2

AZRBA YCA N MLL ELMLR AKADEMYASI

A.BAKIXANOV ADINA TARX NSTTUTU

AZRBAYCAN

TARX

aprel 1920- iyun 1941

YEDD CLDD

VI CLD

BAKI, ELM, 2008

3

Bu kitab "Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. VI cild " (Bak, Elm, 2000)

nri sasnda tkrar nr hazrlanmdr.

Msul redaktor: Cmil Quliyev

akademik

ISBN 978-9952-448-44-03

947. 5402-dc22

Tarix A zrbaycan

Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941).

Bak. "Elm". 2008. 568 sh. + 48 sh. illstrasiya.

Bu cildd Vtn tarixinin mr kkb v ziddiyytli dvrlrindn biri

olan 20-30-cu illrin uurlu v mqqtli tarixi hadislri nzrdn keirilir.

Sovet hakimiyytinin qurulmas, "milli" dvlt quruculuu, snayeldirm v

kollekt ivldirm, mdni hyat, idaretmnin zoraklq, grnmmi cza

tdbirlri il mayit olunan inzibati-amirlik sistemi, elc d yeni cmiyyt

qurman btn arlq larn iy inlrind dayan milyonlarla zhmtkein grgin

mk faliyyti indiydk yrnilm mi arxiv sndlri v dvri mtbuat

materiallar sasnda tam v hrtrfli rh olunur.

"Elm" nriyyat, 2008

4

GR

"Azrbaycan tarixi (1920-ci il aprel - 1941-ci il iyun)" - VI cild Vtn

tarixin in n mrkkb v ziddiyytli dvrlrindn birini hat edir.

Azrbaycanda hmin illrd dvlt idariliy inin yeni sistemi yaranm, lkn in

iqtisadiyyatnda, cmiyytin ictimai-siyasi hyatnda, mdni-mnvi almind

kkl dyiikliklr ba vermidi. Xalqmzn kediy i bu tarixi yolun obyektiv v

ciddi elmi tdqiqinin mhm prinsipial h miyyti vardr.

Mhtrm Prezident H. . liyevin qeyd etdiyi kimi, "Azrbaycan

xalq yetmi il kommunist rejimi raitind, sosialist dvltinin trkib ind

yaamdr. Hmin dvr Azrbaycan xalqn n hyatnda byk bir tarixi dvrdr,

onun doru-dzgn qiymti verilmlidir... sas cht budur ki, yetmi il rzind

Azrbaycan xalq byk tarixi yol kemi, respublikann iqtisadiyyat yksk

srtl inkiaf etmi, xalq mzn mdni, thsil sviyysi ykslmi,

Azrbaycann elmi, mdniyyti, hyatnn btn sahlri inkiaf etmi,

respublikada byk iqtisadi, sosial v mdni-intellektual potensial yaranmdr".

Tarix elmi kemii fakt v hadislr mcmusu sasnda, konkret zaman

v mkan rivsind, yalnz obyektiv tdqiq etmkl sil hqiqti z xara

bilr.

Nisbtn son vaxtlaradk "sarslmaz" hesab ediln, lakin yenidn

hrtrfli drin thlil edilmsin v qiymt lndirilmsin ehtiyac olan sas

problemlr pekar tarixilrin prinsipial elmi mnasibtlrinin

myynldirilmsi mslsi ind i daha kskinlmidir. XX srin 20-30-cu

illri rzindki msllrin byk bir qis mi, o cmldn Azrbaycanda sovet

hakimiyyti qurulmasn rtlndirn amillr; respublikada yaranm ictimai-

siyasi vziyyt; hakim dairlrd qardurmalar; "sovet cmiyyti" qurulmasnda

Azrbaycan neftinin rolu; "acnacaql" kollektivldirm prosesi; Azrbaycanda

knd tsrrfat siyasti; "milli dvll quruculuunun" mahiyyti -

"mstqilliyin" gerk v dekorat iv trf; " xyali hquqlar"; "beillik tsrrfat

planlarnn" yerin yetirilmsind, "sovet" neft rayonlarn n yaradlmas v

inkiafinda Azrbaycan fhl sinfinin rolu; mdni quruculuun xsusiyytlri,

"bolevik ideologiyasnn" hakimliyi; din mnasibtin znmxsusluu;

respublikada totalitar rejim keid; brokratiyann gclnmsi, idaretmd

inzibati-amirlik sisteminin brqrar olmas; Azrbaycanda qanunuluun

pozulmas, repressiyalar v sair mqqtlrin analit ik thlili v dzgn,

obyektiv qiymt lndirilmsi hmin problemlr srasna daxild ir.

Kitabda 20-30-cu illrd sosializmin "Stalin eksperimenti"nin, btn

kemi sovet lksind olduu kimi, Azrbaycanda nec hyata keirild iyini

akarlamaq n btn bacarqlarn srf etmy alan mllif heyti

5

stereotiplrdn, "strtl tqdimatdan" uzaqlam v hmin mddt

rivsind Azrbaycanda mvcud olan cmiyytin tarixi inkiafn obyektiv

rh etmy sy gstrmidir. Mlliflr tarixi prosesi aradrarkn, ilk nvbd

tarixilik prinsipini sas tutaraq, obyektiv v subyektiv amillrin qarlq l

laqlrini hrtrfli thlil etmk mvqeyindn x etmilr.

Mllif heyti hesab edir ki, bu cild hat etdiyi dvrn analitik,

hrtrfli, tam elmi tarixin i yaratmaq n grlmli byk, ox diqqt v

zhmt tlb edn msul bir iin ancaq balancdr. Bu istiqamtd yeni

axtarlar v drin analitik tdqiqatlar Azrbaycan tarixilrin in mqdds

vtndalq, alim borcudur.

srin mxtlif fsillrinin mvzular tdqiq edilib iqlandrlarkn

vaxt il Moskva, Sankt-Peterburq, Tb ilisi v respublikamzn arxiv lrindn

gtrlm snd v materiallara stnlk verilmidir. Bu snd v materiallar

srin mnbnaslq bazasn tkil edir. Bir ox aktual p roblemlr

aradrlarkn dvri mtbuatdan, alimlrin, tarixi xsiyytlrin brpa olunmu

nrlrindn, kitab v xat irlrindn istifad edilmidir.

VI cild 20-30-cu illr A zrbaycan tarixin in sas problemlrinin

kompleks halnda elmi aradrlmasna doru ilk addmdr. Bu i myyn

mnada, hl 50-60-c illrd mllif ko llektiv i trfndn balanb, cild lik

"Azrbaycan tarixi" il baa atan ox dyrli iin davamd r. Homin nrin

respublikann aparc tarixilri O.S.Sumbatzad, .A.Hseynov, Z..brahimov,

.N.Quliyev, Y.A.Tokarjevskinin redaktsi il 1963-c ild iki hissd

buraxlm nc cildi, o radak ayr-ayr shv v mbahisli msllr, bzn

d masir tarixi proseslrl sslmyn konseptual yaynmalara baxmayaraq,

ilk mumildirici kitab kimi, bu gn d z hmiyytini tam it irmmidir.

Kitabn mllif ko llektiv i bu entuziastlarn - ilk yol aanlarn nhng qli gclri

il , hqiqtn d mrkkb, tin b ir raitd, ilk df, zmans inin tarix elminin

uurlarna saslanb Azrbaycan tarixini ibtidai icma quruluundan balayaraq

XX srin 60-c illrindk iqlandran kompleks elmi sr yaradanlarn

xatirsin i drin ehtiramla yad edir.

Bu cildd veriln illstrasiya materialla r Azerbaycan Respublikas

fotofono-kino sndlri v Mrkzi Dvlt Arxiv inin fondlarndan, mxtlif

muzeylr, nazirlik v idarlrdn, hminin mxtlif dvri nrl rdn

gtrlmdr.

Mllif ko llektiv i v redaksiya heyti cildin hazrlanmas v nri

zaman gstrdiklri kmy gr tkilat v mssislr, elmi ii v

mtxssislr tkkrn bildirir. Onlar VI cild yazlarkn hazrlanmas 1977-

ci ild planladrlan oxcild liy in nzrd tutulan mlliflrindn tarix e.d., prof.

Z.B.xlinskin in, tarix e.d., prof. E..Mmmdovun, filologiya e.d., prof.

6

Q.X.Qasmzadnin, sntnaslq doktoru, prof. N.D.Hbibovun, sntnaslq

namizdi, prof. E..Abasovann, sntnaslq namizdi ..liyevann tqdim

etdiklri bzi materiallardan da istifad o lunduunu minntdarlqla qeyd edirlr.

VI cildin mtn lrini aadak mllifl r yazmlar:

Giri, I, II v IV fsillr, ntic - tarix elmlri doktoru, professor,

akademik C.B.Quliyev; III fsil - tarix elmlri doktoru, professor

Y.A.Tokarjevski , tarix elmlri doktoru A..Mmmdov, tarix ehnlri

namizdlri A..Xlilov, T..Novruzov, .C.Rhimov , V v VIII fsillr - tarix

elmlri doktoru, professor T. H. Musayeva; VI fsil - tarix elmlri doktoru A. .

Mmmdov, tarix elmlri namizdlri Z.M.sayev, A.C.Muradova; VII fsil -

A..Mmmdov, Z.M.sayev; IX fsil - C.B.Quliyev, A..Mmmdov; X fsil -

Y.A.Tokarjevski, A..Mmmdov, T.Musayeva, A.C.Muradova, tarix elmlri

doktoru R.E.Zeynalov; xronoloji cdvl - .C.Rhimov ; Xlas (rus dilind) -

T.H.Musayeva; Biblioqrafya - C.B.Quliyev, A..Mmmdov, .C.Rhimov.

7

I FSL

AZRBAYCAN SOVET SOSALST

RESPUBLKASININ YARANMAS I

1. SOVET QURUCULUUNUN BALANMASI

Sovet hakimiyyti Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasn ancaq

elan etmidi, qarda hl tin vzif - onu hqiqt evirmk tlb olunurdu .

Labd sual dour: btn Azrbaycan bu vzifni yerin yetirmk n hazr

idimi? mumn sosialist dyiikliklr n Azrbaycan iqtisadiyyatda,

siyastd, sosial-maddi sahd, mdniyyt v ideologiyada lazmi ilkin rtlr

v sas amillr malik id imi? Bak il Azrbaycan razisinin qalan hisssinin

inkiaf sviyysi arasnda kemidn irs qalm frq in yeni respublika

quruculuu prosesind nec aradan qaldrlmas problemi d obyektiv surtd

aydnladrlmald r!

Qrzsiz elmi aradrma gstrir ki, Azrbaycann timsalnda sovet

respublikas quruculuu, slind, onun maddi, elmi-texn iki v insan potensialn

hakim Mrkzin mqsd v mnafeyin tabe etmkl aparlrd. Mrkzin

sosializm quruculuu siyastind Azrbaycann yeri sasn onun z

"beynlmillilik borcunu" yerin yetirmsi dlili il saslandrlrd. Hmin

siyastin md istiqamti bunlar idi: Bak lknin balca neft xzins i v

Azrbaycan Sovet ttifaqnn kinci pambq bazasdr. "mumi sosialist

vtninin" mnafelri il prdlnn, slind is, "sosializm" bayra alt nda

sart almaq siyastinin inc formada davam olan siyast bel idi. Prinsip

etibaril, A zrbaycanda sosializm quruculuu bu cr intiar edird i. Balcas is

bunu obyektiv surtd izah etmy v iqlandrmaa almaq lazmdr. nki

inkar etmk olmaz ki, Azrbaycan z tarixinin sovet dvrnd d mhm

iqtisadi, sosial-mdni dyiikliklr nail o lmudur. Azrbaycan xalq mksevr

xalqdr, qarsna xan byk tinliklri v shvlri aradan qaldraraq,

daltsizliy tab gtirrk yeni hyat quruculuu namin fdakarlqla almdr.

* * *

Sovet hakimiyytinin qurulmas. 1920-ci il aprelin 28-d Mvqqti

nqilab Komitsi yeni hkumtin - Azrbaycan SSR Xalq Komissarlar

Sovetinin aadak trkibin i tsdiq etdi: N.Nrimanov - XKS-nin sdri v xalq

xarici ilr komissar; .ldrm - xalq hrbi-dniz ilri komissar; H.H.Sultanov

- xalq daxili ilr komissar; .H.Qarayev - xalq mk v dliyy komissar;

8

Q.M.Musabyov - xalq kinilik, t icart, snaye v rzaq komissar;

M.D.Hseynov - xalq maliyy komissar; D.X.Bnyadzad - xalq maarif v

dvlt nzarti komissar; C.Vzirov - xalq pot, teleqraf v yollar komissar;

A..limov - xalq shiyy v himay komissar.

Bu, A zrbaycann sovet hkumt inin ilk kabineti id i. Sonralar onun

trkib i dflrl dyimidir. 1920-ci ilin avqustunda is Kiik Xalq

Komissarlar Soveti yaradld . Onun sas vzifsi Azrbaycan nqilab

Komitsinin slah iyytin aid olan msllri trafl m zakir etmk v

hazrlamaq idi. Xalq komissarlarn n hams, Xalq Tsrrfat urasnn v

Fvqlad Komissiyasnn, Hrb i nqilabi Shra Tribunaln n nmayndlri

Kiik Xalq Komissarlar Sovetinin zv idilr.

Aprelin 29-dan etibarn .H.Qarayev bada olmaqla Bak nqilab

Komitsi d ily irdi. Bakda hr Soveti il yana, Bak Qza nqilab

Komitsi d faliyyt gstrirdi2. hrin btn rayonlarnda yerli hakimiyyt

orqanlar yaradlmd. Tkil edilmi Mrkzi Komiss iya btn fhllr

mracit edrk, onlar mdnlrin, zavodlarn, anbarlarn, onlarda olan

qiymt li yalarn, avadanlnn mhafizsin ciddi nzart etmy, xalq

mlkiyyti kimi qoru maa armd.

