Azeri defence 03(17) 15

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 03 (17)MAY - İYUN 2015

TTM - PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

ERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ YENİ LAYİHƏLƏRƏ START VERİR

MÜSAHİBƏ

BU SAYIMIZDA

Hərbi - texnoloji jurnalMAY - İYUN

2015

Son 10 il lik fəaliy yə ti döv rün də Azər bay can Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi (MSN) bir sı ra la yi hə lə rə im za ata raq re gion da

apa rı cı mü da fiə sə na ye si təş ki lat la rın dan bi ri nə çev ril mə yə nail ol du. Ar tıq dün ya nın müx tə lif re gion la rın da ke çi ri lən

sər gi lər də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si po ten sialı nı uğur la ta nı dan MSN ix rac ba za rı nı da ge niş lən dir mə yə baş la yıb.

Mü da fiə sə na ye si na zi ri cə nab Ya vər Ca ma lov la mü sa hi bə -miz də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si nin im kan və po ten sialı, hə ya ta ke çi ri lən la yi hə lər və plan la ra nə zər sal ma ğa ça lış dıq.

RƏŞADSÜLEYMANOV

MÜSAHİBƏ6

4ÖLKƏAZƏRBAYCAN VƏ TÜRKİYƏDƏN MÖHTƏŞƏM TƏLİM

18ÖLKƏHDQ-NİN YENİ BAZASI İSTİFADƏYƏ VERİLİB

20REPORTA JTTM PEŞƏKAR ZABİTLƏRİN YETİŞDİYİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ

24İDEF-2015MÜDAFİƏ SƏNAYESİNİN AVRASİYA GÖRÜŞÜ R.SÜLEYMANOV,R.MƏMMƏDLİ,N.KƏRİMOV

45TANIT IMASEL SAN-IN AVİONİK MO DER Nİ ZƏ QA Bİ LİY YƏT LƏ Rİ

48ANALİZERMƏNİSTANIN AÇIQ VƏ GİZLİ SİLAH ALVERİ: REGİONAL TƏHDİDLƏR ARTIR RƏŞADSÜLEYMANOV

OR DU MU ZU TANK VƏ AR TİL LE Rİ YA MƏR Mİ LƏ Rİ

İLƏ TAM TƏ MİN EDƏ CƏ YİK

iyun-iyul 2015 5

AZERI DEFENCEHərbi-texnoloji jurnal

¹ 03 (17)

Baş redaktorRəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiriRamil Məmmədli

Теl: (+994 12) 596 47 99 E-mail: [email protected] [email protected]

Ünvan: Bakı şəhəri, C. Məmmədquluzadə küçəsi 98/17

Türkiyə təmsilçiliyiETKiLESiM Grafi k Tasarım ve

Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE

Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94

[email protected]

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfi ndən 21 iyun 2012-ci

ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMCQeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491

Tiraj: 1800 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin

xəbərlərindən istifadə olunur.Müəllifl ərin mövqeyi ilə redaksiyanın

mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının

redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Jurnal “Təhsil” Nəşriyyatının mətbəəsində çap olunur

Qiyməti: 5 manat

Də yər li oxu cuİyu nun 26-da Si lah lı Qüv və lə ri mi zin ya ran ma sı nın 97-ci il dö nü mü nü

qeyd et dik. XX əsr də keş mə keş li bir yol ke çə rək, dö yüş lər də for ma la şan or -du muz mü ba li ğə siz de mək olar ki, Cə nub-Şər qi Av ro pa da öz im kan la rı na gö rə ilk yer də da ya nır. Bu nu za man-za man xa ric də ke çi ri lən sər gi və tə lim- lər də də mü şa hi də et mək də yik.

Son 5 il də, hər il büd cə dən 3.5 mil yard dol la ra ya xın və sait yö nəl di lən Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri ən mo dern si lah və hər bi tex ni ka ya sa hib lə- nib. Azər bay can Or du su böl gə öl kə lə ri nin ço xun da ol ma yan ha va hü cu -mun dan mü da fiə sis tem lə ri nə, ar til le ri ya va si tə lə ri nə və pi lot suz aviasi ya- ya ma lik dir.

Or du gü nü ərə fə sin də döv lət baş çı sı nın iş ti ra kı ilə HDQ-nin ye ni ba za- sı nın is ti fa də yə ve ril mə si ya xın gə lə cək də rəs mi Ba kı nın əsas diq qə ti də məhz də niz də im kan la rın ar tı rıl ma sı na yö nəl di lə cə yi ni de mə yə əsas ver di. Doğ ru dur, bu gün Xə zər də qon şu öl kə lər lə hər han sı cid di, mü na qi şə sə -viy yə li prob le mi miz möv cud de yil, sa hil ya nı döv lət lər ara sın da qar şı lıq lı əmək daş lıq var. Bü tün bun la ra rəğ mən, “güc lü hə mi şə haq lı dır” prin si -pin dən çı xış edə rək də niz də ki hər bi po ten sialın güc lən di ril mə si va cib dir. Bu is ti qa mət də Azər bay can tə rəf dən son il lər də bir sı ra ad dım la rın atıl ma- sı mü şa hi də olu nur. 2008-ci il də DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin Tür kan ba za -sı nın is ti fa də yə ve ril mə si, 2014-cü il də Azər bay can da ti ki lən ilk hər bi gə -mi lə rin Sa hil Mü ha fi zə sin də si lah lan ma ya qə bu lu, də niz də ra ket lə rin tət -bi qi ilə ke çi ri lən tə lim lə ri mi sal gös tər mək olar. La kin, bü tün bun lar qon şu öl kə lə rin – Ru si ya, Türk mə nis tan, Qa za xıs tan və İra nın sülh və əmin aman lıq höv zə sin də hə ya ta ke çir di yi si lah lan ma qar şı sın da çox cü zi gö rü -nür. Son on il də Ru si ya nın 15-ə ya xın, İra nın 5, Türk mə nis ta nın 30-a ya xın, Qa za xıs ta nın isə 10 hər bi gə mi və ka te rə sa hib ol du ğu Xə zər də ni -zi nə xü su si diq qə tin ye ti ril mə si zə ru rə ti ya ra nır. Bu ra sa hil ya nı öl kə lə rin əl də et di yi gə mi əley hi nə si lah sis tem lə ri, sa hil ra ket komp leks lə ri ni də əla- və et sək, Xə zə rin hər bi ləş mə si nin han sı sə viy yə də ol du ğu nu söy lə mək o qə dər də çə tin de yil. Ar tıq Xə zər hər bi ləş mə ba xım dan Fars kör fə zi, Bal tik də ni zi, Sa rı də niz ki mi hər bi lə miş su lar la ey ni sı ra da və bu sı ra nın ba şın da da yan ma ğa na mi zəd sa yı la bi lər.

Xa ri ci si ya sət də dost lar yox ma raq lar var.

Re dak tor dan

Qapaq fotosu: Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin təlimi

Foto: MN

ÖLKƏ

6 AZERI DEFENCE

OrdumuzutankvəartilleriyamərmiləriilətamtəminedəcəyikNazirYavərCAMALOV:“ADEX-2014sərgisiəldəetdiyimizuğurlarınnəticəsiidi”

Son 10 il lik fəaliy yə ti döv rün də Azər bay can Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi (MSN) bir sı ra la yi hə lə rə im za ata raq re gion da apa rı cı mü da fiə sə na ye si təş ki lat la rın dan bi ri nə çev ril mə yə nail ol du. Ar tıq dün ya nın müx tə lif re gion la rın da ke çi ri lən sər gi lər də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si po ten sialı nı uğur la ta nı dan MSN ix rac ba za rı nı da ge niş lən dir mə yə baş la yıb. Mü da fiə sə na ye si na zi ri cə nab Ya vər Ca ma lov la mü sa hi bə miz də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si nin im kan və po ten sialı, hə ya ta ke çi ri lən la yi hə lər və plan la ra nə zər sal ma ğa ça lış dıq.

MÜSAHİBƏ

7

-Cənab nazir, söhbətimizə Azər-baycan müdafiə sənayesinin2014-cüildəfəaliyyətibarədəbirdəyərləndirmələrinizlə başlamaqistərdik.Ölkəmizin ilkhərbi sər-giyəevsahibliyietməsinidənə-zərəalsaq,2014-cüilAzərbaycanmüdafiəsənayesindəhansıizbu-raxmışoldu?

A zər bay can mü da fiə sə na ye si üçün 2014cü ilin uğur lu ol du ğu nu de yə bi lə rəm. Bü tün gös tə ri ci lər üz rə tap şı rıq lar tə rə fi miz dən uğur la ye ri nə ye ti ril di. El mitəd qi qat iş lə ri xü su si lə diq qət mər kə zin də ol du. Ötən il El mi Təd qi qat İns ti tu tu muz tə rə fin dən döv lət si fa ri şi üz rə 10 möv zu iş lə nib. Bu ra nəq liy yat va si tə lə ri üzə ri nə si lah la rın qu rul ma sı, ye ni aviabom ba la rın ya ra dıl ma sı, tex ni ka la rın mo dern ləş di ril mə si, xü su si əhə miy yət li ob yekt lə rin mü ha fi zə si sis te mi nin ya ra dıl ma sı və s. da xil dir. Ey ni za man da MSNin Mil li Aero kos mik Agent li yin də ye ni sis tem lə rin ya ra dıl ma sı və is teh sa lı is ti qa mə tin də iş lər gö rü lüb. Qeyd et di yi niz ki mi, 2014cü ilin sent yabr ayın da Ba kı da ke çi ri lən ADEX2014 bi rin ci bey nəl xalq mü da fiə sə na ye si sər gi si də bi zim əl də et di yi miz uğur la rın nə ti cə si idi. 34 öl kə dən 203 şir kə tin iş ti rak et di yi sər gi çər çi və sin də bi zim ma raq dairə miz də olan la yi hə lə ri hə ya ta ke çir mək üçün apa rı cı şir kət lər lə mü za ki rə lər apar dıq və qə rar lar qə bul et dik. Atı cı si lah lar, dö yüş sur sat la rı, hər bi tex ni ka la rın is teh sa lı və mo dern ləş di ril mə si, həm çi nin müx tə lif mən zil li ra ket lə rin tex no lo gi ya sı nın Azər bay ca na ötü rül mə si və is teh sa lı is ti qa mə tin də mü za ki rə lə ri miz ol du. Dü şü nü rəm ki, ya xın za man lar da biz hə min la yi hə lə rin bə zi lə ri nə baş la ya ca ğıq. Ötən il start ve ri lən bir sı ra la yi hə lə rin nə ti cə si ola raq bu il biz Azər bay can da

• 40x46 mm çap lı qum ba raatan la rın• 40x46 mm çap lı qum ba ra la rın• AQS30 av to ma tik qum ba raatan la rı

üçün sur sat la rın• A tı cı si lah lar üçün (5.45 mmdən 30

mm ça pa dək) lü lə lə rin• RPQ7 qum ba raatan la rı üçün 4 növ

dö yüş sur sa tı nın• Tank və ar til le ri ya mər mi lə ri nin (80

mmdən 155 mmdək) se ri ya lı is teh sa lı na baş la ma ğı plan laş dı rı rıq.

Qeyd edim ki, biz lü lə is teh sa lı na baş la maq la atı cı si lah la rın ən bö yük prob le mi ni həll et miş ola ca ğıq. Hər bir si la hın lü lə si nin müəy yən atış re sur su var. O re surs bi tən dən son ra si lah uti li za si ya ya olu nur. Lü lə lə ri də yiş mək lə hə

min si lah la rın öm rü nün uza dıl ma sı na nail ol maq müm kün dür. Bu pro ses Azər bay can mü da fiə sə na ye si üçün ye ni lik sa yı la bi lər.

Ha zır da bi zim müəs si sə lər də müx tə lif çap lı dö yüş sur sat la rı nın tam həcm də is teh sa lı hə ya ta ke çi ril mək də dir. Ye ni müəs si sə lə ri miz bi zə nəin ki or du mu zu ar til le ri ya, həm də tank mər mi lə ri ilə tam tə min et mə yə, hət ta ix rac hə ya ta ke çir mə yə im kan ve rə cək. Qar şı mız da du ran priori tet mə sə lə lər dən bi ri də snay per tü fəng lə ri üçün dö yüş sur sat la rı nın is teh sa lı dır. Bu nun üçün is teh sal xət ti nin alın ma sı, qu rul ma sı və is teh sa lı ilə bağ lı tək lif lər tə rə fi miz dən hö ku mə tə təq dim olu nub. Dü şü nü rəm ki, növ bə ti il dən bu la yi hə ni hə ya ta ke çir mə yə baş la ya ca ğıq. Ye ri gəl miş kən qeyd et mək is tər dim ki, bü tün bun lar la ya na şı, Azər bay can da dö yüş sur sat la rı nın is teh sa lın da is ti fa də olu nan ba rıt, tro til və hek so gen za vod la rı nın ti kin ti si iş lə ri apa rı lır. 2016cı ilin so nu na hər üç za vod işə dü şə cək və bun dan son ra sur sat is teh sa lın da xam mal ba xı mın dan da heç bir öl kə dən ası lı ol ma ya ca ğıq.

-Cənab nazir, bu yaxınlarda yerlimühəndislərtərəfindənhazırlan-mış EM-14 adlı NATO kalibrli(5.56x45mm) avtomat tüfəngnümayişolundu.Buradabirsualmeydanaçıxır:AzərbaycanSovet

standartlı silahlarınıNATO stan-dartlı silahlarlamı əvəz etməyəhazırlaşır? EM-14 ölkə daxili si-lahlanma üçün nəzərdə tutulur,yoxsaixracatüçün?

Biz NA TO ka libr li av to mat tü fən gin ilk nü mu nə si ni ya rat mı şıq. İn di sı naq la rı ge dir. Yə qin ki, növ bə ti il dən bu si la hın se ri ya lı is teh sa lı na baş la ya ca ğıq. Ha zır kı dövr də EM14 ix ra cat üçün nə zər də tu tu lur. Əgər da xil də eh ti yac olar sa, bu nu yer li qu rum la ra da ve rə cə yik.

-MSN-in sərgilədiyi məhsullararasında snayper tüfəngləri xü-susiyertutur.Busnaypertüfəng-ləribarədənələrisöyləyəbilərsi-niz?Cari ildəhansılarınsilahlan-mayaqəbuluplanlaşdırılır?

Hər bir si lah üçün əsas sı naq mey da nı real dö yüş lər dir. Tə bii ki, is ti fa də çi lər də mü ha ri bə lə ri ke çən si lah la ra önəm ve rir lər. Bu gün bi zim is teh sal et di yi miz bü tün si lah və sur sat lar da bi la va si tə dö yüş lər də tət biq olu nur və özü nü doğ rul dub. 14.5 mm çap lı “İs tiq lal” an ti ma te rial snay per tü fən gi miz Si lah lı Qüv və lə ri mi zin is ti fa də sin də yer alır. Hərb çi lə ri miz cəb hə xət tin də, ən çə tin iq lim və rel yef şərt lə rin də bu si lah dan is ti fa də edir və yük sək nə ti cə lə ri var. 12.7 mm çap lı “Mü ba riz” ad lı snay per tü fən gi nin sı naq la rı hə lə da vam edir. Hə min si la hın se ri ya lı is teh sa lı nı bu ilin so nu, gə lən ilin əv vəl lə

MÜSAHİBƏ MÜSAHİBƏ

8 AZERI DEFENCE

ri nə nə zər də tu tu ruq. 7.62x51mm çap lı “Yal qu zaq” ad lı snay per tü fən gi nin isə se ri ya lı is teh sa lı na baş la mı şıq. 7.62x54 mm çap lı “Yır tı cı” ad lı di gər snay per tü fən gi üçün də si fa riş göz lə yi rik. Si fa riş olar sa, bu il onun da se ri ya lı is teh sa lı na baş la ya ca ğıq.

-Snaypertüfənglərininixracatıiləbağlıhansıplanlarınızvar?

Həm 7.62x51, həm 7.62x54 mm snay per tü fəng lə ri nə, həm də di gər iki iri çap lı snay per tü fəng lə ri nə müx tə lif Pa kis tan, Mi sir və di gər öl kə lər dən tək lif lər var. 14.5 mm çap lı “İs tiq lal” snay per tü fən gi üçün də tək lif lər al mı şıq və üzə rin də iş lə yi rik. Sə nəd ləş mə, test lər, kom mer si ya tək lif lə ri mü za ki rə olun ma lı dır.

-MSN-inixracatpotensialıvəgös-təriciləri barədə məlumat verəbilərsinizmi?

MSN 2013cü il də 123 mil yon, 2014cü il də isə 100 mil yon dol lar həc min də ix ra cat hə ya ta ke çi rib. Na zir li yin 10 il dir ya rand ğı nı, bu nun ilk 34 ili nin for ma laş ma döv rü ol du ğu nu nə zə rə al saq, qı sa müd dət də bu ix rac rə qə mi nə ye tiş mə yi miz uğu ru muz he sab olu na bi lər.

Ha zır da bir sı ra öl kə lər lə müx tə lif çap lı dö yüş sur sat la rı nın, bir ne çə ərəb

öl kə si ilə RPQ7V2 qum ba raatan la rı nın, snay per tü fəng lə ri nin, ABŞ və Ru si ya ilə op tik ni şan gah la rın ix ra cı na dair da nı şıq lar apa rı rıq. Bun lar real mü za ki rə lər dir. Bu ya xın lar da İraq dan tək lif al mı şıq. İra qa 500 ədəd RPQ, 500 ədəd mi naatan, həm çi nin on la rın dö yüş sur sat la rı nı ix rac edə cə yik. Ümid edi rəm ki, da vam edən gö rüş mə lə rin nə ti cə si ola raq, 2015ci il də ix rac is ti qa mə tin də mü hüm nailiy yət lə rə im za at mış ola ca ğıq.

-Cənab nazir, ADEX-2014 sərgi-sində Azərbaycan MSN müəssi-sələrində istehsal edilmiş aviasi-yabombalarıəyaninümayişetdi-rildi. Bu layihəniz barədə məlu-matvermənizixahişedirik.Azər-baycan kimi müdafiə sənayesiniyeni quran ölkənin belə mürək-kəb layihəni həyata keçirməsinəvadaredənnəidi?

Bu la yi hə ar tıq bir ne çə il dir baş la nıb. Azər bay can Si lah lı Qüv və lə rin dən 7 kqdan baş la mış 250 kqdək aviabom ba la rın çat dı rıl ma sı na dair si fa riş lər al mı şıq. Bu il hə min si fa riş üz rə məh su lu təh vil ve rə cə yik. Bu ra da sual olu na bi lər ki, Azər bay can is teh sa lı olan aviabom ba la rın re gion da di gər öl kə lər də is teh sa lo lu nan ana lo ji məh sul lar dan fər qi nə dir?

Bil dir mək is tər dim ki, bi zim aviasi ya bom ba la rı mız keç miş so vet is teh sa lı olan bom ba lar dan əhə miy yət li şə kil də fərq lə nir. Bi rin ci si, qəl pə yı ğı mı bom ba nın için də dir və part la yış za ma nı da ha güc lü tə sir ya ra dır. Ba zar da kı bən zər aviabom ba lar da isə be lə de yil. Bi zim mü hən dis lər tə rə fin dən tək mil ləş di ri lə rək is teh sal et di yi miz tə lim aviasi ya bom ba la rı mız isə özü nün uni kal təh lü kə siz lik im kan la rı ilə xa ri ci ana loq la rın dan se çi lir. Bir bom ba bir ne çə də fə is ti fa də olu na bi lir ki, bu da is ti fa də çi ni əla və xərc lər dən azad edir. Ye ri gəl miş kən, tə lim aviasi ya bom ba la rı mı za da bir ne çə öl kə dən ma raq ifa də olu nub. Qeyd et di yi niz ki mi, biz aviasi ya bom ba la rı mı zın bir ne çə mo de li ni ADEX2014 sər gi sin də ta nıt dıq. Ha zır da ida rə olu nan aviasi ya bom ba sı nın ya ra dıl ma sı üzə rin də iş lər da vam et di ri lir. Aviasi ya bom ba la rı nın ix ra cı da qar şı da du ran mə sə lə lər dən dir və bu nun üçün ge niş im kan lar var. Biz aviasi ya bom ba la rı ilə ya na şı 57 və 81 mm çap lı ida rə olun ma yan aviasi ya ra ket lə ri nin ya ra dıl ma sı is ti qa mə tin də də iş lə ri da vam et di ri rik.

-Hərbi texnikaların modernləşdi-rilməsi ilə bağlı hansı layihələri-nizvar?

Bu gün Azər bay can MSN müəs si sə

MÜSAHİBƏ

9

lə rin də keç miş so vet is teh sa lı olan BTR, BRDM, MTLB ki mi tex ni ka la rın mo dern ləş di ril mə si iş lə ri apa rı lır. Fev ral ayın da Abu Da bi də ke çi ril miş İDEX sər gi si çər çi və sin də Mi si rin Qu ru Qo şun la rı nın ko man da nı ilə gö rü şü müz ol du. On lar mo dern ləş mə is ti qa mə tin də bi zim lə əmək daş lıq et mək is tə yir lər. Biz Mi sir he yə ti ni Azər bay ca na də vət edə rək po ten sialı mız la ta nış edə cə yik. ADEX sər gi sin də MTLB AM ad lı atəş ma şı nı nı təq dim elə dik. Qeyd edim ki, MTLB mü ha ri bə lər də is ti fa də olu nub özü nü doğ rult muş ma şın dır və dün ya nın hə lə də çox öl kə si nin is ti fa də sin də yer alır. MTLB AM üçün ha zır la dı ğı mız dö yüş mo du lun da “De nel” şir kə ti nin is teh sa lı olan 23 və ya 30 mm çap lı top lar qo ya bi li rik. ADEX sər gi sin də nü ma yiş et dir di yi miz ver si ya da ma şı nın si lah komp lek si nə 57 mm çap lı ku mul ya tivqəl pə li, ida rə olun ma yan ra ket lər dən atəş açan reak tiv atəş qur ğu su, 7.62 mm çap lı PKT pu lem yo tu, AQS17 tip li av to ma tik qum ba raatan da xil idi. Mo dern ləş dir mə nə ti cə sin də ma şı nın da xi li ida rəet mə sis tem lə ri də ye ni lə nir. Si fa riş olar sa biz bu ma şın la rı bir ne çə tə yi nat üz rə mo dern ləş di rə bi lə rik.-Pilotsuzuçuşaparatlarınınisteh-salıvəixracıistiqamətindəhansıişlərgörülür?

MSNin İs railin “Aero nautics” şir kə ti ilə bir gə tə sis et di yi “Azad Sys tems” şir kə ti 2011ci il dən iki növ – “Or bi ter2M” və “Aeros tar” tip li pi lot suz uçuş apa rat la rı nın Azər bay can da is teh sa lı nı real laş dı rır. Ötən dövr də Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa riş lə ri tə rə fi miz dən ye ri nə ye ti ril di. Bu gün ve ri lən si fa riş lə ri tam tə min edi rik. 2014cü il də biz həm çi nin NA TO öl kə lə rin dən bi ri nə 100 dəst PUA ix rac elə dik. -Cənabnazir,İDEF-2015sərgisinədə qatılırsınız. Türkiyə-Azərbay-canmüdafiəsənayesisektorundaəməkdaşlığınınmövcudvəziyyə-tini necə dəyərləndirirsiniz? Gə-ləcəklə bağlı proqnozlarınız nə-dir?

Tür ki yə ilə Azər bay can ümum mil li li de ri miz Hey dər Əli ye vin söz lə ri ilə ifa də et sək “Bir mil lət, iki döv lət”dir. Bu gün öl

kə lə ri miz ara sın da bü tün sa hə lər də ol du ğu ki mi, mü da fiə sə na ye si sek to run da əmək daş lıq yük sək sə viy yə də dir və bu ten den si ya yük sə lən xətt üz rə da vam edir. Biz in di yə dək bir lik də bir sı ra la yi hə lər real laş dır mı şıq və pers pek tiv də ye ni la yi hə lə rə ba xı lır. 2013cü il də İs tan bul da İDEF, 2014cü il də Ba kı da ke çi ri lən sər gi lər də bir sı ra la yi hə lə rin real laş dı rıl ma sı na dair pr to kol lar im za la dıq. Ar tıq hə min mü qa vi lə lə rin ic ra sı na baş la nıb. MP5 ta pan ça pu lem yo tu nun MKE ilə bir gə Azər bay can da is teh sa lı nın təş ki li nə baş la mı şıq. Bi rin ci mər hə lə də is teh sal da bi zim pa yı mız 20%dən baş la ya caq və təd ri cən ar ta caq. Növ bə ti il də isə tam şə kil də Azər bay can da is teh sal olu na caq. Biz ey ni za man da Tİ SAŞla 4 növ ta pan ça nın is teh sa lı nı hə ya ta ke çi ri rik. Bu gü nə qə dər 5 mi nə qə dər ta pan ça is teh sal olu na raq si fa riş çi lə rə ve ri lib. Ha zır da biz ta pan ça

MÜSAHİBƏ ÖLKƏ

10 AZERI DEFENCE

nın his sə lə ri nin 50%ə qə də ri ni özü müz is teh sal edi rik. Ya xın 5 il də isə tam şə kil də bü tün his sə lər Azər bay can da is teh sal olu na caq. Bun dan baş qa, ASEL SAN ilə op ti ka və ge cə gör mə sis tem lə ri nin və ter mal ci haz la rın is teh sa lı la yi hə si üz rə iş lə yi rik. Tür ki yə nin di gər şir kət lə ri ilə də la yi hə lə ri miz var. Yə qin ki, İDEF2015 sər gi si çər çi və sin də bir sı ra ye ni la yi hə lər üz rə da nı şıq lar apa ra ca ğıq. RO KET SAN ilə 42 km uzaq lı ğa ma lik ra ket lə rin bir gə is teh sa lı nə zər də tu tu lur. On lar tək lif lə ri ni ve rib lər və biz hə min tək lif lə ri hö ku mə tə təq dim et mi şik. Hö ku mət qə rar ve rən dən son ra bu is ti qa mət də iş lə rə baş la ya

ca ğıq. Ümu mi lik də həm türk fir ma la rı nın Azər bay can, həm də Azər bay can mü da fiə sə na ye si nin Tür ki yə ba za rı na çıx maq ma ra ğı var. Biz bu ya xın lar da Tür ki yə Əm niy yət Baş İda rə si nin ten de ri nin qa li bi ol duq. On la ra 350 ədəd RPQ7V2 qum ba raata nı ve rə cə yik. Ha zır da SSMin Ba kı ofi si nin açıl ma sı mə sə lə si nə ba xı lır. Bu ofis dü şü nü rəm ki, iki öl kə ara sın da mü da fiə sə na ye si sek to run da əla qə lə rin da ha da in ki şa fı na tə kan ve rə cək.

-Azərbaycanda müdafiə sənayesisektorunda fəaliyyət göstərənmüəssisələr 100% dövlətə məx-

susdur. Sektorda özəl şirkətlərinvəbirgəmüəssisələrinfəaliyyəti-nənecəbaxırsınız?

Gə lə cək də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si sek to run da özəl şir kət lə rin yer al ma sı qa çıl maz dır. Bu is ti qa mət də müəy yən iş lər gö rü lə cək. An caq dü şü nü rəm ki, özəl şir kət lər baş lıba şı na bu ra xıl ma ma lı, on la rın fəaliy yə ti Na zir lər Ka bi ne ti tə rə fin dən tən zim lən mə li və MSN tə rə fin dən nə za rət olun ma lı dır. Bir gə müəs si sə lə rin ya ra dıl ma sı gün dəm də olan möv zu lar dan dır. Bi zim qeyd et di yim ki mi, İs railin “Aero nautics” şir kə ti ilə bir gə müəs si sə miz var və pi lot suz uçuş apa rat la rı nı is teh sal edi rik. İDEX sər gi sin də Bra zi li ya nın bir şir kə ti ilə tank əley hi nə qum ba raatan la rın və on la rın dö yüş sur sat la rı nın is teh sa lı nı hə ya ta ke çi rən bir gə müəs si sə nin ya ra dıl ma sı na dair il kin an laş ma mız ol du. ASEL SAN şir kə ti ilə “Alov” za vo du ara sın da op ti ka is teh sa lı nı hə ya ta ke çi rən bir gə müəs si sə nin ya ra dıl ma sı üzə rin də mü za ki rə lər ge dir.

-Cənab nazir, sonda 2016-cı ilinsentyabr ayında Bakıda ikincisikeçiriləcək beynəlxalq müdafiəsənayesi sərgisi barədə fikriniziöyrənməkistərdik.

30 sent yabr 2016cı il ta ri xin də Ba kı da ke çi ri lə cək ADEX2016 sər gi sin də bi rin ci ilə mü qa yi sə də iki də fə çox şir kə tin iş ti ra kı nı göz lə yi rik. Bu nun la bağ lı cid di ha zır lıq iş lə ri apa rı lır.

Də yər li vax tı nı ayı rıb ver di yi mü sa -hi bə üçün re dak si ya mız və oxu cu la -rı mız adın dan cə nab Ya vər Ca ma lo -va min nət dar lı ğı mı zı bil di ri rik.

NazirYavərCamalov7.62x51mm“Yalquzaq”snaypertüfənginiincələyərkən.Foto–AD

ÖLKƏ

11

Pay taxt Ba kı da ke çi ri lən tə lim də ümu mi lik də 1000 nə fə rə dək şəx si he yət, 80dək zi reh li tex ni ka, 60dan çox ar til le ri ya qur ğu su və mi naatan lar, Hər bi Ha va Qüv və lə ri nin 12 ədəd dö yüş və nəq liy yat he li kop te ri, həm çi nin qrup laş ma nın ha va dan mü ha fi zə si məq sə di lə müasir mü da fiə komp leks lə ri ilə si lah lan mış ha va hü cu mun dan mü da fiə və ze nitra ket böl mə lə ri iş ti rak edib.

Ma yın 15də Nax çı van Mux tar Res pub li ka sı Ali Məc li si nin səd ri Va sif Ta lı bov, Azər bay ca nın mü da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin 3cü or du ko man da nı, or du ge ne ra lı Ümit Dün dar bir lik də ke çi ri lən tak ti ki tə li mi iz lə yib lər. Nax çı van da 1000 nə fər dən ar tıq hərb çi nin, 150dən ar tıq dö yüş tex ni ka sı nın, 50yə ya xın ar til le ri ya və reak tiv atəş qur ğu su nun, 4 atəş dəs tək he le kop te ri nin, 6 ədəd ze nitra ket qur ğu su nun cəlb olun du ğu, üç

mər hə lə də ke çi ri lən tə lim lər də böl mə lər tə rə fin dən qar şı lıq lı uz laş ma şə raitin də müx tə lif dö yüş tap şı rıq la rı ic ra olu nub. Tə li mə Azər bay can Or du su nun ar se na lın da yer alan LYNXQrad reak tiv yay lım atəş sis te mi, “Or bi ter2M” pi lot suz uçuş apa ra tı, ha be lə is ti fa də yə ye ni da xil ol muş Mi35M he li kop ter lə ri, mü hən disis teh kam ma şın la rı cəlb edi lib.

Tə li min sse na ri si nə əsa sən, əv vəl cə ha va hü cu mun dan mü da fiə böl mə lə ri ze nitra ket komp lek si va si tə lə ri ilə döv lət sər hə di ni po zan düş mən təy ya rə lə ri ni məhv edib lər. Hər bi bir ləş mə lər yay lım atəş li reak tiv si lah lar va si tə si lə hü cu ma ke çən düş mə nin ida rəet mə mən tə qə lə ri ni, can lı qüv və si ni, dö yüş tex ni ka la rı nı, ar til le ri ya və mi naatan ba ta re ya la rı nı zə rər siz ləş di rib, da yaq mən tə qə lə ri ni və qov şaq la rı nı da ğıt dıq dan son ra, atəş dəs tək və dö yüşnəq liy yat he li kop ter lə ri nin mü şa yiəti ilə düş mən mü da fiəsi nin

ya xın də rin lik də ki zi reh li ob yekt lə ri nə zər bə lər en di ri lə rək onun üzə rin də atəş üs tün lü yü əl də edi lib.

Tə mas xət ti bo yu möv qe lə ri ni güc lən di rən və atəş üs tün lü yü nə yi yə lə nən Əla hid də Ümum qo şun Or du su bun dan son ra düş mə nə qar şı əkshü cum əm ri ni ye ri nə ye ti rib. Əv vəl cə özü ye ri yən ar til le ri ya qur ğu la rı, müx tə lif çap lı top lar və mi naatan lar dan açı lan atəş lə düş mə nin can lı qüv və si məhv edi lib. Ar dın ca tank lar, pi ya da dö yüş ma şın la rı, tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp leks lə ri hü cu ma dəs tək ve rə rək düş mən mü da fiəsi nin ön xət tin də ki atəş va si tə lə ri nə zər bə lər en di rib lər. Bu za man qar şı tə rə fin mü da fiə is teh kam la rı və di gər səh ra qur ğu la rı da ğı dı lıb, hə rə kət də olan və hə rə kət siz zi reh li tex ni ka lar ya rar sız ha la sa lı nıb. Əkshü cum əmə liy ya tı na atəşdəs tək he li kop ter lə ri də qo şu la raq düş mə nin mü da fiə də rin li yin də aş kar lan mış can lı qüv

ÖLKƏ

AzərbaycanvəTürkiyədənmöhtəşəmtəlimTuralHacıyev

Mayayının2-dən15-dəkBakıdavəNaxçıvanMuxtarRespublikasındaAzərbaycanvəTürki-yəSilahlıQüvvələrininbölmələrininiştirakıiləgenişmiqyaslıtaktikitəlimlərkeçirilib.Azər-baycanvəTürkiyəSilahlıQüvvələriarasındatəcrübəmübadiləsinihəyatakeçirməkləkoordi-nasiyanı inkişaf etdirməkməqsədi daşıyan təlimdə, qərargahlarınmüştərək planlaşdırmaaparması,bölmələrinhazırlığıvəəməliyyatlarıicraetməqabiliyyətinəzərdənkeçirilib.

