi vəziyyətin ağırlığı

və sosial-qruplar arasındakı ziddiyyətlər olmuşdur

AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA. XANLIQLAR DÖVRÜ

URMİYA XANLIĞI

XVIII əsrin ortaları Azərbaycanın xanlıqlara, sultanlıq və məlikliklərə parçalanması

XVIII əsrin ortalar Urmiya xanlığının yaranamsı. Xanlığın mərkəzi əvvəl Urmiya sonra isə Təbriz şəhəri olmuşdur

XVIII əsrin II yarısı Xanlıqlar dövrü. Bu dövrdə Azərbaycan, IX-XI əsrlərdə olduğu kimi feodal dağınıqlığı dövrünü yaşayırdı

XVIII əsrin 50-ci illəri İranda və Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyət uğrunda Fətəli xan Əfşar, Kazım xan Zənd və Məhəmmədhəsən

xan Qacarın mübarizə aparması

1747-1763 Urmiya xanlığının banisi Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti

1751 Urmiyalı Fətəli xanın müttəfiqi Azad xanı İrəvan xanlığı üzərinə yürüşə göndərməsi. Lakin İrəvan xanı Mir

Mehdi xan Kartli çarı II İraklinin köməyi ilə Azad xanın qoşununu geri oturtdu

1752 Kərim xan Zəndin Azərbaycana hücum etməsi

1752 Qəşmə döyüşü. Döyüşü nəticəsində Kərim xan Zənd Fətəli xan Əfşara məğlub olaraq cənuba – Fars vilayətinə

qaçdı

1752 Miyanə döyüşü. Döyüşü nəticəsində Fətəli xan Əfşarın qoşunu yenə də qalib gəldi və Kərim xanın qardaşı

İsgəndər xan əsir alınaraq edam edildi

1753 Məhəmmədhəsən xan Qacarın Kərim xan Zəndi məğlub etməsi

1753-1754 Fətəli xan Əfşarın hakimiyyətini Mərkəzi və Cənubi İrana yayması. Bu illərdə Fətəli xanın idarə etdiyi

ərazilərin sərhədləri İranın cənubuna qədər uzanırdı. Lakin İran hakim dairələrinin Kərim xana köməyi

sayəsində əvvəlcə Şiraz, sonra isə İsfahan əldən çıxdı. Bununla da, Fətəli xanın mərkəzi hakimiyyət uğrunda

mübarizəsi zəiflədi

1756 mart Məhəmmədhəsən xanın İsfahan və Rəşti tutaraq Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş etməsi. Məhəmmədhəsən xan

Qarabağ xanlığının mərkəzi olan Şuşanı bir ay mühasirədə saxlasa da, onu tuta bilmədi və geri çəkildi. Geri

çəkilərkən Təbrizi, sonra isə Urmiyanı tutdu

1755 yazı Məhəmmədhəsən xan Qacarın Zəndlər üzərində qələbə çalması.

1759 fevral Məhəmmədhəsən xan Qacarın öldürülməsi. Fətəli xan Əfşarın Təbrizə qayıdaraq hakimiyyətini

möhkəmləndirməsi və birləşdirmə siyasətini davam etdirməsi

1759 yaz Urmiyalı Fətəli xan Əfşarın Qarabağ xanlığına hücum edərək özündən asılı vəziyyətə salması. Qarabağ

xanlığından başqa, Ərdəbil və Maku xanlıqları istisna olmaqla Cənubi Azərbaycan xanlıqları da bir müddət

Fətəli xan Əfşardan asılı vəziyyətdə qalmışdı

1760 payız Kərim xan Zəndin Azərbaycanın cənubuna hücum edərək Təbrizi dörd ay mühasirədə saxlaması

1761 yay Qaraçəmən döyüşü. Kərim xan Zəndin yenidən Urmiyalı Fətəli xana məğlub olması

1763 oktyabr Kərim xan Zəndin 9 aylıq mühasirədən sonra Urmiya şəhərini tutması

1763 Kərim xan Zənd tərəfindən “Şiraz qonaqlığı”nın təşkil olunması. “Şiraz qonaqlığı”nda Qarabağ xanı Pərahəli

xan, Xoy xanı Şahbaz xan, Qaradağ xanı Kazım xanı və başqaları iştirak edirdilər. “Şiraz qonaqlığı”nda Kərim

xanın məqsədi xanları vətənlərindən uzaq salmaq və bu yolla onları özündən asılı vəziyyətə salmaq idi. Lakin,

“Şiraz qonaqlığı” gözlənilən nəticəni vermədi

XOY, TƏBRİZ, QARADAĞ VƏ ƏRDƏBİL XANLIQLARI

XVIII əsrin ortaları Əmiraslan xan tərəfindən Təbriz xanlığının əsasının qoyulması. Əmiraslan xan Nadir şahın dövründə III Sam

Mirzənin üsyanını yatırmış, onun özünü isə edam etdirmişdi. Nadir şahın ölümündən sonra isə müstəqil dövlət

yaradaraq qısa vaxtda Təbriz, Xalxal, Ərdəbil xanlıqlarını özünə tabe etdi və Adil şahın hakimiyyətini tanımadı

XVIII əsrin ortaları Kazım xan tərəfindən Qaradağ xanlığının əsasının qoyulması

XVIII əsrin ortaları Bəbir xan Şahsevən tərəfindən Ərdəbil xanlığının əsasının qoyulması. Bəbir xan hakimiyyəti dövründə xanlığı

siyasi cəhətdən möhkəmləndirdi

XVIII əsrin ortaları Şahbaz xan tərəfindən Xoy xanlığının əsasının qoyulması

1747-1783 Ərdəbil hakimi Nəzərəli xanın hakimiyyəti. Nəzərəli xan hakimiyyəti dövründə zəndlərlə və qacarlarla

münasibətləri kəskinləşdi, nigah diplomatiyası vasitəsilə qarabağlı İbrahim xanla dostluq əlaqələri yaratdı,

həmçinin Lənkəran xanlığı ilə mehriban qonşuluq münasibətləri qurdu

1748-1752 Qaradağ hakimi Kazım xanın hakimiyyəti. Kazım xan mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək,

Qaradağ xanlığının əsasını qoymuş, Şəki xanı Hacı Çələbiyə qarşı ittifaqına qoşulmuşdur

1748 Nadir şahdan sonra hakimiyyətə gələn Adil şahın öz qardaşı İbrahim Mirzə tərəfindən hakimiyyətdən

uzaqlaşdırılması

1748 İbrahim Mirzənin Təbriz hakimi Əmiraslan xanı məğlub edərək Təbrizi tutması. Lakin Məşhəd və İsfahanda

baş vermiş üsyan İbrahim şahın Təbrizdən geri çəklməsinə səbəb oldu və Məşhəddəki döyüşdə həlak oldu

1748 Fətəli xan Əfşarın Təbrizə yürüş etməsi. Yürüş nəticəsində Fətəli xan Təbriz şəhərini ələ keçirərək şəhərin

idarəsini Nəcəfqulu xan Dünbuliyə tapşırdı. Beləliklə, Təbriz xanlığı Urmiya xanlığından asılı vəziyyətə düşdü

1748-1763 Təbriz xanlığının Urmiyalı Fətəli xan Əfşardan asılı vəziyyətdə qalması

1759-1763 Qarabağ xanlığının Urmiya xanlığından asılı vəziyyətdə qalması

1763 Fətəli xan Əfşarın öldürülməsi və Təbriz xanlığının yenidən müstəqil olması

1763-1786 Xoy hakimi Dünbuli Əhməd xanın hakimiyyəti. Əhməd xan hakimiyyəti dövründə Urmiya xanlığını tabe

etməyə çalışdı, bir müddət İrəvan, Naxçıvan və Qaradağ xanlıqlarını özündə asılı vəziyyətə saldı, Azərbaycanın

bir sıra xanlıqları və Kartili çarlığı ilə diplomatik əlaqələr saxladı, Cəfərqulu xanı Naxçıvan xanlığında

hakimiyyətə gətirdi

1782 Qaradağ xanlığının Xoy və Qarabağ xanlarının birləşmiş qüvvələri tərəfindən işğal olunması və müstəqilliyini

itirməsi

1783 Təbriz yaxınlığında döyüş. Təbriz xanı Xudadad xanın Əhməd xanla birləşərək Urmiyalı İmamqulu xan Əfşar

və onun müttəfiqi sərablı Əli xan Şəqaqi üzərində qələbə qazanması

1783-1808 Ərdəbil hakimi Nəsir xanın hakimiyyəti. Nəsir xanın hakimiyyəti dövründə Qubalı Fətəli xan xanlığa yürüş

etdi, həmçinin Ərdəbil xanlığı qacarlardan asılı vəziyyətə düşdü

1791 Qaradağ xanlığının Ağa Məhəmməd xan Qacara tabe olması

ŞƏKİ XANLIĞI

1743-1744 Şəki ərazisində Nadir şah əsarətinə qarşı Hacı Çələbinin başçılığı ilə üsyan baş verməsi

1743 Hacı Çələbinin Şəkini müstəqil xanlıq, özünü isə xan elan etməsi

1743-1819 Şəki xanlığının mövcud olması

1743-1755 Şəki hakimi Hacı Çələbi xanın hakimiyyəti

1748 Hacı Çələbi xanla Qarabağ hakimi Pənahəli xan arasında “Bayat savaşı” baş verməsi

XVIII əsrin 50-ci illəri Hacı Çələbi xanın II İrakli üzərində qələbəsindən sonra İlisu sultanlığı istisna olmaqla, digər sultanlıqların

(Qazax, Şəmşəddil, Ərəş, Qəbələ) və Car-Balakən camaatlığının Şəki xanlığından asılı vəziyyətə düşməsi

1751 Şəki xanlığı ilə gürcülər arasında döyüş baş verməsi. Döyüş nəticəsində Hacı Çələbi xanın gürcüləri məğlub

etməsi

XVIII əsrin ortaları Qarabağ, Gəncə, Qaradağ və Xoy xanlıqlarının Şəki xanı Hacı Çələbiyə qarşı ittifaq yaratması

1752 mart “Qızılqaya xəyanəti”. Gürcü çarı II İraklinin hərbi dəstələrinin Gəncə yaxınlığında Qızılqaya adlanan yerdə

düşərgə salmış xanların üzərinə hücum edərək onları əsir götürməsi. “Qızılqaya xəyanəti”nin təşkilatçısı II

İrakli bu işi törətməklə xanlıqları özündən asılı vəziyyətə salmaq məqsədi güdürdü. “Qızılqaya xəyanəti”ndə

Qaradağ (Kazım xan), Gəncə (Şahverdi xan), Naxçıvan (Heydərqulu xan), İrəvan (Hüseynəli xan) xanlıqları

iştirak edirdi. “Qızılqaya xəyanəti” isə bir daha göstərdi ki, Azərbaycan xanları birləşməli və ümumi düşmənə

qarşı vahid cəbhədə mübarizə aparmalıdılar

1752 Şeyx Nizaminin qəbri yaxınlığında döyüş. Döyüş nəticəsində Hacı Çələbi xan gürcü qoşunlarını məğlub edərək

əsir alınmış Azərbaycan xanlarını azad etdi, Qazax və Borçalı ələ keçirilərək xanın oğlu Ağakişi bəy buraya

hakim təyin edildi

1752 yaz Gürcü çarı II İraklinin hərbi dəstələrinin Cara hücum etməsi. Bu zaman Hacı Çələbi xan Car camaatının

köməyinə gəldi və gürcü çarını əvvəlkindən daha ağır məğlubiyyətə uğratdı

1755 Hacı Çələbi xanın vəfat etməsi və onun Şamaxı xanlığını Şəkiyə tabe etmək planının baş tutmaması

1755-1767 Şəki hakimi Ağakişi bəyin hakimiyyəti

1763 Usta Abbasqulu tərəfindən Şəki xan sarayının inşa edilməsi

1767 Qubalı Fətəli xanın Şəki xanlığına müdaxilə etməsi. Bu müdaxilə nəticəsində Məhəmmədhəsən xan Şəkidən

qovuldu, Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xan Şəki xanı elan edildi və Şəki xanlığı Quba xanlığından siyasi

asılılığı qəbul etməli oldu

1767-1779 Şəki hakimi Hüseyn xanın hakimiyyəti

1779-1789 Şəki xanlığının Quba xanlığından asılı vəziyyətdə qalması

1779 Məhəmmədhəsən xanın Şəki xanlığında yenidən hakimiyyətə gəlməsi

1779-1795; 1797-1805 Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xanın hakimiyyəti

1785 Qubalı Fətəli xanla Məhəmmədhəsən xanı arasında döyüş baş verməsi. Döyüşdə Fətəli xan Məhəmmədhəsən

xanı məğlub etdi və Şəki xanlığı Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşdü

1788 Şamaxı yaxınlığında döyüş. Döyüş nəticəsində Fətəli xan Məhəmmədhəsən xanı məğlub etdi və Şəki xanlığı

yenidən Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşdü

1789 Qubalı Fətəli xanın vəfat etməsi və Məhəmmədhəsən xanın Quba xanlığının asılılığından çıxaraq Şəkinin

müstəqilliyini bərpa etməsi

1795-1806 Şəki hakimi Səlim xanın hakimiyyəti

1795 Ərəş sultanlığının ləğv edilərək mahal kimi Şəki xanlığına birləşdirilməsi

ŞAMAXI XANLIĞI

1747-1820 Şamaxı xanlığının mövcud olması. Xanlığın əsasını Xançobanı tayfasından olan Məhəmməd Səid və Ağası

qardaşları qoymuşdular. Xanlıq şimal-şərqdə Quba, şərqdə Bakı, şimal-qərbdə Şəki, cənub-qərbdə Qarabağ

xanlığı və Kür çayı ilə həmsərhədd idi

1747-1763 Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətliliyin mövcud olması

1763 Məhəmməd Səid xanın Yeni Şamaxıya hücum etməsi. Hücum nəticəsində Yeni Şamaxı tutuldu və

Məhəmmədəli xan əsir alındı, Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətlilik ləğv edildi, xanlıqda bütün hakimiyyət

Məhəmməd Səid xanın əlinə keçdi, Yeni Şamaxı köhnə Şamaxıya birləşdirdi və Şamaxı şəhəri yenidən

xanlığın mərkəzi oldu

1763 Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətliliyin ləğv edilməsi

1767 Qubalı Fətəli xan və Şəkili Hüseyn xanla Məhəmməd Səid və Ağası xan arasında döyüş baş verməsi. Döyüş

nəticəsində Məhəmməd Səid və Ağası xan məğlub oldular, Şamaxı xanlığının torpaqları Quba və Şəki

xanlıqları arasında bölüşdürüldü - xanlığın qərb hissəsi Şəki xanlığına, digər əraziləri isə Quba xanlığına

birləşdirildi

1767 Şamaxı xanlığının torpaqlarının Quba və Şəki xanlıqları arasında bölüşdürülməsi

1768 sentyabr Qubalı Fətəli xanla Şamaxı və Şəki xanlığının birləşmiş qüvvələri arasında döyüş baş verməsi. Döyüş

nəticəsində Fətəli xan qalib gəldi və Şəki xanlığının ixtiyarında olan Şamaxı torpaqlarını Quba xanlığına

birləşdirdi

1768 Şamaxı xanlığının tamamilə Quba xanlığına birləşdirilməsi

1768-1790 Şamaxı xanlığının Quba xanlığından asılı vəziyyətdə qalması

1790 Şamaxı xanlığının Quba xanlığının asılılığından çıxaraq müstəqilliyini bərpa etməsi

QUBA XANLIĞI

1726 Rusiya çarı tərəfindən Hüseynəli xanın Quba xanı təyin edilməsi

1726-1810 Quba xanlığının mövcud olması

1726-1758 Quba xanlığının banisi Hüseynəli xanın hakimiyyəti

1735 Hüseynəli xanın Quba xanlığının iqamətgahını Xudat qalasından Quba şəhərinə köçürməsi

1756 Qubalı Hüseynəli xanın Salyan nahiyəsini Quba xanlığına birləşdirməsi

1758-1789 Qubalı Fətəli xanın hakimiyyəti. Fətəli xan hakimiyyəti dövründə xanlığın ərazisini genişləndirmək siyasəti

yeritdi, vergi islahatına əsasən vergilərin mahal naibləri tərəfindən toplanması qaydası ləğv olundu, hər bir

kətxuda kəndlilərdən vergini xan xəzinəsinə və anbarlarına özü şəxsən təhvil verməli idi, bəzi mükəlləfiyyətlər

yalnız xan yasavullarının tələbi ilə yerinə yetirilməli idi, köçürmə siyasətinə əsasən xanlığın əhalisini artırmaq

məqsədilə, Azərbaycanın cənubundan əhali Şabrana köçürüldü, dövlətin sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün

Muğandan şahsevən tayfalarının bir hissəsini xanlığın ərazisinə köçürüldü

XVIII əsrin 50-ci illəri Məhəmmədhüseyn xanın Dərbənd xanlığının əsasını qoyması

1759 Qubalı Fətəli xanın xanlığın ərazisini genişləndirmə siyasətinə başlaması və Dərbəndin Quba xanlığına

birləşdirilməsi

1767 Bakı xanlığının Quba xanlığına birləşdirilməsi. O dövrün rəsmi sənədlərində Fətəli xan artıq Quba, Dərbənd,

Bakı və Salyan hakimi adlandırılırdı

1768 Şamaxı və Cavad xanlıqlarının Quba xanlığına birləşdirilməsi

1768 Fətəli xanın Dərbənd xanlığının əhalisinin bir hissəsini Muğana köçürməsi

1770 II Yekaterinanın Quba xanlığı ilə Gürcüstanın münasibətlərini nizamlamaq haqqında xarici işlər

kollegiyasına göstəriş verməsi

1773 Şəki, Qarabağ və Avar hakimlərinin birləşmiş qüvvələrinin Quba xanlığına yürüşünün Fətəli xan tərəfindən

dəf edilməsi

1774 iyul Gavduşan döyüşü. Quba xanlığı ilə Qaraqaytaq üsmisi Əmir Həmzə və Şamaxı xanı Ağası xanın başçılıq

etdiyi bir sıra Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinin birləşmiş qüvvələri arasında baş vermiş döyüş nəticəsində

Fətəli xan məğlub olaraq Salyana tərəf çəkildi. Müttəfiqlər isə Qubanı və Şamaxını tutaraq Dərbəndi

mühasirəyə aldılar

1775 Qubalı Fətəli xanın Mirzəbəy Fərhadbəylinin başçılığı ilə Rusiya sarayına birinci elçilər heyəti göndərməsi

1775 mart Qubalı Fətəli xanın Rusiyanın köməyi ilə düşmənləri üzərində qələbə çalaraq Gavduşan döyüşündəki

məğlubiyyətin əvəzini çıxması

1775-1776 Qubalı Fətəli xanla Kərim xan Zənd arasında elçilər mübadiləsi baş verməsi

1779 Qubalı Fətəli xanın Bakı hakimi Məlik Məhəmmədi Qarabağa göndərməsi

1780-1781 Qubalı Fətəli xanın Qarabağ xanlığına uğursuz yürüşlər təşkil etməsi

1782 Quba xanlığının Mirzə Sadıq Məmmədvəliyevin başçılığı ilə Peterburqa ikinci elçilik heyəti göndərməsi

1784 Qubalı Fətəli xanın Azərbaycanın cənub ərazilərinə hücum etməsi. Bu hücum nəticəsində Ərdəbil və Meşkin

şəhərləri ələ keçirildi. Lakin Fətəli xan Azərbaycanın cənub torpaqlarında Rusiyanın etiraz etməsi səbəbi ilə

möhkəmlənə bilmədi

1787 Qubalı Fətəli xanın Rusiya sarayına üçüncü elçilər heyəti göndərməsi

1789 Qubalı Fətəli xanın vəfat etməsi

1789-1791; 1791-1810 Quba hakimi Əhməd xanın və Şeyxəli xanın hakimiyyəti. Onların dövründə xanlığın qüdrətini qoruyub

saxlamaq mümkün olmadı, Şəki, Bakı və Şamaxı xanlıqları Quba xanlığının tabeliyindən çıxdılar

1803 12 sentyabr Şeyxəli xan tərəfindən Dərbənd şəhərinin ikinci dəfə Quba xanlığına birləşdirilməsi

QARABAĞ XANLIĞI

1736 Nadir xanın şah seçilməsinə qarşı çıxan otuzikilər, kəbirli və cavanşir tayfalarının başçılarını Nadir xan

Xorasan vilayətinə və Əfqanıstanın sərhədlərinə sürgün etməsi və qarabağlı Pənahəli bəyin qardaşı Fəzləli bəyi

edam etdirməsi

1748 Pənahəli bəyin Qarabağ xanlığının əsasını qoyması

1748-1822 Qarabağ xanlığının mövcud olması

1748-1763 Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın hakimiyyəti. Pənahəli xan hakimiyyəti dövründə xanlığı

möhkəmləndirmək üçün qalalar tikdirdi, Bayat savaşında qalib gəldi, xanlığın ərazisini xeyli genişləndirdi,

Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Ərdəbil xanlıqlarının idarəsini ələ keçirdi, məlikləri özünə tabe etdi. Pənahəli

xanın hakimiyyətini birinci Vərəndə məliyi Məlik Şahnəzər tanıdı. Balıqqayadakı məğlubtyyətindən sonra ilk

əvvəl Xaçın məliyi Məlik mirzə, daha sonra Dizaq, Çiləbörd, Talış (Gülüstan) məlikləri xan hakimiyyətinə tabe

oldular

1748 Pənahəli xanın Kəbirli mahalında Bayat qalasını inşa etdirməsi

1748 Qarabağ və Şəki xanlıqları arasında “Bayat savaşı” baş verməsi. “Bayat savaşı” nəticəsində Qarabağ hakimi

Pənahəli xan qalib gəldi, Hacı Çələbi və onun müttəfiqləri Qarabağın bir hissəsini ələ keçirsə də qələbə qazana

bilməyətək öz xanlıqlarına qayıtdılar, Qarabağ xanlığının ərazisi xeyli genişləndi, Pənahəli xan Gəncə, İrəvan,

Naxçıvan və Ərdəbili xanlıqlarını nüfuz dairəsinə saldı

1751 Pənahəli xanın Ağdamda Şahbulağı qalasını inşa etdirməsi

1752 Pənahəli xanın Şuşa qalasını inşa etdirməsi

1757 Məhəmmədhəsən xan Qacarın Qarabağa hücum etməsi. “Xatın arxı” döyüşü. Döyüş nəticəsində Pənahəli xan

qələbə çaldı və düşmənin iki topunu ələ keçirdi

1759 yazı Urmiyalı Fətəli xan Əfşarın Qarabağa hücum etməsi. Fətəli xanın hücumu nəticəsində Qarabağ xanlığı Urmiya

xanlığından asılı vəziyyətə düşdü

1759-1763 Qarabağ xanlığının Urmiya xanlığından asılı vəziyyətdə qalması

1763 Kərim xan Zəndin Fətəli xan Əfşar üzərinə hücum edərək Pənahəli xanı öz müttəfiqinə çevirməsi və Qarabağ

xanlığının Urmiya xanlığından salılığına son qoyulması

1763 Kərim xan Zəndin İbrahimxəlil ağanı zindandan buraxdıraraq hakimiyyət fərmanı ilə Qarabağa göndərməsi və

Pənahəli xanı isə “Şiraz qonaqlığı”na aparması. “Şiraz qonaqlığı” nəticəsində Qarabağ xanlığı Kərim Xan

Zəndin vassal asılılığına düşdü, Pənahəli xan hakimiyyətdən uzaqlaşdırılaraq dusdaq kimi Şirazda saxlanıldı,

Qarabağı idarə edən Mehrəli bəylə qardaşı İbrahimxəlil ağa arasında hakimiyyət mübarizəsi başladı

1763-1805 Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti. İbrahimxəlil xan hakimiyyəti dövründə öz nüfuzunu Naxçıvan,

Gəncə və Təbriz xanlıqlarına yaydı, Avar xanı ilə qohum olaraq xarici basqınların və mərkəzdənqaçma

qüvvələrin qarşısını aldı, xanlığının sərhədlərini genişləndirmək siyasəti yeritdi, məliklərin separatçılıq

siyasətinə qarşı mübarizə apararaq xanlığının bütövlüyünü qoruyub saxlaya bildi. Vərəndə məliyi Şahnəzər və

Xaçın məliyi Mirzə xana sadiq qalsalar da, Dizaq, Çiləbörd və Gülüstan məlikləri xanlığa tabe olmaqdan imtina

etdilər

1763-1785 Qarabağ xanlığında İbrahimxəlil xanla Mehralı bəyin hakimiyət uğrunda mübarizə aparması

1785 İbrahimxəlil xanın Mehralı bəyə qarşı mübarizədə qalib gəlməsi və Mehrəlı bəyin öldürülməsi

1783 İbrahimxəlil xanla məliklər arasında mübarizənin daha da kəskinləşməsi. İbrahimxəlil xanın Dizaq məlikliyini

yenidən Qarabağ xanlığına tabe etməsi

1787 Məlikliklərin gürcü çarı II İrakli və rus polkovniki Burnaşovun köməyi ilə Qarabağ xanlığına “xaç yürüşü”

təşkil etməsi. Lakin 1787-1791-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsinin başlanması “xaç yürüşü”nün baş

tutmamasına səbəb oldu

1787; 1792 Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanın Naxçıvan xanlığına birinci uğursuz yürüşü

Qarabağ hakimi İbrahimxəlil xanın Naxçıvan xanlığına ikinci urursuz yürüşü

İRƏVAN XANLIĞI

1748-1828 İrəvan xanlığının mövcud olması. İrəvan xanlığı keçmiş Çuxursədd bəylərbəyiliyin ərazisində, Ağrı vadisi,

Dərələyəz və Göyçə gölü arasındakı torpaqlarda yaranmışdı. Xanlıq inzibati cəhətdən naiblərin idarə etdiyi 14

mahala bölünürdü

1748-1763 İrəvan xanlığının banisi Mir Mehdi xanın hakimiyyəti

1764-1783 İrəvan hakimi Hüseynəli xanın hakimiyyəti. Hüseynəli xanın dövründə xanlıq gürcülərin dəfələrlə dağıdıcı

hücumuna məruz qaldı

1764 İrəvanda Göy məscidin inşa edilməsi. İrəvan xanı Hüseynəli xan tərəfindən inşa etdirilmiş Göy məscid 1988-ci

ildə erməni daşnakları tərəfindən üçüncü dəfə yandırılmışdı

1765 İrəvan xanlığının gürcülərin qarətçilik yürüşünə məruz qalması

1769 Gürcülərin növbəti dəfə İrəvan xanlığına qarətçi yürüş təşkil etməsi

1779 Gürcü çarı II İraklinin İrəvan xanlığına hücum etməsi. Hücum nəticəsində II İrakli güclü müqavimətə rast

gələrək geri çəkilməyə məcbur oldu, o geri çəkilərkən özü ilə Gürcüstana xeyli əhalini əsir apardı

1780 II İrakli ilə Hüseynəli xan arasında müqavilə bağlanması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Hüseynəli xan II

İrakliyə ildə müəyyən məbləğdə pul verməyi vəd etdi. Bunun müqabilində II İrakli Gürcüstana köçürdüyü

əhalini geri qaytarmağı və İrəvan xanlığının ərazi bütövlüyünü qorumağı öhdəsinə aldı

1783 İrəvan xanlığında üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində Hüseynəli xanla Məhəmmədhəsən xan qətlə yetirildi

və Hüseynəli xanın oğlu Qulaməli xan hakimiyyətə gəldi

1783-1785 İrəvan hakimi Qulaməli xanın hakimiyyəti

1785 İrəvan xanlığında saray çevrilişi baş verməsi. II İraklinin İrəvan xanlığında təşkil etdiyi saray çevrilişi

nəticəsində Qulaməli xan öldürüldü və hakimiyyətə onun qardaşı Məhəmməd xan keçdi

1785-1786 İrəvan xanlığının Avar xanı Ümmə xanın dağıdıcı hücumlarına məruz qalması

1785-1795; 1797-1805 İrəvan hakimi Məhəmməd xanın hakimiyyəti

XVIII əsrin 80-ci illəri İrəvan xanlığının əhalisinin çox az hissəsini təşkil edən erməni əhalisinin Qarabağ məlikləri ilə birlikdə Cənubi

Qafqazda “xristian dövləti” yaratmaq haqqında planları gerçəkləşdirmək məqsədi ilə II Yekaterinaya müraciət

etməsi

XVIII əsrin 80-90-ci illəri Naxçıvan xanlığının xeyli zəifləməsi. Bu dövrdə xanlığın zəifləməsinin səbəbi Kartil-Kaxetiya çarlığının

xanlığı öz hakimiyyəti altına almaq cəhdləri, daxili çəkişmələr, ağır feodal istismarı və Ağa Məhəmməd xan

Qacarın yürüşü idi

1791 İrəvanda Sərdar sarayının Güzgülü salonunun inşa edilməsi. Sərdar sarayı İrəvan xanı Hüseyəli xanın dövründə

Usta Mirzə Cəfər tərəfindən, Güzgülü salonu isə xanın oğlu Məhəmməd xanın dövründə inşa edilmişdir

1795 İrəvan xanlığının Ağa Məhəmməd xan Qacarın yürüşünə məruz qalması. Yürüş zamanı xanlıq Qacar tərəfindən

tutuldu. İrəvan xanı Məhəmməd xan tabelik rəmzi olaraq Qacarın düşərgəsinə girov göndərməyi, İran

xəzinəsinə pul və lazım gəldikdə qoşun verməyi üzərinə götürdü. Lakin Ağa Məhəmməd xan sonra Məhəmməd

xanı həbs edərək xanlığın idarəsini Əliqulu xana tapşırdı

1797 Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra İrəvan əhalisinin Əliqulu xanı şəhərdən qovması. İranın yeni şahı

Fətəli şahın Məhəmməd xanı həbsdən azad edərək yenidən İrəvan xanı təyin etməsi Bundan sonra Məhəmməd

xan müstəqil siyasət yeritdi. Lakin ağır feodal istismarı və daxili çəkişmələr xanlığı xeyli zəiflətdi

NAXÇIVAN XANLIĞI

V əsr Türksoylu kəngərli tayfasının Naxçıvan ərazisində məskunlaşması

XVIII əsrin ortaları Naxçıvan xanlığının yaranması. Kəngərli tayfasının idarə etdiyi Naxçıvan xanlığının ərazisi Zəngəzur

dağlarından Araz çayının vadisinə qədər olan torpaqları əhatə edirdi

1747-1828 Naxçıvan xanlığının mövcud olması

1747-1763 Naxçıvan xanlığının banisi Heydərqulu xan Kəngərlinin hakimiyyəti. Nadir şahın ölümündən sonra Heydərqulu

xan yerli feodalların köməyi ilə şahın naibi Ağahəsəni Naxçıvandan qovdu və özünü xan elan etdi. Hərbi

cəhətdən zəif olan Heydərqulu xan Pənahəli xanın Bayatdakı qələbəsindən sonra ondan asılılığı qəbul etdi və

Şəki xanı Çələbi xana qarşı yaranmış ittifaqa qoşuldu

XVIII 60-80-ci illəri Naxçıvan xanlığının zəifləməsi. Bu dövrdə Naxçıvan xanlığının zəifləməsinin səbəbi daxili çəkişmələr və

qonşu xanların aramsız hücumları idi

1764 Hacı xanın Naxçıvan xanlığında hakimiyyəti ələ keçirməsi

1764–1765 Naxçıvan hakimi Hacı xanın hakimiyyəti. Hacı xanın dövründə xanlıq xeyli zəiflədi

1765–1770 Naxçıvan hakimi Rəhim xanın hakimiyyəti. Rəhim xanın dövründə xanlıqda daxili çəkişmələr başladı

1783 Xoy hakimi Əhməd xanın Cəfərqulu xanı Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gətirməsi

1783-1785 Naxçıvan hakimi Cəfərqulu xanın hakimiyyəti

1787-1797 Naxçıvan hakimi Kəlbəli xanın hakimiyyəti. Kəlbəli xanın dövründə Xoy və İrəvan xanlıqları ilə münasibətlər

yaxşılaşdı, Naxçıvanla Qarabağ xanlığı arasındakı ziddiyyətlər isə dərinləşdi, Qarabağlı İbrahimxəlil xanın

Naxçıvan xanlığına iki yürüşü dəf edildi

1787 Qarabağlı İbrahimxəlil xanın Naxçıvan xanlığına birinci yürüşü. Yürüş nəticəsində yenicə hakimiyyətə gələn

Kəlbərli xan İbrahimxəlil xanın hücumunun qarşısını aldı

1792 İbrahimxəlil xanın ikinci dəfə Naxçıvan xanlığına hücum etməsi. Bu dəfə də Kəlbəli xan yürüşü dəf etdi.