1920-ci il apre lin 28-d Gncd d hakimiyyt nqilab Komitsinin

lin ked i. Gnc nqilab Komitsin .M.liyev (sdr), F.T.liyev,

.A.minbyli (mavinlr) v baqalar daxil id ilr. Bakya Gnc hrinin

fhl-kndli nmaynd heyti gndrild i3. El hmin gn Quba qzasnda da

inqilab komitlri yaradld, Lnkran hrind v qzasnda hrbi inqilab

komitsi tkil edildi. Aprelin axrnda amaxda, Cavanir qzasnda, amxorda,

Gdby rayonunda inqilab komitlri faliyyt gstrirdi. Hmin vaxt

Azrbaycan nqilab Komitsi sovet iini tkil etmk n btn qzalara msul

iilr, tlimatlar gndrmidi4.

lk vaxtlar respublikada ali qanunvericilik v icra hakimiyytini

Azrbaycan nqilab Komitsi hyata keirirdi. Yerlrd sovet hakimiyyti qza,

mntq v knd inqilab komitlrinin lind idi.

nqilab komitlrinin tkili prinsiplri v vziflri qzalarda sinfi

tbqlmnin drcsi v milli trkib, kndlilrin siyasi uru v

mtkkilliyin in sviyysi nzr alnmaqla myyn olunurdu. ox vaxt inqilab

komitlrinin zvlri srasna digr partiyalarn v cryanlarn nmayndlri d

drd. Qza inqilab komitlrin in rhbrliyini daxili ilr komissarl tyin

edirdi. nqilab komitlrinin yaradlmasna kmk gstrmk n rhbr partiya

v sovet iilri, inqilabi hrkatn fal itiraklar, respublikann mxt lif

milltlrinin nmayndlri qzalara gndrilmidi. Onlarn bir oxu yerli inqilab

komitlrin balq edirdi.

9

ri dmiryol stansiyalarnda da inqilab komitlri tkil olunmudu.

Azrbaycan Mvqqti nqilab Komits i aprelin 29-da respublika adndan xsusi

mracitl x edrk RSFSR il qarlql etimada v tanmaa saslanan, sx

ittifaq balama tklif etdi.

1920-ci il mayn 5-d V..Len in RSFSR Xalq Komissarlar Soveti

adndan Azrbaycann Sovet hkumtin teleqram gndrdi. Teleqramda deyilirdi:

"Xalq Komissarlar Soveti mstqil Azrbaycan Respublikas (kursiv - msul red.)

zhmtke ktllrinin azadla xmasn alqlayr v mhkm min olduunu

bildirir ki, mstqil Azrbaycan Respublikas z sovet hkumtinin rhbrliyi

altnda, RSFSR il birg z azadlq v istiqlaliyytini rqin mzlum xalqlarnn

qddar dmni olan imperializmdn qoruyub saxlayacaqdr.

Yaasn mstqil Azrbaycan Sovet Respublikas!

Yaasn Azrbaycan fhl v kndlilri!

Yaasn Azrbaycan v Rusiya fhllrinin v kndlilrinin ittifaq"5.

Azrbaycanda Leninin teleqram A zrbaycan SSR-in RSFSR trfindn

tannmasn bildirn tarixi snd kimi qarland v bu mnasibtl 1920-ci il

mayn 9-u istiraht gn elan edildi. Bak bayraqlarla bzdilmidi, Azrbaycan

SSR Xalq Komissarlar Soveti binasnn eyvannda is teleqramn mtninin

Azrbaycan v rus dillrind yazld byk qrmz plakat aslmd. V..Lenin v

N.Nrimanovun portretlrinin drc edildiyi bir saydan ibart xsusi "Qrmz

Azrbaycan" qzeti ap olunmudu. "Mstqil Azrbaycan Respublikas"

byannamsini rbtl qarlayan ictima iyyt v xalq ktllri, lbtt,

mslnin slindn xbrsiz idi. Stalin hl 1920-ci il 28 apreldn bir gn qabaq

mktubunda aadak mslhti vermidi: "Bakn n zbt edilmsi faktn

Azrbaycann mstqilliyi haqqnda notaya uyunladrmaq, mn el glir ki,

glck (frz ediln) mstqillik he bir ciddi praktik hmiyyt ksb etmyn

deklarasiya ola bilr". Tarixin sonrak gedii suveren dvlt kimi Azrbaycann

mstqilliyinin tannmasnn deklarativ xarakter dadn tsdiq etdi.

Q.K.Orconikidze v S.M.Kirovun 1920-ci il mayn 2-d Bakdan V..Lenin

gndrdiklri mlum birg teleqramn 1969-cu ild ifrsi alm sonuncu hisssi

bunu akar tsdiqlyir: "Sizin Azrbaycana tbrikin iz v onu mumi kild

tanmanz zruridir. Sovet Rusiyas il hrbi-tsrrfat, iqtisadi chtdn

birl mni hyata keircyik. Tcrb btn Qafqaz n biz bundan sonra da

Xalq Komissarlar Sovetinin slahiyytlrinin verilmsini tlb edir. Bunlar biz

radio il verin, yaxud kimis gndrin, ancaq tezlikl. Nrimanova bel

slahiyytlr vermyin"6.

Sovet Azrbaycannn elan edilmsi rsmi Sovet Rusiyas trfindn ilk

nvbd onun min-amanl, iqtisadi mnblrindn biri kimi razlqla qarland.

Tsadfi deyil ki, V..Lenin Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulmasnn ertsi

10

gn byan etmidi: "Dnn Bakdan aldmz xbr gstrir ki, Sovet Rusiyas nn

vziyyti yaxlamaqdadr... ndi bizim el bir iqtisadi bazamz vardr ki, bu bizim

btn snayemizi canlandra bilr"7.

Q. K. Orconikidze, S. M. Kirov artq mayn 2-d V..Lenin bildirdilr ki,

Htrxana bir milyon yarm pud neft mhsullar gndrilmidir8.

1920-ci il mayn birinci yarsnda Sovet hakimiyyti Naxvan

qzasndan baqa, demk olar, btn Azrbaycanda qurulmudu. halinin

zhmtke tbqlri v liberal hisssi bu hakimiyyti sasn qbul edir v

dstklyirdi. Azrbaycan kndlilri Azrbaycanda sovet hakimiyytinin

qurulmas gnn hr il bayram kimi qeyd etmyi qrara aldlar9. Bak hri v

onun rayonlarnn zhmtke mslman ziyallar ittifaqnn fvqlad

ynca 1920-ci il aprelin 29-da A zrbaycan SSR nqilab Komitsin

mnasibt haqqnda mslni mzakir edrk, qayda-qanunun saxlanmasnda,

fhllr v kndlilr arasnda tviqat iinin tkilind fal itirak etmk

mqsdil nqilab Komitsi il tam nsiyyt yaratmaq msllri bard onunla

danqlar aparmaq n on iki nfrdn ibart nmaynd heyti sedi10

. El

hmin gn sol msavatlarn (zhmtke ziyallarn, fhllrin v kndlilrin)

yncanda nqilab Komitsi il birg i v yeni hyat quruculuunda itirak etmk

haqqnda msl mzakir olundu. Yncaq cari vziyyt haqqnda msl bard

kommunistlrin taktikas il raz olduunu bildirdi v lknin idar edilmsinin yeni

qaydasn btn gc il dstklmyi, Azrbaycan Sovet Respublikasnn

mstqillik prinsiplrini qoruma qrara ald 11

.

1920-ci ilin aprelind yaradlm Azrbaycan sosial-demokrat partiyas

da sovet hakimiyytin xeyirxah mnasibt bsldiyini bildirdi. "ttihad" partiyas

da sovet hakimiyytini, kommunistlri dstkldiyin i byan etdi.

Digr partiyalarn v siyasi cryanlarn nmayndlri sovet

hkumtinin trkibin daxil oldular, dvlt v tsrrfat orqanlarnda rhbr

vziflr tutdular.

Sovet hakimiyytinin ilk gnlrind cza orqanlar - XI qzl ordunun

xsusi bsi, fvqlad komissiya Msavat partiyasnn, digr siyasi

cryanlarn v qruplarn zvlrin qar drhal tqiblr baladlar. Sovet

hakimiyyti hl 1920-ci il aprelin sonunda sovet hakimiyyti qurulana qdr

Azrbaycanda mvcud olan partiyalarla sazi balamd. Bu sazi sasn ilk

vaxtlar Msavat partiyas aq faliyytini davam etdirirdi. Msavatlarn sol

qanad partiyadan ayrlaraq z Mrkzi Komitsini sedi. 1923-c il avqus tun 14-

d mtbuatda "Msavatlarn byannamsi" drc olundu. Byannamd

gstrilird i ki, msavatlar bu msul dvrd Azrbaycanda sovet hakimiyyti

il mbariz cbhsi aarsa, onlarn hamsn qtiyytl pislyrlr.

11

Byannamnin sonunda deyilirdi ki, "msavatlarn qeyri-leqal kild mvcud

olan tkilat buraxlm saylr".

Lakin hakimiyytin kommunistlr thvili zaman hkumt v parlament

zvlrinin hyatnn v mlaknn qorunmasnn tminat haqqnda verilmi

hdliklr, habel partiyalara mnasibt dair sazilr pozuldu.

N.Nrimanov 1921-ci il mayn 8-d Birinci Azrbaycan sovetlr

qurultaynda Bakda sovet hakimiyytinin ilk facili gnlrini xarakteriz edrk

demidi: "Boleviklr hakimiyyti l alrlar. Mn daha demirm ki, l keirirlr,

alrlar v sonra z proqramlarn inkiaf etdirmy balayrlar. Bax, burada bzi

sui-istifad hallar ba verir. Bu yerd Rusiya ablonu il yenidnqurma ba layr"12

.

Bakda tqiblr, Azrbaycan Demokratik Respublikas liderlrinin,

grkmli nmayndlrinin, digr partiyalarn, siyasi qruplarn v cryanlarn

rhbrlrinin, Azrbaycan ordusunun, mdaf nazirliy inin xadimlrin in hbslri

intiar edir. Onlarn bir oxu Nargin adasnda glllndi, Rusiyanm mxtlif hbs

drglrin srgn edildi. Btn bunlar Azrbaycan nqilab Komitsinin icazsi

olmadan, millti rus ovinistlrinin v ermni danaklarnn balq etdiklri XI

qzl ordunun xsusi bsi trfindn zbanalqla edilirdi. Danak terrorular

1920-1921-ci illrd F.Xoyskini v H.Aayevi Tiflisd; Behbudaa Cavaniri is

Malta adasnda vhicsin qtl yetirdilr. General Sleyman Sulkevi, hkumt

zvlri X.Rfibyov, .Ziyadxanov, tannm pedaqoq v alim F.Krli, professor

Zimin v baqalar hlak oldular.

Bir frziyyy gr, Usubbyov Azrbaycann Grcstanla srhdini

kerkn qarti quldurlar trfindn ldrlmd. Xo tsadf hbs olunmu

M..Rsulzadni lmdn xilas etdi. .V.Stalin Bakda olarkn M..Rsulzadnin

hbs edildiyini bildikd, znn kemi inqilab tan kimi onun buraxlmas

bard gstri verdi v Moskvaya i dvt etdi. Sonra o, Trkiyy ged bild i.

Sonralar Trkiyd onun tbbs il Azrbaycan Milli Mhacirt Mrkzi

yaradld. ADR-in v Azrbaycan ziyallarn n bir ox grkmli xad imi

(.M.Topubaov, .Aayev, A.eyxlislamov, C.Hacbyli, M.B.Mmmdzad,

Mustafa Vkilov, Mirz sdullayev, bdlli by mircanov v b.) mhacirtd

olduqlarna gr, vtnd qalm hmfikirlrin in facili aqibti onlarn bana

glmdi.

Azrbaycan xalqnn qat dmni V.A.Pankratov bada olmaqla XI qzl

ordunun xsusi bsi, digr cza orqanlar Azrbaycandak partiyalarn, mxtlif

siyasi tkilatlarn rhbrlrinin, zvlrinin tqib v hbs olunmasn getdikc

gclndirirdilr. Onlar Azrbaycan ziyallarnn nmayndlrini tcrid ed ir v

qrrdlar, yzlrl adam Solovetsk adalarna, Suzdala, Novqoroda v digr ucqar

yerlrdki hbs drglrin gndrildi.

12

N.Nrimanov qanunsuz repressiyaya mruz qalm vtndalar hr vchl

azad etmy alrd. 1920-ci il mayn 27-d onun imzas il "Kifayt qdr sas

olmadan tutulub saxlananlarn hamsn" hbsdn buraxmaq n xsusi

komissiya yaradlmas haqqnda dekret drc olunmudu. 1920-ci il iyulun 12-d

is N.Nrimanov hbs yerlrind olan fhl, kndli v sgrlrin geni kild

amnistiyas haqqnda dekret verdi. Dekret sovet hakimiyytin qar sui-

qsdlrd itirak etmy gr mhakim olunanlara amil edilmirdi. Avqustun 12-

d N.Nrimanovun imzalad mr idar mdiriyytinin icazsi olmadan

qulluqularn xidmti hrktlrin gr FK orqanlar trfindn hbs olunmasn

qadaan edirdi13

. Oktyabr inqilabnn 3-c ildnm mnasibtil Azrbaycan

nqilab Komitsi 1920-ci il noyabrn 6-da "zlrin in ursuzluu v siyasi

yetkinliyinin atmazl ucbatndan istr mumi, istrs d siyasi xarakterli

cinaytlr trtmi btn xslr" barsind annistiya ttbiq olunmas haqqnda

dekret vermidi14

.

Birinci mumazrbaycan sovetlr qurultaynn qrarna sasn

N.Nrimanov 1921-ci il mayn 26-da "Azrbaycann sovetlmsi dvrnd

(1920-ci il aprelin 28-dn indiydk) Azrbaycann hdudlarndan knara srgn

edilmi istr mlki, istrs d hrbi idarlrd alan btn xslrin RSFSR-in

btn hbs drglrindn, hbsxanalarndan v hbs yerlrindn" azad

olunmas v qaytarlmas haqqnda mktubla V..Lenin mracit etmidi15

.

Sovet hakimiyyti hr cr milli imtiyazlarn lv olunduunu,

Azrbaycanda yaayan btn milltlrin hquq brabrliyini elan etdi. Azrbaycan

nqilab Komitsi byan etdi ki, "o, milliyytindn asl olmayaraq, btn

vtndalarn tam toxunulmazlna v azadlna... tminat verir"16

.

Azrbaycan nqilab Komitsi RSFSR il dostluq ittifaq balama, digr

qonu respublikalarla mehriban mnasibtlr yaratma znn balca

vziflrindn biri kimi qarya qoymudu.

