3

Azərbaycan dövlətçiliyi

Müqavilələr

Üsyanlar

Döyüşlər

Azərbaycan tarixində ilk dəfə baş vermiş hadisələr

Torpaq mülkiyyət formaları

vergi sistemi Memarlıq abidələri

pul vahidləri

Anar İsayev Ramil Rəhimov

Abituriyentlər üçün vəsait

TARİXİ

MƏLUMATLAR

Azərbaycan tarixi

4

Azərbaycan dövlətçiliyi

e.ə III-II minillik Azərbaycanın cənubunda Aratta, Kuti və Lullubi dövlət qurumlarının yaranması.

e.ə XXII əsr Kutilərin Mesopotomiyada 100 illik hakimiyyəti.

e.ə IX əsr - e.ə 590 Manna dövlətinin mövcud olması.

e.ə 321 – 227 Atropatena dövlətinin mövcud olması.

e.ə IV əsr – e. 705 Albaniya dövlətinin mövcud olması.

e.ə II əsr– e. I əsri Albaniyada yerli mənşəli Aranilər sülaləsinin hakimiyyəti.

I–V əsrlər Albaniyada türk mənşəli Arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti.

629–705 Albaniyada sabir mənşəli Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti.

629–705 Girdiman knyazlığının mövcud olması.

IX–XI əsrlər Azərbaycanda siyasi intibah dövrü, ilk feodal dövlətlərin yaranması.

951 Şəddadilər tərəfindən Dəbil əmirliyinin yaranması.

861–1538 Şirvanşahlar dövlətinin mövcud olması.

879–941 Sacilər dövlətinin mövcud olması.

941–981 Salarilər dövlətinin mövcud olması.

981–1054 Rəvvadilər dövlətinin mövcud olması.

971–1088 Şəddadilər dövlətinin mövcud olması.

VIII əsr – 1551 Müstəqil Şəki hakimliyinin mövcud olması.

1108–1227 Marağada Ağsunqurilər sülaləsinin hakimiyyəti.

1136–1225 Atabəylər dövlətinin mövcud olması.

1225-1231 Azərbaycanda Xarəzmşah Cəlaləddinin dövlətinin qurulması.

1235–1256 Azərbaycanın Ali Monqol xanının canişinləri tərəfindən idarə olunması.

1256–1357 Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin Azərbaycanda hakimiyyəti.

1357-1410 Azərbaycanın Calairilər dövləti (1340–1410) tərəfindən fasilələrlə idarə edilməsi.

1386-1408 Azərbaycanın Teymurilər dövləti tərəfindən fasilələrlə idarə edilməsi.

1410–1468 Qaraqoyunlu dövlətinin mövcud olması.

1468–1501/1503 Ağqoyunlu dövlətinin mövcud olması.

XIII əsr – 1501 Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi dövrü.

1501–1736 Səfəvilər dövlətinin mövcud olması.

1736-1747 Nadir şah Əfşar imperiyasının mövcud olması.

XVIII əsrin II yarısı Azərbaycanda xanlıqlar dövrü. Ölkənin xanlıqlara, sultanlıq və məlikliklərə parçalanması.

1726–1806 Quba xanlığının mövcud olması.

1743-1819 Şəki xanlığının mövcud olması.

1747–1804 Gəncə xanlığının mövcud olması.

1747–1806 Bakı xanlığının mövcud olması.

1747–1806 Dərbənd xanlığının mövcud olması.

1747–1813 Qaradağ xanlığının mövcud olması.

1747–1828 İrəvan xanlığının mövcud olması.

1747–1826 Lənkəran (Talış) xanlığının mövcud olması.

1747–1826 Marağa xanlığının mövcud olması.

1747–1827 Naxçıvan xanlığının mövcud olması.

1747–1928 Sərab xanlığının mövcud olması.

1747-1820 Şamaxı xanlığının mövcud olması.

1747–1797 Urmiya xanlığının mövcud olması.

1747–1820 Ərdəbil xanlığının mövcud olması.

1748–1822 Qarabağ xanlığının mövcud olması.

5

1748–1828 Xoy xanlığının mövcud olması.

1748–1780 Təbriz xanlığının mövcud olması.

1747–1922 Maku xanlığının mövcud olması

1928-1918 Şimali Azərbaycanda Rusiya idarəçiliyi dövrü.

1918. 25 aprel–31 iyul Bakı XKS-in mövcud olması.

1918 28.V-1920 28.IV Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin mövcud olması.

1918 1.VIII-15.IX Bakıda “Sentrokaspi” diktaturasının mövcud olması.

1918.XI- 1919.III Naxçıvanda “Türk Araz Respublikası”nın mövcud olması.

1920-1991 Azərbaycan SSRİ-nin mövcud olması.

1991 18 oktyabr Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması.

Döyüşlər

Qədim dövr. Albaniya və Atropatena tarixinə aid döyüşlər

e.ə 714 Mannanın Uişdiş vilayəti yaxınlığında döyüş. Döyüşdə I Rusa və onun köməyinə gəlmiş Manna

canişinləri məğlub oldu, I Rusa isə Urartuya qaçdı.

e.ə 653 İskitlərlə Midiya hökmdarı Kaştariti arasında döyüş. Döyüş nəticəsində Kaştariki həlak oldu və

Midiya İskitlərin hakimiyyəti altına düşdü, Midiyada 28 illik İskit ağalığı dövrü (e.ə 653-625) başladı.

e.ə 650 Assuriya hökmdarı Aşşurbanipal ilə Manna hökmdarı Ahşeri arasında döyüş. Döyüşdə Aşheri

məğlub oldu, Mannanın bir sıra şəhərləri o cümlədən İzurtu tutulub dağıdıldı.

e.ə 530 Araz çayı yaxınlığında döyüş. II Kirin Tomrisin başçılığ etdiyi massaget tayfaları ilə döyüşdə

məğlub edilərək öldürülməsi.

e.ə 331 Qavqamela döyüşü. III Daranın İsgəndərə məğlub olması.

e.ə 190 Maqneziya döyüşü. Roma dövlətinin Selevik hökmdarı III Antioxu məğlub etməsi və

Atropatenanın yenidən müstəqil olması.

e.ə 66 Kür sahili döyüşü. Pompeyin başçılığı ilə Roma qoşunlarının Albanları məğlub etməsi.

e.ə 65 Qanıx çayı döyüşü. Roma ordusunun hiylə ilə albanları məğlub etməsi.

e.ə 38 Fraaspa döyüşü. Roma sərkərdəsi Antoninin atropatenalılara məğlub olaraq geri çəkilməsi.

e.ə 34 Albanlarla Parfiya arasında döyüş. Alanların albanlara köməyə gəlməsi.

338 Sanatürklə ermənilər arasında döyüş. Döyüşdə albanların məğlub olması və Sanatürkün həlak

olması.

359 Amid döyüşü. Albanların köməyi ilə sasanilərin Roma və erməni qoşunlarını məğlub edərək

Albaniyanın Arsax, Naxçıvan və Kaspiana vilayətlərini geri qaytarması.

371 Dizirav döyüşü. Roma və erməni qüvvələrinin Sasani və albanları məğlub edərək Albaniyanın Uti,

Şakaşen, Girdiman və Kolt vilayətlərini işğal etməsi.

662 Kür çayı yaxınlığında döyüş. Albaniyaya hücum edən xəzərlərin Cavanşir tətəfindən məğlubiyyətə

uğradılması.

665 Araz çayı yaxınlığında döyüş. Döyüşdə xəzərlərin üstünlüyü ələ alaraq albanlardan xeyli əsir və

qənimət ələ keçirməsi.

Sasanilər ilə ərəblər arasında baş vermiş döyüşlər

636 Kadisiyyə döyüşü. Alban sərkərdəsi Cavanşirin sasanilər tərəfindən vuruşması. Ərəblərin sasanilər

üzərində qələbə qazanması.

638 Ktesifon (Mədain) döyüşü. Ərəblərin sasani ordusunu məğlub etməsi.

640 Nahəvənd döyüşü. Ərəblərin sasani ordusunu məğlub etməsi.

642 Həmədan döyüşü. Ərəblərin sasani ordusunu məğlub etməsi. Döyüşdən sonra ərəblər Qum və

Kaşanı tutdular və xilafət ordusu Azərbaycana daxil oldu.

644 Ərdəbil yaxınlığında döyüş. Cənubi Azərbaycan mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzadın ərəb

ordusuna məğlub olaraq əsir alınması.

Ərəblərlə xəzərlərlər arasında baş vermiş döyüşlər

643 I Bələncər döyüşü. Xəzərlərin ərəb ordusu üzərində qalib gəlməsi.

653 II Bələncər döyüşü. Xəzərlərin ərəb ordusu üzərində yenidən qalib gəlməsi.

730-cu illər Savalan döyüşü. Xəzərlərin ərəb ordusu üzərində parlaq qələbə çaldı.

VIII 30-cu illəri Hilat döyüşü. Ərəblərin xəzərlərin hücumunu çətinliklə dayandıra bilməsi.

6

Ərəblərlə xürrəmilər arasında baş vermiş döyüşlər

829 I Həştadsər döyüşü. Xürrəmilərin ərəb ordusunu məğlub etməsi.

830 I Həmədan döyüşü. Xürrəmilərin ərəb ordusunu məğlub etməsi.

833 II Həmədan döyüşü. Xürrəmilərin ilk dəfə məğlub olması.

836 II Həştadsər döyüşü. Xürrəmilərin ərəb ordusunu məğlub etməsi.

837 Bəzz döyüşü. Xürrəmilərin ərəb ordusuna məğlub olması.

Səlcuq və Atabəylər tarixinə aid döyüşlər

1040 Dəndənəkan döyüşü. Səlcuqların Qəznəviləri məğlub etməsi.

1071 Məlazgird döyüşü. Səlcuqların Bizans ordusunu məğlub etməsi.

1121 Didqori döyüşü. IV Davidin Tiflis Müsəlman əmirliyini məğlub etməsi.

1161 I Həmədan döyüşü. Şəmsəddin Eldənizin İraq Səlcuq sultanlığının varislərini müdafiə edən Əmir

İnancı məğlub etməsi.

1190 II Həmədan döyüşü. Qızıl Arslanın sultan III Toğrula qalib gəlməsi.

1194 Şəmkir və Beyləqan döyüşləri. Şivanşahlarla gürcü qoşunlarının Atabəy Əbu-Bəkrin qoşunlarını

məğlub etməsi.

Qaraqoyunlu tarixinə aid döyüşlər

1387 Çapaqçur döyüşü. Qara Məhəmmədin Əmir Teymurun hərbi qüvvələrini məğlub etməsi.

1394 Bağdad döyüşü. Teymurilərin cəlari və Qaraqoyunlu qüvvələrini məğlub edilməsi.

1406 I Şənbi-Qazan döyüşü. Qaraqoyunlu Qara Yusifin teymuri Əbu-Bəkri məğlub etməsi.

1408 Sərdurud döyüşü. Qara Yusifin teymuri Miranşahı məğlub etməsi və teymuriləri Azərbaycandan

tamamilə çıxarması.

1410 II Şənbi-Qazan döyüşü. Qara Yusifin Cəlairi Sultan Əhmədi məğlub etməsi

1412 Kür çayı sahili döyüşü. Şivanşah I İbrahimin Qara Yusifə məğlub olaraq vassal asılılığına düşməsi.

1421 Alaşkerd döyüşü. Qaraqoyunluların Teymuri Şahruxa məğlub olması.

1427 Salmas döyüşü. Teymuri Şahruxun İsgəndər başda olmaqla Qaraqoyunlu qüvvələrini məğlubiyyətə

uğratması.

1435 Təbriz döyüşü. Sultan Şahrux və I Xəlilullahın birləşmiş qüvvələrinin qaraqoyunluları məğlub

etməsi. Qaraqoyunluların Teymurilərdən vassal asılılığına düşməsi.

1460 Samur çayı döyüşü. Qaraqoyunlu Cahanşahın və Şirvanşah I Xəlulullahın birləşmiş qoşunlarının

qızılbaşları məğlub edərək Şeyx Cüneydi öldürməsi.