12 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ ÖLKƏ

və si ni və zi reh li ob yekt lə ri ni atə şə tu tub.Da ha son ra Əla hid də Ümum qo şun

Or du su nun bir ləş mə lə ri Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin güc lən di ril miş ta bor tak ti ki qrup la rı ilə bir lik də düş mən mü da fiəsi nin ön xət ti ni ya ra raq, pi ya da dö yüş ma şın la rı və tank lar la də rin lik lə rə nü fuz edib lər. Ar til le ri ya böl mə lə ri atəş möv qe yi ni də yiş mək lə hü cum edən böl mə lə rə dəs tək ve rib, Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun ön dəs tə lə ri sü rət li hü cum təş kil edə rək qar şı tə rə fin mü hüm ra yon la rı nı və həd di ni ələ ke çi rib lər. Hər bi tə lim də səy yar tibb və tə mir təx li yə qrup la rı da fəal lıq nü ma yiş et di rib lər.

Nax çı van Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun bir ləş mə lə ri və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin böl mə lə ri qar şı ya qo yul muş tap şı rıq la rı uğur la ye ri nə ye ti rib, bir gə hər bi tə lim mü vəf fə qiy yət lə ba şa ça tıb.

Son da hər bi he li kop ter lər Azər bay can və Tür ki yə bay raq la rı nı sə ma da nü ma yiş et di rib, ümum mil li li der Hey dər Əli ye vin “Hər bir xal qın mil li mən su biy yə ti onun qü rur mən bə yi dir. Mən hə mi şə fəxr et mi şəm, bu gün də fəxr edi rəm ki, mən azər bay can lı yam” fi kir lə ri səs lən di ri lib.

Mü da fiə na zi ri nin müavi ni Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun ko man da nı, ge ne ralley te nant Kə rəm Mus ta fa yev tə li min ba şa çat ma sı ba rə də ra port ver dik dən son ra tə lim də iş ti rak edən şəx si he

yət lə gö rüş olub.Ali Məc li sin səd ri bil di rib ki, Azər bay

can Si lah lı Qüv və lə ri nin Nax çı van Mux tar Res pub li ka sı əra zi sin də ki bir ləş mə və his sə lə ri də bö yük təş ki lat lan ma yo lu ke çib lər. Nax çı van da kı mo toatı cı bri qa da qu ru cu luq təd bir lə ri nə ti cə sin də pe şə kar hər bi he yə tə və güc lü mad ditex ni ki ba za ya ma lik Əla hid də Ümum qo şun Or du su sə viy yə si nə gə lib ça tıb.

Ali Məc li sin səd ri Nax çı van Mux tar Res pub li ka sın da kı hər bi his sə lə rin ye ni stan dart lar əsa sın da for ma laş dı rıl ma sın da Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin tə mən na sız kö mə yi ni xü su si qeyd edib, Tür ki yə döv lə ti nə və Si lah lı Qüv və lə ri nə də rin hör mət və eh ti ra mı nı bil di rib: “Pre zi dent İl ham Əli yev əla qə lə ri mi zin st ra te ji əhə miy yə ti ni qiy mət lən di rə rək de yib: “Bi zim gü cü müz bi zim bir li yi miz də dir. Tür ki yə nin gü cü Azər bay ca nın gü cü, Azər bay ca nın gü cü Tür ki yə nin gü cü dür”. Bu gün bu güc, bu bir lik bö yük Ata tür kün vax tı ilə “tür kün qa pı sı” ad lan dır dı ğı Nax çı van da özü nü bü tün əzə mə ti ilə bir da ha gös tər di. Azər bay canTür ki yə bir gə hər bi tə lim lə ri bir tə rəf dən öl kə lə ri miz ara sın da im za lan mış st ra te ji tə rəf daş lı ğın, qar daş lı ğın gös tə ri ci si dir sə, di gər tə rəf dən ümum mil li li der Hey dər Əli ye vin kə lam la rı ilə de sək – iki döv lə tin, bir mil lə tin bir or du su nun bir li yi nin nü mu nə si dir. Ke çi ri lən bir gə hər bi tə lim bir da ha gös tər di ki,

o or du güc lü de yil ki, onun si lahsur sa tı və hər bi tex ni ka sı var. O or du güc lü dür ki, onun əs gər və za bi tin də dö yüş ru hu güc lü dür, və tən pər vər dir. Bu gün kü tə lim lər yük sək əs gə ri ru hun, pe şə kar lı ğın və və tən pər vər li yin ifa də si nə çev ril di”.

NaxçıvanMRAliMəclisinsədriVasifTalıbov,Azərbaycanınmüdafiənazirigeneral-polkovnikZakirHəsənovvəTürkiyəSQordukomandanı,ordugeneralıÜmitDündartəlimöncəsiordukomandanıgeneral-leytenantKərəmMustafayevtərəfindənməlumatlandırılır.

NaxxçıvanƏlahiddəÜmumqoşunOrdusununtəliməcəlbolunanhərbitexnikaları.Foto:MN

13

ÖLKƏ ÖLKƏ

Mü da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov çı xış edə rək de yib ki, pre zi dent, Ali Baş Ko man dan İl ham Əli ye vin rəh bər li yi ilə öl kə də or du qu ru cu lu ğu sa hə sin də ar dı cıl təd bir lər gö rü lür. Bu sa hə də gö rü lən iş lə rin tər kib his sə si ola raq Nax çı van Mux tar Res pub li ka sı nın da mü da fiə po ten sialı nın güc lən di ril mə si nə xü su si diq qət ye ti ri lir. Ha zır da Nax çı van Əla hid də Ümum qo şun Or du su yük sək dö yüş qa bi liy yə ti nə ma lik dir:

“Bu gün kü bir gə tə lim lər bir da ha sü but et di ki, Nax çı van da kı hər bi bir ləş mə lə rin dö yüş ha zır lı ğı yük sək sə viy yə də dir və şəx si he yət is tə ni lən dö yüş tap şı rı ğı nı ye ri nə ye tir mə yə qa dir dir”, de yə na zir vur ğu la yıb.

Za kir Hə sə nov tə lim də qar şı ya qo yu lan və zi fə lə ri uğur la ye ri nə ye tir dik lə ri nə gö rə şəx si he yə ti təb rik edib, on la ra gə lə cək xid mət lə rin də uğur lar ar zu la yıb.

Təd bir də çı xış edən Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin 3cü or du ko man da nı, or du ge ne ra lı Ümit Dün dar isə bir gə hər bi tə lim lə rin uğur la ye ri nə ye ti ril mə si nin dost və qar daş öl kə lər olan Azər bay can və Tür ki yə si lah lı qüv və lə ri nin güc bir li yi nin gös tə ri ci si ki mi xa rak te ri zə edib: “Tə lim lə ri iz lə yər kən bir da ha əmin ol duq ki, is tər Azər bay ca nın, is tər sə də Tür ki yə nin si lah lı qüv və lə ri nin bu gün kü dö yüş ha zır lı ğı yük sək sə viy yə də dir. Hər iki si lah lı qüv və lə rin şəx si he yə ti ve ri lən dö yüş tap şı rıq la rı nı pe şə kar lıq la ye ri nə ye tir

mək lə, ey ni za man da, iki or du ara sın da kı əmək daş lı ğın yük sək sə viy yə də ol du ğu nu nü ma yiş et dir di lər”.

Son da Nax çı van Mux tar Res pub li ka sı Ali Məc li si nin səd ri Va sif Ta lı bov, mü da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov və or du ge ne ra lı Ümit Dün dar hər bi tə lim də iş ti rak edən şəx si he yət lə xa ti rə şək li çək di rib lər.

Tə lim dən son ra Nax çı van Əla hid də Ümum qo şun Or du su na 10 ədəd ye ni “NAZ Li fan” mar ka lı xid mə ti av to mo bil və 20 ədəd KA MAZ mar ka lı yük av to mo bi li təq dim olu nub. Ye ni xid mə ti av to mo bil lə rə və yük ma şın la rı na, elə cə də Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun di gər

dö yüş tex ni ka la rı na ba xış ke çi rən qo naq la ra mə lu mat ve ri lib ki, ha zır da hər bi his sə lə rin ba za sın da ən müasir dö yüş tex ni ka la rı və müx tə lif tə yi nat lı av to mo bil lər yer alır. Atəş ida rəet mə ma şın la rı, yük sək hün dür lük də me teoro lo ji şə raiti ölç mə sis te mi, təx li yə av to mo bil lə ri, ult ra səs və eko kar dioq ra fi ya apa ra tı ilə tə min olun muş tibb qoş qu la rı, za bit və rəis he yə ti nin səh ra şə raitin də iş və is ti ra hə ti nin təş ki li üçün nə zər də tu tu lan qoş qu və av to mo bil lər dö yüş za ma nı şəx si he yə tin fəaliy yə ti nin düz gün təş ki li nə im kan ve rir. Səh ra şə raitin də is ti fa də olu nan müasir tex ni ki va si tə lər də ən yük sək tə ləb lər sə viy yə sin də dir.

14 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ ÖLKƏ

Ap rel ayı nın 30da Mü da fiə Na zir li yi nin Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə ri nin hər bi his sə lə ri nə dö yüş bay raq la rı nın ve ril mə si mü na si bə ti ilə təd bir ke çi ri lib. Mü da fiə na zi ri ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov və Na zir li yin rəh bər he yə ti nin qa tıl dı ğı təd bir də əv vəl cə Azər bay can xal qı nın ümum mil li li de ri Hey dər Əli ye vin və öl kə mi zin azad lı ğı, müs tə qil li yi uğ run da hə yat la rı nı qur ban ver miş şə hid lə rin xa ti rə si bir də qi qə lik sü kut la yad edi lib. Döv lət him ni ifa edil dik dən son ra mü da fiə na zi ri öl kə pre zi den ti, Si lah lı Qüv və lə rin Ali Baş Ko man da nı İl ham Əli ye vin mü va fiq Fər ma nı ilə ye ni ya ra dı lan hər bi his sə lə rə ve ril miş dö yüş bay raq la rı nı ko man dir lə rə təq dim edib.

Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə rin ko man da nı ge ne ralma yor Hik mət Mir zə yev mə ra sim də çı xış edə rək öl kə rəh bər li yi və Mü da fiə Na zir li yi tə rə fin dən xü su si tə yi nat lı la ra gös tə ri lən eti ma da gö rə min nət dar lı ğı nı bil di rib.

Əla mət dar gün mü na si bə ti lə Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə rin bir ləş mə lə ri nin şəx si

he yə ti qar şı sın da çı xış edən mü da fiə na zi ri ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov bil di rib ki, bu gün Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə rin

ya ra dıl ma sı nın 16cı il dö nü mü qeyd olu nur: “Bu, qı sa bir müd dət də düş mə nə qar şı ke çi ri lən uğur lu, par laq fəaliy yət lə rin nə ti cə si ola raq, dö yüş lər də sı nan mış xü su si tə yi nat lı la ra öl kə rəh bər li yi tə rə fin dən ve ri lən ən bö yük qiy mət dir. Bu ra da Və tə ni nə, xal qı na sa diq, hər an tor paq la rı mız uğ run da ca nın dan be lə keç mə yə ha zır olan Azər bay can öv lad la rı xid mət edir. Or du mu zun gü cü şəx si he yə tin və tən pər vər li yin də, qəh rə man lı ğın da və pe şə kar lı ğın da dır. Mən bu key fiy yət lə ri Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə rin şəx si he yə tin də gö rü rəm.

Döv lət baş çı mı zın “düş mə nin ayaq la rı nın al tın da tor paq od tu tub yan ma lı dır” söz lə ri qar şı mız da mü hüm və zi fə lər qo yur. Bu və zi fə lər bi zim üçün bir hə dəf dir”.

Na zir qeyd edib ki, düş mə nin kəş fiy yattəx ri bat cəhd lə ri nin qar şı sı nın qə tiy yət lə alın ma sı, onun xey li say da it ki yə mə ruz qal ma sı, mə nə vipsi xo lo ji və ziy yə ti nin sar sı dıl ma sı və mü qa vi mə ti nin sın dırl ma sı ilə Er mə nis ta nın hər bikri mi nal re ji mi Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin gü cü nü və qüd rə ti ni hiss edib. Bu nun la da düş mə nin əmə liy yat və fəaliy yət im kan la rı nın məh dud laş dı rıl ma sı nın bi rin ci mər hə lə si uğur la ba şa çat dı rı lıb.

Na zir Z.Hə sə nov bə yan edib ki, Azər bay can Or du su bü tün cəb hə bo yu əmə liy yat şə raiti nə nə za rət et mək lə tam hər bi üs tün lü yə yi yə lə nib: “Biz düş mə nə gü cü mü zü gös tər mək lə on la ra ay dın me saj ver dik. Bu mər hə lə də tap şı rıq la rın mü vəf fə qiy yət lə ye ri nə ye ti ril mə sin də fəaliy yət

XüsusiTəyinatlıQüvvələr -

MüdafiənaziriZakirHəsənovXüsusiTəyinatlıQüvvələrinhərbihissəsinədöyüşbayrağınıtəqdimedir

XüsusiTəyinatlıQüvvələrintəlimi.HərbçilərİMİTar-21Tavoravtomatındanatəşaçarkəngörünürlər.Foto:MN

15

ÖLKƏ ÖLKƏ

gös tə rən Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lə rin ro lu nu qeyd et mək va cib dir. İn di isə qar şı mız da da ha va cib ikin ci mər hə lə da ya nır. Düş mə nə qə ti və sar sı dı cı zər bə lər en dir mək lə onu iş ğal olun muş Azər bay can tor paq la rı nı qeydşərt siz tərk et mə yə məc bur et mək. Biz bu və zi fə nin öh də sin dən gəl mə yə qa di rik və qı sa müd dət də bu na nail ola ca ğıq. Bu na heç kim şüb hə et mə sin. Ha mı mız Ali Baş Ko man da nın əm ri nə daim ha zır ol ma lı yıq. Bu nun üçün Si lah lı Qüv və lə rin şəx si he yə ti ge cə və gün düz dö yüş ha zır lı ğı sə viy yə si ni dur ma dan da ha da ar tı rır. Azər bay can xal qı, döv lət rəh bər li yi Si lah lı Qüv və lə ri mi zə, o cüm lə dən xü su si tə yi nat lı la rı mı za ina nır, fəaliy yə ti ni zə yük sək qiy mət ve rir və si zin lə fəxr edir. Biz də öz növ bə miz də bu yük sək eti ma dı doğ rult ma ğa daim ha zır ol ma lı yıq. Bir da ha si zi təb rik edə rək xid mə ti niz də uğur lar ar zu la yı ram”.

Çı xış lar dan son ra hər bi xid mət də fərq lən miş şəx si he yə tin mü ka fat lan dı rıl ma sı haq qın da mü da fiə na zi ri nin əm ri oxu nub.

Hər bi qul luq çu la ra me dal lar, fəx ri fər man lar və qiy mət li hə diy yə lər təq dim edi lib.

Tən tə nə li mə ra sim dən son ra xü su si tə yi nat lı lar so yuq və atı cı si lah la rın is ti

fa də si, he li kop ter və av to mo bil lə pus qu ya qar şı fəaliy yət, ya xın dö yüş də tap şı rıq la rın ic ra sı üz rə müx tə lif fənd lə ri mə ha rət lə ic ra edib lər.

Azər bay ca nın “Silk Way Air li nes”şir kə ti Uk ray na nın “An to nov” Döv lət Müəs si sə si ilə 10 ədəd An178 yük da şı ma təy ya rə si nin alın ma sı na dair mü qa vi lə im za la yıb. Da ha əv vəl is ti fa də olu nan An12 təy ya rə lə rin dən fərq li ola raq, An178in im kan la rı da ha ge niş dir. Təy ya rə nin üs tün lük lə rin dən bi ri də yük ka bi nə si nin ger me tik ol ma sı dır. Bu da təy ya rə nin yük üçün nə zər də tu tu lan his sə sin də in san da şı ma ğa da im kan ve rir. Yə ni,

təy ya rə nin hə min bö lü mün də ya ra lı la rın və xəs tə lə rin ra hat da şın ma sı çə tin lik ya rat ma ya caq.

Bun dan baş qa, An178 2 mü hər rik lə tə min olu nub. Eki pa jın sa yı isə 3ə en di ri lib. Yü kün təy ya rə yə min di ril mə si və en di ril mə si üçün ha va gə mi sin də xü su si ava dan lıq lar da qu raş dı rı lıb. Bu da yük lə rin bo şal dıl ma sı və ək si nə pro ses lə rin hə ya ta ke çi ril di yi za man, xü su si aero port la rın la zım ol ma sı na zə ru rət ya rat mır.

“Azersky”müdafiəməqsədiilə

istifadəolunacaq“Azər kos mos” ASCnin Əsas Ye rüs tü Peyk

İda rəet mə Mər kə zin də Fran sa nın “Air bus De fen se & Spa ce” şir kə ti ilə bir gə yük sək ayır det mə li yer sət hi nin mə sa fə dən mü şa hi də pey ki olan “Azersky”dan əl də olu nan təs vir lə rin mü da fiə və təh lü kə siz lik məq səd lə ri üçün is ti fa də si nə həsr olun muş se mi nar ke çi ri lib. Po ten sial be ne fi siar la rın maarif lən di ril mə si məq sə di lə ke çi ri lən se mi nar da “Azər kos mos”un və pey kin is teh sal çı sı olan Fran sa nın “Air bus De fen ce & Spa ce” şir kə ti nin mü tə xəs sis lə ri pey kin tex ni ki xü su siy yət lə ri, peyk təs vir lə ri nin hər bi məq səd lər üçün prak ti ki is ti fa də si, hər bi xə ri tə çi lik, əmə liy yat la rın coğ ra fi mə kan, kəş fiy yat mə lu mat la rı ilə tə mi na tı, nə za rə ti və mo ni to rin qi və di gər bu ki mi möv zu lar haq qın da təq di mat lar edib lər. İn te rak tiv for ma da təş kil edil miş se mi na ra Mil li Təh lü kə siz lik Na zir li yi, Föv qə la də Hal lar Na zir li yi, Da xi li İş lər Na zir li yi, Mü da fiə Na zir li yi və Döv lət Sər həd Xid mə ti ki mi güc st ruk tur la rı nın nü ma yən də lə ri qa tı lıb lar. Bu ilin so nun cu rü bü nə plan laş dı rıl mış ey ni tip li növ bə ti se mi nar peyk təs vir lə ri nin va si tə si lə tə bii eh ti yat la rın təd qi qi və mo ni to rin qi möv zu su na həsr olu na caq.

“SilkWay”An-178-iseçdi

XüsusitəyinatlılaristifadəsindəkiPolarisDagor4x4avtomobilində.Foto:MN

An-178Foto:AntonovDK

ÖLKƏ ÖLKƏ

16 AZERI DEFENCE

“Azər bay can Res pub li ka sı nın döv lət sər hə di ni poz muş düş mə nin qo şun qrup la rı nın və ter rortəx ri bat dəs tə lə ri nin zə rər siz ləş di ril mə si” möv zu sun da Döv lət Sər həd Xid mə ti nin (DSX) çe vik hə rə kət böl mə lə ri nin və aviasi ya qüv və lə ri nin iş ti ra kı ilə may ayı nın 15dən 21dək “Ağ göl” səh ra tə lim mər kə zin də iri miq yas lı tak ti ki tə lim lər ke çi ri lib. Üç mər hə lə də ke çi ri lən tə lim lə rin sse na ri si nə əsa sən Döv lət Sər həd Xid mə ti nin qüv və və va si tə lə ri tə rə fin dən şər ti düş mə nin döv lət sər hə di ni poz muş qo şun qrup la rı zə rər siz ləş di ri lib və döv lət sər hə di bər pa edi lib. Üçün cü mər hə lə nin baş lan ğı cın da pi lot suz uçuş apa ra tı va si tə si lə düş mən qüv və lə ri nin yer ləş mə si müəy yən edil dik dən son ra düş mən ar xa sın da kəş fiy yat fəaliy yə ti ni hə ya ta ke çir mək məq sə di ilə təy ya rə və he li kop ter lər dən pa ra şüt lə de san tın atıl ma sı tə min edi lib. Ha va de san tı nın uğur lu əmə liy ya tın dan son ra şər ti düş mə nin da yaq mən tə qə lə ri nə və döv lət sər hə di ni poz muş zi reh li tex ni ka la rı na qar şı dö yüş he li kop ter lə rin dən və ze nit ar til le ri ya qur ğu la rın dan açı lan atəş lər lə on la rın irə li lə mə si nin qar şı sı alı nıb. Düş mən qrup la rı na ha va dan dəs tək üçün gön də ril miş dö yüş he li kop ter lə ri da şı nan ze nitra ket komp leks lə ri va si tə si lə məhv edi lib. Düş mən hü cu mu nun qar şı sı nı alan qüv və lər atəş üs tün lü yü nü əl də et mək lə çe vik hə rə kət böl mə lə ri nin sü rət li əks hü cu ma keç mə si nə şə rait ya ra dıb lar. Da ha son ra zi reh li tex ni ka lar üzə rin də hü cu ma ke çən böl mə lər düş mə nin da yaq mən tə qə lə rin də yer lə şən can lı qüv və si ni və zi reh li tex ni ka la rı nı sər rast atəş lər lə məhv edib lər. Tə lim lər də dö yüş əmə liy yat la rı za ma nı he li kop ter lər va si tə si lə dö yüş böl gə si nə əla və qüv və lə rin çat dı rıl ma sı və ya ra lı la rın təx liy yə edil mə si ele ment lə ri də uğur la iş lə ni lib. Böl mə lə rin real dö yüş şə raitin də ida rə olun ma sı na, çe vik hə rə kət qüv və lə ri və aviasi ya böl mə lə ri ara sın da yük sək qar şı lıq lı fəaliy yə ti nə nail olu nub.

Tə lim lər vax tı ze nit qur ğu la rın dan, he li kop ter lər dən, mi naatan lar dan, iri çap lı pu lem yot lar dan, qum ba raatan lar dan dö yüş atış la rı və ra ket bu ra xı lış la rı mü vəf fə qiy yət lə hə ya ta keç ri lib. Döv lət Sər həd Xid mə ti nin çe vik hə rə kət böl mə lə ri və aviasi ya qüv və lə ri qar şi ya qo yul muş dö yüş tap şi rı qıq la rı nı uğur la ye ri nə ye tir miş, tə lim mü vəf fə qiy yət lə ba şa ça tıb.

Tə lim də iş ti rak edən şəx si he yə ti qar şı ya qo yu lan və zi fə lə ri uğur la ye ri nə

ye tir dik lə ri nə gö rə təb rik edən DSX rəisi, Sər həd Qo şun la rı nın ko man da nı ge ne ralpol kov nik El çin Qu li yev dö yüş ha zır lı ğı nin da ha da yük səl dil mə si üz rə böl mə lər qar şı sın da ye ni tap şı rıq lar müəy yən edib. DSX rəisi Azər bay can sər həd çi lə ri nin Si lah li Qüv və lə ri nin Ali Baş Ko man da nı İl ham Əli yev tə rə fin dən qar şı ya qo yu lan bü tün tap şı rıq la ri şə rəf lə ic ra et mə yə daim ha zır ol duq la rı nı vur ğu la yıb.

DSXçevikləşirvəpeşəkarlaşır

DSXbölmələriOtokar“Cobra”zirehlimaşınlarınındəstəyiiləhücumda.Foto:DSX

DSXhelikopterlərindənidarəolunanraketlərləatışlar

DSXrəisi,general-polkovnikElçinQuliyevtəlimiizlərkən

ÖLKƏ ÖLKƏ

17

İyu nun 25də pre zi dent İl ham Əli ye vin iş ti ra kı ilə Qa ra dağ ra yo nu nun Pu ta qə sə bə sin də Azər bay can Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin (HDQ) əsas ba za sı nın və hər bi his sə komp lek si is ti fa də yə ve ri lib. Döv lət baş çı sı na gö rü lən iş lər ba rə də mə lu mat ve rən mü da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə nov bil di rib ki, Xə zər də ni zi höv zə sin də ən bö yük və müasir hər bi ob yekt olan HDQnin ye ni ba za sı nın və hər bi his sə nin in zi ba ti, xid mə ti bi na la rı nın və qur ğu la rın in şa sı na 2010cu ilin okt yab rın dan baş la nı lıb. Bu ra da şəx si he yət üçün üç mər tə bə li ya taq xa na lar, za bit və gi zir lə rin ailə lə ri üçün sə iki beş mər tə bə li bi na in şa olu nub.

Hər bi ba za nın açı lı şı nı bil di rən len ti kəs dik dən son ra pre si dent İl ham Əıiyev HDQnin qə rar ga hı nın bi na sı, ko man da mən tə qə si, ya taq xa na, ye mək xa na, HDQnin po lik li ni ka sı və təd ris otaq la rı ilə ta nış olub. Döv lət baş çı sı na mə lu mat ve ri lib ki, HDQnin ida rə olun ma sı nın hə ya ta ke çi ril di yi ko man da mən tə qə si Xə zər də ni zi nin Azər bay ca na məx sus sek to run da suüs tü şə raitə nə za rət et mə yə hər tə rəf li im kan ve rir. Mən tə qə də suüs tü şə rait

haq qın da ope ra tiv mə lu mat lar Hər bi Də niz Qüv və lə ri nə məx sus sa hil və ada ra diotex ni ki post la rın da yer lə şən ra diolo ka si ya stan si ya la rı va si tə si lə alı nır. Aş kar edi lən bü tün hə dəf lər real vaxt re ji min də mo ni tor lar da əks olu nur. Xə zər də ni zi nin Azər bay ca na məx sus sek to run da suüs tü

şə rait lə bağ lı Döv lət Sər həd Xid mə ti nin Sa hil Mü ha fi zə sin dən və Döv lət Də niz Ad mi nist ra si ya sın dan alı nan mə lu mat lar da Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin ko man da mən tə qə sin də top la nır, təh lil olu nur və mü va fiq qə rar qə bul edi lir. Bu ra da ən müasir tex no lo ji ye ni lik lə rə əsas la nan

HDQ-ninyenibazasıistifadəyəverilib

ÖLKƏ ÖLKƏ

18 AZERI DEFENCE

ava dan lı ğın qu raş dı rıl ma sı mən tə qə nin işi ni yük sək sə viy yə də qur ma ğa im kan ve rir.

Döv lət baş çı sı hər bi his sə nin si lah lan ma sın da kı yer li müəs si sə də is teh sal olun muş “Bə bir2” (“Ma rauder”) zi reh li nəq liy yat va si tə si ilə də ta nış olub. Qeyd olu nub ki, ma şın av to ma tik sü rət lər qu tu su, hid rav lik sü kan me xa niz mi ilə təc hiz olu nub. İs tə ni lən dö yüş tap şı rı ğı nı ye ri nə ye ti rə bi lən bu zi reh li nəq liy yat va si tə si dö yüş za ma nı tə bii və sü ni ma neələ ri asan lıq la dəf edə bi lir.

HDQnin şəx si he yə ti qar şı sın da çı xış edən pre zi dent İl ham Əli yev bil di rib ki, is ti fa də yə ve ri lən ba za ən yük sək dün ya stan dart la rı na ca vab ve rir, son il lər ər zin də Azər bay can da ya ra dıl mış ən bö yük hər bi ob yekt lər dən bi ri dir. Azər bay ca nın hər bi po ten sialı nın güc lən di ril mə si üçün bu ba za nın çox bö yük əhə miy yə ti ola caq.

Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin in ki şa fı nın gə lə cək də də diq qət mər kə zin də ola ca ğı nı bə yan edən döv lət baş çı sı Azər bay ca nın Xə zər də ni zin də sül hün, əmək daş lı ğın də rin ləş mə si üçün öz tə şəb büs lə ri ni irə li sür dü yü nü bil di rib: “Şa dam ki, bü tün qon şu döv lət lər də bu möv qe yi bö lü şür. Xə zər ya nı öl kə lər ara sın da möv cud olan dost luq, əmək daş lıq mü na si bət lə ri Xə zər də sül hün, təh lü kə siz li yin qa ran tı dır”.

Pre zi dent son il lər ər zin də Azər bay ca nın öz hər bi po ten sialı nı bö yük də rə cə də ar tır dı ğı nı, öl kə yə ən müasir si lahsur sat, tex ni ka, ava dan lıq gə ti ril di yi ni vur ğu la yıb: “Bu gün mad ditex ni ki təc hi zat və dö yüş qa bi liy yə ti ba xı mın dan Azər bay can Or du su dün ya miq ya sın da güc lü or du lar sı ra sın da dır. Bu gün əl də et di yi miz si lah və tex ni ka bi zə im kan ve rir ki, is tə ni lən və zi fə ni şə rəf lə ye ri nə ye ti rək. Bu nun la bə ra bər, təx mi nən 10 il bun dan əv vəl mə nim qə ra rım la Azər bay can da hər bi sə na ye komp lek si ya ra dıl ma ğa baş lan dı. Bu gün Azər bay can da mi nə ya xın ad da hər bi tə yi nat lı məh sul is teh sal edi lir və bu da or du mu zun təc hi za tı üçün əvə zo lun maz hal dır.

Be lə lik lə biz id xal dan ası lı lı ğı mı zı bö yük də rə cə də azalt mı şıq. An caq yük sək də qiq li yə və bö yük da ğı dı cı qüv və yə ma lik olan müasir si lahsur sat, dö yüş he li kop ter lə ri, dö yüş təy ya rə lə ri alı nır. Or du muz üçün la zım olan qa lan bü tün lə va zi mat, ava dan lıq, tex ni ka, mər mi lər, pat ron lar Azər bay can da is teh sal edi lir. Biz hət ta hər bi məh sul la rı mı zı ix rac et mə yə baş la mı şıq”.

Cəb hə xət tin də ki və ziy yət ba rə də da nı şan Ali Baş Ko man dan son bir il ər zin də Azər bay can Or du su nun tam üs tün lü yü əl də et di yi ni bil di rib: “Ke çən ilin ya yın da Er mə nis tan tə mas xət tin də təx ri bat tö rət mə yə cəhd gös tər miş di. An caq bu təx ri ba tın qar şı sı la yi qin cə alın dı, düş mən ye ri nə otur dul du. Biz də olan mə lu ma ta gö rə, ke çən ilin iyulav qust ay la rın dan bu gü nə qə dər yüz dən çox iş ğal çı məhv edi lib. Bə zi hal lar da bi zə irad tu tu lur ki, tə mas xət tin də gər gin lik ya ra nır, Er mə nis tan tə rə fin də çox say lı it ki lər var. Bi zim isə bu na ca va bı mız çox sa də dir. Rədd ol sun lar bi zim tor paq la rı mız dan! O za man mü na qi şə öz həl li ni ta par, sülh ya ra na bi lər. Er mə nis tan tə rə fi nə bu nu bir ne çə də fə de mi şəm, bir da ha de mək is tə yi rəm, əgər öl mək is tə mir si niz sə, bi zim tor paq la rı mız dan rədd olun!”.

Pre zi dent İl ham Əli yev ba za da gə mi lə rin yan al ma sı üçün ya ra dı lan şə rait lə də ta nış olub. HDQnin ida rəet mə gə mi si nə ba xış ke çi rib. Pre zi den tə mə lu mat ve ri lib ki, gə mi də ki ava dan lıq lar şəx si he yə tin qar şı sı na qo yul muş dö yüş və əmə liy yat tap şı rıq la rı nın ye ri nə ye ti ril mə sin də yük sək nə ti cə lə rə nail ol maq im ka nı ya ra dır.

Hər bi his sə də ti kin ti nin ikin ci mər hə lə sin də gə mi lə rə və av to mo bil lə rə tex ni ki qul luq və tə mir sa hə lə ri, əla və ya nal ma kör pü lə ri, an bar lar sa hə si, za bit lər evi, uşaq bağ ça sı və mək təb bi na la rı, klub və id man şə hər ci yi nin in şa sı nə zər də tu tu lur.

Açı lış dan son ra pre zi dent hərb çi lər lə gö rü şüb və xa ti rə şə ki li çək di rib.