Sonralar İran təhlükəsinə qarşı birgə mübarizə Naxçıvanla Qarabağ xanlığı arasındakı ziddiyyətləri azaltdı

1795 Ağa Məhəmməd xan Qacarın qoşununun Naxçıvan xanlığına hücum etməsi

1797 Naxçıvan xanlığının Ağa Məhəmməd şah Qacarın ikinci yürüşünə məruz qalması. Qacar ikinci yürüş zamanı

Kəlbəli xanı həbs etdirib xan taxtına Abbasqulu xanı çıxartdı və Naxçıvan xanlığının əhalinin bir qismini İrana

köçürdü. Qacarın Kəlbəli xanı həbs edib, xanlığın əhalisini İrana köçürməsinin səbəbi Kəlbəli xanın xarici

siyasətdə ruslara meyil etməsi idi

1797-1808 Naxçıvan hakimi Abbasqulu xanın hakimiyyəti

1827-1828 Naxçıvan hakimi Ehsan xanın hakimiyyəti

LƏNKƏRAN XANLIĞI

XVIII əsrin 20-ci illəri Qızılağac hakimi Musa xanın Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirməsi

XVIII əsrin 30-cu illəri Musa xanın hakimiyyətdən əl çəkməsi və Səfəvilər nəslindən olan Seyid Abbasın Lənkəranda hakimiyyəti ələ

alması. Nadir şah rəsmi fərmanla Seyid Abbası Lənkəranın nəsli hakimi elan etməsi

1736 Seyid Abbasın Nadir şahın hakimiyyətini tanıyaraq oğlu Cəmaləddin Mirzə bəyi (Qara xanı) onun xidmətinə

göndərməsi

1736 Seyid Abbasın Lənkəran xanlığının mərkəzini Astaradan Lənkəran şəhərinə köçürməsi

1747 Cəmaləddin Mirzə bəy tərəfindən Lənkəran xanlığının əsasının qoyulması

1747-1826 Lənkəran xanlığının mövcud olması. Xanlığın ərazisi Azərbaycanın cənub-şərqi, Talış dağları, Xəzər dənizi və

Muğan düzü arasındakı torpaqları əhatə edirdi

1747-1786 Lənkəran xanlığının banisi Cəmaləddin Mirzə bəyin hakimiyyəti. Cəmaləddin Mirzə bəy Nadir şahın

ölümündən sonra Lənkəran xanlığını müstəqil idarə etməyə başladı, xanlığı möhkəmləndirmək üçün daimi

qoşun təşkil etdi, xan nəslindən olmayanlanın torpaq sahələrini müsadirə etdi, İran təhlükəsindən qorunmaq

məqsədilə Lənkəran şəhərinin sosial-iqtisadi və mədəni həyatında bir sıra dəyişiklik etdi, xarici siyasətdə

Rusiyaya meyl etdi

1768 Gilanlı Hidayət xanın Lənkəran xanlığına hücum etməsi. Hücum nəticəsində Qara xan təslim oldu və Hidayət

xana böyük xərac verdi

1785 Lənkəran xanlığının Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşməsi

1786-1813 Lənkəran hakimi Mir Mustafa xanın hakimiyyəti. Mir Mustafa xan hakimiyyəti dövründə Sələfi Qara xan kimi

xarici siyasətdə Rusiyaya yaxınlaşdı, Lənkəran xanlığı Ağa Məhəmməd xan Qacarın hücumuna məruz qaldı,

Lənkəran əhalisinin bir hissəsi Sarı adasına köçürüldü, Rusiya-İran müharibəsində Lənkəran xanlığı İran

tərəfdən vuruşdu

1788 Gilan hakimi Hidayət xanın Salyana qədər olan əraziləri işğal etməsi

1795 Ağa Məhəmməd xan Qacarın Lənkəran xanlığına hücum etməsi. Bu zaman Mir Mustafa xan Lənkəran əhalisini

Sarı adasına köçürüb müdafiə mövqeyi tutdu və ona qarşı Rusiya ilə yaxınlaşmaq üçün öz nümayəndəsini

Şimali Qafqaza və Peterburqa göndərdi

BAKI XANLIĞI

XVIII əsrin 40-cı illəri Bakı xanlığının yaranması. Bakı xanlığı Quba və Dərbənd xanlıqları kimi Azərbaycanın şimal-şərqində, Xəzər

dənizi sahillərində yerləşirdi

1748-1806 Bakı xanlığının mövcud olması

1748-1768 Bakı xanlığının banisi I Mirzə Məhəmməd xanın hakimiyyəti. Onun dövründə Bakı xanlığının iqtisadiyyatı

dirçəldi və Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkişafına xüsusi diqqət yetirildi

1768-1784 Bakı hakimi Məlik Məhəmmədin hakimiyyəti. Onun dövründə Bakı xanlığı müstəqilliyini itirərək Quba

xanlığından vassal asılılığına düşdü

1768 Bakı xanlığının “nigah diplomatiyası” vasitəsilə Quba xanlığına birləşdirilməsi

1784-1791 Bakı hakimi II Mirzə Məhəmməd xanın hakimiyyəti. Onun dövründə Bakı xanlığı yenidən müstəqil oldu

1789 Bakı xanlığının Qubalı Fətəli xanın ölümündən sonra müstəqilliyini bərpa etməsi

1792 II Mirzə Məhəmməd xanla hakimiyyət uğrunda mübarizədə Hüseynqulu xanın qalib gələrək hakimiyyəti ələ

keçirməsi

1792-1806 Bakı hakimi Hüseynqulu xanın hakimiyyəti. Hüseynqulu xan hakimiyyəti dövründə Bakı xanlığını işğal etməyə

çalışan Rusiya və İran arasında manevr etməyə çalışdı və Rusiyaya meyilli siyasət yeritdi, V.Zubovun

Azərbaycana yürüşü zamanı Bakı qalasının açarlarını ona təslim etdi

1793 19 aprel II Yekaterinanın fərmanı ilə Bakı xanlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi

1796 13 iyun Hüseynqulu xanın Bakı qalasının açarını Zubova təslim etməsi

1796 I Pavel tərəfindən rus qoşunlarının Azərbaycandan geri çağrılması və Hüseynqulu xanın xarici siyasətdə Ağa

Məhəmməd xan Qacara meyil etməsi

1797 Hüseynqulu xanın Rusiyanın himayəsindən birinci dəfə imtina etməsi

1797 Qacarın Şuşada öldürülməsindən sonra Hüseynqulu xanın Bakı xanlığının müstəqilliyini bərpa etməsi

1803 Bakı xanlığının ikinci dəfə Rusiyanın himayəsini qəbul etməsi

1804 Bakı xanlığının ikinci dəfə Rusiya asılılığından imtina etməsi

1806 oktyabr Bakı xanlığının Rusiya tərəfindən işğal edilərək ləğv edilməsi

GƏNCƏ XANLIĞI

1736 Nadir xanın şah seçilməsinə qarşı çıxdıqları üçün Ziyadoğluların Gəncədən sürgün edilməsi

XVIII əsrin ortaları Gəncə xanlığının yaranması. Qacar tayfasından olan Ziyadoğlular nəslinin idarə etdiyi Gəncə xanlığının ərazisi

Murovdağ silsiləsindən Kür çayınadək olan torpaqları əhatə edirdi

1747-1804 Gəncə xanlığının mövcud olması

1747-1760 Gəncə xanlığının banisi II Şahverdi xan Ziyadoğlunun hakimiyyəti. II Şahverdi xan Nadir şahın Gəncədəki

qarnizonunu darmadağın etməkdə ona yardımçı olan gürcü çarı II İrakliyə bac verməyi öhdəsinə götürmüş və

Kartli-Kaxetiya çarlığından asılılığı qəbul etmişdi

1760-1780 Gəncə hakimi Məhhəmmədhəsən xanın hakimiyyəti. Məhəmmədhəsən xan hakimiyyəti dövründə II Şahverdi

xanın II İrakli qarşısında öhdəsinə götürmüş pulu verməkdən imtina etdi və Gəncə xanlığının Kartli-Kaxetiya

asılılığına son qoydu

1780 Məhəmməd xanın qardaşı Məhəmmədhəsən xanı öldürdərək Gəncə xanlığında hakimiyyəti ələ keçirməsi

1780 Gürcü çarı II İrakli ilə İbrahimxəlil xanın Gəncə xanlığına hücum etməsi. Hücum nəticəsində xanlığın mərkəzi

Gəncə şəhəri tutuldu, yenicə taxta çıxmış Məhəmməd xan kor edilərək Şuşa qalasına salındı və Gəncə

xanlığında ikihakimiyyətlilik yarandı

1780-1783 Gəncə xanlığında ikihakimiyyətlilik dövrü

1783 Hacı bəyin başçılığı ilə Gəncədə xalq üsyanı baş verməsi. Üsyan nəticəsində Gürcü çarı ilə Qarabağ xanlığının

buradakı hakimləri Gəncədən qovuldular və Gəncə xanlığında ikihakimiyyətliliyə son qoyuldu

1784 payız II İraklinin rus polkovniki S.Burnaşov ilə birlikdə Gəncəyə hücum etməsi. Lakin Dağıstan hakimlərinin

köməyi ilə Gəncə xanlığı təcavüzdən xilas oldu

1785 Şuşa qalasında həbsdə olan Məhəmməd xanın yenidən Gəncə taxtına çıxmaq istəyinin həyata keçirməsinə mane

olmaq üçün İbrahimxəlil xanın onu edam etdirməsi

1785-1786 Gəncə hakimi Rəhim xanın hakimiyyəti

1786 İbrahimxəlil xanla II İraklinin Gəncəy xanlığına yenidən hücum etməsi. Lakin müəyyən məbləğdə xərac

ödəməyə razı olan Cavad xan hakimiyyətə gəldi

1786-1804 Gəncə hakimi Cavad xanın hakimiyyəti

1795 Cavad xanın Kartili-Kaxetiya çarlığı və Qarabağ xanlığına ödədiyi xəracı verməkdən imtina etməsi

1795 Cavad xanın Ağa Məhəmməd şah Qacarın Tiflisə hücumü zamanı ona qoşun və ərzaqla yardım etməsi

1796 Rus generalı V.Zubovun Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana birinci yürüşü zamanı Cavad xanın xərac

verərək Gəncə xanlığını xilas etməsi

1797 Cavad xanın Nadir şahın vaxtında Kartli çarlığına verilmiş Şəmşəddil, Qazax və Borqçalı mahallarını geri

alması

1804 3 yanvar Sisianovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Gəncəni işğal etməsi və Gəncə xanlığının ləğv olunması

ŞİMAL-QƏRB CAMAATI, SULTANLIQLAR VƏ MƏLİKLİKLƏR

XI-XII əsrlər Türksoyulu qazax tayfasının Azərbaycanın şimal-qərb torpaqlarında məskunlaşması

XVI əsrin II yarısı İlisu sultanlığının yaranması

XVIII əsrin əvvəlləri Şəmşəddil tayfasının başçısı Səlim xanın Ahalsixini osmanlılardan alaraq öz ərazisinə birləşdirməsi

XVIII əsrin əvvəlləri Qazax tayfasının bir hissəsinin Qarabağa köçrülməsi

XVIII əsrin ortaları Qəbələ sultanlığının yaranması

XVIII əsrin 50-ci illəri Qəbələ sultanlığının və Car-Balakən camaatlığının Şəki xanlığından asılı vəziyyətə düşməsi

1795 Ərəş sultanlığının ləğv edilərək mahal kimi Şəki xanlığına birləşdirilməsi

XVIII əsrin sonları Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarının yaranması

XVIII əsrin sonları Car-Balakən camaatlığının müəyyən müstəqillik əldə etməsi

XVIII əsrin sonları Qəbələnin mahal kimi Şəki xanının naibləri tərəfindən idarə edilməyə başlanması

XVIII əsrin II yarısı Qarabağ mahalında Xaçın, Vərəndə, Dizaq, Gülüstan (Talış) Çiləbörd “xəmsə (beşlik) məlikliklərinin mövcud

olması. Dizaq məliyi Loridən, Vərəndə məliyi Şahnəzər Göyçədən, Çiləbörd məliyi Allahqulu Mağavızdan,

Talış məliyi Usub Şirvandan qaçaraq Qarabağa gəlmiş və Nadir şaha itaətə görə müvafiq ərazilərə məlik təyin

edilmişdilər. Məlikliklərdən yalnız Xaçın mahalının əhalisi yerli idilər

AZƏRBAYCAN XIX ƏSRDƏ

AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ İŞĞALININ BAŞLANMASI (XVIII ƏSRİN SONU – XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ)

1779 Kərim xan Zəndin vəfat etməsi və Qacarlar sülaləsinin İranda hakimiyyəti ələ alması

1779-1925 Qacarlar sülaləsinin İranda hakimiyyəti dövrü

1779-1797 Ağa Məhəmməd xan Qacarın hakimiyyəti dövrü

1781 Ağa Məhəmməd xan Qacarın Gilanı tutması

1781-1782 Rusiyanın qraf Voynoviçin komandanlığı altında Xəzəryanı bölgələrə yürüşə başlaması və bu məqsədlə

Həştərxandan Astarabada eskadra göndərməsi

1783 24 iyul Georgiyevsk traktatı. Gürcüstanın Rusiyanın himayəsinə keçməsi

1783 20 avqust Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı P.S.Potyomkinin Georgiyevski traktatının bağlanması haqqında

fərmanlarla Azərbaycan xanlarına müraciət etməsi

1785 Ağa Məhəmməd xan Qacarın Tehranı paytaxt elan etməsi

1785 Qarabağ, Şəki və Quba xanlıqlarının İstanbula elçilər heyəti göndərməsi

XVIII əsrin 90-cı illəri Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycanın cənub ərazilərini - Sərab, Qaradağ, Xoy və Urmiya xanlıqlarını

özünə tabe etməsi

1791 Ağa Məhəmməd xan Qacarın Qaradağ xanlığını özünə tabe etməsi

1795 Ağa Məhəmməd xan Qacarın Azərbaycana birinci yürüşü. Şuşanın 33 günlük mühasirəsi

1795 12 sentyabr Qacarın Tiflisi tutması

1795 16 noyabr Çar II Yekaterinanın xüsusi sərəncam ilə general Qudoviçə “bütün Cənubi Qafqazı, eləcə də Xəzər dənizi

sahillərini İran təcavüzündən “qorumağı” tapşırması

1795 II Yekaterinanın Azərbaycana qarşı hərbi yürüşə rəhbərliyi general V.Zubova həvalə etməsi

1796 Ağa Məhəmməd xanın özünü İran şahı elan etməsi

1796 15 fevral General Savelyevin komandanlığı altında rusların Dərbənd şəhərini mühasirəyə alması. Bu hadisə ilə çarizmin

Azərbaycana qarşı müstəmləkəçilik siyasəti başlandı

1796 18 aprel V.Zubovun Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana yürüş etməsi

1796 əvvəlləri Rus və gürcülərin birləşmiş qüvvələrinin Gəncə xanlığına hücum etməsi. Hücum nəticəsində Gəncə şəhəri

mühasirəyə alınsa da tutulmadı, Cavad xan Sisianova bac verərək şəhəri dağıntıdan xilas etdi

1796 2 may V.Zubovun general Savelyevin qüvvələri ilə birlikdə Dərbən şəhərinə hücum etməsi. Hücum nəticəsində

Şeyxəli xanın müqavimətinə baxmayaraq Dərbən şəhəri zəbt edildi. V.Zubov xanlığın idarəsini Şeyxəli xanın

Rusiyaya meyilli bacısı Pəricə xanıma tapşırdı. Beləliklə Dərbnd ruslar tərəfindən birinci dəfə işğal edildi

1796 6 iyun V.Zubovun Quba xanlığını işğal etməsi və rus qoşunları üçün Bakı, Şamaxı və Salyana yol açılması

1796 13 iyun Bakı xanı Hüseynqulu xanın Bakı qalasının açarını Zubova təslim etməsi

1796 iyun V.Zubovun Şamaxı xanlığını tutması

1796 İbrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət xanı V.Zubovun hüzuruna göndərməsi

1796 yay Şimali Azərbaycn xanlıqlarının Rusiya işğalına qarşı ittifaq yaratmağa təşəbbüsü göstərməsi. İbrahimxəlil xanın

yaratdığı bu birliyə Azərbaycanın şimal xanları və bəzi Dağıstan hakimləri daxil idi. Birlik Nurəli xan

vasitəsilə Zubova qarşı süi-qəsd təşkil etsə də baş tutmadı. Nurəli xan tutulub Həştərxana sürgün edildi.

Şeyxəli xan isə “göz dustağı”na çevrildi

1796 sentyabr Qubanın Alpar kəndi yaxınlığında döyüşü. Döyüş nəticəsində qubalı Şeyxəli xan Qazıqumuq xanı ilə birlikdə

500 nəfərlik rus hərbi dəstəsini darmadağın etdi. Məğlubiyyətə baxmayaraq rus qoşunu işğalçılıq siyasətini

davam etdirdi

1796 oktyabr Rusiyanın knyaz İ.P.Sisianovun başçılığı ilə V.Zubova kömək göndərməsi

1796 21 oktyabr General Rimski-Korsakovun komandanlığı ilə rus qoşunlarının Gəncə xanlığını işğal etməsi

1796 noyabr II Yekaterinanın vəfat etməsi və çar I Pavel tərəfindən Rus qoşunlarının Azərbaycandan geri çağırılması

1797 Rus qoşunlarının Azərbaycan torpaqlarını tamamilə tərk etməsi

1797 yaz Ağa Məhəmməd şah Qacarın Azərbaycanın şimal torpaqlarına ikinci yürüşü. Şuşanın işğalı

1797 4 iyul Ağa Məhəmməd şahın Şuşada qətlə yetrilməsi

1797-1834 İranda Fətəli şahın (Baba xanın) hakimiyyəti

1801 İngiltərə ilə İran arasında müqavilə imzalanması. Bu müqavilə İngiltərənin Cənubi Qafqaz barədə planlarını

həyata keçirməsi üçün geniş imkanlar açdı

1801 Fransanın İrana Rusiya əleyhinə müqavilə bağlamağı təklif etməsi

1801 12 sentyabr Çar I Aleksandrın manifesti ilə Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi. Şərqi Gürcüstanla birlikdə

Azərbaycanın Qazax, Şəmşəddil, Borçalı, Pəmbək əraziləri də Rusiyaya birləşdirilərək onun müstəmləkəsinə

çevrildi. Bununla da Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən işğalına başlanıldı

1801 Şərqi Gürcüstanla birlikdə Azərbaycanın əzəli torpaqlarının işğalı ilə razılaşmayan bəy və ağaların ailələri ilə

birlikdə Gəncə xanlığına köçməsi

1801 Gəncə hakimi Cavad xanın öz nümayəndəsini Lazarevin yanına göndərərək rus qoşunlarının Şəmşəddil

ərazilərindən çıxarılmasını tələb etməsi

1801 dekabr Çar I Aleksandrın Qafqaz qoşunlarının baş komandanı general Knorrinqə məktubla müraciət etməsi. Bu

fərmana əsasən general Knorrinq Georgiyevsk şəhərində siyasi və ticarət məsələləri üzrə xanlıqlarla danışıqlar

apardı

1802 Quba, Dərbənd və Lənkəran xanları, həmçinin Tarku şamxalı, Qaraqaytaq üsmisi və başqa dağlı hakimləri

ilə Rusiya arasında Georgiyevski müqaviləsi imzalaması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən bu müqaviləni

imzalayanlar İran hücum edən hallarda ona qarşı birgə çıxmağa öhdələrinə götürürdülər. Həmçinin tərəflər

Cənubi Qafqazda rus tacirlərinin təhlükəsizliyini təmin etməli və Xəzər dənizində gəmiçiliyi inkişaf etdirməli

idi

1802 Rusiyanın knayaz Sisianovu Qafqazdakı rus qoşunlarına komandan təyin etməsi. Rusiyanın Sisianovu

Qafqazdakı rus qoşunlarına komandan təyin etməkdə məqsədi Cənubi Qafqazın bütünlüklə işğal edilməsi

planını reallaşdırmaq idi

1803 yanvar Lazarevin Sisianova raport göndərməsi. Raportda qeyd edilirdi ki, “Gəncə erməniləri rus qoşunlarının

Gəncəyə gəlməsini səbirsizliklə gözləyirlər”

1803 Bakı hakimi Hüseynqulu xanın ikinci dəfə Rusiyanın himayəsinə keçməsi

1803 Qanıx (Alazan) döyüşü. General Qulyakovun carlıları məğlub edərək Balakəni ələ keçirməsi

1803 Rus qoşunlarının Car-Balakən camaatlığı ilə İlisu sultanlığını işğal etməsi. Rusiyanın faktiki olaraq

Azərbaycanla müharibəyə başlaması

1803 12 aprel “Andlı öhdəlik” adlı sənədin imzalanması. “Andlı öhdəliy”in şərtlərinə əsasən Car-Balakənin daxili

muxtariyyəti saxlanıldı, carlılar Rusiya xəzinəsinə ipəklə xərac ödəməli, sədaqət əlaməti olaraq Rusiyaya

əmanətlər verməli və öz ərazisində rus qoşunlarını yerləşdirməli idi

1803 29 noyabr Rus qoşunlarının Şəmkiri tutması

1803 dekabr Rus qoşunu ilə Gəncə xanlığının qüvvələri arasında Quru qobu döyüşünün baş verməsi

1803 29 dekabr Sisianovun rəhbərliyi ilə çağırılmış hərbi şuranın Gəncəyə hücum etmək haqqında qərar çıxarması

1804 3 yanvar Sisianovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Gəncəni işğal etməsi. Cavad xanın mayor Lisanoviç tərəfindən qətlə

yetrilməsi. Rusiya tərəfindən Gəncənin işğal edilməsi nəticəsində digər xanlıqların da taleyi faktiki olaraq həll

edildi, Azərbaycanın cənub bölgələrinə yol açıldı, Gürcüstanın şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin olundu

və rus qoşunlarının Xəzər sahillərinə çıxarq Həştərxanla əlaqələrin təmin edilməsinə şərait yarandı

1804 yanvar Carlıların “Andlı öhdəliy”in şərtlərini pozması. General Qulyakovun yenidən Cara soxulması və Carın ikinci

dəfə ruslar tərəfindən işğal olunması

1804 Zaqatala döyüşü. Döyüş nəticəsində rus ordusu carlılar tərəfindən məğlub edildi və general Qulyakov döyüşdə

öldürüldü

I RUSİYA-İRAN MÜHARİBƏSİ (1804-1813). AZƏRBAYCANIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİNİN BİRİNCİ MƏRHƏLƏSİ

1804 14 iyun Sisianovun tabe olmaq haqqında İrəvan xanı Məhəmməd xana məktubla müraciət etməsi

1804 16 iyun I Rusiya–İran müharibəsinin başlaması

1804-1813 I Rusiya–İran müharibəsi dövrü. Müharibə hər iki tərəfdən də Azərbaycana qarşı işğalçı və ədalətsiz müharibə

idi

1804 27 iyul Üçmüədzin (Eçməzdin) döyüşü. Rus qoşunlarının məğlub olması

1804 4 sentiyabr Qəmərli döyüşü. Rus qoşunlarının məğlub olaraq geri çəkilməsi

1805 14 may Qarabağ xanlığı ilə Rusiya arasında Kürəkçay müqaviləsi imzalanması. Kürəkçay müqaviləsinin şərtlərinə

əsasən Qarabağ xanlığı Rusiya təbəəliyinə qəbul olundu, xanlıq müstəqil xarici siyasət hüququndan məhrum

edildi, xanlığın daxili idarəsi isə xanın ixtiyarında saxlanıldı, xan çar xəzinəsinə hər il 8 min çevron xərac

verməli və Şuşada rus qarnizonu yerləşdirilməli idi

1805 21 may Şəki xanlığı ilə Rusiya arasında Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması

1805 yay Zavalişinin komandanlığı ilə rusların Ənzəli və Rəştə desant çıxarması. Lakin rusların bu cəhdi uğursuzluqla

nəticələndi

1805 Bakını və Gilanı tutmaq məqsədi ilə Sisianovun rus donanmasını Xəzər dənizinə göndərməsi

1805 27 dekabr Şamaxı xanlığı ilə Rusiya arasında Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması və xanlığın Rusiyaya birləşdirilməsi

1805 Rusiyanın Zəylik kəndinin zəy mədənlərini müqatiəyə verməsi

1806 8 fevral Bakı xanı Hüseynqulu xanın əmisi oğlu İbrahim bəy tərəfindən Sisianovun qətlə yetrilməsi

1806 22 iyun Dərbənd xanlığının ruslar tərəfindən ikinci dəfə işğal edilməsi

1806 3 oktyabr Bakı xanlığının ruslar tərəfindən işğal edilərək ləğv edilməsi

1806 iyun Lisaneviçin İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirməsi. Buna cavab olaraq Şəki hakimi Səlim xanın

Rusiya himayəsindən imtina etdərək rus qarnizonunu Şəkidən qovması

1806 Səlim xanın başçılığı ilə Şəkidə Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasəti əleyhinə üsyan baş verməsi

1806 oktyabr Quba xanlığının ruslar tərəfindən işğal edilməsi

1806 22 oktyabr Şəki yaxınlığında döyüş. Döyüşü nəticəsində ruslar qalib gələrək Şəkini ələ keçirdilər, Səlim xan məğlub

olaraq İrana qaçdı. Xanlığı idarə etmək üçün rusiyapərəst Cəfərqulu xan başda olmaqla müvəqqəti idarə

sistemi yaradıldı

1806 Car-Balakəndə rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi

1806-1812 Rusiya-Osmanlı müharibəsi baş verəsi

1806 I Rusiya-İran müharibəsi zamanı sülh danışıqlarına başlanılması. İran şahı Fətəli şahın öz nümayəndəsini sülh

təklifi ilə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general Qudoviçin yanına göndərməsi

1807 18 iyun Gümrü döyüşü. Rusların osmanlı qoşununu məğlub etməsi

1808-1825 Rusiyanın Abşeronun neft quyularını müqatiəyə verməsi

1808 sentyabr-oktyabr Rus qoşunlarının Üçmüədzini və Naxçıvanı ələ keçirməsi

1809 Qarababa döyüşü. Abbas Mirzənin rus qoşunlarını məğlub etməsi

1808-1809 Rusiyanın İrana qarşı hərbi kampaniyasının uğursuzluqla nəticələnməsi

1809 General Qudoviçin isfefaya göndərilməsi və A.P.Tormosovun Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı

təyin edilməsi

1809 Abbas Mirzənin Qarabağ, Göyçə və Yelizavetpolu ruslardan azad etməyə uğursuz cəhd göstərməsi

1810 Qubada xanlığının ləğv edilərək yerli bəylərdən ibarət əyalət şurası təşkil olunması və Bakı xanı II Mirzə

Məhəmməd xanın əyalət şurasının sədri təyin olunması

1810 Qubada rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində, əyalət şurası öz fəaliyyətini

dayandırdı və hakimiyyət bütünlüklə komendata verildi. Beləliklə, I Rusiya-İran müharibəsi dövründə

Azərbaycanda müstəmləkə əsarətinə qarşı baş vermiş ilk çıxışların hamısı qəddarlıqla yatırıldı

1810 iyun P.V.Kotlyarevskinin Mehrini ələ keçirməsi

1810 I Rusiya-İran müharibəsinin gedişində Abbas Mirzənin ruslarla sülh danışıqlarını yenidən bərpa etməsi. Lakin

ingilis nümayəndəsi Herford Ceksonun bu danışıqları pozması nəticəsində sülh danışıqları baş tutması

1812 may Buxarest sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən osmanlılar Cənubi Qafqazın böyük bir hissəsinin Rusiya tərəfindən

işğal olunmasını təsdiq etdi

1812 10 oktyabr Aslandüz döyüşü. Döyüş nəticəsində general Kotlyarevskinin başçılığı ilə ruslar əhəmiyyətli qələbə qazandı,

Abbas Mirzə isə məğlub olaraq döyüş meydanından qaçdı

1812 dekabr Rus qoşununun Araz çayını keçərək Muğan istiqamətində hücuma başlaması

1812 31 dekabr Lənkəran döyüşü. Döyüş nəticəsində Sadıq xan qəhrəmancasına həlak oldu və rus generalı Kotlyarevskinin

başçılığı ilə Lənkəran şəhəri tutularaq dağıdıldı. Aslandüz və Lənkəran döyüºləri I Rusiya-İran müharibəsinin

taleyini həll etdi və rus qoşunlarının İranın içərilərinə doğru irəliləməsi üçün rela şərait yarandı

1812 Hacı Əlinin Yelizavetpol dairəsinin iki min əhalisinin xaricdən geri qayıtmasına köməklik etməsi

1813 12 oktyabr Gülüstan müqaviləsinin imzalanması. Gülüstan sülhünü İran tərəfindən Mirzə Əbülhəsən xan, Rusiya

tərəfindən Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Rtişşev imzaladılar. Gülüstan sülhünün şərtlərinə

əsasən İran Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Quba, Bakı və Lənkəran xanlıqları, Şərqi Gürcüstan və

Dağıstan Rusiyaya ilhaq edildi, Rusiya İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının İranın hakimiyyəti altında qalmasına

razılıq verdi, Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya verildi, Rusiya tacirlərinin

İranla ticarətində 5%-lik gömrük rüsumu müəyyənləşdirildi, İran ərazisində rus tacirləri daxili gömrük

rüsumlarını ödəməkdən azad edildilər. Beləliklə, Gülüstan müqaviləsinin imzalanması ilə I Rusiya-İran

müharibəsinə son qoyuldu və Azərbaycan torpaqlarının iki yerə bölüşdürülməsinin birinci mərhələsi başa çatdı

1813 Cəbrayıl kətxudası Yaqub ağanın Qarabağdan əsir aparılmış ailələrin İrandan geri qayıtmasını təşkil etməsi

1814 25 noyabr İngiltərə ilə İran arasında Tehran müqaviləsinin imzalanması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən İran hökuməti

öz sərhədləri tərəfindən Hindistanın təhlükəsizliyini təmin etməyi öhdəsinə götürdü. Bunun əvəzində isə

İngiltərə İrana 1809-cu il müqaviləsi üzrə hər il müəyyən edilmiş məbləğdə maliyyə yardımı göstərmək, silah

və hərbi gəmilər ayırmaq haqqında üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirəcək, Gülüstan müqaviləsinin

şərtlərinə yenidən baxılmasına kömək göstərəcəkdi

1814-1829 Rusiyanın Kür çayında Xəzər dənizinə qədər balq ovlamağ müqatiəyə verməsi

1819 Erməni generalı V.Mədətovun göstərişi ilə Şəki xanlığının ləğv edilməsi

1820 Yermalovun göstərişi ilə Şamaxı xanlığının ləğv edilməsi

1822 Qarabağ xanlığının ləğv edilməsi

1823 İranla Osmanlı dövləti arasında “əməkdaşlıq haqqında müqavilə” bağlanması

1826 Lənkəran xanlığının ləğv edilməsi

II RUSİYA-İRAN MÜHARİBƏSİ (1826-1828). AZƏRBAYCANIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİNİN İKİNCİ MƏRHƏLƏSİ

1825 Rusiyanın paytaxtında dekabristlər üsyanına baş verməsi və II Rusiya-İran müharibəsinin başlanmasını

sürətləndirməsi

1826 19 iyul II Rusiya-İran müharibəsinin başlaması

1826-1828 II Rusiya-İran müharibəsi dövrü

1826 27 iyul Gəncədə Rusiya əleyhinə üsyan baş verməsi. Gəncə üsyanı nəticəsində şəhərdəki rus qarnizonu və onlara

köməyə gələn hərbi yardım darmadağın edildi, şəhər Abbas Mirzənin qoşunu tərəfindən tutuldu

1826 General İ.F.Paskeviçin Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı təyin olunması

1826 3 sentyabr Şəmkir döyüşü. Döyüş nəticəsində əvvəlcə iranlılar üstün olsa da erməni generalı Mədətov döyüşün həlledici

anında gürcü könüllülərinin qüvvələrindən istifadə etməklə İran qoşununu geri çəkilməyə məcbur etdi. Az

sonra İran ordusunun bu geri çəkilməsi məğlubiyyətlə nəticələndi

1826 13 sentyabr Gəncə döyüşü. Döyüş nəticəsində Seçmə İran ordusu darmadağın edilərək Xudafərin körpüsünə tərəf qaçmağa

məcbur edildi. Döyüş II Rusiya-İran müharibənin sonrakı gedişinə təsir göstərdi, faktiki olaraq, onun

müqəddəratını həll etdi

1826 dekabr Şəkidə Hüseyn xanın başçılığı ilə Rusiya əleyhinə üsyan baş verməsi. Hüseyn xanın qaldırdığı üsyan da 20 il

əvvəl Şəkidə Səlim xanının Rusiya əlyhinə qaldırdığı üsyan kimi məğlubiyyətlə nəticələndi. Hüseyn xan

İrana qaçmağa məcbur oldu və bu ərazilər yenidən rus qoşunları tərəfindən işğal edildi

1827 20 aprel Paskeviçin komandanlığı altında rus qoşunlarının Xudafərin körpüsünü ələ keçirməsi

1827 16 iyun Naxçıvanın ruslar tərəfindən döyüşsüz ələ keçirilməsi

1827 5 iyul Cavanbulaq döyüşü. Döyüş nəticəsində qüvvə cəhətdən üstün olan ruslar qələbə çalaraq iyulun 7-də

Abbasabad qalasını işğal etdilər. Bu qələbə İrəvan xanlığının taleyində faciəli rol oynadı

1827 20 sentyabr Sərdərabad döyüşü. Rusların qalib gələrək Sərdarabad qalasını tutması

1827 1 oktyabr Rus qoşunlarının İrəvan qalasını işğal etməsi. İrəvan qalasının tutulmasına görə general Paskeviçin tituluna I

Nikolayın fərmanı ilə “Erivanski” sözü əlavə edildi. İrəvan qalasının işğalından sonra Rus komandanlığının

Azərbaycanın cənubuna hücumu başladı

1827 oktyabr Rus qoşunlarının Mərənd, Xoy və Təbriz şəhərlərini işğal etməsi. Təbrizi işğal edildikdən sonra şəhəri idarə

etmək üçün rus zabitlərinin başçılıq etdiyi müvəqqəti idarə yaradıldı. Bu idarəyə Təbriz ruhanilərinin başçısı

Ağa Mirfəttah və Təbrizin keçmiş qubernatoru Fətəli xan da daxil idi

1827 7 noyabr II Rusiya-İran müharibəsinin gedişində tərəflər arasında sülh danışıqlarının başlanması

1828 28 yanvar Rus qoşunlarının Urmiya şəhərini işğal etməsi

1828 8 fevral Rus qoşunlarının Ərdəbil şəhərini işğal etməsi. Ərdəbil şəhərini ruslar işğal etdikləri zamanı Şeyx Səfi

kitabxanası qarət edilərək nadir əlyazmalar Sankt-Peterburq şəhərindəki imperator kitabxanasına

göndərilmişdir

1828 10 fevral Türkmənçay sülhü. Rusiya ilə İran arasında imzalanan və 15 maddədən ibarət Türkmənçay müqaviləsi ilə II

Rusiya-İran müharibəsinə son qoyuldu və Azərbaycanın bölüşdürülməsinin ikinci mərhələsi başa çatdı.

Türkmənçay sülhünü İran tərəfindən Abbas Mirzə, Rusiya tərəfindən Qafqazdakı rus qoşunlarının baş

komandanı Paskaveç imzaladılar. Sülhün şərtlərinə əsasən Rusiya öz qoşunlarını Cənubi Azərbaycan

torpaqlarından çıxarmağı öhdəsinə götürdü, İran Şimali Azərbaycana olan iddialarından əl çəkərək əvvəllər

işğal edilmiş xanlıqlarla birlikdə, İrəvan və Naxçıvan xanlıqalarının da Rusiyaya ilhaq edilməsinə razılıq

verdi, İran Xəzər dənizinin Rusiyanın daxili dənizi olduğunu tanıdı və Xəzər dənizində hərbi donanma

saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya verildi, İran Rusiyaya 20 milyon gümüş manat məbləğində təzminat

verməli və bu məbləğin çox hissəsi ödənilənə qədər Cənubi Azərbaycan vilayətləri Rusiyanın işğalı altında

qalmalı idi. Müqavilədə əhalinin İrandan Cənubi Qafqaza hərəkətinə icazə verilirdi

1828 21 mart Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ləğv edilərək onların yerində qondarma “Erməni vilayəti” yaradılması

1828-1829 Rusiya-Osmanlı müharibəsi. Ədirmə sülhü. Ədirnə sülhünün şərtlərinə əsasən Osmanlı dövləti Axalsıx

paşalığının bir hissəsini itirdi və bütün Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğal edilməsini tanıdı.

Müqavilədə Osmanlı dövlətindən Cənubi Qafqaza, eləcə də Şimali Azərbaycana 84 min nəfərdən çox erməni

köçürülməsi də nəzərdə tutulurdu

ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA RUSİYANIN MÜSTƏMLƏKƏÇİLİK REJİMİ ƏLEYHİNƏ ÜSYANLAR

XIX əsrin 30-cu illəri Car-Balakən, Lənkəran, Quba və Şəkidə müstəmləkəçilik əleyhinə üsyanlar baş verməsi

1830 fevral Rusiyanın Paskeviçin başçılığı ilə Car-Balakənə qoşun yeritməsi. Paskeviç hücum etməzdən əvvəl əhaliyə

Azərbaycan dilində Bəyannamə ilə müraciət etdi. Bəyannamədə bildirilirdi ki, vilayət yeni “Qaydalar”

əsasında idarə olunacaqdır. Yeni “Qaydalar”a əsasən doqquz nəfərdən ibarət olan Müvəqqəti idarə yaradılırdı.

Müvəqqəti idarəni onun rəisi, Baş hakim tərəfindən təyin olunacaq iki nəfər səlahiyyətli məmur və camaat

tərəfindən seçilmiş altı nəfər nümayəndə idarə etməli idi. Müvəqqəti idarəyə ilk rəis knyaz Bekoviç-

Çerkasski təyin edildi. Yeni “Qaydalar” Car-Balakənlə yanaşı İlisu sultanlığına da şamil edildi

1830 3 mart Rus qoşununun Cara daxil olması. Rus qoşununun Cara daxil olması nəticəsində Car-Balakənin daxili

muxtariyyətinə son qoyuldu və burada müvəqqəti idarə yaradıldı

1830 12 iyun Rusiyanın müstəmləkəçilik rejiminə qarşı Car-Balakəndə Həmzət bəyin başçılığı ilə ilk üsyan baş verməsi

1830 21 iyun Rus ordusu ilə Car-Balakən üsyançıları arasında Zaqatala qalası yaxınlığında ilk döyüş baş verməsi. Döyüş

nəticəsində üsyançılar məğlub oldu

1830 15 oktyabr Rus ordusu ilə Car-Balakən üsyançıları arasında həlledici döyüş baş verməsi. Döyüş nəticəsində rus qoşunu

kifayət qədər müqavimək göstərə bilməyərək məğlub oldu, Həmzət bəy başda olmaqla üsyançılar parlaq qələbə

qazandılar, Yeni Zaqatala qalasında yerləşən rus qoşunu təcrid olundu, üsyançılar Cara yiyələndilər. Lakin

sonralar Car-Balakən üsyanı yatırıldı, üsyan rəhbərlərindən 32 nəfər isə həbs olunaraq hərbi məhkəməyə

verildi

1830 14 noyabr Rusların Car-Balakən, Köhnə Zaqatala və Göyəm kəndlərini ələ keçirməsi

1830 dekabr Balakəndə Rusiyanın müstəmləkəçilik rejimi əleyhinə yenidən üsyan baş verməsi

1831 mart Rusiyanın müstəmləkəçilik rejimi əleyhinə Lənkəranda Mir Həsən xanın başçılığı ilə üsyan baş verməsi

1831 22 aprel Rus qoşununun Lənkəran üsyançılarının son sığınacağı olan Əmburan qalasını tutması. Üsyan yatrıldı, Mir

həsən xan İrana qaçdı. Üsyanın uğursuzluqla nəticələnməsinin səbəbi əhalinin müəyyən hissəsinin

müstəmələkəçilərin mövqeyində dayanması, Mir Həsən xanın imkanlarından kifayət qədər istifadə edə

bilməməsi və həlledici məqamda ləngiməsi, üsyançıların kifayət qədər silahlana bilməməsi, hakim təbəqənin

öz imtiyazlarını və əmlaklarını qorumaq naminə mübarizənin həledici məqamında ondan uzaqlaşması idi

1837 Rusiyanın müstəmləkəçilik rejimi əleyhinə Qubada Hacı Məhəmmədin başçılığı ilə üsyan baş verməsi. Quba

üsyanı XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı baş vermiş üsyanlar

içərisində iştirakçılarının sayına və təsir dairəsinə görə ən güclüsü idi

1837 əvvəlləri Quba əyalətində Varşavadakı müsəlman alayına atlılar toplanması haqqında xəbərin yayılması. Bu zaman

üsyan rəhbərləri hökumət qarşısında dövlət mükəlləfiyyətlərinin azaldılması, əyalətdən süvariləri toplanmasının

dayandırılması, komendant Gimbutun və onun yaxın adanlarının əyalətdən qovulması haqqında tələblər irəli

sürdülər

1837 avqust Qubanın Yuxarıbaş mahalı kəndlilərinin dağlıların lideri Şeyx Şamillə əlaqə saxlaması və üsyançıların Hərbi

Şura yayratması

1837 4-5 sentyaybr Üsyançılarının Quba şəhərinə hücuma keçməsi. Hücum nəticəsində Yarəlinin başçılıq etdiyi dəstə şəhər

məhkəməsinin binasını ələ keçirdi. Lakin, rus əsgərləri top atəşinin köməyi ilə üsyançıları şəhərdən çıxardı

1837 10 sentyabr Rus qoşunlarının əks hücuma keçərək Quba üsyançılarını məğlub etməsi. Quba üsyanı nəticəsində Hacı

Məhəmməd oğlu ilə birlikdə xəyanət yolu ilə ələ keçirilib hökumətə təslim edildi, üsyan rəhbərlərini mühakimə

etmək üçün Bakıda hərbi-səhra məhkəməsi təşkil edildi, məhkəmənin hökmü ilə 37 nəfərə ağır cəza verildi,

Hacı Məhəmməd isə edam olundu, Yarəli başda olmaqla, üsyan rəhbərlərindən altı nəfəri dağ mahallarına

qaçaraq mübarizəni davam etdirdi

1838 yay Acıaxur döyüşü. Döyüş nəticəsində başda Yarəli olmaqla Quba üsyançıları ruslara məğlub oldu, üsyan

rəhbərləri , o cümlədən Yarəli Rusiyaya sadiq qalacaqlarına and içərək xəzinəyə xərac verməklə cəzadan

xilas oldular

1837 Məşədi Məhəmmədin Şəkiyə gələrək, burada çarizm əleyhinə təbliğata başlaması

1838 Rusiyanın müstəmləkəçilik rejimi əleyhinə Şəkidə Məşədi Məhəmmədin başçılığı ilə üsyan baş verməsi

1838 iyul Məşədi Məhəmmədin Şəki həbsxanasından qaçaraq Şəki üsyanına başçılıq etməyə başlaması

1838 avqust Şəki üsyançılarının qala istisna olmaqla bütün şəhəri ələ keçirməsi

1838 3 sentyabr Şəki üsyanının çarizm tərəfindən yatrılması. Üsyan nəticəsində üsyançılar məğlub olaraq Şəkini tərk etdilər.