1467 Muş döyüşü. Uzun Həsənin Qaraqoyunlu dövlətinin varlığına son qoyması.

Ağqoyunlu tarixinə aid döyüşlər

1461 Qoyluhisar döyüşü. Uzun Həsənin Osmanlı qoşununa ağır zərbə vurması.

1472 Beyşehir döyüşü. Osmanlıların ağqoyunlular üzərində ələbə qazanması.

1473 1 avqust Malatya döyüşü. Uzun Həsənin Osmanlılar üzərində qələbə qazanması.

1473 11 avqust Otluqbeli (Tərcan) döyüşü. Uzun Həsənin Osmanlılara məğlub olması.

1484 Qarabulaq döyüşü. Topal Əhmədin başçılıq etdiyi üsyançıların Ağqoyunlu Sultan Yaqub tərəfindən

məğlub edilməsi.

1488 Şahdağ döyüşü. Şeyx Heydər Səfəvinin Şirvanşah Fərrux Yasar tərəfindən məğlub edilərək

öldürülməsi.

1491 Van döyüşü. Süleyman bəy Bicanoğlunun Sufi Xəlili məğlub edərək hakimiyyəti ələ alması.

1492 Bərdə döyüşü. Rüstəm Mirzənin Bicanoğlu və Baysunquru məğlub etməsi.

1493 Əhər döyüşü. Qızılbaş Sultanəli ilə Ağqoyunlu Rüstəm Mirzənin Baysunquru məğlub etməsi.

1494 Şəməsi döyüşü. Rüstəm Mirzənin müttəfiqi olan Sultanəlini məğlub etməsi.

1496 Sultaniyyə döyüşü. Gödək Əhmədin Ağqoyunlu qüvvələrini darmadağın etməsi.

1496 Naxçıvan döyüşü. Gödək Əhmədin Rüstəm Mirzənin əsas hərbi qüvvələrini məğlub edərək

Ağqoyunlu taxtını ələ keçirməsi.

1497 İsfahan döyüşü. Ağqoyunlu feodallarının Gödək Əhmədi məğlub edərək taxtdan salması.

1501 Şərur döyüşü. Şah İsmayılın Əlvənd Mirzəni məğlub edərək Ağqoyunlu dövlətinin birinci qoluna

son qoyması.

1503 Almaqulağı döyüşü. Şah İsmayılın Sultan Muradı məğlub edərək Ağqoyunlu dövlətinin ikinci

qoluna son qoyması.

Səfəvilər tarixinə aid döyüşlər

1500 Çabanı döyüşü. İsmayılın Şirvanşah I Xəlulullahı məğlub edərək öldürməsi.

7

1510 Mərv döyüşü. Şah İsmayılın Şeybani xanı məğlub edərək Xorasanı tutması.

1514 Çaldıran döyüşü. Şah İsmayılın Osmanlılara məğlub olaraq Şərqi Anadolu və Mesopotomiyanın bir

hissəsini itirməsi.

1516 Qoçhisar döyüşü. Osmanlıların qalib gələrək Təbrizi tutması.

1537 Salyan döyüşü. Şirvan qoşunu tərəfindən kələntər Məhəmməd Aminin başçılıq etdiyi Şirvan

üsyançılarını darmadağın edilməsi.

1548 Həmədan döyüşü. Əlqas Mirzənin məğlub edilərək Qəhqəhə qalasındakı izindana salınması.

1549 Əlişaban döyüşü. Qızılbaş əmiri Abdulla xanının Şirvan üsyançılarını məğlub etməsi.

1554 Buğurd qalası ətrafında döyüş. Osmanlı qoşun hissəsinin darmadağın edilməsi.

1554 Gülüstan qalası yaxınlığında döyüş. Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclının Qasım Mirzənin

tərəfdarlarını məğlub etməsi.

1578 9 avqust Çıldır döyüşü. İmamqulu xan Qacarın rəhbərliyi ilə qızılbaşların Osmanlılara məğlub olması.

1578 sentyabr Qanıx (Alazan) döyüşü. Döyüşdə osmanlı ordusu böyük itki verdi, qızılbaşlar isə xeyli qənimət və

əsir əldə etdilər.

1578 Tiflis yaxınlığında döyüş. Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xanın Mustafa Lələ paşanın üzərinə qəfil

hücum edərək 20 min nəfər osmanlı ordusunu qırması və qızılbaşların xeyli qənimət əldə etməsi.

1578 28 noyabr Mollahəsənli döyüşü. Qızılbaş qoşununun Osman paşanın köməyinə gəlmiş Krım xanı Adil

Gərayın ordusu darmadağın etməsi.

1581 Şabranla Şamaxı arasında döyüş. Şirvan hakimi Peykər xanın Krım türklərini və osmanlıların

birləşmiş qoşununu məğlub edərək Qazı Gəray əsir alması.

1583 “Məşəl savaşı” döyüşü. Döyüşün osmanlı qüvvələrinin üstünlüyü ilə başa çatması.

1585 dekabr Sufiyan döyüşü. Döyüşdə əvvəlcə qızılbaşlar osmanlılara ağır zərbə vurdular. Lakin osmanlıların

sayca üstünlüyü qızılbaşları geri çəkilməyə məcbur etdi.

1605 noyabr Osmanlı paşası Ciqaloğlu Sinan paşa ilə Səfəvilər arasında döyüş nəticəsində osmanlılar sayca

üstün olsalar da, Səfəvi qoşunu qələbə çaldı və Ciqaloğlu Diyarbəkirə çəkildi.

1618 Sınıq körpü döyüşü. Səfəvilərin osmanlıları məğlub etməsi.

1625 Əlikitay döyüşü. Şah Abbasa qarşı baş vermiş üsyanın yatırılması.

1711 Şirvan bəylərbəyinin qoşunu ilə Car üsyançıları arasında döyüş. Döyüşdə üsyançılar qalib gəldi və

Şirvan bəylərbəyi döyüş meydanında həlak oldu.

1731 Üçkilsə (Üçmüədzin) döyüşü. II Təhmasibin Osmanlılar tərəfindən ağır məğlubiyyətə

uğradılıması.

1731 Həmədan yaxınlığında döyüş. Osmanlı qoşunları üçün İsfahana yol açılması.

1733 yanvar Bağdad döyüşü. Nadir xanın Osmanlı qoşununa güclü zərbə endirməsi.

1735 Üçmüəzdin döyüşü. Nadir şahın osmanlılara qalib gəlməsi

1743 Şamaxı yaxınlığında Şirvan düzənliyində döyüş. Döyüş nəticəsində I Sam Mirzənin qoşunu

darmadağın edildi və Nəsrullah Mirzə Şamaxıda Nadir şah idarə üsulunu bərpa etdi.

1743 Şahbulağı döyüşü. Nəsrullah Mirzənin II Sam Mirzəni məğlub etməsi.

Xanlıqlar dövrünə aid döyüşlər

1748 Bayat savaşı. Hacı Çələbi xanın müttəfiqi Şamaxı xanlığının qoşunlarıyla Qarabağ xanlığında

məğlub olaraq geri qayıtması.

1749 Ballıqaya döyüşü. Xaçın məliyi Məlik Mirzənin məğlub olaraq Pənahəli xanın hakimiyyətini

tanıması.

1752 Qəşmə döyüşü. Urmiya xanı Fətəli xan Əfşarın Kərim xan Zəndi məğlub etməsi.

1752 Miyanə döyüşü. Fətəli xan Əfşarın Kərim xan Zəndin qoşununu məğlub edərək onun qardaşı

İsgəndər xanı əsir tutaraq edam etməsi.

1757 “Xatın arxı” döyüşü. Pənahəli xanın Məhəmməd Həsən xan Qacar üzərində qələbə qazanması.

1763 Qaraçəmən döyüşü. Urmiyalı Fətəli xan Əfşarın Kərim xan Zəndi məğlub etməsi.

1767 Qubalı Fətəli xanla Məhəmməd Səid xan və Ağası xan arasında döyüş. Döyüş nəticəsində

Məhəmməd Səid xan və Ağası xan məğlub oldular, Şamaxı xanlığının torpaqları Quba və Şəki

xanlıqları arasında bölüşdürüldü. Şamaxı xanlığının qərb hissəsi Şəki xanlığına başq qalan

ərazilər isə Quba xanlığına birləşdirildi.

1768 sentyabr Fətəli xanla mütəffiq qoşunları arasında döyüş. Döyüş nəticəsində Fətəli xan qalib gəldi və Şəki

xanlığının ixtiyarında olan Şamaxı torpaqları Quba xanlığına birləşdirildi.

1774 Gavduşan döyüşü. Qubalı Fətəli xanın müttəfiq xanlar tərəfindən məğlub edilməsi.

8

1783 Təbriz yaxınlığında döyüş. Təbriz xanı Xudadad xanın Əhməd xanla birləşərək Urmiyalı

İmamqulu xan Əfşar və onun müttəfiqi sərablı Əli xan Şəqaqi üzərində qələbə qazanması.

1785 Qubalı Fətəli xanla Məhəmmədhəsən xan arasında döyüş. Qubalı Fətəli xanın Məhəmmədhəsən

xanı məğlub edərək Şəki xanlığını Quba xanlığından asılı vəziyyətə salması.

1788 Şamaxı yaxınlığında döyüş. Məhəmmədhəsən xanın məğlub olması və Şəki xanlığının yenidən

Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşməsi.

1796 Alpar döyüşü. 500 nəfərlik rus hərbi dəstəsinin Qubalı Şeyxəli xan tərəfindən darmadağın edilməsi.

1803 mart Qanıx (Alazan) döyüşü. General Qulyakovun başçılığı ilə rus ordusunun Car-Balakən camaatı

üzərində qələbə qazanması.

1804 Zaqatala döyüşü. Üsyançılar tərəfindən rus ordusunun məğlub edilməsi və General Qulyakovun

döyüşdə öldürülməsi.

I Rus-İran müharibəsi dövrünə aid döyüşlər

1804 Üçmüədzin döyüşü. Rusların İran ordusuna məğlub olması.

1804 Qəmərli döyüşü. Rus qoşunlarının İran ordusuna məğlub olaraq geri çəkilməsi.

1806 oktyabr Şəki yaxınlığında döyüş. Döyüşü nəticəsində ruslar qalib gələrək Şəkini ələ keçirdilər və Səlim

xan İrana qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Xanlığı idarə etmək üçün rusiyapərəst Cəfərqulu xan

başda olmaqla müvəqqəti idarə yaradıldı.

1807 Gümrü döyüşü. Rusların osmanlı qoşununu məğlub etməsi.

1809 Qarababa döyüşü. Abbas Mirzənin rus qoşunlarını məğlub etməsi.

1812 10 oktyabr Aslandüz döyüşü. Rus generalı Kotlyarevskinin başçılığı ilə rusların Abbas Mirzə üzərində

əhəmiyyətli qələbə qazanması.

1812 Lənkəran döyüşü. Generalı Kotlyarevskinin başçılığı ilə rusların Lənkəran xanlığını işğal etməsi

II Rus-İran müharibəsi dövrünə aid döyüşlər

1826 Şəmkir döyüşü. Rusların qalib gələrək, İran ordusunu Şuşanın mühasirəsindən əl çəkməyə məcbur

etməsi.

1826 Gəncə döyüşü. İran qoşunlarının məğlub olması, II Rusiya-İran müharibəsinin taleyinin həll

olunması.

1827 iyul Cavanbulaq döyüşü. Rusların qələbə çalaraq Abbasabad qalasını işğal etməsi. Bu qələbə İrəvan

xanlığının taleyində faciəli rol oynadı.

1827 20 sentyabr Sərdarabad döyüşü. Rusların qalib gələrək Sərdarabad qalasını tutması.

Müqavilələr

e.ə 714 Manna hökmdarı Ullusun ilə II Sarqon arasında Sirdakka şəhərində sövdələşmə imzalanması.

387 Roma ilə Sasanilər arasında sülh müqaviləsi. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Albaniyanın Dzirav

döyüşündə itirdiyi vilayətlər geri qaytarıldı, Van gölü sahilindən qərbdə yerləşən kiçik erməni

çarlığının ərazisi Roma ilə sasanilər arasında bölüşdürüldü və erməni çarlığı süqut etdi.