1920-ci ilin ilk aylarnda Zaqafqaziyada mrkkb bir siyasi vziyyt

yaranmd. slind "mstqil respublika" drd xarici dvltin - Trkiy,

Rusiya, ngiltr v AB-n geosiyastinin dyn nqtsin evrilmidi. "Byk

Ermnistan" yaratmaq xlyas il Azrbaycan, Grcstan v Trkiydn torpaq

qoparmaq iddiasnda olan danak Ermnistan faktiki olaraq bu lk il

mharib vziyytind idi. Rusiya is Azrbaycanda Sovet hakimiyyti elan

olunandan sonra, Grcstan v Ermnistan Trkiyy qar mhariby thrik

etmk (danak Ermnistannn "mstqilliyini" tanmaq, onun razisin qoun

yeritmmk) siyasti yeridirdi. Trkiy Rusiyann v Qrb lklrin in

niyytlrin qar xd , Sevr mqavilsini rdd edrk, danak Ermnistanna

qar hrbi mliyyat genilndirdi v onu Aleksandropol sazii balamaa

mcbur etdi. Trkiy-Ermnistan srhdlri tnzimlndi.

13

Antanta lklri "bolevizmin" Azrbaycanda mhkmlnmsindn,

btn Cnubi Qafqaz regionuna sahib olmasndan narahat olaraq, Grcstan v

Ermnistan burjua hkumtlrin hr bir vcl kmk gstrirdilr. AB htta

Ermnistan zrind mandat almaq niyytind idi. Sovet Azrbaycanna qar

diplomat ik yolla tzy iq gstrir v ona qar olan qvvlr yardm edirdilr.

Lakin qzl ordunun kmyi il Ermnistanda v Grcstanda sovet

hakimiyytinin brqrarlamas nticsind Qafqazda ictimai-siyasi vziyyt

dyiildi. Azrbaycann, Ermnistann, Grcstann, imali Qafqazn milli

hkumtlrinin mhacirtd olan liderlri toplanaraq Parisd "demokratik

respublikalarn" brpas urunda "Sovetlr" qar mbariz aparacaqlar haqqnda

byannam imzaladlar.

1920-ci il 28 aprel - 1921-ci il 21 fevral ayna qdrki dvrd

Azrbaycan SSR il Grcstan Respublikas arasnda diplomatik danqlar, sasn

"Tiflisd v Batumda Azrbaycan nmayndliyi v konsulluqlar" trafnda

gedirdi. Hmin dvrd "menevik Grcstan il" "Sovet Azrbaycan" arasnda

mnasibtlrd ba vern mnaqi v sair mbahislr RSFSR-in diplomat ik

nmayndlrin in vasitiliy i v itirak il tnzimlnird i. nki slind RSFSR

il Grcstan Respublikas arasnda 1920-ci il may aynda balanan slh

mqavilsin sasn, Sovet Rusiyas Grcstann mstqilliy ini tanmd. 1920-

ci il iyunun 12-d Azrbaycan SSR il Grcstan Demokratik Respublikas

arasnda Astafada slh v dostluq mqavilsi balansa da, bu iki respublika

arasndak mbahisli msllr, llxsus razi, srhd problemi hll

olunmamd. Bunun bir sbbi is "Sovet Azrbaycan"nn "mstqil xarici

siyasti"ni RSFSR XK-in Rusiyann mnafey i namin daim mhdudladrmas

idi.

Grcstanda sovet hakimiyytinin qurulmas il A zrbaycan v

Grcstann qdim tarixi olan mnasibtlrind yeni shiflr ald.

Azrbaycan SSR v ran hkumtlri z aralarnda dip loma tik

mnasibtlr qurmaq razlna gldilr. liheydr irvani A zrbaycann randa

slahiyytli nmayndsi tsdiq edildi. Bu dvrd ran razisindn mxt lif

dstlr tez-tez srhdi keib, Lnkranda v Muanda halini talan edir, a r

cinaytlr trdird ilr. A zrbaycan Xarici lr Komissarln n 1920-ci il

avqustun 6-da ran hkumtin verdiyi notada randan Azrbaycana ediln daimi

hcumlarn qarsnn alnmas tlb edilird i. M.D.Hseynov surtini G.ierin

gndrdiyi hmin notada Azrbaycana qar txribatlqda yalnz ran deyil,

Antantan, xsusil ngiltrni d tqsirlndirir, onlarn dstkldiklri "rann

razisind yerln ksinqilab by v xanlarn faliyytini qadaan etmyi

Tehrandan tlb edirdi". Sovet Azrbaycanna qar mxalifti, txribat

qvvlrin mrkzi bir mddt rdbild yerlird i. Htta Moskvadan birbaa

14

Tehrana dflrl nota verilmsin baxmayaraq, A zrbaycana qar hcumlar

genilnir v yeni-yeni srhd rayonlarn hat edirdi.

1920-1922-ci illr arasnda Zaqafqaziyada yaranm yeni ictimai-siyasi

mkanda, Avropa v rq lklrin in geosiyasti konteks tind, Azrbaycann

birinci nvbd qonu Trkiy v ran dvltlri il mnasibti, buna RSFSR-in

yeni Zaqafqaziya il qarlq l laqlri prizmasndan bax maraqld r. Etiraf

etmk olar ki, bu konkret tarixi rivd, mrkkb spektrd, Qrb lklri

dominant (sas v ya hlledici amil) rolu oynamrd . Bu siyas i rngarnglikd

Trkiy v RSFSR-in Azrbaycan Respublikasna mnasibtlri mstsnalq

tkil ed irdi. Trkiy il , llxsus kamallarn hakimiyyt gldiklri dvrdn

Sovet Rusiyas arasnda dostluq mnasibtlri yaranmd. Trkiy eyni zamanda

qarda Azrbaycan xalq nn tam mstqil, azad yaamasn istyirdi. Lakin

Trkiy rsmilri Rusiya trfmi qcq landrmamaq, RSFSR-l ixt ilaf trdck

mqamlara yol vermmk siyastini hyata keirird i. Hadislrin gediat is

gstrirdi ki, Moskva he vaxt Azrbaycann mstqil, tam azad bir dvlt kimi

brqrar olmasna yol vermz, nki bu Rusiyann iqtisadi-siyasi marana

uyun deyildi.

Bununla bel Trkiy v Azrbaycan respublikalar arasnda dostluq v

mkdalq mnasibtlri 1921-ci il 13 oktyabrda Zaqafqaziya respublikalar v

RSFSR-in itirak il balanm Kars mqavilsindn sonra daha da intiar

etmy balad. Trkiynin Bakdak sfiri Mahmud vkt by 1921-ci ilin

aprelind Azrbaycan XK-dn inqilabi Trkiyy iqtisadiyyat, neft sahsind

yardm gstrilmsini xah i etdi. Tezlikl A zrbaycandan Trkiyy neft

mhsullar gndrildi.

1921-ci ilin iyunundan Azrbaycan SSR-in Ankarada slahiyytli sfri

tyin edilmi . bilov oktyabrn 22-d Mustafa Kamal Paaya etimadnamsini

tqdim etdi, sfirliyin binas stnd Azrbaycan SSR-in bayra qaldrld. Bu

mnasibtl veriln ziyaftd M. K. Atatrk d itirak etmidi.

Dekretlr. Azrbaycan zh mtkelri yeni cmiyyt quruculuuna tin

raitd baladlar. Sovet dvlt man, yerli hakimiyyt orqanlar yaratmaq

vziflri il yana, vtnda mharibsinin vurduu yaralar saaltmaq n

qarda ciddi v grgin i dururdu. lkd ilk nvbd hqiqi milli slh

yaratmaq lazm idi. Ermni tcavz, min lrl adamn hlak olmas, btv

kndlrin, tsrrfatlarn dadlmas, evlrin viran qoyulmas il nticlnn

danak qr n A zrbaycanda ar millt lraras dmnilik mhiti yaratmd.

Azrbaycann halisi oxmilltli idi. "1917-ci il n Qafqaz

tqvimi"nin mlumatlar sasnda "Azrbaycan Respublikasnn 1920-ci il n

nvan tqvimi"nin drc etdiyi cdvl gr, res publika halisinin 68,2 faizini

azrbaycanllar v digr mslman xalqlar, 21,7 faizini ermnil r, 7,5 faizini

15

ruslar v ukraynallar, 0,54 faizini grclr, 0,97 faizin i yhudilr, 7,09 faizini

baqa xalqlar tkil ed irdi17

. Bak hrind mslmanlar 43,8 faiz, ruslar 26

faiz, ermnilr 19 faiz, grc lr 2,2 faiz, digrlri 4 faiz id i.

Azrbaycann knd halis inin trkib indki mxtlif milltlr myyn

qzalarda sasn ycam halda yaayrdlar. Ermnilr sasn ua, Gnc,

Cavanir, Qaryagin, amax, Gyay; grclr Zaqatala; krdlr Cavanir; ruslar

Gnc, Cavad, Lnkran v amax; tallar Lnkran; tatlar is Bak v Quba

qzalarn n bzi razilrind cmlmidilr, hr halisinin milli trkib i is

qarq id i.

Bellikl, Azrbaycanda milli slh yaratmaq, oxmilltli Bak fhl

sinfinin oxsayl mki kndlilrl laqlrini v yeni hakimiyyti

mhkmlndirmk "sosializm" quruculuu urunda mbarizn in sas

vziflrindn biri kimi qarda dururdu.

Azrbaycann glcyi n aqrar mslni hll etmyin hmiyyti

byk idi, bel ki, 1921-ci il siyahyaalmasna gr, halinin ksriyytini - 77,6

faizini knd halisi tkil ed ird i. A zrbaycan nqilab Komitsi 1920-ci il may n

5-d torpan mki "kndlilr" verilmsi haqqnda dekret verdi. Dekretd

deyilirdi: "Xanlarn, bylrin, habel mlkdarlarn btn torpaqlar, habel

btn monastr, kils, vqf v mscid torpaqlar btn i heyvanlar v

avadanl il birlikd dncsiz (aq v ya gizli dncsiz) o laraq, torpaqdan

brabr istifad sasnda zhmtke xalqa verilir"18

.

Azrbaycan SSR-in xalq torpaq komissar mayn 20-d mki

kndlilr aadak arla mracit etmidi: "Yoldalar v qardalar,

Azrbaycan kndlilri - azrbaycanllar, grclr v qantr iind zlrin halal

rk qazananlarn hams! z myinizin tam aas, sevdiyiniz v scd

etdiyiniz, siz xobxt lik v bdb xtlik, gl v kdr, gz ya gtirn

torpanzn tam sahibi o lduunuz vaxt glib atmdr"19

.

Dvlt hmiyyti olan tsrrfatlarn toxunulmazl n, torpan v

inventarn planl kild bldrlmsini tmin etmk mqsdi il torpaq

haqqnda dekreti hyata keirmk n yerlrd qza v knd torpaq komitlri

tkil o lunurdu.

Torpaq haqqnda dekretin hyata keirilmsi Azrbaycan kndind,

slind sinfi tbqlmni drinldirmk v siyasi vziyyti kskinldirmkl

kndli ktllrin in falln art rrd .

nqilab Komitsinin 1920-ci il 12 may tarixli dekret i il btn melr ,

sular v yeralt srvtlr respublika dvltin in mlkiyyti elan o lundu. Bunlarn

v tbitin canl qvvlri zrind srncam hququ mrkzi sovet

hakimiyytinin nzarti alt nda yerli sovetlr verilirdi. Kndlilr pay

16

torpaqlarndan istifady gr xziny dncdn v mlkdar torpandan

istifady gr is natural vergidn azad edildilr.

1920-ci il mayn 27-d drc edilmi dekret sasnda neft snayesi

millildirild i. yunun 1-d Xzr t icart donanmas, iyunun 12-d is zavodlar,

fabriklr v digr snaye mssislri dvlt mlkiyyti e lan edild i. Bunun

ardnca balq snayesi, banklar da millildirildi. Azrbaycan xalq bank

yaradld.

Xalq tsrrfatn v nqliyyat planl kild tnzimlmk mqsdil

Azrbaycan nqilab Komitsinin 1920-ci il 16 may tarixli dekret in sasn

istehsal, xammal materiallarnn alnmas, emal v saxlanmas, habel

mssislrin maliyy faliyyti zrind fhl nzarti ttbiq edild i.

Respublika xalq tsrrfatnn sas sahsi olan neft snayesinin

millildirilmi mssislrinin idar olunmas v millildirmnin qaydasnn

myyn edilmsi Azrbaycan Neft Komitsi trfindn hyata keirilirdi.

1920-ci il iyunun 3-d N.Nrimanov ticart azadl haqqnda xsusi

qrar imzalad . Qrarda deyilirdi: "Daxili t icartin tkili iind hkumt yalnz

akar mhtkirlikl, qiymt lrin hddn artq qaldrlmas v mallarn

gizldilmsi il mbariz aparr. Azrbaycan Sovet Respublikasnn hdudlar

daxilind xsusi ticart mhdudladrlmr"20

.

Azrbaycan SSR daxilind btn istehsal v blgnn idar olunmas

v tkilin rhbrlik edn ali tsrrfat orqan - A zrbaycan Xalq Tsrrfat

uras (AXT) id i. Azrbaycan nqilab Komitsinin 1920 -ci il mayn 29-da

AXT haqqnda drc olunmu sasnamsind deyilirdi: "Xalq Tsrrfat

urasnn hyata keirdiy i mumiqtisadi siyast Azrbaycan MK (Azrbaycan

nqilab Komitsi), Xalq Komissarlar Soveti v Xalq Tsrrfat urasnn

qurultay trfindn myyn olunur. Onlar iqtisadi siyastin balca

istiqamt lrini myynldirirlr"21

.

Sovet hakimiyyti silklri v dini imt iyazlar, qadnlarn hquq

brabrsizliyini, milli mhdudiyytlri lv etdi v sz, mtbuat v vicdan azadl

elan etdi, mktblri msciddn v kilsdn ayrd, ana dilind thsilin ttbiq

olunduunu byan etdi. Sosial tminat v pensiyalar haqqnda dekretlr verildi.

Silklrin v mlki rtblrin lvi haqqnda 1920-ci il 32 may tarixli

dekretd deyilir ki, indn bel "Azrbaycann btn halisi n mumi bir ad -

Azrbaycan Respublikasnn vtnda ad myyn olunur"22

.

Sovet hakimiyyti general-qubernatorluqlar, Bak hr ris liyini,

quberniya idarlrini, hr v qza polis idarlrini, habel kemi mhkm

qaydalarn v tsisatlarn lv etdi. Xalq mhkmlri yaradld. Fhl v sgr

deputatlar sovetlri yaradlana qdr bunlarn say yerli inqilab komitlri

trfindn myyn olunurdu. Xalq mhkmsi haqqnda dekretd (1920-ci il 12

17

may) elan olunurdu ki; Azrbaycan SSR-d "mhkmd ilr btn yerli

dillrd baxlmasna yol verilir"23

. Azrbaycan nqilab Komitsinin Xalq Daxili

lr Komissarl haqqnda 1920-ci il 9 iyun tarixli dekretind gstrilirdi ki,

Azrbaycan SSR-in Konstitusiyas ilnib hazrlanana qdr o, respublikann ali

inzibati orqandr v Azrbaycan nqilab Komitsi onun vasitsil lknin inzibati

idariliy ini hyata keirir. Xalq Daxili lr Komissarl aadak vziflri

hyata keirirdi: yerlrd hakimiyytin tkili; lknin btn idaretm aparatnn

mrkzldirilmsi; brn yerli idaretm orqanlarna inzibati nzart edilmsi.