Məşədi Məhəmməd İrana qaçdı. Üsyanların məğlub olmasına baxmayaraq, təsirsiz qalmadı, üsyanların təsiri

ilə Rusiya Azərbaycanda komendant idarə üsulunu ləğv etməyə məbur oldu və bir sıra inzibati, məhəkəmə,

həmçinin aqrar islahatlar həyata keçirdi

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA

XIX əsrin I rübü Azərbaycanda komendant idarə üsulu yaratması. Komendant idarə üsuluna əsasən xanlıqlar və sultanlıqlar

əyalətlər və dairələrə çevrildi. Komendant idarə üsulu dövründə Cənubi Qafqaz inzibati cəhətdən mərkəzi Şuşa

şəhəri olan Müsəlman əyalətələri rəisliyinə (bura Şəki, Şirvan, Qarabağ və Lənkəran əyalətləri daxil idi) və

mərkəzi Dərbənd şəhəri olan Hərbi dairə rəisliyinə (bura Bakı və Quba əyalətləri, Yelezavetpol, Car-Balakən

dairələri, Qazax və Şəmşəddil distansiyaları daxil idi) bölünmüşdü. Komendant idarə üsuluna əsasən

Azərbaycanın əyalətləri inzibati cəhətdən, mahallara, mahallar isə kəndlərə bölünürdü

XIX əsrin I yarısı Komendant idarə üsulu dövründə Qarabağ və Şəkidə əyalət məhəkəmələrinin, Bakı, Quba və Gəncədə şəhər

məhkəmələrinin fəaliyyət göstərməsi

1801 Şuşada İbrahim xan məscidi nəzdində yerləşən milli məktəbin – mollaxananın fəaliyyət göstərməyə başlaması

1809 Muğanlı Əvəzin “Kəlilə və Dimnə” əsərinə dair rəsimlər çəkməsi

1817 “Asiya musiqi jurnalı”nın 4-cü sayında “Dərbəndli Fətəlinin İran mahnısı”nın nota köçürülməsi

1817 General Yermolovun almanların ilk dəstələrinin Qafqaza köçürülməsinə razılıq verməsi

1817-1818 Qafqazda ilk alman koloniyaları olan Annenfeld və Yelenendorf koloniyalarının salınması

1819 Mirzə Cəfər Topçubaşovun Sankt-Peterburq universitetində fars dilinin tədrisinə başlaması

1820 Mirzə Kazımbəyin “Ərəb dilinin müxtəsər qrammatikası” əsərini yazması

1821-1822 Hacı Zeynalabdin Şirvaninin fars dilində “Cənnət bağı səyahətləri” əsərini yazması

1821 8 oktyabr Çar fərmanı ilə Cənubi Qafqazda güzəştli ticarət tarifi tətbiq olunması. Bu tarifə əsasən Cənubi Qafqaza

gətirilən əcnəbi mallarından yalnız 5% gömrük haqqı alınırdı

1823-1852 Salyan axundu Məhəmməd Əlinin şeyxulislam vəzifəsini tutması

1826 Təbriz mətbəəsində Ədbürrəzzaq Dünbulinin “Hökmdarın şanlı işləri” əsərinin işıq üzü görməsi

1828 Qriboyedov-Zavileyski tərəfindən “Rusiya-Cənubi Qafqaz ticarət şirkəti”nin layihəsinin tərtib edilməsi.

Layihəyə əsasən şirkətin səhmlərin bir hissəsi yerli tacirlərə və başqa imtiyazlı şəxslərə verilməli, şirkətin

təsərrüfat fəaliyyətini təşkil etmək üçün 120 min desyatin torpaq ayrılmalı idi

1828-1829 İran və Kiçik Asiyadan ermənilərin Şimali Azərbaycana köçrülməsi

1829 Müsəlman ruhanilərinin hüquqi və vəzifələrini müəyyən edən komitənin yaradılması. Şimali Azərbaycanda

şeyxülislam və müfti vəzifələrinin təsdiq edilməsi

1829 Nuxu şəhərinə Azərbaycanda ilk manufaktura tipli müəssisə olan Xanabad fabrikinin fəaliyyətə başlaması

1829 Kür çayındakı bütün balıq vətəgələrinin dövlətin sərəncamına keçməsi

1829 Cənubi Qafqaz məktəbləri haqqında məktəb nizamnaməsi qəbul edilməsi. Bu nizamnaməyə əsasən qəza

məktəbələri açılmalı idi. Belə məktəblər ilk dəfə Şuşada (1830), daha sonra Bakıda (1832), Nuxada (1832),

Yelizavetpolda (1833), Naxçıvanda (1837) və Şamaxıda (1838) açıldı

1829-1830 Senetorlar P.İ. Kultaysov və Y.İ. Meçnikovun Cənubi Qafqazda yoxlamalar aparması. Bu zaman senetorlar

müsəlman əyalətlərində maliyə-vergi sistemində saysız-hesabsız qanunsuzluqlar aşkar etmiş və komendantların

özbaşınalıqlarından heyrətə gəlmişdilər

1830 20 oktyabr Rusiyadan təriqətçi və bidətçilərin Cənubi Qafqaz vilayətlərinə köçrülmələri haqqında hökumət sərəncamı

verilməsi. Rusların Azərbaycana köçürülməsi nəticəsində yaylaq və qışlaq təsərrüfatlarına ciddi zərbə vuruldu

və əhalinin yaşayış səviyyəsi aşağı düşdü

1830 31 iyul Çar I Nikolayın fərmanı ilə feodalların tutulmuş torpaqlarının özlərinə qaytarılması. Bunun əvəzində bəylər

idarəetmədə iştirak etməli idilər

1931 3 iyun Ticarət “Əsasnamə”si ilə Cənubi Qafqazda yeni ticarət tarifinin tətbiq olunması. “Əsasnamə”yə əsasən Avropa

malları daha Cənubi Qafqaz vasitəsilə üçüncü ölkəyə aparıla bilinməzdi. “Əsnamə”də rəhdarın ləğvi də

nəzərdə tutulurdu. 8 oktyabr 1821-ci il çar fərmanı ilə 3 iyun 1831-ci il əsasnaməsi arasında əsas fərq ondan

ibarət idi ki, bu əsasnamədə Rus tacirlərinin Cənubi Qafqazda tam ağalığı təmin edilirdi

1832 A.Bakıxanov tərəfindən müsəlman məktəblərinin təsis edilməsi haqqında layihə hazırlanması. Müsəlman

məktəbələri haqqında layihəyə əsasən məktəb üç sinifdən ibarət olmalı, orada iki müsəlman və bir rus

müəllimi çalışmalı, şagirdlərə ana dili, fars və rus dilləri ilə yanaşı tarix, coğrafiya, hesab fənləri də keçilməli

idi. Belə məktəblərin Bakı şəhərində açılması nəzərdə tutulurdu

1832 yanvar “Tiflisskiye vedemosti” qəzetinin Azərbaycan dilində “Tatar xəbərləri” adlı əlavəsinin çıxmağa başlaması.

Burada qanunvericilik sənədləri və Qafqaza dair sərəncamlar çap olunurdu. Vərəqənin hazırlanmasında və

nəşrində A.Balıxanov fəal iştirak etmişdir

1832 Hacı Zeynalabdin Şirvaninin “Səyahət bağı” əsərini yazması

183 “Qalanın dibində” adlı Azərbaycan xalq mahnısının nota köçürülməsi

1834 Mirzə Cəfər Topçubaşovun “İran xrestomatiyası” və “Monqolların ən qədim dövrlərdən Teymurləngə qədərki

tarixi” adlı əsərlərinin nəşr edilməsi

1835 Mirzə Cəfər Topçubaşovun Sankt-Peterburq universitetinin kafedra müdiri və professoru təyin edilməsi

1836 “Cənubi Qafqaz ipəkçiliyi və ticarət sənayesini yayan cəmiyət”in təsis edilməsi və Xanabad manufakturasının

bu cəmiyyətin ixtiyarına keçməsi

1836 Alban katolikosluğunun ləğv edilməsi

1836 6 iyun Şimali Azərbaycanda rəhdar sisteminin ləğv edilməsi

1839 N.Dementiyevin – “Türk-tatar əlifbası”, “Yazı nümunələri”, “Təhsillər və povestlər”, M.Kazımbəyovun “Türk-

tatar dilinin qrammatikası” dərsliklərinin yazılması

1839-1843 Azərbaycanda pul islahatı həyata keçrilməsi. İslahata əsasən köhnə əskinaz gümüş pulla əvəz edildi

1840 10 aprel Çar I Nikolay tərəfindən Cənubi Qafqazda inzibati və məhkəmə islahatı haqqında qanunu qəbul edilməsi.

Qanun 1841-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə mindi. İnzibati islahata əsasən Komendant idarə üsulu ləğv edildi

və Cənubi Qafqazın inzibati quruluşu Ümumimperiya inzibati-ərazi bölgüsünə uyğunlaşdırıldı, Cənubi

Qafqaz diyarı Gürcüstan-İmeretiya quberniyasına (mərkəzi Tiflis) və Xəzər vilayətinə (mərkəzi Şamaxı)

bölündü, Yelizavetpol qəzası (Qazax və Şəmşəddil nahiyyələri ilə birlikdə), Car balakən dairəsi və Naxçıvan

qəzaları Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibinə qatıldı, Quberniya və vilayətlər qəzalara, qəzalar isə

nahiyyələrə bölündü, Qafqazda ali hakimiyyət çar tərəfindən təyin edilən Qafqazının baş hakiminin əlində

qaldı, quberniyaları çar tərəfindən təyin edilən hərbi qubernatorlar idarə edirdilər, qubernatorun və Xəzər

vilayətinin rəisini çar təyin etsə də, onlar Qafqazının baş hakiminə tabe edildi, mahal naibləri vəzifəsi isə ləğv

edildi

1840 10 aprel Cənubi Qafqazda məhkəmə islahatı keçirilməsi. İslahata əsasən məhkəmə sistemi yenidən qurularaq

quberniya, vilayət və qəza məhkəmələri yaradıldı, məhkəmələr Ümumrusiya qanunları əsasında fəaliyyət

göstərməyə başladı, Azərbaycan məmurları məhkəmə aparatının bütün pillələrində ruslarla əvəz olundu, artıq

cinayət işlərinə Hərbi məhkəmələrdə deyil, mülki məhkəmələrdə baxılırdı, kəbin-talaq və vərəsəlik məsələləri

ilə məşğul olan şəriət məhəkəmələri isə saxlanıldı

1841 25 aprel Qazax, Şəmşəddil və Borçalı nahiyyələrində yaşayan bəy və ağaların torpaq sahibliyindən və kəndlilər

üzərindəki hüquqlarından məhrum edilməsi

1841 28 may Xəzər vilayətinin bəylərinin tiyul torpaqlarının müsadirə olunması və kənd idarəçiliyindən uzaqlaşdırılması

1841 A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərini yazması. “Gülüstani-İrəm” əsəri ən qədim zamanlarda 1813-cü il

Gülüstan sülhünə qədərki dövrü əhatə edir. Əsərdə ilk dəfə olaraq Azərbayvan tarixi bir tam halında nəzərdən

keçirilir və dövrləşdirilir. Farsca yazılan əsərdə tarixi hadisələr dövrlərlə şərh edilmişdi

1841-1846 “Zaqafqazski vestnik” qəzetinin Azərbaycan türkcəsində “Qafqazın bu tərəfinin əxbarı” adlı əlavəsinin

buraxılışının nəşr olunması

1842 Bəylərin və ağaların torpaqlarının müsadirə olunmasının dayandırılması və I Nikolayın göstərişi ilə ağaların

mülkiyyət hüququ barədə “Əsasnamə” hazırlamaq üçün komitələr yaradılması

1843 Nuxa şəhərində “Təcrübə ipəkçilik məktəbi”nin fəaliyyətə başlaması

1843 A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin “Qafqazın şərq hissəsinin tarixi” adı ilə rus dilinə tərcümə edilməsi

1844 A.Budaqovun “Türk-tatar dilinin əlifbası” dərsliyini yazması

1844 Şəmşəddil, Borçalı və Qazax nahiyələrinin kəndlilərinin dəstələrinin Şıxlı kəndində toplaşaraq vergi və

mükəlləfiyyətləri icra etməkdən imtina etməsi

1844 Cənubi Qafqaz Baş hakimliyinin ləğv edilməsi və mərkəzi Tiflis olan Qafqaz canişinliyinin yaradılması

1844-1854 Qafqazın ilk canişini qraf S.M.Vorontsovun hakimiyyəti

1845 A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin Rusiya Elmlər Akademiyasında müzakirə edilməsi

1845 M.Adıgözəl bəyin ilk olaraq Qarabağ xanlığının tarixinə aid “Qarabağnamə” əsərini yazması. Mirzə Adıgözəl

bəyin “Qarabağnamə” əsəri yazılarkən şifahi tarixi qaynaqlarla yanaşı, bir sıra sənəd və materiallardan da

istifadə edilmişdir. Əsərdə Qarabağın 1736-cı ildən 1828-ci ilə qədərki siyasi tarixindən bəhs edilir

1846 6 dekabr Çar I Nikolayın bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzalaması. Bu sərəncamla ilk dəfə olaraq bəy və

ağalara məxsus olan bütün torpaqlar onların irsi mülkiyyəti kimi təsdiq edildi, bəylərə kəndlilər arasında

qayda-qanun yaratmaq və onlar üzərində polis idarə üsulunu həyata keçirmək hüququ verildi, mülk, mülki-

xalisə ilə bərabər tiyul da bəy və ağaların rəsmən mülkiyyəti elan olundu, bəy və ağaların torpaqlarının özgə

silklərə keçirməsi qadağan olundu, verilmiş hüquqlar müqabilində bəylər ilk çağırışla ordu sıralarına

qoşulmağa və onun üzərinə qoyulacaq başqa vəzifələri can-başla yerinə yetirməyə borclu idi, sahibkar

kəndlilərinə rəiyət, rəncbər, nökər, elat adları əvəzinə ümumi mülkədar tabelisi adı verildi. İslahatın

əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, Şimali Azərbaycanın “ali müsəlman silki” Rusiya zadəganları ilə bərabər

hüquq qazandı, Rusiya hökuməti yerli feodallarla ittifaqa doğru mühüm bir addım atmış oldu və “ali müsəlman

silki”ni mərkəzi hakimiyyətə yaxınlaşdırdı. İslahatın məhdud cəhəti isə bəylərin diyarın idarəsində kütləvi

şəkildə iştirak etmək hüququna malik olmaması idi

1846 14 dekabr Gürcüstan-İmeretiya quberniyası ilə Xəzər vilayətinin ləğv edilərək onların ərazisində Tiflis, Kutais, Dərbənd,

Şamaxı quberniyalarının yaradılması və Car-Balakən dairəsinin təşkil edilməsi. 1840 və 1846-cı illərdəki

inzibati bölgülərdə oxşarlıq ondan ibarət idi ki, hər iki islahatda milli sərhədlər nəzərə alınmırdı

1846 A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin “Kavkaz” və “Russkiy invalid” qəzetlərində dərc edilməsi

1847 fevral Tiflisdə italiyan skripkaçısı Malaqallinin Xeyriyyə Cəmiyyəti salonundakı konsertində Səttarın muğam

oxuması

1847 20 aprel-28 dekabr “Kəndli əsasnamələri”nin qəbul olunması. Əsasnamələrə əsasən kişi cinsindən olan və 15 yaşına çatmış hər bir

kəndliyə 5 desyat yararlı torpaq sahəsi verilirdi, torpaq əvəzində kəndli malcəhət adlı 1/10 vergisi, bəyin

otaqlarından istifadə əvəzində isə xüsusi rüsum olan çöpbaşı vergisi ödəməli idilər , bəy təsərrüfatında ildə

18 gün müddətində biyar işləri görmək üçün hər bir kəndli ailəsi bir kişi ayırmalı idi, sahibkarlar kəndlilər

üzərində polis və məhkəmə hüququ aldılar, sahibkar torpaqlarında yaşayan kəndlilərə başqa sahibkarların

yanına köçmək huququ verilirdi. 1846-cı il 6 dekabr reskripti ilə, 1847-ci il kəndli Əsasnamələrinin oxşar

cəhəti ondan ibarət idi ki, hər iki islahat bəy və ağa torpaqlarında yaşayan kəndlilərə aid edilir və bəylərə

kəndlilər üzəridə polis nəzarəti hüququ verilirdi

1847 Mirzə Camalın “Qarabağ tarixi” əsərini yazması. Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə” əsərindən fərqli olaraq

Mirzə Camalın əsərində siyasi hadisələrlə yanaşı Qarabağ xanlığının sosial-iqtisadi həyatına dair bəzi faktlar

da verilmişdi

1847 6 dekabr Bəy və ağaların tiyul torpaqlarının geri qaytarılaraq onların əvvəlki hüquqlarının təsdiq olunması

1848 Bibiheybətədə texnik F.Semyonov tərəfindən dünyada ilk dəfə qazma üsulu ilə neft quyusu qazılması. Belə

bir quyu ABŞ-da bundan 11 il sonra, 1859-cu ildə qazılmışdı

1848-1851 Qarabağlı Qənbər tərəfindən Şəki xan sarayının və onun divar naxışlarının bərpa edilməsi

1849 İrəvan quberniyasının təşkil edilməsi. Naxçıvan və Ordubad qəzalarının İrəvan quberniyasına verilməsi.

İrəvan quberniyasının tərkibinə İrəvan, Aleksandropol, Yenibəyazid və Şərur-Dərələyəz qəzaları da daxil idi

1849 Qafqaz tədris dairəsinin yaradılması

1849 Mirzə Kazımbəyin Sankt-Peterburq Universitetində işləməyə başlaması

1849-1867 Mirzə Cəfər Topçubaşovun Asiya departamentindəki Şərq Dilləri İnstitutunun professoru işləməsi

1850 M.Ş.Vazeh və İ.Qriqoryevin “Kitabi-türki” dərsliyini yazması

1850 Tiflisdə “Qafqaz kənd təsərüfatı cəmiyyəti”nin yaradılması

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA

1852 Şimali Azərbaycanda yeni vergi sisteminin tətbiq olunması və məhsul vergisindən pul vergisinə keçilməsi

1853 Şimali Azərbaycanda dövlət kəndlilərinin bir yerdən başqa yerə kömək hüququnun ləğv olunması

1853 Məktəb Nizamnaməsinin qəbul olunması. Bu nizamnaməyə əsasən Azərbaycanda ilk birsinifli ibtidai

məktəblər açıldı. İlk birsinifli ibtidai məktəblər Quba, Ordubad (1854) və Lənkəranda (1856) açıldı

1853 Mirzə Kazımbəyin Sankt-Peterburq Universitetində Şərqşünaslıq fakultəsinin açılmasına nail olması və onun

ilk dekanı seçilməsi

1854 Dövlət məmurları hazırlamaq məqsədi ilə Şamaxıda ali dördsinifli məktəb təsis edilməsi

1855 Gədəbəydə misəritmə zavodu inşa edilməsi və Azərbaycanda əlvan metallurgiya sənayesinin gələcək

yüksəlişinin başlanması

1957 A.Bakıxanovun hazırladığı müsəlman məktəbləri haqqında layihəsin çap edilməsi

1857 Şamaxının ilk baş memarı olan Qasım bəy tərəfindən köhnə anbar binasının teatır binasına çevrilməsi

1859 Bakıda “Qubernator bağı”nın salınması

1859 Şamaxıda zəlzələ baş verməsi və quberniya mərkəzinin Bakıya köçrülməsi. Şamaxı quberniyasının ləğv

edilərək onun əvəzində Bakı quberniyasının yaradılması. Bakı quberniyasının tərkibinə Bakı, Göyçay,

Lənkəran, Şamaxı, Cavad və Quba qəzaları daxil idi

1859 Suraxanıda rus kapitalistləri Kokorev və Qubonin tərəfindən ağ neft emal edən zavod inşa edilməsi

XIX əsrin 60-cı illəri Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi və iri fabrik-zavod istehsalının yaranması

1860 Dərbənd quberniyasınını ləğv edilməsi və onun tərkibində olan Quba qəzasının Bakı quberniyasınını tərkibinə

qatılması

1861 Piriallahı adasında Tiflis əczatçısı Vitte tərəfindən parafin zavodu inşa edilməsi

1861 Alekseyev və Voronin qardaşlarının Nuxada ipək fabriki inşa etdirməsi

1861 Cənubi Qafqaz Mərkəzi İslahat Komitəsinin yaradılması

1861 iyun Cənubi Qafqaz diyarının mərkəzləşdirilməsi haqqında “Əsasnamə” əsasında dövlət, sahibkar torpaqlarının və

kəndlilərin pay torpaqlarının sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsinə başlanılması

1862 Aleksandr Qalacovun təşəbbüsü ilə Balakən kəndində kilsə tikilməsi

1862 Nuxa ipək fabrikinin məhsullarının Londonda keçirilən sərgidə medala layiq görülməsi

1863 Azərbaycanlı kapitalist Cavad Məlikovun layihəsi əsasında ağ neft zavodu inşa olunması

1863 Zaqatalada Hacı Murtuzun başçılığı ilə üsyan baş verməsi. Üsyanın səbəbi əhalinin zorla xristianlaşdırılması,

çarizmin müstəmləkə siyasəti və məmurların özbaşınalığı, keşkəl sahiblərinin ingiloy və muğallar üzərindəki

hüquqlarının ləğv edilməsinə cəhd edilməsi idi. Ümummilli səciyyə daşıyan üsyanın hərəkətverici qüvvələrini

keşkəl sahibləri, müsəlman ruhaniləri, yerli imtiyazlı təbəqələr və sadə xalq kütlələri təşkil edirdi

1864 Balaxanı neft mədənlərində kəndlilərin icbari əməyinin ləğv edilməsi

1864 Tiflis-İrəvan-Naxçıvan-Culfa teleqraf xəttinin çəkilməsi

1865 “Simens qardaşları və K0” şirkətinin Gədəbəydə misəritmə zavodu inşa etdirməsi

1865 Simens qardaşlarının Daşkəsəndə kobalt zavodu inşa etdirməsi

1865 Bakıda dənizkənarı bulvarın salınması

1865 Bakıdakı 4 sinifli ali ibtidai məktəb əsasında gimnaziya təşkil edilməsi ilə Azərbaycanda rəsmi olaraq ilk orta

məktəbin açılması

1865 Kənd cəmiyyətləri haqqında qanunun qəbul edilməsi. Bu qanuna əsasən Rusiyadan fərqli olaraq, Azərbaycanda

hüquqları xeyli məhdud olan vahid kənd idarəsi yaradıldı, kənd cəmiyyətini kətxuda, cəmiyyətə daxil olan

ayrı-ayrı kəndləri isə onun köməkçiləri idarə etməli idilər, kənd idarəsinə 3 il müddətinə, yaşı 25-dən yuxarı

olan kəndlilər seçilə bilərdilər, kənd idarəsinə vəzifəyə seçilənlər qubernator tərəfindən təsdiq olunmalı idi.

Kənd cəmiyyətinin ali orqani kəndlilərin yığıncağı idi

1866 Naxçıvanın Aşağı Əylis kəndində ipək fabrikinin açılması

1866 Bakı, Şuşa, Tiflis və İrəvanda bəy komissiyalarının yaradılması

1866 Şimali Azərbaycanda məhkəmə islahatı keçrilməsi. İslahata əsasən keçmiş silki məhkəmələr ləğv edildi və

bütün silklər üçün vahid məhkəmələr yaradıldı, məhkəmə iclasları rus dilində aparılır, hakimlər isə yalnız

ruslardan təyin olunurdu. Hökumət Rusiyaya nisbətən Şimali Azərbaycanda məhkəmə islahatını yarımçıq

həyata keçirdi. 1866-cı il məhkəmə islahatı Rusiyadakı 1864-cü il məhkəmə islahatından fərqli olaraq

Azərbaycanda hakim vəzifəsinə seçki keçirilmir və hakimlər yalnız ruslardan təyin olunurdu

1868 Cavad və Göyçay qəzalarının yaradılaraq Bakı quberniyasının tərkibinə daxil edilməsi

1868 Yelizavetpol quberniyasının yaradılması. Quberniyanın tərkibinə Şuşa, Nuxa, Zəngəzur, Qazax, Ərəş,

Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları daxil idi

1868 Bakı–Tiflis teleqraf xəttinin çəkilməsi

1868 Azərbaycanda ilk dəfə Gəncədə kütləvi kitabxana açılması

1869 Rusiyada alizarinin kəşf olunması nəticəsində Azərbaycanda qızılboya istehsalının tədricən tənəzzülə

uğraması

1870 Rusiyada şəhər islahatı keçirilməsi

1870 14 may Çar II Aleksandr tərəfindən “Cənubi Qafqaz quberniyaları “ali müsəlman silki”ndən olan şəxslərin

torpaqlarında sakin olan kəndlilərin torpaq qurluşu haqqında Əsasnamə” imzalanması. 14 may kəndli

“Əsasnamə”sinə əsasən Şimali Azərbaycanda sahibkar kəndliləri ödənc müqavilində feodal asılılığından azad

edilirdilər, 15 yaşına çatmış kişilərə 5 desyatin yararlı torpaq payı verilməsi nəzərdə tutulurdu, kəndlilərinin

mülkiyyətinə keçən torpaq payına görə onlar bəylərə ödənc verməli idilər, kəndli öz məhsulunun 1/10 hissəsini

məlcahət kimi torpaq sahibinə verməli idi. “Əsasnamə”də kəndlilərin feodal asılılığının ləğv edilməsi, torpaq

və vergilər məsələsinə toxunulurdu. İslahatın məhdud cəhətləri də var idi. Belə ki, islahat yalnız sahibkar

kəndlilərinə aid edilir və dövlət kəndliləri islahatdan kənar edilirdi. Kəndliyə öz pay torpağını satın alıb öz

mülkiyyətinə çevirmək hüququ verilsə də, tələb olunan pulu ödədikdən sonra torpağın mülkiyyətçisinə çevrilə

bilərdilər. 1870-ci il islahatı ilə kəndlilərdən yığılacaq məlcahət və.b vergilərin saxlanılması və 15 yaşına

çatmış hər bir kişiyə yararlı torpaq sahəsi verilməsi 1847-ci il “Əsasnamələri”ndə də nəzərdə tutulurdu. Bu

həmin “Əsasnamələr”in oxşar cəhəti idi. Lakin, 1847-ci il “Əsasnamələri”ndən fərqli olaraq 1870-ci il 14 may

kəndli “Əsasnamə”sində kəndlilərin 5 desyatindən artıq torpaq sahəsi mülkədarın xeyrinə kəsilib götürülür,

torpaq sahiblərinə bütün torpaqların 1/3 hissəsini öz sərəncamında saxlamaq hüququ verilir, kəndlilərin feodal

asılılığının ləğv edilməsi nəzərdə tutulur, kəndliyə öz pay torpaqlarını xüsusi mülkiyyətə çevirmək üçün onlara

torpağı satın almaq hüququ verilirdi. Azərbaycanda keçirilən 1870-ci il 14 may kəndli islahatı Rusiyadakı

1861-ci il kəndli islahatından fərqli olaraq Azərbaycanda kəndlilərə torpağı satın almaq üçün vəsait verilmirdi,

torpağın satış qiyməti Rusiyadakından daha baha idi və kəndli pay torpağını satın alınmasına məcbur

edilmirdi. 1870-ci il 14 may kəndli islahatı müəyyən əhəmiyyətə malik idi. Belə ki, islahat Şimali

Azərbaycanda feodal-asılı münasibətlərə güclü zərbə endirdi və kapitalist münasibətlərinin sonrakı inkişafı

üçün əlverişli şərait yarandı

1870 Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarının yaradılması

1871 Balaxanıda ilk dəfə buruq üsulu ilə neft quyusu qazılması

1871 Bəhmən Mirzənin “Şükürnameyi- şahənşahi” adlı əsərini yazması

1872 17 fevral Şimali Azərbaycanda iltizam sisteminin ləğv olunması və neft yataqlarının müzayiqə verilməyə başlanması

1872 13 may Məktəb “Əsasnaməsi”nə əsasən bütün qəza məktəblərinin pulu şəhər-məktəbləri ilə əvəz olunması

1873 Balaxanıda ilk dəfə neft fontanı vurması

1973 Qara şəhər adlanan zavodlar rayonunun yaradılması

1873 Neft quyularının qazılmasında ilk dəfə buxar mühərriklərindən istifadə edilməsi və Netf sənayesində

manufaktura mərhələsindən fabrik-zavod istehsalına keçidin baş verməsi

1873 23 mart M.F.Axundovun “Sərgüzəşti–vəziri–xanı-Lənkəran” adlı komediyasının tamaşaya qoyulması və

Azərbaycanda milli teatrın əsası qoyulması

1874 Ərəş qəzasının yaradılaraq Yelezavetpol quberniyasının tərkibinə daxil edilməsi

1874 Bakıda “Müqəddəs Nina” məktəbi əsasında ilk qadın gimnaziyasının təşkil olunması

1874 24 may Məktəb “Əsasnaməsi”nə əsasən ibtidai kənd məktəblərinin (xalq məktəblərinin) yaradılması

1874 Şuşa və Şamaxıda qəza məktəblərinin şəhər məktəblərinə çevrilməsi

1875 22 iyun Həsən bəy Zərdabi tərəfindən “Əkinçi” qəzetinin nəşr edilməsi və Milli mətbuatın əsasının qoyulması

1876 mart Bakıda Azərbaycanda ilk dəfə gildiya ticarət qaydasının tətbiq edilməsi

1876 Tiflisdə Qori Müəllimlər Seminariyasının yaradılması

1877 1870-ci il 14 may kəndli islahatının Quba qəzasına şamil edilməsi

1878 Bibiheybətdə H.Z.Tağıyev və Zubalovun neft quyusunun fontan vurması

1878 Mədənləri neftayırma müəssisələri ilə birləşdirən ilk neft kəmərinin işə salınması

1878 Şimali Azərbaycanda şəhər islahatı keçrilməsi. Şəhər islahatı haqqında “Əsasnaməyə” əsasən Bakı şəhər

duması və özünüidarəsi (bələdiyyəsi) yaradıldı, şəhər idarələri və dumalara seçkilərdə silki məhdudiyyətlər

ləğv olunsa da, seçkilərdə əmlak senzi saxlanıldı. Belə ki, şəhərdə yaşayan və vergi verən hər bir şəxs seçkidə

iştirak edə bilərdi. Fəhlələr, qulluqçular və ziyalılar bələdiyyə seçkilərində iştirak edə bilməzdilər. Seçkilərdə

25 yaşına çatmayanların və qadınların iştirak etmək hüququ yox idi. Kiçik təsərüfat işləri ilə məşğul olmaq

hüququ olan Şəhər dumasının fəaliyyətinə qubernator nəzarət edirdi. Bakı şəhər özünüidarəsini icraiyə orqani 4

il müddətinə seçilən və duma üzvlərindən ibarət olan şəhər bələdiyyəsi idi. Bakı şəhər dumanın fəaliyyətinin

əsasını şəhər ictimai özünüidarə məsələlərinin həll edilməsi, vergi və rüsumların təyin olunması, şəhər

əmlakına rəhbərlik edilməsi, büdcəyə baxılması və onun təsdq edilməsi məsələlər təşkil edirdi. Bakının şəhər

dumasına ilk seçkilərədə əsasən hökumət məmurları, tacirlər, sahibkarlar (H.Z. Tağıyev, M.Nağıyev,

H.Zərdabi, H.Mahmudbəyov və.b) təmsil olunurdular

1879 İsveç təbəəsi olan “Nobel qardaşları şirkəti”nin əsasının qoyulması

1879 “Nobel qardaşları şirkəti”nin dünyada ilk neft tankeri “Zoroastr”ınin (Zərdüstün) Bakı ilə Həştərxan arasında

hərəkətə başlaması və Neftin daşınmasında ilk dəfə tanker tipli gəmilərdən istifadə olunmağa başlanması

1879 Tiflisdə türk dilində “Ziya” qəzetinin nəşr olunmağa başlaması

1879 Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin yaradılması

XIX əsrin 70-ci illəri Zərbə üsulu ilə neft quyularının qazılmasına başlanılması

XIX əsrin 70-ci illəri Rusiyada başlanmış fəhlə hərəkatının təsiri ilə Bakı, Nuxa və Gədəbəydə dağınıq tətillər baş verməsi. Yalnız

iqtisadi tələblər irəli sürmələri ilk tətillərin səciyyəvi cəhəti idi. Buna baxmayaraq fəhlə tətilləri fəhlələrin

siyasi cəhətdən maariflənməsinə kömək etdi

XIX əsrin 70-ci illəri Qasım bəy Hacıbababəyov tərəfindən Bakıda kərvansara tikilməsi

1870-ci illərin sonu Qazax qəzasının Quşçu kəndinin kəndlilərinin İsgəndərbəyovların zülmünə qarşı çıxışı baş verməsi. Lakin

silahlı kazak dəstəsi kəndlilərin müqavimətini qıra bildi. Bu dövrdə Cavanşir qəzasının Marağalı kəndində və

Lənkəran qəzasının Qızılağac kəndində də kütləvi çıxışlar baş verdi

XIX əsrin 80-cı illəri Azərbaycan kəndində sosial-təbəqələşmənin güclənməsi və kənd icmalarının dağılmasının sürətlənməsi

1880 Neft mədənləri arasında ilk dəmir yolu çəkilməsi

1880 Bakı qalasının ikinci divarlarının sökülərək, yerində Nikolayev küçəsində binalar tikilməsi

1880 Tiflisdə Cəlal Ünsizadə tərəfindən “Kəşkül” qəzetinin işıq üzü görməsi

1880-1884 “Ziya” qəzetinin “Ziyayi–Qafqaziyyə” adı altında nəşr olunması

1881 Qazax qəzasının Öksüzlü kəndinin kəndlilərinin mülkədar Sultanovlara qarşı mübarizəyə qalxması. Kəndlilər

öz oğullarını bəylərin xidmətinə göndərməkdən boyun qaçırdılar. Nəticədə bəylər on il ərzində başqa

kəndlərdən nökər tutmağa məcbur oldular

1881 aprel Çar idarələri rəhbərlərinin özbaşnalığına qarşı Bakı fəhlələrinin çıxışı baş verməsi. Üsyan 72 nəfərin həbs

olunmasına cavab olaraq başladı. Üsyan zamanı polis və əsgərlərlə toqquşma baş verdi. Üsyançıların tərkibndə

neft məhsulları daşıyan çəlləkçilər çoxluq təşkil edirdi. Lakin üsyan qəddarlıqla yatırıldı