629 Roma-Sasani müqaviləsi. Müqavilənin şərtinə görə Albaniya Sasanilərin hakimiyyəti altında qaldı.

644 Ərəb sərkərdəsi Bukeyr İbn Abdullah ilə Cənubi Azərbaycan mərzbanı İsfəndiyar aarasında sülh

müqaviləsi bağlanması. Sülhün şərtlərinə əsasən Azərbaycan əhalisi “imkanları daxilində” ərəblərə

can vergisi - cizyə verməli idi, qadınlar, uşaqlar can vergisindən azad edilirdilər, əhali ərəblərə

tabe olmalı, nəzərdə tutulan vergini verməli idi, ərəblər yerli əhalinin dininə, adət-ənənələrinə və

məişət işlərinə qarışmamağı öhdələrinə götürdülər, könüllü olaraq ərəb ordusunda qulluq edənlər

bütün vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edildilər, ərəblər onlara tabe olmayıb ölkəni tərk etmək

istəyənlərə imkan yaratdılar.

665 Cavanşir ilə Xəzər xaqanı arasında sülh bağlanması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Albanlar hər il

xəzərlərə xərac verməyə razı oldular, bunun müqabilində bütün əsirlər və qənimətlər albanlara

geri qaytarıldı.

681 Varaz Trdat ilə xəzərlər arasında sülh müqaviləsi bağlanması. Sülhün şərtinə görə xəzərlər

Albaniyanı tərk etdilər.

VII 40-cı illəri Ərəblərin Şirvan hökmdarı Şəhriyarla sülh bağlaması. Sülhün şərtlərinə görə Şirvan əhalisi

ərəblərə xərac və cizyə verməli, bu vergilər şimaldan hücum edən türkləri və digər din sabihlərini

dəf etmək üçün burada saxlanılacaq qoşuna sərf edilməli idi.

9

VIII 30-cu illəri Ərəblərlə xəzərlər arasında sülh müqaviləsi bağlanması. Sülhün şərtinə görə xəzərlərin bir hissəsi

İslam dinini qəbul etdi.

1225 Xarəzmşah Cəlaləddinin Şirvanşah III Fəribürz Cəlaləddin ilə müqavilə bağlaması. Həmin

müqavilənin şərtlərinə əsasən III Fəribürz Cəlaləddinə müəyyən miqdarda xərac verərək ondan

asılı vəziyyətə düşdü, Şirvanşahlar daxili müstəqilliyini saxladı.

1348 Çobani Əşrəflə Şirvanşah Kavus arasında saziş imzalanması. Sazişə əsasən Şirvanşahlar

çobanilərin ağalığını tanıdı, bunun müqabilində Çobani Əşrəf Şirvandan geri çəkildi.

1474 Uzun Həsənin gürcü hakimi VI Baqratla sülh bağlaması. Sülhün şərtinə görə Tiflis də daxil omaqla

Şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü.

1500 Əbhər sazişi. Əbhər sazişinin şərtlərinə əsasən Ağqoyunlu dövləti şahzadə Murad Mirzə ilə Əlvənd

Mirzə arasında iki yerə bölündü, bütün Ərəb İraqı, Fars və Kirman Ağqoyunlu Murad Mirzəyə

keçdi, Qızılüzən çayı sərhədd olmaqla Diyarbəkir və Kürdən Cənubdakı Azərbaycan torpaqları və

Qarabağ Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəyə verildi. Əbhər sülhü nəticəsində Ağqoyunlu dövləti iki yerə

parçalandı, dövlətin hərbi qüdrəti sarsıldı və süqutu sürətləndi.

1555 29 may Amasiyada sülhü. Sülhün şərtlərinə görə Qərbi Gürcüstan, Osmanlıların ixtiyarına keçdi,

Gürcüstanın Şərq vilayətləri Səfəvilərin ixtiyarında qaldı.

1590 İstanbul sülhü. Sülhün şərtlərinə əsasən Azərbaycan ərazisi Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında

bölündü, Şirvan, Qarabağ, Sərab, Marağa, Təbriz və onların qərbində yerləşən torpaqlar

Osmanlılara verildi, Şərqi Gürcüstan, İranın bəzi qərb vilayətləri Osmanlı imperiyasının tərkibinə

qatıldı, Qaradağ, Xalxal, Ərdəbil və Talış (Lənkəran) vilayətləri Səfəvilərdə qaldı.

1612 17 oktyabr Sərab sülhü. Sülhünşərtlərinə əsasən 1555-ci il Amasiya sülhünün şərtləri bərpa olundu, Səfəvilər

rusların tikdiyi Terek qalasının dağıdılması barədə sultanın əmrinə mane olmamalı idilər, Osmanlı

dövləti Azərbaycan, Şərqi Gürcüstan və Şərqi Anadolunun Səfəvi dövlətinə mənsub olmasını

rəsmən tanıdı.

1618 sentyabr Mərənd sülhü.. Bu sülhün şərtləri 1612-ci il Sərab sülhündən elədə fərqlənmirdi.

1639 17 mayın Qəsri-Şir sülhü. Sülhün şərtlərinə görə Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə son qoyuldu, İraqi Ərəb

Osmanlılarda, Zəncir qalasından şərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qaldı, Səfəvilər Van və Qars

qalalarına, Axalsıka hücum etməyəcəklərinə dair təminat verdilər.

1667 Rusiyanın qızılbaş ipəyini Haştərxan vasitəsilə Moskvaya və Qərbi Avropaya daşımaq hüququnu

inhisara almaq üçün Səfəvi dövləti ilə ticarət müqaviləsi imzalanması. Bu müqavilə Səfəvilərin

bütün hakimiyyəti dövründə ruslara gömrüksüz ticarət etmək hüququ, karvansaralarda və bazalarda

imtiyazlar verirdi.

1723 12 sentyabr Peterburuq müqaviləsi. Səfəvilərlə Rusiya arasında imzalanam Peterburq müqaviləsinin şərtlərinə

əsasən Xəzəryanı bölgələr – Səfəvilərin Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqları (Dərbənd, Bakı,

Salyan, Lənkəran, Rəşt və Ənzəli) Rusiyaya ilhaq edildi, bunun əvəzində Rusiya Səfəvi şahına

əfqanlarla müharibədə hərbi yardım edəcəyini öhdəsinə götürdü.

1724 12 iyul Rüsiya ilə Osmanlı arasında İstanbul müqaviləsinin imzalanması. Şülhün şərtlərinə görə Rusiya

Peterburq müqaviləsinin şərtlərin təsdiq edilməsinə nail oldu, Rusiya, Xəzəryanı bölgələr istisna

olmaqla, bütün Azərbaycan ərazisinin Osmanlılara verilməsinə razılıq verdi, Şirvan Osmanlıların

himayəsi altında yarımmüstəqil xanlıq elan olundu və Hacı Davud Şirvan xanı təsdiq edildi,

Şirvanın sahilyanı hissəsi isə Rusiyanın tabeliyinə verildi, Kürdən şimaldakı torpaqlarda

Osmanlılara hərbi qüvvə saxlamağa icazə verilmirdi və bu ərazilər yerli hakimlər tərəfindən idarə

olunmalı idi.

1727 12 dekabr Nabur müqaviləsi. Rusiya ilə Osmanlı sərhədinin müəyyənləşdirilməsi barədə Nabur

müqaviləsinin şərtlərinə əsasən ruslar 1727-ci ildə Cavad, Salyan, Şeşpara, Rustov, 1728-ci ildə

isə Quba və Təngəyə yiyələndilər.

1732 16 yanvar Kirmanşah sülhü. Səfəvilərlə osmanlılar arasında imzalanan Kirmanşah müqaviləsinin şərtlərinə

görə İrəvan, Gəncə, Şamaxı, Şirvan bölgələri Osmanlılara verildi, Osmanlı dövləti Həmədan,

Kirmanşah, Ərdəbil və Təbrizi Səfəvilərə qaytarmağa razılıq verdi, Araz çayı bu dövlətlər

arasında sərhəd oldu.

1732 21 yanvar Rəşt müqaviləsi. Səfəvilərlə ruslar arasında imzalanan Rəşt müqaviləsinin şərtlərinə görə Kürdən

cənubda yerləşən Xəzəryanı bölgələr Səfəvilər dövlətinə qaytarıldı, Səfəvilər dövləti isə

Osmanlıları Xəzəryanı bölgələrə buraxmamağı öhdəsinə götürdü, Səfəvilər dövləti ərazisində rus

tacirləri üçün güzəştli şərtlər nəzərdə tutuldu.

10

1733 fevral Bağdad müqaviləsi. Osmanlı qoşunlarının komandanı Əhməd paşa ilə Nadir xan arasında

imzalanan Bağdad müqaviləsinin şərtlərinə görə Osmanlılar son on ildə işğal edilmiş bütün

torpaqları Səfəvilərə qaytarmağı öhdəsinə götürdü, Osmanlılar Azərbaycanın cənubunda hərbi

əməliyyatlar dayandırılaraq buradan çıxarıldı.

1735 21 mart Gəncə müqaviləsi. Rusiya ilə Səfəvi dövləti arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə görə rus

qoşunu Xəzəryanı vilayətləri tamamilə tərk etməli idi.

1780 Gürcü çarı II İraklinin Hüseynəli xanla müqavilə bağlaması. Müqavilənin şərtlərinə əsasən

Hüseynəli xan ona ildə müəyyən məbləğdə pul verməyi vəd etdi, bunun müqabilində II İrakli

Gürcüstana köçürdüyü əhalini geri qaytarmağı və İrəvan xanlığının ərazi bütövlüyünü qorumağı

öhdəsinə aldı.

1783 24 iyul Georgiyevski traktatı. Gürcüstanın Rusiyanın himayəsinə keçməsi haqqında Georgiyevsk

traktatının (müqaviləsinin) şərtlərinə görə II İrakli özünün və varislərinin adından Rusiya çarının

ali hakimiyyətini qəbul etdi, Rusiya II İrakli çarlığının bütövlüyünə və Kartli-Kaxetiya tacının

qorunmasına təminat verirdi, Rusiya Gürcüstanı xarici hücumlardan qorumalı idi, Gürcüstan

taxt-tacının vəliəhdi Peterburqda rus çarı tərəfindən təsdiq etməli idi, II İrakli daxili idarəetmə

işlərində müsətəqilliyi saxlayır, xarici siyasətdə isə Tiflisdə otruracaq rus məmuru ilə

hesablaşmalı idi.

1802 26 dekabr Georgiyevski müqaviləsi. Georgiyevsk müqaviləsinin şərtlərinə əsasən bu müqaviləni

imzalayanlar İran hücum edən hallarda ona qarşı birgə çıxmağı öhdələrinə götürürdülər, Cənubi

Qafqazda rus tacirlərinin təhlükəsizliyi və Xəzər dənizində gəmiçilik inkişaf etdirilməli idi, Quba,

Dərbənd və Lənkəran xanları, həmçinin Tarku şamxalı, Qaraqaytaq üsmisi öz xahişləri ilə Rusiya

himayəsinə qəbul oluna bilərdilər.

1803 12 aprel “Andlı öhdəlik” adlı sənədin imzalanması. “Andlı öhdəliy”in şərtlərinə görə Car-Balakənin daxili

muxtariyyəti saxlanıldı, Carlılar Rusiya xəzinəsinə ipəklə xərac ödəməli, sədaqət əlaməti olaraq

Rusiyaya əmanətlər verməli, öz ərazisində rus qoşunlarını yerləşdirməli idi.

1805 14 may Kürəkçay müqaviləsi. Rusiya ilə Qarabağ xanlığı arasında 11 maddədən ibarət imzalanan

müqavilənin şərtlərinə əsasən Qarabağ xanlığı, xan, onun varisləri və xanlığın bütün əhalisi Rusiya

təbəəliyinə qəbul olundu, xanlıq müstəqil xarici siyasət hüququndan məhrum edildi, xanlığın

daxili idarəsi xanın ixtiyarında saxlanıldı, xan çar xəzinəsinə hər il 8 min çervon xərac verməyi

öhdəsinə götürdü, ruslar Şuşada rus qarnizonunun saxlanılmasına razılıq alındı.

1805 29 may Şəki xanlığının Rusiya ilə Kürəkçay müqaviləsi imzalaması.