Prezidenthərbçiləritəltifetdi

Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin 97ci il dö nü mü ərə fə sin də pre zi dent İl ham Əli yev bir qrup hər bi qul luq çu nu və Si lah lı Qüv və lər də ça lı şan mül ki iş çi nin təl tif olun ma sı ba rə də sə rən cam im za la yıb. Döv lət baş çı sı nın sə rən ca mı ilə pol kov nik lər Yu sif Axund za də yə, Tey mur Ey yu bo va, İk ram Əli ye və, Za hid Hü sey no va və El man Oru co va ge ne ralma yor ali hər bi rüt bə si ve ri lib. Döv lət baş çı sı nın di gər sə rən ca mı ilə, Azər bay ca nın müs tə qil li yi nin, əra zi bü töv lü yü nün qo ru nub sax la nıl ma sın da xü su si xid mət lə ri nə, xid mə ti və zi fə lə ri ni və hər bi his sə nin qar şı sın da qo yul muş tap şı rıq la rı ye ri nə ye ti rər kən fərq lən dik lə ri nə, hər bi təh sil sa hə sin də xid mət lə ri nə gö rə 6 hər bi qul luq çu 3cü də rə cə li “Və tə nə xid mə tə gö rə” or de ni, 5 hər bi qul luq çu “Və tən uğ run da”, 7 hər bi qul luq çu “İgid li yə gö rə”, 20 hər bi qul luq çu (4 nə fər ölü mün dən son ra) “Hər bi xid mət lə rə gö rə”, 3 mül ki iş çi “Tə rəq qi” me da lı ilə təl tif olu nub. Bun dan baş qa, şəx si he yə tin mə nə vipsi xo lo ji ha zır lı ğı nın yük səl dil mə sin də sə mə rə li fəaliy yət lə ri nə, mə də niy yə tin, təh si lin, sə hiy yə nin in ki şa fın da kı xid mət lə ri nə gö rə Si lah lı Qüv və lə rin 1 hər bi qul luq çu su na “Xalq ar tis ti”, bir hər bi qul luq çu su na və bir mül ki iş çi yə “Əmək dar mə də niy yət iş çi si, 3 hər bi qul luq çu ya “Əmək dar hə kim” və 2 nə fə rə “Əmək dar müəl lim” fəx ri ad la rı ve ri lib.

ÖLKƏ ÖLKƏ

19

REPORTAj REPORTAj

20 AZERI DEFENCE

peşəkarzabitlərinyetişdiyitədrismüəssisəsi

R.Süleymanov,R.Məmmədli

Azər bay can Or du su nun pe şə kar mil li za bit kadr la rı və mü tə xəs sis lər lə tə min olun ma sın da Si lah lı Qüv və lə rin Tə lim və Təd ris Mər kə zi nin (TTM) özü nə məx sus ye ri var. Ar tıq 14 il dir za bit, gi zir ha zır lı ğı və tək mil ləş di ril mə si sa hə sin də fəaliy yət gös tə rən TTMi bi ti rən min lər lə za bit, gi zir və müd dət dən ar tıq hə qi qi hər bi xid mət hər bi qul luq çu su Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin sı ra la rın da öz xid mət lə ri ni da vam et dir mək də dir lər. Bəs TTMdə təh siltəd ris pro se si ne cə qu ru lur? Za bit lə ri miz ora da han sı şərt lər lə, ne cə təh sil alır lar? AZE Rİ DE FEN CE jur na lı ola raq bu və biz lə ri ma raq lan dı ran di gər sual lar la TTMdə olub, gör dük lə ri mi zi oxu cu la rı mız üçün qə lə mə al ma ğa ça lış dıq.

REPORTAj REPORTAj

21

BeynəlxalqsəviyyəlitədrismərkəziTə lim və Təd ris Mər kə zi Azər bay can

Si lah lı Qüv və lə ri üçün tə ləb olu nan is ti qa mət lər və ix ti sas lar üz rə əla və təh sil proq ram la rın da kadr ha zır lı ğı nı hə ya ta ke çi rən və hər biel mi iş lə rin apa rıl ma sı nı tə min edən əla və təh sil müəs si sə si dir. Mər kəz NA TO təh sil sis te mi nin Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nə tət biq edil mə si is tə yi nə zə rə alı na raq, Azər bay can və Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri ara sın da 2000ci ilin ap rel ayı nın 5də im za lan mış pro to ko la əsa sən mü da fiə na zi ri nin 20 fev ral 2001ci il ta rix li əm ri ilə Za bit Tək mil ləş dir mə və Gi zir Ha zır lı ğı Kurs la rı, həm çi nin Eh ti yat Za bit Ha zır lı ğı Kurs la rı nın ba za sın da ya ra dı lıb. Hər bi kadr la rın in tel lek tual və pe şə ha zır lı ğı sə viy yə si nin yük səl dil mə si, tək mil ləş di ril mə si, on la rın daim də yi şən və ye ni lə şən xid mət şə raiti nə uy ğun laş ma sı nın tə min edil mə si TTMin əsas və zi fə lə ri sı ra sın da yer alır. Bu ra da

ha va hü cu mun dan mü da fiə, ar til le ri ya, mad ditex ni ki tə mi na tın bü tün ix ti sas la rı, kəş fiy yat, ra bi tə, mü hən disis teh kam, kim ya, to poq ra fi ya, hər bi psi xo lo gi ya və di gər ix ti sas lar üz rə kurs lar təş kil olu nur.Ümu mi lik də Si lah lı Qüv və lə rin Tə lim və Təd ris Mər kə zin də aşa ğı da qeyd olu nan kurs lar fəaliy yət gös tə rir:

Za bit he yə ti ni tək mil ləş dir mə kur su – Si lah lı Qüv və lə rin tə la ba tı na uy ğun, bü tün sə viy yə lər dən və ka te qo ri ya lar dan olan za bit he yə ti nin pe şə kar lıq sə viy yə si nin və xid mət key fiy yə ti nin yük səl dil mə si, pe şə ba ca rıq la rı nın for ma laş dı rıl ma sı və in ki şaf et di ril mə si, da ha müasir hər bi pe şə ba ca rı ğı və vər diş lə ri nin qa za nıl ma sı məq sə di ilə hə ya ta ke çi ri lən əla və təh sil dir. Kurs müd də ti 6 həf tə ol maq la təd ris ili ər zin də 4 də fə ke çi ri lir.

Za bit ix ti sas kur su – Ba ka lavr təh sil sə viy yə si ni bi tir miş mə zun la rın il kin za bit və zi fə lə rin də xid mə tə ha zır lı ğı nın tə min edil mə si məq sə di ilə təş kil olu nan bu kur sun müd də ti 48 həf tə dir.

Eh ti yat za bit ha zır lı ğı kur su – za bit eh ti ya tı nın ya ra dıl ma sı məq sə di ilə ix ti sas lar üz rə za bit kadr la rı nın ha zır lan ma sı nı tə min edir. Kur su mü vəf fə qiy yət lə bi ti rən lə rə mü da fiə na zi ri nin əm ri ilə “ley te nant” hər bi rüt bə si ve ri lir. Kurs müd də ti 8 həf tə ol maq la təd ris ili ər zin də 4 də fə ke çi ri lir.

Xa ri ci dil kurs la rı (in gi lis, al man, fran sız, fars, er mə ni) – hər bi qul luq çu la rın xa ri ci dil də ün siy yət ba ca rı ğı və vər diş lə ri nin for ma laş ma sı məq sə di lə ke çi ri lir.

Gi zir ha zır lı ğı kur su – mü va fiq ko man da və mü tə xəs sis və zi fə lə rin də xid mət üçün kadr ha zır lı ğı nı tə min edir. Kur su mü vəf fə qiy yət lə bi ti rən lə rə “gi zir” hər bi rüt bə si ve ri lir. Kurs müd də ti 11 həf tə ol maq la təd ris ili ər zin də 4 də fə ke çi ri lir.

Müd dət dən ar tıq hə qi qi hər bi xid mət hər bi qul luq çu la rı nın (MA XE) ha zır lı ğı kur su – mü va fiq ko man da və mü tə xəs sis və zi fə lə rin də xid mət üçün kadr ha zır lı ğı nı tə min edən ix ti sas lar üz rə ve ri lən təh sil dir. Kurs müd də ti 4 həf tə ol maq la təd ris ili ər zin də 4 də fə təş kil olu nur.

TTMdə kur sant la rın ya şa ma sı və təh sil al ma la rı üçün zə ru ri olan bü tün şə rait ya ra dı lıb. Si nif otaq la rı və la bo ra to ri ya lar təh si lin ən müasir sə viy yə də təş ki li üçün zə ru ri ava dan lıq la ra ma lik dir. Xü su si tex ni ki ix ti sas lar üz rə kom pü ter ləş di ril miş, si lah və hər bi tex ni ka la rın si mul ya tor la rı ilə təc hiz edil miş si nif otaq la rı ya ra dı la raq is ti fa də yə ve ri lib. Bu ra da tank, özü ye ri yən ar til le ri ya, pi ya da dö yüş ma şın la rı, ha va hü cu mun dan mü da fiə, ar til le ri ya atı şı və atış la rın ida rə olun ma sı si mul ya

tor la rı ilə ya na şı in te rak tiv atış po li qo nu, ki tab xa na, qa pa lı id man za lı, konf rans sa lo nu möv cud dur. Ümu miy yət lə, Tə lim və Təd ris Mər kə zin də ki şə rait bu ra da nəin ki yer li, hət ta bey nəl xalq sə viy yə li tə lim kurs la rı nın təş ki li nə im kan ve rir. Söh bət et di yi miz za bit lər TTMdə mü tə ma di ola raq xa ri ci öl kə lə rin və bey nəl xalq təş ki lat la rın mü tə xəs sis lə ri nin işi ra kı ilə kurs la rın təş kil olun du ğu nu de yir lər. Son ola raq, ya xın lar da TTMdə olan Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin yük sək rüt bə li nü ma yən də he yə ti tə rə fin dən Mər kə zin im kan la rı və bu ra da ya ra dı lan şə rait yük sək qiy mət lən di ri lib.

Onu da öy rə ni rik ki, mü da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə no vun gös tə ri şi ilə Mər kə zin mad ditex ni ki im kan la rı nın da ha da ge niş lən di ril mə si, elə cə də dün ya nın qa baq cıl öl kə lə rin də tət biq edi lən müasir təd ris va si tə lə ri ilə təc hiz olun ma sı nə zər də tu tu lur.

Mə lu mat üçün onu da bil di rək ki, ötən ilin son la rın dan bu ra da hər bi psi xo loq la rın ha zır lan ma sı kur su na da start ve ri lib. Ar tıq bi rin ci hər bi psi xo loq kur su nu bi ti rən za bit lər yer lər də ki hər bi his sə lə rə gön də ri lib lər. Müəl lim lə ri nin söz lə ri nə gö rə, 6 həf tə müd də tin də ke çi ri lən hər bi psi xo lo gi ya kurs la rı na mül ki ali təh sil müəs si sə lə rin də psi xo lo gi ya ix ti sa sı üz rə təh sil al mış şəxs lər kö nül lü lük əsa sın da se çi lir. Kurs lar da on la ra hər bi psi xo lo gi ya və hər bi pe do qo qi ka üz rə təh sil ve ril dik dən son ra hər bi his sə lə rə gön də ri lir lər.

SimulyatorsinifləriTTM ilə ümu mi ta nış lıq dan son ra ay rı

ay rı qo şun ix ti sas la rı üz rə ke çi ri lən təd ris pro se si və si mul ya tor si nif lə ri ilə ta nış olu ruq. Öy rə ni rik ki, bu ra da or du mu zun si lah lan ma sı na ye ni da xil ol muş T90S tank la rı və BMP3 pi ya da dö yüş ma şın la rı is tis na ol maq la, möv cud tex ni ka la rın bö yük ək sə riy yə ti nin si mul ya tor la rı ilə təc hiz olun muş si nif otaq la rı var. Ya xın dö nəm də adı çə ki lən tex ni ka la rın si mul ya tor la rı nın alı na raq is ti fa də yə ve ril mə si də göz lə ni lir. Bu, elə də cid di prob lem ya rat mır. T72 və BMP2 si mul ya to run da məşq edən za bit və gi zir lər həm T90, həm də BMP3 ma şın la rı nın ida rəedil mə si ni ba ca rır və prak tik ola raq po li qon da hə min tex ni ka la rı ida rə edir lər.

İlk ola raq tank və zi reh li tex ni ka si ni fi nə baş çə ki rik. Bu ra da T72 tank la rı, BMP2 pi ya da dö yüş ma şın la rı, özü ye ri yən ar til le ri ya və tank əley hi nə böl mə lə rin ko man dir və ida rə he yə ti nin məşq lə ri

ArtilleriyazabitləriTİGES/AFOSsimulyatorundaməşqedərkən.Foto:AD

REPORTAj REPORTAj

22 AZERI DEFENCE

ke çi ri lir. Si mul ya to run bi rin də adı çə ki lən tex ni ka la rın ida rəedil mə si, on la ra qul luq, di gə rin də isə atış la rın hə ya ta ke çi ril mə si imi ta si ya olu nur. Ora da ol du ğu muz müd dət də gənc za bit lə rin hə vəs lə si mul ya tor da müx tə lif tap şı rıq la rı ye ri nə ye tir mə lə ri nin şa hi di olu ruq. Gənc ko man dir lər müəl li min on la ra ver di yi müx tə lif ça lış ma la rı si mul ya tor da real mü hi tə uy ğun şə kil də ic ra edir lər. Di gər zal da isə tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp lek si nin si mul ya to run da atış məşq lə ri ke çi ri lir. İx ti sa sı təd ris edən müəl lim lə rin söz lə ri nə gö rə, Mər kəz də ki si mul ya tor lar gənc ko man dir lər də tex ni ka haq da ilk təəs sü ra tı for ma laş dı rır. On lar psi xo lo ji, nə zə ri və prak tik ha zır lıq dan son ra po li qon da, real dö yüş tex ni ka sın da ve ri lən ça lış ma la rı ye ri nə ye ti rir lər.

TTMin BMP2 məşq qur ğu la rı sa lo nun da kı bi rin ci zal da si mul ya tor da kurs iş ti rak çı la rı na tex ni ka nın tən zim lə yi ci si nin qo şul ma sı, mər mi lə rin dol du rul ma sı və bo şal dıl ma sı, tən zim lə yi ci və ni şan ga hın iş lən mə qay da sı, TƏİR komp lek si nin “sə fər” və ziy yə tin dən “dö yüş” və ziy yə ti nə gə ti ril mə si, si lah la rın və ni şan ga hın nor mal dö yüş və ziy yə ti nə gə ti ril mə si, 2A42 to pu nun sö kü lübyı ğıl ma sı, atış üçün ha zır lan mış di gər zal da isə bu ma şın la ha zır lıq, hə dəf lə rin kəş fi, həm çi nin yox la ma “atış” ça lış ma la rı nın ye ri nə ye ti ril mə si hə ya ta ke çi ri lir. Bu ra da ey ni za man da TƏİR si mul ya to run da si la hın ni şa nal ma qay da sı, ida rəolu nan mər mi dən atış qay da la rı aşı la nır.

Za bit ix ti sas kur sun da mo toatı cı ko man dir lər üçün si mul ya tor da, MA XElər

üçün isə prak tik sü rü cü lük kur su nun ke çi ril di yi ni de yən TTMnin Si lah və tex ni ka his sə si nin baş müəl li mi, pol kov nikley te nant Müş fiq Ab dul la ye vin söz lə ri nə gö rə, he yət si mul ya tor lar da il kin vər diş lə rə yi yə lə nir. Bu təd ris va si tə lə rin də he yət is tə ni lən iq lim, rel yef və gör mə şə raitin də tex ni ka nın ida rə si ni, dö yüş də tət bi qi ni mə nim sə yir, da ha son ra po li qon lar da real dö yüş tex ni ka la rı üzə rin də bi lik lə ri ni tək mil ləş di rir lər: “Si mul ya tor la rın təd ris də tət bi qi dö yüş tex ni ka la rı nın xid mət müd də ti nin ar tı mı na və təd ri sin key fiy yə ti nə kö mək edir. Əv vəl lər, si mul ya tor lar ol ma dıq da tex ni ka la rın mo toeh ti ya tı tez za man da sərf olu nur, ma şın lar teztez sı ra dan çı xır dı. Bu gün TTMdə tət biq olu nan si mul ya tor lar or du muz da kı tex ni ka la ra tam uy ğun dur. Si mul ya tor da tə lim ke çən şəx si he yət real tex ni ka nı ida rə et mə yə həm psi xo lo ji, həm də prak tik cə hət dən ha zır olur”.

Ha va hü cu mun dan mü da fiə (HHM) si ni fin də isə müx tə lif HHM va si tə lə ri nin və ra diolo ka si ya sis tem lə ri nin real öl çü lü ma ket lə ri və si mul ya tor la rı üzə rin də dərs lər ke çi ri lir. Ra diotex ni ka si ni fin də Azər bay can da da xil ol maq la, post so vet res pub li ka la rın da və bir çox Şərq öl kə lə rin də ge niş is ti fa də olu nan P18 ra diolo ka si ya stan si ya sı nın si mul ya to ru qu ru lub. Ra da rın ko man da ida rəet mə mər kə zi nə bən zə yən bu si nif də gənc mü tə xəs sis lər adı çə ki lən tex ni ka nın in cə lik lə ri ni öy rə nir lər. Ra diotex ni ki qo şun lar ix ti sas sil si lə si nin müəl li mi, ma yor Fik rət Fət ta ho vun söz lə ri nə gö rə, si nif də stan si ya nın ida rəet mə pul tu, an te ni, ötü rü cü və qə bu le di ci sis

tem lə ri nin real bən zə ri olan si mul ya tor qu ru lub. Ra da rın ida rəet mə pul tu nun si mul ya to run da dərs ke çən za bit lər nə zə ri his sə dən son ra si mul ya tor da prak tik ola raq ha va mə ka nı na nə za rət, hə də fin təs bi ti, si nif lən di ril mə si və iz lə nil mə si ki mi müx tə lif tap şı rıq la rı ye ri nə ye ti rir lər. Si nif də hət ta si mul ya tor va si tə si ilə vi zual hə dəf lə rin bu ra xıl ma sı təş kil olu nub.

TİGESartilleriyaçılarıdöyüşəhazırlayır

TTMdə diq qə ti mi zi çə kən və ən ma raq lı ye ni lik lər dən bi ri də ra ketar til le ri ya qo şun la rı nın təd ris si ni fi ol du. Bu ra da kı ge niş zal da ra ketar til le ri ya böl mə lə ri nin za bit lə ri Tür ki yə nin HA VEL SAN şir kə ti nin is teh sa lı olan Tİ GES (Top çu İlə ri Gö zət le yi ci Si mül ya to ru/ in gi lis cə AFOS Ar til lery For ward Ob ser ver Si mu la tor) si mul ya to run dan is ti fa də et mək lə öz bi lik və ba ca rıq la rı nı ar tı rır lar. 2011ci il də TTMdə təd ris pro se sin də tət bi qi nə baş lan mış Tİ GES za bit he yə ti nə müx tə lif ar til le ri ya va si tə lə ri nin atə şi ni ida rə et mək ba ca rı ğı nın aşı lan ma sın da mü hüm əhə miy yə tə ma lik dir. Qeyd edək ki, si mul ya tor və kom pü ter ba za lı təd ris sis tem lə ri nin ha zır lan ma sı sa hə sin də dün ya nın apa rı cı şir kət lə rin dən olan HA VEL SANın Tİ GES si mul ya to ru ha zır da Azər bay can la ya na şı Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin Po lad lı Ar til le ri ya və Ra ket Mək tə bin də, İs tan bul Pi ya da Mək tə bin də, Pa kis tan Si lah lı Qüv

tankkomandirləriT-72simulyatorundadöyüşatışlarınıicraedir.Foto:AD

REPORTAj REPORTAj

və lə ri nin Nouşeh ra Ar til le ri ya və Ra ket Mək tə bin də, Gür cüs tan Si lah lı Qüv və lə ri nin Hər bi Tə lim Mər kə zin də və Türk mə nis tan Qu ru Qo şun la rı Mək tə bin də is ti fa də olu nur.

TTMin Ra ket və Ar til le ri ya Qo şun la rı ka fed ra sı nın rəisi, pol kov nik Şa hin Hü sey nov de yir ki, kom pü ter ləş di ri li miş ar til le ri ya si ni fi mü tə xəs sis lə rin pe şə kar lı ğı nın ar tı rıl ma sı üçün ge niş im kan lar ya ra dır. Tək cə Tİ GES si mul ya tor si ni fin dəAzər bay can Si lah lı Qüv və lə rin də möv cud olan bü tün ar til le ri ya sis tem lə ri ni tət biq et mək

müm kün dür. Bun dan əla və, müx tə lif iq lim şə raitin də, sut ka nın is tə ni lən saatın da atış la rı imi ta si ya et mək olur: “Bu si mul ya to run ən üs tün cə hə ti isə on dan iba rət dir ki, əv vəl lər əra zi yə çı xıb prak tik dö yüş atış la rı tət biq olu nur du sa, in di mər mi sərf et mə dən, əla və xərc ol ma dan si nif şə raitin də hə min dərs lə ri ke çi rik. Bun dan əla və, əv vəl lər atış za ma nı hə də fin tə lə fa ta uğ ra dıl ma sı nı biz bir ra kurs dan gö rür, onu tam qiy mət lən di rə bil mir dik sə, in di bu ra da, si nif şə raitin də, müx tə lif ra kurs dan mü şa hi də edə bi li rik. Həm çi nin, pi

lot suz uçan apa ra tı (PUA) hə də fin yu xa rı dan koor di na tı nı müəy yən ləş di rir və tə lə fat də rə cə sin qiy mət lən di ri rik. Si nif də ça lış ma la rı real lı ğa uy ğun laş dır maq üçün səs ef fekt lə ri də ve ri lir”.

Ka fed ra rəisi nin söz lə ri nə gö rə, Tİ GES si mul ya to ru nun di gər üs tün cə hə ti ona is tə ni lən əra zi xə ri tə si ni, tak tik şə raiti yük lə mə yin müm kün ol ma sı dır. Mə sə lən, za bit lər tap şı rı ğa uy ğun ola raq iş lə ni lən əra zi nin xə ri tə si ni si mul ya to ra yük lə mək lə hə min yer də əmə liy yat apa ra bi lər lər: “Bu nun la təh sil ala nın gö zü əra zi yə öy rə nir. Bu ra da nə zə ri məş ğə lə lər, prak tik si nif dərs lə ri, yam sı la ma va si tə lə rin dən atı şı lar ke çi ri lir. Məq bul atış ça lış ma la rı ye ri nə ye ti ril di kə dən son ra təh si la lan lar prak tik atı şa çı xır və ar til le ri ya si lah la rın dan real atış lar apa rı lır”.

TərəfdaşlığınTəlim vəTədrisMərkəzi

TTM nəz din də yer lə şən Tə rəf daş lı ğın Tə lim və Təd ris Mər kə zi ötən ilə dək Sülh Na mi nə Tə rəf daş lıq Mər kə zi adı al tın da fəaliy yət gös tə rib. 2002ci il də ya ra dıl mış bu mər kəz NA TO ilə əmək daş lıq, elə cə də Azər bay can la di gər öl kə lər ara sın da iki tə rəf li hər bi əmək daş lıq proq ram la rı çər çi və sin də təd bir lə rin təş ki li, mü tə xəs sis lə rin tək mil ləş di ril mə si is ti qa mə tin də ça lı şır. Qeyd edək ki, Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin iki tə rəf li və çox tə rəf li hər bi əmək daş lı ğı çər çi və sin də Azər bay can da təş kil olun muş təd bir lə rin bö yük ək sə riy yə ti də məhz bu ra da ke çi ri lir. Mər kə zin rəisi pol kov nikley te nant Röv şən Kə ri mo vun söz lə ri nə gö rə, ca ri il də Mər kəz də 21, o cüm lə dən se mi nar və təh sil xa rak ter li 16 təd bir ke çi ri lib.

Ha zır da Tə rəf daş lı ğın Tə lim və Təd ris Mər kə zi nin di gər öl kə lə rin SNT mər kəz lə ri ilə əmək daş lıq et di yi ni de yən R. Kə ri mo vun söz lə ri nə gö rə, bu kon tekst də Tür ki yə nin BİOEM mər kə zi ilə sıx əmək daş lıq möv cud dur. Tə rəf daş lı ğın Tə lim və Təd ris Mər kə zin də bey nəl xalq təş ki lat la rın eks pert lə ri nin və xa ri ci mü tə xəs sis lə rin iş ti ra kı ilə müx tə lif möv zu lar da se mi nar lar, tre ninq lər təş kil olu nur. Həm çi nin, Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin za bit lə ri nin xa ric də ke çi ri lən kurs la ra, o cüm lə dən dil kurs la rı na gön də ril mə si təş kil edi lir.

R.Kə ri mov mil li tə li mat çı la rın ha zır lan ma sı nın, Mər kə zin gə lə cək də re gional əhə miy yət li bir qu ru ma çev ril mə si nin priori tet lər sı ra sın da yer al dı ğı nı da vur ğu la yıb. AD

Gənczabitlər“Faqot”simulyatorundaatışməşqiedərkən

23

24 AZERI DEFENCE

R.Süleymanov,R.Məmədli,N.Kərimov

Mayayının5-dən8-dəkTürkiyəninİstanbulşəhərindəkeçirilmişİDEF-2015-beynəlxalqmüdafiəsəna-yesisərgisindədünyanın40-danartıqölkəsindən500-dənçoxşirkətinvə60-dəkölkədənrəsminüma-yəndəheyətləriiştirakedib.TürkiyəprezidentiRəcəbTayyipƏrdoğanın,SilahlıQüvvələrrəhbərliyininvəAzərbaycandadaxilolmaqla,müxtəlifölkələrdənorduvəgücstrukturlarındanyüksəkrütbəlinümayən-dəheyətlərininqatıldığısərgidədünyanınaparıcımüdafiəsənayesişirkətlərivəTürkiyəninmüdafiəsə-nayesindətəmsilolunanşirkətlərinistehsalıolansontexnologiyalarnümayişolunub.

R.Süleymanov,R.Məmədli,N.Kərimov

MÜDAFİƏSƏNAYESİNİNAVRASİYAGÖRÜŞÜ

25

İDEF2015 sər gi si nin açı lı şın da çı xış edən pre zi dent Rə cəb Tay yip Ər do ğan bil di rib ki, Tür ki yə 17ci əs rə dək dün ya nın ən önəm li mü da fiə sə na ye si mər kə zi olub.

“Ötən əs rin or ta la rın da Tür ki yə NA TOya üzv olan dan son ra xa ri ci öl kə lər dən mü da fiə sə na ye si sa hə sin də ası lı ha la düş dü. Kipr əmə liy ya tın dan son ra isə uzun il lər da vam edən ter ror la mü ba ri zə dö nə mi öz mü da fiə sə na ye mi zi qur ma ğı mı zın gə rək li ol du ğu nu bi zə çox acı şə kil də gös tər di”, de yə Ər do ğan qeyd edib.

Ər do ğan Tür ki yə mü da fiə sə na ye si nin 2002ci il də xa ri cə 80% bağ lı ol du ğu nu, bu gün isə yer li mü da fiə sə na ye si nin or du nun eh ti yac la rı nın 54%ni mil li im kan lar he sa bı na qar şı la dı ğı nı vur ğu la yıb: “Məq sə di miz 2023cü il də mü da fiə sə na ye mi zi xa ri ci ası lı lıq dan ta ma mi lə qur tar maq dır. Bu gün dün ya nın ən bö yük 100 mü da fiə sə na ye si şir kə ti ara sın da 2 türk şir kə ti yer alır. Mü da fiə sə na ye mi zin is teh sal gü cü ötən il 5 mil yard dol la rı aş dı. İl lik 1 mil yard dol lar araş dır ma və in ki şaf xər ci ilə mü da fiə sə na ye miz araş dır ma və tex no lo gi ya ən çox in ves ti si ya ya tı ran sek tor ha lı na gə lib”.

Tür ki yə pre zi den ti mü da fiə sə na ye si nin dost və qar daş öl kə lə rin də eh ti yac la rı nı qar şı la ma ğa ha zır ol du ğu nu ifa də edib: “Biz mü da fiə sə na ye mi zi sa də cə özü müz üçün de yil dost la rı mız və qar daş la rı mız üçün də dəs tək lə yir və güc lən di rir, qa zan dı ğımz təc rü bə ni dost la rı mı zın da is ti fa də si nə təq dim edi rik. Sa də cə məh sul sat ma ğın ar dın ca get mi rik. Biz uzun müd dət li or taq lıq qur ma ğı, or taq la yi hə lər hə ya ta ke çir mə yi hə dəf lə yi rik”.

Da ha son ra çı xış edən Tür ki yə nin mil li mü da fiə na zi ri İs mət Yıl maz, Türk Si lah lı Qüv və lə ri ni Güc lən dir mə Fon du nun səd ri Or xan Ak baş və di gər lə ri İDEF sər gi si nin əhə miy yə ti ni vur ğu la yıb lar.

AzərbaycandangenişqatılımIDEF sər gi si nə Azər bay can dan mü

da fiə na zi ri, ge ne ralpol kov nik Za kir Hə sə no vun, mü da fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lo vun, fəv qə la də hal lar na zi ri, ge ne ralpol kov nik Kə ma ləd din Hey də ro vun və Döv lət Sər həd Xid mə ti nin rəisi, ge ne ralpol kov nik El çin Qu li ye vin rəh bər li yi al tın da nü ma yən də he yət lə ri qa tı lıb. Bun dan baş qa, zi ya rət çi qis min də Azər bay can da fəaliy yət gös tə rən bir sı ra

şir kət lə rin nü ma yən də lə ri sər gi ni zi ya rət edib lər.

Sər gi nin rəs mi açı lış mə ra si min də, rəs mi pro to kol da pre zi dent Rə cəb Tay yip Ər do ğa nın ya xın ət ra fın da Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin rəh bər li yi nin və Azər bay can dan olan hö ku mət rəs mi lə ri nin yer al ma sı da diq qə ti cəlb edib. Sər gi müd də tin də Azər bay can nü ma yən də he yət lə ri də bir sı ra xa ri ci öl kə lə

rin şir kət lə ri nin stend lə ri ni gə zə rək sər gi lə nən ye ni məh sul lar la ta nış olub, əmək daş lı ğın in ki şa fı na dair mü za ki rə lər apa rıb lar.

Sər gi çər çi və sin də Azər bay can dan təm sil olu nan nü ma yən də he yət lə ri Tür ki yə nin mil li mü da fiə na zi ri, Si lah lı Qüv və lə rin ay rıay rı bir ləş mə lə ri nin rəh bər lə ri ilə gö rüş lər ke çi rib lər.

2009cu il dən bu təd bi rə qa tı lan

çox acı şə kil də gös tər di”, de yə Ər do ğan qeyd edib.

nin 2002ci il də xa ri cə 80% bağ lı ol du ğu nu, bu gün isə yer li mü da fiə sə na ye si nin or du nun eh ti yac la rı nın 54%ni mil li im kan lar he sa bı na qar şı la dı ğı nı vur ğu la yıb: “Məq sə di miz 2023cü il də mü da fiə sə na ye mi zi xa ri ci ası lı lıq dan ta ma mi lə qur tar maq dır. Bu gün dün ya nın ən bö yük 100 mü da fiə sə na ye si şir kə ti ara sın da 2 türk şir kə ti yer alır. Mü da fiə sə na ye mi zin is teh sal gü cü ötən il 5 mil

MÜDAFİƏSƏNAYESİNİNAVRASİYAGÖRÜŞÜ

26 AZERI DEFENCE

Azər bay ca nın Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi (MSN) bu də fə ki sər gi də 200ə ya xın ad da məh su lu nu təq dim edib. Na zir li yin sten din də müx tə lif tip tə lim və dö yüş aviasi ya bom ba la rı nın ma ket lə ri, pi lot suz uçuş apa rat la rı, mi na ya qar şı qo ru ma lı ma şın la rın, ha be lə “Gür zə” pat rul ma şı nı nın və 107 mm çap lı reak tiv atəş sis te mi nin ma ket lə ri, müx tə lif

çap lı pat ron lar, mi naatan lar və qum ba raatan lar üçün dö yüş su sat la rı yer alıb. Sər gi də həm çi nin Azər bay can müəs si sə lə rin də is teh sal edil miş 14.5 mm çap lı “İs tiq lalT”, 12.7 mm çap lı “Mü ba riz”, 7.62x51 mm çap lı “Yal qu zaq”, 7.62x54 mm çap lı “Yır tı cı” snay per tü fəng lə ri, RGB40 ba ra ban lı əl qum ba raata nı, UP7.62 və HP7.62 əl pu lem yot la rı, ya

ra dıl ma sı na ye ni baş la nıl mış EM14 av to ma tı MSNin sten din də yer alıb. Azər bay can is teh sa lı olan si lah və dö yüş sur sat la rı sər gi gün lə rin də MSN sten di ni zi ya rət edən nü ma yən də he yət lə ri tə rə fin dən ma raq la qar şı la nıb.

Mü da fiə Sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lov bil di rib ki, sər gi də iş ti ra kın əsas məq sə di Azər bay can da is teh sal olu nan mü da fiə tə yi nat lı məh sul la rın nü mu nə lə ri ni bey nəl xalq ba za ra təq dim et mək dir: “Ey ni za ma na da qar şı mı za qoy du ğu muz məq səd dün ya nın apa rı cı şir kət lə ri ilə da nı şıq lar apa rıb, Azər bay can da ye ni mü da fiə tə yi nat lı məh sul la rın is teh sal sı nı hə ya ta ke çir mək, o cüm lə dən müasir tex ni ka və ava dan lıq la rın öl kə mi zə gə ti ril mə si nə nail ol maq dır”.