1881 Mövcud şəhər məktəbi əsasında yeddi sinifdən ibarət Gəncə gimnaziyasının açılması

1882 Naxçıvanda ilk pambıqtəmizləmə zavodu inşa olunması

1882-1883 Bakıda “Nobel bağı”nın salınması

1883 Rusiya imperiyasında misi saflaşdıran ilk müəssisə olan Qaldakənd misəritmə zavodunun inşa edilməsi

1883 aprel Tiflis-Bakı dəmir yolunun işə salınması

1883 Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının təşkil edilərək Yelizaverpol quberniyasının tərkibinə daxil edilməsi

1883 Qafqaz canişinliyinin ləğv edilərək Qafqazın idarəsinin mülki hissə üzrə rəisə tapşırılması

1883 Bakı həvəskar artistlər truppasının peşəkar teatr qrupuna çevrilməsi

1883 H.Z.Tağıyevin Bakıda ilk teatr binası tikdirməsi

1883 Naxçıvanda dram cəmiyyətinin təşkil olunması

1884 Bakıda Neft Sənayeçilərinin Qurultayının keçrilməsi. Təşkilata rəhbərlik edən Qurultay Şurası ən iri səhmdar

cəmiyyətlərin nümayəndələrini seçmək, hökumət qarşısında neft sənayeçilərinin mənafeyini müdafiə etmək,

neft maqnatlarını yüksək mənfəətlə təmin etmək və fəhlə hərəkatına qarşı mübarizəni təşkil etmək məsələləri

ilə məşğul olurdu

1884 Azərbaycanın ilk üzvi kimyaçı alimi Möhsün bəy Xanlarovun Almaniyadan Bakıya gələrək öz elmi-

tədqiqatlarını davam etdirməsi

1886 Bakı şəhərində ilk mərəkəzləşdirilmiş telefon stansiyasının işə salınması

1886 Memar Məmmədhəsən tərəfindən Bakıda ikinci qala qapılarının tikilməsi

1887 Azərbaycan kəndlilərinin hərbi vergi adlı mükəlləfiyyət daşımağa başlaması. Hərbi vergi orduya

səfərbəyliyə alınmalı şəxslərin üç illik orta qazancı nəzərə alınmaqla hesablanırdı

1887 İlk rus-Azərbaycan məktəblərinin açılması

1887 İlk dəfə Bakıda ticarətin yarmarka formasının təşkil edilməsi

1887 Tiflisdə “Qafqaz ipəkçilik stansiyası”nın açılması

1889 Bakıda konka nəqliyyatının fəaliyyətə başlaması

XIX əsrin 80-cı illəri Bakı neft sənayesinə rus və Rotşildin simasında fransız kapitalının nüfuz etməsi

XIX əsrin 80-90-cı illəri Qaçaq Nağı, Dəli Alı, Qaçaq Nəbi (Zəngəzur qəzasında) və Qaçaq Kərəmin (Qazax qəzasında, Gürcüstan,

Şimali Qafqaz və Osmanlı imperiyası ərazisində) qaçaqçılıq fəaliyyəti göstərməsi

XIX əsrin 80-90-cı illəri Bakıda rus dilində “Kaspi”, “Bakinskoye izvestiya” və “Baku” qəzetlərinin işıq üzü görməsi

XIX əsrin 90-cı illəri Neftin fontan üsulu ilə çıxarılmasına marağın azalması

XIX əsrin 90-cı illəri Bakıda Vişau şirkətinin timsalında ingilis kapitalının Bakı neft sənayesinə nüfuz etməsi

XIX əsrin sonları Neft sənayesində inhisarların meydana gəlməsi

XIX-XX əsrlərin qovşağı Neft çıxarılmasında Bakının dünyada birinci yerə çıxması

1890 H.Z.Tağıyevin “Kaspi” gəmiçilik cəmiyyətini ələ keçirərək, on gəmidən ibarət şirkət yaratması

1890 3 dekabr “Sudan istifadə haqqında Əsasnamə” qəbul olunması və “Qafqaz Su Müfəttişliyinin yaradılması

1892 Çar tərəfindən Azərbaycanda yeni şəhər əsasnaməsinin təsdiq olunması. Bu əsasnamə Gəncə şəhərinə də

şamil edilirdi. Bu şəhər islahatı 1878-ci il islahatının yuxarı dairələri təmin etmədiyi üçün keçrilmişdi

1893 Neft sənayeçilərinin Peterbuqrda keçrilən müşavirəsində “Bakı ağ neft zavodçuları ittifaqı” adlı intisar

birliyinin yaradılması. Bu inhisarın yaradılması nəticəsində ağ neft istehsalçıları ilk dəfə olaraq Amerikanın

“Standart oyl” şirkəti ilə dünya ağ neft bazarını bölüşdürməyə nail oldular. Lakin, 1897-ci ildə daxili

çəkişmələr üzündən “ittifaq” dağıldı

1893 “Simens qardaşları və K0” səhmdar cəmiyyəti ilə bağlanmış müqavilə üzrə bu cəmiyyətin “Nobel qardaşları”

inhisarının neft ayırma zavodları üçün hər il 80-200 min pud kükürd kolçedanı verməsi

1894 Naxçıvan və Ordubadda yazı taxtası və məktəb partaları olan Azərbaycan məktəbləri açılması

1894 Bakıda ilk milli qiraətxanaların açılması

1895 avqust Bakı tütün fabrikinin fəhlələrinin fəhlə hərəkatı tarixində ilk mütəşəkkil tətil keçirməsi

1895 Bakı Artistlər cəmiyyətinin təsis edilməsi

1896 Bakıda kişi gimnaziyasının fəaliyyətə başlaması

1896 H.Z.Tağıyevin “Yevlax mülkü”nü satın alması

1896 Azərbaycan səhnəsində N.V.Qoqolun “Müffətiş” piyesinin tamaşaya qoyulması

1896 A.Əliverdibəyovun “Rəsmli musiqi tarixi” əsəri ilə Azərbaycan musiqi tarixini yazması

1897 H.Z. Tağıyevin neft mədənlərini ingilis kapitalistlərinə satması və “Lifli maddələr emal edən Qafqaz səhmdar

cəmiyyəti”ni təsis etməsi

1898-1900 Memar İ.V.Qoslavskinin layinəsi üzrə H.Z.Tağıyevin müsəlman qızı məktəbinin binasının inşa edilməsi

1900 H.Z.Tağıyevin toxuculuq fabrikinin işə salınması

1900 Biləcəri-Metrovs-Maxaçqala dəmir yolu xəttinin istifadəyə verilməsi və Bakının Ümumirusiya bazarına

bilavasitə çıxmaq imkanı əldə etməsi

CƏNUBİ AZƏRBAYCAN XIX ƏSRDƏ

1797-1934 Fətəli şahın iranda hakimiyyəti. Fətəli şahın dövründən başlayaraq, Qacar şahlarının daxili və xarici siyasətində

Cənubi Azərbaycan xüsusi yer tuturdu. Fətəli şah zamanında Cənubi Azərbaycan “vəliəhdneşin” hesab

edilmiş, Təbriz isə həmişə rəsmi vəliəhdlərin iqamətgahı olmuşdur. İlk Qacar şahları dövründə Təbriz şəhəri

bir növ ikinci paytaxt hesab edildiyi üçün xarici ölkələrin diplomatik nümayəndəliklərinin iqamətgahı da

burada yerləşirdi

XIX əsrin I yarısı Gülüstan müqaviləsindən sonra İran hökuməti tərəfindən Urmiya, Maku, Nəmin və Gərgər xanlıqlarının daxili

müstəqilliklərini saxlaması

1833-1851-ci illər Təbrizdən Şimali Azərbaycanavə Rusiyaya xeyli məhsullar ixrac edilməsi. Rusiyaya ixrac edilən malların

mühüm hissəsini sənətkarlıq məhsulları təşkil edirdi. Şimali Azərbaycandan isə buraya zəfəran, ağ neft, ipək və

mis göndərilirdi

XIX əsrin 30-50-ci illəri Cənubi Azərbaycanda pambıq və tütün əkilməyə başlanılması. 1837-1840-cı illərin məlumatlarına görə Cənubi

Azərbaycanda ən yaxşı keyfiyyətli pambıq Xoy mahalında becərilirdi. Marağa və Urmiya bölgələrində isə

yüksək keyfiyyətli kişmiş hazırlanırdı

XIX əsrin 30-50-ci illəri Xoy, Urmiya və Qaradağda şüşə qablar istehsal edən müəssisələrin mövcud olması

XIX əsrin ortaları Cənubi Azərbaycanda torpaqların böyük hissəsinin dövlətin mülkiyyətinə keçməsi

1848-1852 Cənibi Azərbaycanda Babilər hərəkatı baş verməsi. Babilər hərəkatı mövcud siyasi-inzibati quruluşda narazı

qüvvələrin hərəkatı olub ölkənin kapitalizmə keçid dövrü ərəfəsində baş verən il siyasi çıxışlardan idi.

Hərəkatının mərəkəzi Cənubi Azərbaycan, hərəkatın banisi isə Seyid Əli Məhəmməd idi. Feodallara, ali

ruhanilərə və xarici kapitala qarşı çevrilmiş Babilər hərəkatı tacir, sənətkar və kəndlilərin arzuların əks

etdirdi. Babin təlimində kişilərələ qadınlar arasında bərabərlik elan edilirdi

1850 may-dekabr Babilər hərəkatının ən coşğun dövrü. Zənan şəhərində üsyan

1858 Cənubi Azərbaycanda ilk qəzet olan “Azərbaycan” qəzetinin (fars dilində) nəşr olunması

1869 Təbrizdə “Mədrəseye-Nasiri” adlı məktəbin açılması

11872-1881 Təbriz əhalisinin Sahibi-Divana qarşı çıxışı baş verməsi. Uzun müddət davam edən etirazlar nəticəsində 1881-

ci ildə Təbriz əhalisi Sahibi – Divanı Cənubi Azərbaycandan qova bildi

1875 Məhəmməd Təbrizi və Mirzə Mehdi Əxtər tərəfindən “Əxtər” (“Ulduz”) qəzetinin nəşr edilməsi

1877 Təbriz Dövlət Mədrəsəsinin (Darülfününun) təsis edilməsi

1878 Urmiyada Ali Tibb Məktəbinin fəaliyyətə başlaması

1880-1884 Cənubi Azərbaycanda “Təbriz” və “Mədəniyyət” adlı ilk xüsusi qəzetlərin nəşr olunması

1883 M.H.Rüşdiyyə tərəfindən İrəvanda yeni tipli “Üsuli-cədid” məktəbi təsis edilməsi

1886 Cənubi Azərbaycanda xalisə torpaqlarının satılması haqqında şah fərmanı verilməsi

1887 M.H.Rüşdiyyə tərəfindən Təbrizdə ilk xüsusi yeni tipli “Üsuli-cədid” məktəbinin təsis edilməsi

1888 Cənubi Azərbaycanda Ə.Talıbov tərəfindən “Şahsevən” qəzetinin nəşr edilməsi

1891-1892 Təbrizdə ingilis kapitalisti Tablota qarşı Tənbəki üsyanı baş verməsi. Üsyanın səbəbi İran şahı tərəfindən Tütün

və tənbəki inhisarının ingilist kapitalisti Talbota verilməsi idi. Üsyan nəticəsində şah hökuməti Talbotla

bağladığı müqaviləni 1892-ci ildə ləğv etməli oldu

1897 Cənubi Azərbaycanda “Ettehadiyyə cəmiyyəti”nin yaradılması. Cəmiyyət tacirlər tərəfindən, xarici kapitalın

təzyiqlərinə davam gətirmək məqsədilə yaradılmışdır

1898 Təbrizdə iri feodallar və ruhanilərin taxıl möhtəkirliyinə qarşı Zeynəb paşanın başçılığı ilə əhalinin etiraz

çıxışları baş verməsi. Üsyan zamanı möhtəkirlərin taxıl anbarları üzə çıxarılaraq yoxsul əhaliyə paylanıldı

XIX əsrin II yarısı Cənubi Azərbaycanda elatların torpaq vergisi əvəzinə hərbi xidmətə getməsi

XIX əsrin II yarısı Cənubi Azərbaycana rus kapitalının nüfuz etməsi. Rusiyanın “İran hesab–borc bankı”nın fəaliyətə başlaması

XIX əsrin sonları Rusiyanın Cənubi Azərbaycanı sənayesi üçün xammal mənbəyinə və satış bazarına çevirirməsi

XIX əsrin sonları Cənubi Azərbaycan əhalisinin Cənubi Qafqaz, Şimali Azərbaycan, Volqaboyu və Mərkəzi Asiyaya kəsbkarlığa

getməsi

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ

1900-1903 Dünyada iqtisadi böhran baş verməsi. Böhran nəticəsində Azərbaycanın iqtisadiyyatına güclü zərbə vuruldu,

əhalinin güzəranını pisləşdi, onlarla müəssisə bağlandı və minlərlə fəhlə işsiz qaldı

1900 “Simens qardaşları və K0” cəmiyyəti ilə “Voqau və K0” konserni arasında müqavilə bağlanması. Müqaviləyə

əsasən, istehsal edilmiş mis Moskva prokatı zavodlarına yalnız bu inhisar vasitəsilə satılmalı idi. Bu

müqavilə ilə Azərbaycanda əlvan metallurgiya sənayesinin inhisarlaşmasının başlanğıcı qoyuldu

1901 yanvar Bakıda iri tütün fabriklərinin fəhlələrinin işi dayandıraraq sahibkarların qarşısında bir sıra tələblər irəli

sürməsi

1901 Sabunçu və Balaxanı mexaniki zavodunun, Tovuz dəmir yolu stansiyasının fəhlələrinin tətil etməsi

1900 1 may “Cənubi Qafqazda dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu” haqqında qanun qəbul edilməsi. Bu qanuna əsasən

dövlət kəndlilərinə icma torpaqlarından nəsli istifadə hüququ verildi

1901 Bakıda H.Z.Tağıyevin qız məktəbinin açılması

1902 Gəncədə qız məktəbi açılması

1902 M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda ilk siyasi təşkilat olan “Müsəlman gənclik təşkilatı”nın

yaradılması

1902 Ləki çiyid yağı zavodunun inşa edilməsi

1902 aprel Bakıda ilk açıq siyasi nümayiş keçirilməsi. Hərəkat ona görə ilk açıq siyasi nümayiş adlanırdı ki, nümayişlərdə

ilk dəfə siyasi tələblər və şüarlar irəli sürülürdü. Nümayiş iştirakçıları “Rədd olsun mütləqiyyət” və “Yaşasın

azadlıq” şüarları səsləndirdilər. Hökumət çətinliklədə olsa nümayişi dağıtdı və onun fəallarını həbs etdi

1903 21 aprel “Cənubi Qafqazın beş quberniyasında pay torpaqlarını müəyyənləşdirmək və torpaq quruluşu işini aparmaq

qaydası haqqında” Əsasnamə verilməsi. Əsasnamədə kəndlilərə əlavə pay torpaqları verilməsi, çəmən,

otlaq və meşələrdən pay ayrılması nəzərdə tutulurdu. Əsasnamədə o da qeyd edilirdi ki, torpğı almağa

kəndlilərin maddi imkanı olmadığından problemi həll etməyin yeganə yolu Kəndli torpaq bankının

yerlərdə şöbələri açılmalı və bu vəsaiti bank ödəməli, kəndlilər isə müəyyən müddətdə bu pulu banka geri

qaytarmalı idi. Sənədə əsasən pay torpaqlarının planı hazırlanarkən mövcud sərhədlər əsas götürülməli idi

1903 2 mart Bakıda yeni açıq küçə nümayişi keçirilməsi

1903 18 yun Bibiheybətdəki mexaniki emalatxana fəhlələrinin tətil etməsi. Tətil iştirakçıları əmək haqqının artırılması

haqqında tələblər irəli sürürdülər. Müdriyyət maaşları artıracağını vəd etdiyinə görə tətili dayandırıldı.

Lakin sahibkarlar verdiyi sözə əməl etmədi. Ona görə də iyulun 1-də tətil yenidən davam etdirildi. Bu

tətil bütün sənaye rayonlarının fəhlələrini də ayağa qaldırdı və ümumi tətil şəklini aldı. Dəmiryolda hərəkət

dayandırıldı. Sahibkarlara təqdim etmək üçün tələblər hazırlanmaq məqsədilə qabaqcıl fəhlələrdən ibarət

tətil komitəsi yaradıldı. Neft maqnatları onu “Fəhlə hökməti” adlandırırlar

1903 1-22 iyul Bakıda ilk ümumi siyasi tətil keçirilməsi. Bakıdakı tətil komitəsinin tələbnamə hazırlaması. Tətil komitəsinin

hazırladığı tələbnaməyə gündə 8 saatlıq iş günü, işdən qovulanların geri qaytarılması, əvvəlki nümayişlərdə

həbs edilən fəhlələrin azad edilməsi, əmək haqqının artırılması, fəhlələrlə nəzakətli rəftar və.s tələblər daxil

edilmişdi. Bakı fəhlələrinin 22 gün davam edən ilk ümumi tətili yatırıldı. Lakin tələblərinin çoxu yerinə

yetrilmədi. Buna baxmayaraq, fəhlələr mənəvi cəhətdən qələbə çalmış oldular. Bu 1903-cü il iyul

tətilinin əhəmiyyəti elə bu idi

1903-1905 M.Şahtaxtinskinin redaktorluğu ilə Tiflisdə “Şərqi –rus” qəzetinin nəşr olunması

1904 13 dekabr Balaxanı neft mədənlərində fəhlələrin dekabr tətilinə başlaması. Az müddətdə Balaxanı, Sabunçu rayonlarının

bütün fəhlələri, Bibiheybət neftçiləri, Qara şəhər və Ağ şəhər müəssisələrinin fəhlələri də tətilə başladı və

siyasi-iqtisadi tələblərlə çıxış etdilər. Dekabr tətilçilərinin tələblərinə gündə 8 saatlıq iş günü, 1 May günü

işin dayandırılması, söz, mətbuat, yığıncaq azadlığı, ittifaqlar təşkil etmək, məktəblər və klublar açmaq,

həftədə bir gün istirahət vermək, əmək haqqını saxlamaqla ildə bir dəfə məzuniyyət vermək, gecə

növbəsini ləğv etmək, sahibkarların hesabına fəhlələrin həyatını sığorta etmək , mübahisəli məsələləri

həll etmək üçün sənayeçilərin və fəhlələrin nümayəndələrindən ibarət mədən məhkəmələri təşkil etmək

və s. tələblət daxil edilmişdi. Bakı fəhlələrinin dekabr tətili 1905-1907-ci illər Birinci rus inqilabının

müjdəçisi oldu

1904 30 dekabr Sahibkarlarla neft sənayesində çalışan fəhlələr arasında Müştərək müqavilə (Mazut konstitusiyası)

imzalanması

1904 Rəşid bəy İsmayılovun “Müxtəsər Qafqaz tarixi” adlı əsərini yazması

1904 “Hümmət təşkilatı”nın yaradılması. Təşkilatın yaradıcıları M.H.Mövsümov, M.H.Hacınski və

M.Ə.Rəsulzadə idi. “Hümmət” təşkilatı RSDFP-nin Bakı Komitəsinin nəzdində fəaliyyət göstərirdi.

Təşkilatın yaradılmasında məqsəd bolşevik ideyalarını təbliğ etmək idi. Təşkilatın orqanı “Təkamül” və

“Yoldaş” qəzetləri idi. “Hümmət” təşkilatı əhalinin milli şüurunun inkişafında, özünüdərkində və soykökünə

qayıtmasında mühüm rol oynadı. Lakin tədricən bolşeviklərin və Bolşevik partiyasının Bakı komitəsinin

nəzarəti altına “Hümmət” təşkilatı əvvəlki milli qayəsində uzaqlaşdı

1904-1905 “Hümmət” təşkilatının orqanı olan “Təkamül” və “Yoldaş” qəzetlərinin işıq üzü görməsi

1905 9 yanvar Peterburqda “Qanlı bazar” günü hadisənin baş verməsi. “Qanlı bazar” günü hadisəsi ilə Rusiyada 1905-

1907-ci illər burjua-demokratik inqilabı başlandı. “Qanlı bazar” günü hadisəsi haqqında xəbər Bakıya

çatdıqda, Şimali Azərbaycanın bir çox sənaye müəssisələrində həmrəylik əlaməti olaraq tətillər keçirildi

1905 yanvar Bakının qeyri-neft sahəsində çalışan fəhlələrin 17 maddədən ibarət tələblərini sahibkarlara təqdim etməsi

1905-1906 Rusiyanın azərbaycanlılara qarşı milli qırğın siyasəti həyata keçirməsi. Milli qırğın siyasətinin həyata

keçirilməsində Daşnaksütyun partiyası və erməni quldurları həlledici rol oynamışdılar

1905 2 fevral Bakıda Ağarza adlı azərbaycanlının erməni komitəsi tərəfindən öldürülməsi və Azərbaycanda ermənilərlə

müsəlmanlar arasında milli qırğının başlaması

1905 fevral Dəllər və Alabaşlı kəndlərinin kəndlilərinin qolçomaqlara qarşı çıxışı baş verməsi

1905 iyun Bakıda Azərbaycan dilində “Həyat” qəzetinin işıq üzü görməsi

1905 15 avqust Nijni-Novqorodda Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayının keçirilməsi. Qurultayın əsas təşəbbüskarı

Azərbaycan və tatar burjua nümayəndələri olmuşdu. Qurultayda türkçülük və müsəlmançılıq əsasında

birləşmənin vacibliyi qeyd edildi, “İttifaqi müsəlman” adlı Ümumrusiya müsəlman ittifaqının yaradılması

qərara alındı. Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev və Əbdürrəşid İbrahimov birlikdə “Müsəlman ittifaqı”nın

nizamnaməsini və proqramını hazırladılar. Sənədi Ə.M.Topçubaşov rus dilinə tərcümə etdi

Ə.M.Topçubaşov “Rusiya imperiyası daxilində türklərin vəziyyəti və problemləri” mövzusunda məruzə

ilə çıxış etdi

1905 16-21 avqust Şuşada etmənilərin milli qırğın törətməsi

1905 20-26 avqust Bakıda ermənilərin yenidən milli qırğın törətməsi

1905 Çar hökuməti tərəfindən Qafqaz canişinliyinin bərpa edilməsi və Vorontsov-Daşkovun Qafqaz canişini təyin

edilməsi

1905 16 oktyabr Ağstafa stansiyasında və bütün Cənubi Qafqaz dəmir yollarında fəhlələrin işi dayandırması. Ağstafadan

Bakıya və Xaçmaza qədər iri stansiyalarında tətil komitələri yaradılması. Dəmiryolçulardan başqa Bakı,

Gəncə, Nuxa və Şuşanın sənaye müəssisələri, Kür çayı boyundakı balıq vətəgələri fəhlələri də tətilə qoşuldular

1905 17 oktyabr Çar II Nikolayın 17 Oktyabr manifestini imzalaması

1905 oktyabr Mədən, fabrik və zavodlarda fəhlə komissiyaları təşkil olunması. Fəhlə komissiyaları Fəhlə Deputatları

Sovetinin yaranması üçün ilk addımlar idi

1905 noyabr Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun “Qafqazdakı kəndli işinin nizama salınması haqqında Qeydlər”ini

hazırlaması. “Qeydlər”ə əsasən kəndli torpaq bankının şöbələri açılmalı və sahibkar kəndliləri torpaq pulu

verməkdən azad edilməli, torpaq pulu ödəməkdən azad edilmiş kəndlilər 1907-ci ilin yanvarından xüsusi

mülkiyyətçilər qrupuna daxil edilməli idilər. Layihədə nəzərdə tutulurdu ki, kəndli nizamnamə əsasında

istifadəsində olan pay torpağını icbari şəkildə satın ala bilər

1905 25 noyabr Bakı Fəhlə Deputatları Sovetinin (BFDS) yaradılması

1905 26 noyabr Naxçıvanın Çəhri kəndində kazak və ermənilərin qırğınlar törətməsi

1905 Ə.Topçubaşovun Nazirlər Komitəsinə təqdim etmək üçün ərz-hallar hazırlaması. Ərz-hallar Azərbaycanın çar

hökümətinə təqdim etdiyi ilk proqram sənədi idi

1905 “Müəslman cəmiyyəti xeyriyyəsi” və “Müdafiə və müsəlman kübarları ziyalılarının ittifaqı cəmiyyəti”nin

təsis edilməsi. Birinci cəmiyyət maarifin yayılmasında böyük xidməti olmuşdur. İkinci cəmiyyət milli –

azadlıq hərəkatını müdafiə edirdi

1905 Tiflisdə C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə tərəfindən “Qeyrət” mətbəəsinin yaradılması

1905 “Difai” (“Müdafiə”) partiyasının yaradılması. Partiya Ə.Ağayevin rəhbərliyi ilə, azərbaycanlılara qarşı

törədilən milli qırğınların qarşısını almaq məqsədilə yaradılmışdı. Partiyanın mərkəzi komitəsi Gəncə

şəhərində yerləşirdi. Bundan başqa Şuşada, Ağdamda, Naxçıvanda, Qarsda və Vladiqafqazda partiyanın

şöbələri yaradılmışdı. Partiyanın 1906-cı ilin oktyabrında “İrşad” qəzetində dərc olunmuş proqramında

qeyd edilirdi ki, torpaq onu əkib-becərənlərə, zəhmətkeş kəndlilərə verilməlidir

1905 M.H.Rüşdiyyənin “Vətən dili” dərsliyinin çap olunması

1905-1913 H.Mollazadənin “Zübdətül–təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərini yazması

1906 yanvar Peterburqda Ümumrusiya müsəlmanlarının II qurultayının keçirilməsi. Qurultayda “Müsəlman ittifqı”nın

nizamnaməsi və proqramı müzakirə edilərək bəyənildi. “Müsəlman ittifqı”nın proqramında qarşıya iki

mühüm vəzifə - Ümumrusiya türklərini birləşdirmək və müstəmləkəçi çar imperiyasına qarşı vahid

cəbhədə mübarizə aparmaq ideyaları irəli sürüldü

1906 Qalakənd zavodunun istehsalı dayandırması

1906 23 fevral Bakı Fəhlə Deputatları Sovetinin fəaliyyətini dayandırması

1906 7 aprel “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşr olunması. Jurnal 1917-ci ilədək Tiflisdə, sonralar isə Təbrizdə və Bakıda

nəşr olundu

1906 aprel I Dumanın bir qurup deputatı tərəfindən Vıborq bəyannaməsinin qəbul edilməsi

1906 may İrəvanda və onun Məngüş, Güllücə, Kamal və Uşu kəndlərində ermənilərin milli qırğınlar törətməsi

1906 31 may - 7 iyul I Dövlət Dumasının fəaliyyət göstərməsi. I Dövlət Dumasına Azərbaycandan Əlimərdan bəy Topçubaşov,

İsmayıl xan Ziyadxanlı, Məmmədtağı Əliyev, Əsədulla bəy Muradxanov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev

deputat seçilmişdir. Dumada Rusiya müsəlmanlarından seçilən deputatlar Ə.M.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə

Müsəlman fraksiyasında birləşdi. Fraksiyanın 7 nəfərdən ibarət bürosunun tərkibinə M.Ə. Topçubaşov və

İ.Ziyadxanlı da daxil edildi

1906 avqust Nijni-Novqorodda III Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayının keçirilməsi. Qurultayıda “Müsəlman

ittifaqı”na rəhbərlik etmək üçün daimi yeri Bakı olan Mərkəzi Komitə yaradıldı, türklər yaşayan

bölgələrdə yeni tipli məktəblərin yaradılması, ibtidai icbari təhsilə keçirilməsi və təhsilin ana dilində

aparılması, rus dilində təhsil alan müsəlman gənclərə ana dili və şəriət təliminin verilməsi, mədrəsələrin

yenidən təşkili, milli kadrlar hazırlamaq üçün Bakıda, Kazanda və Baxçasarayda pedaqoji institutların

açılması qeyd edildi

1906 iyun Sultan bəy və İbrahim bəy tərəfindən Andronikin başçılığı ilə ermənilərin Qarabağa qırğın törətməsinin

qarşısının alınması

1906 oktyabr “İrşad” qəzetində “Difai” (Müdafiə) Partiyasının proqramının dərc olunması

1906 “Nəşri maarif” və “Nicat” cəmiyyətlərinin yaradılması

1906 Ləki çiyid yağı zavodu əsasında “Qafqaz yağ zavodu” səhmdar cəmiyyətinin təsis edilməsi

1906 avqust Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayının keçirilməsi. Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayında yeni tipli

məktəblərin yaradılması, icbari ibtidai təhsilə keçilməsi və təhsilin ana dilində aparılması haqqında

təkliflər qəbul edildi

1906 sonu-1907 əvvəlləri II Dövlət Dumasına seçkilər keçirilməsi. II Dövlət Dumasına Azərbaycandan Fətəli xan Xoyski, Məmmədtağı

Şaxtantiski, Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl Tağıyev, Mustafa Mahmudov və Zeynal Zeynalov deputat

seçildilər. Lakin onlardan II Dumaya deputat seçilən H.Z.Tağıyevin oğlu İsmayıl Tağıyev Dumaya getmədi

1907 20 fevral II Dövlət Dumasının ilk iclasına başlaması. Dumaya seçilmiş müsəlman deputatlar yenə də öz fraksiyasını

yaratdılar. Müsəlman fraksiyasının Bürosuna azərbaycanlı deputatlardan F.Xoyski və X.Xasməmmədov

daxil edildi. İ.Ziyadxanlı II Dumada çıxış edərək müstəmləkəçilərin xalqımızın başına gətirdiyi müsibətləri

çoxsaylı və tutarlı dəlillərlə ifşa etdi. Hər iki Dumada Müsəlman fraksiyasının proqramı hazırlandı. II

Dümadakı proqramı təcrübəli hüquqşünas Ə. Tobçubaşov hazırlamışdı. Müsəlman fraksiyasının proqramında

türk xalqlarının bütün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni problemləri öz əksini tapmışdı

1907 3 iyun II Dövlət Dumasının buraxılması. II Dumanın buraxılmasının səbəbi onun tərkibinin mütləqiyyəti qane

etməməsi idi. II Dumanın buraxıldığı gündə III Dumaya seçkilər keçirilməsi haqqında qanun qəbul edildi.

Yeni seçki qanunu son dərəcə mürtəce və müstəmləkəçi səciyyə daşıyırdı. III Dumaya seçkilər keçirilən

zaman Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Sibir xalqları siyasi cəhətdən qeyri- yetkin xalqlar hesab edildiyi üçün

seçki hüququndan mərhum edildilər. Cənubi Qafqaz müsəlmanlarından III Dumaya yalnız Xəlil bəy

Xasməmmədov seçildi

1907 may “Müdafiə” təşkilatının yaradılması. Partiyanın rəhbəri İsmayıl xan Ziyadxanlı olmuşdur. Təşkilatın ətrafında

əhalinin imtiyazlı təbəqələri olan bəylər, mülkədarlar və ziyalılar birləşmişdilər. Təşkilatın fəaliyyəti ölkənin

qərb bölgələrini və Tiflis quberniyasının azərbaycanlılar yaşayan ərazilərini əhatə edirdi

1907 “İttifaq” təşkilatının yaradılması. Qurucuları Şərifzadə və Cuvarlinski olan partiyanın yaradılmasında məqsəd

müəslmanları erməni –rus silahlı birləşmələrinin soyqırımından qorumaq idi

1907 Rusiyada yeddi mis zavodunun ittifaqı olan - “Mis” sindikatının yaradılması

1907 Ağdaş, Qazax qəzasının Salahlı kəndində, Ağdamda, Balaxanıda, Qaryagin qəzasının Qarğabazar kəndində,

Şuşa və Şamaxıda qız məktəbləri açılması

1907-1911 “Arı” və “Bəhlul” jurnallarının nəşr olunması

1908 12 yanvar Ü.Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasının ilk dəfə tamaşaya qoyulması

1908 M.H.Hacınskinin Bakı şəhər İdarəsində tikinti şöbəsinə rəhbərlik etməsi

1908 M.Ə.Rəsulzadənin İrana, sonra da İstanbula getməyə məcbur olması

1909 Kiyev quberniyasından Quba qəzasına iki min kəndli köçürülməsi

1909 Rusiya sənayesində canlanma başlaması

1909-1910 M.H.Hacınski tərəfindən Bakıda Dənizkənarı bulvarın salınması

1909-1916 Sidqi Ruhulla və Abbas Mirzə Şərifzadənin rəhbərliyi ilə Bakı teatr truppalarının Təbrizdə

tamaşalar verməsi

1910 may Vorontsov-Daskovun “Qeydlər”inin canişin idarəsi tərəfindən bəyənilməsi

1910 Qafur Rəşad Mirzəzadənin “Qafqaz coğrafiyası” əsərini yazması

1910-1911 Bakıda bir sıra pərakəndə tətillər baş verməsi

1911 mart Vorontsov-Daşkovun “Qeydlər”inin Nazirlər Şurası tərəfindən təsdiq edilməsi

1911 Bakı-Quba-Xaçmaz telefon xəttinin işə salınması

1911 “Müsavat” (“Bərabərlik”) Partiyasının yadadılması. Partiyanın yaradıcıları Abbasqulu Kazımzadə, Tağı

Nağıyev və Məmmədəli Rəsulzadə olmuşdur. Partiyanın Kiyev Universitetindəki şöbəsi isə

Y.V.Çəmənzəmənlinin rəhbərliyi ilə yaradılmışdı

1911 sentiyabr Vorontsov-Daşkovun “Qeydlər”inin III Dövlət Dumasına təqdim olunaraq müzakirə olunması. Dövlət Duması

qanun layihəsini təsdiq etdikdən sonra Dövlət şurasına göndərdi

1911-1912 Lənkəran qəzasının Ərus və Butasər kəndlərinin mülkədara qarşı çıxışlarının baş verməsi

1912 “Müsavat” partiyasının proqramının nəşr olunması. Partiyanın proqramında müsəlmanların birliyi və

tərəqqisinə çalışan partiyalarla əlaqə yaratmağa çalışılır, müsəlman xalqlarını birliyinə, müstəqilliyi və

dövlətçiliyin bərpasına maddi-mənəvi kömək göstərmək vəd olunurdu

1912 İlk azərbaycanlı aktrisa Ş.Məmmədovanın səhnə fəaliyyətinə başlaması

1912 Məktəb “Əsasnaməsi”nə əsasən Azərbaycanda şəhər məktəblərinin ali birsinifli məktəblərə çevirilməsi

1912 4 aprel Sibirdə Lena mədənlərində fəhlələrin dinc nümayişinin gülləbaran edilməsinin Azərbaycanda tətil hərakatının

yüksəlişinə təkan verməsi

1912 7 may Nuxanın ipək sənayesi fəhlələrinin tətilə başlaması

1912 15 may Nuxanın ipək sənayesi fəhlələri ilə sahibkarlar arasında müştərək müqavilə bağlanması. Müştərək

müqavilənin şərtlərinə əsasən fəhlələrin iş günü qısaldıldı və əmək haqqı isə qismən artırıldı

1912 sentyabr-oktyabr Azərbaycanda IV Dövlət Dumasına deputat seçkiləri keçirilməsi. IV Dövlət Dumasına bBütün Cənubi

Qafqaz müsəlmanlarından yeganə deputat Məmmədyusif Cəfərov seçildi

1912 H.Z.Tağıyevin Xəzərin Yalama-Dəvəçi hissəsində və Dağıstanda 30 balıq vətəgəsi icarəyə götürməsi

1912 Bakı və Tiflis şəhərləri arasında birbaşa telefon xəttinin çəkilməsi

1912 Bakı və Gəncə quberniyasında rus kəndlərinin salınması

1912 20 dekabr “Cənubi Qafqaz quberniyalarında toraqların məcburi surətdə satın alınması haqqında” qanun verilməsi.