Respublikann hm qzalarnda, hm d hrlrind btn yerli icraiyy komitlri

v inqilab komitlri inzibati idarilik baxmndan Xalq Daxili lr

Komissarlna tabe idilr24

.

stehsal zrind fhl nzartinin yerli orqanlar, fhl-kndli milisi,

Azrbaycan SSR-in Fh l-Kndli Mdafi uras tkil edildi.

Azrbaycan milli qoun hisslrinin, ana dilind komandirlik etmkl

yaradlmas byk hadis idi. Respublikann srhdlrini grc v ermni

qounlarnn hcumlarndan qorumaq v Qaraba-Zngzur mslsin son

qoymaq n 1920-ci il aprelin 29-da nqilabi Komit qrara almd:

"Azrbaycan ordusunun hisslri operativ baxmdan XI sovet ordusunun

komandanna tabe edilir.

XI ordunun hrbi inqilab urasna v Hrbi-Dniz Komissarlna

Azrbaycan ordusunu yenidn tkil etmk, "Azrbaycan" adn saxlayaraq onu

fhl-kndli Qzl ordusu tmlind say trkibin uyun gln hisslr evirmk

taprlsn.

Hrbi-Dniz Komissarl Respublikann mdafsi n tcili olaraq

zhmtkelrin sfrbrliy aln mas plann ilyib hazrlasn, Azrbaycan SSR-in

Fhl-Kndli Qzl Ordusunu drhal komplektldirmk mqsdil 1920-ci il

iyunun 6-da Azrbaycan nqilab Komitsi kemi zabitlrin, hrbi mmurlarn

Xalq Hrbi-Dniz Komissarlnn srncamna keirilmsi haqqnda dekret qbul

etdi26

.

1920-ci il mayn 7-d Azrbaycan SSR Qzl Ordusunun v Qzl

Donanmasnn yaradld elan olunmudu. Azrbaycan nqilab Komitsinin bu

bardki qrarnda deyilirdi ki, "Azrbaycan SSR-in yaradlmaqda olan Fhl-

Kndli Qzl Ordusu v Qzl Donanmas bu il mayn 2 -dn etibarn tminat,

mvacib v aillrin tchizat mnasnda Sovet Rusiyasnn Fhl-Kndli qzl

ordusunun vziyytin keirilir".

ksinqilab sabotaj v mhtkirliy qar mbariz zr Fvqlad

Komissiya (FK) tkil edildi v Ali nqilab Tribunal yaradld. Dvlot

tkilatlarnn v ictimai tkilatlarn faliyytin nzart etmk n iyunun 9-da

Fhl-Kndli Mfttiliyi (F.K.M) tsis edildi.

18

"Snayeni, kiniliyi, nqliyyat v xalq tsrrfatnn digr sahlrini

tezlikl v planl kild ii qvvsi il tmin etmk n" 1920-ci il avqustun 8-

d Azrbaycan Xalq Hrbi-Dniz Komissarl zr "mumi mk mkllfyyti

haqqnda" mr verildi. Hmin mr sasn, hali daimi iindn as l olmayaraq,

slind mcburi surtd birdflik v ya vaxtar olaraq bir sra pelr zr

mxtlif nv mk mkllfiyytlrini yerin yetirmy clb edilirdi. Eyni

zamanda "dvlt mssislri, idarlri v tsrrfatlarnda Qzl Ordu v

Donanma hisslrinin ii qvvsindn d istifad etmk taprlrd "27

.

Azrbaycann qzalar v kndlrind birinci nvbd partiya tkilatlar

mhkmlndirilirdi, hazrlql partiya v sovet qvvlri qzalarda ilmy

gndrilmidi. D.X.Bnyadzad, H.H.Sultanov , S.M.fndiyev, .H.Qarayev,

Q.M.Musabyov v digr dvlt xadimlri qzalarn slahiyytli komissarlar

tyin edilmidilr. Sovet hakimiyytinin ilk aylarnda kndlrin bir oxunda yeni

partiya zklri yaradlm, tviqat mktbi, savad mktbi almd. Qzalarda

partiya-tkilat v tviqat-tbliat ii gclndirilirdi, tviqatlar hazrlayan

hftlik kurslarla yana, klublar v partiya mktblri yarad lrd.

Bellikl, A zrbaycanda hr v kndlrd sosial-iqtisadi v mdni

hyatn btn sahlrind ideologiyaladrma balad. RK(b)P Qafqaz Diyar

Komitsinin zvlri, Moskvadan Bakya ezam olunan grkmli partiya xadimlri

bu id fal itirak edirdilr. Azrbaycanda partiya v sovet quruculuunun balca

istiqamtini onlar myynldirirdilr. Buna gr d btn hakimiyyt slind

onlarn lind idi. Azrbaycann ilk sovet hkumtinin ba s N.Nrimanov

Moskvadan Bakya yalnz 1920-ci il mayn 16-da glmidi. Hl onun

Azrbaycana gliindn vvl S.M.Kirov v Q.K.Orconikidze V..Lenin

gndrdiklri teleqramda N.Nrimanova siyasi etimad gstrmmyi xahi

etmidilr.

lk iqtisadi siyast. Sovet hakimiyyti Azrbaycanda znn iqtisadi

siyastini spesifik, mrkkb v tin raitd hyata keirmy balad. ri

snaye mrkzi olan Bakn xmaqla, Azrbaycan iqtisadi baxmdan sasn gerid

qalm, kndli lksi idi. Burada yarmpatriarxal -yarmfeodal mitin qalqlar il

ulam kapitalist v yarmfeodal mnasibtlri mvcud idi. Azrbaycann

iqtisadiyyat oxukladl xarakter dayrd. Onda mxtlif ictimai-iqtisadi ukladlarn

nsrlri var idi. Regionda ba vern mhariblr zaman Azrbaycann

iqtisadiyyat dalm v ldn dmd.

Azrbaycan halisinin tqribn dn oxunu kndlilr tkil edirdi. lk

halisinin 90 faizi savadsz idi. Xsusn kndd mdni hyat sviyysi aa idi.

Azrbaycann milli, etnik qruplar zlrinin tarixi kemiin, dilin v dini

etiqadna, mitin v adtlrin, mdni v siyasi inkiaf drcsin gr bir -

birindn xey li frqlnirdilr.

19

Bel raitd sovet hakimiyyti znn iqtisadi siyastini hyata

keirmy balad. Bu, zaman etibaril Sovet Rusiyasnda vtnda mharibsi v

dant raitind mcburiyyt qarsnda ttbiq ediln "hrbi kommunizm"

siyasti il eyni vaxta tsadf edirdi. Hmin siyastin sas hisssi rzaq sapala

idi. Sovet Azrbaycan il Sovet Rusiyas arasnda siyasi v iqtisadi sahd

mkdalq mnasibtlri ksr hallarda qeyri-brabr idi v Azrbaycan

Respublikasnn mstqilliyi pozulurdu. Azrbaycan SSR-in, mumiyytl digr

mttfq respublikalarn da suverenliyi faktiki olaraq kommunist partiyasnn

"mumi vahid beynlmillilik" siyasti il, sosializm cmiyyti quruculuunun

mumi qanunauyunluqlar deyiln prinsiplrl vz olunmudu. Halbuki

gerklik, real hyat sovet milli respublikalarn n, o cmldn d Azrbaycan SSR-

in konkret znmxsus raitinin daim nzr alnmasn tlb edirdi. Lakin mal-

qara v digr knd tsrrfat mhsullarnn tdark il laqdar qzalarda

mxtlif rzaq agentliklri, tdark komissiyalar v vzifli xslr trfindn sui-

istifad hallarna v qanunsuz hrktlr yol verilir, mumiyytl

zgninkildirilmli olmayan ev yalarnn, pal-paltarn v sairnin zorla

alnmas hallar tkrar edilirdi. Bel zbanaln respublikada fhl-kndli

hakimiyytinin saslarn sarstdn nzr alaraq, N.Nrimanov Moskvadan

gln kimi xsusi mr verrk btn qza inqilab komitlrin, mntq v knd

yoxsul komitlrin, rzaq orqanlarna taprd ki, sovet lksind bu cr

yolverilmz hallarn qarsn birdflik almaq n qti tdbirlr grsnlr28

.

yalt fvqlad komissarlar qzalarda torpaq mslsin qanunsuz

olaraq mdaxil edir, Azrbaycan nqilab Komitsinin torpaq haqqnda dekretin

sasn hyata keiriln siyasti pozurdular. Azrbaycan nqilab Komitsi 1920-ci il

iyulun 28-d hkumt bas N.Nrimanovun xsusi mri il bu cr hrktlri

pislmidi29

.

qtisadi faliyyt sahsind Sovet Rusiyasnn tcrbsini mnimsmyin v

nzr alman zruri o lduunu bildirn AK(b)P-nin II qurultay (1920-ci il,

oktyabr) z qtnamsind gstrirdi: "RKP-nin (Rusiya Kommunist Partiyasnn -

msul red.) rhbr qrarlar yalnz o drcd dyidiril bilr ki, bunlar

Azrbaycanda, msln, aqrar mnasibtlr v ya sovet quruculuunun ayr-ayr

sahlrind yaranm raitdn frqli raitd qbul edilmidir, yaxud bunlar daha

ox konkretldirilmy v dqiqldirilmy ehtiyac var"30

.

"Hrbi kommunizm" siyasti sistemin aid tdbirlrdn Azrbaycanda

bzilri, z d daha mhdud formada v qsa mddt rzind hyata keirilirdi.

gr "hrbi kommunizm" zaman Sovet Rusiyasnda xsusi ticart yol

verilmirdis, sovet hakimiyytinin ilk aylarnda Azrbaycanda azad ticart mvcud

idi v yalnz 1920-ci il avqustun 26-da Azrbaycan nqilab Komitsi taxl ticarti

inhisar haqqnda dekret qbul etmi, bir sra qzalarda taxln v baqa knd

20

tsrrfat mhsullarnn dvlt tdark ttbiq olunmudu. Hmin dekret

Mrkzin tzyiqi alt nda RK(b)P MK Qafqaz Brosunun himaysi il AK(b)P MK

vasitsil qbul edilmidi. 1920-ci il avqustun 6-da onlarn birg iclasnda RSFSR

xalq rzaq komissarnn mavini M..Frumkinin Azrbaycanda iqtisadi siyast

haqqnda mruzsi mzakir olundu. lk vaxtlar btn mallar, rzaq v zruri tlbat

eylri il azad ticartin elan olunmasnn mhtkirliyin yaylmasna, sovet

orqanlar, habel maliyy sisteminin pozulmasna xeyli drcd rait yaratdn

qeyd edrk AK(b)P MK qrara almd: "RSFSR-in iqtisadi siyasti Azrbaycanda

dnmdn, lakin kifayt qdr ehtiyatla hyata keirilmlidir v tdbirlr sovet

aparatnn nizama salnmasna uyun olaraq grlsn"31

. Qrarda daha sonra

deyilirdi ki, kndlilr mnasibtd tdbirlrin hams onlarn btn dvlt

taprqlarn yerin yetirmsi il yana grlmlid ir; qolomaq nsrlr bunlar

yerin yetirmkdn boyun qardqda dvlt trfindn mcburiyyt tdbirlri

ttbiq edilsin; yer quruluunun yeni saslarn v mhkm rzaq siyasti v iqtisadi

siyasti hyata keirmk zminind yoxsullar maddi chtdn maraqlandrmaqla,

onlar "proletariat diktaturasnn" kndd sosial bazas kimi z trfimiz kmy

almaq lazmdr.

Btn taxl mhsullar, habel n mhm xammal nvlrinin tdark

zrind inhisar elan edilird i. "... Mal-qarann tdark yalnz sapalaq qaydasnca,

inhisarsz aparlmaldr. nhisara alman rzaq v xammala mu mrusiya

qiymtlrin uyun mhkm qiymtlr qoyulmald r... "32

.

Tdark yalnz Xalq rzaq Komissarl aparrd. Btn sas snaye

mhsullar (para, ay, kr, kibrit, dmir, , knd tsrrfat manlar,

avadanl, a neft v s.) dvlt hakimiyyti orqanlar trfindn bldrlr, qalan

mhsullar is srbst dvriyyd idi. Yalnz kiik kustar mssislri dvltin

ixtiyarna verilmirdi.

1920-ci il sentyabrn axrnda Azrbaycanda rzaq sapala v mumi

mk mkllfiyyti ttbiq edildi.

1920-ci ilin oktyabrndan etibarn fvqlad slahiyytlr malik olan

sovet tsrrfat orqanlarnn nmayndlrindn ibart "Azrbaycan SSR-in rzaq

mavirsi" btn rzaq iini birldirmk, mrkzldirmk v ona rhbrlik

etmk sahsind faliyyt balad. Ancaq onun kmyi il tdark olunan rzaq

Baknn v qza hrlrinin ehtiyaclarn dmirdi. rzaq mavirsinin

mlumatna gr, Azrbaycanda taxl atmazl 9 milyon pud miqdarnda idi33

.

Azrbaycan SSR halisi hmin vaxt z razisind yerln "Qzl ordu"

hisslrinin v fhllrin ehtiyaclarn "hrbi kommunizm" siyasti tdbirlri il

dmk iqtidarnda deyildi.

Azrbaycanda yerln "Qzl ordu" hisslrindn bzilrinin

komandirlri Azrbaycan hkumtinin yerli orqanlar il sla hesablamr, zlrin

21

zbana v srbst, slind mstmlkilr kimi aparrdlar. hdsiz rekvizisiyalar,

msadirlr, mnzillrin sxladrlmas, mrtce hval-ruhiyyli hrbilrin

thqiramiz hrktlri, ritin, milli adt v nnlrin thqir olunmas halini

midsiz vziyyt salmd. Ordunu rzaq, paltar v ayaqqab il tchiz etmk

xalqn iynind ar yk olmudu. Tayev fabriki para il yalnz ordunu tchiz

edirdi, istehsal olunan ayaqqabnn 75 faizi orduya verilirdi. o yer glib atmd

ki, tcili surtd "btn maazalardan v istr aq, istrs d gizli surtd

ayaqqab alveri edn xslrdn ordu n yararl olan ayaqqabnn hamsn

msadir etmk" taprlmd.