Sər gi də Azər bay can dan MSN ilə ya na şı AZE Rİ DE FEN CE jur na lı da ay rı ca stend lə təm sil olu nub. jur na lı mı zın Azər bay can və Tür ki yə mü da fiə sə na ye sin dən bəhs edən İDEF2015 Xü su si Bu ra xı lı şı sər gi də ya yım la nıb.

MSN-danatıcısilahlardayeniliklər

İlk də fə İDEF2013 sər gi sin də nü ma yiş et di ril miş “Yal qu zaq” snay per tü fən gi bu də fə də ge niş xa ri ci audi to ri ya nın ma ra ğı na sə bəb olub. MSN nü ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, snay per tü fən gi ar tıq za vod test lə ri ni bi ti rib. Si la hın üzə rin də hərb çi lə rin tək li fi ilə bə zi tək mil ləş dir mə lər apa rı lıb və tü fəng is ti fa də yə ha zır dır.

MSN sər gi də snay per tü fəng lə ri üçün is teh sa lı na baş la nan pat ron la rın nü mu nə lə ri ni də nü ma yiş et di rib. Na zir lik mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır da 9x39 mm çap lı pat ron la rın nü mu nə lə ri ha zır la nır. Növ bə ti mər hə lə də di gər çap lı snay per pat ron la rı nın da is teh sa lı nə zər də tu tu lur.

Bun dan əv vəl fev ral ayın da Abu Da bi də İDEX2015 sər gi sin də ilk də fə nü ma yiş olu nan EM14 av to ma tı da İDEFdə MSNin sər gi lə di yi məh sul lar için də diq qət çə kib. Azər bay can da la yi hə lən di ril miş bu av to mat xa ri ci di zayn ba xı mın dan AK74ə bən zə sə də gös tə ri ci lə ri nə gö rə adı çə ki lən av to mat si la hın dan fərq lə nir. Ha zır da za vod test lə rin də olan EM14 av to ma tı nın ça pı 5.56x45 mm, çə ki si 3.8 kqdır. Al tı pil lə li te les ko pik qun da ğa ma lik av to ma tın uzun lu ğu 900990 mm, lü lə si nin uzun lu ğu 415 mm təş kil edir. Ba rıt qa zı nın təp mə si, çax ma ğın dön mə si prin si pi ilə iş lə yən

27

av to ma tın gül lə si nin baş lan ğıc sü rə ti 860 metr/sa ni yə, atış tem pi də qi qə də 660 atəş, ni şa nal ma mə sa fə si 1000 metr dir. Av to mat yer li müəs si sə də is teh sal edi lən 30 pat ron tu tum lu şəf faf da raq la komp lekt ləş di ri lir. Si la hın lü lə si üzə rin də yer lə şən pik ka ti ni rel si ona lü ləal tı qum ba raatan, fə nər, la zer və di gər ak se suar lar qur ma ğa im kan ve rir.

İDEF2015 sər gi sin də MSNnin sten din də “Op ti kaMe xa ni ka” İs teh sa lat Bir li yi nin “Alov” za vo dun da is teh sal olun muş op tik ni şan gah lar da sər gi lə nib. Za vod da RPQ7V3 əl qum ba raatan la rı üçün ha zır lan mış op tik ni şan ga hı ilə həm gün düz, həm də ge cə vax tı də qiq atış lar apar maq müm kün dür. Ni şan gah qum ba raata nın QON tip li op tik ni şan ga hı və A100 mo no kul yar ge cə gör mə ci ha zı nın kom bi na si ya sın dan iba rət dir. “Op ti kaMe xa ni ka” İs teh sa lat Bir li yi nin di rek to ru Ka mal Əs gə ro vun söz lə ri nə gö rə, kom bi na si ya ya da xil olan A100 ci ha zı ge cə vax tı ət raf da kı əş ya lar dan ul duz la rın və ay işı ğı nın əks olun muş şüala rı nı güc lən di rə rək ət raf ci sim lə rin gö rün mə si ni tə min edir. Heç bir işıq lan ma ol ma dı ğı hal da inf ra qır mı zı şüalar la iş lə yə bi lir. Ci ha zın di gər özəl li yi isə on dan iba rət dir ki, is ti fa də çi nin gö zü nü uzaq laş dır dıq da ni şan ga hın göz lü yü nün qo ru yu cu qa paq la rı av to ma tik ola raq bağ la nır. Nə ti cə də ət ra fa heç bir şüa (hət ta inf ra qır mı zı şüa) ya yıl mır. İs ti fa də çi gö zü nü göz lü yə ya xın laş dır dıq da isə qo ru yu cu qa paq açı lır və mə mu lat tək rar is ti fa də yə ha zır olur. Çə ki si qi da mən bə yi ele met lə ri də da xil ol maq la 1.1 kq təş kil edən op tik ni şan gah 2,7 də fə bö yüt mə qa bi liy yə ti nə ma lik dir.

Nü ma yi şə çı xa rıl mış 414x50 və 624x50 Snay per Tü fən gi nin Op tik Ni şan ga hı (STON) ba rə də mə lu mat ve rən K. Əs gə ro vun söz lə ri nə gö rə, bu ni şan gah lar 2000 met rə dək mə sa fə də hə dəf lə rə sər rast atəş aç ma ğa im kan ve rir. 7.62 – 14.5 mm ça pa dək bü tün snay per tü fəng lə ri nin komp lek ti nə da xil edi lə bi lən, 414 və 624 də fə də yiş kən bö yüt mə qa bi liy yə ti nə ma lik, tor la təc hiz edil miş STON ni şan gah la rı ki çik öl çü lü və az müd dət li gö rü nən hə dəf lə ri tə yin et mək, ni şa nal ma bu ca ğı nı müəy yən ləş dir mək, uzaq və or ta mə sa fə lər də hə dəf lə rə də qiq atəş aç maq üçün dür. Çə ki si 1.1 kq, uzun lu ğu 417 sm (624x50) və 385 sm (414x50) təş kil edən bu ni şan gah lar 40 də rə cə dən +50 də rə cə yə dək tem pe ra tur lar da is tə ni lən me teoro lo ji şə rait də (toz, ya ğış, pal çıq və s.) is ti fa də olu na bi lir.

28 AZERI DEFENCE

İDEF-2015sərgisindəTürkiyəmüda-fiə sənayesinin aparıcı firmalarındanASELSAN,ROKETSAN,“Otokar”,FNSS,BMC, MKE öz yenilikləri ilə daha çoxdiqqətcəlbedib.

Bu də fə ki sər gi də Tür ki yə də fəaliy yət gös tə rən mü da fiə sə na ye si şir kət lə ri üçün alt sis tem lər is teh sal edən fir ma lar və mü hən dis lik fir ma la rı nın üs tün lük təş kil edib lər. Yer li is teh sa la ağır lıq ve ril mə si sə bə bin dən Av ro pa və Ame ri ka dan əv vəl ki sər gi lər də ol du ğu ki mi ge niş iş ti rak baş ver mə yib. Rəs mi An ka ra ilə mü na si bət lə rin də so yuq luq ya şa nan BƏƏdən isə İDEF2011 və İDEF2013də ki ki mi mil li qa tı lım ol ma yıb. BƏƏ he yə ti yal nız zi ya rət çi qis min də sər gi də iş ti rak edib. Sər gi təş ki lat çı la rı Tür ki yə nin son il lər də mü na si bət lə ri ak tiv ləş dir di yi Af ri ka öl kə lə rin dən qə rar ve ri ci şəxs lər sə viy yə sin də qo naq lar də vət et mək lə, qa tı lım çı sa yı nın azal ma sı nı kom pen sa si ya et mə yi ba ca rıb, sər gi nin fay da lı lı ğı nı və ma ra ğı nı ar tı rıb lar. İDEF2015 sər gi sin də uzun müd dət ya şa dı ğı sı xın tı la rı dəf et miş BMC şir kə ti nin sər gi də ye ni nəq liy yat va si tə lə ri ilə tək rar ön pla na çıx ma sı ma raq do ğu rub. Hö ku mə tin dəs tə yi ilə if las ol maq dan qur tu lan BMC sər gi də Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nə təh vil ver mək də ol du ğu “Kir pi” ad lı mi na ya qar şı qo ru ma lı ma şın la bə ra bər “Vu ran” ad lı zi reh li av to mo bi li ni, ha be lə zi reh li av to bus və tak tik ma şın la rı nı nü ma yi şə çı xa rıb. FNSS şir kə ti isə “Pars” zi reh li trans port yor la rı ailə sin dən ye ni nü mu nə lə ri, “Kap lan” zi reh li trans port yo ru nu, tır tıl lı ma şın ba za sın da

av to ma tik mi naata nı nı, “Qun duz” zi reh li bul do ze ri ni sər gi lə yib. Tür ki yə nin SDT və GA TE Elekt ro nik fir ma la rı isə F16 təy ya rə lə ri üçün nə zər də tu tu lan ye ni tə lim va si tə lə ri ni, HA VEL SAN Dö yüş Si mul ya to ru, də ni zal tı və PUA si mul ya to ru, həm çi nin pa ra şüt çü si mul ya to ru nu və ki ber təh lü kə siz lik lə bağ lı həl lə ri ni, STM şir kə ti isə MİL GEM gə mi lə ri da xil ol maq la, müx tə lif də niz la yi hə lə ri, pa ra şüt çü lər üçün Şa qu li Kü lək Tu ne li, aviasi ya üçün “Fo cusF li te” tap şı rıq plan la ma sis te mi, “Aero tab” həl li ni ta nı dıb.

Sər gi də diq qət çə kən ye ni lik lər sı ra sın da Tür ki yə yə məx sus tər sa nə lər olub. Son il lər də xa ri ci öl kə lər də də niz sek to run da la yi hə lər real laş dı ran “Yon ca Onuk”, DEAR SAN, “Ares Ship yard”, STM ki mi şir kət lər İDEFdə diq qət mər kə zin də

da ya nıb. AZE Rİ DE FEN CEyə da nı şan DEAR SAN nü ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, şir kət Türk mə nis tan Sa hil Mü ha fi zə sin dən 2014cü ilin or ta la rın da al dı ğı əla və 6 ədəd 33 me tir lik sü rət li ka ter si fa ri şi üz rə ilk ka te ri ca ri ilin iyul ayın da təh vil ve rə cək. Ha zır da si fa riş üz rə Türk mən ba şı şə hə rin də ki tər sa nə də ilk iki ka te rin in şa sı da vam edir. Hə min ka ter lə rin 2 ədəd MTU di zel mü hər ri ki ilə təc hiz edil di yi ni de yən şir kət mü hən dis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ka te rin mak si mum sü rə ti 43 mil dən çox, hə rə kət ra diusu 350 də niz mi li təş kil edir. Qeyd edək ki, Türk mə nis tan DEAR SAN şir kə tin dən son 5 il də 10 ədəd Ye ni Tip Gö zət çi Gə mi si, 20 ədəd müx tə lif öl çü lü (o cüm lə dən 4 ədəd de sant) ka ter sa tın alıb. Gə mi və ka ter lər Türk mən ba şı da kı tər sa nə də in şa olu nub.

Türkiyəmüdafiəsənayesiimkanlarınıtanıdır

29

Tür ki yə mü da fiə sə na ye si nin apa rı cı şir kət lə rin dən olan RO KET SAN dün ya nın müx tə lif re gion la rın da ix ra cat la rı, müx tə lif öl kə lər lə bir gə hə ya ta ke çir di yi la yi hə lər lə ya na şı Tür ki yə mü da fiə sə na ye sin də in qi la bi proq ram la ra im za at maq da dır. Son il lər də müx tə lif la yi hə lə rə uğur la im za atan RO KET SAN bu gün dün ya nın apa rı cı ra ket və mər mi is teh sal çı la rı sı ra sın da yer alır. RO KET SAN is teh sa lı olan ra ketar til le ri ya sis tem lə ri Tür ki yə ilə ya na şı Bir ləş miş Ərəb Əmir lik lə ri, Azər bay can, ha be lə bir çox Av ro pa və Ame ri ka öl kə lə ri nin or du la rı nın si lah lan ma sı na da xil olub. Şir kət dün ya da “Lok hed Mar tin”, “Rayt heon”, NO RİN CO, “Ta wa zun” və di gər bu ki mi bö yük şir kət lər lə bir gə la yi hə lər real laş dır maq da dır.

Sər gi çər çi və sin də Azər bay ca nın mü da fiə na zi ri Za kir Hə sə nov və mü da fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lov RO KET SANnın sten di ni zi ya rət edə rək şir kə tin nü ma yiş et dir di yi ye ni məh sul lar la ta nış olub, da vam edən la yi hə lər ba rə də mə lu mat alıb lar.

İDEF sər gi sin də RO KET SAN uzun il

lər dir is teh sa lı da vam edən və müx tə lif öl kə lə rin si lah lan ma sın da yer alan məh sul la rı ilə ya na şı özü nün son iki il də əl də et di yi nailiy yət lə ri ön pla na çı xa rıb. Bu ye ni lik lər dən bi ri olan GPS və İNS ida

rəet mə li TR300 ida rə olu nan ra ket lə ri ni KA MAZ mar ka lı nəq liy yat va si tə si üzə rin də nü ma yiş et di rib. Yı ğı lan qa nad la ra ma lik bu ida rəolu nan ra ket 120 km mə sa fə də rə qi bin möh kəm lən di ril miş ob

ROKETSANyeniliklərləİDEF-inmərkəzində

ROKETSAN-ınTƏBƏRidarəetmədəsti.Foto:AD

T-107/122modulyarreaktivyaylımatəşsistemi.Foto:AD

30 AZERI DEFENCE

yekt lə ri ni yük sək də qiq lik lə məhv et mə yə he sab la nıb.

RO KET SANın mo dul yar di zay na ma lik T107/122 reak tiv yay lım atəş sis te mi (RYAS) sər gi də ilk də fə nü ma yi şə çı xa rı lıb. Şir kət mü tə xəs sis lə ri nin AZE Rİ DE FEN CEyə ver dik lə ri mə lu ma ta gö rə, ye ni si lah sis te mi heç bir də yi şik lik edil mə dən, ey ni plat for ma üzə rin dən iki fərq li çap da reak tiv ra ket lər lə atəş aç ma ğa im kan ve rir. 4x4 tak tik tə kər li ma şın üzə ri nə qu rul muş RYAS 107mm möv qe yi nə gə ti ril dik də 60 ra ke tə ma lik 3 ədəd 107 mm ra ket qı nı na sa hib olur. 122 mm ra ket lər üçün atış möv qe yi nə gə ti ril dik də isə 20 ədəd 122 mm çap lı ra ket yük lən miş bir qı na çev ri lir. 107 mm çap lı ra ket lər 11 km, 122 mm çap lı ra ket lər isə 40 km ef fek tiv atış mən zi li nə sa hib dir. Komp lek sin üzə rin də ağıl lı güc pay la yı cı sis tem yer alır. Av to ma tik atış kont rol sis te mi nə ma lik RYAS iki nə fər tə rə fin dən ida rə olu nur və bü tün atış pro se si ka bi nə için dən hə ya ta ke çi ri lir.

İDEF2015 sər gi sin də RO KET SAN şir kə ti SOM qa nad lı aviasi ya ra ket lə ri ailə sin dən F35 təy ya rə lə ri nin si lah lan ma sı üçün nə zər də tu tu lan SOMj kon fi qu ra si ya sı nın ma ke ti ilk də fə nü ma yiş et di rib. Şir kət yet ki li lə ri nin söz lə ri nə gö rə, baş lan ğıc da ra ke tin test lə ri F16 Blok 40 təy ya rə sin də ke çi ri lə cək və son ra si lah lan ma ya qə bul edil miş F35 təy ya rə lə ri nə in teq ra si ya olu na caq. Şir kət SOMj la yi hə si çər çi və sin də Ame ri ka nın “Lok hed Mar tin” kor po ra si ya sı ilə əmək daş lıq edir. SOMj ra ke ti SOMdan F35 təy ya rə lə ri nin da xi li si lah stan si ya sı na yer lə şə bil mə si üçün da ha na zik və uzun ol ma sı ilə fərq lə nir. Ra ke tin qa nad la rı ar xa his sə də, ha va çək mə sis te mi yan da dır (SOMda alt his sə də dir). Atış mən zi li SOMla ey ni 250 km təş kil edə cək SOMj zi reh də li ci dö yüş baş lı ğı na da sa hib ola caq və də niz hə dəf lə ri nə qar şı tət biq edi lə cək. SOMj ya ra dıl ma proq ra mı nın 2018də ta mam lan ma sı plan laş dı rı lır.

Sər gi də ilk də fə təq dim edi lən “Tə

bər” ad lı ida rəet mə ki ti isə Mk81 və Mk82 aviasi ya bom ba la rı nın yük sək də qiq lik lə hə də fi məh vet mə qa bi liy yə ti ni ar tır maq üçün nə zər də tu tu lur. Kit əta lət səl ölç mə va hi di ni, GPS dəs tək li, la zer ara yı cı baş lı ğı özün də bir ləş di rən bu run qis min dən və iz lə mə ilə nə za rət böl mə si ni özün də bir ləş di rən quy ruq dan iba rət dir. Hal ha zır da “Tə bər” ki ti nə Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri ilə ya na şı BƏƏ da xil ol maq la, bə zi Ya xın Şərq öl kə lə rin dən ma raq möv cud dur. Kit də “Ci rit” ra ket lə rin də möv cud olan la zer baş lıq tət biq edi lib. Məh su lun test və ser ti fi kat laş dır ma iş lə ri nin 2015ci ilin so nu na qə dər ta mam lan ma sı plan laş dı rı lır. “Tə bər”li bom ba la rın test lə ri F16 Blok 40 təy ya rə lə rin də apa rı la caq. “Tə bər”in ya xın laş ma sen so ru 215 metr, mən zi li 28 km, də qiq li yi50 m, ma nevr qa bi liy yə ti ± 3 g, ağır lı ğı 155 və 270 kq təş kil edir.

İDEFin ye ni lik lə ri ara sın da RO KET SAN tə rə fin dən “Ci rit” ra ket lə rin dən

atış lar apar maq üçün ha zır lan mış ye ni KMC (Kaide ye Mon te li Ci rit) si lah sis te mi də yer alıb. FNSS ACV tır tıl lı zi reh li ma şı nın üzə rin də yer lə şən bu sis tem 2014cü il də atış test lə ri ni ta mam la yıb. Hə rə kət ha lın da be lə də qiq atış lar hə ya ta ke çi rə bi lən KMC sta bil ləş di ril miş si lah qül lə si nə və açı lıbyı ğı lan di rək üzə rin də elekt roop tik sis te mə (gün düz ka me ra sı, TV ka me ra, İR ka me ra və la zer nöq tə lə yi ci) ma lik dir. Qül lə üzə rin də atı şa ha zır 8 ra ket yer lə şir. Bun dan əla və ola raq, ma şı nın da xi lin də 8 ədəd dö yüş eh ti ya tı möv cud dur. 28 km mə sa fə də yün gül zi reh li ma şın lar la mü ba ri zə üçün nə zər də tu tu lan KMCnin he yə ti sü rü cü, ko man dir, tuş la yı cı və dol du ru cu dan iba rət dir. Kon tey ner lə rin çev ri lə bil mə funk si ya sın dan is ti fa də olu na raq ra ket lər ya rı mav to ma tik şə kil də, dol du ru cu ma şın dan ba yı ra çıx ma dan təh lü kə siz şə kil də yük lə nir. Ma şı nın atışkont rol sis te mi də RO KET SAN tə rə fin dən ha zır la nıb. Mü hən dis lə rin söz lə ri nə gö rə, KMC sis te mi mo dul yar di zay nı sa yə sin də tə kər li nəq liy yat va si tə lə ri nə, o cüm lə dən di gər öl kə lə rin is teh sa lı olan ma şın la ra da in teq ra si ya olu na bi lər.

75inçCiritraketləriiləatəşaçanKMCsistemi.Foto:ROKETSAN

T-300“Kasırğa”atəşaçarkən.Foto:ROKETSAN

31

Əv vəl ki sər gi lər də ol du ğu ki mi, bu il də ASEL SANın İDEFdə ki sten din də şir kə tin çox say lı ye ni lik lə ri hərb çi lə rə və mü da fiə sə na ye si sa hə sin də fəaliy yət gös tə rən zi ya rət çi lə rə təq dim olun du. Sər gi də özü nün bir çox ye ni məh sul la rı nı ilk də fə nü ma yi şə çı xa ran ASEL SAN op ti ka dan ra bi tə yə, proq ram laş dır ma dan ra dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri nə, si lah sis tem lə rin dən ha va hü cu mun dan mü da fiə va si tə lə ri nə, peyk sis tem lə ri nə qə dər çox say da ye ni məh sul la rı nı gös tər di.

ASEL SANın İDEF2015 sər gi sin də ilk də fə nü ma yiş et dir di yi ye ni nə sil Tank Əley hi nə Ra ket Mo du lu dörd tank əley hi nə ra ke ti (“Hell fi reII”, “ja ve lin”, “Kor netE”, OM TAS/MIZ RAK, və s.) da şı yır. Bü tün funk si ya la rı av to ma tik şə kil də, uzaq dan ko man da ilə hə ya ta ke çi ri lən bu si lah plat for ma sı müş tə ri nin is ti fa də et di yi ra ket lə rə uy ğun laş dı rı la bi lir. Gün düz gör mə ka me ra sı, ter mal ka me ra və la zer hə dəf işa rə lə yi ci si nin də da xil ol du ğu mo du la ra ket lər lə ya na şı sis te mə ya xın qo ru ma məq sə di ilə 7.62 mm, 12.7 mm və ya 25 mm çap lı pu lem yot və av to ma tik top in teq ra si ya sı müm kün dür. ASEL SANın Bu Tank Əley hi nə Ra ket Mo du lu həm yün gül, həm də ağır zi reh li hər bi tex ni ka nın üzə ri nə qu ru la bi lər. İda rəet mə si nəq liy yat va si tə si nin için də ki ope ra tor pa ne li nin va si tə si ilə hə ya ta ke çi ri lən bu sis tem nəq liy yat va si tə si hə rə kət ha lın da ol duq da be lə düş mə nin hə dəf lə ri ni yük sək də qiq lik lə məhv et mə yə im kan ve rir.

ASELSAN-danradarlarıKoRALdacaqsistemASEL SAN tə rə fin dən ha zır la nan mo

bil Ye rüs tü Ra dar Al dat ma Sis te mi nin

(Ka ra KO nuş lu Ra dar AL dat ma KO RAL) nü mu nə si İDEF2015 sər gi sin də təq dim olu nub. Stan dart kon fi qu ra si ya da KO RAL ay rıay rı ma şın lar üzə rin də yer lə şən Ra dar Elekt ron Dəs tək (ED) və Ra dar Elekt ron Hü cum (ET) sis tem lə rin dən iba rət dir. Sis te min ida rə si NA TO stan dart la rı na uy ğun is teh sal edil miş, nü və, biolo ji və kim yə vi təh did lə rə qar şı qo ru ma lı Əmə liy yat Nə za rət Kon tey ne rin dən hə ya ta ke çi ri lir. Sis tem Və zi fə Plan la ma və Tap şı rıq la rın Ana li zi proq ra mı ilə bir gə tək lif olu nur. Tap şı rıq la rın Plan lan ma sı proq ra mı ilə ve ri lən tap şı rıq üz rə ön cə dən mü va fiq əra zi yə uy ğun ha zır lıq lar və ana liz lər apa rı lır. Tap şı rıq la rın Ana li zi proq ra mı va si tə si ilə əmə liy yat za ma nı qey də alı nan ra dar siq nal la rı nın de tal lı şə kil də pa ra metr lə ri ana liz olu nur. KO RAL ED sis te mi özün də ki is ti qa mət və möv qe müəy yən ləş di rə bil mə al qo ritm lə ri ilə yük sək də qiq lik lə bu caq la rı və ye ri müəy yən ləş dir mə yi ba ca rır, KO RAL ET sis te mi ni sü rət li və yük sək həcm də mə lu mat la rı tə min edir. KO RAL ET sis te mi isə müasir elekt ron mü ba ri zə tex no lo gi ya la rın dan is ti fa də edə rək, hə dəf ra dar la rın tə sir sa hə si ni azal dır, rə qi bin ra dar la rı nın yan lış in for ma si ya lar is teh sal et mə si nə şə rait ya ra da raq, dost qüv və lə rin əmə liy yat qa bi liy yə ti ni ar tır mış olur. KO RAL ET sis te mi fa za lı an te na sı sa yə sin də ey ni za man da çox say da ra dar sis te mi nə qar şı tət biq olu na bil mə xü su siy yə ti nə sa hib dir. Sis tem MILSTD810F, MILSTD46 1E və MILSTD46 4A stan dart la rı nın tə ləb lə ri nə ca vab ve rir.

Sər gi də sta sionar ob yekt lə rin ha va dan mü da fiəsi ni tə min et mək üçün ha zır lan mış Atəş İda rəet mə Ci ha zı nı (AİC) da nü ma yiş et di rən ASEL SANdan bil di ri lib ki, AİC mo der ni zə edil miş 35 mm

ye dək də da şı nan ze nit top la rı və Hİ SAR la yi hə si çər çi və sin də Hİ SARA ra ket bu ra xı cı sis te min atışkont ro lu nu hə ya ta ke çi rə cək. Sis te mə hə dəf lə rin təs bi ti ni və iz lə nil mə si ni hə ya ta ke çi rən 3 öl çü lü ra dar, atış kont rol ra da rı və elekt roop tik tə yi ne di ci lə ri özün də bir ləş di rən İn teq ra si ya edil miş Tə qib Plat for ma sı da xil dir. AİC 35 mm çap lı ze nit top la rın dan qəl pə lə nən proq ram laş dı rıl mış mər mi lər lə (air burst) atəş aç ma ğa im kan ve rir.

Sər gi də diq qət çə kən məh sul lar ara sın da 35 mm çap lı “Qor qud” ze nit to pu da yer alıb. ASEL SAN mü hən dis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, Qu ru Qo şun la rı nın aşa ğı yük sək lik də ha va dan mü da fiəsi ni təş kil et mək məq sə di ilə ha zır la nan “Qor qud” ba ta re ya sı 3 si lah ma şı nı və 1 ədə də Ko

ASELSANsontexnologiyalarlaİDEF-də

ASELSANKoRALradioelektronmübarizəkompleksi.Foto:ASELSAN

32 AZERI DEFENCE

man daKont rol ma şı nın dan iba rət ol maq la is ti fa də yə qə bul olu na caq. Üç öl çü lü ax ta rış ra da rı ilə hə dəf təs bit və tə qi bi qa bi liy yə ti nə sa hib olan “Qor qud” qəl pə lə nən proq ram laş dı rıl mış mər mi lər lə atəş aça caq.

ASEL SAN də niz sis tem lə ri sa hə sin də də bə zi nailiy yət lə ri ni İDEFdə sər gi lə yib. Sər gi də ilk də fə nü ma yiş olu nan TORK ad lı tor pe do la ra qar şı mü da fiə tor pe do su (hardkill) suüs tü gə mi lə rin möv cud olan hər cür tor pe do la ra qar şı mü da fiəsi ni tə min et mək məq sə di ilə ya ra dı lıb. Mo dul yar di zay na və ak tiv akus tik iz lə mə yə sa hib olan TORK rə qi bin bu rax dı ğı tor pe do bəl li mə sa fə yə gəl dik də part la da raq zə rər siz ləş di rir. Bo yu 2 metr, ça pı 200 mm olan TORK 200 kq çə ki yə ma lik dir.

Sər gi də ASEL SAN ra bi tə ci haz la rı ailə sin dən qu ru, ha va və də niz plat for ma la rı üçün HF ra dios tan si ya la rı nı da ta nı dıb. İonos fer üzə rin dən kə sin ti siz ra bi tə yə im kan ve rən, 1.630 MHz tez lik də ça lı şan bu proq ram laş dı rıl mış ra dios tan si ya lar həm də da xi li krip to ya ma lik dir. ASEL SAN ye ni nə sil HF ra dios tan si ya la rı STA NAG4591 sə viy yə si nə uy ğun zəif sü rət MEL Pe səs kod la ma tex no lo gi ya sı na sa hib dir. Bu müasir səs kod la ma tex no lo gi ya sı ilə pis HF şərt lə rin də be lə çox

yük sək sə viy yə li rə qəm sal səs li ra bi tə im ka nı təq dim olu nur. STA NAG4444ə uy ğun tez lik at la ma sı və dal ğa ge niş li yi nə ma lik ra bi tə ci ha zı tez lik at la ma re ji min də be lə krip to lu səs və mə lu mat ötü rül mə si ni tə min edir. Şir kət mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, STA NAG4539 sə viy yə si nə uy ğun dal ğa şə kil lə ri ni özün də cəm ləş di rən da xi li təkton mo de min tət bi qi ilə ra dios tan si ya lar sinx ron, asinx

ron və İP ra bi tə ni dəs tək lə yir. Al dı ğı in for ma si ya ya gö rə, da xi li mo de min av to ma tik ola raq tə yi net mə qa bi liy yə ti ilə ra dios tan si ya lar da kı sü rət se çi mi 75 bps ilə 12800 bps ara lı ğın da dır. Qı sa me saj və Əmə liy yat Ko du ötü rül mə sin də 75 bps sü rə tin də dal ğa dan is ti fa də he sa bı na səs li ra bi tə yə im kan ve ril mə yən şə rait də be lə ra bi tə im ka nı təq dim olu nur. Bu ra bi tə ci haz la rı nın av to ma tik link

AKKORtankaktivqorumasistemi.Foto:AD

ASELSANtankəleyhinəidarəolunanraketdöyüşmodulu.FotoAD

33

qur ma xü sus siy yə ti STA NAG4538 (FL SU/CLC) uyum lu dur. ASEL SAN HF kü rək də və ma şın da da şı nan ye rüs tü ra dios tan si ya lar 230 MHz, də niz ra dios tan si ya la rı 1.630 MHz, aviasi ya ra dios tan si ya la rı isə 230 MHz tez lik lər də ça lı şır.

İDEF sər gi sin də ASEL SAN “Al tay” tank la rı və ye ni nə sil pi ya da dö yüş ma şın la rı üçün ha zır la dı ğı AK KOR ad lı ak tiv qo ru ma sis te mi nin nü mu nə lə ri ni də nü ma yiş et di rib. Tank la rın və zi reh li ma şın la rın tank əley hi nə ra ket lə rə və RPQlə rə qar şı ak tiv mü da fiəsi üçün nə zər də tu tu lan AK KORun ra da rı ya xın la şan təh di di tə yin edir, mə sa fə si ni he sab la yır, bəl li mə sa fə də bu rax dı ğı əks təd bir sur sa tı ilə onu məhv edir. ASEL SAN mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, AK KOR tam av to ma tik sis tem dir. Gə lən ra ke tin tə yi ni və məhv edil mə si ya rım sa ni yə için də hə ya ta ke çi ri lir. Sis tem 360 də rə cə ət raf da və ma şı nın üst qis min də qo ru ma nı tə min edir. Di gər tank la ra da in teq ra si ya olu na bi lə cək sis te min test lə ri da vam et mək də dir. AK KOR sis te mi üçün xü su si ola raq ha zır lan mış 100 mm çap lı sur sat ra ket lə ri tex ni ka nın təx mi nən 1520 metr mə sa fə sin də məhv edir. Tan kın üs tün də hər bi ri 90 də rə cə bu caq al tın da nə za rət edən 4 ra dar və yan lar da hər bi rin də 4 sur sat olan iki bu ra xı cı yer lə şir.

ASEL SANın ha zır la dı ğı CƏN GƏR dö yüş çü sis te mi man qa və ta ğım sə viy yə sin də əs gər lə rin in for ma si ya laş ma sı nı ar tır ma ğa yö nə lib. Ko man dir bu sis tem va si tə si əs gə rin du ru mu ba rə də bü tün in for ma si ya la rı əl də edə bi lə cək. Əs gər və ko man dir CƏN GƏR va si tə si ilə ha zır me saj lar gön də rə, GPS va si tə si ilə əs gə rin ye ri ba rə də mə lu mat ala bi lə cək. Ko man dir ey ni za man da xü su si ha zır lan mış göz lük üzə rin dən əs gər lə ri nin ha ra da ol ma sı nı gö rə cək. Ay rı ca, ASEL SAN ra dios tan si ya lar va si tə si ilə bü tün in for ma si ya lar yu xa rı ko man dan lı ğa ötü rü lür. ASEL SAN mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır da sis tem il kin mər hə lə də dir. Bu ra əs gər üzə rin də ki kom pü ter va si tə si ilə in for ma si ya la rı ötü rə, qol da kı saat üzə rin dən ha zır me saj lar gön də rə, mik ro fon va si tə si ilə əla qə ya ra da bi lə cək. Bun dan baş qa, si la hın üzə ri nə qu ru lan düy mə lər va si tə si ilə “basda nış” funk si ya sın ye ri nə ye ti rə, ha zır me saj gön də rə bi lir. Bo ğaz his sə də isə qırt laq mik ro fo nu yer alır və bu da dö yüş çü yə da ha as ta səs lə ra bi tə ya rat maq im ka nı ve rir. Sis te mə UHF tez lik də ça lı şan ra bi tə va si tə lə ri da xil dir. CƏN GƏRin ilk nü mu nə lə ri nin or du nun is ti fa də si nə 2016cı ilin son la rın da ve ril mə si plan laş dı rı lır.