Qanuna əsasən sahibkar kəndliləri 1913-cü il yanvarın 1-dən mükəlləfiyyət daşımaqdan azad olunurdu,

kəndli xüsusi mülkiyyəti elan edilmiş pay torpağını məcburi şəkildə satın almalı, lakin çəmən, otlaq və

meşə sahələrini satın ala bilməz, həmin yerlərdən əvvəllərdə olduğu kimi, torpaq sahibinin razılığı ilə

istifadə edə bilərdi, su arxları mülkədarların xüsusi mülkiyyətində qalırdı, mülkədarlar torpaqdan istifadə

haqqını dövlət xəzinəsindən almalı idi, dövlət xəzinəsi isə torpaq pulunu 20 il ərzində kəndlilərdən

toplanmalı idi, kəndlilər malcəhət və bəhrə əvəzində pul ödəyirdilər, əkinçilik üçü yararsız olan torpaqlar

kəndlilərin mülkiyyətinə pulsuz keçirdi, pay torpaqlarında salınmış bağ yerləri əvəzində pul

ödənilmirdi

1912 “Oyl” inhisar birliyinin yaradılması

1912 Mirzə Rəhimin “Tarixi –cədidi –Qarabağ” (“Qarabağın yeni tarixi”) adlı əsərini yazması

1913 M.Ə.Rəsulzadənin vətənə qayıdaraq “Müsavat” partiyasının ideya istiqamətini tamamilə yeniləşdirməsi

1913 “Müsavat” partiyasının leqal fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırması. Balkan müharibələri dövründə türk

xalqlarına müraciət edərək Osmanlı imperiyasına yardım göstərəmək haqqında partiyanın yaydığı bəyanata

görə təqiblər başlandı və nəticədə partiya leqal fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmağa məcbur oldu

1913 7 iyul Dağıstan və Zaqatala dairəsində feodal-asılı münasibətlərin ləğv olunması haqqında layihəninin qəbul

edilməsi. Qanuna əsasən ləğv edilmiş mükəlləfiyyətlər əvəzində bəylərə və keşkəl torpaq sahiblərinə

birdəfəlik mükafat olaraq 284 min manat verildi, kəndlilərin əvəzinə dövlətin sahibkarlara verdiyi bu borcu

kəndlilər iyirmi il ərzində xəzinəyə qaytarmalı idildər. 1912-1913-cü illər aqrar qanunlarının əhəmiyyəti

ondan ibarət idi ki, kənddə ictimai təbəqələşməni və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndi. 1912-

1913-cü illərin aqrar qanunları nəticəsində sahibkr kəndliləri pay torpaqlarının xüsusi mülkiyyətçisinə çevirdi

və “müvəqqəti mükəlləfiyyətli” münasibətlərdən tədricən azad etdi. 1912-1913-cü illərin aqrar qanunlarının

məhdud cəhəti isə ondan ibarət idi ki, islahat nəticəsində sahibkar kəndliləri uzun müddətə dövlət xəzinəsinin

borclusuna çevrildilər. 1912-ci il qanunu 1870-ci il kəndli islahatından fərqli olaraq kəndlilər bütün

mükəlləfiyyətlərdən azad edildilər, dövlət kəndliyə maliyyə yardımı göstərdi, torpağın kəndliyə satılması

məcburi idi

1913 Dağıstan və Zaqatala dairəsində feodal-asılı münasibətlərinin ləğv olunması

1914 Gəncədə ilk müəllimlər seminariyasının açılması

1914 Ə.Əzimzadə tərəfindən M.Ə.Sabirin “Hophopnamə” əsərinə illüstrasiyalar çəkilməsi

1914 “Müsəlman artistləri cəmiyyəti”nin təşkil edilməsi

1914 Cahangir Zeynalovun “Şəfa” cəmiyyətinin nəzdindəki teatr truppasının rəhbəri olması

1914-1915 Y.Əliyev və F.Ağazadənin Avropa ölkələrinə həsr edilmiş coğrafiya əsərinin çap olunması

XX əsrin əvvəlləri Şimali Azərbaycanda qaçaq hərəkatının geniş miqyas alması. Bu dövrdə qaçaq hərəkatının görkəmli rəhbrləri

Qaçaq Kərəm, Dəli Alı, Məşədi Yusif, Məşədi Qədir, Qandal Nağı, Qaçaq Zahid və.b olmuşdur

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN I DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ

1914 28 iyul I Dünya müharibəsinin başlaması. Müharibə dövründə Avropadakı Qərb və Cənub -Qərb cəbhələri ilə

yanaşı, Qafqaz cəbhəsi də var idi

1914-1918 I Dünya müharibəsinin davam etdiyi dövür

1914 sentyabr Çarın fərmanı ilə düşmən təbəələrinin Rusiyadakı müəssisələrinin müsadirə edilməsi

1914 4 dekabr Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatların başlanması

1914 “Simens qardaşları və K0” şirkətinin Almaniyanın “Ştuden Gezelşaft” inhisarı ilə müqavilə bağlaması

1915 yanvar Sarıqamış döyüşü. Sarıqamış döyüşünün nəticəsi olaraq osmanlı qoşunu məğlub olaraq Cənubi Azərbaycandan

çıxarıldı. Bu qələbədən sonra Rusiya Təbrizi tutdu. Osmanlı Ordusunun məğlubiyyəti Almaniyanın I Dünya

müharibəsində Türkiyənin iştirakı ilə Azərbaycanı, Qafqazı, o cümlədən Bakı neftini ələ keçirmək planı puça

uğratdı. Döyüşdə rus qoşunlarının qələbəsinin səbəbi rusların canlı qüvvəsinin və texnikasının çoxluğu idi

1915 iyun Çar hökumətinin fərmanına əsasən arxa cəbhədə işləmək üçün Azərbaycanda 50 mindən artıq gəncin

səfərbəyliyə alınması

1915 M.Ə Rəsulzadənin redaktorluğu ilə “Müsəvat” partiyanın orqani olan “Açıq söz” qəzetinin nəşr olunmağa

başlanması

1916 sentyabr Fərrux ağa Qayıbovun Vilnus səmasında düşmənin bir-neçə təyyarəsini məhv etməsi

1916 “Neft və milyonlar səltənətində” adlı ilk Azərbaycan filminin çəkilməsi

1916 M.Maqomayevin “Şah İsmayıl” operasının tamaşaya qoyulması

1916 H.Z.Tağıyevin qız məktəbinin ikisinifli məktəbinin adi ibtidai məktəbə çevirilməsi

1916 Bakıda müəllimlər seminariyası açılması

1917 Əliağa Şıxlınskinin 10-cu ordunun komandanı təyin edilməsi

1917 Naxçıvanda “El güzgüsü” adlı teatr cəmiyyətinin yaradılması

CƏNUBİ AZƏRBAYCAN İRAN İNQİLABI VƏ I DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ

1905 12 dekabr İranda məşrutə inqilabının başlanması. Tehranda bütün dükan və bazarların bağlanaraq əhalinin bəstə oturması

ilə İran inqilabı başlandı. İranda və Cənubi Azərbaycanda “bazarların bağlanması” tətilə, yaxut inqilaba

çağırışı bildirirdi. Eyni zamanda Təbriz, Zəncan, Ərdəbil və Xoyda da etiraz nümayişləri başlandı. Bu zaman

İran inqilabının iştirakçılarının əsas tələbi Konistitusiya qəbul edilməsi, Məclisin çağırılması, xarici

məmurların ölkədən qovulması və.s idi

1905-1911 İranda məşrutə inqilabının davam etməsi. 1905-1911-ci illər İran inqilabı əsasən konstitusiya uğrunda mübarizə

olduğu üçün məşrutə inqilabı adlanırdı. İnqilabın səbəbi kəndlərdə feodal istismarın güclənməsi, maliyyə

sisteminin pozulması, vergilərin çoxalması, sosial tarazlığın pozulması, ölkənin Rusiya və İranın

yarımmüstəmləkəsinə çevrilməsi idi

1906 5 avqust Müzəffərəddin şahın (1896-1907) konstitusiya haqqında fərman verməsi. Bunun ardınca Məclisə seçkilər elan

olundu. Bundan sonra xalq hər yerdə bəst yerlərini tərk etdi və bazar-dükanlar açıldı

1906 20 sentyabr Bir qurup ruhaninin Təbrizdə ingilis konsulluğunda bəstə oturması. Şəhərdə tətil və nümayişlərin yenidən

başlaması. Sentyabrında qazanmış qələbədən sonra Təbrizdə Məclisə seçkilər başlandı. Bu məqsədlə hərəkat

başçılarından əncüman (farsca - şura) seçildi. Əncümənlər Urmiya, Ərdəbil, Marağa, Salmas, Maku, Zəncan,

Xalxal şəhərlərində də yaradıldı. Seçkilərdən az sonra nümayəndələr Tehrana yola düşdülər

1906 30 dekabr Müzəffərəddin şahın hazırlanmış konstitusiyanı imzalaması

1907-1909 İran şahı Məhəmmədəli şahın hakimiyyəti

1907 yaz İran inqilabının ağırlıq mərkəzinin tədricən Təbriz şəhərinə keçməsi

1907 8 fevral Təbrizdə “Gizli mərkəz”in başçılığı ilə İran inqilabı dövründə ilk silahlı üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində

qalib gələn üsyançılar qələbə əlaməti olaraq küçələrdə al bayraqlar asdılar, bütün dövlət idarələri, hərbi

kazarmalar və cəbhəxanalar ələ keçirildi, əyalət valisi və başqa dövlət nümayəndələri həbsə alındılar, şəhərdə

real hakimiyyət Əyalət şurasının əlinə keçdi. Beləliklə, 1908-ci ildə Təbriz üsyançılarının qələbəsi İran şahının

konstitusiya haqqında fərnam verməsi və məclis çağırması ilə nəticələndi. Bu faktlar Cənubi Azərbaycanın İran

inqilabında mühüm və həlledici mərkəzə çevrildiyini sübut edir

1908 18 iyun Səttarxanın inqilabın Təbrizin mərkəzi hisssini bütün ağ bayraqlardan təmizləyərək və onların yerinə inqilab

rəmizi bildirən qırmızı bayraqlar sancması

1908 23 iyun Tehranda əksinqilabi çevriliş baş verməsi. Şahin göstərişi ilə İrandakı kazak briqadasının komandiri, rus

polkovniki Lyaxov Məclisin və Tehrandakı Azərbaycan şurasının binalarını top atəşinə tutması. Nəticədə

Tehranda inqilabı çevriliş həyata keçirildi. Bu dövrdən başlayaraq Cənubi Azərbaycan İran inqilabının

mərkəzinə çevirildi

1908 avqust Şahın Təbriz üzərinə qoşun göndərməsi

1908 sentyabr Təbrizdə sentyabr döyüşləri. Döyüşlər nəticəsində bütün şəhər əksinqilabi qüvvələrdən təmizləndi və al

baytaqlara büründü, İranda inqilabi iş yenidən canlandı. Bu Təbriz üsyançılarının irtica qüvvələri üzərində ən

böyük qələbəsi idi. Qələbənin qazanılmasında misilsiz xidməti olan Səttarxanı xalq “Sərdare-milli” Bağırxanı

isə “Salare-milli” kimi çağırırdı

1908 Məhəmmədəli şahın konstitusiya haqqında fərnam verməsi və Məclisi çağırması

1908 noyabr-1909 yanvar Maku istisna olmaqla Cənubi Azərbaycanın bütün qərb vilayətlərinin əksinqilabçılardan tamamilə

təmizlənməsi

1909 yanvar Təbriz şəhəri üzərinə əksinqilabi qüvvələrin yenidən hücuma keçməsi

1909 25 aprel Rusiyanın İrandakı xarici təəbələrini qorumaq bəhanəsi ilə Təbrizə qoşun yeritməsi

1909-1925 İran şahı Əhməd şahın hakimiyyəti

1910 19 mart Səttərxan və Bağırxanın təntənə ilə Tehrana yola salınması

1910 7 avqust Səttarxanın və onun fədailərinin Tehranda daşnak Yepremin başçılıq etdiyi silahlı dəstələrin basqınına məruz

qalması

1911 28 dekabr Rusiya və İngiltərə tərəfindən İran inqilabının yatırılması. İran inqilabının məğlubiyyətə uğramasının səbəbi

xarici müdaxilə - İngiltərə və Rusiyanın inqilabı yatırmaqda fəal iştirak etməsi, inqilabçıların birliyinin

parçalanması idi. İran burjua inqilabının əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, bu inqilab Azərbaycan xalqının

ictimai-siyasi və milli şüurunun inkişafı üçün şərait yaratdı, xalqın demokratiya, milli-azadlıq uğrunda

mübarizə tarixində mühüm rol oynadı. Lakin, təssüf ki, 1905-1911-ci illər İran inqilabı zaman Cənubi

Azərbaycanda milli hökumətin yarandılması mümkün olmadı

1912 Alman kapitalistləri tərəfindən Təbrizdə “İran xalça şirkəti”nin təsir edilməsi

1914 25 dekabr Osmanlı qoşunlarının Təbrizə daxil olması

1915 yanvar Sarıqamış döyüşündən sonra Osmanlı qoşunlarının Cənubi Azərbaycanı tərk etməsi və rus qoşunlarının bura

daxil olması

1916 Təbrizdə ilk teatr binası tikilməsi

1917 Cənubi Azərbaycanda ilk orta məktəbin açılması

1918 əvvəlləri Rus qoşunlarının İrandan çıxarılması və ingilislərin Cənubi Azərbaycanı tutması

1918 əvvəlləri Osmanlı hərbi hissələrinin yenidən Cənubi Azərbaycana daxil olması

1918-1920 Erməni, aysor və kürtlərin Cənubi Azərbaycanda soyqırım törətməsi

1918 mart Cənubi Azərbaycanda ermənilər tərəfindən “Urmu bəlası” faciənin törədilməsi

AZƏRBAYCAN FEVRAL İNQİLABI VƏ ONDAN SONRAKI DÖVRDƏ

1917 fevral Rusiyada Fevral inqilabı baş verməsi. Fevral inqilabı nəticəsində çar II Nikolay taxtdan salındı, Rusiyada

Romonovlar sülaləsinin hakimiyyəti və monarxiya idarə üsulu ləğv edildi. Rusiyada Fevral inqilabının qələbəsi

xəbəri Azərbaycana çatdıqda ümumi tətil keçrildi və getdikcə əvvəlki hakimiyyət orqanları ləğv edilməyə

başlandı. Müvəqqəti Hökumət Bakıda öz orqanlarını yaratdı. Bakı Şəhər Duması isə fəaliyyətini davam etdirdi

və tərkibi əvvəlki kimi qalırdı. Gizli fəaliyyət göstərən siyasi partiyalara açıq fəaliyyət azadlıgı verildi. Milli-

azadlıq hərəkatı gücləndi və keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Həmçinin, Fəhlə və Əsgər

deputatları Sovetləri və Milli Şuralar yaranmağa başladı

1917 2-3 mart Bakının küçələrində, fabrik və zavodlarında nümayiş və mitinqlər keçirilməsi

1917 8 mart Bakı sovetinə seçkilər keçirilməsi. Sovetdə əsasən mençevik, daşnak, eser və bolşeviklər təmsil oldular. Bu

blok “Vahid və bölünməz” Rusiya imperiyası ideyasını təbliğ edirdi

1917 9 mart Müvəqqəti hökümətin göstərişi ilə Xüsusi Zaqafqaziya (Cənubi Qafqaz) Komitəsinin təsis edilməsi

1917 mart-oktyabr Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsinin fəaliyyəti dövrü. Rusiyada Fevral inqilabının qələbəsindən sonra

yaradılmış Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra sovet rejimini tanımadığı üçün

(oktyabr çevrilişi səbəbiylə) devrildi

1917 15 mart Rusiyada burjua respublikasının qurulması haqqında “Müsavat” partiyasının müraciətnamə qəbul etməsi.

Müraciətnamədə Rusiyada burjua respublikasının qurulması bəyənilir, Müsavat” partiyasının liderləri xalqın

bütün demokratik qüvvələrini milli Azərbaycan dövlətinin yaradılması uğrunda mübarizəyə çağırırdı

1917 17 mart Müvəqqəti hökümətin Bakıda yerli hakimiyyət orqanı olan “İctimai təşkilatların İcraiyyə Komitəsi”ni

yaratması

1917 27 mart Müsəlman Milli Şurasının Müvəqqəti Komitəsinin seçilməsi. Cənubi Qafqazdakı Milli Şuralar içərisində ən

nüfuzlusu olan Bakı Müsəlman Milli Şurasının İcraiyyə komitəsinin sədri M.H.Hacınski, onun müavini isə

M.Ə.Rəsulzadə idi. Şuranın tərkibi əsasən milli burjuaziya və ziyalıların nümayəndələrindən ibarət idi.

İcraiyyə konitəsinin üzvləri M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, F.Xoyiski seçilmişdi. Bolşeviklərdən isə

N.Nərimanov və M.Əzizbəyov Milli Şuranın tərkibinə daxil edilmişdi

1917 mart “Birlik” təşkilatının yaradılması. Təşkilat Hənəfi Terequlov tərəfindən, Volqaboyu quberniyalarından gəlmiş

fəhlələr arasında siyasi iş aparmaq məqsədi ilə yaradılmışdı

1917 aprel Bakı Sovetinə yeni seçkilər keçirilməsi

1917 aprel Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayının keçirilməsi. Qurultay Rusiyadakı türklərin gələcək siyasi

istiqaməti və taleyi baxımından uğurlu addım oldu. Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında “Federalist”lərlə

“Musavat”çılar əsas prinsipial məsələlər üzrə həmrəy çıxış etdilər. Məhz bu qurultayda hər iki partiyanın yaxın

gələcəkdə birləşməsi üçün zəmin hazırlandı

1917 1 may Moskvada Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayının keçirilməsi. Qurultayın gündəliyinə milli-ərazi

muxtariyyəti, maarifi və mədəniyyət, Müəssisələr Məclisi torpaq, əsgəri qurumlar yaratmaq və.s məsələlər

daxil edilmişdi. Qurultayda Ə.Səlikovun məruzəsində Rusiyanın unitar dövlət kimi qorunub saxlanılması, milli

azlıqlara, o cümlədən türk xalqlarına yalnız mədəni muxtariyyət ifadə olunurdu. M.Ə.Rəsulzadə isə milli-ərazi

muxtariyyəti təklifinin irəli sürürdü. Səsvermədə M.Ə.Rəsulzadənin irəli sürdüyü ərazi muxtariyəti təklifi

böyük səs çoxlugu ilə qəbul edildi. Qurultayda Ə.M.Topçubaşov çıxışında Bakıda, İrəvanda, Qarsda və Cənubi

Qafqazın digər yerlərində ermənilərin ruslarla gizli ittifaqa girərək müsəlmanların yenidən kütləvi qırgınına

hazırlaşdıqlarını qeyd etdi. Bu fikir qurultay nümayəndələrinin böyük narahatçılıgına səbəb oldu. Bu barədə

Müvəqqəti hökümətə məlumat vermək üçün mayın 9-da Ə.M.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Peterburqa

nümayəndə heyəti göndərildi. Rusiya müsəlmanlarının növbəti qurultayı həmin ilin avqust ayında Kazanda

çağırmaq qərara alındı. Lakin imperiyadakı siyasi qeyri-sabitlik nəzərdə tutulan növbəti qurultayı keçirməyə

imkan vermədi

1917 iyun “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Federalistlər partiyası”nın (TƏMP) yaradılması. Partiyanın yaradıcıları

N.Yusifbəyli, Ş.Rüstəmbəyov və H.Ağayev olmuşdur. Partiya “Müsavat” partiyası kimi Rusiyanın federativ,

demokratik respublika şəklində qurulmasına və onun tərkibində Azərbaycana ərazi müxtariyyəti verilməsinə

tərəfdar olduğunu bəyan etdi. Federalistlər partiyasının fikrincə, Rusiyada yaşayan türk xalqları vahid

federasiyada birləşməli və öz hüquqlarını müdafiə etməlidirlər

1917 iyun “Müsavat” partiyası ilə TƏMP-nın birləşərək “Türk Federalist Müsavat partiyası” adlanması. Rusiyada burjua

respublikası çərçivəsində müsəlmanlara mədəni-milli muxtariyyət verilməsini tələb edən tatar burjuaziyasından

fərqli olaraq, federalistlər Rusiyada federativ burjua respublikası daxilində ərazi muxtariyyətinin tərəfdarı idilər.

Bu ideyanı Azərbaycan Milli sənaye burjuaziyası nümayəndələri müdafiə edirdilər

1917 26 oktyabr Müsavat” partiyasının I qurultayının keçirilməsi. Qurultayda M.Ə.Rəsulzadə “müstəqil Azərbaycan dövlətinin

yaradılacağını və bu yeni dövlətin müstəqil dövlətlərdən biri olacağını” söylədi

1917 31 oktyabr Bakı Sovetinin şəhərdə hakimiyyəti öz əlinə alması haqqında qətnamə qəbul etməsi

1917 2 noyabr Bolşeviklərin Bakı Sovetinin konfransını çağırması. Konfransda bolşeviklər Bakıda Sovet hakimiyyətini elan

etdilər, Stepan Şaumyan Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədri seçildi

1917 N.Nərimanovun “Hümmət” partiyasının sədri seçilməsi

1917 XI. 15-1918.II Zaqafqaziya (Cənubi Qafqaz) Komissarlığının fəaliyyəti dövrü. Komissarlıqda Cənubi Qafqazın hər üç milləti

(gürcü, azərbaycan və ermənilər) təmsil olunmuşdu. Komissarlığın sədri gürcü menşevik Y.P. Gegeçkori idi.

Zaqafqaziya komissarlığının Xüsusi Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) Komitəsi kimi Rusiyada yaranmış sovet

hakimiyyətini tanımayaraq ona qarşı mübarizə apardı və özünü “müstəqil Zaqafqaziya hökuməti” elan etdi.

Zaqafqaziya Komissarlığının dörd ayadək fəalyyəti dövründə bölgədə sabitlik yarada bilmədi və dağıldı.

Komissarlığın fəaliyyəti dövründə onun hakimiyyəti bütün Cənubi Qafqazı əhatə etsədə yalnız Bakı şəhəri

qrumun səlahiyyətlərindən kənarda qaldı. Zaqafqaziya Seymində üç əsas fraksiya - menşevik, müsavat və

daşnak fraksiyaları var idi. Burada çoxluq müsəlman partiyaları blokuna məxsus idi. Seymdə Azərbaycan

fraksiyasının rəhbəri M.Ə.Rəsulzadə idi. Zaqafqaziya Seymi də öz fəaliyyətinə Osmanlı dövləti ilə sülh

danışıqlarının müzakirəsi ilə başladı

1917 5 dekabr Ərzincan sazişi. Zaqafqaziya Komisarlığı ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanan bu sazişə əsasən rus qoşunları

Qafqaz cəbhəsindən geri çəkildi

1917 dekabr V.Lenin tərəfindən S.Şaumyanın Cənubi Qafqazın fövqaladə komissarı təyin edilməsi

1918 yanvar Şəmkir hadisələrinin baş verməsi

1918 yanvar Müsəlman korpusunun komandanı general Talşınskinin bolşeviklər tərəfindən həbs edilməsi

1918 III.10-V.27 Zaqafqaziya Seyminin fəaliyyəti dövrü

1918 3 mart Sovet Rusiyası ilə Almaniya arasında Brest-Litovsk sülh müqaviləsi imzalanması. Müqavilənin şərtlərinə

əsasən Rusiya Birinci Dünya müharibəsindən çıxdı, 1877-87-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsinə qədərki

sərhəd xətti bərpa edildi, Qars, Ərdahan və Batum vilayətləri Osmanlı imperiyasına verildi, rus qoşunları

osmanlı ərazilərində və sərhəddə yerləşən erməni silahlı birləşmələrini tərk-silah etməyi öhdəliyinə götürdü.

Brest-Litovsk sülh müqaviləsi ermənilərin “Türkiyə Ermənistanı” planlarını alt-üst etdi

1918 14 mart Zaqafqaziya Seymi ilə Osmanlı dövləti arasında Trabzon konfransının keçirilməsi. Konfransda Cənubi Qafqaz

nümayəndə heyəti Brest-Litovsk müqaviləsinin Qafqaza aid olan maddələrinə etiraz etdi. Osmanlı tərəfi isə

Cənubi Qafqazın öz müstəqilliyini elan etməyincə, həmin etirazı əsassız hesab etdi. Seym 13 aprel tarixli

iclasında Osmanlı dövləti ilə müharibə haqqında qərar qəbul etdi. Bununlada Trabzon konfransı öz işini

dayandırdı. Bu müharibə cəmi səkkiz gün davam etdi. Osmanlı qoşunları aprelin 15-də Batumu tutdu.

Zaqafqaziya Seyminin Osmanlı dövləti ilə sülh danışıqları nəticəsində Zaqafqaziya Seymi Brest-Litovsk sülh

müqaviləsinin şərtlərini qəbul etdi və Cənubi Qafqaz müstəqil federativ respublika elan edildi

1918 24 mart Bolşevik və daşnaklar tərəfindən “Evelina” gəmisinin tərk-silah edilməsi

1918 30 mart Mart soyqırımına rəhbərlik etmək üçün Bakı Sovetinin İnqilabi Müdafiə Komitəsi yaratması

1918 30.III-2.IV Bakıda azərbaycanlılara qarşı soyqırım həyata keçirilməsi. Mart soyqırımı nəticəsində Bakıda 12 mindən çox

azərbaycanlı öldürüldü, “Kaspi” mətbəəsi, “Açıq söz” qəzetinin redaksiyası, “İsmailliyə” binası yandırıldı,

“Təzə pir” məscidinin minarələri isə dağıdıldı

1918 mart-sentyabr Bakı sovetinin təşkilatçılığı ilə ermənilərin bütün Azərbaycanda soyqırım həyata keçirməsi. Mart soyqırımı

zamanı 50 minə qədər azərbaycanlı öldürüldü. Soyqırım Bakı Sovetinin antiazərbaycan siyasətini xalq nümaiş

etdirdi, Bakıda bolşeviklər müvəqqəti üstünlük əldə etdilər, Azərbaycanda sovetləşmə ideyasına güclü zərbə

vurdu, Azərbaycn milli demokratiyasının muxtariyyətə olan ümidlərini qırdı, Azərbaycan xalqı arasında milli

birlik və müstəqil dövlətçilik ideyası gücləndi. Mart soyqırımına qədər Azərbaycan milli demokratiyasının

məqsədi Azərbaycana ərazi muxtariyyəti vermək olmuşdusa, soyqırımdan sonra bu məqsəd müstəqil dövlətçilik

ideyası oldu

1918 13 aprel Zaqafqaziya Seymi ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə baş verməsi

1918 13-16 aprel S.Lalayan və T.Əmirovun daşnak dəstələrinin Şamaxıda soyqırım həyata keçirməsi. Şamaxıda həyata keçirilən

soyqırım nəticəsində Şamaxı əhalisinə qanlı divan tutuldu, 72 kənd isə dağıdıldı, 8 mindən artızq dinc

azərbaycanlı əhali öldürüldü

1918 20 aprel Fətəlixan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Bakı şəhər Dumasının buraxılması

1918 22 aprel Cənubi Qafqaz Federativ Respublikasının yaradılması

1918 22.IV-26.V Cənubi Qafqaz Federativ Respublikasının mövcud olması

1918 25 aprel S.Şaumyanın sədrliyi ilə Bakı Xalq Komissarlığı Soveti (XKS) hökumətinin yaradılması. Bakı XKS-in

Azərbaycanda fəaliyyəti dövründə sosialist tədbirləri adı ilə aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi: Sovet Rusiya

nümunəsində yeni sovet orqanları yaratmağa başladı, Bütün köhnə hakimiyyət orqanları ləğv edildi,

Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti yaranarkən onu milli hökumət kimi tanımadı, fəhlə-kəndli milisi, şəhər, qəza

və mahal xalq məhkəmələri təşkil edildi, hərbi tribunal təsis edildi, əksinqilabla mübarizə aparmaq üçün

Fövqaladə Komissiya yaradıldı, banklar, neft sənayesi və Xəzər Ticarət Donanması milliləşdirildi, neft

yataqlarını vəhşicəsinə istismar etdi, “qardaşlıq yardımı” adı altında Sovet Rusiyasına neft və neft məhsulları,

və.s göndərildi

1918 26 may Xəlil bəy Xasməmmədovun Zaqafqaziya hökumətinə ultimatum göndərməsi

1918 2-5 iyun Bakı sovetinin Bakı neft sənayesini və Xəzər Ticarət Donanmasını milliləşdirməsi

1918 Bakı XKS-in “qardaşlıq yardımı” adı altında Sovet Rusiyasına 1 milyon 300 min ton neft və neft məhsulları

göndərməsi

AZƏRBAYCAN XALQ CUMHURİYYƏTİ

1918 26 may Zaqafqaziya Seyminin sonuncu iclasının keçirilməsi. İclasda Gürcüstanın federasiyadan çıxmaq haqqında

bəyanatından sonra Zaqafqaziya Seymi özünün buraxıldığını elan etdi

1918 26 may Gürcüstanın Federasiyadan çıxması və Zaqafqaziya Seyminin buraxılması

1918 27 may Azərbaycan fraksiyasının sonuncu iclasının keçirilməsi. İclasda Müvəqqəti Milli Şuranın yaradılması haqda

qərar qəbul edildi və M.Ə. Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçildi. Milli Şura Azərbaycanın müstəqil dövlət

elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi

1918 28 may Milli Şura tərəfindən “İstiqlal bəyannaməsi”nin qəbul olunması və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan

edilməsi

1918 28 may-16 iyul AXC hökumətinin fəaliyyətinin Tiflis dövrü

1918 28 may-17 iyul F.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi I Hökumətin fəaliyyət göstərməsi

1918 30 may F.Xoyskinin AXC-nin yaradılması haqqında məlumatı radioteleqrafla xarici dövlətlərin başçılarına

göndərməsi

1918 AXC-in rəsmi orqanı kimi “Azərbaycan” qəzetinin nəşr olunmağa başlanması

1918 iyun AXC hökumətinin İrəvan şəhərini ermənilərə güzəştə getməsi

1918 4 iyun Batumda AXC ilə Osmanlı dövləti arasında Sülh və dostluq müqaviləsinin imzalanması. Müqavilənin

şərtlərinə əsasən Osmanlı dövləti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıdı və müqavilənin 4-cü bəndinə görə

ehtiyac olarsa Azərbaycana hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürdü Həmin bəndə müvafiq olaraq, Milli

Şuranın sədri M. Ə.Rəsulzadə və Xarici İşlər naziri M.Hacınski Osmanlı hökümətindən hərbi yardım istədilər.

Batum müqaviləsi AXC-nin xarici siyasət sahəsində ilk uğurlu addımı oldu

1918 iyun Nuru paşanın rəhbərliyi ilə “Qafqaz İslam ordusu”nun Gəncəyə gəlməsi

1918 10 iyun Bakı Sovetinin hərbi qüvvələrinin Cənubi Qafqaz dəmir yolu xətti boyunca hücuma keçərək, Bakı-Hacıqabul-

Kürdəmir-Müsüslü istiqamətində irəliləməsi

1918 12 iyun Bakı Sovetinin qoşunlarının Kürdəmiri işğal etməsi

1918 16 iyun Azərbaycan Milli Şurasının və hökümətinin Tiflisdən Gəncəyə köçürülməsi

1918 16 iyun-17 sentyabr AXC-nin fəaliyyətinin Gəncə dövrü

1918 17 iyun “İyun böhranı” baş verməsi. Gəncədə Nuru paşanın hökümətə etimadsızlıq göstərməsi ilə əlaqədar olaraq

hökümət böhranı yaranması. Böhrandan çıxmaq məqsədilə Milli Şurasının Gəncədə iclası keçirilməsi. “İyun

böhranı” Milli Şuranın fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dəyandırılması ilə nəticələndi. Bununla Azərbaycanın

dövlət müstəqilliyi qorunub saxlanıldı

1918 17 iyun F.Xoyskinin başçılıgı ilə II Hökümət kabinetinin yaradılması

1918 Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Tiflisdən Qazaxa köçürülməsi

1918 22 iyun AXC hökuməti tərəfindən ərzaq məhsullarının ölkədən kənara daşınmasının qadağan edilməsi

1918 24 iyun AXC hökumətinin dövlət bayrağı haqqında qanun qəbul etməsi

1918 26 iyun AXC hökumətinin Milli Ordunun yaradılması haqqında fərman verməsi və Müsəlman korpusunun “Əlahiddə

Azərbaycan korpusu” adlandırılması

1918 27 iyun AXC hökuməti tərəfindən Azərbaycan (türk) dilinin dövlət dili elan edilməsi

1918 27 iyun Bakı Sovetinin hərbi qüvvələri ilə “Qafqaz İslam Ordusu” arasında Göyçay istiqamətində döyüş baş verməsi.

Göyçay istiqamətində gedən gərgin döyüşlər nəticəsində Bakı Sovetinin qoşunları ağır məhlubiyyətə uğrayaraq

geri çəkilməyə məcbur oldu və onların Gəncəyə hücumunun qarşısı alındı

1918 11 iyul AXC hökuməti tərəfindən ölkədə hərbi səfərbərlik elan edilməsi

1918 20 iyul Azərbaycan-Osmanlı hərbi qüvvələrinin Bakı XKS-nin nəzarətində olan Bakı istiqamətində hücuma keçməsi.