1805 27 dekabr Şamaxı xanlığının Rusiya ilə Kürəkçay müqaviləsi imzalaması.

1812 16 may Buxarest sülhü. Osmanlı dövləti Rusiya arasında imzalanan Buxarest sülhünün şərtlərinə əsasən

Osmanlılar Cənubi Qafqazın böyük bir hissəsinin Rusiya tərəgindən işğal olunmasını təsdiq etdi

və 1806-1812-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsi başa çatdı.

1813 12 oktyabr Gülüstan sülhü. Bu müqaviləni İran tərəfindən Mirzə Əbülhəsən xan, Rusiya tərəfindən

Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Rtişşev imzaladılar. Gülüstan sülhünün şərtlərinə

əsasən: İran Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Quba, Bakı və Lənkəran xanlıqlarının ərazisinin,

Şərqi Gürcüstan və Dağıstanın Rusiyaya ilhaq edilməsini tanıdı, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının

İranın hakimiyyəti altında qalmasına razılıq verildi, Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq

hüququ yalnız Rusiyaya verildi, Rusiya tacirlərinin İranla ticarətində 5%-lik gömrük rüsumu

müəyyənləşdirildi, İran ərazisində rus tacirləri daxili gömrük rüsumlarını ödəməkdən azad

edildilər.

1814 25 noyabr Tehran müqaviləsi. İngiltərə ilə İran arasında imzalanan bu müqaviləyə əsasən İran hökuməti öz

sərhədləri tərəfindən Hindistanın təhlükəsizliyini təmin etməyi öhdəsinə götürürdü. Bunun

əvəzində isə İngiltərə İrana 1809-cu il müqaviləsi üzrə hər il müəyyən edilmiş məbləğdə maliyyə

yardımı göstərmək, silah və hərbi gəmilər ayırmaq haqqında üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə

yetirəcək, Gülüstan sülh müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxılmasına kömək göstərəcəkdi.

1823 İranla Osmanlı dövləti arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlanması.

1828 10 fevral Türkmənçay sülhü. İran ilə Rusiya arasında 15 maddədən ibarət Türkmənçay müqaviləsinin

imzalanması ilə II Rus-İran müharibəsi başa çatdı. Türkmənçay sülhünün şərtlərinə əsasən Rusiya

öz qoşunlarını Cənubi Azərbaycan torpaqlarından çıxarmağı öz öhdəsinə götürdü, İran Şimali

Azərbaycana olan iddialarından birdəfəlik əl çəkdi, İran əvvəllər işğal edilmiş xanlıqlarla birlikdə,

İrəvan və Naxçıvan xanlıqalarının da Rusiyaya ilhaq edilməsinə razılıq verdi, İran Xəzər

11

dənizinin Rusiyanın daxili dənizi olduğunu tanıdı, Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq

hüququ yalnız Rusiyaya verildi, İran Rusiyaya 20 milyon gümüş manat məbləğində təzminat

verməli və bu məbləğin çox hissəsi ödənilənə qədər Cənubi Azərbaycan vilayətləri Rusiyanın

işğalı altında qalmalı idi, əhalinin İrandan Cənubi Qafqaza hərəkətinə icazə verildi.

1829 2 sentyabr Ədirnə sülhü. Rusiya ilə Osmanlı arasında imzalanan Ədirnə sülhünün şərtlərinə əsasən Rusiya

Axalsıx paşalığının bir hissəsini Osmanlı dövlətindən aldı, Osmanlı dövləti bütün Cənubi

Qafqazın Rusiya tərəfindən işğal edilməsini tanıdı, Osmanlı dövlətindən Cənubi Qafqaza, eləcə

də Şimali Azərbaycana 84 min nəfərdən çox erməni köçürmək nəzərdə tutuldu.

1917 5 dekabr Ərzincan sazişi. Zaqafqaziya Komisarlığı ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanan bu sazişə əsasən

rus qoşunları Qafqaz cəbhəsindən geri çəkildi.

1918 3 mart Brest-Litovsk sülhü. Sovet Rusiyası ilə Almaniya arasında imzalanan müqavilənin şərtlərinə

əsasən: Rusiya I Dünya müharibəsindən çıxdı, 1877-1887-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsinə

qədərki sərhəd xətti bərpa edildi, Qars, Ərdahan və Batum vilayətləri Osmanlı imperiyasına

qaytarıldı, rus qoşunları osmanlı ərazilərində və sərhəddə yerləşən erməni silahlı birləşmələrini

tərk-silah etməyi öhdəsinə götürdü.

1918 4 iyun Batum müqaviləsi. AXC-in Osmanlı dövləti ilə Sülh və dostluq müqaviləsi imzalanması. Bu

müqavilənin şərtlərinə əsasən Osmanlı dövləti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıdı, Osmanlı

dövləti Azərbaycana hərbi yardım göstərməyi, müqavilənin 4-cu bəndinə görə ehtiyac olarsa,

Osmanlı dövləti Azərbaycana hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə götürdü.

1918 27 avqust Sovet Rusiyası ilə Almaniya arasında gizli Avqust sazişinin imzalaması. Avqust sazişinin şərtlərinə

əsasən Almaniya üçüncü bir dövlətin, yəni Osmanlı imperiyasının Bakıya daxil olmasına mane

olmağa çalışmalı, Rusiya isə bunun qarşılığında Bakı neftinin 1/4 hissəsini Almaniyaya verməli idi.

1919 16 iyun AXC hökuməti ilə Gürcüstan arasında hərbi-müdafiə müqaviləsi imzalanması. Müqavilənin əsas

məqsədi Denikindən qarşı birgə qorunmaq idi. Bundan başqa Gürcüstanda Azərbaycan səfirliyi

yaradıldı. Gürcüstanla Zaqatala dairəsi ətrafında ərazi mübahisəsi də dinc yolla həll edildi.

1919 yay AXC hökumətinin neft ixracı ilə əlaqədar xarici şirkətlərlə ticarət müqavilələri bağlaması.

1920 21 mart İranla Azərbaycan arasında Dostluq haqqında müqavilə imzalanması. Müqaviləyə əsasən İran

AXC-nin müstəqilliyini tanıdı, Təbrizdə baş konsulluq, Tehranda isə Azərbaycan səfirliyi açıldı.

1919 9 avqust İngilis-İran sazişi. Sazişin bağlanması nəticəsində: İran siyasi və iqtisadi cəhətdən Böyük

Britaniyadan asılı vəziyyətə düşdü. Saziş Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatına təkan

verdi, ingilis müstəmləkəçilərinə və İran hökumətinə qarşı mübarizə şiddətləndi.

1920 16 mart Moskva müqaviləsi. RSFSR ilə Turkityə arasında imzalanan müqavilənin 3-cü maddəsinə əsasən

Azərbaycanın himayəçiliyi altında Naxçıvanın muxtar ərazi olmasına razılıq verildi, Azərbaycan

Naxçıvanı üçüncü dövlətə güzəştə gedə bilməzdi.

1920 avqust Sovet Rusiyası ilə Ermənistan arasında müvəqqəti saziş bağlanması. Sazişə əsasən Şərur-Dərələyəz

qeyd-şərtsiz Ermənistana verildi, Rus qoşunlarının zəbt etdiyi Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan isə

mübahisəli ərazilər elan olundu.

1920 dekabr Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsi. Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanan müqavilənin

şərtinə görə İrəvan bölgəsi və Göyçə gölü istisna olmaqla, bütün Ermənistan ərazisi təxminən 10

min km2 hüdudlarında müəyyənləşdirildi.

1921 Sovet-İran müqaviləsi imzalanması.

1921 13 oktyabr Qars müqaviləsi. Rusiya ilə Türkiyə arasında imzalanan müqavilə ilə Naxçıvanın Azərbaycan

ərazisi olması bir daha təsdiqləndi, Naxçıvanın sərhədləri və gələcək statusu qəti olaraq

müəyyənləşdirildi.

1922 22 fevral Sovet respublikalarının RSFSR ilə saziş bağlaması. Bu sazişə əsasən ZSFSR ölkələri, o cümlədən

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə öz mənafeyini təmsil və müdafiə etməyi RSFSR-ə

tapşırırdı.

1992 15 may SSRİ hərbi əmlakının bölüşdürülməsi haqqında Daşkənd müqaviləsinin imzalanması.

1991 sonu Rusiya ilə Ermənistanın “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə”

bağlaması.

1994 12 may Bişkek protokolunun imzalanması. Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs əldə edilməsi.

1999 noyabr ATƏT-in İstanbul sammitində Bakı-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri haqqında saziş imzalanması.

2001 yanvar Azərbaycanla Rusiya Federasiyası arasında Xəzər dənizinin dibinin Milli sektorlara

bölüqşdürüləsinə dair sazişlər bağlanması.

12

2001 12 mart Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının tranziti,

nəqli və satışı haqqında saziş imzalanması.

2001 noyabr Azərbaycanla Qazaxıstan arasında Xəzər dənizinin dibinin Milli sektorlar bölüşdürüləsinə dair

sazişlər imzalanması.

2002 23 aprel Aşqabadda Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsinə dair zirvə toplantısı keçirilməsi.

2002 30 aprel Trabzon zirvə görüşündə “Terrorizmə və cinayətkarlığa qarşı mütəşəkkil mübarizə haqqında”

Azərbaycan, Gürcüstan və Tükiyə arasında saziş imzalanması.

Üsyanlar

e.ə XIII əsr Assuriya ağalığına qarşı kutilərin üsyan qaldırması.

e.ə 719 Mannanın Şuandahul və Durdukka şəhərlərinin əhalisinin İranzuya qarşı üsyan qaldırması.

e.ə 522–521 Əhəmənilər dövlətində Qaumatanın üsyan qaldırması.

e.ə IV əsrin 20-ci illəri İranda İsgəndərə qarşı Barikas üsyanı baş verməsi.

III əsr İranda Manilik hərəkatının baş verməsi.

481–484 Qafqaz xalqlarının Sasani əsarətinə qarşı üsyan qaldırması.

481–529 İranda Məzdəkilər hərəkatı baş verməsi.

748–752 Ərəb əsarətinə qarşı Beyləqanda Müsafirin başçılığı ilə ilk üsyan baş verməsi.

778 Ərəb əsarətinə qarşı xürrəmilərin ilk üsyanı baş verməsi.

776 Orta asiyada Ərəblərə qarşı Müqənna üsyanı baş verməsi.

808 Xürrəmilərin Ərəblərə qarşı ikinci üsyanının baş verməsi.

816–837 Xürrəmilərin üsyanına Babəkin rəhbərlik etməsi dövrü.

1231 Gəncədə Xarəzimşah Cəlaləddinə qarşı usta Bəndərin üsyan qaldırması.

IX 30-40-cı illəri Kür-Araz vadisində Əbu-Musanın ərəblərə qarşı üsyan qaldırması.

1318 Xorasanda Hülakülərə qarşı üsyan baş verməsi.

1335 Sultaniyyədə Hülakülərə qarşı üsyan baş verməsi.

1344 Azərbaycanda çobanilər zülmünə - Məlik Əşrəfə qarşı Təbriz əhalisinin üsyan qaldırması.

1484 Ağqoyunlu dövlətində Topal Əhmədin başçılığı ilə kəndli çıxışının baş verməsi.

1537 Şirvanda kələntər Məhəmməd Aminin üsyan qaldırması.

1547 Şirvan bəylərbəyi Əlqas Mirzənin Səfəvilər əleyhinə qiyam qaldırması.

1548 Şirvanda II Xəlilullahın oğlu Bürhan Mirzənin Şirvanda Səfəvilər əleyhinə qiyam qaldırması.

1677 Çuxursəd bəylərbəyliyində Qacar və Bayat tayfalarının Səfəvilər əleyhinə üsyan qaldırması.

1707–1711 Car-Balakəndə Səfəvi zülmü əleyhinə ilk kütləvi xalq çıxışı baş verməsi.

1709-1715 Soucbulaq və Muğanda Səfəvi zülmü əleyhinə çıxışların baş verməsi.

1719-1721 Şirvanda Hacı Davudun başçılığı ilə Səfəvi zülmü əleyhinə çıxışların baş verməsi.