HISAR-AtestləridavamedirTür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin mil li ha va

hü cu mun dan mü da fiə sis tem lə ri nə olan eh ti yac la rı nı qar şı la maq məq sə di ilə ASEL SANın li der li yin də RO KET SAN, TÜ Bİ TAK ki mi apa rı cı şir kət lə rin iş ti ra kı ilə baş la dı lan Hİ SARA (aşa ğı hün dür lük lü) və Hİ SARO (or ta yük sək lik) la yi hə lə ri üz rə qı sa za man da mü hüm yol qət edi lib. Ar tıq HHM sis te mi prak tik ola raq atış test lə ri və sis tem test lə ri mər hə lə si nə qə dəm qo yub. İDEF2015 sər gi sin də həm ASEL SAN, həm də RO KET SAN şir kət lə ri nin sten din də Hİ SARA la yi hə si üz rə bir sı ra kom po nent lər real

şə kil də ic ti may yə tə təq dim olu nub.Sər gi nin açıq eks po zi si ya sın da Hİ

SARA sis te mi tə kər li nəq liy yat va si tə si üzə rin də, ASEL SAN sten din də isə tır tıl lı ma şın üzə rin də nü ma yiş et di ri lib. Elə cə də ASEL SAN sten din də Hİ SARA və Hİ SARO komp lek si nə da xil olan ra dar və atəş ida rə ci ha zı, RO KET SAN sten din də isə ra ke tin real öl çü lü ma ke ti sər gi lə nib.

Hİ SARA və Hİ SARO la yi hə lə rin də ko man dakont rol, ra dar, ara yı cı baş lıq lar və atəş kont rol sis tem lə ri ASEL SAN, ra ket RO KET SAN, ra ket lə rin dö yüş baş lı ğı və ba ta re ya TÜ Bİ TAK SA GE, in for ma si ya əla qə si Me tek san Sa vun ma və ASEL SAN HBT qru pu, Link16 proq ram ya zı lı mı isə MİL SOFT şir kə ti tə rə fin dən ha zır la nır.

CƏNGƏRdöyüşçüdəsti.Foto:AD

ÖLKƏ

34 AZERI DEFENCE

Sər gi də nü ma yiş olu nan Hİ SARA sis te mi ba rə də mə lu mat ve rən ASEL SAN mü hən dis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, stan dart kon fi qu ra si ya da ma şın üzə rin də 4 ədəd Hİ SARA ra ke ti yer lə şir. Bu komp lek sə ra dar və elekt roop tik sis tem lər da xil dir. 15 kmdən ar tıq mən zi lə ma lik ra ket dik atış la ha va la nır və start ve ri lən dən son ra ra ket mər kəz lə in for ma si ya lin ki va si tə si ilə bağ la nır. Da ha son ra ra ket özü nün ara yı cı baş lı ğı sa yə sin də hə də fə is ti qa mət lə nə rək onu məhv edir.

“Ha zır da alt sis tem lə rin test lə ri ger çək ləş di ri lir. 2016cı il də bü tün sis tem lə rin test lə ri nin ba şa çat dı rıl ma sı nə zər də tu tu lur. Hİ SARA komp lek si 2017ci il də is ti fa də yə qə bul olu na caq”, de yə şir kət nü ma yən də lə ri bil di rib lər.

Hİ SAR la yi hə si çər çi və sin də ASEL SAN tə rə fin dən ha zır lan mış ra da rın mən zi li 30 kmdən çox dur. Hİ SARO la yi hə sin də ASEL SANın “Qal xan” ra da rı nın tət bi qi nə zər də tu tu lur.

ASEL SAN mü hən dis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, Hİ SAR ra ket bu ra xı cı ma şı nı mo dul yar di zay na ma lik dir. Yə ni bir ma şı nın üzə ri nə is tə yə bağ lı ola raq həm Hİ SARA, həm də Hİ SARO ra ket kon tey ner lə ri ni yük lə mək müm kün dür. Hİ SARA ra ket kon tey ne ri tət biq edil dik də komp leks Atəş İda rəet mə Ci ha zı (AİC) va si tə si ilə ça lı şa caq. Hİ SAROda isə ba ta re ya sə viy yə sin də ida rəet mə tət biq olu na caq.

HI SAR sis te min də 3 fərq li ça lış ma re ji mi möv cud dur. Bi rin ci, ma şın av to nom re jim də bü tün funk si ya la rı ye ri nə ye ti rir. Di gər re jim də 3 ma şın qrup ha lın da ça lı şır. Üçün cü re jim də isə er kən xə bər dar lıq sis te mi ilə bir lik də fəaliy yət gös tə rir.

Hİ SARA ra ke ti nin 15 km, Hİ SARO ra ke ti nin isə 25 km mən zi lə sa hib ol du ğu nu de yən RO KET SAN nü ma yən də lə ri isə hər iki ra ke tin qeyd olu nan mən zil də bü tün növ uçuş va si tə lə ri ni və ha va təh did lə ri ni zə rər siz ləş dir mə yi ba car dı ğı nı bil di rib lər. Gö rün tü lə yi ci ara yı cı baş lı ğa

və yük sək part la ma gü cü nə sa hib olan bu ra ket lər hə dəf lə ri yük sək də qiq lik lə məhv edə cək: “HHM sa hə sin də ilk də fə ola raq Hİ SARda iki mo tor tex no lo gi ya sı tət biq olu nub. Ra ket üzə rin də ki gö rün tü lə yi ci ara yı cı baş lıq sa yə sin də ra dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri nə qar şı da ya nıq lı ğa ma lik dir”.

RO KET SAN mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ar tıq həm Hİ SARA, həm də Hİ SARO ra ke ti nin ilk test lə ri uğur la ic ra olu nub. Bu il və gə lən il alt sis tem lə ri ilə bir gə atış test lə ri da vam edə cək.

ASELSANliderliyindıvəROKETSAN-ın

iştirakıiləhazırlananvəhazırdatestləridavamedənHİSAR-AHHM

sistemi.yuxarıda-atıştestində,aşağıda

-İDEF-inaçıqekspozisiyasındasərgilənərkən.

Fotolar:ROKETSANvəAD

ÖLKƏ

iyun-iyul 2015 35

IDEAS-2014

36 AZERI DEFENCE

Tür ki yə mü da fiə sə na ye si nin apa rı cı fi qur la rın dan olan “Oto kar” şir kə ti İDEF sər gi sin də bu də fə də öz ye ni lik lə ri ilə diq qət çə kib. “Oto kar” şir kə ti tə rə fin dən sər gi də ilk də fə ola raq Tür ki yə nin mil li tan kı olan “Al tay”ın se ri ya lı is teh sa la na miz də di zay nı, “Tul parS” ye ni tır tıl lı zi reh li dö yüş ma şı nı, kim ya, bak te ro lo ji və ra dioak tiv təh did lə rə qar şı ha zır lan mış 8x8 for mul lu “Ar ma” KBRN kəş fiy yat ma şı nı da xil ol maq la, 18 hər bi ma şın və 6 fərq li qül lə sis te mi nü ma yiş olu nub. Sər gi də “Oto kar” həm çi nin keç di yi miz ay lar da Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin in ven ta rı na da xil ol muş “Cob ra” zi reh li trans port yo ru nun 5 qa pı lı ver si ya sı nı da ic ti maiy yə tə təq dim edib.

“Oto kar”ın baş di rek to ru Sər dar Gör gü cün söz lə ri nə gö rə, rəh bər lik et di yi şir kət 3 ton dan 60 to na qə dər çə ki də, 4x4, 6x6, 8x8 for mul lu tə kər li ma şın lar, tır tıl lı zi reh li ma şın la ra da xil ol maq la fərq li zi reh li tex ni ka lar, həm çi nin si lah qül lə lə ri is teh sal edir: “Tür ki yə nin ən bö yük zi reh li tex ni ka is teh sal çı sı ola raq 5 qi tə də 30a ya xın öl kə yə məh sul la rı mı zı ix rac edi rik. Əl li yə ya xın is ti fa də çi mi zin fərq li eh ti yac və tə ləb lə ri ni ana liz

edir, bu eh ti yac la rı qar şı la ya bi lə cək həl lə ri ha zır la yı rıq. Bu gün 28 min dən ar tıq zi reh li ma şı nı mız dün ya nın fərq li nöq tə lə rin də, çə tin iq lim şərt lə rin də və risk li böl gə lər də ak tiv xid mət edir”.

S. Gör güc onu da bil di rib ki, son 10 il də araş dır ma və ye ni məh sul la rın ya ra dıl ma sı na 271 mil yon TL və sait xərc lə yən “Oto kar” ümu mi lik də 162 pa tent və fay da lı mo de lə sa hib dir.

“Altay”kalifikasiyatestlərinəbaşladıİDEF2015 sər gi sin də “Oto kar”ın rəh

bər li yi al tın da hə ya ta ke çi ri lən “Al tay” tan kı nın ya ra dıl ma sı la yi hə si çər çi və sin də ha zır lan mış son pro to tip olan PV2 ilk də fə nü ma yi şə çı xa rı lıb. Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, bu pro to tip mkonk ret ola raq se ri ya lı is teh sa la baş la na caq Tür ki yə nin əsas mü ha ri bə tan kı nın ey ni di zay nı na sa hib dir.

Şir kət dən bil di ri lib ki, 2009cu il də “Al tay”ın di zay nı, ya ra dıl ma sı və pro to tip lə mə fəaliy yə ti hə va lə olun muş “Oto kar” bu sa hə də əhə miy yət li mə sa fə qət edib. 500 mil yon ABS dol la rı büd cə si olan “Dö

nəm I” ad lan dı rı lan bu dövr “Kon sept di zayn”, “De tal lı di zayn” və “Po to tip ya rat ma və ka li fi ka si ya” ol maq üzə rə üç mər hə lə dən iba rət dir. Tan kın se ri ya lı is teh sa lı isə “Dö nəm II” ad lan dı rı lır. “Dö nəm I” üz rə ilk iki mər hə lə ni uğur la ta mam la yan “Oto kar” la yi hə də iki si ilk pro to tip, iki si son ha zır pro to tip ol maq la “Al tay” tan kı nın 4 nü mu nə si ni is teh sal edib. İlk iki pro to tip dən əl də edi lən təc rü bə və ve ri lən tək lif lər nə ti cə sin də 2014cü ilin son la rın da son iki pro to tip PV1 və PV2 ola raq ad lan dı rı lan iki tan kın is teh sa lı ta mam la nıb. S. Gör gü cün söz lə ri nə gö rə, ilk pro to tip lər da ya nıq lıq test lə ri ni uğur la ke çib. İkin ci pro to tip isə yüz lər lə atış ger çək ləş di rib və uğur lu nə ti cə lər əl də olu nub. “Bu ön pro to tip lər dən əl də et di yi miz təc rü bə əsa sın da son iki pro to ti pi is teh sal elə dik. Bun lar dan PV1 tan kı nın Qu ru Qo şun la rı və SSM tə rə fin dən hə rə kət qa bi liy yə ti və da ya nıq lı lıq ka li fi ka si ya test lə rin də, PV2 tan kı nın isə atış ka li fi ka si ya test lə rin də is ti fa də si plan laş dı rı lır. PV1 tan kı nın test lə ri ap rel ayın da baş la dı, İDEFdə sər gi lə nən PV2 tan kı isə ya xın za man lar da sis tem ka li fi ka si ya və qə bul test lə ri nə ha zır və ziy yə tə gə ti ri lə cək”.

“Otokar”–ordularüçüngenişseçimimkanı

Altayəsasdöyüştankı.Foto:Otokar

37

“Otokar”ınyenimaşınıTULPAR-SMo dern mü ha ri bə lə rin eh ti yac la rı na

uy ğun di zayn edil miş “Tul parS” tır tıl lı pi ya da dö yüş ma şı nı üs tün ma nevr qa bi liy yə ti, yük sək ba lis tik və mi na ya qar şı qo ru ma sı, mo dern elekt ro nik ar xi tek tu ra ya ma lik ol maq la ya na şı, dö yüş ma şı nın dan per so nal da şı yı cı ya dək fərq li və zi fə lə ri ic ra edə bi lir. ASEL SAN is teh sa lı olan uzaq dan ida rə olu nan OM TAS/KOR NET qül lə si və 7.62 mm pu lem yot la təc hiz olun muş “Tul parS” am fi bi ya tip li dö yüş ma şı nı kon fi qu ra si ya sı 5 əs gər, 10 ədəd OM TAS və ya “Kor net” tip li tank əley hi nə ra ke ti da şı ma ğı ba ca rır. Ma şı nın per so nal da şı yı cı kon fi qu ra si ya sı isə 8+2 əs gər da şı ma qa bi liy yə ti nə sa hib dir. Bu kon fi qu ra si ya ma şı nın da xi lin dən ida rə olu nan 7.62 və ya 12.7 mm çap lı pu lem yo ta sa hib dö yüş mo du lu ilə si lah lan dı rı lıb.

“Arma”KBRNkəşfiyyatmaşınıhazırdırİDEFdə ilk də fə nü ma yiş olu nan 8x8

tə kər for mul lu “Ar ma” KBRN kəş fiy yat ma şı nı əs lin də “Oto kar”ın 2008ci il də “Cob ra” ma şı nı üzə rin də ha zır la dı ğı və Slo ve ni ya Or du su nun is ti fa də sin də yer alan KBRN sis te mi nin “Ar ma”ya da şın ma sı nə ti cə sin də mey da na gə lib.

“Oto kar” mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, qo ru ma sə viy yə si, təc hi za tı və per so nal üçün tə min et di yi im kan lar he sa bı na “Ar ma” öz sin fin də ən yük sək

im kan la ra sa hib KBRN ma şı nı ola raq önə çı xır. Ma şın böl gə nin KBRN mü şa hi də si, əra zi dən mə lu mat la rın top lan ma sı, çirk lən miş və eh ti mal olu nan təh lü kə li böl gə lər lə bağ lı de tal lı ana liz lə rin apa rıl ma sı ki mi fərq li əmə liy yat tap şı rıq la rı nı ye ri nə ye ti rə bi lə cək im ka na sa hib dir. Kəş fiy yat za ma nı he yət ana liz lə ri KBRN təh did lə ri nə mə ruz qal ma dan ye ri nə ye ti rə bi lir. Bun dan baş qa, ma şın de tal lı ana liz lər üçün ha va, tor paq və su da kı kim yə vi çirk lən mə nin top lan ma sı, tə yi ne di ci və xə bər dar lıq du rum la rı nın real vaxt re ji min də iz lə nil mə si, KBRN təh did lə ri nin və çirk lən miş böl gə lə rin rə qəm sal xə ri tə üzə rin də

işa rə lən mə si, ra bi tə şə bə kə sin də pay la şıl maq üzə rə NA TO stan dart la rı na uy ğun KBRN mə ru zə lə rin ha zır lan ma sı, təh lü kə li böl gə nin müəy yən edil mə si ki mi iş lə ri hə ya ta ke çi rir. “Ar ma” KBRN kəş fiy ya tı ma şı nı na aşa ğı da kı ava dan lıq lar in teq ra si ya olu nub:

•Təhdidləriuzaqdantəyinetməcihazı•Daxidəvəxaricdəkimyəvitəhdiditəyinetməcihazı

•Əldədaşınankimyəvitəyinetməcihazı•Mobilkütləvəqazanalizatoru•Biolojitəhdidtəyinedicisi•Radiasiyaölçməcihazı•KBRNfiltiri

“Tulpar”piyadadöyüşmaşınıtəlimsahəsində.Foto:Otokar

8x8ARMAKBRNmaşını.Foto:Otokar

38 AZERI DEFENCE

•Qatı maddə, maye və qaz nümunələrialmaqüçüncihazlarvədaşımatəchizatı

•Metrolojiölçməstansiyası•ÇirklənmişbölgəniişarələməsistemiSü rü cü da xil ol maq la 6 nə fər he yə tə

sa hib “Ar ma” KBRN ma şı nı yük sək qo ru ma tə min et mək lə ya na şı da xil dən ida rə olu nan “Kəs kin” ad lı si lah qül lə si nə də sa hib dir. Qeyd edək ki, 8x8 tə kər for mul lu “Ar ma”nın bu nun la KBRN ma şı nı ilə bə ra bər 4 ay rı ti pi möv cud dur. Bu ma şın 7.62 mmdən 105 mmdək fərq li çap lar da si lah sis tem lə ri ilə in teq ra si ya olu na bi lir. O cüm lə dən, am fi bi ya xü su siy yə ti sa yə sin də “Ar ma” su da üzür, də niz də 8 km/saat sü rət yığ ma ğı ba ca rır.

COBRAIIamfibiyaversiyasıİDEF-də“Oto kar”ın dün ya da ta nın mış 4x4

“Cob ra”nın da ha bö yük qa ba ri tə sa hib ye ni mo de li olan “Cob ra II” ma şı nı nın am fi bi ya ver si ya sı sə lə fi ilə ey ni hə rə kət

qa bi liy yə ti nə, bal lis tik, mi na və əl də qa yır ma part la yı cı təh did lə ri nə qar şı üs tün qo ru ma ya sa hib dir. “Cob ra II” 360 at gü cün də 6.7 litr lik di zel mü hər rik lə təc hiz olu nub. Bu ya xın lar da bir kör fəz öl

kə sin də is ti iq lim və am fi bi ya test lə ri nə cəlb olu nan ma şın min lər lə ki lo metr yol qət edib, açıq də niz də üz mə test lə ri ni uğur la ta mam la yıb.

Tür ki yə də pe ri metr mü ha fi zə si və fi zi ki ma neələ rin is teh sa lı üz rə ix ti sas laş mış “Kö şə dağ” şir kə ti sər həd və di gər kri tik inf rast ruk tur la rın mü ha fi zə si üçün bir ne çə qat fi zi ki ma neələr və elekt ron xə bər dar lıq sis te min dən iba rət çə pər ha zır la yıb. Ha zır da bir sı ra Asi ya və Av ro pa öl kə lə ri nin sər həd lə rin də tət biq edi lən bu sər həd çə pə ri ilə bağ lı ABŞdan da si fa riş al dıq la rı nı bil di rən şir kə tin sa hi bi Əli Kö şə da ğın söz lə ri nə gö rə, on la rın tək lif et dik lə ri sis tem ABŞMek si ka sər hə din də qu ru la caq.

İDEF səər gi sin də bir ne çə ele men ti əya ni nü ma yiş olu nan sər həd mü ha fi zə həl li ba rə də mə lu mat ve rən “Kö şə dağ” mü hən dis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, bu ra da əsas yer ti kan lı və kə si ci (ül güc lü) məf til çə pər lə rə ve ri lib. Mü tə xəs sis lə rin fik rin cə, bu tip ma neələr sər həd po zu cu la rı na psi xo lo ji tə sir gös tə rə rək fik rin dən da şın dır ma ğa məc bur edir. Ümu mi lik də “Kö şə dağ” tə rə fin dən tək lif olu nan sis tem təh lü kə siz li yin 6 əsas ele men ti ni ya yın dır ma, ən gəl lə mə, ge cik dir mə, tə yi net mə, bil dir mə və mü da xi lə ni tə min edir.

Şir kət tə rə fin dən tək lif olu nan üzə ri ül güc lü məf til lər həm ke çid lə ri ən gəl lə yir, həm də üzə rin də ki elekt ro nik sis tem lər lə təh did lə ri tə yin edə rək on la ra vax tın da mü da xi lə edil mə si nə şə rait ya ra dır. Bu məf til lər dır man ma və ke çil mə si çə tin olan, xü su si ha zır lan mış alü mi nium di rək

lə rə bağ la nır. Çə pər də ki tə yi ne di ci məf til va si tə si ilə ke çid ba rə də gön də ri lən xə bər dar lıq siq na lı mər kəz də ki kom pü ter də xə ri tə və kro ki üzə rin də qeyd olu nur.

Sis te mi nin ikin ci qa tın da tor pa ğın al tın da yer ləş di ril miş tə yi net mə sis tem lə ri yer alır. Bu seys mik sen sor lar va si tə si ilə ke çid lər ba rə də in for ma si ya lar tə yin edi lə rək mər kə zi kom pü te rə ötü rü lür.

İkin ci ma neəni aşan təh did lə ri ön lə mək üçün üçün cü qat da üzə ri ül güc lü məf til lər dən ya ra dıl mış pi ra mi da şə kil li ma neələr yer ləş di ri lir. Bu sis te min ən üst his sə sin də tət biq olu nan he le zo nik ül

güc lü məf til böl mə sin də tə yi ne di ci tel yer ləş di ri lir. Bu qat da təh did lər mik ro dal ğa lı de tek tor la rın tət bi qi ilə müəy yən ləş di ri lir. CCTV sis te mi ilə in teq ra si ya olun muş şə kil də ça lış ma sı əra zi də ki təh di din səs li və gö rün tü lü şə kil də təs bi ti və mü da xi lə edil mə si nə im kan ve rir. Bu mü ha fi zə səd di ni aşan la rı isə son ola raq da xi li çə pər lər qar şı la yır. Da xi li çə pə rin üzə rin də yer lə şən fi zi ki və elekt ro nik sis tem lər ya yın dır ma, ən gəl lə mə, ge cik dir mə, tə yi net mə, bil dir mə və mü da xi lə im kan la rı sa yə sin də bu təh did lə rin irə li lə mə si nin qar şı sı nı sax la yır.

“Köşədağ”sərhədlərikeçilməzedir

CobraIIzirehlimaşınıhərəkəttestində.Foto:Otokar

“Ves tel Sa vun ma” şir kə ti nin “Ka ra yel” tak tik pi lot suz uçuş apa ra tı (PUA) test lə rin ikin ci mər hə lə sin də uçuş la rı 51 kqlıq elekt roop tik ka me ra ilə ta mam la ya raq is ti fa də yə ha zır ol du ğu nu sü bu ta ye ti rib. Bu tip PUAlar üçün dün ya da ye ga nə olan, ka ta pult la atı lıb pa ra şüt lə en di ril mə im kan la rı test edil dik dən son ra , “Ka ra yel”in Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nə çat dı rıl ma sı na baş la na caq. Mü qa vi lə çər çi və sin də Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nə 6 PUA, 3 yer kont rol stan si ya sı və yar dım çı sis tem lər dən iba rət komp lek sin təh vil ve ril mə si plan laş dı rı lır. PUAya 4 ədəd fay da lı yü kün in teq ra si ya sı da “Ves tel Sa vun ma” tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lə cək.

Şir kət mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, “Ka ra yel” NA TOnun “Mül ki Ha va Sa hə sin də Uçuş üçün Əl ve riş li lik” stan dar tı 4671ə uy ğun di zayn edil miş və is teh sal olu nan Tür ki yə nin ilk tak tik PUAdır. “Ka

ra yel”də dün ya da in di yə qə dər sa də cə pi lot lu aviasi ya da is ti fa də olu nan sis te ma tik xə ta əm niy yə ti ni tət biq olu nub. PUA 22500 fut yük sək lik də 70 kq fay da lı yük lə 20 saat ha va da qa la bi lə cək. “Ka ra yel”in üzə rin də yer alan ka me ra nın əsas özəl li yi çox həs sas şə kil də hə də fin işa rə lən mə si ni hə ya ta ke çi rə rək hə dəf lə nən cis mi çox ay dın şə kil də is ti fa də çi yə gös tə rə bi lən la zer işa rə lə yi ci yə sa hib ol ma sı dır. Kəş fiy yat və mü şa hi də apar maq la ya na şı “Ka ra yel” üzə rin də ki la zer işa rə lə yi ci ilə la zer baş lıq lı dö yüş sur sat la rı na

is ti qa mət ve rə bi lə cək. “Ka ra yel”in ümu mi ağır lı ğı 51 kq təş kil edən ka me ra yü kü nə x50yə qə dər op tik bö yüt mə im ka nı na sa hib EOgün düz ka me ra sı (HD), ey ni im kan lı ge cə (İR) ka me ra sı, la zer mə sa fəöl çən, la zer hə dəf iz lə yi ci si və la zer işa rə lə yi ci da xil dir. Sər gi də “Ves tel Sa vun ma” ilə ya na şı Zor lu Hol din qi nə da xil olan AYE SAS şir kə ti tə rə fin dən müx tə lif la yi hə lə rin təq di ma tı ke çi ri lib. Şir kət bu ra da li man və sər həd təh lü kə siz li yi, Link sis te mi, ra dar ko man dakont rol şə bə kə si ki mi fərq li həl lə ri ni zi ya rət çi lə rə ta nı dıb.

39

Ma ki na və Kim ya En düst ri si Ku ru mu (MKE) jMK90 “Bo ra12” snay per tü fən gi nin sus du ru cu lu ye ni nü mu nə si ni ha zır la yıb. İş prin si pi nə gö rə ha zır da is ti fa də də olan “Bo ra12”lə rə bən zə yən sus du ru cu lu mo del əsas si lah dan yal nız xa ri ci di zay nı na – baş qa söz lə de sək, lü lə his sə si nin for ma sı na gö rə fərq lə nir. Tə sir li atış mən zi li 600 metr olan (sus du ru cu suz kon fi qu ra si ya da 1000 metr) ye ni mo de lin də qiq li yi 0.3 MOA təş kil edir.

MKE mü hən dis lə ri “Bo ra12” stan dart mo de lin üzə rin də bə zi er qo no mik də yi şik lik lər apa rıl dı ğı nı da qeyd edib lər. Bu də yi şik lik lər əsa sən si la ha pic ca ti ni rels lə ri nin əla və olun ma sı ilə bağ lı dır.

MKE tə rə fin dən MPT76 tü fən gi nin bu si lah üçün xü su si ola raq ha zır lan mış 40x46 mm çap lı lü ləal tı qum ba raatan la komp lekt ləş di ril miş nü mu nə si də sər gi lə nib. Pic ca ti ni rel si va si tə si ilə si la ha bağ la nan qum ba raatan la bir gə MPT76nın çə ki si 5.2 kqa ya xın ola caq.

İDEF sər gi sin də Tür ki yə mü da fiə sə na ye si nin üzə çı xar dı ğı ye ni məh sul lar dan bi ri də MKE tə rə fin dən is teh sal olun muş 105/30 mm çap lı “Bo ran” adı ve ril miş ye dək də da şı nan yün gül haubit sa dır. Tür ki yə Qu ru Qo şun la rı Ko man dan lı ğı nın si fa ri şi üz rə ya ra dıl mış “Bo ran” İDEFdə iki va riant da təq dim olu nub. MKE yet ki li lə ri nin söz lə ri nə gö rə, haubit sa nın za vod sı naq la rı ye kun la şıb. 105 mm çap lı in gi lis L118 to pu na ma lik, atış uzaq lı ğı 17000 met rə dək təş kil edə

cək “Bo ran”ın he li kop ter lə da şı na bi lən va rian tı şa qu li di rək lə, ha be lə hid rop nev ma tik ağız əy lə ci ilə təc hiz edi lib. “Bo ran” ASEL SAN is teh sa lı olan bal lis tik kom pü te rə, ha be lə komp lek sə bir ləş di ril miş na vi qa si ya sis te mi nə ma lik dir. To pun lü lə si nə ba ğı lan mış mi ni ra dar isə mər mi nin baş lan ğıc sü rə ti ni ölç mə yə im kan ve rir.

Sər gi çər çi və sin də MKE və Al ma ni ya nın “Rhein me tall” şir kə ti ara sın da əmək daş lı ğa dair mü qa vi lə də im za la nıb.

MKEyenisilahlarla

“Vestel”in“Karayel”i

KARAYELtaktikPUA“VestelSavunma”şirkətininstendindəsərgilənərkən.Foto:AD

PrezidentRəcəbTayypƏrdoğanMKEbaşdirektoruİzzətArtuncdanMPT-76piyadatüfəngibarədəməlumatalır.Foto:TCPrezidentininsaytı

40 AZERI DEFENCE

İDEFdə MİL GEM kor ve ti, Pa kis tan Də niz Qüv və lə ri nin Təc hi zat Tan ke ri, “Ay” si nif də ni zal tı lar, Şa qu li Kü lək Tu ne li ma ket lə ri ni nü ma yiş et di rən STM şir kə ti bu nun la bə ra bər mü da fiə sə na ye si sa hə sin də kon sul ta si ya və ser ti fi kat laş dır ma qa bi liy yət lə ri ni, aviasi ya üçün müx tə lif sis tem lə ri ni, ki ber təh lü kə siz lik, Səs Ta nı ma və Big Da ta tət biq lə ri ni ta nı dıb.

Sər gi çər çi və sin də “GE Ma ri ne” şir kə ti ilə STM ara sın da Tür ki yə Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin üçün cü və dör

dün cü MİL GEM kor vet lə ri üçün LM2500 qaz tur bin lə ri nin çat dı rıl ma sı na dair mü qa vi lə nin im za lan dı ğı du yu ru lub. Tür ki yə Də niz Qüv və lə ri nin MİL GEM kor vet lə ri nə xid mət gös tər mək lə bə ra bər STM hö ku mə tin ver di yi sə la hiy yət çər çi və sin də gə

mi lə rin ix ra cı na da mə sul dur. Bu kon tekst də STM və “GE Ma ri ne” ara sın da gə lə cək də əla və əmək daş lıq im kan la rı nın ya ran ma sı göz lə ni lir. İki ye ni MİL GEM gə mi si nin ida rəet mə sis te mi da ha ön cə ki TCG Hey

be liada və TCG Bü yü ka da ilə bən zər LM2500 qaz tur bi ni nin iki di zel mü hər rik lə bir ara ya gə ti ril di yi di zel və qaz tur bi ni kon fi qu ra si ya sın dan (CO DAG) iba rət ola caq. 31000 ki lo vat lık itə lə mə gü cü isə gə mi lə rin 29 də niz mi li ni aşan mak si mum sü rə ti yı ğa bil mə si ni tə min edə cək. Qeyd edək ki, MİL GEM kor vet lə ri 2300 ton su ba sı mı na və 99 metr uzun lu ğa ma lik dir. Ye ni MİL GEM kor vet lə ri İs tan bul Tər sa nə sin də in şa olu na caq. Gə mi lə rin mo tor la rı GE tə rə fin dən 2015 və 2016cı il lər də çat dı rı la caq.

Tür ki yə nin “Uç man Ha va cı lık” şir kə ti nin “Kuz ğun” və “Akın cı” ad lı ye ni pa ra şüt lə ri İDEF2015 sər gi sin də xa ri ci mü tə xəs sis lə rin bö yük ma ra ğı na sə bəb olub. Şir kə tin rəh bə ri Cem Me le koğ lu nun AZE Rİ DE FEN CEyə ver di yi mə lu ma ta gö rə, hib rid di zay na sa hib, ye ni nə sil pa ra şüt lə rə aid edi lən “Akın cı” tak tik pa ra şüt sis te mi qat lan ma həc mi nin ki çik ol ma sı ilə se çi lir. Həm əsas, həm də ye dək pa ra şüt ola raq di zayn edil miş “Akın cı”nın qa nad sa hə si 2.5 metr, mak si mum çı xış ağır lı ğı 160 kq, tul lan ma yük sək li yi 2000 25000 fut, ye rə ya xın laş ma sü rə ti 3.55 metr/sa ni yə dir. “Kuz ğun150” ad lı ida rəolu nan kar qo pa ra şüt sis te mi isə fərq li öl çü də ki yük lə rin təy ya rə dən atıl dıq dan son ra is tə ni lən böl gə yə təh lü kə siz şə kil də çat dı rıl ma sı üçün dür. Sis tem onun la bə ra bər tul la nan per so nal tə rə fin dən ha va da və ya baş qa əs gər tə rə fin dən yer dən xü su si ha zır lan mış pult la ida rə edi lir. Bu nun la da yük tə yin olun muş əra zi yə təh lü kə siz şə kil də en di ri lir. Şir kət rəh bə

ri nin söz lə ri nə gö rə, “Kuz ğun150” ida rəet mə böl mə si köh nə mo del per so nal pa ra şüt lə ri ilə də uy ğun laş dı rı la bi lir.

Şir kət tə rə fin dən təq dim olu nan “Kuz ğun150”nin yük gö tür mə qa bi liy yə ti

150 kq, sis te min özü nün ağır lı ğı isə 30 kqdır. Mmak si mum 15000 fut, mi ni mum 1500 fut yük sək lik dən atı la bi lən bu sis te min də qiq li yi 4 met rə dək, qiy mə ti isə 10 min ABŞ dol la rı ci va rın da dır.