Azərbaycan-Osmanlı hərbi qüvvələrinin Bakı istiqamətində hücuma keçməsi Bakı XKS-nin vəziyyətini xeyli

ağırlaşdırdı

1918 24 iyul Bakıda keçirilən mitinqlərdə eser-menşevik-daşnak liderlərinin ingilislərin Bakıya dəvət olunmasına tərəfdar

çıxması

1918 25 iyul Bakı XKS-in fövqəladə iclas keçirməsi. İclasda ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət olunması və yeni koalisiyalı

hökumətin təşkili haqqında qətnamə qəbul edildi

1918 31 iyul Bakı XKS-in süqut etməsi. Bakı XKS-ni süqutunun səbəbi onun milli dayağının olmaması, sosial bazasının

çox zəif olması, Aztiazərbaycan siyasəti yeritməsi, Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinə xidmət edən siyasət

yürütməsi, antidemokratik qondarma hökumət olması idi. Odur ki, zamanın tələbinə uyğun olaraq Bakı XKS-i

süquta uğradı və onu Sentrakaspi diktaturası əvəz etdi

1918 1 avqust Daşnak-sağ-eser-menşevik blokunun Bakıda “Sentrokaspi Diktaturası”nı yaratması

1918 17 avqust İngilis generalı Denstervilinin başçılığı ilə ingilis qoşunlarının Bakıya gəlməsi

1918 23 avqust Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında fərman imzalanması

1918 27 avqust Sovet Rusiyası ilə Almaniya arasında gizli saziş imzalanması. Avqust sazişinin şərtlərinə əsasən Almaniya

üçüncü bir dövlətin, yəni Osmanlı imperiyasının Bakıya daxil olmasına mane olmağa çalışmalı, Rusiya isə

bunun qarşılığında Bakı neftinin 1/4 hissəsini Almaniyaya verməyi öhdəsinə götürdü. Lakin, beynəlxalq

vəziyyətin Almaniyanın əleyhinə dəyişməsi, Osmanlı və Azərbaycan hökumətinin qəti mövqeyi Almaniyanın

avqust sazişindən imtina etməyə məcbur etdi

1918 28 avqust AXC hökuməti tərəfindən məktəblərin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi

1918 yayı Andronik Ozanyanın Zəngəzurda soyqırım həyata keçirməsi

1918 14 sentyabr Müəssislər Məclisinin çağırılması üzrə hazırlıq işləri görmək məqsədi ilə komissiya yaradılması

1918 15 sentyabr Nuru paşanın başçılığı ilə Bakının Osmanlılar tərəfindən azad edilməsi

1918 17 sentyabr AXC hökumətinin Gəncədən Bakıya köçürülməsi

1918 sentyabr “Bakı bonu” adlı pul vahidinin dövriyyəyə buraxmaq barədə qərar qəbul edilməsi

1918 5 oktyabr AXC hökumətinin Bakı XKS-in milliləşdirmə ilə əlaqədar verdiyi dekret və sərəncamları ləğv etməsi

1918 30 oktyabr Mudros barışığı. Osmanlı ordusunun Azərbaycanı tərk etməyə başlaması

1918 1 noyabr AXC hökuməti tərəfindən hərbi nazirlik yaradılması və F.Xoyskinin hərbi nazir, general S.Mehmandarovun

onun müavini təyin edilməsi

1918 10 noyabr Osmanlı ordusunun Bakını tərk etməsi

1918 16 noyabr “Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında” qanun qəbul edilməsi. Qanuna əsasən Təkpalatalı

parlament yaradılmalı və tərkibi 120 nəfərdən ibarət olmalı idi. Əhalinin tərkibinə uyğun olaraq 80 yer

azərbaycanlılara, 21 yer ermənilərə, 10 yer ruslara verilməli idi. yəhudi, alman, gürcü, polyak xalqlarının hər

biri üçün bir yer, həmkarlar ittifaqlarfı təşkilatları üçün 5 yer nəzərdə tutulmuşdu. Qanunla Respublika

ərazisində yaşayan bütün xalqların və hər iki cinsin bərabər seçki hüququ təsbit edildi

1918 17 noyabr General Tomsonun başçılığı ilə ingilis ordusunun Azərbaycana gəlməsi. Tomson Azərbaycan hökumətini

tanımayacağını elan etsə də, sonradan onu tanıdı və F.Xoyskinin başçılıq etdiyi hökuməti ölkədə yeganə

qanuni hökumət kimi qiymətləndirdi

1918 noyabr – 1919 mart Naxçıvanda Araz-Türk Respublikasının mövcud olması. Araz-Türk Respublikası mövcud olduğu dövrdə

bölgənin ermənilərin əlinə keçəmsinə imkan vermədi və AXC-nin ərazi bütövlüyünü təmin etdi

1918 7 dekabr AXC parlamentinin yaradılması və Ə.Topçubaşovun parlamentin ilk sədri seçilməsi

1918 10 dekabr Neft Sənayeçiləri Qurultayı Şurası yanında neft və neft məhsullarının satışı üzrə Büro yaradılması

1918 25 dekabr General S.Mehmandarovun AXC hərbi naziri, general-leytenant Əliağa Şıxlinskinin hərbi nazirin müavini,

general Süleyman bəy Sulkeviçin baş qərargah rəisi təyin edilməsi

1918.XII.26-1919.IV.14 F.Xoyskinin rəhbərliyi ilə III Hökumət habinetinin fəaliyyət göstərməsi

1918 28 dekabr AXC hökumətinin Paris sülh konfransında iştirak edəcək nümayəndə heyətinin tərkibini təsdiq etməsi

1919 8 yanvar Azərbaycan nümayəndə heyətinin İstanbul vasitəsi ilə Parisə yola düşməsi

1919 yanvar Əmək Nazirliyinin fəaliyyətə başlaması

1919 yanvar Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması və Xosrov bəy Sultanovun ora qubernator təyin edilməsi

1919 fevral Naxçıvan general-qubernatorluğunun yaradılması və Bəhram xan Naxçıvanskinin ora qubernator təyin

edilməsi

1919.IV.14--XII.22 N.Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə IV Hökumətin fəaliyyət göstərməsi. IV Hökumət kabinetinin proqramında

ərzaq, ticarət, maliyyə və nəqliyyatın inkişafı məsələlərinə xüsusi diqqət verildi

1919 mart Bakıda Azərbaycan (türk) dilində ilk böyük kitabxana açılması

1919 2 may Azərbaycan məsələsinin ABŞ, Fransa, İngiltərə və İtaliya dövlət başçılarının görüşündə müzakirə edilməsi

1919 may Cənub bölgəsində qondarma “Muğan Sovet Respublikası”nın yaradılması

1919 may-iyul Naxçıvan bölgəsində “erməni idarəçiliyi”nin mövcud olması

1919 28 may ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun Azərbaycan nüməyəndə heyətini qəbul etməsi. Danışıqlar zamanı V.Vilsona

təqdim edilən memorondumda Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması, Vilsonun prinsiplərinin Azərbaycana

da şamil edilməsi, Azərbaycan nümayəndələrinin sülh konfransına buraxılması və Millətlər Cəmiyyətinə qəbul

edilməsi, ABŞ-ın hərbi departamentliyinin Azərbaycana hərbi yardım göstərsi, ABŞ-la Azərbaycan arasında

diplomatik münasibətlər yaradılması və.s tələblər irəli sürülmüşdü. Danışıqlar zamanı yerli şəraiti öyrənmək

üçün Cənubi Qafqaza ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsinin göndərilməsi məqsədəuyğun hesab edildi

1919 may AXC hökumətinin Arbitraj yaratması

1919 11 iyun Azərbaycanda “Əksinqilab ilə Mübarizə Təşkilatı”nın yaradılması

1919 16 iyun Azərbaycanla Gürcüstan arasında hərbi-müdafiə müqaviləsi bağlanması. Denikin təcavüzünə qarşı səyləri

birləşdirmək müqavilənin məzmununu təşkil edirdi. Həmçinin Gürcüstanda Azərbaycan səfirliyi yaradıldı və

Zaqatala dairəsi ətrafında ərazi mübahisəsi dinc yolla həll edildi

1919 25 iyul Naxçıvan bölgəsindəki “erməni idarəçiliyi”nin iflasa uğraması

1919 avqust Bölgənin erməni əhalisinin Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olması barədə qərar qəbul etməsi

1919 avqust Qondarma “Muğan Sovet Respublikası”nın ləğv olunması

1919 yayı ABŞ və Ermənistanın Naxçıvana dair planlarının baş tutmaması

1919 yayı “Azərbaycan Xəzər Donanması”nın yaradılması

1919 yayı AXC hökumətinin neft ixracı ilə əlaqədar xarici şirkətlərlə ticarət müqavilələri bağlaması

1919 1 sentyabr Azərbaycan parlamentinin Bakı şəhərində Universitet açmaq haqqında qanun qəbul etməsi

1919 sentyabr Azərbaycanlı gənclərin dövlət hesabına Osmanlı, Fransa, İtaliya, Rusiya və Böyük Britaniya dövlətlərinin ali

məktəblərində təhsil almağa göndərilməsi

1919 sentyabr Dövlət Bankının açılması

1919 9 noyabr AXC-in qırmızı bayrağının üçrəngli bayraqla əvəz edilməsi

1919 15 noyabr Bakı Universitetinin 2 fakultə ilə (tarix-filologiya və tibb) fəaliyyətə başlaması

1919 payızı Azərbaycanın bütün qəzalarında Azərbaycan (türk) dilində axşam kursları təşkil edilməsi

1919 dekabr “Müsəlman Şərqini öyrənən cəmiyyət”in yaradılması

1919 7 dekabr “İstiqlal” muzeyinin açılması

1919 Azərbaycanda ilk rəssamlıq studiyasının yaradılması

1919.XII.24-1920.IV.30 N.Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə V Hökumət kabinetinin fəaliyyət göstərməsi

1920 əvvəlləri Maarif Nazirliyi nəzdində Arxeologiya şöbəsi yaradılması

1920 2 yanvar RSFSR Xalq Xarici İşlər komissarı G.V.Çiçerinin Azərbaycan hökumətinə ilk nota göndərməsi

1920 11 yanvar Böyük Britaniyanın Xarici İşlər Naziri Lord Kerzonun təklifi ilə “Antanta”nın Ali Şurasının AXC-in

müstəqilliyini de-fakto tanıması və AXC-in faktiki olaraq dünya birliyinin üzvünə çevirilməsi

1920 23 yanvar G.V.Çiçerinin Azərbaycan hökumətinə ikinci dəfə nota göndərməsi

1920 fevral AK(b)P-nın yaradılması və Rusiyanın Azərbaycanda “beşinci kolon”u yaratmağa nail olması

1920 17 mart V.İ.Leninin Qafqaz Cəbhəsi Hərbi İnqilab Şurasına Bakını işğal etmək barədə teleqram göndərməsi

1920 mart AXC hökumətinin Əmək Nazirliyinin aqrar islahat haqqında qanun layihəsi hazırlaması. Qanun layihəsinə

əsasən kənd əhalisinə 7 desyatindən 50 desyatinədək, şəhər əhalisinə 1 desyatindən 12 desyatinədək torpaq

verilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin parlamentdə əksər yerlər burjuaziya və mülkədarların əlində olduğu üçün

AXC hökuməti aqrar məsələni həll edə bilmədi və aqrar məsələ yarımçıq qaldı

1920 21 mart AXC hökuməti ilə İran arasında Dostluq haqqında müqaqavilə imzalanması. Müqaviləyə əsasən İran AXC-nin

müstəqilliyini tanıdı, Təbrizdə baş konsulluq, Tehranda isə Azərbaycan səfirliyi açıldı

1920 22 mart Dağlıq Qarabağda erməni qiyamı baş verməsi və daşnak dəstələrinin Azərbaycan ordusunun Xankəndi

şəhərində yerləşən qarnizonu üzərinə hücum etməsi

1920 30 mart N.Yusifbəylinin başçılıq etdiyi beşinci hökumət kabinetinin istefa verməsi və yeni – altıncı hökumətin

təşkilinin M.H.Hacınskiyə tapşırılması

1920 22 aprel M.H.Hacınskinin yeni hökumət təşkil etməkdən imtina etməsi

1920 25 aprel IX Qırmızı ordu hissələrinin Azərbaycan sərhəddini keçməsi

1920 27 aprel AK(b)P-in hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verilməsi haqqında AXC parlamentinə ultimatum göndərməsi. AXC

parlamentinin sonuncu iclasının keçirilməsi

1920 28 aprel Aprel istilası (çevrilişi). Aprel çevrilişi nəticəsində AXC süqut etdi, Azərbaycanda bolşeviklər hakimiyyətə

gəldi, bütün hakimiyyətin Müvəqqəti İnqilab Komitəsinə keçdi və Azərbaycan SSRİ Xalq Komissarları Soveti

təşkil olundu

CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA MİLLİ AZADLIQ HƏRƏKATI (1917-1920)

1917-1920 Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı baş verməsi. Hərəkata Şeyx Məhəmməd Xiyabani rəhbərlik edirdi

1917 avqust Təbrizdə İDP Azərbaycan Əyalət Komitəsinin konfransının keçirilməsi. Konfransda müstəqil Azərbaycan

Demokrat Firqəsi (ADF) yaradıldı, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı ilə ADF-nin Mərkəzi Komitəsi

seçildi, demokratlarəhalini xarici işğalçıların ölkədən qovulmasına çağırdılar

1917 payız Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Sərab və Zəncan şəhərlərində hökumət əleyhinə mitinqlər keçirilməsi.

Mitinqlərdə əhali Böyük Britaniyanın əlində oyuncağa çevriliş hökumətin istefa verməsini və İranda

demokratik hökumətin təşkil olunmasını tələb edirdilər

1917 sonları Vüsuqddövlə hökumətinin istefa verməsi

1919 9 avqust İngilis-İran sazişi bağlanması. Sazişin bağlanması nəticəsində İran siyasi və iqtisadi cəhətdən Böyük

Britaniyadan asılı vəziyyətə düşdü. İngilis-İran sazişi həmçinin Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatına

təkan verdi, ingilis müstəmləkəçilərinə və İran hökumətinə qarşı mübarizə şiddətləndi

1919–1920 Təbriz, Zəncan və Xoy şəhərlərində İngilis-İran sazişinin ləğvini və Vüsuqüddövlənin dövlət işindən

kənarlaşdırılmasını tələb edən çıxışların keçirilməsi

1920 aprel ADF-nin üzvlərindən biri neçəsinin həbs edilməsi ilə İranda dinc çıxışların üsyana çevirilməsi

1920 7 aprel Təbrizdə silahlı üsyan baş verməsi. Silahlı üsyan nəticəsində Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı yeni

mərhələyə daxil oldu, milli-azadlıq hərəkatı silahlı üsyan xarakteri aldı, Təbrizdəki silahlı qüvvələrin

əksəriyyəti üsyançılara qoşuldular, üsyançılar dövlət idarələrini ələ keçirdilər, Təbrizə daxil olmuş polis

dəstələri şəhəri tərk etməyə məcbur oldu. Təbrizdə silahlı üsyana rəhbərlik etmək üçün Ş.M.Xiyabaninin

başçılığı ilə İctimai İdarə Heyəti (İİH) təşkil olundu, Ş.M.Xiyabani Azərbaycanın adı rəsmi ad kimi Azadıstan

elan etdi

1920 Eynüddövlənin Azərbaycan əyalətinə vali göndərilməsi. İctimai İdarə Heyətinin 8 maddədən ibarət tələblərini

Eynüddövləyə göndərməsi. Eynüddövlə, İctimai İdarə Heyətin 8 maddədən ibarət tələblərini qəbul etdikdən

sonra, valiyə Təbrizə daxil olmağa icazə verildi

1920 iyun Gilan respublikasının elan olunması

1920 23 iyun Ş.M.Xiyabaninin rəhbərliyi Milli Hökumət yaradılması. Milli Hökumət mövcud olduğu dövrdə ingilis

müstəmləkəçilərinin və mürtəce İran hökumətinin ölkədə ağalığına qarşı çıxır, bütün İranın

demokratikləşdirməsini qarşısına məqsəd qoydu, İranda şah rejiminin ləğvinə və respublika yaradılmasına

çalışdı, irticanın Cənubi Azərbaycana münasibətdə ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə apardı, ümumxalq mənafeyinə

cavab verən demokratik dəyişikliklər həyata keçirdi

1920 23 iyun-12 sentyabr Milli Hökumətin fəaliyyəti dövrü. Milli Hökumət fəaliyyəti dövründə sənaye, kənd təsərrüfatı, maarif,

maliyyə, səhiyyə, ədliyyə və.s. sahələrdə islahatlar həyata keçirdi, şəkər zavodu, toxuculuq və dəri fabrikləri

tikildi, kənd təsərrüfatı bankı və Milli bank açıldı, pul islahatı aparıldı, şəhər bələdiyyəsinə seçkilər keçirilməsi

planlaşdırıldı, Təbrizdə xalça fabriki tikilməsinə başlanıldı, bir sıra sahələr üzrə idarə və nazirlikləri yaradıldı,

Təbrizdə pulsuz qız məktəbi açıldı, yeni aşılmış məktəblərə Bakıdan müəllimlər dəvət edildi, müdafiə və hərbi

qüvvələrin yaradılması sahəsində işlər görüldü, milli qvardiya təşkilinə başlanıldı, şəhər əhalisindən və Təbrizə

gəlmiş kəndlilərdən gələcəkdə ümumi sayı 12 minə çatdırılacaq hərbi əstələlər yaradıldı. Milli Hökumət hərbi

qüvvələrin yaradılması sahəsində digər tədbirlər gördü - şəhər əhalisindən yeni jandarm və polis dəstələri təşkil

edildi, üsyançılara qoşulmuş jandarm dəstələrində nizam-intizam yaratdı, onların təlimi üçün xüsusi polis

məktəbi açıldı (amma, məhkəmə və inzibati islahatlar keçirilmədi)

1920 24 iyun Milli Hökumətin “Təcəddüd” qəzeti redaksiyasının binasından Alaqapıya köçürülməsi

1920 sentyabr Hidayət Müxbirüssəltənənin vali sifətilə Təbrizə gəlməsi. şəhərin kənarında düşərgə salaraq üsyançılara qarşı

tədbirlər həyata keçirməsi

1920 12 sentyabr Əksinqilabi qüvvələrin üsyançılar üzərinə hücuma keçməsi. Hücum nəticəsində Milli Hökumətin yerləşdiyi

Alaqapı ələ keçirildi, Ş.M.Xiyabani xaincəsinə öldürüldü, üsyançılara amansız divan tutuldu, yüzlərlə üsyançı

həbs, edam və sürgün edildi, nəhayyət üç ay fəaliyyət göstərmiş Milli Hökumət süqut etdi. Beləliklə, milli-

zadlıq hərəkatı ingilislərin köməyi ilə İran irticası tərəfindən yatırıldı. AXÇ və Milli Hökumətinin süqutu

arasında oxşarlıq var idi. Belə ki, hər iki hökumət xarici müdaxilə nəticəsində süqut etmişdi. Məğlub olmasına

baxmayaraq 1917-1920-ci illər Cənub Azərbaycanda baş verən milli-azadlıq hərəkatı xalqın azadlıq uğrunda

mübarizə tarixində əhəmiyyətli rol oynadı və sonrakı nəsilləri yeni mübarizələrə ruhlandıran örnək oldu

1921 Sovet-İran müqaviləsinin imzalanması

1925-1941 Rza şahın İranda hakimiyyəti

AZƏRBAYCAN SSRİ 1920-1930-CU İLLƏRDƏ

1920 28 aprel Azərbaycan SSRİ-nin yaradılması

1920 28-30 aprel Bolşeviklərin Lənkəran, Salyan, Şuşa və Ağdamda yerli hakimiyyəti öz əllərinə alması

1920 16 mart Moskva müqaviləsi. RSFSR ilə Turkiyə arasında imzalanan müqaviləyə əsasən Azərbaycanın himayəçiliyi

altında Naxçıvanın muxtar ərazi olmasına razılıq verildi, Azərbaycan Naxçıvanı üçüncü dövlətə güzəştə gedə

bilməzdi

1920 may XI Qızıl ordunun Gəncə, Şamaxı, Göyçay, Şəki, Zaqatala, Balakən və Qarabağı nəzarət altına alması

1920 3 may Bolşeviklərin qəza, mahal və kənd inqilab komitələri yaratması

1920 5 may Bolşeviklərin bütün xan, bəy, vəqf torpaqlarını müsadirə edərək ödənişsiz kəndlilərə paylaması

1920 6 may Azərbaycan SSR-in birinci sovetlər qurultayının keçirilməsi. Qurultayın qərarı ilə Azərbaycan İnqilab

Komitəsi ləğv edildi, RSFSR Konstitusiyası nümunəsində Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası qəbul edildi,

Konstitusiyada dövlət orqanlarının strukturu rəsmiləşdirildi, Azərbaycan SSR XKS-i yenidən təşkil edildi və

Azərbaycan MİK seçildi. Bununla da, Azərbaycan SSRİ-nin hüquqi cəhətdən qurulması başa çatdı və dövlət

orqanlarının strukturu müəyyənləşdirildi

1920 7 may Bolşeviklər tərəfindən ordu və donanmanın yenidən təşkil olunması

1920 12 may Bolşeviklər tərəfindən silki və mülki rütbələrin (zadəgan,bəy, xan, knyaz və s.) ləğv edilməsi

1920 15 may Bolşeviklər tərəfindən vicdan azadlığı elan olunması, hər cür dini ayinlərin icra olunmasının qadağan edilməsi.

Dinin dövlətdən və məktəbdən ayrılması

1920 24 may Bolşeviklər tərəfindən neft sənayesinin milliləşdirilməsi və “Azneft”in yaradılması. Azərbaycan neftinin Sovet

Rusiyasının ixtiyarına keçməsi

1920 may Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinə qarşı müqavimət hərəkatı baş verməsi. Müqavimət hərəkatının səbəbi

kommunist məmurlarının özbaşınalığı və xalqın sovet rejimindən narazılığı idi. Bu hərəkat dövlətə vergiləri

verməkdən imtina etmək, XI Qırmızı ordu hissələrini ərzaqla təchiz etməmək, adamların qaçaqçılığa

qoşulması, silahlı üsyanlar etmək və.s formada təzahür edirdi

1920 25 may Gəncədə sovet rejiminə qarşı ilk və ən güclü silahlı üsyan baş verməsi. Üsyanın əsas qüvvəsini Azərbaycan

Milli Ordusunun bölmələri təşkil edirdi. Üsyana general Cavad bəy Şıxlinski, general Məmməd Mirzə Qacar,

polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov və.b ibarət Hərbi Şura rəhbərlik edirdi. Lakin üsyan qəddarlıqla yatırıldı.

Gəncə üsyanın məşğub olmasının səbəbi qüvvələrin qeyri-bərabərliyi və Gəncənin erməni əlalisinin XI qırmızı

orduya kömək etməsi idi

1920 6 iyun Zaqatalada sovet rejiminə qarşı M.Hafiz və Əhmədəliyevin baçılığı ilə üsyan baş verməsi. Gəncə və Qrabağ

üsyanlarından fərqli olaraq bu üsyanın əsas qüvvəsi hərbiçilər deyil, dinc əhalidən ibarət dəstələr təşkil edirdi.

Zaqatala şəhəri tutulandan sonra hərbçilər də üsyançılara qoşuldular. Zaqatala üsyanı da amansızlıqla yatrıldı

və üsyançıların sağ qalan hissəsi Gürcüstanda sığınacaq tapmalı oldular

1920 iyun Qarabağda sovet rejiminə qarşı Nuru Paşanın baçılığı ilə üsyan baş verməsi. Üsyanın başlıca qüvvəsini

Azərbaycan Milli Ordusunun Qarabağda yerləşən hissələri, Şəki, Cavanşir, Ağdam süvari və Bakı piyada

alyları, iki topçu diviziyası təşkil edirdi. XI Qırmızı ordu hissələri ilə üsyançılar arasında ilk hərbi toqquşma

Ehsan xan Naxçıvavanskinin komandanlıq etdiyi Şəki alayı arasında oldu. Bu döyüş nəticəsində Şəki süvari

alayının hərbi dəstəsi XI Qırmızı ordu hissələri tərəfindən məğlub edildi, E.Naxçıvavanski və bir qrup hərbiçi

ələ keçirilərək XI Qırmızı ordu qərərgahında güllələndi

1920 iyun Bolşeviklərin Xəzər Ticarət Donanmasını, bankları və balıq sənayesini milliləşdirməsi

1920-1924 Lənkəran, Cavanşir, Ordubad, Şərur Qəbələ və Xaçmazda sovet rejiminə qarşı kütləvi çıxışlar baş verməsi

1920 iyul XI Qırmızı ordu hissələrinin Naxçıvanı tutması

1920 avqust Quba qəzasının Dəvəçi və Qusar dairələrində kəndli çıxışları baş verməsi

1920 avqust Sovet Rusiyası ilə Ermənistan arasında müvəqqəti saziş bağlanması. Sazişin şərtlərinə əsasən Şərur-Dərələyəz

qeyd-şərtsiz Ermənistana verildi, rus qoşunlarının zəbt etdiyi Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan isə mübahisəli

ərazilər elan olundu

1920 26 avqust Azərbaycan İnqilab Komitəsinin fərmanı ilə taxıl ticarətinin inhisara alınması

1920 yayı Veysəl bəyin başçılığı ilə türk qoşunlarının Naxçıvanı nəzarət altına alması

1920 yayı Şəmkir qəzasının Müskürlü kəndi ətrafında kəndlilərin silahlı dəstəsi ilə XI Qırmızı ordu hissələri arasında

toqquşmalar baş verməsi

1920 yayı Azərbaycanda hərbi kommunizm siyasətinin tətbiq olunması. Hərbi kommunizm siyasətinə əsəsən taxıl

ticarəti inhisara alındı, Azərbayanda ərzaq sapalağı tətbiq olundu. Bütün artıq taxıl, yağ, yem, mal-qara

kəndlilərdən möhkəm qiybətlə alınmağa başladı

1920 sentyabr Azərbayanda ərzaq sapalağının tətbiq olunması. Ərzaq sapalağına həyata keçirmək üçün Bakı fəhlələrindən

təşkil olunmuş ərzaq dəstləri kəndlərə göndərildi, ümumi icbari əmək tətbiq edildi, “işləməyən dişləməz”

prinsipi həyata keçirilməyə başlandı, ərzaq payı verilməsi – kartoçka sistemi yaradıldı. Azərbaycada tətbiq

olunan ərzaq sapalağı nəticəsində kəndlilərin vəziyyəti ağırlaşdı. Buna cavab olaraq hökumət Azərbaycanda

ərzaq siyasətini yumşaltmağa məcbur oldu və bütün bölgələrdə (Quba və Cavad qəzaları istisna olunmaqla)

taxıl tədarükünü dayandırdı

1920 sentyabr Bolşeviklər tərəfindən kəndlərdə yoxsul komitələri yaradılması

1920 1-7 sentyabr Bakıda Şərq xalqlarının birinci qurultayının keçirilməsi

1920 30 sentyabr “RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında hərbi iqtisadi ittifaq haqqında” müqavilə bağlanması. Azərbaycanın

formal müstəqilliyinin ləğv olunmasında ilk addım atılması

1920 oktyabr Naxçıvanı Ermənistana birləşdirmək məqsədilə Naxçıvanda fövqəladə komissarlıq yaradılması

1920 oktyabr AK(b)P-nın ikinci qurultayının keçirilməsi

1920 29 noyabr Ermənistanın sovetləşməsinin başa çatması

1920 dekabr Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsi. Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanan müqavilənin şərtinə görə,

İrəvan bölgəsi və Göyçə gölü istisna olmaqla, bütün Ermənistan ərazisi təxminən 10 min km2 hüdudlarında

müəyyənləşdirildi

1920 Rus Azad tənqid və təbliğ teatrının yarandılması

1921 17 may “Bütün növ ərzaq inhisarının ləğv edilməsi haqqında” dekretlə ərzaq sapalağının ləğv olunması. Bu dekretlə,

ərzaq sapalağının ləğv olunması ilə Azərbayanda Yeni qtisadi siyasətə keçilməsi üçün ilk addım atıldı

1921 Azərbaycanda könüllü məhsul rüsumu olan – “çanaq” vergisinin tətbiq olunması

1921 Bolşeviklərin Azərbaycanda hərbi kommunizm siyasətindən imtina edərək YİS-ə keçməsi (1921-1925). Yeni

iqtisadi siyasət hakim mövqelərin dövlətin əlində olması şərtilə ərzaq vergisi tətbiq olunmasını, ticarət

azadlığına yol verilməsini, icarə sisteminin yaradılmasını, müştərək müəssisələrin qurulmasını, xarici

konsessiyaya yol verilməsini, kooperasiya, bank və kredit şəbəkəsinin yaradılmasını və s. iqtisadi tədbirlərin

tətbiq edilməsini nəzərdə tuturdu. Yeni iqtisadi siyasət əslində Rusiyanın kommunizmdən – kapitalizm

sisteminə geri qayırması demək idi

1921 iyun Ermənistan SSR XKS sədri A.Myasnikov tərəfindən Dağlıq Qarabağın Ermənistanın ayrılmaz tərkib hissəsi

elan olunması və A.Mravyanın Dağlıq Qarabağda fövqəladə nümayəndə təyin etməsi

1921 4 iyul RK(b)P-nın Qafqaz bürosunda Qarabağ məsələsinin müzakirə edilməsi. RK(b)P-nın Qafqaz bürosunun

iclasında əksəriyyət ermənipərəst mövqe tutdu. Lakin N.Nərimanovun qərara qəti etirazını və kəskin narazılıq

yarandığı nəzərə alan Qafqaz bürosu son qərar üçün məsələni RK(b)P MK-nın müzakirəsinə verməyi tövsiyyə

etdi

1921 5 iyul Qarabağ məsələsinin Qafqaz bürosunun plenumunda yenidən müzakirə olunması. Plenum RK(b)P MK-nın

rəyini nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlanılması və paytaxtı Şuşa şəhəri

olmaqla geniş vilayət muxtariyyatı verilməsi haqqında qərar çıxardı

1921 yayı Yoxsul komitələrinin kənd sovetləri ilə əvəz edilməsi

1921 yayı Yuxar Zəngəzurun Ermənistana ilhaq edilməsi

1921 7 oktyabr İngilis “Maiten” qəzetinin Azərbaycandakı sovet rejiminə qarşı üsyanlar haqqında məlumat dərc etməsi

1921 13 oktyabr Qars müqaviləsi. Rusiya ilə Türkiyə arasında imzalanan müqavilə ilə Naxçıvanın Azərbaycan ərazisi olması bir

daha təsdiqləndi, həmçinin Naxçıvanın sərhədləri və gələcək statusu qəti olaraq müəyyənləşdirildi

1921 noyabr RK(b)P MK-nın Siyasi Bürosunun Zaqafqaziya Federasiyasının yaradılması barədə qərar qəbul etməsi

1921 Azərbaycan SSR-in birinci Konstitusiyasının qəbul olunması. Bu Konstitusiya ilə rəsmi olaraq milliyətindən,

dinindən, cinsindən asılı olmayaraq həddi-buluğa çatan bütün zəhmətkeşlərə dövlət hakimiyyəti orqanlarına

seçmək və seçilmək, söz, mətbuat, vicdan azadlığı hüquqları verildi. Eyni zamanda vətəndaşların zəhmətlə

məşğul olmayan hissəsi seçki hüququndan məhrum edildi

1921 Bütün siyasi partiyaların, qəzet və jurnalların, o cümlədən “Müsavat”, “İttihad” və “Əhrar” partiyalarının

fəaliyyətlərinin qanunla qadağan olunması

1921 Azərbaycanda Dövlət Pedoqoji İnstitutu, Politexnik İnstitutu, Şərq dünyasında ilk Konservatoriya və Ali

Rəssamlıq Məktəbi açılması

1922 22 fevral Sovet respublikalarının RSFSR ilə saziş bağlaması. Bu sazişə əsasən ZSFSR ölkələri, o cümlədən Azərbaycan

beynəlxalq münasibətlərdə öz mənafeyini təmsil və müdafiə etməyi RSFSR-ə tapşırırdı

1922 mart ZSFSR-in (Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının) yaradılması

1922-1936 ZSFSR-in fəaliyyəti dövrü

1922 yazı Azərbaycanda ərzaq vergisinin tətbiq olunması

1922 yazı Naxçıvanın statusu haqqında “Əsasnamə”nin təsdiq olunması. “Əsasnamə”də Naxçıvan Sovet Sosialist

Respublikası (NSSR) adı ilə Azərbaycan SSR-in himayəsində muxtar respublika elan olundu

1922 10 dekabr ZSFSR-in toplanmış I Sovetlər qurultayında onun ali orqanı olan Zaqafqaziya MİK-in seçilməsi və Azərbayan

SSR-in formal müstəqilliyinin ləğv edilməsi

1922 30 dekabr SSRİ-in yaradılması və Azərbaycanın SSRİ-in tərkibinə qatılması (SSRİ-nin tərkibinə 4 respublika - RSFSR,

Ukrayna, Belorusiya və ZSFSR daxil idi)

1922 Azərbaycan Arxeologiya cəmiyyətinin təşkili

1922 Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının açılması

1922 M.Ə.Rəsulzadənin Finlandiyaya və oradan Türkiyəyə mühacirət etməsi

1923 Savadsızlıqla mübarizə üçün Xüsusi Komitə yaradılması

1923 “Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət”in (AÖC) yaradılması

1923 Azərbaycan Arxeolegiya cəmiyyətinin Arxeologiya Komitəsinə çevirilməsi

1923 M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyədə “Müsavat” partiyasının xarici bürosunu yaratması

1923 Rus Azad tənqid və təbliğ teatrının Bakı işçi teatrına çevirilməsi

1923 31 dekabr Azərbaycan SSR MİK-in Naxçıvan ölkəsinin yenidən təşkili bardə qərar qəbul etməsi

1923 10 may H.Əliyevin Naxçıvan şəhərində anadan olması

1923 7 iyul Azərbaycan SSR-in tərkibində DQMV-in təşkili

1924 9 fevrel Azərbaycan SSR-in tərkibində Naxçıvan MSSR-in yaradılması

1924 İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə gizli Azərbaycan Milli Mərkəzinin yaradılması

1924 “Azərbaycan İstiqlal Komitəsi” təşkilatının yaradılması

1924 Bakıda ilk radio qurğusunun quraşdırılması

1924 Suraxanıda turbobur vasitəsilə ilk neft quyusu qazılması

1924 yanvar SSRİ-in ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi

1924 Azərbaycan Opera və Balet Teatrının açılması

1924-1938 “Qız qalası əfsanəsi”, “Bismillah”, “Gilan qızı”, “Hacı qara”, “Sevil”, “Almaz”, “Mavi dəniz sahilində” (ilk

səsli film), “Bakılılar” və s. fimlərin çəkilib ekranlaşdırılması

1925 Gədəbəydə misəritmə zavodunun, Bakıda və Tovuzda sement zavodunun işə salınması

1925 dekabr Azərbaycanda sosialist sənayeləşdirilməsi xətti irəli sürülməsi. Sovet sənayeləşdirilməsi nəticəsində L.Şimidt

və Suraxanı mexaniki zavodu, ilk krekinq qurğusu tikilib istifadəyə verildi, SSR-i neft istehsalı üzrə dünyada

ikinci yerə çıxdı, Bakı-Batum neft kəməri çəkildi, SSRİ məkanında ilk dəfə Bakıda elektrik dəmir yolu xətti

istifadəyə verildi, Ələt-Culfa dəmir yolu xəttinin çəkilişi başa çatdı, Azərbaycan SSR aqrar ölkədən aqrar-

sənaye ölkəsinə çevrildi, Azərbaycanda Stalin modeli əsasında totalitar sosializm cəmiyyəti quruldu,

hakimiyyət vahid bir partiyanın əlində cəmləşdi, ölkədə bazar iqtisadiyyatına son qoyuldu

1920-ci illərin II yarısı Azərbaycanda xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin sosialistcəsinə yenidən qurulmasına başlanılması.

Sosialistcəsinə yenidənqurmaların başlıca istiqamətlərini sosialist sənayeləşdirilməsi, kənd təsərrüfatlarının

kollektivləşdirilməsi, bolşevik idealogiyasına xidmət edən mədəni quruculuq, kommunist partiyasının

bölünməz və şəriksiz ağalığının təmin olunması, planlaşmada və idarəçilikdə sərt mərkəzləşmə sahələri təşkil

edirdi

1926 Azərbaycanda YİS prinsiplərindən imtina olunması və iqtisadiyyətda inzibati amirlik metodlarının tətbiq

edilməsinə keçilməsi

1926 Bakıda I Ümumittifaq Türkoloji qurultayın keçirilməsi

1926 Bakıda ilk radiostansiyanın fəaliyyətə başlaması

1926 “Qızıl qələmlər” ittifaqının yaradılması

1926 Azərbaycan Kinostudiyasının yaradılması

1927 Azərbaycan mühacirləri tərəfindən “Yeni Qafqaziya” məcmuəsinin dərc edilməsi

1928 Azərbaycan mühacirləri tərəfindən “Azəri Türk” məcmuəsininin dərc edilməsi

1929-1931 Azərbaycan mühacirləri tərəfindən “Odlu Yurd” və “Azərbaycan Yurt Bilgisi” məcmuəsinin dərc edilməsi

1929-1931 Ordubad və Zəngilan rayonlarının bir sıra kəndlərinin Ermənisatan verilməsi və bu ərazidə Mehri rayonu

yaradılması. Naxçıvanla Azərbaycanın digər torpaqları arasında sərhəddin bağlanması

1929 Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun açılması

1929 AÖC-in Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutuna çevirilməsi

1929 Ərəb qrafikalı əlifbadan latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi

1929-1930 Azərbaycanda kollektivləşmə siyasətinin həyata keçirilməsi. Kollektivləşməni başa çatdırmaq üçün

kollektivləşmə həftəlikləri təşkil edildi, həftəliklər zamanı kəndlilər kolxozlara zorla yazıldı, qondarma

kolxozlar, kommunalar və artelləri yaradıldı, kolxoza könüllü gəlməyənlər həbs edilərək, “kulaka” salındı,

qolçomaqlara və tərəfdarlarına divan tutuldu. Kollektivləşmədə Azərbaycanda təşkil edilən Maşın Traktor

Stansiyalarının (MTS) mühüm rolu olmuşdu. MTS-lər kənddə dövlətin dayaq nöqtələri, siyasi və texniki

nəzarətçisi idilər

1930-1931 Azərbaycanda kollektivləşmə dalğasının yenidən yüksəlməyə başlaması

1930 Kəndlilərin kütləvi olaraq kolxozlardan çıxmağa başlaması və süni surətdə yaradılan kolxozların dağılması

1930 Kolxoz quruculuğuna qarşı Şəki-Zaqatala mahalında, Şəmkirin Bitdili kəndində, Naxçıvan MSSR-in Keçili

kəndində, Xızı dairəsinin Ağdərə kəndində, Cəbrayıl qəzasının Sirik kəndində üsyanlar baş verməsi

1930 Azərbaycan Tibb İnstitutunun açılması, Politexnik İnstitutunun Neft İnstitutuna çevrilməsi

1931 Azərbaycanda kollektivləşməyə qarşı qaçaq hərəkatı baş verməsi

1931 Azərbaycan Kukla Teatrının yaradılması

1932 Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yaradılması

1932 Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının yaradılması

1934 Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının yaradılması

1934 Sənaye İnstitutu və Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun açılması

1934 M.C.Bağırovun Azərbaycan K(b)P MK-in birinci katibliyinə gətirilməsi (1934-1953)

1935 SSRİ EA-nın Azərbaycan şöbəsinin yaradılması

1936 Gənc Tamaşaçılar Teatrının yaradılması

1936 5 dekabr SSRİ-nin ikinci Konstitusiyasının qəbul olunması. Bu Konstitusiyaya əsasən Zaqafqaziya Fedesasiyası (ZSFS)

ləğv olundu və Azərbaycan birbaşa SSRİ-nin tərkibinə daxil edildi. Konstitusiyada vətəndaşlara formal olsa

da, geniş hüquqlar və demokratik azadlıqlar verildiyi təsbit olundu

1937 10 mart Azərbaycan SSR-in ikinci Konstitusiyasının qəbul olunması

1937 Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” operasının ilk dəfə tamaşaya qoyulması

1937-1940 Sovet Azərbaycanında kütləvi repressiyalar dövrü

1937 R.Axundov, Ə.Qarayev, S.M.Əfəndiyev, Q.Musabəyov, Q.Vəzirov, D.Bünyadzadə və 29 min adamın “xalq

düşməni” adı ilə güllələnməsi

1938 Musiqili Komediya Teatrının yaradılması

1938 Gəncədə və Şəkidə müəllimlər institutu açılması

1938-1940 Bolşeviklərin çörək dalınca Cənubi Azərbaycandan şimala gələn soydaşlarımızı zorla geri qaytarması –

deportasiya etməsi

1939 Latın qrafikalı əlifbadan kiril qrafikalı əlifbaya keçilməsi

AZƏRBAYCAN SSRİ II DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ

1939 1 sentyabr Almaniyanın Polşa üzərinə hücum etməsi və II Dünya müharibəsinin başlaması

1939-1945 II Dünya müharibəsi dövrü

1940 Əfrasiyab Bədəlbəylinin ilk Azərbaycan baleti olan – “Qız qalası” baletini yazması

1941 mart Hitlerin Bakı neftinin hasilini və daşınmasını “Kontinental neft cəmiyyəti”nə tapşırması

1941 22 iyun Almaniyanın SSRİ-i üzərinə hücum etməsi və Böyük vətən müharibəsinin başlaması

1941-1945 Böyük vətən müharibəsi dövrü

1941 28 iyun Azərbaycanda bütün işlərin müharibənin tələblərinə uyğun qurulmağa başlanması

1941 avqust 402-ci milli diviziyanın təşkil edilməsi. 402-ci diviziya ilk milli diviziya idi. Diviziya Mozdok yaxınlığında

(Qafqazda) döyüşdə fərqlənmiş, şəxsi heyətin çoxunu itidriyinə görə 416-cı diviziya ilə birləşdirilmişdi

1941 oktyabr 223-cü milli diviziyanın təşkil edilməsi. Diviziya Mozdok yaxınlığında döyüşdə fərqlənmiş, Şərqi Avropanın,

xüsusilə Yuqaslaviyanın azad olunmasında iştirak etmiş, Belqrad diviziyası fəxri adını almışdı

1941 dekabr Qafqaz müsəlmanlarından ibarət xüsusi hərbi hissə təşkil olunması haqqında Hitlerin sərəncam imzalaması

1941 dekabr İsrafil Məmmədovun Novqorod yaxınlığında Pustinka kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə böyük sücaət

göstərməsi

1941 Fətəlibəyli–Düdənginskinin Hitlerə azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissə yaratmaq haqqında müraciət etməsi

1941 M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyaya dəvət olunması

1941 Culfa-Mincivan, Salyan-Neftçala, Papanin-Hacıqabul dəmir yolu xəttinin istifadəyə verilməsi

1941 Azərbaycan Opera və Balet Teatrının Təbrizdə ilk qastrol tamaşalara başlaması

1941 H.Əliyevin Naxçıvan MSSR Xalq Daxili İşlər və XKS-in şöbə müdiri işləməyə başlaması

1942 yazı Əhmədiyyə Cəbrayılovun Fransadakı faşist ölüm düşərgəsindən qaçaraq Fransanın azadlıq hərəkatına

qoşulması

1942 may 77-ci milli diviziyanın yenidən kompleksləşdirilməsi. Diviziya Kerç, Rostov, Stavropolun azad edilməsində

iştirak etmiş, Şimferopol diviziyası və Svorov diviziyası fəxri adını almış, “İkinci dərəcəli Svorov ordeni” ilə

təltif edilmiş, Krımın müdafiəsi zamanı şəxsi heyətin çoxunu itirmişdi

1942 avqust-sentyabr 271-ci milli diviziyanın təşkil edilməsi. Diviziya Qafqazdan Berlinədək müharibə yolu keçmiş, “Qorlovka

diviziyası” adını almış, İkinci dərəcəli Svorov odreni ilə təltif edilmişdi

1942 9 sentyabr SSRİ Ali Baş Komandanlığı tərəfindən Azərbaycan SSR-də hərbi vəziyyət elan edilməsi və Bakıda müdafiə

rayonu yaradılması

1942 sentyabr Almanların Cənubi Qafqaza yürüşünün qarşısının alınması

1942 oktyabr 416-ci milli diviziyanın təşkil edilməsi. Diviziya Mozdok yaxınlığında döyüşlərində fərqlənmiş, Berlinin

Brendenburq dararvazasına qələbə bayrağı sancmış, Fəxri “Taqanqor” diviziyası adını daşımış, “İkinci dərəcəli

Svorov ordeni” ilə təltif edilmişdi

1942 402-ci milli diviziyanın 416-cı milli diviziya ilə birləşdirilməsi

1942 dekabr Sovet rəhbərliyinin yerli əhalini zorla Mərkəzi Asiya və Qazağıstana köçürmək haqqında plan hazırlaması

1942 dekabr Nəcəf Əjdərovun Oroyl şəhəri üzərində qələbə bayrağı sancması

1942 22 dekabr Həzi Aslanovun Stalinqrad döyüşlərində igidliyinə görə birinci dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq

görülməsi

1942 Hadı Qiyasbəyov və Mirzəxan Məmmədovun Polşada faşist hərbi düşərgəsində gizli təşkilat yaratması

1942 Polkovnik Ələkbər Əliyevin “Dyadya Kolya” partizan birləşməsinə qərargah rəisi təyin olunması

1942 Almaniyada Qafqaz müsəlmanlarından ibarət hərbi birləşmələr təşkil olunması

1942-1943 Almanların Bakı səmasına soxulmaq cəhdlərinin qarşısının alınması

1943 Azad türk diviziyasının yaradılması və azərbaycanlılardan təşkil olunmuş legionun onun tərkibinə daxil

edilməsi

1943 yazı Berlində Fətəlibəyli-Düdənginskinin başçılığı ilə Milli Azərbaycan Komitəsinin təşkil olunması

1943 payızı Berlində mühacir Azərbaycan Parlamentinin və hökumətinin yaradılması. Alman hökumətinin mühacir

Azərbaycan hökumətini tanıması

1943-1944 sonları Berlində mühacir Azərbaycan hökumətinin fəaliyyət göstərməsi

1943 6 noyabr Berlində azərbaycanlıların milli qurultayının keçirilməsi

1943 payızı Azərbaycanda Respublika Yardım komitəsinin yaradılması. Komitənin yaradılmasında məqsəd 1943-1944-cü

illərdə işğaldan azad edilmiş rayonlarda təsərrüfatın bərpasına kömək etək idi

1943 Ə.Əzimzadə, İ.Axundov və M.Rəhmanzadənin rəsim əsərlərinin Moskvada Tretyakov Qalereyasında nümayiş

etdirilməsi

1944 14 aprel SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Cənubi Qafqaz Müsəlmanlarının Ruhani İdarəsinin yaradılması.