1734 Nadirə qarşı Astaranın yoxsul kəndlilərinin və Şəkidə üsyan baş verməsi.

1737 Carda Biləcik kəndinin əhalisinin Nadir şaha qarşı üsyan qaldırması.

1743 Şirvanda I Sam Mirzənin başçılığı ilə Nadir şaha qarşı üsyan baş verməsi.

1743 Şirvanda II Sam Mirzənin başçılığı ilə Nadir şaha qarşı üsyan baş verməsi.

1737 Nadir şaha qarşı Carda əhalinin üsyan qaldırması.

1743 Nadir şaha qarşı Təbriz və Ərdəbildə üsyanlar baş verməsi.

1743-1744 Nadir şaha qarşı Şəkidə Hacı Çələbinin üsyan qaldırması.

1743- 1744 Nadir şaha qarşı Şirvan,Təbriz, Xoy və Salmasda üsyanlar baş verməsi.

1747 Təbrizdə III Sam Mirzənin başçılığı ilə Nadir şaha qarşı üsyan baş verməsi.

1783 İrəvan xanlığında üsyan baş verməsi. Üsyan nəticəsində Hüseynəli xanla Məhəmmədhəsən xan

qətlə yetirildi və Hüseynəli xanın oğlu Qulaməli xan hakimiyyətə gəldi.

1783 Hacı bəyin başçılığı ilə Gəncədə xalq üsyanı baş verməsi. Əhalinin Gürcü çarı və Qarabağ

xanlığının buradakı nümayəndələrinə qarşı üsyan qaldırması nəticəsində Gəncə xanlığında

ikihakimiyyətliliyə son qoyuldu.

1806 iyun Lisaneviçin İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirməsinə cavab olaraq Şəki hakimi Səlim

xanın ruslara qarşı üsyan qaldırması.

1806 Car-Balakəndə Rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi.

1810 Qubada Rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi.

13

1826 27 iyul Gəncədə Rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi.

1826 dekabr Şəkidə Hüseyn xanın başçılığı ilə Rus müstəmləkəçiləri əleyhinə üsyan baş verməsi.

1830 Rus müstəmləkəçiliyinə qarşı Həmzət Bəyin başçılığı ilə Car-Balakəndə üsyan baş verməsi.

1831 Rus müstəmləkəçiliyinə qarşı Mir Həsən xanın başçılığı ilə Lənkəranda üsyan baş verməsi.

1837 Rus müstəmləkəçiliyinə qarşı Hacı Məhəmməd və Yarəlinin başçılığı ilə Qubada üsyan baş

verməsi.

1838 Rus müstəmləkəçiliyinə qarşı Məşədi Məhəmmədin başçılığı ilə Şəkidə üsyanı baş verməsi.

1863 5 iyun Rusiya əleyhinə Hacı Murtuzun başçılığı ilə Zaqatalada üsyan baş verməsi.

XIX 70-ci illəri Rusiyada başlanmış fəhlə hərəkatının təsiri ilə Bakı, Nuxa və Gədəbəydə dağınıq tətillərin baş

verməsi.

XIX əsrin sonu Şimali Azərbaycanda qaçaq hərəkatının başlanması.

1872-1881 Təbriz vilayətinin valisi Sahibi-Divana qarşı Təbriz əhalsinin çıxışları baş verməsi.

1881 aprel Çar idarələri rəhbərlərinin özbaşnalığına qarşı Bakı fəhlələrinin çıxışı baş verməsi.

1881 Qazax qəzasının Öksüzlü kəndinin kəndlilərinin mülkədar Sultanovlara qarşı mübarizəyə

qalxması.

1890–1896 Qaçaq Nəbinin başçılığı ilə Zəngəzurda qaçaq hərəkatı baş verməsi.

1891-1892 Təbrizdə ingilis kapitalisti Tablota qarşı Tənbəki üsyanı baş verməsi.

1895 avqust Bakı tütün fabrikinin fəhlələrinin fəhlə hərəkatı tarixində ilk mütəşəkkil tətil keçirməsi.

1898 Təbrizdə taxıl möhtəkirliyinə qarşı üsyan baş verməsi.

1901 yanvar Bakıda iri tütün, Sabunçuda mexaniki emalatxanın, Balaxanı şosesində mexaniki zavodunun və

Tovuz dəmir yolu stansiyası fəhlələrinin sahibkarlara qarşı tətillər etməsi.

1902 Bakıda fəhlələrin “ilk açıq nümayiş” keçirməsi

1903 2 mart Bakıda yeni açıq küçə nümayişi keçirilməsi.

1903 1-22 iyul Bakıda fəhlələrin “ilk ümumi siyasi tətili” keçirməsi.

1904 13 dekabr Balaxanının neft mədənlərində tətil başlaması.

1905 fevralı Dəllər və Alabaşlı kəndlərinin kəndlilərinin qolçomaqlara qarşı üsyan

qaldırması.

1905 16 oktyabr Ağstafa stansiyasında və bütün Cənubi Qafqaz dəmir yollarında fəhlə tətilləri baş verməsi.

1905-1907 Şimali Azərbaycanın hər yerində qaçaq hərəkatının geniş miqyas alması. Bu dövrdə qaçaq

hərəkatının görkəmli rəhbrləri Qaçaq kərəm, Dəli Alı, Məşədi Yusif, Məşədi Qədir, Qandal

Nağı, Qaçaq Zahid və.b idi.

1907 8 fevral İran inqilabı dövründə Təbrizdə ilk silahlı üsyan baş verməsi.

1910-1911 Bakıda fəhlələrin bir sıra pərakəndə tətillər keçirməsi.

1911-1912 Lənkəran qəzasının Ərus və Butasər kənədlərində mülkədara qarşı çıxışlar baş verməsi.

1912 4 aprel Sibirdə Lena mədənlərində fəhlələrin dinc nümayişinin gülləboran edilməsinin Azərbaycanda tətil

hərakatının yüksəlişinə təkan verməsi.

1912 7 may Nuxanın ipək sənayesi fəhlələrinin tətilə başlaması.

1917–1921 Cənubi Azərbaycanda mili-azadlıq hərəkatı baş verməsi.

1920 25 may Bolşevik hakimiyyətinə qarşı Gəncədə üsyan baş verməsi.

1920 iyun Bolşevik hakimiyyətinə qarşı Nuru Paşanın baçılığı ilə Qarabağda üsyan baş verməsi.

1920 6 iyun Bolşevik hakimiyyətinə qarşı M.Hafiz və Əhmədəliyevin baçılığı ilə Zaqatalada üsyan baş verməsi.

1920-1924 Lənkəran, Cavanşir, Ordubad, Şərur Qəbələ və Xaçmazda sovet rejiminə qarşı kütləvi çıxışların

baş verməsi.

1920 avqust Quba qəzasının Dəvəçi və Qusar dairələrində kəndli çıxışları baş verməsi.

1920 aprel-iyul Təbrizdə Ş.M.Xiyabaninin başçılığı ilə silahlı üsyan baş verməsi.

1930 Şəki-Zaqatala mahalında, Şəmkirin Bitdili kəndində, Naxçıvan MSSR-in Keçili kəndində, Xızı

dairəsinin Ağdərə kəndində, Cəbrayıl qəzasının Sirik kəndində kəndli çıxışları baş verməsi.

1931 Kollektivləşməyə qarşı qaçaq hərəkatı baş verməsi.

1941–1946 Cənubi Azərbaycanda yeni demokratik və milli azadlıq hərəkatı baş verməsi.

1978 18 fevral Təbrizdə “29 bəhmən” inqilabının başlaması.

1988 17 noyanr Azərbaycanda xalq hərəkatının başlaması.

14

Azərbaycan tarixində ilk dəfə baş vermiş hadisələr:

- Azərbaycan ərazisində oddan istifadə edilmişdir- Üst Paleolitdə

- Azərbaycan ərazisində ən qədim insan məskənləti aşkar edilmişdir - Azıx maqarasında

- İnsan tipi yaranmışdı – Alt Paleolitdə

- İnsan kollektivi idi - “ulu icma” (insan sürüsü)

- İnsanların məşğuliyyəti idi – yığıcılıq və ovçuluq

- İnsanların əmək alətləti idi – sivri daş, yerqazan çubuq, qaşov

- İnsanların tanış olduğu metal idi – mis

- Mis emalı ilə insanlar tanış olmuşdu - Enoilitdə

- Əhilləşdirilmiş heyvan at olub, aşkarlanmışdı - e.ə V minillikdə Əliköməktəpədə

- Sinifli cəmiyyət və dövlət yaranmışdır – Son tunc dövrü və Erkən dəmir dövründə

- Dövlət qurumları idi – e.ə III minillikdə yadanmış Kuti, Lullubi, Aratta

- Yaranmış “tayfa birlikləri” – kuti, lullubi, su və turriki

- Azərbaycan dövləti idi – e. ə IX-e.ə-590-cı ildə mövcud olmuş Manna dövləti

- Şimali Azərbaycanda meydana gələn dövlət – Albaniya (e.ə-IV-e.-705)

- Türk sözü yaranmışdı – Turriki tayfalarının adı ilə

QEYD: Azərbaycan ərazisində ilk insan düşərgələri bunlardır:

- Qarabağda - Azıx, Tağlar marağaları

- Qazaxda - Daşsalahlı, Damcılı

- Kəlbəcərdə - Zar

- Cəlilabadda Əliköməktəpə

- Lerikdə - Büzeyir

- Naxçıvanda - Qazma, I II Kültəpə

VII SİNİF. İlk (dəfə) :

- Azərbaycanda feodal münasibətləri III-V əsrlərdə meydana gəldi

- Azərbaycanda xristianlıq yalnız Qarabağın dağlıq hissəsində yayılmışdır

- Ərəblərin Azərbaycana yürüşləri VII əsrin 40-cı illərində sərkərdə Bükeyirin başçılığı ilə başlandı

- Tarixdə qırmızı bayrağı Xürrəmilər qaldırmışdılar

- Azərbaycanda xilafətə qarşı üsyan 748-752-ci illərdə baş verdi

- 778-808-ci illərdə Xürrəmilərin Ərəblərə qarşı ilk üsyanı baş verməsi

- Babək Xürrəmidi Ərəblərə II Həmədən döyüşündə,sonda isə Bəzz döyüşündə məğlub oldu

- IX əsr, Ərəb xilafətinin dağılması zamanı Azərbaycanda yaranan ilk dövlət Şirvanşahlar idi

- Şamaxı şəhəri Şirvanşahların, Təbriz isə Rəvvadilərin paytaxtı olmuşdur

- Azərbaycan torpaqlarını vahid halda Sacilər (Yusif Əbu Sac) birləşdirmişdi

- Azərbaycan əhalisi rəsmi olaraq 725-ci ildə,daha sonrasa 1254-cü ildə Monqollar dövründə siyahıya alınmışdı

VIII SİNİF. İkl (dəfə) :

- Slavyanların yürüşü IX əsrin sonlarında başlamışdı

- Səlcuqlarda “sultan” titulunu Toğrul bəy, Atabəylərdə Qızıl Arslan, Ağqoyunlulardasa

- Uzun Həsən qəbul etmişdir

-Monqolların yürüşləri 1220-1222-ci illərdə, Cəba və Sabutayın Başçılığıyla Zəncan, Sərab,Ərdəbil şəhərlərini

tutmaqla başladı

- Qaraqoyunluların ilk hökmüdarı – Qara Yusif, Ağqoyunlularda U.Həsən, Səfəvilərdəsə I İsmayıl olmüşdur

- Əmir Teymur və Toxtamış 1385-1386-cı illərdə yürüş etmişdilər

-Qaraqoyunlu tarixildə ilk döyüş Çapaqçur döyüşüdür

-Azərbaycan tarixində ilk dəfə Avropa ölkələriylə geniş əlaqələr saxlayan dövlət – Ağqoyunlular olmuşdu

- Ağqoyunlu-Osmanlı arasında ilk döyüş 1461-ci ildə Qoylühisar yaxınlığında olmuşdur

- I Şah İsmayıl Xətai “Azərbaycan dili”ni dövlət səviyyəsində qəbul etmişdi

- Səfəvi-Osmanlı arasında ilk döyüş 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşüdür

- Səfəvi-Osmanlı arasında bağlanmış sülh müqaviləsi – Amasiya sülhü (1555), sonuncu isə Bağdad sülhüdür (1735)

15

IX SİNİF. İlk (dəfə) :

- Azərbaycanda Səfəvilərə qarşı ilk xalq çıxışı Car-Balakəndə başlamışdır

- Nadir şaha qarşı ilk xalq çıxışı Astarada olmuşdu (1734)

- I Pyotrun Azərbaycana yürüşü 1722-ci il, iyunun 18-də başlamışdır

- I Pyotrun işğal etdiyi ilk şəhər Dərbənd olmuşdur

- Ağa Mğhəmməd şah Qacarın Qarabağa ilk yürüşü 1957-ci ildə, Azərbaycan və Cənubi Qafqaza isə II ci

yürüşüsə 1795–cı ildə olmuşdur

- Yaranmış ilk müstəqil xanlıq Şəki xanlığıdır (1743)

- Hələ 1726-cı ildə müstəqil olmasa yaranan xanlıq – Quba xanlığıdı (1726)

- Ən güclü xanlıqlar Quba və Urmiya olmuşdur

- Azərbaycanı birləşdirmək siyasğti aparmış xanlıqlar – Quba, Urmiya idi

- İlihakimiyyətlilik olmuş xanlıqlıqlar Şanaxı və Gəncə idi

- Rusiyanın işğal etdiyi ilk şəhər Dərbənd olmuş (1722), daha sonra isə Qazax, Şəmşəddil, Borçalı və

Pəmbək əraziləri oldu

- Rusiya tərəfindən işğal edilmiş ilk xanlıqlar – Gəncə (1804), Qarabağ (1805), Şəki (1805), Şamaxı (1805),

Dərbənd (180 Azərbaycanda ilk dəfə 6) və Bakı (1806) idi

- Ermənilərin Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana köçürülməsini nəzərdə tutan müqavilələr –

Türkmənça Azərbaycanda ilk dəfə y (1828) və Ədirnə (1829) sülhləri olmuşdur

X SİNİF. İlk (dəfə) :

- Dünyada ilk dəfə olaraq Ribiheybətdə “qazma üsulu” ilə neft çıxarıldı (1848)

- Dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda “buruq üsulu” ilə neft çıxarıldı (1871)

- Dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda “fantan üsulu” ilə neft çıxarıldı (1873)

- Azərbaycanda ilk dəfə 1878-ci ildə neft kəməri çəkildi

- Azərbaycanda ilk dəfə 1859-cu ildə Suraxanıda Ağ neft zavodu tikildi

- Azərbaycanda ilk dəfə Mis zavodu 1865-ci ildə Gədəbəydə tikildi

- Azərbaycanda ilk dəfə Pambıq zavodu 1882-ci ildə Naxçıvanda tikildi

- Azərbaycanda ilk dəfə Biyan kökü emal edən zavod 1886-cı ildə Ləkidə tikildi

- İlk manufaktura Şəkidə Xanabad ipək manufakturasının tikilməsi (1828-1829)

- İlk dəfə Şimali Azərbaycana almanların köçürülməsi (1817-1818)

- Rusiya Azərbaycana ilk dəfə “bidətçiləri”köçürtdü

- XIX əsrin 30-cu illərində ilk rus məskənlərinin meydana gəlməsi

- Rusiyanin müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı ilk dəfə Car-Balakəndə üsyan baş verməsi

- İlk Qəza məktəbləri Şuşada açıldı (1830)

- İlk orta məktəb və gimnaziyalar 1865-ci ildə açıldı

- Şamaxıda ilk mətbəənin fəaliyyətə başlaması (1859)

- İlk Qadın gimnaziyası “Nina” adlı məktəb idi (1874)

- İlk Rus məktəbləri açıldı (183)

- Ilk baş memarı olan şəhər – Şamaxı idi

- İlk “Rus-Azərbaycan” məktəbləri açıldı – 1887-ci il 24 may

- İlk kitabxana Bakıda N.Nərmanov tərəfindən açıldı (1894)

- İlk dəfə Azərbaycan dilində çıxan qəzet “Əkinçi” qəzeti olub (!875),bununla milli mətbuatın əsası qoyulmuşdu

- İlk dəfə “Xalq məktəbləri” 1874-cü ildə açıldı

- İlk dəfə Tiflisdə Azərbaycan dilində “Tatar xəbərləri” adlı qəzetin çap olunması (183?)

- Bakıda H.Z.Tağıyev tərəfindən ilk teatır binasının tikilməsi (1883)

- “Hacı-Qara” tamaşasıyla Azərbaycan milli teatırının əsasının qoyulması (1873)

- Ü.Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operasıyla Şərqaə ilk operanın əsasının qayulması

- Ölkədə ilk telefon stansiyasının fəaliyyətə başlaması (1886)

- Ölkədə rəsmən fəaliyyətə başlayan başlayan ilk xarici təşkilat – “Nobel qardaşları” şirkətidir (1879)

- İlkAzərbaycan tarixi ilk dəfə A.Bakıxanovun “Gülüstani İrəm” əsəriylə elmi şəkildə öyrənilməyə başlanmışdı

- Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayının keçirilməsi (1905)

- Ölkədə yaranan ilk müstəqil siyasi partiya “Müsəlman Gənclər Təşkilatı” idi (1902)

- İlk açıq nümayiş – 1902 ci il apreldə Bakıda 5 min fəhlənin iştirakı ilə keçirilmişdi

- İlk açıq küçəi nümayiş – 1903-cü il martın 2-də keçirildi

- Ilk ümümi siyasi tətil – 1903-cü il, 1-22 iyulda keçirilmişdi

- İlk təyyarəçi – Fərrux Ağa Qayıbov

- İlk Azərbaycan filmi – “Neft və milyonlar səltənəti” (1916)

- Ümumrusiya müsəlmanlarının ilk qurultayının keçırilməsi (1905)\

16

- İpək sənayeçilərinin ilk tətil keçirməsi (1912)

- Xaricdə ali təhsil alan ilk Azərbaycanlılar – XIX əsrin II yarısında Rusiyada Ağa bəy Yadigarov,

Almaniyada Məmmədağa Şahtaxtiniski və.b olmuşdu

- İlk ali təhsil və ilk tibb bacısı ixtisası alan Azərbaycanlı qadın Ə.Şıxlıniskinin həyat yoldaşı Nigar Şıxlıniski olmuşdu

XI SİNİF. İlk (dəfə) :

- İlk Azərbaycan parlamenti – 1918-ci il, dekabırın 7-də açıldı (İlk sədri isə - Ə.Topçubaşov)

- İlk Universitet BDU-nun açılması (15.XI.1919)

- Şərq xalqlarının ilk qurultayının Bakıda keçırilməsi (1920)

- AK(b)P-in ilk qurultayının keçirilməsi: AK(b)P yaradılması

- SSSR-nin ilk konistitutsiyasının qəbulu (1921)

- Azərbaycan SSR-in ilk qurultayının keçirilməsi

- Azərbaycan SSR-nin ilk konistitutsiyasının qəbulu (1921)

- SSRİ məkanında ilk dəfə elektirik dəmir yolu xətti Bakıda istifadəyə verildi.

- 1924-cü ildə Suraxanıda ilk turbobur vasitəsilə quyu qazılması

Sənayeləşdirmə dövründə Bakıda şəhərlə neft rayonları arasında ilk elektirik dəmiryol xətti çəkildi

Sənayeləşdirmə dövründə Azərbaycan SSR - aqrar ölkədən aqrar-sənaye ölkəsinə çevrildi

Şərq dünyasında ilk Konservatoriya 1921-ci ildə Bakıda açılmışdı

1924-cü ildə Bakıda ilk radio qurğusu quraşdırıldı. 1926-cı ildən ilk radiostansiya fəaliyyətə başladı

- Bakıda ilk ümumdünya Türkoloji qurultayın keçirilməsi (1926)

- Radionun açılması (1924), 1926-cı ildəsə ilk Radio stansiya açılması

- Azərbaycanda ilk televiziyayanın açılması (14.II.1956)

- Ə.Bədəlbəyli “Qız qalası” baleti ilə ilk Azərbaycan baletinin yazılması (1940)

- İlk Azərbaycan Sovet İttifaqı qənrəmanı adını – İsrafil Məmmədov alması

- İlk Azərbaycan Sovet İttifaqı şairi adına S.Vurğun layiq görülməsi

- İkinci dünya müharibəsi zamanı yaradılan ilk “milli diviziya” 416-cı polk idi (1942)

- İlk dəfə Xəzər dənizində neft-mədən eskadasının qurulması

- Suraxanıda “turbobur” usulu ilə ilk dəfə quyu qazılması (1924)

- Dünyada ilk dəfə dəmir yolu İngiltərədə çəkilmişdi (1825). Azərbaycanda isə 1883-cu ildə oldu

- İlk elektirik dəmir yolunun çəkilməsi (1937)

- İlk səsli filimimiz “Mavi dəniz sahilində” filmidir (1924-1938)

- İlk Konservatoriya açılması (1922)

- II Dünya müharibəsi zamanı Azərbaycanlıların qəhrəmanlıqları haqda ilk xəbər – Brest qalasından gəldi

- Bakı Metropoliteninin işə başlaması (1967)

- Milli Ensklopediyaların nəşr olunması (1976-1987)

- Çoxmandatlı seçki sistemi üzrə deputat seçkilərinin keçırilməsi (1987)

- İlk qaçqınlar Qafan və Mehri rayonlarından gəldi (1988, yanvar)

- İlk şəhidləri 1988-ci il fevralın 24-də Əsgəranda verdik

- SSSR-yə qarşı Bakıda ilk etiraz mitinqləri 1988-ci il fevralın 19-da baş verdi

- İlk dəfə prezident vəvifəsi 1991-ci ildə təsis edildi

- İlk dəfə Referendum 1991-ci il, dekabırın 29-da keçirildi

- Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə Türkiyə,sonra Rumuniya və Pakistan oldu

- Mustəqil Azərbaycanın qəbul olduğu ilk beynəlxalq təşkilat – İKT idi

- Mustəqil Azərbaycanın ilk konistitutsyası 1995-ci il, 12 noyabırda qəbul okundu

- İlk bələdiyyə seçkiləri 1999-cu il, 12 noyabrda keçirildi

- Mustəqil Azərbaycanda ilk Parlament seçkiləri keçirildi (1995)

- Bakıda ilk İdman Olimpiya Kompleksi istifadəyə verildi (2000)

- Dünya Azərbaycanlılarının ilk qurultayının keçirilməsi (2001-ci il, 9-10 noyabır)

- İlk özəl orta məktəb olan “Müasir təhsil kompleksinin” fğaliyyətə başlaması (2001)

- İlham Əliyev Avropa Şurası, PA-nın vitseprezidenti seçilən birinci Azərbaycanlıdır

- Azərbaycan Gənclərinin I Konfransının keçirilməsi

- Əsrin Müqaviləsi əsasında qazılmış ilk neft quyusunun istismara verilməsi (1997)

- Şərqdə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda ölüm hökmünün ləğv edilməsi (1998-ci il, 10 fevral)

Torpaq mülkiyyət formaları

III-VII əsrlərdə Sasanilər dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Dastakert – iri feodallara və Zərdüşd dininin kahinlərinə məxsus irsən keçən torpaq mülkiyyəti idi

Xostak - xırda və orta feodallara məxsus şərti torpaq mülkiyyəti idi. Xostaqın əsas sahibi idi

17

VII-IX əsrlərdə Ərəb ağalığı dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Dövlət – Xilafətdə feodal torpaq mülkiyyətinin əsas forması olub divan, yaxut sultan (xəlifə) torpaqları adlanırdı

İqta – dövlət tərəfindən orduda göstərdiyi hərbi hünərə və sədaqətli xidmətə görə verilən və daha geniş yayılmış

torpaq mülkiyyəti forması idi. İqta divan torpağından verilirdi. Xilafətdə iqta sahibi məcburi hərbi mükəlləfiyyət

daşımır, xəzinəyə müəyyən miqdarda vergi verirdi. İqtanın iki forması var idi: a) Bağışlanan iqta - sabihinin şəxsi

mülkiyyətinə çevrilir və nəsildən-nəsilə keçirdi; b) İcarə edilən iqta - hərbçilərə verilir, irsən keçə bilməz, lazım

gəldikdə geri alına bilərdi

Mülk - yerli feodalların mülkiyyətində olan və sahibi malik adlanan torpaqlar idi