Grcstanda sovet hakimiyyti elan olunduqdan sonra XI Qzl ordunun

oraya krlm hisslrini bir aydan sonra Azrbaycana qaytarmaq planladrlrd.

N.Nrimanov, D.Bnyadzad v A.Serebrovski bundan xbr tutaraq, Moskvaya

hycanl teleqram gndrdilr: "Azrbaycan kndlilri v fhllri on ay rzind

11-ci ordunun yerldirilmsinin btn arln kmilr. Kndlilr v fhllr

pis qidalanr, p is geyinirlr v onlarn vziyyti midsizdir, bel ki, kiik

Azrbaycan 11-ci orduya ox byk miqdarda rzaq v paltar vermidir". uOn birinci ordunun ac v qart edilmi Azrbaycana qaytarlmasnn

tamamil qeyri-mmknly" bard mlumat dalt li sayan V..Lenin 1921-ci

il martn 29-da RK(b)P MK Siyasi brosunun tapr il (V..Lenin,

M..Kalinin, M.B.Kamenev, V.M.Molotov lehin ss vermi, L.D.Trotski bitrf

qalmd) Q.K.Orconikidzey teleqram gndrmidi; "Bu ordunu Grcstanda

saxlamaq v xaricdn taxl gtirilmsini nec olursa-olsun srtlndirmk n

n ciddi tdbirlr grn"34

.

Ona gr d Azrbaycana rzaq gtirilmsini gclndirmyin v

slind Sovet Rusiyasn yanacaqla tmin etmk n ilyn Bak fh llrin in

paltar, kr v digr ilkin tlbat mallar zr RSFSR-in mumi taprna

daxil etmyin zruriliyi bard msl qarya xd . A zrbaycan kndlilri tam

mflislik hddind olduqlarna gr RSFSR trfndn kmk xsusil zruri

idi. Gnc respublikann vziyytini ynglldirmk mqsdil ona yardm

gstrmk n bir sra tdbirlr grld. lk nvbd Azrbaycan kndlilrin

ehtiyatla yanamaq nzrd tutulurdu v Azrbaycanda rzaq siyasti bir qdr

yumaldld. Qolomaqlardan alnan artq mal-qara, taxl v digr knd

tsrrfat mhsullar sovet tsrrfat orqanlarnn ixtiyarna verilmir, n yoxsul

kndlilr arasnda bldrlrd. Hkumt ciddi surtd xbrdarlq etmidi ki,

Azrbaycan halisi arasnda adi hal saylan, muzdlu mkdn istifad etmdn

z i qvvsi hesabna saxladq lar geni tsrrfata malik olan byk aillri

qolomaqlar srasna aid etmsinlr. Qbil mitini saxlam icmalardan art q

mal-qaran v digr mhsullar almaq da qadaan olunmudu. Qzalarnda bir

oxunda taxl ehtiyatnn tknmsi nzr alnaraq, Lnkran v Quba

22

qzalarndan baqa, Azrbaycann btn razisind hr cr taxl tdark

dayandrlmd. Kndi para, a neft v duzla tchiz etmk n tdbirlr

grlr, bunlar kndlilr yerin yetirilmi sapalaq n mkafat o laraq

verilirdi.

Azrbaycann znmxsus raiti nzr alnmaqla burada iqtisadi

siyastin, o cmldn rzaq siyastinin hyata keirilmsi rs mi idarlr v

ictimaiyyt trfndn geni mzakir olunurdu. Sovet Rusiyasndan frqli

olaraq, Sovet Azrbaycannda proletariatla yoxsul kndlilrin ittifaq n

mhkmlndirmk v inkiaf etdirmk n torpaq mslsinin dzgn

qoyulmas v tnzimlnmsi b irinci drcli hmiyyt ksb edirdi. rzaq

mslsinin hlli d sasn bundan asl id i.

Azrbaycan kndlisin v onun sosializm quruculuuna clb olunmas

il bal btn msllr dzgn yanalmasnn, oxmillt li Bak pro letariat

il onun ittifaqn n yeni zmind mhkmlndirilmsinin o vaxt byk siyasi

hmiyyti var id i. RK(b)P MK Siyasi Brosunun V..Lenin trf indn

hazrlanm v 1920-ci il noyabrn 27-d Siyasi Bronun qbul etdiyi qrara

Sovet Azrbaycannda rzaq siyastini yumaltman zruriliyi bard bndin

daxil olunmas tsadfi deyild i. Qrarda deyilird i: "Azrbaycanda rzaq siyasti

yumaldlsn, yni: A zrbaycanda, Muandan knarda kndlilrdn taxl he

alnmasn. Muanda is son drc ehtiyatla alnsn"35

.

Bu qrarla laqdar olaraq 1920-ci ilin dekabrnda Azrbaycanda rzaq

tdarkn dayandrmaq qrara alnd36

.

Azrbaycan nqilab Komitsi kndlilr yardm gstrilmsi zr

komissiya yaratd. D.X.Bnyadzadnin, H.H.Sultanovun v baqa msul

iilrin daxil olduqlar komissiyann sas vzifsi qzalara maddi, tsrrfat

yardmn tkil etmk id i37

. 1920-ci ilin dekabrnda Azrbaycan nqilab

Komitsinin qrar il yoxsul kndlilr yardm gstrmk n d xsusi

komissiya yaradld . Bu mqsdl komissiyann srncamna 10 milyon manat

ayrlmd38

.

Respublikann btn partiya, sovet v tsrrfat tkilatlarna

taprlmd ki, kndlilrin, qza orqanlarnn il laqdar Bakya gln

nmayndlrin xsusi qay gstrsinlr.

N.Nrimanovun tklifn sasn kndlilri H.Z.Tayev fabrikinin

buraxd para il tchiz etmk qrara alnm, Xalq rzaq Komissarlna is

knd rzaq gndrmk taprlmd39

.

1921-ci ilin yanvarnda M.D.Hseynov bada olmaqla Azrbaycan

SSR-in Ali qtisadi urasnn (A) yaradlmas haqqnda qrar qbul edild i40

.

A respublikada mvcud olan btn tsrrfat orqanlarnn faliyytini

birldirir v Azrbaycanm tsrrfat quruculuuna rhbrlik edird i41

. Lakin o,

23

RSFSR-in mvafq komissarlq larndan asl idi. Respublikann btn iqtisadi

komissarlqlar zlrinin tsrrfat planlarn RSFSR-in mvafq

komissarlqlarnn tsrrfat planlar il ciddi surtd laqlndirmkl ilyib

hazrlay r v bu planlar razladrmaq n Azrbaycan A- v RSFSR Xalq

Komissarlar Sovetin tqdim edird ilr42

.

Bellikl, sovet hakimiyyti Azrbaycanda znn iqtisadi siyastini

hyata keirrkn, onun konkret sosial-siyasi raitini v ehtiyaclarn nzr

alsa da, bu zaman ilk nvbd Mrkzin mumi maraqlarn sas gtrr,

Azrbaycan iqtisadiyyatnn vaxt atm btn msllrini Sovet Rusiyas nn

siyastindn asl olaraq hll edirdi.

2. CTMA-SYAS TKLATLAR

Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra ictimai-siyasi tkilat larn,

xsusn hl bundan vvl Azrbaycanda mvcud olan kommunist partiyasnn,

hmkarlar ittifaqlar v komsomol tkilatlarn n faliyyti genilndi.

1920-ci ilin fevra lnda "Hmmt in, RK(b)P Bak tkilatnn v

"daltin birl msi sasnda yaradlm Azrbaycan Kommunist (boleviklr)

Partiyas (30-cu illrdk "Azrbaycann KP" yox, "AK(b)P" adlanrd ) slind

hkumt partiyas olmudu v tdricn ninki dvlt hakimiyyti il qovuur,

hm d "proletariat diktaturas" sisteminin zyin evri lird i. O, mstqil,

srbst partiya deyil, RK(b)P-n in trkib hisssi idi v onun Mrkzi Komitsinin

Qafqaz Brosunun rhbrliy i altnda ilyir, Rusiya Kommunist (boleviklr)

Partiyasnn Proqram v Nizamnamsini hyata keirirdi. A zrbaycann ictimai -

siyasi, sosial-iqtisadi v htta mdni hyatnn btn sahlri zr Mrkzin

gstrilrin in hams "beynlmillilik" prinsiplr i bayra altnda partiya

zvlrinin n izamnam vzifsi kimi szsz yerin yetirilird i.

Sovet hakimiyytinin ilk illrind Azrbaycan partiya tkilat nn

faliyytind azadfikirlilik, plralizm v tnqid nsrlri hl d zn

gstrirdi. Part iyada, xsusn Bak tkilatnda azrbaycanllar btvlkd

gtrdkd ruslar, ermnilr v respublikada yaayan digr xalqlarn

nmayndlrindn az id ilr. Rhbr partiya orqanlarnda qat millti,

lalt ndan antiazrbaycan siyasti yeridn ermni-danak kommunistlrinin

gcl tsiri var idi.

Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra qzalarda partiya tkilat larnn

faliyyti xeyli gclndi, onlarn sralarnda Azrbaycanlla rn say ox-ox

artd. 1920-ci ild AK(b) P-nin 6 min nfrdn ox zv var idi.

1920-ci il mayn 5-d RK(b)P MK Qafqaz Brosu zvlrinin itirak il

keirilmi birinci (leqal) mumbak partiya konfrans faktiki olaraq kommunist

24

partiyasnn siyastinin Azrbaycanda partiya v sovet quruculuu zr sas

istiqamt lrini myynldirdi. Konfrans n qbul etdiyi tezislrd deyilirdi:

"AK(b)P sralarnda RK(b)P proqramndan v taktikasndan, onun rhbr

orqanlarn n qrarlarndan, direktivlrindn v tlimat larndan he bir knara

xma hallar, istr saziiliy, istrs d milltiliy he bir yolverm hallar

olmamdr v ola da bilmz"43

.

AK(b)P-nin trkibi oxmillt li idi, o zaman onun zvlrinin, demk

olar, yarsm baqa milltlrin nmayndlri tkil edirdi. Rhbr partiya

orqanlarnda azrbaycanllar az idi. A zrbaycanda Moskvann partiya xtt ini

yeritmk n buraya "grkmli boleviklr" - Q.K.Orconikidze, S.M.Kirov,

Q.N.Kaminski, N.N.Kolesnikova, Y.L.Stasova gndrilmidilr.

Q.N.Kaminskidn sonra txminn be il S.M.Kirov AK(b)P MK-nn birinci

katibi o lmudur. 1926-c ild MK-nn birinci katib i vzifsin in icras

.H.Qarayev, H.A.Aaverdiyev v L.Mirzoyandan ibart katibliy hval

edilmidi. 1929-cu ildn 1934-c ildk q sa bir dvrd, M.C.Barov birinci

katib tsdiq ediln qdr, birinci kat ibi - N.Gikalo, V.Polonski v Rubeni

(Rubenovu) Mrkz knar xslrdn tyin etmidi.

Azrbaycann iqtisadiyyatn sasn Sovet Rusiyasnn ehtiyaclarn

dmy doru istiqamt lndirmy dair tdbirlri hyata keirmk n

Mrkzin mandatlar il Bakya tsrrfat iilri gndrilirdi. O zaman neft

snayesinin vziyytini yrnmk n mk v Mdaf urasnn slahiyytli

komissiyas da Bakya glmidi. Azrbaycana .M.Qubkin, D.V.Qolubyatnikov,

P.N.Pototski kimi yksk ixtisasl mtxssislr v alimlr d glird i.

A.P.Serebrovski, N.Barinov bir ox illr Bak neft snayesin, N..Solovyov v

baqalar xalq tsrrfatna rhbrlik etmilr. Onlarn silahdalar ksr hallarda

Azrbaycanllar deyil, baqa millt lrin, xsusn ermnilrin nmayndlri

olurdu. Bak part iya, hmkarlar ittifaq lar tkilatlarnda v digr ictimai

tkilatlarda ermni milltilrin tsiri gcl idi. Bel bir mhitd

kommunistlrin bir h isssinin arasnda qarlq l milli etimadszlq qalrd .

Moskvann Azrbaycan zrind hkm hmin partiya zyi vasitsil hyata

keirilird i. Bu zk Mrkzin "imperiya n iyytlrin i" prdlmk n

kommunist partiyas nn ali prinsipi saylan - "beynlmillilik prinsipindn"

istifad edird i. Bu, slind ekspansiyal n inc formasnn t ilsimli mexanizmi

idi.

Partiya hyatnn yaranmaqda olan bu cr formas hoqiqi sosializm

cmiyyti quruculuuna mnfi tsir gstrir, tdricn onun deformasiyaya

uramasn rtlndirirdi. A zrbaycan kommunistlrinin bzilri bel vziyyt

qar xr v narazlq larn bildirirdilr. N.N.Nrimanov Moskvadan yola

dmzdn vvl V..Lenin in qbulunda olmu v Sovet Azrbaycan

25

quruculuu bard z bax larn rh etmidi. O, Azrbaycanda sovet

dekretlrini hyata keirrkn yerli raiti, azrbaycanl halinin adtlrini v

mitini, habel onun dini baxlarn nzr alman zruriliy ini vurula md.

N.N.Nrimanov mtbuat nmayndsin verdiyi msahibsind demidi: " Lenin

yolda btn bunlarla raz idi"44

.

N.N.Nrimanov 1921-ci ilin fevralnda V..Lenin mktubunda bir daha

yazrd: "Mn qabaqcadan dhtli vaxt grrm, ona gr d Sizdn he nyi

gizltmmyi zruri hesab edirm. Mn inanrlar v hamsn deyirlr: mn

btn ucqar muxtar respublikalarn vziyyti v Siz mnasibti haqqnda ifahi

v yazl mruzlr malikm. Btn mruzlrd Sovet Rusiyasnn mstmlk

siyastindn danrlar..."45

. Azrbaycan sovet respublikas quruculuunda yerli

xsusiyytlri, dvltiliy i v mstqilliyin i nzr almaq rti il siyast

yeridilmsinin el ilk gnlrindn, tdricn, addmbaaddm z xan

diktatorluq, mstmlkilik meyillri gz arprd.