İlk sədri Şeyxülislam Ağa Əlizadə olan bu qurum çıxışlarında xalqı vətənə sədaqətlə xidmət etməyə çağırırdı

1944 iyun Həzi Aslanovun tank briqadasının Pleşşentsi şəhərini azad etməsi və ikinci dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını

almaq üçün hökümətə fərman təqdin edilməsi (lakin bu fərman 1991-ci ildə imzalanmışdı)

1944 Ələkbər Əliyevin Suvorov adına partizan dəstəsinə komandir təyin edilməsi

1944 Mehdi Hüseynzadənin həlak olması

1944 Heydər Əliyevin Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işəməyə başlaması

1945 24 yanvar Həzi Aslanovun döyüş əməliyyatları getməyən bir yerdə müəmmalı şəkildə həlak olması

1945 fevral 416-cı Azərbaycan diviziyasının Oder çayı sahilinə çıxaraq Berlin üzərinə yeriməsi

1945 mart Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının təşkil olunması

1945 2 may Azərbaycan döyüşçülərinin Berlinin Bundenburq darvazası üzərinə qələbə bayrağı sancması

1945-1954 Fətəlibəyli-Dübənginskinin “Azadlıq” radiosunda Azərbaycan şöbəsinin redaktoru işləməsi

1945 8 may Almaniyanın danışıqsız təslim aktını imzalayaraq II Dünya müharibəsindən çıxması

1945 2 sentyabr II Dünya müharibəsinin başa çatması

CƏNUBİ AZƏRBAYCAN II DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ

1941-1946 Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli azadlıq hərəkatı baş verməsi. Bu dövrdə İranda və Cənubi

Azərbaycanda demokratik hərəkatın canlanmasına səbəb Rza şahın hərbi-polis rejiminin iflasa uğraması,

Şimali Azərbaycandan sovet qoşunlarının tərkibində Cənubi Azərbaycana göndərilmiş ziyalıların, mədəniyyət

xadimlərinin əhali arasında apardığı mədəni-kütləvi tədbirlər olmuşdu

1941-1945 Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın birinci mərhələsi. Bu mərhələdə dərketmə, milli şüur inkişaf edi və

xalq kütlələri ana dilində yazıb-oxumağa başladı

1941 25 avqust SSRİ və Böyük Britaniyanın İrana qoşun yeridərək Cənubi Azərbaycanı tutması

1941 29 sentyabr Tehranda İran Xalq Partiyasının Azərbaycan təşkilatlarının təşəbbüsü ilə müxtəlif ictimai-siyasi birliklərin

yaradılması. Onlardan “Azərbaycan cəmiyyəti” və “Azərbaycan zəhmətkeşlər təşkilatı” xüsusilə fərqlənirdi

1941 Rza şahın hakimiyyətdən getməsi

1941-1979 Məhəmməd Rza şahın İranda hakimiyyəti

1942 dekabr ABŞ-ın İrana qoşun yeritməsi

1945-1946 Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın ikinci mərhələsi. Hərəkatın ikinci mərhələsi Milli Hökumətin

yaranması və fəaliyyəti ilə xarakterikdi. Ümumiyyətlə bu mərhələdə Azərbaycan Demokratik Firqəsi, silahlı

fədai dəstələri yaradıldı, Azərbaycan dilində “Azərbaycan” qəzeti nəşrə başladı, ADF təsisçilərinin ilk

konfransı və birinci qurultayı keçirildi, Azərbaycan Xalq Konqresi (Müəssisələr Məclisi) çağırıldı, Milli

Məclisə seçkilər keçirildi, Təbriz universiteti təsis olundu, Milli mədəniyyətin tərəqqisinə möhkəm zəmin

yarandı, dil haqqında qanun, aqrar qanun və əmək haqqında qanun qəbul edildi

1945 iyun-sentyabr Cənubi Azərbaycanın bir sıra yerlərində silahlı fədai dəstələri yaradılması

1945 3 sentyabr Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Firqəsinin (ADF) yaradılması. ADF yaradılması

haqqında verdiyi bəyanatda partiyanın proqram prinsipləri izah edilir, Demokratik İran tərkibinə Azərbacjana

inzibati-təsərrüfat, mədəni muxtariyyət verilməsi tədbirləri irəli sürülürdü. Bəyanatda həmçinin, milli

həmrəylik əldə edilməsini nəzərdə tutulur, cəmiyyətin bütün üzvlərinin xeyrinə təkamül yolu ilə sosial-iqtisadi

islahatlar keçirilməsi tələb olunur, milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq, Azərbaycanda yaşayanların

hamısı üçün hüquq bərabərliyini təmin edilməsi bildirilir, İranın siyasi həyatının demokratikləşdirilməsi irəli

sürülürdü. Tərkibi fəhlə, kəndli, ziyalı, xərda və orta sahibkarlar və bəzi mülkədarlardan ibarət olan ADF-nin

yaranmasında məqsəd mürtəce qüvvələrin hücumlarının qarşısını almaq idi

1945 5 sentyabr ADF-nin orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin nəşrə olunmağa başlanması

1945 13 sentyabr ADF-in təsisçilərinin ilk konfransının keçirilməsi. Konfrans tərkibi 11 nəfərdən ibarət olan Müvəqqəti komitə

seçdi və ən qısa müddətdə partiyanın birinci qurultayının çağırılması qərara aldı

1945 2-4 oktyabr ADF-nin birinci qurultayının keçirilməsi. ADF-nin birinci qurultayı başda S.C.Pişəvəri olmaqla, partiyanın

Mərkəzi Komitəsini seçdi və dinc yolla siyasi mübarizəni davam etdirməyə yönəlmiş konkret fəaliyyətə

başlanıldı, 1945-ci il 3 sentyabr tarixli bəyanatının əsas müddəaları partiyanın proqram və nizamnaməsi kimi

qəbul etdi

1945 21 noyabr Azərbaycan Xalq Konqresinin çağırılması və özünü Müəssisələr Məclisi elan etməsi. Müəssisələr Məclisi

ümumi seçkilər yolu ilə Azərbaycan Milli Məclisinin çağırılmasını və Milli Hökumətin yaradılmasını istəyirdi

1945 27 noyabr-1 dekabr Cənubi Azərbaycanda Milli Məclisə seçkilər keçirilməsi

1945 12 dekabr 21 Azər hərəkatı. Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Milli Hökumətin yaradılması. Bu dövrdə İranın hakim

dairələrinin Milli Hökumətin yaradılmasının qarşısını ala bilməməsinin səbəbi Sovet hərbi hissələrinin hələ

İranda olması idi. Belə ki, Sovet hərbi birləşmələri Cənubi Azərbaycanda hərəkat üçün qaranat rolunu

oynayırdı

1945 12 dek–1946 12 dek Milli hökumətin fəaliyyət dövrü. Milli hökumət fəaliyyəti dövründə Milli Məclis inzibati-ərazi orqanları

yaratmaq məqsədilə vilayət, mahal, şəhər, qəsəbə və kənd əncümənlarə seçkilər haqqında qanun qəbul etdi,

yerli əncümənlərə seçkilər keçirildi, dil haqqında qanun, aqrar qanun və əmək haqqında qanun qəbul edildi.

Bundan başqa hökumət və Milli Məclis Azərbaycanda sənaye, ticarət və maliyyənin inkişafına, vergi

sisteminin təkmilləşdirilməsinə yönəldilmiş bir sıra başqa qanun və fərmanlar verdi, ana dilində dərsliklər

yazıldı, müxtəlif ədəbiyyat, qəzet və jurnallar nəşr edildi, onlarca yeni məktəblər, kitabxana və qiraətxanalar

açıldı, müxtəlif təşkilat , birlik və muzeylər yaradıldı, Təbriz universiteti təsis olundu

1945 dekabr Milli Məclisin vilayət, mahal, şəhər, qəsəbə və kənd əncümənlarinə seçkilər haqqında qanun qəbul etməsi

1946 yanvar İran hökumətinə başçılıq edən Əhməd Qəvam (Qəvalmüssəltənə) hökumətinin Milli Hökumətlə danışıqlara

başlaması

1946 yanvar-fevral Cənubi Azərbaycanda yerli əncümənlərə seçkilər keçirilməsi və hökumətin müvafiq strukturlarının yaradılması

1946 16 yanvar Milli Hökumətin dil haqqında qanun qəbul etməsi. Bu qanunda “Azərbaycan dili” Azərbaycan ərazisində rəsmi

dövlət dili elan edildi. Bununla yanaşı Azərbaycanda yaşayan milli azlıqların öz dillərində təhsil almaq hüququ

saxlanılırdı

1946 fevral Milli Hökumətin aqrar qanun qəbul etməsi. Aqrar qanuna əsasən “xalisə”, dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar,

habelə Azərbaycandan qaçmış və ona qarşı mübarizəni davam etdirən mülkədar və sahibkarların torpaqları

kəndlilər arasında bölüşdürüldü

1946 8 may BMT-nin tələbi ilə Sovet hökumətinin hərbi hissələrini İrandan çıxarılması

1946 12 may Milli Hökumətin “Əmək haqqında qanun” qəbul etməsi

1946 iyun Milli Hökumət tərəfindən Təbriz universitetinin təsis edilməsi

1946 iyun İranın Qəvalmüssəltənə hökumətinin Milli Hökumətlə müqavilə bağlaması

1946 12 dekabr İran qoşunlarının Təbrizdə daxil olması. Cənubi Azərbaycanda Milli hərəkatın məğlub olması. Cənubi

Azərbaycan Milli hərəkatının məğlub olmasının səbəbi İran hökumətinin silahlı qüvvələrinin üstünlüyü, ABŞ,

İngiltərə və Sovet hökumətinin İrandakı siyasəti idi. Hərəkatın məğlubiyyətə uğramasına baxmayaraq böyük

əhəmiyyəti oldu, xalqda öz milli varlığı, tarixi və mədəniyyəti ideyasını möhkəmlətdi və gələcək mübarizə

üçün zəmin yaratdı

1947 12 iyun S.C.Pişəvərinin müəmmalı şəkildə Şimali Azərbaycanda avtomobil qəzasında həlak olması

AZƏRBAYCAN SSRİ II DÜNYA MÜHARİBƏSİNDƏN SONRAKI DÖVRDƏ (1945-1980-Cİ İLLƏRDƏ)

1945 Ümumtəhsil məktəblərində buraxılış imtahanları müəyyən olunması. Ən yaxşı oxuyan şagirdlər üçün qızıl və

gümüş medalların təsis edilməsi.

1945 Rejissor R.Təhmasib tərəfindən “Arşın mal alan” filminin çəkilməsi və Azərbaycan kinosunun ilk dəfə dünya

ekranına çıxarılması.

1945 A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə Ermənistanda gizli “Qarabağ komitəsi” adlı təşkilatın yaradılması.

1945 payız Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsi məsələsinin

qaldırılması.

1945-1954 Sumqayıt Kimya, Boru prokatı və “Sintetik kauçuk zavodlarının inşa edilməsi.

1945-1950-ci illər Azərbaycanda Sovet rejiminə qarşı Gülhüseyn Hüseynoğlu, İsmixan Rəhimov və Hacı Zeynalovun başçılığı ilə

“İldırım” adlı gənclər təşkilatı yaradılması. Təşkilat müstəqil Azərbaycan Respublikasını bərpa etmək ideyasını

yaymağa cəhd göstərmiş, Azərbaycan (türk) dilinin sıxışdırılmasına qarşı etiraz etmişdi.

1946 oktyabr Moskvanın xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi haqqında qərar qəbul etməsi. Bu köçürülmə

azərbaycanlıların yaşadıqları torpaqların boşaldılması hesabına həyata keçirilməli idi.

1947 Ölkədə kartoçka sisteminin ləğv edilməsi.

1947-1952 SSR-də istehlak mallarının satış qiymətinin aşağı endirilməsi.

1947 23 dekabr “Ermənistan SSR-də kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür–Araz ovalığına

köçürülməsi haqqında” qərar qəbul edilməsi. Bu qərara əsasən 1949-cu ildə 40 min, 1950-ci ildə isə 50 min

nəfər “könüllülük prinsipinə əsasən” Azərbaycana köçürülməli idi.

1948 10 mart “Ermənistan SSR-də kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür–Araz ovalığına

köçürülməsi haqqında” qərarı həyata keçirmək üçün tədbirlər planı müəyyən edilməsi.

1948-1953 Ermənistan SSRİ-dən azərbaycanlıların bir hissəsinin departasiya edilməsi.

1948 Dünyada ilk dəfə Azərbaycanda açıq dənizdə neft – mədən estakadaları qurulması.

1948 Azərbaycanda məhsul istehsalının müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırılması.

1949 7 noyabr Neft daşlarında ilk dəfə açıq dənizdə neft quyusu fontan vurması.

1949 Azərbaycan SSRİ-də icbari yeddillik təhsilə keçilməsi.

1949 H.Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” əsərinin nəşr edilməsi.

1949 M.Ə.Rəsulzadənin Ankarada “Azərbaycan Kültür dərnəyi”ni yaratması. Dərnəyin əsas məqsədi xalqı

maarifləndirmək idi.

1951 Qaradağ sement zavodunun tikilib istifadəyə verilməsi.

1953 5 mart Sov.İKR MK-nın birinci katibi İ.V.Stalinin vəfat etməsi.

1953 iyul M.C.Bağırovun vəzifəsindən azad edilərək “Kuybışevneft” birliyinə rəis müavini göndərilməsi.

1953 sentyabr N.S.Xruşşovun Sov.İKR MK-nın birinci katibi seçilməsi. N.S.Xruşşov hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra

inzibati-amirlik idarə sistemini, represiyaları və.b neqativ halları Stalinin adı ilə bağlayaraq onun şəxsiyyətinə

pərəstişi tənqid etdi, M.C.Bağırovun dövründə Azərbaycanda güc orqanlarına rəhbərlik etmiş Y.Sumbatov-

Topuridze, X.Qriqoryan, R.Markaryan və.b güllələnməyə məhkum olundular.

1953 Yeni Bakı Neftayırma zavodunun işə salınması.

1954-1959 İmam Mustafayevin Azərbaycan KP MK-in birinci katibi işləməsi. İmam Mustafayevin hakimiyyəti dövründə

xalqın vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və hücumlardan qorunmaq üçün səylər göstərdi, Respublikanın iqtidadi

müstəqilliyinin təmin olunmasına çalışdı, sənayenin sürətli inkişafı nəticəsində Bakıda azərbaycanlıların sayı

xeyli artması və demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi N.S. Xuruşovun beynəlmilər şəhər olan Bakını

Azərbaycanın tərkibindən çıxarıb birbaşa Moskvaya tabe etmək planını pozdu, Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin

sessiyasında Azərbaycan dili haqqında xüsusi qərar qəbul edildi, Azərbaycan dilini rəsmi dövlət dili statusunun

təmin olunmasına çalışıldı, Respublikanın dövlət idarələrində Azərbaycan dilinin tətbiqi üçün real addımlar

atıldı, məhkəmə quruculuğu, mülki, cinayət və məhkəmə məcəlləsinin qəbulu Respublikanın ixtiyarına

verildi.

1954 Daşkəsəndə dəmir filizi üçün saflaşdırma kombinatının tikilib istifadəyə verilməsi.

1954 Abşeron RDES və Mingəçevir SES-in tikilib istifadəyə verilməsi.

1956 K(b)P-nın XX qurultayının keçirilməsi. Qurultayda “demokratiyanın dərinləşdirilməsi” üçün tədbirlər

müəyyən olundu, Stalinin yaxın adamları vəzifədən uzaqlaşdırıldı və sovet hökuməti totalitar rejimin

yumşaldılması üçün cəhdlər göstərdi.

1956 aprel M.C.Bağırovun və onun əlaltılarının xalq düşməni kimi ölüm cəzasına məhkum edilməsi.

1956 14 fevral Azərbaycan televiziyasının fəaliyyətə başlaması.

1956 may Məhkəmə quruculuğu, mülki və cinayət məcəlləsinin qəbulunun Respublikanın ixtiyarına verilməsi.

1956 avqust Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında Azərbaycan dili haqqında xüsusi qərar qəbul edilməsi.

1956 Rejissor H.Seyidzadə tərəfindən “O olmasın, bu olsun” filminin ekranlaşdırılması.

1957 Mehdi Hüseynzadənin Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülməsi.

1958 Rejissor T.Tağızadə tərəfindən “Uzaq sahillərdə” filminin çəkilməsi.

1958 Bütün ermənilərin katalikosu II Vazgenin Bakıya səfər etməsi. II Vazgen Bakıya gələrkən Dağlıq Qarabağın

Ermənistana verilməsi, Bakıda erməni ruhani seminariyasının açılması və Bakıdakı erməni kilsəsindən hər

səhər zəng vurulması təklifləri ilə çıxış etdi. Lakin rədd cavabı aldı.

1958 Maşın Traktor Stansiyalarının (MTS-lərin) ləğv edilməsi.

1958-1966 Gəncə Alüminium, Mingəçevir kabel, Bakı poladəritmə, soyuducuları və şin zavodunun, Sumqayıt superfosfat

və kimya kombinatının tikilib istifadəyə verilməsi.

1959 Azərbaycan SSRİ-də icbari səkkizillik təhsilə keçilməsi.

1959 Şuşada Ü.Hacıbəyovun və Xızıda C.Cabbarlının ev muzeylərinin açılması.

1950-ci illər Sovet Azərbaycanının repressiyaya məruz qalan yüzlərlə azərbaycanlıya bəraət verilməsi. İ.V.Stalinin

ölmündən sonra Sovet hökuməti pepressiyaya məruz qalmış azrəbaycanlılara bəraət verilsə də, lakin, minlərələ

siyasi dustağa və 20-30-cu illərdə xaricə mühacirət etməyə məcbur olanlara bərait verilmədi.

1950-1960-cı illər Bakı ayaqqabı, gön-dəri, mebel fabriklərinin və Gəncə xalça–mahud kombinatının istifadəyə verilməsi.

1950-1960-cı illər Bakıda Şəhriyar adına klubun, Hökumət evinin, Respublika stadionunun, Akademiya şəhərciyinin, Bakı hava

limanının və Dövlət sirkinin tikilib istifadəyə verilməsi.

1959-1969 Vəli Axundovun Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi işləməsi.

1961 Azərbaycanda Qaz emalı zavodunun işə salınması.

1961 Ölkədə pul islahatı keçirilməsi.

1962 “Milli Azərbaycan Qərargahı”adlı təşkilatın yaradılması.

1962 Bakı-Krasnovodsk gəmi-bərə yolunun istifadəyə verilməsi.

1962 “Kirpi” jurnalının nəşr olunmağa başlanması.

1964 H.Əliyevin Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi sədrinin müavini seçilməsi.

1965 Uydurma “erməni soyqırımı”nın 50 illiyinin qeyd edilməsi.

1966 Ölkədə məcburi onillik təhsilə keçilməsi.

1967 H.Əliyevin Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri təyin edilməsi.

1967 Yevlax-Bərdə-Ağdam dəmir yolunun işə düşməsi.

1967 Bakı metropoliteninin ilk 6 stansiyasının istifadəyə verilməsi.

1967 “Ulduz” jurnalının nəşr olunmağa başlanması.

1967 Xankəndində bir neçə nəfər azərbaycanlının qətlə yetirilməsi.

1969 “Qobustan” incəsənət toplusunun nəşr olunması.

1969 7 may Azərbaycan SSR Ali Sovetinin rəyasət heyətinin sərhəd rayonlarında 2 min hektardan çox Azərbaycan

torpağının Ermənistana verilməsi haqqında 5 may 1938-ci il qərarı təsdiq etməsi. Lakin H.Əliyevin

respublikada hakimiyyətə gəlməsi bu qərarın icrasına imkan vermədi.

1969 iyul Heydər Əliyevin Azərbaycan SSR-də hakimiyyətə gəlməsi. H.Əliyev hakimiyyətə gələn kimi Respublikanın

soiasi-sosial-iqtisadi və mədəni həyatını dərindən təhlil etdi, ciddi nöqsanları göstərdi, nöqsanların aradan

qaldırılması yollarını müəyyənləşdirdi, ölkədə mənəvi-psixoloji iqlimin və əmək intizamının

möhkəmləndirilməsi zərurətini irəli sürdü, Respublikada idarəçiliyi gücləndirdi və milli dirçəliş siyasəti yeritdi,

kadrlara qarşı tələbkarlıq, tapşırılan iş üçün məsuliyyət artırıldı, rüşvətxorluğa və korrupsiyaya qarşı ciddi

mübarizəyə başlanıldı.

1969-1982 Heydər Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi işləməsi. H.Əliyevin dövründə təsərrüfatda mühüm

irəlləyişlər baş verdi, neft sənayesində tənəzzülü aradan qaldırmaq üçün tədbirlər həyata keçirildi, idarəçilik

sistemi təkmilləşdirildi, Azərbaycanın dünyada və SSRİ-də mövqeyi yüksəldi, milli və iqtisadi dirçəliş

başlandı, mədəniyyətin inkişafına qayğı artdı, 250-dən çox zavod, fabrik, tikildi, 630 min yeni iş yeri açıldı,

ermənilərin DQMV-nə iddialarının və onların açıx çıxışların qarşısı alındı.

1969 5 avqust Heydər Əliyevin islahatlar platformasını irəli sürməsi.

1960 sonları Əbülfəz Əliyevin rəhbəriliyi ilə ADU-nun bir qrup tələbəsinin gənclər arasında siyasi-təbliğat işi aparması.

Onlar Azərbaycan dilinin sıxışdırılmasını, kargüzarlıq işlərinin rus dilində aparılmasını, Azərbaycanın xammal

bazasına çevrilməsini və.b məsələləri pisləyirdi.

1970 Bakıda “Sovet Türkologiyası” jurnalının çap olunmağa başlanması.

1971 C.Naxçıvanski adına Respublika orta ixtisaslaşdırılmış internat məktəbinin açılması.

1971 Naxçıvan MSSR-də Araz SES-in tikilib istifadəyə verilməsi.

1971 sentyabr Kür su kəmərinin işə salınması və Kür suyunun Bakıya gətirilməsi.

1973 Xankəndində Azərbaycan Pedoqoji İnstitutunun filialı əsasənda müstəqil pedoqoji institut açılması.

1975 Bakı-Böyük Kəsik və Bakı-Yalama xətlərinin elekrikləşdirilməsinin başa çatması.

1975 Bakıda Məişət Kondisionerlər zavodunun tikilib istifadəyə verilməsi.

1975 Tərtər SES-in tikilib istifadəyə verilməsi.

1976 H.Əliyevin Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd seçilməsi.

1976-1987 “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası”nın nəşr olunması.

1977 Ermənilərin Dağlıq Qarabağ məsələsini yenidən qaldırmaq cəhdinin qarşısının alınması.

1978 Üçüncü Azərbaycan SSR və Naxçıvan MSSR-in Konstitutsiyasının qəbul edilməsi. Bu Konstitusiyasında

Azərbaycan dilinin dövlət dili olması öz əksini tapdı.

1979 Ağdamdan Şuşaya dəmir yolu çəkilməsi.

1979 DQMV-də Əsgərov rayonunun təşkil olunması.

1970-ci illər Xəzər dənizində sualtı neft kəməri çəkilməsi. Azərbaycan neft maşınqayırma sahəsində ABŞ-dan donra

dünyada ikinci yerə çıxması. Cənubi Qafqazda ən iri poladtökmə zavodunun Bakıda tikilib istifadəyə

verilməsi. Bakı Sumqayıt və Mingəçevirdə evtikmə kombinatları, Sumqayıtda şüşə zavodu, Ələt ağac emalı

kombinatı müəssisələrinin tikilib istifadəyə verilməsi.

1970-ci illər Dəniz vağzalı, Respublika sarayı və “Moskva” mehmanxanasının tikilib istifadəyə verilməsi.

1970-1980-ci illər “Yeddi oğul istərəm” (rejissor T.Tağızadə), “Nəsimi” (rejissor H.Seyidbəyli), “Babək” (rejissor E.Quliyev),

“İstintaq” (rejissor R.Ocaqov), “Dədə Qorqud” (rejissor T.Tağızadə), “Yaramaz” (rejissor V.Mustafazadə)

filmlərinin çəkilməsi.

1981-1984 Şəmkir SES-in işə salınması.

1982 Hüseyn Cavidin nəşinin İrkutsk vilayətindən gətirilərək Naxçıvanda dəfn edilməsi.

1982 Sabirabadda iri su təchizatı kompleksinin istifadəyə verilməsi.

1982 dekabr H.Əliyevin Sov.İKP MK Siyasi Bürosuna üzv seçilməsi və SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini təyin

edilməsi.

1982-1988 K.Bağırovun Azərbaycan SSR KP MK-nın birinci katibi işləməsi.

1983 Bakı-Qroznı neft kəmərinin istifadəyə verilməsi. Bakı-Qroznı neft kəmərinin istifadəyə verilməsi nəticəsində

Azərbaycan SSRİ-nin vahid neft kəmərinə qoşuldu və Sibir nefti emal olunmaq üçün Bakıya axmağa başladı.

1985 Dərin Dəniz özülləri zavodunun tikilib istifadəyə verilməsi.

1985 Bakı-Aktau (Şevçenko) bərə yolunun işə salınması.

1987 H.Əliyevin Moskvada öz vəzifəsindən istefa verməsi

1985-1991 M.Qarbaçovun SSRİ K(b)P MK birinci katibi işləməsi.

1985-1987 SSRİ-də “sürətləndirmə konsepsiyası” və “Yenidənqurma” xətti irəli sürülməsi.

1980 ikinci yarısı Bütün Sovet imperiyasında alkoqolizmə qarşı mübarizə kampaniyası həyata keçirilməsi.

1987 Bakıda Kosmik Tədqiqatlar Elmi İstehsalat Birliyinin fəaliyyətə başlaması.

1980-ci illər Gülüstan sarayı, Yeni zoopark və Örtülü idman kompleksinin tikilib istifadəyə verilməsi.

CƏNUBİ AZƏRBAYCAN 1978-1979-CU İLLƏR İRAN İSLAM İNQİLABI VƏ ONDAN SONRAKI DÖVRDƏ

1977 12 dekabr Təbrizdə Milli hökumətin yaranmasının il dönümü münasibəti ilə İranda ən iri tələbə çıxışı baş verməsi.

1978 9 yanvar Qum şəhərində nümayiş keçirilməsi. Nümayişçilər Konstitusiya prinsiplərinə riayət olunması və İranda şahlıq

idarə üsulunun ləğv edilməsi tələblərini irəli sürürdülər.

1978 18 fevral Qumdakı hadisələrinin 40-cı günü, Təbrizdə mövcud quruluşa qarşı izdihamlı mitinq keçirilməsi. “29

Bəhmən” inqilabının başlanması. Təbriz üsyanı müəyyən əhəmiyyətə malik idi. Belə ki Təbriz üsyanı Pəhləvi

monorxiyasına, Məhəmməd Rza şah rejiminə qarşı xalqın nifrətini üzə çıxardı, pəhləvi monorxiyasına zərbə

vuran ilk xalq çıxışı oldu, inqilab dövründə şah rejiminə qarşı tələblər və “şaha ölüm” şüarı kəskin şəkildə ilk

dəfə Təbrizdə irəli sürüldü, Təbriz üsyanından sonra Tehran, İsfahan, Məşhəd, Qum, Zəncan və.b şəhərlərdə

ilk çıxıçlar baş verdi, üsyan İranda inqilabın geniş vüsət almasında həlledici rol oynadı.

1978-1979 İran İslam inqilabı dövrü. İnqilab nəticəsində İranda Məhəmməd Rza şahın hakimiyyəti və pəhləvi monarxiyası

devirildi, İran İslam Respublikası elan olundu.

1978 19 fevral Təbriz üsyanının hökumət tərəfindən yatırılması.

1978 2 sentyabr İran İslam inqilabının ikinci mərhələsinin başlanması. Ölkənin bütün sosial təbəqələrinin hərəkata qoşulması,

müxtəlif siyasi qrupların fəaliyyətlərini daha da genişləndirməsi, sənaye fəhlələrinin ən çox mərkəzləşdiyi

Tehran, İsfahan, və Təbrizdə hərəkatın daha geniş miqyas alması inqilabın bu mərhələsinin əsas səciyyəvi

cəhətlərini təşkil edir.

1978 7 sentyabr İranda üsyanların kütləvi xarakter alması və ölkədə hərbi vəziyyət elan olunması.

1978 8 sentyabr İranda nümayiş iştirakçılarının gülləbaran edilməsi - “Qanlı cümə günü” hadisəsinin baş verməsi.

1978 noyabr İranda neft sənayesi fəhlələrinin həftəlik çıxışlara başlaması.

1978 dekabr - 1979 fevral Neft sənayesi fəhlələrinin fasiləsiz ümumi tətillər keçirməsi. Ümumi tətillər nəticəsində şah hakimiyyətinə ağır

zərbə vuruldu və inqilabın taleyi həll olundu.

1979 16 yanvar Məhəmməd Rza şahın İrandan qaçması.

1979 11 fevral Tehran üsyanı. İran inqilabının qələbə qazanması.

1979 16 fevral İran inqilabının Cənubi Azərbaycanda başa çatması.

1979 1 aprel İran İslam Respublikasının elan olunması.

1980-1988 İran-İraq müharibəsi.

1981 sentyabr İran İslam Məclisinin torpaq islahatı haqqında qanun qəbul etməsi.

1980 sonu-1990 əvvəli Cənubi Azərbaycanın milli təfəkküründə yeni canlanma baş verməsi. Bu canlanmanın səbəbi Sovet-İran

sərhəddində sərhəd qurğularının dağıdılması və Şimali Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması idi.

AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQİLLİYİNİN BƏRPA OLUNMASI VƏ MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİ

1988-1990 Ə.Vəzirovun Azərbaycan SSR KP MK-in birinci katibi işləməsi.

1988 yanvar Qərbi Azərbaycanlıların sonuncu deportasiyasının (1988-1991) başlaması. Qafan və Mehri rayonlarından ilk

qaçqınların Azərbaycana pənah gətirməsi.

1988 Respublika rəhbərliyinin Qazax və Gədəbəy rayonlarında minlərlə hektar torpaq sahəsinin Ermənistana

verilməsinə razılıq verməsi.

1988 9 fevral Bakıda ilk etiraz mitinqi keçirilməsi və Azərbaycanda milli-azadlıq – xalq hərəkatının başlaması. Bu dövrdə

Azərbaycanda xalq hərəkatının başlanmasının səbəbi Ermənistanda yaşayan soydaşlarımızın kütləvi şəkildə

deportasiyası və Dağlıq Qarabağda ermənilərin separatçılıq meyillərinə mərkəzin (Moskvanın) xeyr-dua

verməsi idi.

1988 19 fevral İrəvanda azərbaycanlılar əleyhinə mitinqlər keçirirməsi.

1988 20 fevral DQMV xalq deputatları sovetinin “Dağlıq Qarabağı Ermənistana birləşdirmək haqqında qərar” qəbul etməsi və

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin rəsmi olaraq başlaması.

1988 24 fevral Əsgəran rayonunda ermənilərin iki azərbaycanlını qətlə yetirməsi.

1988 28 fevral “Paşa” ləqəbli erməni E.Qriqoryanın Sumqayıtda ilk cinayət törətməsi. Ermənilərin Sumqayıt fitnəkarlığını

törətməsi. Sumqayıt fitnəkarlığını törətməkdə ermənilərin məqsədi azərbaycanlıları Ermənistandan birdəfəlik

çıxartmaq və azərbaycanlılara qarşı dünyada mənfi ictimai rəy yaratmaq idi.

1988 15 iyun Ermənistan SSRİ Ali Sovetinin “DQMV xalq deputatları sovetinin Ermənistana birləşdirmək haqqında”

qərarına razılıq verməsi.

1988 sentyabr Ermənilərin Xankəndi, Xocalı və Qubadlı rayonunun sərhəd kəndlərinə basqınlar etməyə başlaması.