Vəqf - müsəlman aləmində müqəddəs yerlər və şəhidlər üçün nəzərdə tutulan və müsəlman dini idarələrinin

ixtiyarında olan torpaqlar idi. İcarəyə verilsə də, onu almaq, satmaq və xüsusi mülkiyyətə çevirmək olmazdı

İcma torpaqları - əhaliyə məxsus əkin yerləri, biçənəklər, otlaqlar, meşələr, qəbiristanlıqlar və.s daxil idi

IX-XI əsrlərdə torpaq mülkiyyət formaları

Divan - dövlətə məxsus olan və gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi

Mülk – Bu dövrdə ən geniş yayılan torpaq mülkiyyət forması olub ayrı- ayrı feodallara məxsus idi. Mülk sahibi

dövlətə torpaq vergisi verirdi

İqta - dövlətə xidmət müqabilində verilən, IX-XI əsrlərdə o qədər də geniş yayılmayan və inkişaf etməkdə olan

şərti torpaq mülkiyyət forması idi. Bu dövrdə onun sahibi olan iqtidarların xüsusi mülkiyyətinə çevrilirdi. İqta

sahibləri təsərrüfatla məşğul olmur və öz iqtidarlarını icarəyə verirdilər

Xalisə - ayrı-ayrı hökmdarların (xəlifələr, sultanlar və b.) və sülalərin mülkiyyətində olan torpaq sahələri idi

Vəqf - ayrı-ayrı ruhanilərə dini və xeyriyyə müəssisələrinə, məscidlərə, mədrəsələrə və s. verilirdi. Vəqf

torpaqlarında yaşayan kəndlilər vergini vəqf sahibinə verirdilər

İlcə (hami) - Azərbaycan kəndlilərinə məxsus olub, sonradan ərəb feodallarının əlinə keçmiş torpaqlar idi

Camaat (icma) - dövlətin mülkiyyətində olub kəndlilərin istifadəsində olan torpaqlar idi. Bu torpaqlardan elliklə

istifadə edən camaat bunun müqabilində dövlətə torpaq vergisi – xərac verirdi

XIII-XIV əsrlərdə Monqollar dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Divan - dövlətə məxsus olub, gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi

İqta – xidmət müqabavilində verilən torpaqlar idi

Bayrat - istifadəsiz qalıb monqol feodallarının himayəsinə keçən torpaqlar idi

İncu – Elxanilər dövründə meydana gələn və hökmdar, xan nəslinə məxsus torpaqlar idi

XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Divan - dövlətə məxsus olub, gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi

Xass - ayrı-ayrı hökmdarların və sülalərin mülkiyyətində olan torpaqlar idi

Mülk - yerli feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar idi

Vəqf – dini idarələrə məxsus torpaqlar idi

Soyurqal - Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu qoşununun dayağı olan hərbi əyanlara müvəqqəti istifadə üçün iqta

əvəzinə verilən və irsən keçən torpaqlar idi

QEYD: İqta ilə soyurqalın ümumi cəhəti onların dövlətə xidmət müqavilində verilmələri olsa da, bir-birindən kəskin

fərqlənirdi. Beləki, Soyurqal torpaq mülkü iqtadan fərqli olaraq irsən keçə bilərdi, sahibinin hüquqları daha geniş idi və

vergi toxunulmazlığı hüququ var idi.

XVI – XVII əsrlərdə Səfəvilər dövlətində mövcud oan torpaq mülkiyyət formaları

Divan – dövlətə məxsus torpaqlar idi. Burdan əldə edilmiş bütün gəlirlər dövlət xərclərinin ödənilməsinə sərf

edilirdi

Xass – şah ailəsinə məxsus torpaqlar idi. Burdan əldə olunmuş gəlirlər şaha mənsub olsa da xəzinəyə əlavə edilir

və şahın razılığı ilə xərclənirdi

Tiyul – feodalların şərti torpaqları idi. Hərbi və mülki xidmət müqabilində verilirdi

Mülk – feodalların şəxsi torpaqları idi

Vəqf - məscidlərə və ruhanilərə məxsus torpaqlar idi

18

Camaat (icma) - kənd ismasının istifadə etdiyi torpaqlar idi. Bu torpaqlar xəzinənin və ya feodalların ixtiyarında

idi. İcmanın başçısı hesab olunan ağsaqqal vergiləri müəyyən edir, toplayır, əvəzində isə məhsulun müəyyən

hissəsini özünə götürürdü.

QEYD: İlk Səfəvi şahları irsi soyurqal torpaq sahibliyini getdikcə məhdudlaşdırılmasına çalışır və feodal torpaq

mülkiyyətinin yeni forması olan - tiyul şəklində torpaq paylayırdılar. Tiyul torpaq mülkiyyəti formasına aid

xüsusiyyətlər bunlar idi: irsi torpaq sahibliyinin şərti forması idi, tiyul sahibi tiyuldar adlanırdı və o dövlətə xidmət

etməyə borclu idi, bu torpaqlardan toplanan məhsulun 1/5-dən 1/10-na qədəri xəzinəyə verilirdi, tiyuldar ona verilən

torpaqdan gələn gəlirin müəyyən hissəsini özünə götürmək hüququna malik idi, tiyul yalnız şahın icazəsi ilə irsi olaraq

keçə bilərdi.

QEYD: XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda divan və xalisə torpaq mülkiyyəti aparıcı mülkiyyət formaları idi

XVIII əsrin 20-30-cu illərində Osmanlı idarəçiliyi dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Bəylik - dövlət idarəsinə keçən və xidmət müqabilində yerli feodalların şərti mülkiyyətinə verilən torpaqlar idi

Ağalıq - dövlət idarəsinə keçən və xidmət müqabilində yerli feodalların şərti mülkiyyətinə verilən torpaqlar idi

XVIII əsrin ikinci yarısında Xanlıqları dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Xan torpaqları - dövlət (divan) və saray (xalisə) torpaqlarının əvəzində paylanılırdı

Mülk - feodalların şəxsi torpaqları idi və xan qarşısında xidmətlə bağlı deyildi

Vəqf - məscidlərə və dini idarələrə məxsus idi. Evlər, karvansara və dükanlar da vəqf ola bilərdi

Kənd (icma) - kənd ismasının istifadə etdiyi torpaqlar idi və zorla tutulması nəticəsində sahəsi getdikcə azalırdı

Tiyul - şərti xarakter daşıyırdı və müəyyən xidmətlərə görə xan tərəfindən verilirdi. Bu dövrdə tiyul tədricən nəsli

səciyyə alaraq mülkə çevrilməsi prosesi getdikcə genişlənirdi. Xan tiyul verərkən onu xüsusi sənədlə təsdiq edirdi

XIX əsrin 30-50-ci illərində Şimali Azərbaycanda mövcud olan torpaq mülkiyyəti formaları

Xəzinə (dövlət) - Rusiya işğalından sonra yaranmış və dövlətə məxsus torpaq sahibliyi idi

Xüsusi sahibkar Rusiya işğalından sonra yaranmış və feodallara məxsus torpaq sahibliyi idi

Tiyul - çar hökuməti tərəfindən xidmət əvəzində verilən torpaqları idi. Tiyulun bağışlanmasının əvvəlki qaydaları

əsasən saxlanmışdı. Buzaman feodalın hərbi xidmətləri, mövcud rejimə sədaqəti əsas götürülürdü

Mülk – yenə də xidmətlə bağlı olmayan, satıla, bağışlana və güzəşt edilə bilən torpaq mülkiyyəti forması idi. Mülk

sahibi bu dövrdə “mülkədar” adlanırdı. Torpaqla bərabar, su da mülk ola bilərdi

Mülki-xalisə - mülkün bir növü hesab olunurdu. Mülki-xalisə torpaqları bəylərə məxsus olub onların tam

mülkiyyəti sayılırdı. Buradan yığılan bütün vergilər sahibkarlarının ixtiyarına keçirdi

Vəqf - məscid, monastr və.s dini idarələrin mülkiyyətində olan torpaqlar idi. Bu torpaqların xüsusi çəkisi az idi.

QEYD: Bu dövrdə feodal torpaq mülkiyyətinin iki əsas forması – xəzinə və xüsusi sahibkar torpağı idi. Çünki hakim

təbəqənin müsadirə edilmiş torpaqları dövlətin ixtiyarına keçmişdi.

XIX əsrin 30-50-ci illərində Cənubi Azərbaycanda mövcud olan torpaq mülkiyyəti

Tiyul - bir qayda olaraq, hər hansı mülki və ya hərbi xidmətə görə bağışlanırdı

İlati-elat - bütün tayfanın sərəncamına verilən torpaqlar idi. Şah tərəfindən dövlət qarşısında hərbi xidmətə görə

oturaq və yarımköçəri həyat sürən ayrı-ayrı tayfalara verilirdi

Mülk - feodalların xüsusi mülkiyyətində olan torpaqlar idi. Digər torpaq mülkiyyəti formalarına nisbətən az idi

Vəqf - dini idarələrə məxsus torpaqlar idi. Ərdəbildə Şeyx Səfi məscidinə və məqbərəsinə məxsus torpaqlar

Cənubi Azərbaycanda ən böyük vəqf torpaqları sayılırdı

Xırdamalik - kəndlilərin cuzi hissəsinin xüsusi torpaqları idi. Xırdamalik torpaqlarına ən çox Urmiya əyalətində

təsadüf edilirdi

Vergilər

Sasanilər dövründə Atropatena və Albaniyadan alınan vergilər

Xaraq - məhsulun 1/3-dən, 1/6-nə qədərini təşkil edən məhsul vergisi idi. Xaraq hər bir mahalın əkin sahəsinin

məhsuldarlığından, onun şəhərə yaxın və ya uzaqlığından asılı olaraq alınırdı

Gezit - can vergisi olub, bütün əhalidən, xüsusilə xristianlardan və sənətkarlardan ildə bir dəfə toplanılırdı

19

Xilafət dövründə əhalidən alınan vergilər

Xərac - torpaq vergisi idi

Cizyə – müsəlman olmayan əhalidən alınan can vergisi idi

Xüms - adamların faydalandığı bütün sahələrdən, daşına bilən əmlakdan alınan vergi idi

Zəkat (sədəqə) - mal-qaradan, becərilən məhsullardan, qızıl gümüş və sənətəkarlıq məmulatlarından alınan vergi

idi. Zəkat ruhanilərin, yetimlərin, şikəstlərin və əlacızların ehtiyacına sərf olunurdu. Bu dövrdə Abşeronun neft

mənbələri və duz gölləri üzərində də vergi qoyulurdu

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda əhalidən alınan vergilər

Zəkat (sədəqə) - müsəlman əhalisindən öz əmlakına görə alınan vergi idi

Cizyə - müsəlman olmayan əhalidən alınan can vergisi idi

Üşr (onda bir) - X-XI əsrlərdə meydana gəlmiş, torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən alınırdı. Sonralar isə

xərac adlanmağa başladı. Əvvəllər, əsasən məhsulla alınırdı. Xərac toplamaq üçün ayrı-ayrı adamlara verilən

icarə kağızına qəbalə deyilirdi. Xərac toplayan vergi məmurları mütəqəbbil və ya amil, maliyyə müfəttişləri isə

mütəsərrif adlanırdılar

Səlcuqlar dövründə vergi sistemi

XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əhali səlcuqlara xərac, cizyə və üşr (üşür) vergiləri ödəyirdilər. Yuxarıdakı

ənənəvi vergilərə əlavə olaraq Səlcuq döyüşçüləri üçün silah bahası, nal bahası, şərab bahası kimi vergilər, şəhər

sənətkarlarından isə onların hazırladıqları sənət məhsullarından pay alınmağa başlandı. Bununla belə, səlcuqların

hakimiyyəti zamanı, feodal özbaşınalığı, ara müharibələri və siyasi hərc-mərciliyin qarşısı xeyli alındı, xalqın oturaq

təsərrüfat ənənələrinin dirçəlişinə əlverişli şərait yarandı.