Bunlar RK(b) P MK Qafqaz Brosunun rhbri Q.K.Orconikidzen in,

Bak partiya tkilatnn, Bak craiyy Komitsinin, onu dstklyn liderlrinin

faliyytind zn xsusil gstrirdi. Kommunistlrin bir oxu Moskvaya

gndrdiklri mracitlrd, mktublarda Q.K.Orconikidzeni aq-akar

mstmlki ad landrrd lar. N.N.Nrimanov Zaqafqaziya kommunist

tkilatlarn n II qurultaynda (1923-c il mart) Q.K.Orconikidzenin dzgn

olmayan hrktlri bard RK(b)P MK-ya yazd mktubunda v sonra, onu

bir df "Stalinin yanndak general-qubernator" adlandrdn xatrlayaraq

yazmd: "ndi Orconikidze Zaqafqaziyada Mrkzin aq mstmlk siyasti

yeridn nmayndsi kimi mhurdur"46

.

Azrbaycanda sovet hakimiyytin in nc aynda Q.K.Orconikidze

Azrbaycan Respublikasnn RSFSR il birl msi haqqnda msl qaldrd.

Mrkzi Komitnin zv olan ermnilr, ruslar onu dstkldilr, digr

partiyalardan kommunist partiyasna kemi cavan azrbaycanl partiya zvlri

d onlara qouldular. N.N.Nrimanov v onun hmfikirlri birlmnin leyhin

xd lar. Respublikann mstqilliyinin qorunub saxlanmasna trfdar xanlar

"millti tmayllkd" gnahlandrrdlar. Bellikl, partiya tkilatnda fikir

ayrl , rhbrlr, msul partiya iilri arasnda ki mlr baland.

Azrbaycanda hakim Mrkzin hans siyastini yeritmk prinsiplrin

mnasibtd qtblm drinlir, orta tbqd, dstd hakimiyyt urunda

mbariz gclnirdi. Partiya zv lri arasnda bir-birini izlmk, tqib etmk,

uulluq, intriqa sistemi yaranr v bzn kskin, aq ixt ilaflara evrilirdi.

Partiya tkilat ndak bel vziyyt gnc Azrbaycan respublikasnn

taleyi n byk thlk doururdu. N.N.Nrimanov deyirdi: "Mn hl yayda

(1923-c ild - msul red.) Mrkzi Komity yazmdm ki, partiya gnbgn

26

deyil, saatbasaat paralanr: o vaxt mn Azrbaycanda partiyadak vziyyt

haqqnda yazmdm. Grnr, MK Serqodan mlumat alaraq arxay nlab,

nki he bir tdbir grlmyib. Ancaq indi btn Zaqafqaziyada partiyann

vziyyti haqqnda dnmk lazm glir... Mn byan edirm... hazrda

Zaqafqaziyada bizim hakimiyytimiz yalnz sng gcn yaayr. Lakin bel

msuliyytli dvrd onu sng gcn oxmu saxlamaq o lar"47

.

Bak snaye mrkzi trqqi edib regionda seilmy balad vaxt

rsmi Rusiyada, onun hakim elitasnda Baknn A zrbaycann btn qalan

hisssindn ayr olmas bard qti fikir formaladrlmd. Bu da Bakn v

onun neft rayonunu Rusiya imperiyasnn razisi elan etmk n sas olmudu.

Bak danak-bolevik zyi d 1918-ci ild Bakya, mumn Azrbaycana

mnasibtd eyni siyasti yeridirdi. Bu o vaxt Bak Xalq Komissarlar Sovetinin

yaradlmas v A zrbaycanm rq hisssinin l keirilmsi, onun slind Sovet

Rusiyasnn tsir dairsin dmsi il nticlnmidi. Htta mstqil

Azrbaycan Demokratik Respublikas elan ed ild ikdn sonra v onun mvqqti

olaraq Gncd yerln hkumt i Bakn n azad edilmsi urunda mbarizy

balayanda da Sovet Rusiyas hkumtin in rs mi sndlrind Bak v onun

mdn rayonlar "Rusiyanm razisi" kimi vurulanrd . Hmin siyast

Azrbaycan SSR elan olunandan sonra da, lakin daha inc formad a davam

etdirilirdi.

1920-ci illrd Bakda idarilik sasn Bak partiya tkilat nn v Bak

Soveti craiyy Komitsinin danak-bolevik rhbrlrinin lind idi. Onlar

AK(b)P Mrkzi Komitsini, A zrbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetini

slind tanmrdlar. Htta ilk vaxtlar qrara alnmd ki, Azrbaycan Sovet

hkumtin in zvlri Bak Soveti, craiyy Komitsi qarsnda hesabat versinlr.

Bakn n hakimiyyt orqanlar part iya Mrkzi Komitsinin bzi zv lrinin -

ermnilrin, habel XI Qzl ordunun xsusi bsindn olan hakim millti

ovinistlrin dstyi il sovet hakimiyytinin el ilk gnlrindn etibarn,

azrbaycanl hali arasnda qz n tqib v msadir faliyytin baladlar.

Onlar qanunsuzluq, soyunuluq trdir, varl aillrin evlrin soxulur, burjua

qadnlarn n qulaqlarndan sralar xarr, ev yalarn aparr, mslman

aillrinin adtlrin i, mit nnlrini l salrd lar. N.N.Nrimanov

Azrbaycanda "inqilabi hakimiyyt" bayra altnda, partiyann adndan

trdiln biabr lqlara qar dflrl v qtiyytl x etmidi. Azrbaycan

nqilab Komitsi avqustun 19-da msadir iinin nizama salmmas haqqnda

dekret drc etdirrk, hakimiyyt orqanlarna taprd ki, " msadir

zhmtkelrin mnafeyin mmkn qdr az toxunsun". 1921 -ci il fevraln 22-

d is zbana axtarlar keirilmsinin v ev mlakn n msadirsinin qarsn

almaq tdbirlri haqqnda N.N.Nrimanovun imzas il mr verildi48

.

27

N.N.Nrimanov RK(b)P MK-nn Qafqaz Brosuna, AK(b)P MK-ya

mracitlrindn birind Azrbaycanda yaranm ar vziyyti tsvir edrk,

1920-ci ilin yaynda yazmd: "Buna gr d aydndr ki, mn hkumt in

banda duraraq iimi daha davam etdir bilmrm. Hm d tkc bu deyil, mni

bu bard danmaa mcbur edn bir sra baqa msllr var: gr craiyy

Komitsi v partiya bu zmind dayanrlarsa, ali hakimiyyt il craiyy

Komitsi arasnda daimi ixtilaflar olacaq ki, bu da bel bir msuliyytli dvrd

arzu ed ilmzdir. Mn is prd ro lunu oynamaq istmirm"49

.

lkdki znmxsus v mrkkb raitd mumi kommunist

siyastinin hyata keirilmsind mvqelrin ziddiyytli o lmas milli trkibc

mxtlif partiya v sovet iilri arasnda ki m v ixtilaflar doururdu.

Azrbaycann xsusiyytlri nzr alnmaqla milli siyastin hyata

keirilmsin in forma v metodlarn n mahiyytini drk etmk, mstqil, suveren

dvlt kimi Azrbaycan SSR-in tanmmasnn hqiqiliyi msllrind ciddi fikir

ayrlq lar var id i. oxmillt li Bak fh l sinfi il A zrbaycan kndlilri

arasnda iqtisadi v mdni laqlr yaratmaq, mii ziyallara, xrda

burjuaziyaya, Azrbaycan halisinin milli-mit xsusiyytlrin mnasibt v

s. msllr trafnda shvlr, mbahislr tryir v bir sra mrkkb

problemlri dzgn hll etmk yolundan sapdrmalar meydana xrd.

Partiya v sovet iilri arasndak kimlri, ixt ilaflar byk

tinlikl aradan qald rmaq lazm glirdi.

RK(b)P MK Qafqaz Brosu v AK(b)P MK zvlrinin partiya v sovet

quruculuu prosesind milli mqamlar dzgn qiymtlndirmmklrin in ciddi

thlk dourduuna min o lan N.Nrimanov tez-tez mktublarla, mruzlrl

V..Lenin, Mrkzi orqanlara mracit edirdi. O, 1921-ci ild V..Lenin

gndrdiyi mktubda yazrd: "Mrkzin bizi dhtli vziyytd qoyan baqa bir

mnasibti: Mrkzdn hr gn nmayndlr glib llrind olan mandatlara

sasn bu v ya digr sbb gr tannm xalq komissarna tabe olmaq

haqqnda biz gstri verirlr.

ziz Vladimir li , mgr " mstqil Azrbaycan" Sizin dilinizdn

xmamdrm?... "50

.

Bak tkilat il AK(b)P, onlarn rhbr orqanlar arasnda, Bak Soveti

il Azrbaycan SSR Xalq Komissarlar Soveti arasnda qarlql mnasibtlr

haqqnda msllrin hlli il laqadar partiya v sovet iilri arasnda ixtilaflar

xsusil kskin lmkd id i. AK(b)P II qurultaynn " Bak Soveti ali ktlvi

nzart orqandr v btn xalq komissarlar z ilri bard onun qarsnda

vaxtar hesabat verirlr" qrar antidemokratik, shv qrar idi51

.

N.Nrimanovun, onun silahdalarn n tkidi il nhayt 1921-ci il

iyunun 3-d RK(b)P MK-nn Qafqaz Brosu Bak Soveti il Xalq Komissarlar

28

Soveti arasnda qarlql mnasibtlr haqqnda mslni mzakir edrk

qrara ald. "Bak Soveti il Azrbaycan Xalq Komissarlar Soveti arasnda

qarlq l mnasibtlr eynn Moskva Soveti il Xalq Komissarlar arasnda

mvcud olan qarlql mnasibtlr kimi myyn edilsin"52

.

Respublika quruculuunda ictimai tkilatlar fal itirak edirdilr, bunlarn

arasnda komsomol v hmkarlar ittifaq tkilatlar xsusil frqlnirdi. Lakin

bunlar partiya tkilatlarndan asl idilr, onlarn iradsini v qrarlarn yerin

yetirirdilr. 1920-ci ilin maynda Bakda Rusiya Kommunist Gnclr ttifaqnn

(RKG) Qafqaz Diyar Komitsi yaradld. Respublika komsomol tkilat ona

tabe idi.

Komsomolular knll surtd ordu hisslrin yazlr, imciliklrd,

"kndli hftsi"nin keirilmsind itirak edirdilr. Qza larda v kndlrd

komsomol zklri yarad rlr, bunlar kndlilr arasnda ktlvi-siyasi ii tkil

edir, mhsul ymnda onlara kmk gstrirdilr.

ay rzind Azrbaycanda komsomolularn say 2 min nfrdn 10 min

nfr atmd. 1920-ci il iyulun 16-19-da Bakda komsomolun 1-ci qurultay

keirildi. Qurultay cari vziyyt v Azrbaycan fhl-kndli gnclrinin vziflri

haqqnda, xalq thsili, torpaq v gnclrin kndd ii haqqnda msllri

mzakir etdi. Qurultay Azrbaycan Kommunist Gnclr ttifaqn (AKG) tsis

etdi. Lakin partiyann diktsi altnda qurultay tsdiq etdi ki, Azrbaycan komsomolu

Rusiya komsomolunun ayrlmaz trkib hisssidir, onun taktikasn v ali orqannn

qrarlarn qbul edir. Bellikl, respublikann gnclr tkilat, slind lap

vvldn mstqil, srbst yaradc vtnprvrlik faliyytindn mhrum olub,

tdricn znn milli mna v ruhunu itirird i.

Tsrrfatln v mdni quruculuun hyata keirilmsind tarixi

inqilabi tcrby malik olan hmkarlar tkilatlar mhm rol oynayrdlar. Onlar

da partiya tkilatlarnn "rhbrliyi" altnda ilyir v istehsaln btn sahlrind

yalnz partiya direkt ivlrin v xttin uyun olaraq zhmtkelrin mnafeyinin

mdafiisi vziflrini yerin yetirmli idilr.

1920-ci ilin iyunundan respublika hmkarlar ittifaqlarnn orqan olan

"Vestnik profsoyuznoqo dvijeniya" ("Hmkarlar ittifaq hrkat xbrlri") jurnal

xmaa balad, mdnilrin, metallarn v elektriklrin, tikinti v aac emal

fhllrinin hmkarlar ittifaqlar yaradld. Hkimlrin, czalarn, felderlrin,

fqt baclarnn, xstxana xid mtilrin in ittifaqlar tibb-sanitar iilrinin

hmkarlar ittifaqnda birldirild i. Orta v ali thsil mssislri nllimlri, uaq

baalar mkdalar maarif v sosialist mdniyyti iilrinin hmkarlar

ittifaqna daxil oldular. Eyni zamanda yeni hmkarlar ittifaqlar yaradlmas

sahsind d i grlrd. 1920-ci ilin iyununda hmkarlar ittifaqlarnn say 24-

atmd. pigr hrlrd v qzalarda da hmkarlar ittifaqlarnn blri tkil

29

edilirdi. 1920-ci ilin iyununda hmkarlar ittifaqlarnn Birinci mumbak konfrans

keirildi. 70 min nfr zv tmsil edn konfrans respublika hmkarlar ittifaqlarnn

vziflrini myynldirdi, habel Azrbaycann hmkarlar ittifaq hrkatnn

faliyytinin mumrusiya hmkarlar ittifaq hrkat il sx birliyini byan etdi.

Konfrans RHM-nin myynldirdiyi sxem uyun olaraq respublika

hmkarlar ittifaqlarn tkilat baxmndan istehsal prinsipi zr yenidn qurma

qrara ald. O, respublikada vahid mrkzi hmkarlar ittifaq orqan - Azrbaycan

Hmkarlar ttifaqlar uras (AH) v mumrusiya hmkarlar ittifaqlarnn mvafq

respublika blrini yaratmaq qrarna gldi. Qzalarda is hmkarlar

ittifaqlarnn qza blrini v bunlar birldirn orqanlar-qza brolar yaratmaq

qrara alnd53

. Bak partiya tkilatnn antiazrbaycan zyi A..Mikoyann

AH-in sdri seilmsin nail o ldu.

Respublikann digr hrlrind, habel qzalarda da hmkarlar

ittifaq lar orqanlar yarad lrd.

1920-ci il avqustun 9-u sentyabrn 6-da Bakda hmkarlar ittifaqlarn n

1-ci qurultay oldu. Qurultayda 120 min zv tmsil edn 400-dk nmaynd

itirak edirdi. "Hr ey istehsal n!", "Hr ey mk cbhsin!" arlar

altnda ken qurultay hmkarlar ittifaqlarnn zvlrini mk mhsuldarln

yksltmy, urlu intizam mhkmlndirmy, yeni hyat quruculuunda fal

itirak etmy ard. Qurultay mdn, zavod v fabriklrd myin

mhafzsin, texn iki-pe thsilin, rzaq mslsin, hmkarlar ittifaqlarnn

kooperativ v mdni-maarif iind itirakna xsusi diqqt yetirdi.