STM“GEMarine”iləanlaşdı

Yüklərinhədəfəatılmasıüçünyeniparaşüt

TürkiyəHDQ-ninMİLGEMlayihəlikorveti.Foto:STM

41

Ha vade sant qüv və lə ri və pa ra şüt id ma nı ilə məş ğul olan qu rum lar da he yə tin il kin ha zır lı ğı nın təş ki li və tə lim lə rin ke çi ril mə si üçün Tür ki yə nin HA VEL SAN şir kə ti Pa ra şüt Si mul ya to ru ha zır la yıb. İDEF2015 sər gi sin də nü ma yiş olu nan si mul ya tor da təy ya rə dən tul lan ma za ma nı ya şa nan bü tün pro ses lər imi ta si ya edi lir. Sis tem pa ra şüt si mul ya to ru, pro ses lə rin qey də alın ma sı, deb ri finq, kom pü ter ba za lı tə lim və bu pro se si ida rəet mə sis te min dən iba rət dir. Qur ğu nun tə min et di yi uni kal im kan lar sa yə sin də bir ne çə si mul ya tor da tə lim ke çən pa ra şüt çü lər birbir lə ri ni gö rə bi lir lər. Si mul ya tor da təy ya rə dən tul lan ma və bu za man baş ve rən lər də bil qə yə bağ lı ek ran da (Hel met Moun ted Disp layHMD) pa ra şüt çü yə gös tə ri lir. HMD ey ni za man da tə qib sen sor la rı ilə in teq ra si ya olu nub və pa ra şüt çü bax dı ğı is ti qa mə ti gö rür. Tə li mat çı si mul ya to run proq ram tə mi na tın dan is ti fa də et mək lə, asan lıq la is tə ni lən gör mə, iq lim və rel yef şə raiti ni for ma laş dı ra, pa ra şüt mo de li ni də yi şə, fərq li sse na ri lə ri ya ra da, pa ra şüt çü yə ye rə ya xın laş ma və en mə üsul la rı nı öy rə də bi lir.

Sər gi də HA VEL SAN Ar til le ri ya Mü şa hi də çi si Si mul ya to ru nun (AFOS) mo bil ver si ya sı olan AFOSPni də ilk də fə nü ma yiş et di rib. Ey ni za man da beş nə fə rə dək he yə tə tə lim keç mək üçün nə zər də

tu tu lan AFOSP asan da şı na bil mə si və yığ cam lı ğı ilə fərq lə nir. Bu da ha çox bri qa da sə viy yə sin də he yə tin ha zır lan ma sı üçün dür. Ey ni lə AFOSun im kan la rı na sa hib olan AFOSP tə li mat çı ya məşq və qiy mət lən dir mə ni apar maq im ka nı ya ra dır. Si mul ya tor Atəş Plan laş dır ma Məşq Kon so lu, Təs vir Ya rat ma Kom pü te ri, Da şı nan Pro yek tor, Da şı nan Səs

Sis tem lə ri və Dur bin lər dən iba rət dir. Lap top tip li kom pü ter də məşq sse na ri si üçün land şaft, dost və ya düş mən qüv və lə ri, top lar və hə dəf lər, ha va şə raiti və tə li mat çı tə rə fin dən ha zır la nan sse na ri üçün di gər şey lər ya ra dı lır. Da şı nan Səs Sis tem lə ri va si tə si ilə part la yış, dö yüş və sa vaş za ma nı olan di gər səs ef fekt lə ri imi ta si ya olu nur.

HAVELSAN-danyeniparaşütvəartilleriyasimulyatoru

HAVELSANParaşütçüSimulyatoru.Foto:AD

Tür ki yə nin “Fo to niks” şir kə ti OR KA adı ve ril miş çox funk si ya lı ter mal əl dur bi ni ha zır la yıb. Ha zır da jan dar ma Baş Ko man dan lı ğı nın is ti fa də sin də yer alan bu dur bin ge cə qa ran lı ğın da, du man da və pis ha va şə raitin də ət raf da kı təh did lə ri tə yin et mə yə im kan ve rir. OR KA həm ter mal əl dur bi ni ola raq tək, həm də di gər ak se suar lar la – üça yaq və ge niş ek ran lı şə kil də sta sionar şə kil də tət biq olu nur. Dur bi nin içə ri sin də 3 5 mik ron dal ğa lar da həs sas lı ğa ma lik ter nal gö rün tü mo du lu, ən az 4 saat ter mal gö rün tü lə mə müd də ti olan ba ta re ya, uzaq mə sa fə dən cü zi fərq lə öl çü apar ma ğa im kan ve rən la zer məas fəöl çən, GPS, rə qəm sal maq nit kom pas, dar (2.5° x 2.0°) və ge niş (12.5° x 10.0°) gör mə bu ca ğı na ma lik gö rün tü lə mə mo du lu yer alır. InSb FPA sen so ru na, stir linq çe vir mə li so yu du cu ya ma lik dur bi nin sen sor bo yu 15 mik ron təş kil edir. Dörd qat bö yüt mə qa bi liy yə ti nə (gün düz re ji min də 16 qat bö yüt mə yə) sa hib OR KA va si tə si ilə in san öl çü lü hə də fi 5000 metr mə sa fə də təs bit edə, 2000 metr mə sa fə də isə onun in san olub ol ma dı ğı nı müəy yən ləş dir mək müm kün dür. Çə ki si 3.30 kq təş kil edən OR KAnın üzə rin də 2500 metr mən zi lə ma lik la zer hə dəf işa rə lə yi ci si möv cud dur. Ope ra tor ko man da dəs ti nə qo şul du ğu za man əs gər sı ğı na caq dan çıx ma dan, üça yaq üzə ri nə qu rul muş OR KAya is tə ni lən mü şa hi də bu ca ğı və sü rə ti ver mək lə təh lü kə siz hal da əra zi nin mü şa hi də si ni apa ra bi lər.

ORKAtermaləldurbini

TEXNOLOGİYA

42 AZERI DEFENCE

“Ye ni do ğul muş” bu tex ni ka lar sə ləf lə ri ilə mü qa yi sə də han sı sa dö yüş yo lu keç mə di yin dən on la rın müasir mü ha ri bə lə rin tə ləb lə ri nə nə də rə cə də ca vab ve rə cə yi bəl li de yil. “Ar ma ta” da xil ol maq la, bə zi ma şın la rın pro to tip sə viy yə sin də ol ma sı, sı naq la rın tam ye kun laş ma ma sı da hə lə ki gö rü nü şü gö zəl olan tex ni ka la rın haq qın da mü qa yi sə li təh lil apar ma ğa im kan ver mir.

Oxu cu la rı mı zın ma ra ğı nı nə zə rə ala raq, Ru si ya mən bə lə rin dən adı çə ki lən hər bi tex ni ka lar ba rə də əl də et di yi miz mə lu mat la rı sis tem ləş di rə rək təq dim et mə yə ça lış dıq.

BMD4M2014cü il də Ru si ya Ha va De sant

Qo şun la rı nın si lah lan ma sı na qə bul edil

miş BMD4M “Sa dov ni sa” de san tın dö yüş ma şı nı or du nun in ven ta rın da kı BMD4ün də rin mo dern ləş di ril miş va rian tı dır. BМD4M sə lə fin dən ye ni kor pu su, mü hər ri ki, hə rə kət böl mə si və di gər de tal la rı ilə fərq lə nir. İs teh sal çı lar ma şı nın si lah lan ma sın da da əhə miy yət li şə kil də də yi şik lik apa rıb lar. Əv vəl ki BMD4 mo de li 30 mmlik top la təc hiz olun du ğu hal da ye ni ma şın da BMP3

RamilMəmmədli

Faşizmüzərindəqələbənin70-ciildönümümünasibəti iləmayın9-daMoskvaşəhərindəkeçirilmişhərbiparaddaRusiyahərbisənayesiözününsonnailiyyətləriniictimaiyyətətəqdimetdi.ParaddabirneçəildirhaqqındasöhbətlərgəzənT-14“Armata”əsasdöyüştankı,BMD-4M“Sadovnisa”desantdöyüşmaşını,BTR-MD“Rakuşka”,“Kurqanes-25”piyadadöyüşmaşınıilkdəfənümayişolundu.

RUSİYANINYENİTEXNİKALARI:

təəc cüb lən dir mə yə da vam edir

T-14“Armata”Foto:VitaliKuzmin

TANITIM

43

lər də ol du ğu ki mi bir ədəd 100 mmlik 2A70 to pu (ey ni za man da ida rə olu nan tank əley hi nə ra ket lər lə atəş açır) və bir ədəd 30 mmlik 2A42 to pu tət biq edi lib. Qül lə nin hər iki tə rə fin də“Tu ça” mar ka lı tüs tü qum ba ra la rı qu raş dı rı lıb. To pun mər mi si 4 kmə qə dər mə sa fə də düş mə ni məhv edə bi lir. Ra ket isə 700 mm qa lın lı ğın da zi reh dəl mə gü cü nə ma lik dir. “Sa dov ni sa”nın dö yüş eh ti ya tı na 100 mmlik top üçün 34 mər mi, 4 ədəd ida rə olu nan “Ar kan” ra ke ti, 30 mmlik top üçün 500 mər mi da xil dir.

Bun dan baş qa, BMD4Min si lah lan ma sın da de san tın atəş dəs tə yi üçün 2 ədəd 7.62 mm çap lı pu lem yot (2000 pat ron eh ti ya tı ilə) möv cud dur. İda rəet mə sis te mi tam elekt ron laş dı rıl mış BMD4Mdən ey ni vaxt da bir ne çə hə də fə atəş aç maq müm kün dür. Ma şı nın da xi lin də həm çi nin əl qum ba raatan la rı, “St re la2” və “İq la” ze nitra ket qur ğu la rı, o cüm lə dən AQS17 “Plam ya” av to ma tik qum ba raata nı üçün yer lər ay rı lıb. Ma şı nın de sant böl mə si 7 dö yüş çü tu tur.

Ma şı nın pis və çə tin gör mə şə raitin də iş lə mə si nə xü su si diq qət ye ti ri lib. Bu məq səd lə ma şın da ter mal ka me ra, ge cə gör mə ci haz la rı, la zer mə sa fəöl çən və la zer işa rə lə yi ci tət biq edi lib.

BMD4Mün sə ləf lə ri ilə mü qa yi sə də hə rə kət sis te mi ta ma mi lə av to mat laş dı rı lıb. Sü rü cüme xa nik is tə ni lən vaxt ma şı nın və ziy yə ti ba rə də in for ma si ya əl də edə bi lər. Ma şın da qu raş dı rı lan bort kom pü te ri səs li şə kil də tex ni ka nın hə rə kət ve ri ci qur ğu sun da ya ra nan ça tış maz lıq la rı sü rü cü yə çat dı rır. Ru si ya Ha va

De sant Qo şun la rı 2025ci ilə qə dər 1500 ədəd BMD4M al ma ğı plan laş dı rır. Bə zi xü su siy yət lə ri nə gö rə, BMD4Min ana lo qu nun ol ma dı ğı nı de yən is teh sal çı “Kur qan maş za vod”un baş di rek to ru nun is teh sa lat üz rə kö mək çi si Da nil Re li nin söz lə ri nə gö rə, bu, ha zır da dün ya da he yət lə bir lik də ha va dan atı la bi lən ye ga nə de sant ma şı nı dır. Zi reh də lən mər mi nin qəl pə lə ri nin ma şı na da xil ol ma ma sı üçün ara da qo ru yu cu tor çə ki lib. Ta raz lıq və konst ruk tor lar tə rə fin dən 50 at gü cü nə qə dər ar tı rıl mış mü hər rik ma şı na 30 də rə cə də olan eniş lə ri keç mə yə im kan ve rir. Dü zən lik əra zi də isə BMD4 saat da 70 kmdək sü rət yığ ma ğı ba ca rır. Ma şı nın su da hə rə kə ti ni isə kor pu sun

ar xaalt his sə sin də yer ləş di ri lən su reak ti vi tə min edir. Su da ma şın saat da 10 kmə qə dər sü rət yı ğa bi lir. Hət ta 3 ba la qə dər təz yi qin ol ma sı hə rə kə tə ma ne ol mur. Suitə lə yi ci qur ğu la rı BMD4Min 7 saata qə dər su da qal ma sı na im kan ya ra dır. BMD4M ya na caq eh ti ya tı ilə 500 km dö yüş ra diusu na ma lik dir və bu da ma şı nın dö yüş xət tin də saat lar la hə rə kə ti nə və əmə liy yat dan son ra dis lo ka si ya ye ri nə qa yıt ma sı na im kan ya ra dır.

“Kur qa nes25”Qərb təc rü bə si öy rə ni lə rək ya ra dıl

mış və ha zır da üzə rin də iş lər da vam et di ri lən “Kur qa nes25” pi ya da dö yüş ma

BMD-4MFoto:İnternet

TEXNOLOGİYA TANITIM

44 AZERI DEFENCE

şı nı in san sız si lah qül lə si ilə təc hiz olu nub. Se ri ya lı is teh sa lı na 2016cı il də baş lan ma sı plan laş dı rı lan “Kur qa nes25” BMP3dən fərq li ola raq mo dul yar di zay na, tır tı lı na, güc lən di ril miş zi reh qo ru ma sı na və ak tiv mü da fiə sis te mi nə ma lik dir. Ma şı nın mü hər rik böl mə si kom pakt lı ğı ar tır maq üçün ön his sə də bir qə dər sağ da yer ləş di ri lib. “Kur qa nes25”ə pi ya da nın is ti fa də si üçün çı xışgi riş qa pı sı da əla və olu nub.

Pa rad da ve ri lən mə lu ma ta gö rə, çə ki si 25 ton təş kil edən “Kur qa nes25”in si lah böl mə si eki paj və hərb çi lər dən izol ya si ya olu nub. He yə ti 3 nə fər dən iba rət olan ma şı nın de sant böl mə si 8 nə fər üçün he sab la nıb. 800 at gü cün də mü hər ri kə ma lik PDMn sos se yol da 80 km/saat, su da isə 10 km/saat sü tər yığ ma ğı ba ca ra caq. Ma şı nın 30 mmlik 2A42 to pu, “Kor net” tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket və 7.62 mm çap lı pu lem yo tu ilə komp lekt ləş di ril miş “Epo xa” dö yüş mo du lu ilə si lah lan dı rıl ma sı nə zər də tu tu lur.

BTRMD “Ra kuş ka” Ru si ya Or du su nun si lah lan ma sı na

2014cü il də da xil ol muş BTRMD “Ra kuş ka” zi reh li trans port yo ru BTRD3 və BTRD3 in dek si ilə də təq dim olu nur. BMD3 de san tın dö yüş ma şı nı nın ba za sın da is teh sal olun muş “Ra kuş ka” Ru si ya Si lah lı Qüv və lə ri nin in ven ta rın da kı BTRD ma şın la rı nı əvəz lə yə cək. Zi reh li trans port yor təy ya rə lər də və gə mi lər də ra hat da şı na bi lə cək şə kil də di zayn olu

nub. Ma şı nın əsas si la hı ko man dir qül lə sin də yer ləş di ril miş 7.62 çap lı pu lem yot dur. Əla və ola raq, ma şı nın sol ön his səisin də də 7.62 çap lı pu lem yot qu raş dı rı lıb.

Sü rü cüme xa ni kin əra zi ni mü şa hi də et mə si üçün ma şın 3 ədəd pe ris kop la təc hiz olu nub. Əsas mü şa hi də apa ra tı nın ge cə gör mə ci ha zı ilə də yiş di ril mə si də müm kün dür. Ma şın da kı ön sağ lyu kun qar şı sın da da əla və ka me ra qo yu lub. Ma şı nın qül lə sin də qu rul muş ni şan gah komp lek si ko man di rə mü şa hi də et mək və atəş aç maq im ka nı nı ya ra dır.

“Ra kuş ka”nın mü hər riktrans mis si ya böl mə si ar xa his sə də yer lə şir. Çə ki si 13.2 ton təş kil edən “Ra kuş ka”nın he yə ti 2 nə fər, da şı dı ğı de sant sa yı 13 nə fər dir. 331 at gü cün də mü hər ri kə ma lik zi reh li trans port yor na ha mar yol da 4550 km/saat, şos se yol da 70 km/saat, su da am fi bi ya re ji min də 10 km/saat sü rət lə hə rə kət edir. Ma şın İL76, AN124 tip li təy ya rə lər də, həm çi nin Mi26 he li kop te ri nin xa ri ci as ma sın da da şı na bi lir.

“Ar ma ta” – Ru si ya tank sə na ye si ni önə çı xar dıHər bi pa rad da ilk də fə nü ma yiş olun

muş T14 “Ar ma ta” İkin ci Dün ya Mü ha ri bə sin dən son ra is teh sa lı na baş la nan tank la rın üçün cü nə si li he sab olu nur. Mü tə xəs sis lə rin mü la hi zə lə ri nə gö rə, tank is teh sa lın da “Ar ma ta”nın ana lo qu

yox dur. Tank da in di yə ki mi gö rün mə miş şə kil də konst ruk tor ye ni lik lə ri tət biq olu nub. Xü su sən də T14ün qül lə sin də ye ni lik lər dən ge niş is ti fa də olu nub. İlk də fə ola raq, tan kın eki pa jı dö yüş komp lekt lə rin dən kə nar da zi reh li kap sul da yer ləş di ri lib. Bu, hət ta tan kın qül lə si güc lü mər mi zər bə si al dıq da be lə şəx si hey yə ti ölüm dən qo ru yur. Tank da kı dö yüş sur sat la rı part la dıq da eki pa ja zə rər ye tir mir. Bun dan baş qa, tan kın mü hər rik və di gər hər kət ve ri ci ele ment lə ri birbi rin dən izol ya si ya olun muş hal da yer ləş di ri lib.

Üzə ri nə çə kil miş xü su si ör tük “Ar ma ta”nın ra diola ka si ya his so lun ma sı nı məh dud laş dı rır. İs teh sal çı “Ural va qon za vod” Kon ser ni nin (UVZ) mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, “Ar ma ta” üçün xü su si ola raq ha zır lan mış 44SSVŞ mar ka lı ye ni po lad zi reh is tə ni lən tank əley hi nə mər mi yə tab gə ti rə bi lə cək sə viy yə də dir. Tank ak tiv və di na mik mü da fiə sis te mi ilə təc hiz olu nub. “Af qa nit” ak tiv mü da fiə sis te mi həm əl qum ba raatan la rın dan atı lan mər mi lə ri, həm tank əley hi nə ra ket lə ri, həm də top lar dan atı lan mər mi lə ri aş kar la yır. “Af qa nit”in mas ka lan ma ele ment lə ri tan kın dam his sə sin də yer lə şib.

T14ün əsas özəl lik lə rin dən bi ri də yed di ədəd da yaq vər də nə si nə ma lik ol ma sı dır. Bu na qə dər tank lar al tı da yaq vər də nə si nə sa hib olub. Mü tə xəs sis lə rin söz lə ri nə gö rə, bu ye ni lik plat for ma nın ma nevr qa bi liy yə ti ni, gü cü nü və sü rə ti ni ar tı rır. 48 ton ümu mi çə ki yə, 1500 at gü cün də 12 si lin dir li, Xşə kil li di zel mü hər ri kə sa hib tan kın mak si mal sü rə ti saat da 90 km təş kil edir. “Ar ma ta” in for ma si ya nın ida rə olun ma sı sis te mi nə (TİUS) ma lik dir ki, bu da sü rü cüme xa ni kin tan kın bü tün de tal la rı nı eki pa jın kap su lu tərk et mə dən yox la ma sı na im kan ve rir. Ümu mi lik də tak ti ki və tex ni ki xa rak te ris ka sı hə lə lik məx fi sax la nıl sa da mət buata sı zan mə lu ma ta gö rə, “Ar ma ta” ey ni vaxt da 40 ye rüs tü və 25 ha va hə dəf lə ri ni iz lə mə yə im kan ve rən ra diola ka si ya sis te mi ilə təc hiz olu nub.

Si lah lan ma sı na gə lin cə, “Ar ma ta” 125 mmlik top və mə sa fə dən ida rə edi lən pu lem yo tun yer al dı ğı in san sız qül lə ilə təc hiz olu nub. Bu top möv cud is tə ni lən mər mi ni, hət ta ida rəolu nan ra ket lər lə atəş aça bi lir. Gə lə cək də, se ri ya lı is teh sa la baş la nan dan son ra, tan ka 152 mmlik to pun qu raş dı rıl ma sı nə zər də tu tu lur. Bu top dan açı lan atəş lə 5100 metr mə sa fə də yer lə şən 1 metr qa lın lı ğın da zi re hi dəl mək müm kün ola caq. AD

TEXNOLOGİYA TANITIM

45

Qeyd olu nan dövr dən avionik sis tem lə rin ha zır lan ma sı və in teq ra si ya sı sa hə sin də də fəaliy yət gös tər mə yə baş la yan ASEL SAN, 1996cı il də “Cougar” he li kop ter lə ri nin bir gə is teh sal proq ra mı üçün GPSli iner sial na vi qa si ya sis te mi, V/UHF ha va ra dios tan si ya sı və ASELF LİR200 ha va ter mal gö rüş sis te mi ni is teh sal edib. Bu Tür ki yə nin he li kop ter lə rin kri tik elekt ro ni ka sı nın mil li ləş di ril mə si yo lu nun baş lan ğı cı he sab olu nur.

1999cu il də “Black Hawk” he li kop te ri üçün möv cud avionik ci haz la ra əla və ola raq Çox Funk si ya lı Ek ran lar və Nə za rət Ek ra nı komp lek si nin is teh sa lı na baş la nı lıb. Bu sis

tem lə rin is teh sa lı ey ni za man da ASEL SANa uçuş və kok pit ida rəet mə si ilə bağ lı proq ram və sis tem di zay nı ki mi qa bi liy yət lə ri qa zan dı rıb. Məhz əl də olun muş bu ki mi təc rü bə sa yə sin də 2001ci il də ASEL SAN Qu ru Qo şun la rı Ko man dan lı ğı nın in ven ta rın da kı “Black Hawk”, AH1P “Cob ra” və AH1W “Su per Cob ra” he li kop ter lə ri nin avionik mo der ni za si ya sı nı öz im kan la rı he sa bı na ger çək ləş di rib.

ASEL SANın avionik in teq ra si ya və mo der ni zə sa hə sin də in ki şa fı nın nə ti cə si ola raq, T129 ATAK he li kop te ri nə mil li bir kom pü te rin (xid mə ti kom pü ter) ya ra dıl ma sı üçün

ASELSAN-ınavionikmodernizəqabiliyyətləri

S-70ihelikopterininASELSANtərəfindənhazırlanmışkokpitiFoto:ASELSAN

TürkiyəmüdafiəsənayesininliderşirkətiolanASELSAN-ınöncüllüketdiyisahələrdənbiridəavionikadır.Bu sahədə işlərə 1988-ci ildə F-16 təyyarələri üçün inersial naviqasiya sisteminin istehsalı ilə başlayanASELSANartıqdünyadabeləavadanlıqlarıistehsalvəixracedənazsaylışirkətlərdənbirinə-avioniksistemhəlləritəminedənqurumaçevirilib.

Qeyd olu nan dövr dən avionik sis tem lə rin ha zır lan ma sı və in teq ra si ya sı sa hə sin də də fəaliy yət gös tər mə yə baş la yan ASEL SAN, 1996cı il də “Cougar” he li kop ter lə ri nin bir gə is teh sal proq ra mı üçün GPSli iner sial na vi qa si ya sis te mi, V/UHF ha va ra dios tan si ya sı və ASELF LİR200 ha va ter mal gö rüş sis te mi ni is teh sal edib. Bu Tür ki yə nin he li kop ter lə rin kri tik elekt ro ni ka sı nın mil li ləş di ril mə si yo lu

1999cu il də “Black Hawk” he li kop te ri üçün möv cud avionik ci haz la ra əla və ola raq Çox Funk si ya lı Ek ran lar və Nə za rət Ek ra nı komp lek si nin is teh sa lı na baş la nı lıb. Bu sis

tem lə rin is teh sa lı ey ni za man da ASEL SANa uçuş və kok pit ida rəet mə si ilə bağ lı proq ram və sis tem di zay nı ki mi qa bi liy yət lə ri qa zan dı rıb. Məhz əl də olun muş bu ki mi təc rü bə sa yə sin də 2001ci il də ASEL SAN Qu ru Qo şun la rı Ko man dan lı ğı nın in ven ta rın da kı “Black Hawk”, AH1P “Cob ra” və AH1W “Su per Cob ra” he li kop ter lə ri nin avionik mo der ni za si ya sı nı öz im kan la rı he sa bı na ger çək ləş di rib.

der ni zə sa hə sin də in ki şa fı nın nə ti cə si ola raq, T129 ATAK he li kop te ri nə mil li bir kom pü te rin (xid mə ti kom pü ter) ya ra dıl ma sı üçün

həlləritəminedənqurumaçevirilib.

46 AZERI DEFENCE

TANITIM TEXNOLOGİYA

2004cü il də AR GE2004 la yi hə si im za la nıb. La yi hə də mil li və xü su si ola raq ya ra dı lan kom pü ter AH1S “Cob ra” he li kop te ri nə in teq ra si ya olu nub. Ra ket atış tes ti də da xil ol maq la, la yi hə ilə bağ lı fəaliy yət lər 2007ci il də uğur la ta mam la nıb.

İlk he li kop ter mo der ni za si ya sı nın ar dın ca, AS532 “Cougar” və UH1H he li kop ter lə ri nin avionik ye ni lən mə si nə baş la nı lıb. Avionik ci haz la rın təs li ma tı ASEL SAN, he li kop ter lə rə in teq ra si ya sı isə Si lah lı Qüv və lər tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lir.

Əl də edi lən təc rü bə sa yə sin də 2008ci il də S70, AB205 və Mi17 he li kop ter lə ri nin avionik mo der ni za si ya sı la yi hə lə ri nə start ve ri lib.

ASEL SAN bu gün gəl di yi nöq tə də ar tıq hər bi he li kop ter ki mi son də rə cə mü rək kəb və yük sək tex no lo gi ya la rı özün də bir ləş di rən sis tem lə rin bü tün kri tik alt sis tem lə ri ni ta ma mi lə türk mü hən dis lə rin iş ti ra kı ilə ya ra da və is teh sal edə bi lə cək sə viy yə yə ye ti şib. Bu nun nə ti cə si ola raq, ASEL SAN 2007ci il də im za la nan mü qa vi lə ilə T129 ATAK he li kop te ri nin həm avionik in teq ra si ya sı, həm də avionik və si lah sis tem lə ri nin di zay nı, ya ra dıl ma sı, is teh sa lı və tə da rü kü nə mə sul əsas şir kət olub. ATAK la yi hə si çər çi və sin də bir zər bə he li kop te ri nin ən va cib his sə lə ri olan xid mə ti kom pü te ri ilə ya na şı “Xid mət və ek ran sis tem lə ri”, “Na vi qa si ya sis tem lə ri”, “Si lah ida rəet mə sis tem lə ri”, “Ra bi tə sis tem lə ri” və “Ra dioelekt ron mü ba ri zə sis tem lə ri” ASEL SAN tə rə fin dən ha zır la na raq plat for ma ya in teq ra si ya sı ger çək ləş di ri lib.

1999cu il dən eti ba rən qa zan mış ol du ğu “Black Hawk” təc rü bə si ni S70i he li kop ter lə ri ilə da vam et di rən ASEL SAN aviasi ya stan dart la rı na uy ğun proq ram və

təc hi zat di zay nı ilə dün ya nın ən mo dern avioni ka ar xi tek tu ra sı na ma lik S70i he li kop te rin də qu rul maq üçün ida rə, na vi qa si ya, ra bi tə və elekt ron hərb sis tem lə ri nin tə da rü kü nü, o cüm lə dən in teq ra si ya sı nı real laş dı rıb.

Tür ki yə də is ti fa də edi lən Mi17 he li kop ter lə ri nin ra bi tə sis tem lə ri nin mo der ni za si ya sı da ASEL SAN tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lib. Stan dart S70i he li kop te ri nin ida rəet mə sis te mi ye ri nə “ASEL SAN Xid mə ti İda rə Sis te mi” bu he li kop te rə in teq ra si ya edi lib. He li kop te rə ASEL SAN 9681 V/UHF və HF ra dios tan si ya la rı ilə eti bar lı ra bi tə, ANS510 iner sial na vi qa si ya sis te mi ilə həs sas hə rə kət qa bi liy yə ti, ASEL SAN Elekt ron Hərb Pa ke ti ilə özü nü yük sək sə viy yə də qo ru ma qa bi liy yə ti qa zan dı rı lıb. Dün ya da ilk də fə ola raq ASEL SAN Xid mə ti İda rə Sis te mi ilə çox funk si ya lı gö rün tü lər bir sis tem də bir ləş di ril mək lə, sey rü sə fər, kok pit və ra bi tə ida rəet mə si bir mər kəz dən hə ya ta ke çi ri lir.

ASEL SAN ro tor lu plat for ma lar üçün hə ya ta ke çir di yi iş lər lə ya na şı, 2004cü il dən eti ba rən sa bit qa nad lı aviasi ya plat

for ma la rı üçün də ça lış ma la rı nı da vam et di rir. Tür ki yə Ha va Qüv və lə ri nin F4E dö yüş təy ya rə lə ri nin mo der ni za si ya sı (“Şim şək” la yi hə si) və RF4E kəş fiy yat təy ya rə si (“İşıq” la yi hə si) la yi hə lə ri çər çi və sin də sey rü sə fər, ra bi tə və uçuş ida rəet mə sis tem lə ri nin in teq ra si ya sı hə ya ta ke çi ri lib. Sö zü ge dən la yi hə lər 2010 və 2012ci il lər də uğur la ta mam la nıb.

2008ci il də Ha va Qüv və lə ri Ko man dan lı ğı nın in ven ta rın da kı T38 Baş lan ğıc Tə lim Təy ya rə si nin avionik mo der ni za si ya sı çər çi və sin də ida rəet mə kom pü te ri və əmə liy yat uşuş proq ra mı ya ra dı la raq, mo der ni zə edi lən avionik dəs tin təy ya rə yə in teq ra si ya sı real laş dı rı lıb.

Ye ni Nə sil Təh sil Təy ya rə si (“Hür kuşB”) la yi hə si çər çi və sin də təy ya rə lər üzə ri nə yer ləş di ri lə cək avionik ci haz lar ASEL SAN tə rə fin dən ya ra dıl maq da olan Mər kə zi Nə za rət Kom pü te ri və Çox Funk si ya lı Ek ran ci haz la rı na in teq ra si ya edi lir. Öz növ bə sin də, bu çər çi və də Aviasi ya Va si tə si Tət bi qi Proq ra mı (HUY) ya ra dıl maq da dır.

Tür ki yə nin pi lot suz uçuş apa ra tı eh ti ya cı nı qar şı la maq üçün baş la dı lan “An ka” proq ra mın da isə ASEL SAN tə rə fin dən ha zır la nan CATS Kəşf, Mü şa hi də və Ni şan gah Sis te mi, İda rəet mə Kom pü te ri, ANS510 iner sial na vi qa si ya sis te mi və Uçuş Kont rol Kom pü te ri ava dan lıq la rı nın plat for ma ya in teq ra si ya sı hə ya ta ke çi ril mək də dir.

ASEL SAN is tər he li kop ter, is tər sə də təy ya rə lər də bu gü nə qə dər qa zan dı ğı bil gi və təc rü bə əsa sın da hər cür ha va plat for ma sı üçün avionik sis tem lə rin ha zır lan ma sı və

in teq ra si ya sı nı hə ya ta ke çi rə cək inf rast ruk tu ra və təc rü bə yə ma lik dir.

is teh sal edə bi lə cək sə viy yə yə ye ti şib. Bu nun nə ti cə si ola raq, ASEL SAN 2007ci il də im za la nan mü qa vi lə ilə T129 ATAK he li kop te ri nin həm avionik in teq ra si ya sı, həm də avionik və si lah sis tem lə ri nin di zay nı, ya ra dıl ma sı, is teh sa lı və tə da rü kü nə mə sul əsas şir kət olub. ATAK la yi hə si çər çi və sin də bir zər bə he li kop te ri nin ən va cib his sə lə ri olan xid mə ti kom pü te ri ilə ya na şı “Xid mət və ek ran sis tem lə ri”, “Na vi qa si ya sis tem lə ri”, “Si lah ida rəet mə sis tem lə ri”, “Ra bi tə sis tem lə ri” və “Ra dioelekt ron mü ba ri zə sis tem lə ri” ASEL SAN tə rə fin dən ha zır la na raq plat for ma ya in teq ra si ya sı ger çək ləş di ri lib.

1999cu il dən eti ba rən qa zan mış ol du ğu “Black Hawk” təc rü bə si ni S70i he li kop ter lə ri ilə da vam et di rən ASEL SAN aviasi ya stan dart la rı na uy ğun proq ram və

ta ke çir di yi iş lər lə ya na şı, 2004cü il dən eti ba rən sa bit qa nad lı aviasi ya plat

(HUY) ya ra dıl maq da dır.

eh ti ya cı nı qar şı la maq üçün baş la dı lan “An ka” proq ra mın da isə ASEL SAN tə rə fin dən ha zır la nan CATS Kəşf, Mü şa hi də və Ni şan gah Sis te mi, İda rəet mə Kom pü te ri, ANS510 iner sial na vi qa si ya sis te mi və Uçuş Kont rol Kom pü te ri ava dan lıq la rı nın plat for ma ya in teq ra si ya sı hə ya ta ke çi ril mək də dir.

sə də təy ya rə lər də bu gü nə qə dər qa zan dı ğı bil gi və təc rü bə əsa sın da hər cür ha va plat for ma sı üçün avionik sis tem lə rin ha zır lan ma sı və

in teq ra si ya sı nı hə ya ta ke çi rə cək inf rast ruk tu ra və təc rü bə yə ma lik dir.

iyun-iyul 2015 47

TANITIM TEXNOLOGİYA

48 AZERI DEFENCE

ANALİZ

Ermənistanınaçıqvəgizlisilahalveri:

re gional təh did lər ar tırRəşadSüleymanov

CənubiQafqazregionundaAzərbaycan,GürcüstanvəTürkiyəyəqarşıəsassızəraziiddiasındaolan,eləcədəAzər-baycantorpaqlarının20%-niişğalaltındasaxlayanErmənistanmüxtəlifölkələrindəstəyiiləsilahlanmatendensi-yasınıdavametdirərək,regionaltəhlükəsizliyicidditəhdidaltındaqoyur.Xaricdəkiermənidiasporununvəermə-nipərəst qüvvələrin dəstəyindənmaksimum şəkildə yararlanan rəsmi İrəvan silahlanma prosesini qeyri şəffafşəkildəhəyatakeçirir.Əsasəndə“qarabazar”prinsipindənistifadəedərəkmüxtəlifölkələrüzərindənErmənista-nasilah,hərbi texnikavədigərmüdafiə təyinatlıməhsullarınötürülməsiprosesidavametməkdədir.BMTAdiSilahlarRegistrinəalıcı(Ermənistan)vəsatıcıölkələrintəqdimetdikləriməlumatlar,eləcədəortayaçıxandigərfaktlarErmənistanınşəffafsilahlanmasiyasətiyürütmədiyini,beynəlxalqtəşkilatlarıaldatdığınısübutayetirir.