1988 15-16 noyabr Şuşanın Topxana meşəsində ermənilərin sənaye obyekti tikməsinə etiraz olaraq Bakıda mitinqlər keçirilməsi.

1988 17 noyabr Xalq hərəkatının ən yüksək mərhələsinin başlaması. Milli Dirçəliş günü. “Azadlıq” meydanındakı bu mitinqdə

ilk dəfə “Suverenlik” və “Azadlıq” çağırışları səsləndi, AXC-nin üçrəngli bayrağı qaldırıldı, həmçinin

hökumətdən Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün dayandırılması üçün tədbir görülməsi tələb olundu.

1988 17 noyabr - 4 dekabr Meydan hərəkatı dövrü.

1988 11 dekabr Azərbaycandan Ermənistana zəlzələ zonasına köməyə gedən İl-76 təyyarəsinin ermənilər tərəfindən vurulması.

1989 Azərbaycanda ilk dəfə çoxmandatlı sistem əsasında xalq deputatları seçkiləri keçirilməsi.

1989 12 yanvar SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “Azərbaycan SSR-in DQMV-də xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi

haqqında” qərar qəbul etməsi.

1989.I.12- 1989.IX.28 DQMV-də Xüsusi İdarə Komitəsinin (XİK) mövcud olması.

1989 16 iyun Bakıda AXC-nin təsis konfransının keçirilməsi. Konfransın qərarına əsasən AXC-nin proqramı və

nizamnaməsi qəbul edildi, Əbulfəz Əliyev isə AXC-nin sədri seçildi.

1989 iyul Xankəndinin (Stepanakertin) 14 min nəfərlik bütün azərbaycanlı əhalisinin şəhərdən çıxarılması.

1989 23 sentyabr “Azərbaycan SSRİ-nin suverenliyi haqqında” Konstitusiya Qanununun qəbul edilməsi.

1989 1 dekabr Ermənistan SSRİ AS-in “Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağı birləşdirmək haqqında qərar” qəbul etməsi.

1989 30 dekabr Gəncə şəhərinin tarixi adının bərpa edilməsi.

1989 31 dekabr Naxçıvan MSSR-də, Biləsuvar və Cəlilabad rayonlarında Sovet–İran sərhəd qurğularının dağıdılması.

1990 12 yanvar AXC tərəfindən Milli Müdafiə Şurası (MMŞ) yaradılması. MMŞ yaradılmasında məqsədi AXC

özünümüdafiə qüvvələrini birləşdirmək və erməni hücumlarının qarşısını almaq idi.

1990 15 yanvar SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “DQMV və bəzi başqa rayonlarda fövqəladə vəziyyət elan olunması

haqqında” fərman verməsi.

1990 19 yanvar Naxçıvan MSSR-in Ali Sovetinin Muxtar respublikanın SSRİ tərkibindən çıxması haqqında qərar qəbul

etməsi.

1990 19 yanvar SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət tətbiq edilməsi haqqında” fərman

verməsi.

1990 19-20 yanvar Sovet ordusunun Bakıya hücum edərək qanlı qırğın törətməsi. Respublikada 40 günlük ümummilli tətilin

(matəmin) başlanması.

1990 25 yan - 14 sent Ayaz Mütəllibovun Azərbaycan SSR KP MK-in birinci katibi işləməsi.

1990 19 may Azərbaycan Respublikasının prezidenti vəzifəsinin təsis edilməsi

1990 20 iyul H.Əliyevin Moskvadan Bakıya qayıtması.

1990 30 sentyabr H.Əliyevin Azərbaycan SSR və Naxçıvan SSR Ali Sovetinə deputat seçilməsi.

1990 17 noyabr Naxçıvan MR adından “Sovet sosialist” sözünün çıxarılması. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin üçrəngli

bayrağının Naxçıvan MR-in rəsmi bayrağı kimi qəbul edilməsi. NMR Ali Sovetinin Ali Məclis adlandırılması

və Ali Məclisin 20 yanvar hadisələrinə düzgün siyasi qiymət verməsi.

1991 5 fevral Azərbaycan SSR-in Azərbaycan Respublikası adladırılması və AXC-nin üçrəngli bayrağına dövlət bayrağı

statusu verilməsi.

1991 17 mart SSRİ-nin saxlanması ilə əlaqədar Azərbaycanda referendum keçirilməsiə Referendumda Naxçıvan əhalisinin

iştirak etməkdən imtina etməsi.

1991 8 avqust Ermənistan SSR-də sonuncu azərbaycanlı kəndi olan Nüvədi kəndinin boşaldılması və Qərbi Azərbaycandan

azərbaycanlıların sonuncu deportasiyasının başa çatması.

1991 19-21 avqust Rusiyada Avqust çevrilişi. M.Qarbaçovun razılığı ilə Moskvada dövlət çevrilişinə cəhd edilməsi.

1991 30 avqust “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında Bəyannamə”nin qəbul edilməsi.

1991-1994 Birinci Qarabağ müharibəsi dövrü. Qarabağ müharibəsinin səbəbi maraqlı dövlətlərin Azərbaycanda

mənafelərinin toqquşması və Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları idi.

1991 2 sentyabr Ermənilər tərəfindən qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın yaradılması.

1991 3 sentyabr H.Əliyevin NMR Ali Məclisinin sədri seçilməsi.

1991 8 sentyabr Respublikada ilk prezident seçkiləri keçirilməsi və A.Mütəllibovun prezident seçilməsi.

1991 9 oktyabr “Azərbaycan Milli özünümüdafiə qüvvələri haqqında” qanun qəbul olunması. Qanuna əsasən 1991-ci ilin

noyabrında 22 sərhədyanı bölgədə yerli əhalidən könüllü ərazi özünümüdafiə batalyonları yaradıldı.

1991 3 oktyabr A.Mütəllibov ilə AXC rəhbərliyi arasında Milli Şura yaradılması haqqında razılıq əldə edilməsi.

1991 18 oktyabr “Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”nın qəbul edilməsi. Prezident

idarəsi, rayonlarda, şəhərlərdə və şəhər rayonlarında icra hakimiyyəti başçısı vəzifəsi yaradılması. Dövlət katibi

və dövlət müşavirləri vəzifələrinin təsis olunması.

1991 20 noyabr Qarakənd faciəsinin baş verməsi.

1991 26 noyabr Azərbaycan Ali Sovetinin demokratik blok nümayəndələrindən və iqtidaryönlü deputatlardan ibarət Milli Şura

yaratması.

1991 26 noyabr Azərbaycan Ali Soveti tərəfindən DQMV-in statusunun ləğv edilməsi.

1991 8 dekabr Belorusiyanın Brest şəhəri yaxınlığındakı “Viskuli” mehmanxanasında Belarusiya, Rusiya Federasiyası və

Ukrayna rəhbərlərinin Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) yaradılması haqqında müqavilə bağlaması.

Müqaviləyə əsasən SSRİ-nin beynəlxalq subyekt kimi varlığına son qoyulduğu elan edildi.

1991 Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaradılması.

1991 9 dekabr Azərbaycanın İslam Konfransı Təşkilatına üzv qəbul olunması.

1991 25 dekabr M.Qorbaçovun SSRİ Prezidenti vəzifəsindən istefa verməsi və SSRİ-nin varlığına son qoyulması.

1991 25 dekabr Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpa olunması haqqında qanun qəbul edilməsi.

1991 29 dekabr Azərbaycan Respublikasında “Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında” referendum keçirilməsi.

1991 Rusiya ilə Ermənistan arasında “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə”

bağlanması.

1992 19 yanvar Kərkicahan kəndinin ermənilər tərəfindən işğal olunması.

1992 26 yanvar Azərbaycan ordusunun uğursuz “Daşaltı” əməliyyətı” həyata keçirməsi.

1992 16 fevral Azərbaycanın İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkitatına üzv qəbul olunması.

1992 fevral Malıbəyli, Quşçular kəndlərini ermənilərin ələ keçirərək Xocalı və Şuşanı mühasirəyə alması.

1992 25-26 fevral Xocalı soyqırımının törədilməsi.

1992 2 mart Azərbaycanın BMT-yə üzv qəbul olunması.

1992 6 mart Prezident A.Mütəllibovun birinci dəfə istefa verməsi.

1992 16 mart R.Qazıyevin Müdafiə naziri vəzifəsini ələ keçirməsi.

1992 24 mart ATƏT-in Minsk Qrupunun yaradılması.

1992 8 may Şuşa şəhərinin ermənilər tərəfindən işğal olunması.

1992 14 may A.Mütəllibovun yenidən hakimiyyətə gətirilməsi.

1992 15 may SSRİ hərbi əmlakının bölüşdürülməsi haqqında Daşkənd müqaviləsinin imzalanması. Daşkənd müqaviləsinə

əsasən Xəzər donanmasının qüvvə və vəsaitinin 25%-i Azərbaycanın payına düşdü, Azərbaycana verilən silah

və hərbi sursat əsasında ordunun təchizatı nisbətən yaxşılaşdı, Respublikada Aviasiya polku yaradıldı.

1992 17-18 may Laçın rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunması və Dağlıq Qarabağ separatçıları ilə Ermənistan arasında

birbaşa əlaqə yaranması.

1992 18 may Müsavat partiyasının lideri İsa Qəmbərin Ali Sovetin sədri seçilməsi.

1992 27 may Azərbaycan Respublikasının Dövlət himninin qəbul edilməsi.

1992 28 may Naxçıvanla Türkiyə arasında Sədərək–Dilucu məntəqəsində “Ümid” körpüsünün açılması.

1992 7 iyun Əbülfəz Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsi. AXC-Müsavat cütlüyünün hakimiyyətə

gəlməsi.

1992 iyun Prezident fərmanı ilə vahid komandanlıq haqqında fərman verilməsi.

1992 10 iyul Azərbaycanın Helsinki Müşavirəsinin Yekun Aktına qoşulması və ATƏT-ə üzv qəbul olunması.

1992 yay Azərbaycan ordusunun Ağdərə əməliyyatı nəticəsində Gornaboy bölgəsinin işğal edilmiş torpaqlarının azad

edilməsi. Xocavənd istiqamətində gedən döyüşlərində ermənilərin ciddi itkilərə məruz qalması.

1992 15 avqust Azərbaycan Respublikasının milli valyutası olan manatın ilk dəfə dövriyyəyə buraxılması.

1992 16 oktyabr “91-lərin” H.Əliyevə “Səs”qəzeti vasitəsilə müraciət etməsi. Qurtuluş hərəkatının başlanması.

1992 24 oktyabr ABŞ-ın “Azadlığı Müdafiə Aktı”na 907-ci düzəlişin qəbul edilməsi və Azərbaycana dövlət səviyyəsində hər

cür yardım göstərilməsinə sərt məhdudiyyətlər qoyması.

1992 21 noyabr Naxçıvanda H.Əliyevin sədrliyi ilə Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradılması və onun Proqram-

Nizamnaməsinin qəbul olunması.

1992 sonu - 1993 əvvəli Ağdərə –Kəlbəcər yolunun ermənilər tərəfindən tutulması.

1993 23 fevral Milli Məclisin Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbini təsdiq etməsi.

1993 3 aprel Kəlbəcər rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunması.

1992 ortaları Türkdilli ölkələrin Mədəniyyət Nazirliklərinin daimi Konseyinin yaradılması.

1993 4 iyun S.Hüseynovun başçılığı ilə 709 saylı hərbi hissənin Gəncədə hərbi qiyam qaldırması.

1993 15 iyun H.Əliyevin Ali Sovetin Sədri seçilməsi. Bu gün Azərbaycan tarixinə “Milli Qurtuluş Günü” kimi daxil oldu.

“Milli Qurtuluş Günü” nəticəsində gələcək faciələrin, ölkədə vətəndaş müharibəsi və separatçılığın qarşısı

alındı, zorakı yolla hakimiyyəti ələ almaq ənənənəsinə son qoyuldu, Azərbaycan ərazisinin parçalanması

təhlükəsi aradan qaldırıldı, Azərbaycanın dövlətçiliyini və müstəqilliyini qoruyub saxlamaq mümkün oldu.

1993 24 iyun Milli Məclisin prezident səlahiyyətlərini H.Əliyevə həvalə etməsi.

1993 18 iyul Əbülfəz Elçibəyin Kələki kəndinə getməsi.

1993 avqust Cənub bölgəsində Ə.Hümbətovun “Talış Muğam Respublikası” yaratmağa çalışması.

1993 avqust Cəbrayıl, Füzuli və Qubadlı rayonlarının ermənilər tərəfindən işğal olunması.

1993 29 avqust Prezident Ə.Elçibəyə etimat haqqında referendum keçirilməsi.

1993 24 sentyabr Azərbaycanın MDB-yə üzv qəbul olunması.

1993 3 oktyabr H.Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsi.

1993-1998 H.Əliyevin birinci Prezidentliyi dövrü.

1993 30 oktyabr Zəngilan rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunması.

1993 1 noyabr Prezident fərmanı ilə Dövlət Müdafiə Şurasının yaradılması.

1993 2 noyabr H.Əliyevin televiziya və radio vasitəsilə xalqa müraciət etməsi.

1993 sonları Əks hücumlar nəticəsində Beyləqan istiqamətində hücuma keçən düşmənin geri çəkilməsi.

1993 Türkdilli ölkələrin Mədəniyyət Nazirliklərinin icra qurumu olan TÜRKSOY-un yaradılması.

1993 Ali məktəblərdə iki pilləli (bakalavr və magistr) təhsilə keçilməsi.

1994 əvvəlləri Milli Ordunun hücum əməliyyatı nəticəsində Füzuli rayonunun Horadiz qəsəbəsi və 22 kəndinin, Cəbrayıl və

Kəlbəcər rayonlarının bir sıra yaşayış məntəqələrinin düşməndən azad edilməsi.

1994 əvvəlləri Ağdam və Ağdərə rayonlarının bir neçə yaşayış məntəqəsinin ermənilər tərəfindən işğal edilməsi.

1994 yanvar Milli valyuta olan manatın Respublika ərazisində yeganə ödəniş vasitəsi elan edilməsi.

1994 4 may Azərbaycanın NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramına qoşulması.

1994 12 may Bişkek protokolunun imzalanması və Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs əldə edilməsi.

1994 20 sentyabr “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması. Əsrin müqaviləsinə əsasən 14 ölkənin 30 neft şirkəti ilə 20 neft

müqaviləsi imzalandı, ŞELF-5 qazma qurğusu yenidən qurulub “İstiqlal” adı ilə istifadəyə verildi, “Qurtuluş”

müasir qazma qurğusu işə salındı (2000-ci ildə), “Çıraq” platformasından 120 metr dərinlikdə 176 km-lik neft

kəməri çəkildi, Sanqaçal Terminalı tikildi, çıxarılan neftin Avropa bazarlarına satılması üçün iki - Bakı-

Novorossiysk, Bakı-Supsa və Bakı-Tbilisi-Ceyhan adlı əsas neft kəmərləri tikilib istifadəyə verildi.

1994 29 sentyabr H.Əliyevin BMT-nin 49-cu sessiyasında iştirak etməsi.

1994 29 sentyabr Afiyyədin Cəlilov və Şəmsi Rəhimovun qətlə yetirilməsi.

1994 2 oktyabr Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsinin Bakıda Respublika prokurorluğunun binasını zəbt etməsi.

1994 4 oktyabr H.Əliyevin televiziya və radio vasitəsilə ikinci dəfə xalqa müraciət etməsi. Gəncədə S.Hüseynovun

tərəfdarlarının dövlət çevrilişinə cəhdinin qarşısının alınması.

1994 5-6 dekabr ATƏT-in Budapeşt sammitinin keçirilməsi. Sammitin qərarına əsasən ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri

təsisatı yaradıldı. Mins qrupunun tərkibi hazırda Rusiya, Fransa və ABŞ-dan ibarətdir.

1994 Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında fərman imzalanması.

1994-1995 Neftayırma zavodlarında ALOW-2 qurğusunun istifadəyə verilməsi.

1995-1997 Respublikada özəlləşdirmə prosesinin həyata keçirilməsi.

1995 mart R.Cavadovun başçılığı ilə Azərbaycanda yenidən dövlət çevrilişinə cəhd edilməsi.

1995 2 mart “Dövlət aqrar islahatı” komissiyasının yaradılması.

1995 12 noyabr Respublikada birinci parlament seçkilərinin keçirilməsi və müstəqil Azərbaycanın ilk demokratik

parlamentinin yaradılması. Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi.

1996 21 fevral Prezident yanında xüsusi hüquqi islahatlar komissiyasının yaradılması.

1996 16 iyul “Torpaq islahatı haqqında” Qanunun qəbul edilməsi. Qanuna əsasən bütün postsovet respublikalarında fərqli

olaraq, torpaq kənddə yaşayan vətəndaşların xüsusi mülkiyyətinə pulsuz verildi, Respublikanın vahid torpaq

fondu əsasında dövlət, bələdiyyə və xüsusi torpaq mülkiyyət forması müəyyən olundu. Qanun əsasında “Dövlət

torpaqları haqqında”, “Torpaq vergisi haqqında” qanunlar qəbul olundu və aqrar kredit kassaları yaradıldı.

Aqrar islahat nəticəsində kənd təsərrüfatı ilə birlikdə bütün əmlak və texnika özəlləşdirildi, Azərbaycan

kəndinin sosial siması dəyişdi, çoxukladlı iqtisadiyyat yaradıldı, aqrar sektorda dövlətin inhisarçılıq sistemi

liberallaşdırıldı, istehsalın və satışın azad bazar qanunları ilə həll edilməsinə şərait yaradıldı.

1996 26 avqust Prezidentin “Narkomanlığa və narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı tədbirlər haqqında” fərman

verməsi və narkobizneslə mübarizə üzrə komissiya yaradılması.

1996 26 oktyabr “Sudan pullu istifadə haqqında əsasnamə” qəbul olunması.

1996 noyabr Azərbaycan ilə YUNESKO arasında əməkdaşlıq haqqında memorondum imzalanması.

1996 2-3 dekabr ATƏT-in Lissabon sammitinin keçirilməsi. Sammitdə 54 ölkədən 53-ü Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü

dəstəklədi.

1996 “Yarasa” bədii filminin Fransada “Birinci plan Beynəlxalq kinofestivalında” “Avropanın ən yaxşı tam metrajlı

bədii filmi” seçilməsi.

1996 YUNESKO-nun xətti ilə M.Füzulinin 500 illik yubileyinin, Ə.Vahidin, M.Moqamayevin, Y.Məmmədəliyevin,

S.Aşurbəylinin, B.Vahabzadənin, M.Rəhmanzadənin Qabilin yubileylərinin keçirilməsi.

1996 C.Məmmədquluzadənin, Niyazinin, H.Cavidin ev-muzeylərinin yaradılması, N.Nərimanovun ev-muzeyinin

yenidən qurulması.

1996 Azərbaycan idmançılarının ilk dəfə müstəqil dövlət bayrağı altında Atlantada (ABŞ-da) XXVI yay Olimpiya

oyunlarında iştirak etməsi.

1997 20 aprel “Dədə Qorqud dastanı”nın 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında fərman verilməsi.

1997 25 aprel Azərbaycanın Avropa Mədəniyyəti Konvensiyasına qoşulması.

1997 31 iyul İlham Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinin sədri seçilməsi.

1997 10 oktyabr Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldovanın birlikdə Strasburqda GUAM adlı təşkilat yaratması.

1997 30 oktyabr Azərbaycan yazıçılarının X qurultayının keçirilməsi.

1997 17-19 noyabr Türk dövlət və cəmiyyətlərinin XI Bakı qurultayının keçirilməsi.

1997 21 noyabr Bakı-Tibilisi-Qars dəmir yolunun təməlinin qoyulması.

1997 18 dekabr Azərbaycan Respublikası prezidentinin “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki

tarixi etnik torpaqlarından kütləvi sürətdə deportasiyası haqqında” fərman imzalaması.

1997 “Mədəniyyət haqqında” qanunun qəbul olunması.

1997 Universitet və institutlarda “Heyüdər Əliyev məktəbləri”nin təşkil olunmağa başlanması.

1997 S.Vurğunun, Ə.Əliyevin, Ş.Məmmədovanın, Bülbülün, M.Rastrapoviçin yubileylərinin qeyd edilməsi.

1998 8-10 fevral Prezidentin təşəbbüsü ilə Milli Məclisin Respublikada ölüm cəzasını ləğv etməsi.

1998 22 fevral Prezidentin “İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını təmin edilməsi haqqında” fərman imzalaması.

1998 26 mart Azərbaycan Respublikası prezidentinin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” fərman imzalaması. Bu

fərmana əsasən martın 31-i azərbaycanlıların soyqırımı günü elan edildi.

1998 12 aprel M.F.Axundzadə adına Respublika kitabxanasına Milli Kitabxana statusu verilməsi.

1998 14 iyul Konstitusiya məhkəməsinin yaradılması.

1998 6 avqust Prezidentin fərmanı ilə Azərbaycanda senzuranın ləğv edilməsi.

1998 8 sentyabr Bakıda İpək Yolunun barpası üzrə beynəlxalq konfrans keçirilməsi. Konfransda “Avropa-Qafqaz-Asiya”

dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında əsas çoxtərəfli saziş və Bakı bəyannaməsi imzalandı,

konfransda yaradılan beynəlxalq təşkilatın mənzil qərargahı Bakıda yerləşdirildi.

1998 9 oktyabr Şəhidlər Xiyabanında 21 metr hündürlüyündə abidənin və əbədi məşəlin açılışı.

1998 11 oktyabr H.Əliyevin ikinci müddətə prezident seçilməsi.

1998 29 dekabr Dövlət idarəetmə sistemində islahatlar həyata keçirmək üçün xüsusi komissiya yaradılması.

1998 Q.Qarayev, M.Şəhriyar, M.Müşfiq, A.Ələsgər və M.Cəlalın yubileylərinin qeyd edilməsi.

1998-2002 Bakı İstilik Elekrtik Mərkəzinin (İEM), Mingəçevir SES-in, “Şimal” DRES-in, Bakı ətrafında yüksək

gərginlikli şəbəkələrinin yenilən qurulması. Yenikənd SES-in üç blokunun istifadəyə verilməsi.

1999 3 oktyabr Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının Naxçıvan şəhərində IX zirvə görüşünün keçirilməsi.

1999 18-19 noyabr ATƏT-in İstanbul sammitinin keçirilməsi. Sammitdə Bakı-Tibilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri haqqında

saziş imzalandı.

1999 12 dekabr Azərbaycan Respublikasında ilk bələdiyyə seçkiləri keçirilməsi.

2000 9 aprel “Dədə Qorqud dastanı”nın 1300 illik yubileyinin keçirilməsi.

2000 13 iyun “Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında” prezident fərmanı imzalanması.

2000 sentyabr Hakimlərin xüsusi test imtahanından keçməsi təcrübəsinin tətbiq olunması.

2000 12 oktyabr Şəmkir-Yenikənd SES-in tikilib istifadəyə verilməsi.

2000 20 oktyabr Bakıda ilk Olimpiya İdman Kompleksinin tikilib istifadəyə verilməsi.

2000 22 oktyabr H.Əliyevin BMT-nin 50-ci yubiley sessiyasında iştirak etməsi.

2000 5 noyabr Respublikada ikinci parlament seçkilətinin keçirilməsi.

2000 “Qurtuluş” müasir qazma qurğusunun işə salınması. “Çıraq” platformasından 120 metr dərinlikdə 176 km-lik

neft kəmərinin çəkilməsi. Sanqaçal Terminalının tikilməsi. Bakı-Novorossiysk və Bakı-Supsa neft

kəmərlərinin çəkilməsi.

2000 Azərbaycan idmançılarının Sidneydə (Avstraliyada) XXVII yay Olimpiya oyunlarında iştirak etməsi.

AZƏRBAYCAN ÜÇÜNCÜ MİNİLLİYİN BAŞLANĞICINDA

2001 9 yanvar Azərbaycanla Rusiya arasında Xəzər dənizinin Milli sektorlara bölüşdürüləsinə dair sazişlər bağlanması.

2001 17 yanvar Azərbaycanın Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul edilməsi.

2001 25 yanvar Avropa Şurasının iqamətgahı qarşısında Azərbaycanın dövlət bayrağının qaldırılması. Azərbaycanın Avropa

Şurasının tamhüquqlu üzvünə çevirilməsi.

2001 12 mart Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının tranziti, nəqli və satışı haqqında Türkiyə ilə

saziş imzalanması.

2001 20 mart “Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyinin onuncu ildönümü haqqında” fərman imzalanması.

2001 23 may “Dünya azərbaycanlılarının I qurultayının keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalanması.

2001 18 iyul Prezident fərmanı ilə avqustun 1-dən etibarən Azərbaycanda latın əlifbasına keçilməsi, mətbuatın, təhsilin,

rəsmi yazışmaların və çıxışların ana dilində olması barədə tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanılması.

2001 9 avqust “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” prezident fərmanı ilə avqustun 1-

nin Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunması.

2001 24 avqust “Türk ulduzları”nın Bakı səmasında nümunəvi uçuşlar keçirməsi.

2001 1 sentyabr Respublikada ilk özəl orta ümuməhsil məktəbi olan və 2004-cü ildən Heydər Əliyevin adını daşıyan Müasir

Təhsil Kompleksinin fəaliyyətə başlaması.

2001 24 sentyabr AŞ PA-nın payız sessiyasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiq edən sənəd qəbul edilməsi.

2001 29 sentyabr Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının tranziti, nəqli və satışı haqqında Gürcüstan ilə

saziş imzalanması.

2001 9-10 noyabr Bakı şəhərində Dünya azərbaycanlılarının I qurultayının keçirilməsi. Dünya azərbaycanlılarının I qrultayı

müxtəlif ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızın bir bayraq altında birləşməsi istiqamətində irəliyə doğru

əhəmiyyətli bir addım atdı, xaricdə yaşayan azərbaycanlıların problem və qayğılarını, birliyi, təşkilatlanması

sahəsindəki mövcud vəziyyəti təhlil etdi, xaricdə yaşayan azərbaycanlıların ölkə ilə əlaqələrinin daha da

möhkəmləndirilməsinə, Azərbaycanla bağlı həqiqətlərin dünya birliyinə çatdırılmasına və diaspor quruculuğu

işinin təkmilləşdirilməsinə dair qərar qəbul etdi.

2001 29 noyabr Azərbaycanla Qazaxıstan arasında Xəzər dənizinin Milli sektorlara bölüşdürüləsinə dair sazişlər imzalanması.

2001 28 dekabr Ombudsman haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun qəbul edilməsi.

2001 3 aprel Ki-Uest danışıqları nəticəsində ABŞ Dövlət Departamentinin ilk dəfə Ermənistanı təcavüzkar dövlət kimi

tanıması.

2001 11 sentyabr ABŞ-da törədilmiş qanlı terror aktlarından sonra Azərbaycanın terrorizmə qarşı mübarizədə ABŞ-ın

müttəfiqinə çevirilməsi.

2001 Yaponiyanın İqtisadi Əməkdaşlıq Bankından alınan kreditlər hesabına Sumqayıtda Etilen-propilen zavodunun

əsaslı şəkildə yenidən qurulması.

2001 Azərbaycanın Dünya Turizm Təşkilatına tamhüquqlu üzvü qəbul olunması.

2001-2002 VI-XI siniflər üçün yeni “Ümumdünya tarixi” dərsliklərinin çap edilməsi.

2002 30 mart Corc Buşun “Azadlığı müdafiə Aktı”na 907-ci düzəlişi dayandırması ilə ABŞ-ın Azərbaycana silah satışı

üzərinə qoyduğu qadağanın ləğv olunması.

2002 23 aprel Aşqabadda Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçılarının Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsinə dair

zirvə toplantısının keçirilməsi.

2002 30 aprel Trabzon zirvə görüşündə “Terrorizmə və cinayətkarlığa qarşı mütəşəkkil mübarizə haqqında” Azərbaycan,

Gürcüstan və Tükiyə arasında saziş imzalanması.

2002 11 iyun Prezident təqaüdünün verilməsinə başlanılması.

2002 2 iyul Respublikada Ombudsman təsisatının yaradılması və ölkənin ilk Ombudsmanının seçilməsi.

2002 15 iyul Xarici ölkələrdə yaşayan Azərbaycanlılarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması

2002 7 avqust Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan bölməsinin yaradılması

2002 24 avqust Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına dəyişikliklər edilməsinə dair ilk dəfə referendum keçirilməsi.

2002 27 avqust Respublika Prezidenti yanında Sahibkarlar Şurasının yaradılması.

2002 18 sentyabr Bakı-Tbilisi-Ceyhan İxrac Boru Kəmərinin Azərbaycan hissəsinin təməlinin qoyulması.

2002 21-22 noyabr Praqa sammitində Azərbaycanın NATO Parlament Assambleyasının assosiativ üzvlüyünə qəbul edilməsi.

2002 Azərbaycanın Abidələrin Bərpası Konservasiyası və Tədqiqi Beynəlxalq Mərkəzinə üzv qəbul olunması.

2002 Birinci neft müqaviləsi üzrə “Günəşli” yatağından ilkin neftin hasilatına başlanılması.

2002 Qazaxıstan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə ixrac edilməsi barədə razılıq əldə olunması.

2002-2005 “Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf sahəsində Dövlət Proqramı”nın qəbul olunması.

2003 yanvar İlham Əliyevin AŞ PA-nın vitse-prezidenti və qurumunun Büro üzvü seçilməsi.

2003 23 may Bakı-Tbilisi-Ceyhan İxrac Boru Kəmərinin Gürcüstan hissəsinin təməlinin qoyulması.

2003 16 iyun Prezidentinin sərəncamı ilə Şirvan və Ağgöl Milli Parklarının yaradılması.

2003 7 iyul Bakı metropoliteninin Həzi Əslanov adına 20-ci stansiyasının fəaliyyətə başlaması.

2003 24 iyul “Liler” yarımdalma dəniz qazma qurğusunun istifadəyə verilməsi.

2003 4 avqust İlham Əliyevin Respublikasının Baş naziri vəzifəsinə təyin edilməsi.

2003 7 noyabr Azərbaycan muğamının YUNESKO tərəfindən bəşəriyyətin qeyri-maddi irisinə daxil edilməsi.

2003 15 oktyabr Prezident seçkilərində İlham Əliyevin prezident seçilməsi.

2003-2008 İlham Əliyevin birinci prezidentliyi dövrü.

2003 12 dekabr Ümummilli lider H.Əliyevin vəfat etməsi.

2004 Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin inşasına başlanılması və iki il sonra başa çatdırılması.

2004 12 yanvar Prezidentin “Azərbaycan Respublikasının Milli Ensiklopadiyasının nəşri haqqında” və “Azərbaycan dilində

latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalaması.

2004 11 fevral “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial iqtisadi inkişafı Dövlət proqramı”nın qəbul edilməsi.

2004 10 may Heydər Əliyev Fondunun təsis edilməsi.

2004 iyul-avqust Azərbaycan idmançılarının Afinada XXVIII yay Olimpiya oyunlarında iştirak etməsi və F.Mansurovun ölkəyə

qızıl medal gətirməsi.

2004 21 avqust Prezidentin “Bilik gününün təsis edilməsi və təhsil müəssisələrində iş rejiminin tənzimlənməsi haqqında”,

“Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə

təminatı proqramı”na dair sərəncamlar imzalaması.

2004 20 oktyabr Təbrizdə Azərbaycan konsulluğunun açılması.

2005 16 fevral Rusiya Federasiyasında “Azərbaycan ili”nin təntənəli açılışının keçirilməsi.

2005 fevral “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarının Mərkəzi Azəri hissəsində ilkin neftin hasilatına başlanılması.

2005 28 aprel “Heydər Əliyev” ordenini təsis edilməsi haqqında Qanun qəbul edilməsi.

2005 10 may Respublika sarayının qarşısındakı xiyabanda H.Əliyevin heykəlinin açılışı.

2005 10 may Bakı-Tbilisi-Ceyhan İxrac Boru Kəmərinin doldurulması mərasiminin keçirilməsi.

2005 oktyabr Milli Məclisə üçüncü dəfə seçkilər keçirilməsi.

2005 Ümumtəhsil məktəblərinin I-XI sinif şagirdlərinin pulsuz dərsliklə təmin edilməsi işinin başa çatdırılması.

2005 Azərbaycan Respublikasının Boloniya təhsil sisteminə qoşulması.

2005-2006 Ümumtəhsil müəssisələrində buraxılış imtahanlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilməsinə başlanması.

2006 16 mart Bakı şəhərində Dünya azərbaycanlılarının II qurultayının keçirilməsi.

2006 23 mart İmişlidə Şəkər zavodunun inşa edilməsi.

2006 13 iyul H.Əliyev adına Bakı-Tiflis-Geyhan əsas ixrac boru kəmərinin istifadəyə verilməsi.

2007 25 may Bakıda “İstiqlal” abidəsinin açılışı.

2008 “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial iqtisadi inkişafı Dövlət proqramı”nın başa çatdırılması.

2008 Azərbaycan idmançılarının Pekində XIX yay Olimpiya oyunlarında iştirak etməsi və E.Məmmədlinin ölkəyə

qızıl medal gətirməsi.

2008 sentiyabr Bakı metropoliteninin Nəsimi stansiyasının fəaliyyətə başlaması.

2008 15 oktyabr İlham Əliyevin ikinci müddətə (2008-2013) prezident seçilməsi.

2009 18 mart Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına dəyişikliklər edilməsinə dair ikinci dəfə referendum keçirilməsi.

2009 4 may “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya” və Dövlət Proqramının

həyata keçirilməsi haqqında sərəncam imzalanması.

2009 18-24 mart Bakıda “Muğam aləmi” Beynəlxalq Musiqi festivalının keçirilməsi. Bakının İslam mədəniyyətinin paytaxtı

elan olunması.

2009 iyun “Təhsil haqqında” qanunun qəbul olunması.

2009 Bakı Beynəlxalq avtovağzal kompleksinin istifadəyə verilməsi.

2009-cu il dekabr Azərbaycan Respublikasında bələdiyyə seçkiləri keçirilməsi.

2009 30 dekabr Bakı Metropoliteninin Azadlıq stansiyasının istifadəyə verilməsi.

2010 18 iyun Milli Qəhrəman gizir Mübariz İbrahimovun təkbaşına qoşunların təmas xəttini keçərək ermənilərin xeyli əsgər

və zabitini məhv etməsi.

2010 1 sentyabr Bakıda Dövlət bayrağı meydanının açılışı.

2010 oktyabr Milli Məclisə dördüncü dəfə seçkilər keçirilməsi.

2010 4-6 dekabr ATƏT-in VII zirvə toplantısı olan Astana sammitinin keçirilməsi. Sammitdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin

Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinin sürətləndirilməsi haqqında qərar qəbul edildi.

2010 28 dekabr Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin istifadəyə verilməsi.

2010-cu il “Şahdəniz” qaz ixracı layihəsi üzrə tikilən TRB – 500 özüqaldıran platformanın inşasının başa çatdırılması.

2011-ci il fevran Azərbaycan Televiziyasında “Mədəniyyət” kanalının fəaliyyətə başlaması

2011-ci il iyul Bakı şəhərində Dünya azərbaycanlılarının III qurultayının keçirilməsi.

2011 24 oktyabr Azərbaycan Respublikasının BMT-in Təhlükəsizlik Şurasının Baş Assambleyasına iki il müddətinə (2012-

2013-cü illərdə) qeyri daimi üzv seçilməsi.

2011-ci il may Eurovision musiqi yarışmasında Azərbaycanın qalib gəlməsi.

2011-ci il 10 may Heydər Əliyev Mərkəzinin fəaliyyətə başlaması.

2012 may Bakıda 57-ci Eurovision musiqi yarışmasının keçirilməsi.

2012-ci il 13 iyul Prezident İ.Əliyevin fərmanı ilə “Asan xidmət” mərkəzinin yaradılması.

2012 avqust Azərbaycan idmançılarının Londonda XXX yay Olimpiya oyunlarında iştirak etməsi.

2012 Bakı metropoliteninin Dərnəgül stansiyasının fəaliyyətə başlaması.

2013 8 fevral Azərbaycanın ilk süni peykinin orbitə çıxarılması.

2013-cü il 24 iyun Bakıda 190 metrlik “Alov qüllələri”nin tikilib istifadəyə verilməsi.

2013 10 may Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinin keçirilməsi.

2013 9 oktyabr İlham Əliyevin üçüncü müddətə prezident seçilməsi.

2013-cü il 24 oktyabr “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət strategiyası”nın təsdiq edilməsi

2013-cü il dekabr “Şahdəniz 2” müqaviləsinin (“XXI əsr müqaviləsinin”) imzalanması

2014-cü il Azərbaycanda “Sənaye ili” elan edilmişdir.

2014-cü il Bakı-Tiflis-Qars dəmiryol xəttinin başa çatdırılması

2014-cu il dekabr Azərbaycan Respublikasında bələdiyyə seçkilərinin keçirilməsi.

2015-ci il Bakıda ilk dəfə olaraq Avropa oyunlarının keçirilməsi.