Qurultayda L. . Mirzyan AH-in sdri seildi. A..Mikoyan v

L..Mirzoyan respublika hmkarlar ittifaqlarna "liderlik" edrk azrbaycanllarn

mnafelrin zidd, hr vasit il onlarn mk faliyytini mhdudladran

tdbirlrin hyata keirilmsin mkrli zmin yaradrd lar.

30

II FSL

AZRBAYCAN SSR-in BEYNLXALQ V DAXL

VZYYT

(1920-1922-ci illr)

Ermnistan v Grcstan Respublikalar il mnasibt.

Azrbaycan SSR-in elan edilmsi qonu lk v xalqlarn inqilabi, liberal-

demokratik, ict imai-siyasi tkilatlar trfndn birmnal qarlanmad. Yaxn

v Orta rqin srhdind sovet respublikasnn yaranmasna Q rb dvltlrinin

paytaxtlarnda dmnilik bslnir, imperialist dairlri ciddi narahatlq keirir

v bu mhm strateji reg ionda "sovet hakimiyytinin" mhkmlnmsin hr

vchl mane olmaa alrdlar. Qrb imperialistlri hmi olduu kimi, indi d

bu mqsdl danak Ermnistanndan istifad edrk onu Sovet Azrbaycanna

qar mhariby thrik etdilr. Sovet hakimiyytin in el ilk gnlrindn

etibarn nizami danak hisslri Qazax q zasnda, Qarabada, Zngzurda peyda

oldular. Btn danak ordusu znn tcavzkar mllrini gclndird i.

Ermnistan hkumti ayi yaymd ki, "Azrbaycanda olan Qzl ordu deyil,

Denikin in qounlardr"1.

1920-ci il aprelin 28-d is menevik Grcstannn qounlar Poylu

krpsn v stansiyasn, habel Tiflis-Qazax yolundak krpn l keirib,

Astafaya doru irlildilr v xl kndini at tutmaa baladlar.

Meneviklrin zireh li qatar Astafa stansiyas yaxn l na glib xmd.

Grcstanda Azrbaycan SSR- qar ftnkarlq kampaniyas, azrbaycanllara

qar tqiblr baland. Azrbaycann Tiflisdki missiyas hbs olundu.

Gegekori Azrbaycan hkumtin Zaqatala qzasndan qounlarn drhal

xarlmas haqqnda nota gndrdi2...

Azrbaycan hkumti Grcstan v Ermnistana tklif etdi ki,

tutduqlar razilrdn drhal xsnlar. Azrbaycann srhdlrini danak v

menevik qounlarnn basqnlarndan qorumaq n 1920-ci il aprelin 29-da

Azrbaycan nqilab Komitsi Azrbaycan ordusunu fhl-kndli ordusu

zminind yenidn tkil etmy balama qrara ald, hrbi -dniz komissar

..ld nma taprld ki respublikann mdafsi n zhmtkclrin

sfrbrliy aln masn elan ctsin3.

Azrbaycan SSR hkumt i aprelin 30-da Grcstan v Ermnistan

hkumtlrin nota gndrrk, onlardan qounlarn z srhdlri daxilin

kmyi tlb etdi4.

31

1920-ci il mayn 9-da 2000 nfrlik nizami grc qounu Qabaql

kndi yaxnlnda Azrbaycan srhdini kedi. Grcstan hkumti Zaqatala

dairsi rayonunda oxlu qoun hisslri v yax silah lanm milli qvardiya

cmldirmidi. XI ordunun xsusi svari korpusuna Azrbaycann Grcstanla

srhdini qorumaq mri verildi. XI Qzl ordunun komandanl yaranm

vziyytdn istifad edrk Grcstana qar hrbi mliyyata balad. Lakin

qzl ordunun n xtdki hisslri grc qounlarnn ciddi mqavimtin rast

gldi. 1920-ci il mayn 13-d Sovet Rusiyas il Grcstan arasnda tlsik slh

mqavilsi baland, Rusiya Grcstann ms tqilliyini tand . Azrbaycan

Respublikas il Grcstan Respublikas arasnda fal silahl mnaqilr

dayandrld v slh balanmas haqqnda danqlara baland5.

Slh danqlar 1920-ci il iyunun 12-d Astafa stansiyasnda,

Azrbaycan nqilab Komitsi sdrinin mavini, Azrbaycan Respublikasn n

xalq xarici ilr komissar M.D.Hseynov il Grcstan Respublikasnn hrbi

naziri Q.S.Lordkipanidze arasnda baland. Danqlarda Grcstan Mssislr

Mclisi sdrin in mavini S.Q.Mdivani d itirak edird i. Slh v dostluq haqqnda

18 blmdn ibart mqavil imzaland. VI blmd gstrilird i ki, "Zaqatala

dairsi haqqnda mslnin hlli 1920-ci il mayn 12-d RSFSR il Grcstan

Demokratik Respublikas arasnda balanm lav sazid nzrd tutulan

arbitraj komissiyasna verilir".

Bu msl arbitraj komissiyas nda hll ediln qdr, 1920-ci il 12 may

tarixli lav Moskva saziinin II bndin uyun olaraq, razla gln

trflrdn he birinin Zaqatala dairsin yeni qoun hisslri yerit my ixt iyar

yoxdur" qnati qbul edils d, slind mbahisnin mahiyyti bard sazi

ld olunmad.

Mqavily sasn, hr iki respublika bir-birinin mstqilliyini v

suverenliyin i qarlq l surtd tand6.

1920-ci il iyulun da AK(b) P MK-da RSFSR hkumti nmayndsinin

rqd, o cmldn Qafqazda siyast haqqnda mruzsi dillnildi7. 1920-ci il

iyulun 12-d MK Grcstan v Ermnistanla mnasibtlr haqqnda msln i

mzakir edrk, onlarla danqlar davam etdirmyi, lakin Grcstana neft

vermmyi, Ermnistanla danqlarda is RSFSR v Azrbaycan SSR

missiyalarn birldirmyi qrara ald8. El hmin vaxt Trkiy qounlarnn hl

d qald Naxvan haqqnda msl mzakir olundu. Hr cr mnaqinin

qarsn almaq n v Trkiy qounlarnn qalmas haqqnda mslni

nizamlamaq mqsdil Trkiy il danqlar aparmaq n nmaynd heytinin

trkibi tsdiq edild i.

RSFSR hkumti Azrbaycan v Ermnistan arasndak mnaqilrin

hllind, habel Trkiyy mnasibtd ikili siyast yeridirdi. XI Qzl ordu

32

komandanlnn 1920-ci ilin iyulunda Bakdan Trkiy Byk Millt Mclisi

hkumtinin rq cbhsi komandanna gndrdiyi mktubda deyilirdi: "Sovet

hkumti dst lklr: sovet respublikasna - Azrbaycan Sovet Sosialist

Respublikasna v inqilabi Trkiynin Byk Millt Mclisi hkumtin

mnasibtd Ermnistan trfindn hr hans dmnilik hrktlrinin

dayandrlmasn Ermnistanda mvcud olan hkumtin RSFSR trfndn

tannmasnn v Ermnistanla slh mqavilsi balanmasnn labd rti kimi

irli srr"9.

Lakin XI Qzl ordu komandannn mrind (1920-ci il iyul-avqust) is

deyilirdi: "Qzl Orduya ermni ordusuna hcum etmk vzifsi taprlmayb. O,

yalnz gcneral Dro v ya ermni ordusunun digr hisslri trfindn dmnilik

hrktlri o lduu halda banditlri v quldurlar mhv edck. Qzl ordu qti

hrkt balayacaq v hr bir zrby on qat gcl zrb il cavab verck"10

.

Danak hkumtinin gstrii il ermni qoun hisslrinin Azrbaycann

Emnistanla btn srhd rayonlarnda tcavzkar hrktlri is 1920-ci ilin

noyabrnadk davam edirdi. Onlarn azn tcavz Qaraba, Zngzur

razilrind daha iddtli idi. Hmin razilrd artq XI Qzl ordunun hisslri

yerlirdi v onun trkibind oxlu ermni var idi. Htta XI Qzl ordunun ehtiyat

polkunun trkibind ermni batalyonu mvcud idi11

. 1920-ci ilin iyul-avqustunda

general Dronun 400 svari, 400 piyadadan ibart 4 topu v 30 pulemyotu olan

qounu Qarabaa hcum edrk Bazarkndi tutdu. Onlar Njdenin quldur dstsi il

birlmy v Naxvan-ua yolunu l keinny alrdlar. yulun axrnda

general Mlik Muratovun danak hisslri Pays kndini tutdular. "mumi taktikaya

ml edn ermnilr mslman kndlrini l keirrkn taxl yandrrd lar"12

.

Ermni danaklar Naxvanda, Zngzurda, Qarabada, Azrbaycann

baqa rayonlarnda dinc haliy qar tcavzkarlq edir, vahim salr, qartilik,

zoraklqla mul olur, btv kndlri yandrr, cinaytkar tbliat aparr, yerli

ermnilr v azrbaycanllar arasnda qanl toqqumalar trdirdilr. Onlarn sas

mqsdi Azrbaycann zli razilrini, ilk nvbd Qaraba, Naxvan,

Zngzuru l keirmk idi. Q. K. Orconikidze 1920-ci il iyunun 11 -d XI

ordunun komandan Levandovskiy gndrdiyi teleqramda yazrd ki, "danaklar

Godby rayonunda mslmanlar v ermnilri qrrlar. ksinqilab ermni kndi

ardaxl var. Onu trksilah etmk lazmdr"12a

.

Ermnistan Kommunist Partiyasnn nmayndsi 1920-ci il iyunun 19-

da Kominternin II konqresind x edrkn demidi: "Mstqil v birlmi

Ermnistan" indi Ermnistan hkumti razilri mslmanlardan tmizlmkl,

mslman kndlrini oda qalamaq v qlncdan keirmkl bu mqdds arzunu

praktiki olaraq hyata keirir"12b

.

33

Ermni qounlar 1920-ci ilin iyulunadk Trkiynin rq vilaytlrini

zbt edrk, Drlyz v Zngilan blglrinin mslman kndlrini virany

evirrk, Naxvan diyarn l keirmy v naxvanllarn A zrbaycanla

laqsini birdflik ks my alrdlar. 1920-ci il iyulun 11-d shr saat 5-d

onlar Vedibasar trfndn Naxvan diyarna hcuma baladlar. Hl 1920-ci ilin

maynda buraya gndrilmi Trkiy qoun hisslri ermni tcavzkarlarna qar

mbarizd naxvanllara imkan daxilind kmk edirdi. Kazm Qarabkir paa

hl rzrum konqresind (1919-cu il) byan etmidi: "Azrbaycana alan pncr

yalnz Naxvandr, onun balanmas n istmirm"13

.

General Veysl byin rhbrlik etdiyi Trkiy qounu Azrbaycann sas

razisindn Naxvan diyarna kilmi svari polku, piyada batalyonu v bir da

batareyas il birlikd ermnilrin stn qvvlrin qar ar dylr aparrd.

Trkiy nmayndlri trafndak siyasi intriqalar (varl naxvanllar onlar

ruslarla mkdalqda tqsirlndirir v "ermnilrl birlikd boleviklr qar

xmaa" trfdar idilr) dmnin xeyrin idi. Diviziya komandiri Cavad paa

Naxvan Milli urasna teleqrammnda yazrd: "Naxvanllar bu son ayda intriqalara

uymular, onlarn trklrin leyhin dediklri szlr v grdklri ilr bizim

qlbimizi incitmidir"14

.

Bel mrkkb raitd Naxvann nmaynd heyti rvana yolland.

Ermnilr aadak barq rtini irli srdlr: "Naxvan diyarnn btn razisi

Ermnistan dvltin birldirilir, kim Ermnistan vtndaln istmirs, arzu

etdiyi yer xb getmlidir". Bundan lav, onlar silah, atlar, taxl, 200 ba

qaramal thvil vermyi tlb edird ilr. Nmaynd heyti bu tlblrl iyulun

19-da Naxvana qaytd.

Ertsi gn Ermnistann tlblri Milli urada mzakir olundu v

ermnilr cavab hazrland. Cavabda deyilirdi ki, gr Dhn drsindn

Ordubada qdr razid mslmanlara mstqillik verilirs, mslman halisi

tlblri qbul edr v bu mslni hll etmk n Naxvan v rur

mslmanlarnn itirak il rvanda ikitrfli danqlar aparmaq lazmdr. Bunun

cavabnda ermnilr iyulun 24-d 2 min piyada, 200 atl v 8 topla yeni hcuma

baladlar. Ertsi gn ahtaxtyadk glib xdlar.

hali vahimy dmd, hrbi hisslr ermni tcavzn qar

dayana bilcklrin min deyildilr. 1920-ci il iyulun 28-d qzl ordunun svari

polku Naxvana girdi. Naxvanda sovet hakimiyyti quruldu. Yenidn danqlar

aparmaq n rvana getmi Naxvan nqilab Komitsinin nmaynd heyti

1920-ci il iyulun 29-da yeni rtlrl qaytd: "Naxvan qzasnn Ermnistan

hkumtin tabe olmas, qzann halisinin Ermnistan hkumtin rtsiz itat

etmsi, 7 min dd tfng v hr bir tfng n 80 patron, btn pulemyotlarn ,

toplarn, 300 min pud buda, yhrli 300 at, 200 ba qoqu heyvan v s.

34

verilmsi. Ermnistan hkumti byan etdi ki, "sovet qounlar vvllr

gstriln mddtdn vvl Naxvana gldiyi tqdird ermni komandanlna

boleviklri Naxvandan vurub xarmaq bard mr verilck"15

.

Lakin avqustun 1 -d Naxvan nqilab Komitsi, Qzl ordu v Trkiy

qounlar komandanl nmayndlrinin itirak il Naxvanda beynlmill v

trk marlarnn sdalar altnda tntnlr keirdi. General Veysl by z qeydlrind

yazmdr: "Bizim Naxvanda olmamzn sas mqsdi ermnilrin tcavzn

mane olmaq idi"16

. Ermnistanda sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra Rusiyann

hakim dairlri Trkiy nmayndlrini sxdrmaq v Naxvandan xarmaq

siyastin balad. Onlarla laq saxlayan yerli adamlar tqib edirdilr. Bu regionda

Rusiyann ikili mvqeyi onun bdi imperiya maraqlarndan irli glird i.