S-300ZRK

49

ANALİZ

İq ti sa di im kan la rın ye tər siz li yi nə bax ma ya raq, Er mə nis ta nın si lah lan ma pro se si bu gün 4 is ti qa mət üz rə in ki şaf edir. Bun la rı aşa ğı da kı ki mi qrup laş dır maq olar:- Rusiyatərəfindənhərbiəmlakıntəmənnasızbağışlanması

- KTMTçərçivəsində(əsasənRusiya-dan)aşağıqiymətəsatınalmalarvədigərdövlətlərdənsatınalmalar,

- Ermənidiasporunundəstəyiiləbeynəlxalqhesabatlaradüşmədənmüxtəlifölkələrdənsilahidxalı,

- Yerliistehsal.

Rusiya-ErmənistanınəsastəchizatçısıÖtən əs rin 90cı il lə ri nin or ta la rın dan

eti ba rən Ru si ya dan Er mə nis ta na həm öz qiy mə ti nə sa tış lar, həm də bö yük həcm də si lah və hər bi tex ni ka nın ötü rül mə si nə dair mə lu mat lar döv rü mət buat da mü tə ma di ola raq yer al maq da dır. Be lə ki, 19951996cı il lər də Ru si ya Er mə nis ta na tər ki bin də “Scud” ope ra tivtak tik ra ket lə ri də da xil ol maq la 1 mil yard dol lar də yə rin də si lah və tex ni ka ötü rül mə si ni real laş dı rıb. Son ra kı il lər də də bu pro ses da vam et di ri lib. 20062007ci il lər də Ru si ya nın Gür cüs tan da kı Axal kə lək və Ba tu mi hər bi ba za la rın dan Er mə nis ta na da şı nan əm la kın önəm li qis mi 102ci ba za ya de yil, Er mə nis tan Or du su na ötü rü lüb. Er mə nis tan Si lah lı Qüv və lə ri nə tə mən na sız şə kil də ve ril miş bu əm la kın də qiq həc mi ba rə də hər han sı in for ma si ya möv cud de yil. Ru si ya nın yal nız 20052006cı il lər də Gür cüs tan da kı ba za sı nın in ven ta rın dan çı xar dı ğı 16 ədəd 2S3 “Akat si ya” özü ye ri yən ar til le ri ya sis te mi ni Er mə nis ta na ba ğış la ma sı na dair mə lu mat öz təs di qi ni ta pıb.

Er mə nis tan özü nün BMTnin Adi Si lah lar re gist ri nə təq dim et di yi mə lu mat lar da Ru si ya dan yal nız məh dud say da ki çik çap lı si lah lar sa tın al dı ğı nı gös tə rib. Di gər sa tı nal ma la rı nı isə açıq la ma yıb. Mə sə lən, he sa ba ta gö rə, rəs mi İrə van Ru si ya dan 300 ədəd PM, 300 ədəd PMM, 3 ədəd PSM mar ka lı ta pan ça, 3 ədəd VSS “Vin to rez” mar ka lı snay per tü fən gi, 480 ədəd AK105 mar ka lı av to mat, 36 ədəd RPK74M əl pu lem yo tu, 32 ədəd KC23 ka ra bi ni, 52 ədəd SV98 snay per tü fən gi, 60 ədəd GP30 lü ləal tı qum ba raatan, 10 ədəd 6G30 qum ba ra ta nı alıb. La kin Ru si ya rəs mi mən bə lə ri nin açıq la dı ğı in for ma si ya lar, elə cə də üzə çı xan tək zi bo lun maz fakt lar rəs mi

İrə va nın si lah ti ca rə ti nə dair xə bər lə rin BMTdən giz lə dil di yi ni de mə yə əsas ve rir. Bu na mi sal ki mi bir ne çə fak tı gös tər mək olar.

2013cü il də Er mə nis tan da ke çi ri lən hər bi pa rad da nü ma yiş olu nan 3 komp leks “Toç kaU” ope ra tivtak ti ki ra ket lə rin Ru si ya tə rə fin dən aşa ğı qiy mə tə Er mə nis ta na sa tıl dı ğı bil di ri lir. 2013cü il də Er mə nis tan me diası or du nun tə lim lə rin də 2C7 “Pion” özü ye ri yən haubit sa la rın dan is ti fa də et mə si ba rə də mə lu mat ya yıb. Qeyd olu nan ta ri xə dək Er mə nis tan Or du su nun si lah lan ma sın da nə “Toç kaU” ope ra tivtak tik ra ket lə ri, nə də “Pion” top la rı möv cud ol ma yıb. Er mə ni me diasın da “Pion”la rın da “Toç kaU” komp leks lə ri ki mi Ru si ya dan alın ma sı xə bər lə ri nə rast gə li nir. Bu sa tı nal ma ba rə də in for ma si ya da bey nəl xalq he sa bat lar da yer al ma yıb. BMTyə təq dim olu nan he sa bat lar da be lə bir ötü rül mə öz ək si ni tap ma yıb.

Ru si ya nın BMTyə təq dim et di yi he sa bat lar da 2013cü il də Er mə nis ta na 50 ədəd tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp lek si (qiy mə ti $5 mil yon – bö yük eh ti mal la “Fa qot” və “Kor net”), 35 ədəd ədəd T72 tan kı ($50 mil yon), 110 ədəd BTR80/82A ($30 mil yon) sa tıl dı ğı ək si ni ta pıb.

Dün ya Si lah Ti ca rə ti nin Ana li zi Mər kə zi nin (SAM TO) son he sa ba tı na gö rə, 2013cü il də Ru si ya müəs si sə lə rin də Er mə nis tan Or du su na məx sus 50 ədəd BMP2 pi ya da dö yüş ma şı nı mo der ni zə edi lib. Mər kə zin mə lu ma tı na gö rə, Er mə nis tan 2011ci il də Ru si ya dan 2 ədəd

Mi24 zər bə he li kop te ri, 2009cu il də 4 komp leks S300PS, açıq lan ma yan say da QAZ2975 “Tiqr” zi reh li av to mo bi li, 2004cü il də 2 ədəd İl76M hər bi nəq liy yat təy ya rə si, 2003cü il də 2 ədəd Mi8İV, 5 ədəd Mi8MT, 2001ci il də 1 ədəd Mi24P he li kop te ri əl də edib.

Bu nun la bə ra bər, Er mə nis ta nın 20132014cü il lər də Ru si ya nın “AFM Ser viz” şir kə tin dən 4 komp leks “Pte ro E5” tip li pi lot suz uçuş apa ra tı (PUA) sa tın alın ma sı na dair in for ma si ya da he sa bat lar dan giz lə di lib. İs teh sal çı şir kə tin baş di rek to ru Əmir Və li yev “Aviaport” say tı na mü sa hi bə sin də bu PUAla rın Er mə nis tan FHN üçün sa tıl dı ğı nı de sə də, ötən il İrə van da Or du nun ar se na lı ilə ta nış lıq sər gi sin də uçuş apa rat la rı nın bir qis mi nin X55 adı al tın da Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi nin is ti fa də sin də yer al dı ğı üzə çı xıb.

Er mə nis ta nın mü da fiə na zi ri Ru si ya me diası na mü sa hi bə sin də 20112014cü il lər də Ru si ya nın KA MAZ şir kə tin dən yü zə ya xın hər bi yük av to mo bi li sa tın alın dı ğı nı söy lə yib. Qeyd edək ki, bir ne çə il dir KA MAZın Er mə nis tan da xid mət mər kə zi də fəaliy yət gös tə rir. Bun dan baş qa, Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi 2014cü il də Er mə nis tanAzər bay can sər hə din də is ti fa də et mək üçün Ru si ya ya 50 ədəd “Fa ra” ra da rı si fa riş ve rib.

Ru si ya nın “Mu rom Ra dio öl çü ci haz la rı” za vo du nun (MZRP) il lik he sa ba tın da 2013cü il də Er mə nis ta nın si fa ri şi ilə müəs si sə də “Kas ta2E2” üç koor di nat lı ra diolo ka si ya stan si ya sı nın çat dı rıl ma sı na dair in for ma si ya yer alır. Ötən il lər də

ErmənistanOrdusununinventarındakıMİLANTƏİRKqurğusu.Foto:İnternet

ANALİZ ANALİZ

50 AZERI DEFENCE

Ru si ya nın “Al mazAn tey” və “Qra nit” şir kət lə ri tə rə fin dən Er mə nis ta nın si fa ri şi üz rə müx tə lif məh sul la rın çat dı rıl ma sı nın da vam et di ril di yi bu qu rum la rın səhm dar la rı üçün ha zır la dıq la rı il lik he sa bat lar da qeyd olu nub.

Rəs mi he sa bat lar la ya na şı, müx tə lif mən bə lər dən me diaya sı zan mə lu mat la ra gö rə, Ru si ya tə mən na sız ola raq, 2012ci ilin av qust ayın da 102ci ba za nın an ba rın dan Er mə nis tan Or du su na açıq lan ma yan say da BMP2 və BMP3 pi ya da dö yüş ma şın la rı, BTR80 ba za sın da R149 ko man daqə rar gah ma şı nı, BTR70 və BTR80, 152 mm çap lı 2A65 “Ms taB”, 152 mm çap lı 2A36 “Giat sinB”, 2S3M “Akat si ya”, həm çi nin 122, 240, 300 mm reak tiv mər mi lər, 100, 122 və 152 mm çap lı ar til le ri ya dö yüş sur sat la rı, tank lar üçün 125 mm çap lı mər mi lər, bir di vi zion “Kub” ze nitra ket komp lek si, S300 ZRKlər üçün 5B55K, 5B55R və 5B5 5U tip li ida rə olu nan ra ket lər, aviasi ya üçün ida rə olun ma yan S8 və S5 ra ket lə ri, ida rə olu nan X25ML və R60M ra ket lə ri ba ğış la yıb.

DigərölkələrdənsatınalmalarEr mə nis tan Ru si ya ilə ya na şı müx tə lif

öl kə lər dən si lah, hər bi tex ni ka və di gər mü da fiə tə yi nat lı məh sul la rın sa tı nal ma la rı nı hə ya ta ke çir mək də dir. Yu xa rı da qeyd et di yi miz ki mi, Er mə nis ta nın özü nün rəs mi he sa bat la rın da bu in for ma si ya lar qis mən və ya heç qeyd olun ma sa da sa tı cı döv lət lə rin açıq la dı ğı he sa bat

lar da bə zi rə qəm lər öz ək si ni ta pır.1999cu il də Er mə nis ta nın Çin dən 8

ədəd WM80, 20102013cü il lər də Çin dən 6 ədəd AR1A reak tiv yay lım atəş sis te mi al ma sı he sa bat lar da qeyd olu nub. AZE Rİ DE FEN CE ola raq, fev ral ayın da BƏƏnin pay tax tı Abu Da bi şə hə rin də ke çi ril miş İDEX2015 sər gi sin də Çi nin NO RİN CO şir kə tin dən əl də et di yi miz mə lu ma ta gö rə, “ha zır da Er mə nis tan la da nı şıq lar ma sa sın da da ha fərq li ar til le ri ya sis tem lə ri var”. Bu ra da söh bə tin da ha uzaq mən zi lə və də qiq li yə ma lik ar til le ri ya sis tem lə rin dən get di yi bil di ril sə də, konk ret han sı sis tem lə rin al ğısat qı sı nın mü za ki rə möv zu su ol du ğu söy lə nil mir.

BMT Adi Si lah lar Re gist rin də və sa tı cı öl kə lə rin ix ra cat ra por la rın da yer alan bil gi lə rə gö rə, Er mə nis tan 2004cü il də Slo va ki ya dan 10 ədəd Su25 hü cum təy ya rə si, 2007ci il də Be la rus dan 7 ədəd D30 to pu, İta li ya dan 660 ədəd mar ka sı açıq lan ma yan tü fəng və ka ra bin, Ser bi ya dan 250 ədəd 12.7 mm “Black Ar row” snay per tü fən gi, 100 ədəd 30 mm çap lı AQM17 dəz gah lı qum ba raatan, 2008ci il də ye nə İta li ya dan 478 ədəd tü fəng və ka ra bin, Fi lip pin dən 61 ədəd 45/9 mm çap lı ta pan ça, 40 ədəd snay per tü fən gi, 20032010cu il lər də Uk ray na dan 4 ədəd L39 tə lim təy ya rə si, 230 ədəd ta pan ça, 60 ədəd snay per tü fən gi, 16500 ədəd av to mat, 2501 ədəd pu lem yot, Avst ri ya dan 50 ədəd “Glock” mar ka lı ta pan ça, Bos ni ya və Her so qo vi na dan 200 ədəd mi naatan, Mon to neq ro dan 16 ədəd D30 haubit sa sı, 2013cü il də CAR

dan 100 ədəd ta pan çapu lem yot alıb. SAM TOnun he sa bat la rın da Er mə nis

tan Mü da fiə Na zir li yi ilə Pol şa nın “Bu mar La bedy” şir kə ti ara sın da T72 tank la rı nın mo dern ləş di ril mə si nə dair mü qa vi lə nin im za lan dı ğı qeyd olu nub. Də yə ri 100 mil yon dol lar təş kil edən mü qa vi lə yə əsa sən 2015ci ilin so nu na qə dər 84 ədəd T72 tan kı mo dern ləş di ri lə rək PT72U sə viy yə si nə çat dı rıl ma lı dır. Er mə ni lə rin “razm.in fo” hər bi por ta lı isə mo dern ləş mə nə ti cə sin də tank la ra ye ni mü hər rik, di na mik zi reh qu rul du ğu nu, ra bi tə sis te mi nin ye ni lən di yi ni, ha be lə ye ni mü şa hi də qur ğu la rı, atış kont rol sis te mi və vi deoka me ra lar la təc hiz olun du ğu nu açıq la yıb.

GizlisatınalmalarYu xa rı da qeyd et di yi miz ki mi, Er mə

nis ta nın əsas si lah al qısat qı sı de mək olar giz li yol lar la və Al ba ni ya, Yu na nıs tan, Kipr, Pol şa, Fran sa, Mol do va, Uk ray na, Li van, Hin dis tan da xil ol maq la bə zi öl kə lə rin şir kət lə ri üzə rin dən hə ya ta ke çi ri lir. Giz li si lah lan ma da xa ric də ki er mə ni dias po ru nun dəs tə yi və ma liy yə sin dən də ge niş is ti fa də olu nur. Bu nun la bağ lı in di yə dək ki fa yət qə dər fakt lar aş kar la nıb.

Er mə nis ta nın giz li yol la si lah lan ma sın da da ha çox yer li si lah id xalix ra cat çı sı olan “DG Arms Cor po ro tion” şir kə ti nin adı ke çir. Bu şir kət Mon to neq ro nun MDİ (Mon te neg ro De fen ce In dustry) Al ba ni ya nın MEİCO və Bos ni ya nın UNİS hər bi sə na ye qru pu ilə sıx əla qə lə rə ma lik dir.

Çindənsatınalınmış8ədədWM-80reaktivatəşsistemiİrəvandahərbiparaddakeçidzamanı.Foto:İnternet

ANALİZ ANALİZ

51

Həm “DG Arms”ın, həm də MDİnin adı 2012ci il də Li vi ya və Su ri ya ya qa nun suz si lah sa tı şın da hal la nır. Mə lu mat üçün bil di rək ki, ca ri ilin ap rel ayın da MDİ şir kə ti özəl ləş dir mə proq ra mı çər çi və sin də Ser bi ya nın “CPR Im pex LLC” və İs railin “A.T.L At lan tic Tech no logy Ltd.” şir kə ti nin qur du ğu kon sor siuma sa tı lıb. Qeyd edək ki, “CPR Im pex LLC” də Er mə nis ta na giz li si lah sa tı şı ilə məş ğul olan şir kət lər si ya hı sın da dır.

Tür ki yə 2007ci il də Al ba ni ya nın si lah və hər bi tex ni ka ix ra cat çı sı olan MEİCO şir kə ti tə rə fin dən Er mə nis ta na si lah yü kü gön də ri lən 60 kon tey ner lik gə mi nin bo ğaz lar dan ke çi di nə ica zə ve ril mə yə rək, ge ri qay ta rıb. Dur resPo tiİrə van marş ru tu üz rə hə ya ta ke çi ri lən bu si lah ix ra cı son ra kı mər hə lə də ha va nəq liy ya tın dan is ti fa də olun maq la ye ri nə ye ti ri lib. Hə min dövr də Al ba ni ya nın baş na zi ri ol muş Sa li Be ri şa gə mi də ki 60 kon tey ner də Er mə nis ta na ağır ar til le ri ya və sur sat gön də ril di yi ni qeyd edib. MEİCO şir kə ti nin baş di rek to ru isə yer li me diaya açıq la ma sın da Er mə nis ta na si lah sa tı şı nın qa nun çər çi və sin də hə ya ta ke çi ril di yi ni, rəs mi İrə van dan 75 mmlik və 122 mmlik ar til le ri ya sis tem lə rin dən iba rət bö yük si lah par ti ya sı si fa riş al dıq la rı nı qeyd et miş di. Er mə nis tan və Al ba ni ya nın adı çə ki lən şir kə ti ara sın da tək cə mi naatan sur sat la rı nın al ğısa tı qı sı na dair mü qa vi lə nin də yə ri 7 mil yon ABŞ dol lar təş kil edib.

Mə lu mat üçün bil di rək ki, Er mə nis tan pre zi den ti Serj Sər kis ya nın ailə biz ne si nə da xil olan “DG Arms Cor po ra tion” şir kə ti Sey şel ada la rın da qey diy yat dan keç miş və ha zır da baş ofi si İn gil tə rə də yer lə şən “Moss ton En gi neering” şir kə ti nin tö rə mə müəs si sə si dir. Bu şi rə tin adı BMTnin si lah em bar qo su nun po zul ma sı, qa nun suz si lah ti ca rə ti ilə bağ lı bir çox qa ran lıq mə sə lə lər də hal la nır. Müx tə lif öl kə lər dən Er mə nis ta na hər bi tə yi nat lı məh sul id xa lı, elə cə də Er mə nis tan dan si lah ix ra ca tı məhz bu “anaba la” şir kət üzə rin dən hə ya ta ke çi ri lir. Adı çə ki lən şir kət ey ni za man da Bir ləş miş Ərəb Əmir lik lə ri nin “İn ter na tional Gol den Group” və İN KAS şir kə ti ilə sıx ti ca ri əla qə lə rə ma lik dir və so nun cu şir kə tin zi reh lən dir di yi av to mo bil lə rin Er mə nis tan da sa tı şı nı təş kil edir.

“DG Arms Cor po ra tion” şir kə ti nin Er mə nis ta na si lah da şı ma sı ilə bağ lı mü hüm fakt lar dan bi ri fakt 2006cı ilə tə sa düf edir. Mon to neq ro dan Er mə nis ta na ilk si lah ötü rül mə si əmə liy ya tı MDİnin o dövr kü di rek to ru Zo ran Dam ja no vi çin rəh bər li yi al tın da hə ya ta ke çi ri lib. 2011ci il də qa nun suz si lah əmə liy ya tı na (o, Li vi ya və Su ri ya ya si lah sa tı şı na gö rə it ti ham olu nub) gö rə ver di yi ifa də də Dam ja no viç Sey şel ada la rın da qey diy yat da olan “Moss ton En gi neering” şir kə ti va si tə si ilə Er mə nis ta na si lah sat dı ğı nı təs diq lə yə rək, İrə va na İl76 təy ya rə si va si tə si ilə hər bi rin də 40 ton ol

maq la 39 reys si lah və sur sat gön də ril di yi ni bil di rib. Təd qi qat çı jur na list Ma ri Bas ta şevs ki isə möv zu haq da araş dır ma sın da ya zır ki, üzə çı xan sə nəd lər də Er mə nis ta na gön də ril miş reys lər də Dam ja no vi çin söy lə dik lə rin dən fərq li ola raq, tank əley hi nə ra ket lə rin, ha be lə RPQ tip li qum ba raatan la rın ol du ğu ək si ni ta pıb. Er mə nis ta na si lah da şı ma la rı “Sout hern Air li nes”, “Ayk Air” (bu aviaşir kə tin adı 2011 və 2013cü il lər də BMTnin qa nun suz si lah ti ca rə ti ilə bağ lı mə ru zə lə rin də ke çir), “Ski va Air” və “Ta ron Air” şir kət lə ri va si tə si ilə ye ri nə ye ti ri lib və təy ya rə lər Er mə nis ta nın “Zvart nos” ha va li ma nı na de yil “Ere bu ni” aero por tu na enib. Mə sə lə ilə bağ lı apa rı lan araş dır ma lar za ma nı mə lum olub ki, adı çə ki lən aviaşir kət lə rə məx sus, qey diy yat nöm rə lə ri teztez də yiş di ri lən təy ya rə lər Bal kan və Qaf qaz re gionun dan Kon qo, Su dan, BƏƏ və Əf qa nıs tan is ti qa mə tin də də mü tə ma di şə kil də şüb hə li uçuş lar hə ya ta ke çi rib lər. M. Bas ta şevs ki 2009cu il də Ser bi ya nın “CPR Im pex”, “Mel va le” şir kət lə ri ilə “DG Arms” ara sın da Er mə nis ta na giz li si lah trans fe ri nə dair an laş ma nın əl də olun du ğu nu ya zır. Onun bil dir di yi nə gö rə, ra zı laş ma sə nəd lə rin də adı çə ki lən şir kət lə rin Uk ray na dan və di gər öl kə lər dən Er mə nis ta na si lah və dö yüş sur sat la rı nın trans fe ri real laş dır ma sı ək si ni ta pıb.

2012ci il də Er mə nis ta na Uk ray na və

ErmənistanMNinventarındakıPtero-E5(X55)PUA.Rusiyadan4kompleksalınıb.Foto:İnternet

ANALİZ ANALİZ

52 AZERI DEFENCE

Mol do va dan ana lo ji for ma da – giz li si lah ötü rül mə si nə dair da ha bir fakt üzə çı xıb. 2011ci il də Mol do va dan Lat vi ya nın “LatS pe cEx ports” şir kə ti va si tə si ilə si lah və sur sat ötü rül mə si nə dair im za lan mış mü qa vi lə 2012ci il də yer li me diaya sı zan dan son ra rəs mi Kşin yov fak tı mü da fiə na zi ri sə viy yə sin də təs diq et mə yə məc bur ol du. Mü da fiə Na zir li yi əv vəl cə Er mə nis ta na köh nəl miş, is ti fa də yə ya rar sız si lah növ lə ri sa tıl dı ğı nı bə yan edib. La kin son ra dan mə lum olub ki, Mer ku leş tı hər bi aerod ro mun dan İrə va na yo la sa lı nan təy ya rə lə rə dö yü şə ya rar lı si lahsur sat yük lə nib. Er mə nis ta na sa tı lan si lah lar sı ra sın da “Fa qot” və “Kon kurs” tip li tank əley hi nə ra ket komp leks lə ri, ha be lə 1500 ədəd S8 ida rə olun ma yan aviasi ya ra ke ti nin ol ma sı öz təs di qi ni ta pıb. Sa tı lan si lah la rın ba zar qiy mə ti nin 5 mil yon dol lar dan çox ol du ğu bil di ril sə də mü da fiə na zi ri Vi ta li Ma ri nut sa par la ment də çı xı şı za ma nı bu si lah və sur sat la rın İrə va na 3.3 mil yon dol la ra sa tıl dı ğı nı de yib.

2012ci ilin av qust ayın da Uk ray na nın “Uk rin maş” Döv lət Xa ri ci Ti ca rət və İn ves ti si ya Fir ma sı ilə “DG Arms Cor po ra tion” şir kə ti ara sın da bö yük miq dar da si lah al ğısa tı qı sı na dair mü qa vi lə nin im za lan ma sı fak tı və bu nu əks et di rən sə nəd lər aş kar la nıb. Mü qa vi lə er mə ni fir ma sı va si tə si ilə si lah və tex ni ka nın üçün cü öl kə yə BƏƏyə sa tı şı nı nə zər də tut sa da bu çər çi və də Er mə nis ta na da müəy yən si lah ötü rül mə si real la şıb. Si lah la rın tran zi ti Al ba ni ya üzə rin dən ye ri nə ye ti ri lib. Mə lu ma ta gö rə, bu mü qa vi lə üz rə Er mə nis ta na reak tiv yay lım atəş sis tem lə ri, müx tə lif

haubit sa lar, ha be lə atı cı si lah lar ve ri lib.Di gər si lah sa tı şı fak tı isə Fran saAl

ma ni ya is teh sa lı olan Mİ LAN tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket lə rin Er mə nis ta na sa tı şı ilə bağ lı dır. Bir ne çə il əv vəl Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi nin təş kil et di yi sər gi dən üzə çı xan gö rün tü lər də er mə ni lə rin si lah lan ma sın da Mİ LAN komp lek si nin ol ma sı fak tı bəl li ol du. Mə lu mat la ra gö rə, Er mə nis tan Yu na nıs tan dan 20 ədəd Mİ LAN sis te mi əl də edib. Yu na nıs tan Er mə nis tan Or du su nun kadr ha zır lı ğın da, o cüm lə dən müx tə lif dö yüş sur sat la rı və op tik sis tem lər lə təc hi za tın da da önəm li rol oy na yır.

Baş qa bir fakt Ya po ni ya nın “Hi no” şir kə ti nin is teh sa lı olan tank da şı yı cı la rın Er mə nis ta na sa tıl ma sı ilə bağ lı dır. Ru si ya nın St ra te gi ya və Tex no lo gi ya la rın Ana li zi Mər kə zi nin (AST) say tın da er mə ni lə rin iş ğa lı al tın da kı Azər bay can əra zi lə rin dən ha zır lan mış fo to re por taj da er mə ni lə rin üzə ri nə Qa ra bağ da kı se pa rat çı re ji min “emb le mi ni” vur du ğu bu tex ni ka lar dan is ti fa də fak tı ək si ni ta pıb. Azər bay can me diasın da 2012ci il də bu ba rə də xə bər lər çıx dıq dan son ra Ya po ni ya tə rə fi rəs mən Er mə nis ta na heç bir hər bi tə yi nat lı ma şın sat ma dı ğın bə yan edib. AZE Rİ DE FEN CEnin dip lo ma tik mən bə lər dən əl də et di yi mə lu ma ta gö rə, Er mə nis tan bu ma şın la rı Ru si ya da kı di ler fir ma dan alıb. Sa tış za ma nı məh sul mül ki is ti fa də çi adı na rəs mi ləş di ri lib.

Hər bi mü na qi şə lə rin epi sent rin də olan Li van la Er mə nis ta nın “is ti mü na si bət lə ri” də heç ki mə sirr de yil. Bi rin ci Qa ra bağ mü ha ri bə sin də Li van da ya şa yan er mə ni

lər dən təş kil olun muş si lah lı dəs tə lər Azər bay can əra zi lə ri nin iş ğa lı və dinc əha li yə qar şı soy qı rım la rın təş ki lin də fəal iş ti rak edib lər. Bu gün də Li van Er mə nis ta na Av ro pa dan və di gər öl kə lər dən müx tə lif hər bi tex no lo gi ya la rın ötü rül mə sin də va si tə çi öl kə ki mi çı xış et mək də dir. Bu pro ses də Li van Mü da fiə Na zir li yi nin mü hüm ida rə lə rin dən bi ri nə rəh bər lik edən er mə ni əsil li ge ne ral mü hüm rol oy na yır. Məhz bu öl kə nin Mü da fiə Na zir li yi nin və Li van qey diy yat lı hər bi şir kət lər va si tə si ilə Er mə nis tan Or du su na yar dım (?) adı al tın da ötən il 50 komp lekt İta li ya is teh sa lı olan mi na de tek to ru, ha be lə tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp lek si və mi naatan ötü rü lüb.

Hin dis ta nın mü da fiə sə na ye si sek to run da fəaliy yət gös tə rən şir kət lər lə mü na si bə ti ge niş lən dir mə yə xü su si önəm ve rən rəs mi İrə van bu nun üçün bə zi şir nik lən di ri ci ad dım lar da atır. Hin dis tan da hər bi sər gi lər də yük sək rüt bə li nü ma yən də he yə ti ilə təm sil olu nan Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi bu öl kə dən xü su si tə yi nat lı lar üçün yün gül də bil qə, mü hən disis teh kam bir lik lə ri üçün qo ru yu cu ge yim lər, ha be lə hə dəf sis tem lə ri və atış si mul ya tor la rı alıb.

Er mə nis tan döv lət lə ra ra sı hər bi mü na qi şə ni əsas gə ti rə rək Azər bay can və Er mə nis ta na si lah em bar qo la rı tət biq edən Qər bi Av ro pa öl kə lə rin dən də müx tə lif çap lı si lah lar və op tik ni şan gah lar əl də edib. AZE Rİ DE FEN CEnin er mə ni mən bə lə rin də apar dı ğı araş dır ma lar za ma nı mə lum olub ki, son 5 il də Er mə nis tan İn gil tə rə nin “Ac cu racy In ter na tional” şir kə tin dən AX .338/AXMC, CARın “Tru ve lo” şir kə tin dən “Tru ve lo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) və Fran sa nın “PGM Pre ci sion” şir kə tin dən “PGM Mi niHe ca te .338” və “Ul ti ma Ra tio” snay per tü fəng lə ri alıb. Xü su si lə, mü na qi şə tə rəf lə ri nə si lah sa tı şı na em bar qo qoy du ğu nu elan edən İn gil tə rə və Fran sa nın bu si lah la rı nın er mə ni or du sun da ne cə pey da ol ma sı bə zi sual lar do ğu rur. Bö yük Bri ta ni ya nın Azər bay can da kı sə fir li yi mə sə lə ilə bağ lı mət buata ver di yi açıq la ma da Fran sa da kı di ler fir ma ya cə mi 2 ədəd AX .338/AXMC snay per tü fən gi sa tıl dı ğı nı və ora dan da sər gi də nü ma yiş üçün Er mə nis ta na gö tü rül dü yü nü bə yan edib. La kin er mə ni me diası, xü su si lə də bu si lah la rın gö rün tü lə ri ni ilk ya yım la yan “razm.in fo” say tı söh bə tin bir ne çə de yil, çox say da snay per tü fən gin dən get di yi ni bil di rir. “Ac cu racy In ter na tional” şir kə ti nin nü ma yən də lə ri isə 2014cü ilin ap rel ayın da Ma lay zi ya da ke çi ril miş DSA2014 sər gi

ANALİZ ANALİZ

53

sin də AZE Rİ DE FEN CEnin əmək da şı ilə söh bət lə rin də Cə nu bi Qaf qaz öl kə lə ri nə sa tış la rın Gür cüs tan da yer lə şən di le ri tə rə fin dən hə ya ta ke çi ril di yi ni, bu di ler va si tə si ilə Gür cüs tan və Er mə nis ta na si lah sat dıq la rı nı bil di rib lər. Bu ra da baş qa bir sual da mey da na çı xır. Adə tən si lah və hər bi tə yi nat lı məh sul lar, ha be lə on la rın is teh sa lın da is ti fa də olu na bi lə cək kom po nent lə rin sa tı şın da son is ti fa də çi (end user) tə ləb edən bu öl kə lə rin mü va fiq ix rac nə za rət ida rə lə ri snay per tü fəng lə ri nin sa tıl dı ğı öl kə üçün bu nu nə dən tə ləb et mə yib lər? Ən ma raq lı sı da bu dur ki, hə min si lah la rın önəm li qis mi iş ğal al tın da kı Azər bay can əra zi lə ri nə dis lo ka si ya olun muş Er mə nis tan Or du su nun hər bi his sə lə ri nin is ti fa də si nə da xil edi lib.