XIII-XIV əsrlərdə Monqol ağalığı dövründə alınan vergilər

Qopçur – Bu vergini əvvəllər köçəri maldarlar ödəyirdilər. Qopçur tədricən can vergisinə çevrilərək şəhər və

kəndlərin otlaq sahəsinə də şamil edildi

Tamğa - şəhər sənətkarları və tacirlərindən alınan vergi idi. Tamğa vergisi pulla ödənilirdi və yüksək idi

XV əsrdə Azərbaycan əhalisinin ödədiyi vergilər

Malcəhət – məhsul vergisi idi

Bəhrə - kəndlinin sudan istifadə əvəzində ödədiyi vergi idi

Çobanbəyi – otlaqdan istifadə müqabilində ödənilən vergi idi

Can vergisi – xristian əhalisindən alınan vergi idi

Tamğa və bac– sənətkar ve tacirlərin ödədiyi vergilər idi

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk illərində alınan vergilər

Çobanbəyi - kəndlilərin torpaq sahibinə otlaqlardan istifadə əvəzinə ödədiyi vergi idi

Bağbaşı - kəndlilərin torpaq sahibinə bağlar üçün ödədiyi vergi idi

Tamğa - sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vergi (1565-ci ildə Şah I Təhmasib tərəfindən ləğv edilmişdir)

XVII əsin ikinci yarısında Azərbaycan əhalisinin ödədiyi vergi və mükəlləfiyyətlər

Malcəhət - torpaq və gəlir vergisi idi. Bu vergi növü torpaq sahibkarı ilə dövlət arasında bölünürdü və məhsulun

1/10 hissəsini əhatə edirdi

Bəhrə - torpaq və gəlir vergisi olub məhsulun 1/5 hissəsini əhatə edirdi. Bəhrə vergisi torpaq və sudan istifadəyə

görə kəndlilərdən məhsulla alınırdı

Bağbaşı – məhsulun 1/10-nə bərabər vergi növü idi

Çobanbəyi (çöl pulu) – örüşdə heyvanların otarılmasına görə alınırdı

Dəhyek – iri feodal torpaqlarından götürülən gəlirin 10%-i miqdarında alınırdı

Cüftbaşı – torpağı əkib-becərmək üçün bir cüt qoşqu vasitəsi olanlardan alınırdı. Şah II Abbasın fərmanı ilə

soyurqal torpaqlarından alınmırdı

Dəzgahbaşı – hər bir toxucu dəzgahının istehsal etdiyi məhsuldan alınan vergi idi

İxracat –ümumi və müxtəlif vergi, mükəlləfiyyətlərin məcmusu mənasında işlənirdi və dövlət canişinlərinin, hərbi

xidmətdə olanların, əyanların tələbatını ödəmək üçün alınırdı

Ot-alafa – yük heyvanları və atlar üçün alınırdı

20

Ulafa bir nəfərin (hərbçi, canişin və b.) dolanışığı üçün alınırdı

Künəlgə – əyanların kəndlinin evində qalmaq hüququ idi

Rüsum - dövlət canişinləri və ruhanilər üçün natura ilə alınan vergi idi

Səvari (novruzi) – əhalinin hakim sülalənin üzvlərinə, sərkərdələrə, yeni fəth edilmiş yerlərə Novruz bayramı

münasibətilə tanınmış adamlara göndərilən hədiyyə idi

Dəstəndaz - hakimiyyətin nisbətən aşağı pilləsində xidmət edən şəxslər üçün alınan vergi idi

Cizyə - müsəlman olmayanlardan, əsasən xristianlardan alınan vergi idi

Əvrəz - daimi olmayan və natura, yaxud mükəlləfiyyət icra etməklə ödənilən vergi idi

Biyar - kəndlinin feodal və ya dövlətin nəfinə zorla, havayı işləməsi idi

QEYD: XVII əsrdə kəndlilərdən alınan malcəhət və bəhrə vergilərin əsas hissəsini təşkil edirdi.

XIX əsrin 60-90-cı illərində Cənubi Azərbaycanda kəndlilərin dövlətə ödədiyi vergilər

Baş pulu –kəndlilərin adambaşına ödədiyi vergi idi

Torpaq vergisi – məhsulun 1/10 əhatə edən vergi idi

Sərkəllə - yarımköçəri maldarların heyvanların sayına görə ödədikləri vergi idi

Qapı pulu – maldarların otlaqlardan istifadə əvəzində ödədiyi vergi idi

Həyət vergisi

Hərbi vergi

Pul vahidləri

Ərəb ağalığı dövründə istifadə olunan pul vahidləri

Dinar – ilk dəfə Xilafət dövründə zərb edilmiş 4,3 qramdan ibarət olan qızıl pul vahidi idi

Dirhəm - 3 qrama bərabər pul vahidi idi. Bu vergi sasanilər dövründə də alınırdı

Hülakülər dövründə istifadə olunan pul vahidləri

Dinar - qızıl və gümüşdən hazırlanan pul vahidi idi

Çao – Keyxatu xan tərəfindən tədavülə buraxılmış pul vahidi idi

Tümən – on min dinara bərabəra pul vahidi idi

Danq – dirhəmin 1/6-nə bərabər pul vahidi idi

Dirhəm – 3 qrama bərabər pul vahidi idi

Fils – min dinar məbləğində pul vahidi idi

Qaraqoyunlu dövlətində istifadə olunan pul vahidləri

Təngə

Tümən

XVII əsrin ikinci yarısında istifadə olunan pul vahidləri

Abbası - 200 dinar dəyərində pul vahidi idi

Mahmudi - 100 dinar dəyərində pul vahidi idi

Şahı - 50 dinar dəyərində pul vahidi idi. I Şah İsmayılın dövründə zərb edilməyə başlanmışdı

Bisti – Şah I Təhmasibin dövründə buraxılmış və 20 dinar dəyərində olan xırda gümüş pul vahidi idi

Qızılbəyi - 5 dinar dəyərində pul vahidi idi. Şirvanşah Sultan Mahmudun dövründə kəsilən və onun şərəfinə

adlandırılan mis pul vahidi idi

XVIII əsrin ikinci yarısında istifadə olunan pul vahidləri:

Abbası - 200 dinar dəyərində pul vahidi idi

Tümən - on min dinara bərabər pul vahidi

Şahı - 50 dinar dəyərində pul vahidi idi

Pənahabad – bir misqal çəkisində kəsilən 4-10 şahıya və 1 abbasıya bərabər gümüş pul vahidi idi

21

Memarlıq abidələri

Qədim dövrün memarlıq abidələri

Lullubi hökmdarı Anubaninin – Qələbə akitabəsi (e.ə III minillik).

Manna hökmdarı Ullusunun II Sarqonun şərəfinə qoyulmuş yazılı abidə (e.ə VIII əsr).

Atropatenada Heraklın şərəfinə inşa olunmuş Kerifto abidəsi.

Alban memarlıq abidələri (III-VII əsrlər ) Torpaqqala (Alazan çayı sahilində).

Govurqala (Ağdam rayonunda).

Çarabkert qalası (Ağdərə rayonu).

Cavanşir qalası (İsmayıllı rayonu).

Dərbənd qalası.

Dərbənd və Şirvan səddi

IX-X əsrə aid memarlıq abidələri

Lerikdə Oğlanqala (IX əsr).

Naxçıvanda Əlincə qalası (IX əsr).

Ağoğlan çayı sahilində Amaras monastrı (IX əsr).

Gədəbəydə qalaça (IX əsr).

Şamaxının Sündü kəndində günbəzli məscid (920-ci il) .

QEYD: Bərdə şəhəri yaxınlığında Tərtər çayı üzərində çaylaq daşından hörülmüş körpü bizə məlum olan xilafət

dövrü memarlığının yeganə və səciyyəvi nümunəsidir.

XI-XII əsrlərdə inşa olunan İntibah dövrünün memarlıq abidələri Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin dövründə inşa olunmuş Xudafərin körpüsü (1027-ci il).

Şəddadi hökmdarı Əbulasrav Şavurun dövründə düzəldilmiş Gəncə qala qapıları (1063-cü il).

Bakıda Qız Qalası (XII əsr).

Mərdəkan qalası (XII əsr).

Şamaxı yaxınlığında Gülüstan və Buğurd qalaları (XII əsr).

XII əsrdə memar Əcəminin Naxçıvanda inşa etdiyi memarlıq abidələri

Yusif İbn Küseyr türbəsi (1162).

Möminə xatun türbəsi (1186).

Qoşaminarə abidəsi (1187).

Cümə Məscidi.

Darülmülk (Eldənizlər sarayı).

XIII-XIV əsrlərdə Abşeron ərazisində inşa edilmiş memarlıq abidələri Mərdəkanda dördkünc və dairəvi qala.

Nardaran qalası.

Ramana qalası.

XIII-XIV əsrlərdə inşa edilmiş türbələr

Sultaniyyədə Olcayut Xudabəndə türbəsi (1305-1313).

Bərdə türbəsi (1322).

Naçıvanda Gülüstan türbəsi.

Naçıvanda Beştağ - Qarabağlar türbəsi .

Təbrizdə Əlişah məscidi (Ərk qalası).

QEYD: Gülüstan türbəsi XII əsrə aid Möminə xatun türbəsi üslubunda inşa olunmuşdur. 1259-cu ildə Marağa

rəsədxanası inşa olunmuşdur.

XV əsrə aid memarlıq abidələri

Bakıda Şirvanşahlar saray kompleksi.

Qaraqoyunlulara aid Təbrizdə “Göy məscid” (1465).

Ağqoyunlulara aid Təbrizdə “Həşt-behişt” saray kompleksi (1483).

Təbrizdə Qeysəriyyə (Örtülü bazar) kompleksi və Divanxana.

Nəsriyyə və Məqsudiyyə mədrəsələri.

Həsən padşah camisi.

22

XVI əsrə aid Səfəvilər dövrünün memarlıq abidələri Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsi (1544).

Şeyx Səfi məqbərəsi.

Məhəmməd Xudabəndə məqbərəsi.

Bakının Şərq darvazaları.

Əlincə çayı üzərində körpü

Marağa rəsədxanasının bərpa olunması

XVII əsrə aid memarlıq abidələri:

Gəncədə Şah Abbas (Cümə) məscidi

Suraxanıda hind atəşpərəstlərinin məbədi.

Şamaxıda Kələxana məqbərə - xatirə kompleksləri (1663).

Nardaran kəndində məscid (1663).

Sanqaçalda ovdan və Təbrizdə Şibli karvansarası.

XVIII əsrə aid memarlıq abidələri

Şəki xan sarayı (1763).

İrəvanda Göy məscid (1764).

İrəvanda Sərdar sarayının Güzgülü salonu (1791).

Qarabağda Bayat, Şahbulağı və Şuşa qalaları.

Şuşada İbrahimxəlil xan və Gövhər Ağa məscidləri.

XIX əsrə aid memarlıq abidələri

Bakıda dənizkənarı bulvar salındı (1865).

Bakının qala qapıları rayonunda bərpa işləri aparıldı.

Bakı qalasının ikinci divarları sökülərək, yerində Nikolayev küçəsində binalar uçaldıldı (1880).

H.Z.Tağıyev Bakıda ilk teatr binası tikdirdi (1883).

K.Məmmədhəsən tərəfindən Bakıda İkinci qala apıları inşa edildi (1886).

Q.Hacıbababəyov tərəfindən Bakıda Böyük kərvansara (indiki “Araz” kinoteatrının binası) inşa etdi.

1950-ci illərin ikinci yarısı -1960-cı illərdə Bakıda tikilib istifadəyə verilmiş sosial obyektlər Akademiya şəhərciyi

Bakıda Hökumət evi

Bakı hava limanı

Dövlət sirki

Respublika stadionu

Şəhriyar adına klub

1970-1980-ci illərdə Bakıda tikilib istifadəyə verilmiş sosial obyektlər

Gülüstan sarayı.

Respublika sarayı.

“Moskva” mehmanxanası.

Örtülü idman kompleksi.

Yeni zoopark.

Dəniz vağzalı.