B.ahtaxtnski Qars konfransnda (1921) demidi: "Azrbaycan Trkiy il Rusiya

arasnda bir laq vsilsidir. rqin oyanmas n glck br mqsdinin

krpsdr. ki trfdn dartlan sallaq vsildir. Rus larn at oynatmaq istdiklri

krpdr". Eyni zamanda xristian Ermnistana meyil etmk Rusiya diplomatiyas

n hmi stn istiqamt olmudur. Tsadfi deyil ki, G.V.ierin 1920-ci il

iyulun 19-da Ermnistann xarici ilr nazirin gndrdiyi teleqramda Rusiya

qoun hisslrinin Azrbaycan torpaqlarn tutmasn onun la izah edirdi ki, guya bu

razilr "qonu xalqlar arasnda mbariz prosesind Ermnistan il Azrbaycan

arasnda mbahisli xarakter almdr v indi mqsd qanl toqqumalara yol

vermmkdir". Daha sonra o, ermni naziri Ohancanyan min edirdi: " Ermnilr

onun dyimz dostluq mnasibtin v ermni xalq n ona qorxu trdn yeni

qanl flaktlrdn uzaq etmk n z imkan daxilind onun kmyin mid

bsly bilrlr"17

. Ruslarn ermniprst hvali-ruhiyysi ermnilrin razi

iddialar trafnda Azrbaycan il Ermnistan arasnda mnaqilrin hllindki

konkret hrktlrind, o cmldn 1920-1921-ci illrd Naxvan diyarna

mnasibtd zn xsusil aydn gstrirdi. Bu baxmdan Naxvanda ba vermi

hadislrin bilavasit itiraks, hmin illrd boleviklrin yeritdiyi siyastin

ahidi, trk general Veysl Nvarn mlumat ox byk maraq dourur18

.

rq cbhsi komandanlnn mri il general Veysl Naxvan diyarnn

mdafisin kmyi tkil etmk n 1920-ci ilin mayndan etibarn tqribn

skkiz ay orada olmudu. O, qeyd edirdi ki, A zrbaycanda sovet hakimiyyti

qurulduqdan sonra ruslar ikizl siyast yeridird ilr. Ermnilr xo olsun dey

ruslar imkan daxilind btn vasitlrdn istifad edirdilr19

. General yazr ki,

urlu xalq boleviklrin arlar il mllri arasndak frqi tezlikl drk

etmy balamd. "Boleviklrin faktiki ilri v davran onlarn ilkin

tbliatnn yaratd mhiti bsbtn korlad, sil kommunistlr alaldlm

vziyyt ddlr. lknin zoraklqla l keirilmsind kommunist

35

planlarnn kinci shifsi balad... Drd ay rzind bolevik "inc" ustalqlarn

drk etdilr... xalq mqavimt balad... "20

.

Bzi rus sgrlri trfmindn ediln zbanalq v pozunluq (qadn

hamamna soxulmu iki rus sgrinin dylmsi il bal mnaqi) hali

arasnda narazlq doururdu. Naxvanda syan ab -havas hiss edilird i. 1921-ci

ilin yanvarnda Naxvan milisin in batalyonu bolevik idariliyin qar xaraq

mstqillik tlb etdi. General Veysl mitinqd x edrk "qan tklmsin

yol vermmy, diyarn mstqillik mslsinin Moskva konfrans t rfindn

hlli midi il gzlmy" ard 21

.

1921-ci ilin fevralnda Naxvana XI Qzl ordunun yeni hisslri gldi.

Danak Ermnistan il Azrbaycan Respublikas arasnda xsusil Qaraba

mslsind mnasibtlrin kskin lmsind ingilis imperialistlrin in agentlri

syl fitnkar rol oynayr, menevik Grcstannn v Qotsinskinin

nmayndlri onlarla lbir ily irdilr213

.

Salyan qza inqilab komitsi 1920-ci ilin mayndan ba layaraq quldur

dstlrin in fitnkar faliyytinin gclndiyin i v onlar "Antantann randak

agentlrinin patron v tfnglrl tchiz etdiyini" xbr verird i22

.

Azrbaycan SSR hkumti danak Ermnistan v menevik

Grcstanna mnasibtd slh siyasti yeridird i. Onun tbbs il Sovet

Azrbaycannn diplomatik nmayndlrinin ermni v grc nmayndlri

il trflri maraq landran msllr dair grlri keirilmidi. Danq lara

mhl qoymayan danaklar Azrbaycana qar fitnkar faliyytlrini

dayandrmrd lar. Onlar ayi yayrdlar ki, guya "mslmanlar kemi

denikinilrl birlikd Ermnistana hrkt edirlr"23

v "Azrbaycanda inqilab

panislamist xarakter dayr"24

. Bel byanatlarla prdlnrk, ermn i dstlri

Azrbaycann Ermnistanla btn srhd rayonlar boyunca srhdi keir, dinc

mslman halisin basqn edird ilr. Danak agentlri Gnc qzasnda

ermnilri v mslmanlar qanl qrna thrik etmy alrdlar25

. uadan

xbr verird ilr ki, danak quldur dstlri yeni hakimiyyt trfdar olan

Qaraba kndlilrini vahimd saxlayrlar26

.

Antisovet syanlar. Azrbaycanda sovet hakimiyyti qurulduqdan

sonra Qrb dvltlri uzaq mqsdlr gdn ekspansiyalq fikirlrindn l

kmmidilr. Onlar Byk Britaniyadan asl olan "ran-Azrbaycan

Federasiyas" yaratmaq ideyas il yaayrdlar. ngiltrnin Bakdak

nmayndsi Stoks Zaqafqaziya v Orta Asiya mslmanlarndan "snni"

Trkiyy dmn ola bilck mslman dvlti yaratma tklif edirdi.

mperialistlr snaqdan xard qlar fitn-fsad v ayr-ayr xalq lar bir-

birin qar qaldrmaq sistemin i Qafqaza ttbiq etmy alrdlar. Bu mqsdl

Qrb dvltlri zlrinin agentlrini-ermni danaklarn silahlandrr v lazm

36

olan hr eyl tchiz edirdilr. 1920-ci ilin yaznda onlar Sovet Rusiyasna qar

yeni yr tkil etmkl ilk nvbd Bak neftin i l keirmk mid ind idilr.

O vaxt Antanta imperialistlri tyyar meydanlar yarat maqla ran razisindn

Bakya hava basqnlar etmk bard dnrdlr. Bakn v onun mdn

rayonlarn ingilis tyyarlrin in basqnlarndan qorumaq n XI Qzl ordunun

komandanl hrin mdaf isini nv (hava, artilleriya v pulemyot

mdafisi) ay rm v qrc dst yaratmd27

.

ngilis imperialistlri mxtlif hiy llr d l atrdlar. Onlar

Azrbaycan bard bhtan yayrdlar ki, guya "Azrbaycan hkumti ingilislri

incitmkl, onlara ignc vermkl mul olr". Bu iftiran ifa etmk n

Azrbaycann hakimiyyt orqanlar ngiltr nmayndsinin Grcstan

nmayndsi Aliaba il grn tkil etmidi v o, "xaricilr xsusi diqqt

gstrdiyi n grdn sonra Azrbaycan hkumtin minntdarln

bildirmidi". Hkumt in bas N.N.Nrimanov ngiltrnin fitnlrin qar

qti etirazn bild irmi v 1920-ci il avqustun 8-d RSFSR-in xarici ilr

komissar G.V.ierin byanat gndrrk, "imperialist dvltlrin f itnlrin

son qoymaq n" onu geni yayma xahi etmidi.

Qrb dvltlri antisovet xlar tkil etmk n Sovet

Azrbaycanna agentlr, byk miqdarda silah gndrdilr. Britaniya ali

komissar Lk 1920-ci il iyunun 9-da Tiflisdn Kerzona xbr verirdi ki,

"boleviklri Bakdan xarmaq mqsdil tatarlar n (azrbaycanllarn - msul

red.) syan onlar bizim dstyimiz min olanadk davam edckdir. gr

qbul edilmis ki, Bakdak bolevik hakimiyyti Britaniya v ran n ox

byk thlk dourur v buna gr d devrilm lid ir, onda biz tatarlar

(azrbaycanllar - msul red.) pulla tmin etmliy ik". Yeri glmikn hmin

vaxt Bakda 53 nfr Britaniya hrbi qulluqusundan ibart dst tutulmudu. Bu

istiqamtd Tiflisd tkil olunmu "Azrbaycanda qurtulu komitsi" ilyird i.

Hmin komit il laq saxlayan "ttihad" partiyas z faliyytini

gclndirmidi. ttihadlardan Bak qzasnda, Lnkranda, Zaqatalada syanlar

qaldrmaq n nzrd tutulan oxlu silah akar edilmidi.

Antisovet qvvlr hali arasnda XI Qzl o rdu leyhin i grr,

"mslman kommunistlrinin xyantkarl", "mummilli flakt" v s.

haqqnda fikirlr yayrdlar. Torpaqlarn msadirsi haqqnda dekret

verilmsindn xbr tutan mlkdarlar Qarabada v Azrbaycann baqa

qzalarnda cidd-chdl ayilr yaymaa balamdlar ki, Qzl ordu

"mslmanlar btnlkl qrmaq n glir"28

.

RSFSR Xalq Xarici lr Komissarl v danak Ermnistan

nmayndlri arasnda danqlar zaman Azrbaycann bzi ra zilrin in

mbahisli elan edilmsi d halinin hvali-ruhiyysinin sovet hakimiyyti

37

leyhin dyimsind myyn rol oynamd. Qzl ordu hisslrin in

bzilrinin nmayndlrinin yerlrd zlrin i ox vaxt ial kimi aparmalar

da halid sovet hakimiyytin qar myusluq doururdu. Xalq ktlvi

rekvizisiyadan, rzaq v mallarn zorla msadirsindn, Qzl ordu komandanl

xsusi bsi nmayndlrinin zbanalndan hiddtlndiyini bild irird i. Yeni

hakimiyytin din leyhin davakar hrktlrindn istifad edn dindarlar,

fanatiklr qz n antisovet faliyyt balayaraq halini silah l xlara

sslyirdilr29

.

M..Rsulzad yazrd : "stiqlaldan bir ay sonra artq btn

Azrbaycan mmlktinin mdhi bir istilaya mruz qald n ac bir surtd

drk etmidi... Xalq thmml elmdi. syan etdi"30

.

syanlarn tbbslri Gncdki milli qvvlr oldu. Onlar mayn

25-d sovet hakimiyytin v Qzl o rdu qarnizonuna qar fal silah l x lara

baladlar. Azrbaycan ordusunun yenidn tkilinin, milli zabit lrin xidmtdn

xarlmasn n dourduu gcl narazlq silah l toqqumalarn kskinl msin

kmk edirdi. Gnc qarnizonu komandirin in v zabitlrin in Qzl ordu

nmayndlri il vz olunmas ona gtirib xard ki, 1800 nfrlik Gnc

qarnizonu mayn 28-dn 29-na ken gcc syan qaldrd v hrin

mslmanlar yaayan hisssini tutdu. syann yatrld b ir ncc gn rzind

minlrl syan hlak oldu. Onlarn arasnda grkmli ict imai-siyasi xadimlr

var idi. Generallar, yksk rtbli zab itlr, o cmldn general-mayor Mmmd

Mirz Qacar, general-mayor Cavad by xlinski, polkovnik Cahangir by

Kazmbyov qtl yetirildilr, bir oxlar is Nargin adasna srgn edilib orada

glllndi. Hbs edilmi mhur generallar . xlinski v S. Meh mandarov

N.N.Nrimanovun tkidi saysind azad edildilr v onun V..Len in mktubu

il hrbi xidmtd istifad olunmaq n Moskvaya gndrildilr.

General Nuru paann rhbrliy i il Qarabada balayan syan ua,

Adam v Brdni hat etmidi. syanda Azrbaycan piyada polku v yerli

bylrin silah l dstlri itirak edird ilr. XI Qzl ordunun 2-ci svari

korpusunun v 32-ci atc diviziyann hisslri Qaraba syann nc gnnd

- 1920-ci il iyunun 15-d tamamil yatrdlar31

.

Qaraba syannn yatrld vaxt Zaqatala dairsind syan qalxd v

ki blgsinin bir hisss ini d brd. 1920-ci ilin iyununda Grcstan

parlamentinin zvlri Zaqatala blgsind sovet hakimiyytin qar tviqat

gclndirmidilr. Onlar hali arasnda ayi dolu intibahnamlr yayrdlar ki,

guya "gr Zaqatala dairsini Grcstana vermslr, Grcstan zor gcn tabe

olmaa mcbur edck"32

.

Zaqatalada sovet hakimiyytin qar syan 1920-ci il iyunun 6-da bel

bir bhan il baland ki, guya "Grcstan Azrbaycana mharib elan

38

etmidir". Knll partizan dstlrinin tkili d bu yozumla aparlrd. x

cn bhan halinin silah thvil vermsi bard mr oldu. Molla Hafiz

fndinin balq etdiyi syanlar ( 1000 nfrdn ox adam) v onlara

qoulmu Azrbaycan qounlarnn qarovul batalyonunun btn zabitlri iyunun 9-

da Zaqatala qalas n, teleqraf tutdular v inqilab komitsinin zvlrini, sovet

iilrinin hamsn hbs etmy baladlar. Qzl ordu komandirlri etiraf edird ilr

ki, Zaqataladak syan da "Qarabadak syan zaman olduu kimi,

ksinqilablara mnasibtd eyni amanszlqla yatrld v halin in trk-silah

edilmsin baland... Btnlkd syanlardan 6 mindn ox xarici v rus tfngi,

karabini, berdankas, 8 pulemyot v byk miqdarda tapana, mxtlif pistolet v

digr dy sursat alnd"33

. Baqa bir sndd - hrbi mlumatda is deyilirdi:

"Zaqatalann n yoxsul sinfi trfndn ruh ykskliyi v " Yaas n sovet

hakimiyyti!" sdalar il qarlanan Qzl ordu hisslri iyunun 18-d hr

daxil oldular v qalan tutdular"34

.

Azrbaycan ordusu hisslrinin (8 min adam, 24 pulemyot, 8 da topu, 2

shra topu v klli miqdarda lvazimat) dayand Xankndind sovet qounlar

glndk, drd shra topu istisna olmaqla, general C. xlinskinin v digr

zabitlrin kmyi il Krdstana -Sultan by Sultanovun srncamna

gndrilmidi. Sultan by Sultanovun hatsindki adamlar krdlr arasnda gcl

dini-ovinist tbliat aparr, onlar sovet hakimiyytin qar x etmy

hazrlayrd lar35

. Yaranm vziyyt bard S. Sultanov Azrbaycan nqilab

Komitsin dflrl mlumat vcrmi, lakin msbt cavab alm