Er mə nis tan Or du su nun xü su si tə yi nat lı la rı nın si lah lan ma sın da yer alan “PGM Mi niHe ca te .338” və “Ul ti ma Ra tio” snay per tü fəng lə ri nin isə 20112013cü il lər də sa tın alın dı ğı gü man edi lir və sa tı nal ma həc mi ba rə də də qiq in for ma si ya lar da möv cud de yil. Er mə nis tan or du su nun in ven ta rın da yer alan bu si lah ilk də fə 2013cü il də KİV nü ma yən də lə ri nin Noem ber yan da kı xü su si tə yi nat lı la rın tə li min də apar dı ğı çə ki liş za ma nı üzə çı xıb. İn ter net də yer alan mə lu ma ta gö rə, “PGM Mi niHe ca te”nin sa tı şı ilə dün ya nın ta nın mış si lah is teh sal çı sı olan Bel çi ka nın “FN Hers tal” şir kə ti məş ğul olur. Bu

si lah la rı is teh sal edən şir kə tin Er mə nis tan da di le ri qis min də yer li “As par Arms” şir kə ti çı xış edir. Bu nu adı çə ki lən şir kət öz in ter net say tın da da gös tə rib.

Er mə nis tan 2013cü il də CARın “Tru ve lo” şir kə tin dən sa tın al dı ğı “Tru ve lo CMS” .50 BMG (12.7x99mm) çap lı snay per tü fəng lə ri Er mə nis tan Si lah lı Qüv və lə ri nin sülh mə ram lı ta bo ru nun və xü su si tə yi nat lı ala yı nın snay per böl mə si nin is ti fa də sin də dir.

20102014cü il lər də Er mə nis ta nın si lah lan ma sı na Fin lan di ya nın “Sa ko” şir kə ti nin is teh sa lı olan TRG M10 və TRG42 snay per tü fəng lə ri də da xil olub. Er mə nis ta na “As par Arms” şir kə ti tə rə fin dən id xal olun muş bu si lah lar KTMTnin Er mə nis tan da 2013cü il də ke çi ri lən tə lim lə rin də nü ma yiş et di ri lib. Qeyd edək ki, “As par Arms” bu dö nəm də op tik sis tem lə rin is teh sa lı sa hə sin də Al ma ni ya nın ta nın mış “Sch midt & Ben der” şir kə tin dən Er mə nis ta na snay per tü fəng lə ri üçün ni şan gah la rın id xa lı nı da təş kil edib. Son ola raq may ayı nın 9da er mə ni lə rin iş ğal et dik lə ri Azər bay ca nın Şu şa və Xan kən di şə hər lə rin də ke çir dik lə ri təd bir lər də nü ma yiş olu nan snay per tü fəng lə ri nin üzə rin də “Sch midt & Ben der” şir kə ti nin is teh sa lı olan op tik ni şan gah lar yer alıb. Fo to lar dan gö rün dü yü qə dər “Sch midt & Ben der” op tik ni şan gah la rı PGM338, SV98 və Er mə nis

tan is teh sa lı olan snay per tü fəng lə ri nin komp lekt ləş di ril mə sin də is ti fa də olu nur. Qeyd edək ki, “As par Arms” şir kə ti tə rə fin dən si lah id xa lı ilə ya na şı li sen zi ya əsa sın da “Ka laş ni kov” av to ma tı və VSS snay per tü fən gi nin ba za sın da ASS300 və ASR300 snay per tü fəng lə ri is teh sal edil mək də dir.

Araş dır ma lar za ma nı Er mə nis ta nın Cə nu bi Ko rey dan da müx tə lif elekt roop tik sis tem lə rin id xa lı üçün tex no lo gi ya trans fer et di yi mə lum olub. “LTPyr kal” şir kə ti nin nəq liy yat va si tə si üzə rin də ha zır la dı ğı elekt roop tik mü şa hi də sis te mi kom bi na si ya sı nın əsas ele men ti ki mi Cə nu bi Ko re ya nın “C & S Se cu rity” şir kə ti nin is teh sa lı olan “Shu mits” elekt roop tik sis te min dən is ti fa də olu nur. Bu mü şa hi də sis te mi 2011 və 2013cü il lər də İrə van da kı hər bi pa rad da, müx tə lif vaxt lar da Er mə nis ta nın döv lət rəh bər li yi nin cəb hə xət ti nə sə fər lə ri za ma nı nü ma yiş olu nub. Mə lu ma ta gö rə, er mə ni tə rə fi bu sis te mi ha zır şə kil də Ko re ya dan al dıq dan son ra onun proq ram tə mi na tı nı yer li müəs si sə də ha zır la yır və üzə rin də bə zi əla və lər edir. Ha zır da Er mə nis tan Or du su nun si lah lan ma sın da nəq liy yat va si tə si ba za sın da və tri pod üzə rin də olan 60a ya xın bu sis tem dən ol ma sı na dair mə lu mat lar möv cud dur.

Qərb tex no lo gi ya la rı nın Er mə nis ta na trans fe rin də bu il dən er mə nipol yak bir gə müəs si sə si ki mi fəaliy yə tə baş la yan “Lu ba wa Ar me nia” şir kə ti də rol oy na ma ğa baş la yıb. 2014cü ilin de kabr ayın da Er mə nis ta nın Mü da fiə Na zir li yi “Lu ba wa Ar me nia” şir kə ti ilə 80 dəst 3D mul tis pekt ral ör tü yün (hər dəs tə 12 ədəd 6x3 m öl çü də ör tük da xil dir) çat dı rıl ma sı na dair 1 mil yon ABŞ dol la rı də yə rin də mü qa vi lə bağ la yıb. Ca ri ilin yan var ayın da isə Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi ilə “Lu ba wa Ar me nia” şir kə ti ara sın da 3D ka mufl yaj la rın sa tın alın ma sı na dair əla və 190 min ABŞ dol la rı də yə rin də mü qa vi lə im za la nıb. Şir kət rəs mi in ter net say tın da hə min ka mufl yaj la rın Er mə nis tan da kı za vo dun da is teh sal olu na ca ğı nı bə yan edib. Mü qa vi lə üz rə nə zər də tu tu lan məh sul la rın çat dı rıl ma sı na ap rel ayın da baş la nı lıb və iyun ayın da ye kun laş ma lı dır. Ca ri il ər zin də müəs si sə Er mə nis tan Si lah lı Qüv və lə ri üçün fər di ka mufl yaj la rın, bə dən zi re hi nin, də bil qə lə rin və zi reh li tex ni ka la rın imi ta tor la rı nın is teh sa lı na baş la ma ğı plan laş dı rır. Qeyd edək ki, Er mə nis tan Mü da fiə Na zir li yi in di yə dək bir ba şa şə kil də Pol şa nın “Lu ba wa S.A” şir kə tin dən 20 mil yon dol lar də yə rin də müx tə lif məh sul lar sa tın alıb. AD

CənubiKoreyaistehsalıolan“Shumits”EOsistemiqurulmuşmaşınhərbiparadda.Foto:news.am

TANITIM TANITIM

54 AZERI DEFENCE

Ar tıq bu kon tekst də ABŞ Də niz Qüv və lə ri müəy yən ad dım lar at ma ğa baş la yıb. Möv cud və ye ni in şa olu nan gə mi lər də bö yük ka libr li top la rın əhə miy yət li his sə si ni 30 və 40 mmlik top lar la əvəz edil mə si pro se si apa rı lır.

ABŞ Də niz Qüv və lə ri nin DDG1000 “Zum walt” si nif li es mi nes lə ri nin ha zır da in şa sı da vam edən ye ni nü mu nə lə rin də əv vəl ki gə mi lər dən fərq li ola raq 57 mm Mk 110 CIGS to pu nun tək mil ləş di ril miş bir lü lə li 30 mm “Ge ne ral Dy na mics Mk 46” to pu ilə əvəz lən mə si qə ra ra alı nıb. 2016cı və 2017ci il lər də ha zır ola caq es mi nes lə rin, elə cə də LCS gə mi lə ri nin si lah lan ma sı üçün ca ri ilin yan var ayın da 26.2 mil yon dol lar də yə rin də Mk 46 to pu nun alın ma sı üçün ilk si fa riş yer ləş di ri lib. “Ge ne ral Dy na mics” şir kə ti nin mə lu ma tı na gö rə, apa rıl mış tək mil ləş dir mə lər nə ti cə sin də Mk 46 to pu nun atış mən zi li və te zat ma qa bi liy yə ti ar tı rı lıb. 4 min metr ef fek tiv atış uzaq lı ğı na ma lik olan Mk 46 to pu gün düz, ge cə və pis ha va şərt lə rin də dö yüş atış la rı hə ya ta ke çir mək üçün zə ru ri olan elekt roop tik sis tem lər lə təc hiz olu nub. Qeyd edək ki, ana si la hı iki tə rəf dən sur sat la qi da la nan “Bush mas ter Mk 44 Mod 2” to pu olan bu ar til le ri ya sis te mi nin atış tem pi də qi qə də 200 mər mi dir. +45 ,̊ 12 ̊də rə cə şa qu li bu caq al tın da atəş aç ma ğı ba ca ran, çə ki si 1415 kq təş kil edən bu top proq ram laş dı rı lan mər

mi lər də da xil ol maq la 20dək növ də sur sat lar dan atəş aç ma ğa uy ğun laş dı rı lıb.

Ki çik çap lı gə mi top la rın dan bəhs edər kən İta li ya nın ta nın mış si lah is teh sal çı sı “OTO Me la ra”nın son onil lik də ba za ra təq dim et di yi bir ne çə mo del üzə rin də xü su si da yan maq gə rək dir. “OTO Me la ra”nın 3 lü lə li 20 mm QAU19A to pu na ma lik HIT RO LE®20M ar til le ri ya komp lek si 750 sur sat tu tu mu na ma lik dir. Ya xın də niz və ha va hə dəf lə ri ilə mü ba ri zə üçün nə zər

də tu tu lan HIT RO LEnin əsas si la hı 20 mm x 102 mm “Gat ling” to pu dur. Ar til le ri ya sis te mi nin mo dul yar di zay nı onu eh ti ya ca uy ğun ola raq “Gat ling” tip li 12.7 mmlik pu lem yot, 40 mmlik av to ma tik qum ba raatan, al tı lü lə li 20 mm x 102 mm “Gat ling” sxem li top, ya xud 30 mmlik top la əvəz lə mə yə im kan ve rir. Bir ope ra tor tə rə fin dən İda rə Kon so lun dan coys tik va si tə si ilə ida rə edi lən HIT RO LE® 20M mo du lu nun eh ti yac ya ran dıq da Gə mi Dö yüş İda rəet mə Sis te mi nə də in teq ra si ya edil mə si müm kün dür. Ar til le ri ya sis te mi nin bü tün

AlmaniyaistehsalıolanRASTsistemi

BAESystemsMk4

A.Hüseynov

Kiçikölçülü,itisürətligəmilərətələbatınartmasıonlarüçünyaxınqorumavəyaxınməsafədədöyüşləriaparmaqüçün yüksəkdəqiqliyəmalikmodulyar silah sistemlərininhazırlanması zərurətinimeydana çıxarır.Ötən əsrin90-cıillərindənbaşlayaraq,busahədədünyanınaparıcımüdafiətexnoloqlarıtərəfindənmüxtəlifsilahkombina-siyaları yaradılmaqdadır. Bu istiqamətdə daha çox “air burst” sursatlarla belə atəş aça bilən 25mm-dən 40mm-dəkkalibrlərdəgəmitoplarıvəonlarauyğunlaşdırılmışdöyüşmodullarınınhazırlanmasıdiqqətiçəkir.

TANITIM TANITIM

55

ba lis tik he sab la ma la rı xü su si proq ram va si tə si ilə av to ma tik şə kil də apa rı lır. Bu da sis tem də yer alan müx tə lif top lar va si tə si ilə də qiq atəş aç ma ğa im kan ve rir.

“OTO Me la ra”nın gö yər tə məh du diy yə ti olan ki çik gə mi lər üçün ha zır la dı ğı “Mar linWS” ar til le ri ya sis te mi is teh sal çı fir ma nın təq di ma tı na gö rə, yük sək də qiq li yi ilə sin fin də ki ana loq la rın dan fərq lə nir. Bir ədəd 25 mm və ya 30 mm to pa sa hib və müş tə ri lə rin tə ləb lə ri nə gö rə kon fi qu ra si ya edi lə bi lən “Mar linWS” mo dul di zay na sa hib dir. Sis tem gün düz və ge cə ni şan ga hı, la zer mə sa fəöl çən və bir çox op tik sen sor la rı özün də bir ləş di rir. “Mar linWS” sis te mi nə 30 mmlik “Mauser Mk 302”, ATKMk 44, ya xud 25 mmlik ATKM242, “Oer li kon KBA” top la rı nın da xil edil mə si müm kün dür. Çə ki si 11701430 kq təş kil edən si lah sis te mi nin dö yüş eh ti ya tı 160 (30 mm)/ 220 (25 mm) mər mi dir. Ha zır da “Mar linWS” ar til le ri ya qur ğu su Hol lan di ya Də niz Qüv və lə ri nin, HİT RO LE komp lek si isə Al ma ni ya nın F125 fre qa tı nın si lah lan ma sın da yer alır.

Ca ri ilin fev ral ayın da Abu Da bi də ke çi ril miş İDEX2015 sər gi sin də “OTO Me la ra” şir kə ti özü nün ye ni – 40 mmlik “Forty Light” ad lı gə mi ar til le ri ya sis te mi ni nü ma yiş et di rib. Yığ cam di zay nı sa yə sin də gə mi lə rə və ki çik öl çü lü ka ter lə rə qu ru la bi lə cək im ka na ma lik bu komp lek sin qül lə si nin ha zır lan ma sın da stels tex no lo gi ya lar dan is ti fa də olu nub. “Bre da Bo fors 40/L70” to pu nun tət biq edil di yi ar til le ri ya komp lek si nin ümu mi çə ki si 1900 kqdan çox de yil. Bu top də qi qə yə 300 atəş aç ma qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Qül lə nin da xi lin də 40x364 mm çap lı 72 mər mi yer lə şir. Şir kət rəs mi lə ri nin təq di mat mə ra si min də ver dik lə ri mə lu ma ta gö rə, “Forty Light” to pu nun dö yüş komp lek ti nə 4A40 OM proq ram laş dı rı lan part la dı cı lı qəl pə lifu qas mər mi lə ri nin da xil edil mə si tək lif olu nur. Rə qəm sal ida rəet mə sis te mi nin tət biq olun du ğu komp leks gə mi dö yüş in for ma si yaida rəet mə sis te mi nə bağ lan ma dan da tət biq edi lə bi lər. İs teh sal çı fir ma nın açıq la dı ğı mə lu ma ta gö rə, “Forty Light” komp lek si nin birbi rin dən aq re qat la rın da kı ki çik də yi şik lik lər lə üç ver si ya sı ha zır la nıb. “Forty Light Ty pe A” gə mi və ka ter lə rin si lah komp lek si nə in teq ra si ya sı üçün nə zər də tu tul muş mo di fi ka si ya sı dır. “Forty Light Ty pe B”av to nom iş im ka nı nı tə min edən in teq ra si ya edil miş elekt roop tik sis te mə ma lik dir. Hər iki mo di fi ka si ya gə mi lə rin dö yüş ida rəet mə sis te mi nə bağ lı dır. “Forty Light Ty pe C” isə ay rı ca elekt roop tik sis tem lə rə ma lik dir. Gə mi elekt ro ni ka sı ilə əla qə siz iş lə yə bi lən av to nom va riant dır.

“BAE Sys tems” şir kə ti nin ha zır da İs veç Də niz Qüv və lə ri nin HMS “Ya qarsn” pat rul gə mi sin də sı naq la rı da vam edən müasir ləş di ril miş 40 mm çap lı “Bo fors40 Mk 4” ar til le ri ya komp lek si özü nün çə ki si nin azal ma sı, stels tex no lo gi ya la rın dan is ti fa də si və qül lə nin mü da fiə im ka nı nın ar tı rıl ma sı ilə se çi lir. Da ha ki çik qa ba rit li gə mi lər və ka ter lər üçün nə zər də tu tu lan bu ar til le ri ya komp lek si rə qəm sal

ida rəet mə sis te mi nə sa hib dir. Lü lə si 5000 mər mi atı şı na he sab lan mış to pun te zat ma qa bi liy yə ti də qi qə də 330 atəş dən 300 atə şə, av to ma tik atış üçün nə zər də tu tul muş dö yüş komp lek ti 3 də fə də azal dı la raq 101 mər mi dən 30 mər mi yə en di ri lib.

“BAE Sys tems”in İs railin “Ra fael” şir kə ti ilə bir lik də ha zır la dı ğı Mk 38 Mod.3 gə mi ar til le ri ya sis te mi nin uni ver sal mo du lu na həm 25, həm də 30 mm çap lı top la rı da xil et mək müm kün dür. Bun dan baş qa, dö yüş mo du lu na 12.7 mm çap lı pu lem yot

Yuxarıdanaşağı:OTOMelara40mm“FortyLight”;AK-630M2“Duet”;NexterSystemsNARWHAL-25topları.Fotolar:İnternet

TANITIM XƏBƏR

56 AZERI DEFENCE

bir ləş di ri lib. Eh ti ya ca uy ğun ola raq bu ra 40 mmlik av to ma tik qum ba raatan əla və et mək olar. Mk 38 Mod.3 ar til le ri ya komp lek si nin dö yüş eh ti ya tı na 25 mm çap lı top üçün 420 mər mi, 30 mm çap lı top üçün isə 500 mər mi da xil dir.

Al man “Rhein me tall” şir kə ti tə rə fin dən ilk də fə 2012ci il də “Euro na val” sər gi sin də nü ma yiş et di ril miş RASP (Rhein me tall Ad van ced Sta bi li sed Plat forms) gə mi si lah plat for ma sı na 20 mmdən 40 mmdək müx tə lif çap lı top la rı, ha be lə 5.56 mmdən 14.5 mmdək pu lem yot la rı in teq ra si ya et mək müm kün dür. RASP üzə rin də əsas top ola raq 35 mmlik “MDG35 Mil le nium”, 30 mmlik STIGS 30 (Sta bi li sed In teg ra ted Gun Sys tem) və 27 mmlik AK MLG27 nə zər də tu tu lur. “Oer li kon Cont ra ves” şir kə ti tə rə fin dən is teh sal olun muş 35 mm çap lı MDG35 to pu AHEAD dö yüş sur sat la rıy la atəş açır. 30 mmlik STIGS30 to pu isə fak ti ki ola raq 30 mm “Mauzer” to pu əsa sın da ha zır lan mış AK MLG30/ABM reb ren din qi dir. Bu top da da AHEAD mər mi lə ri əsa sın da ya ra dıl mış dö yüş sur sat la rı nı tət biq et mək müm kün dür. 2003cü il də Al ma ni ya da ya ra dıl mış 27 mmlik MLG27in to pu isə 20 mmlik Rİ202 və “Bo fors 40/L70” av to ma tik

top la rı nı əvəz et mək üçün nə zər də tu tu lur. Bu top la ha zır da al man do nan ma sı nın 83 gə mi si təc hiz olu nub. MLG27 mü va fiq ola raq 25004000 metr mə sa fə də ki çik öl çü lü də niz və ha va, həm çi nin sa hil də ki hə dəf lə ri vur ma ğı ba ca rır. Çə ki si 850 kq (dö yüş sur sa tı ol ma dan) olan bu top komp lek si nə sa bit ləş di ri ci və elekt roop tik va si tə lər dəs ti, dö yüş komp lek ti nə isə 135 sur sat da xil dir.

Fran sa nın “Nex ter Sys tems” şir kə ti nin 20 mm NARW HAL 20 (Na val Re mo te Weapon Highly Ac cu ra te Light weight) ida rə olu nan yük sək də qiq lik li yün gül gə mi to pu te le vi zi ya, ter mal ka me ra, la zer mə sa fə öl çən və gi ros ko pik sta bil lə şən plat for may la təc hiz olu nub. Sa bit ləş di ril miş plat for ma +/ 160° bu caq al tın da dö nə və 15,+50° yük sək lik üz rə atəş aça bi lir. Ha zır da bu sis tem 4 va riant da bu ra xı lır. Ki çik qa ba rit li gə mi lər və ka ter lər üçün nə zər də tu tu lan 20 mm 20M621 to pu na sa hib NARW HAL 20A komp lek si nin çə ki si 320 kq, te zat ma qa bi liy yə ti 800 atış/də qi qə, dö yüş eh ti ya tı 200 sur sat dır. 20 mm 20M693 to pu na ma lik NARW HAL20b komp lek si 400 kq çə ki yə ma lik dir. Bu to pun atış tem pi 750 mər mi, dö yüş eh ti ya tı isə 250 mər mi dir. 25 mm çap lı

25M811 to pa sa hib NARW HAL25 komp lek si nin çə ki si 550 kq, atış tem pi də qi qə də 750 mər mi təş kil edir. NARW HAL25 komp lek si nin dö yüş eh ti ya tı 250 mər mi dir. “Nex ter” tə rə fin dən tək mil ləş di ril miş 30 mm ZOM781 to pu ilə si lah lan mış NARW HAL30 ver si ya sı isə 400 kqlıq çə ki yə, də qi qə də 750 mər mi atış tem pi nə və 150 ədəd mər mi eh ti ya tı na sa hib dir.

Sin fin də ki də niz top la rı ara sın da Ru si ya nın AK630M2 “Duet” 30 mmlik ar til le ri ya komp lek si diq qət çə kir. Suüs tü və ha va hə dəf lə ri nə qar şı tət biq olu na bi lən bu komp leks “Gat ling” sxe mi üz rə fır la nan çox lü lə li to pa ma lik dir. Ba rıt qaz la rı nın ener ji si nin he sa bı na iş lə yən “Duet”də “Pha lanx” və di gər xa ri ci ana loq la rın dan fərq li ola raq lü lə blo ku nun fır la dıl ma sı üçün xa ri ci ener ji mən bə yi tə ləb olun mur. 30×165 mmlik mər mi lər dən is ti fa də edən AK630M2 komp lek si nin atış tem pi 10000 atəş/də qi qə, mak si mal atış uzaq lı ğı 40005000 m təş kil edir. Ha zır da Ru si ya nın Xə zər flo ti li ya sın da kı 21631 la yi hə li gə mi lə rin də bu top is ti fa də edi lir.

Tür ki yə nin ASEL SAN şir kə ti nin is teh sa lı olan 25 mm çap lı STOP gə mi to pu gö zət çi qa yıq la rı nın, elə cə də di gər gə mi lə rin ya xın qo ru ma sı məq sə di ilə di zayn olu nub. STOP Tür ki yə ilə ya na şı BƏƏ, Qa tar, Gür cüs tan, Pa kis tan və di gər öl kə lə rin də niz və sa hil təh lü kə siz lik qüv və lə ri nin si lah lan ma sın da yer alır. Top, elekt roop tik ci haz lar və si lah ida rəet mə sis te mi va si tə si ilə uzaq dan ko man da edi lən STOP av to ma tik hə dəf tə qi bi im ka nı na və mo dul yar di zay na sa hib dir. ASEL SAN şir kə ti nin açıq la dı ğı mə lu ma ta gö rə, STOP ge cəgün düz, pis ha va şərt lə rin də adi göz lə gö rün mə yən hə dəf lə rin təs bi ti, av to ma tik ta nın ma sı nı, tə qi bi ni və atı şın hə ya ta ke çi ril mə si ni tə min edir. Si la hın ni şan xət ti nin sis te mi nin qu rul du ğu plat for ma nın hə rə kə tin dən tə sir lən mə mə si və hə dəf üzə rin də qa la bil mə si üçün qül lə sta bil ləş di ri lib. Av to ma tik hə dəf tə qi bi qa bi liy yə ti sa yə sin də plat for ma hə rə kət ha lın da ol duq da be lə də qiq atəş aç maq müm kün dür. STOP sis te min də si lah ola raq 25 mm KBA və ya 25 mm M242 “Bush mas ter” to pu yer alır. Sis tem av to ma tik iz lə mə ba ca rı ğı sa yə sin də hə də fin sü rə ti ni və is ti qa mə ti ni he sab la yır, me teoro lo ji şə rait, sur sat ti pi və hə dəf mə sa fə in for ma si ya la rı nı da xil edə rək atəş za ma nı av to ma tik şə kil də ba lis tik he sab la ma la rı apa rır.

ASEL SANın “Mü ha fiz” ad lı 30 mmlik ar til le ri ya komp lek si nin də hə dəf iz lə mə si və bü tün ba lis tik he sab la ma la rın apa rıl ma sı STOPda kı tex no lo hi ya əsa sın da ye ri nə ye ti ri lir. STOPdan fərq li ola raq “Mü ha fiz” sis te mi qül lə üzə ri nə qu rul muş üfi qi və şa qu li bu caq al tın da hə rə kət edə bi lən Həs sas Sta bil Yön lən di ri ci yə (HSY) sa hib dir. HSY sa yə sin də uzaq mə sa fə lə rə atış əs na sın da si la ha tət biq edi lən ba lis tik dü zə liş lər za ma nı elekt roop tik ci haz lar hə dəf üzə rin də qa lır. Sis tem də si lah ola raq iki tə rəf dən sur sat la qi da la nan 30 mmlik Mk 44 “Bush mas terII” to pu da yer alır. AD

Yuxarıdanaşağı:ASELSANistehsalıolan25mmSTOP;30mm“Mühafiz”.Fotolar:ADvəASELSAN

TANITIM XƏBƏR

57

Ru si ya ya xın za man lar da 9K333 “Ver ba” da şı nan ze nitra ket se ri ya lı is teh sa lı na baş la ya caq. İlk də fə “Ar mi ya 2015” hər bitex no lo ji sər gi sin də təq dim olu nan “Ver ba” ba rə də mə lu mat ve rən Ma şın qa yır ma Konst ruk tor Bü ro su nun baş konst ruk to ru Va le riy Ka şi nin söz lə ri nə gö rə, bu si lah ana loq la rın dan bir çox me yar la rı na gö rə, üs tün he sab olu nur. Bu qur ğu da üç spektr li inf ra qır mı zı ax ta rış sis te mi möv cud dur. Bun dan baş qa komp lek sə əla və olu nan de tal lar si la hın də qiq li yi ni və gü cü nü ar tı rıb. Komp lek sə da xil olan 9M336 ra ke ti inf ra qır mı zı imi ta tor la rı be lə ke çə rək hə də fi məhv et mək qa bi liy yə ti nə sa hib dir. “Ver ba”nın məh vet mə uzaq lı ğı 6400 m, hün dür lü yü 4500 m, dö yüş baş lı ğı 1.5 kq, vu ru lan hə də fin sü rə ti 500 metr/sa ni yə, komp lek sin reak si ya qa bi liy yə ti 8 sa ni yə dir.

Tür ki yə nin “TDU Sa vun ma” şir kə ti ye ni nə sil mul tis pekt ral mas ka lan ma va si tə lə ri ni Azər bay can da da xil ol maq la böl gə ba za rı na çı xar ma ğa ha zır la şır. Öz sin fin də ən yük sək giz lə mə qa bi liy yə ti nə sa hib ör tük lə rin əra zi rən gi nə uy ğun ola raq hər iki tə rə fi is ti fa də olu na bi lir. 1100 GHz tez lik də an ti ra dar xü su siy yə ti nə ma lik ör tü yün vi zual mü da fiəsi 380760 nm, ya xın inf ra qır mı zı mü da fiəsi 7601200μm, an ti ter mal mü da fiəsi isə 35 μm və 812 μm gös tə ri lir. Ör tük lər lə ya na şı, on lar la ey ni giz lə mə im ka nı na ma lik an ti ter mal ge yim lə ri nin ya ra dıl ma sı ba şa çat dı rı lıb. An ti ter mal ge yi min ağır lı ğı 3 kqdır.

İDEF sər gi sin də şir kət Ka na da is teh sa lı olan AR GO 8×8 özü ye ri yən lə ri nin ba za sın da mul tis pekt ral giz lə mə li mo bil ko man da ça dı rı nı təq dim edib. Ma şın və ça dı rı komp leks həll ola raq sər gi lə yən şir kə tin nü ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, Ka na da is teh sa lı olan ma şın dağ lıq, dü zən likqum luq, ba taq lıq və qar lı əra zi lər də hə rə kət et mə və su da üz mə qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Ma şın ra hat ida rə olu nur, eh ti yac ya ran dıq da re zin pa let qo şu la bi lir. Tə kər lə rin xü su si di zay nı ona su da hə rə kət et mə yə im kan ya ra dır. Tam do lu çən lə 8 saat hə rə kət edə bi lən AR GO xü su si tə yi nat lı lar və sərt iq lim şə raitin də yer lə şən hər bi his sə lər üçün ideal se çim he sab olu nur. Tür ki yə şir kə ti nin ha zır la dı ğı 40 kv. metr sa hə si olan ça dır ma şı nın yük böl mə sin də yer lə şir və ki çik kom pe res sor va si tə si ilə şi şir di lə rək 10 də qi qə ər zin də ha zır və ziy yə tə gə tir mək müm kün dür.

Rusiya“Verba”nınistehsalınahazırlaşır

Yenimultispektralörtük

XƏBƏR

58 AZERI DEFENCE

Ru si ya nın KA MAZ şir kə ti nin (Ros tex qru pu na da xil dir) is teh sal et di yi ilk sü rü cü süz KA MAZ yük av to mo bi li nin ya xın vaxt lar da hə rə kət sı naq la rı na baş la na caq. KA MAZ, “VİST Qrup”və “Cog ni ti ve Tech no lo gies” şir kət lə ri nin bir gə is teh sa lı olan bu yük ma şı nı nın mon taj iş lə ri may ayın da ye kun la şıb. KA MAZ5350 se ri ya sı nın ba za sın da yı ğı lan ma şın av to nom re jim də düz gün hə rə kət et mə si üçün ma şın ra dar, li dar (hə rə kət za ma nı la zer şüala rı bu ra xan ak tiv op tik sen sor), vi deoka me ra, ra bi tə sis te mi və bortkom pü ter lə təc hiz olu nub. Ma şı nın uzaq dan ida rə olun ma sı üçün mo bil mən tə qə ha zır la nıb. KA MAZ şir kə ti nin baş di rek to ru Ser qey Ko qo qi nin söz lə ri nə gö rə, ma şı nın se ri ya lı is teh sa lı na iki il dən tez baş lan ma ya caq. Bu na qə dər av to mo bil bir ne çə fərq li si tuasi ya la ra uy ğun sı naq dan

çı xa rıl ma lı və əla və kom po nent lər lə təc hiz olun ma lı dır. La yi hə uğur la hə ya ta ke çi ri lər sə, 20252027ci il lər də pi lot suz av to mo bil lə rin küt lə vi şə kil də se ri ya lı is teh sa lı na start ve ri lə cək.

SürücüsüzKAMAZ-ınsınaqlarıbaşlayır

İs railin “Aero nautics De fen se” şir kə ti “Or bi ter2” pi lot suz uçuş apa ra tı nın əsa sın da “Or bi ter1K” ad lı ye ni pi lot suz uçuş apa ra tı nı ha zır la yıb. Loite ring ka te qo ri ya sı na (ka mi kad ze) aid bu apa rat “Or bi ter”lər ki mi ka ta pult va si tə si ilə ha va ya qal xır. Gün düz və ge cə kəş fiy yat sen sor la rı və part la yı cı yü kə ma lik “Or bi ter1K” 23 saat uçuş im ka nı na sa hib dir. Sis te mə ki çik kom pü ter va si tə si ilə nə za rət olu nur. “Or bi ter1K” sta sionar və hə rə kət li hə dəf lə ri aş kar la ya və məhv edə bi lər. PUA pa ra şüt dən və təh lü kə siz lik yas tı ğın dan is ti fa də et mək lə ba za sı na eniş et mə yi ba ca rır.

“Orbiter”PUA-nınkamikadze

versiyasıhazırlandı

çı xa rıl ma lı və əla və kom po nent lər lə təc hiz olun ma lı dır. La yi hə uğur la hə ya ta ke çi ri lər sə, 20252027ci il lər də pi lot suz av to mo bil lə rin küt lə vi şə kil də se ri ya lı is teh sa lı na start ve ri lə cək.

si ilə nə za rət olu nur. “Or bi ter1K” sta sionar və hə rə kət li hə dəf lə ri aş kar la ya və məhv edə bi lər. PUA pa ra şüt dən və təh lü kə siz lik yas tı ğın dan is ti fa də et mək lə ba za sı na eniş et mə yi ba ca rır.

Gür cüs ta nın Mü da fiə Na zir li yi “Tha les Rayt heonSys tems” şir kə ti ilə “Ground Mas ter GM200” ra dar la rı nın al ğısat qı sı na dair mü qa vi lə im za la yıb. “Pa ris Airs how2015” aviaşousu çər çi və sin də im za lan mış mü qa vi lə nin de tal la rı və alı na caq ra dar la rın sa yı də qiq ləş di ril mir. Xa ri ci hər bi me diada yer alan mə lu ma ta gö rə, ha zır da Gür cüs tan “Tha les” şir kə ti ilə “Cro ta le NG Mk 3” ze nitra ket komp leks lə ri nin və di gər Ha va Hü cu mun dan Mü da fiə sis tem lə ri nin əl də edil mə si nə dair da nı şıq lar apa rır. Qeyd edək ki, ötən il Qa za xıs tan da “Tha les Rayt heonSys tems” şir kə ti ilə “Ground Mas ter GM 200” ra dar la rı nın alın ma sı na dair mü qa vi lə im za la yıb.

GürcüstanFransadanGM-200radarlarıalır

XƏBƏR

Azeri defence 03(17) 15

Documents

Transcript of Azeri defence 03(17) 15