ELEKTRİK ENERJİSİ İSTEHSALININ İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRİ

Doktor Piter KaderjakDirektor, REKK

Kommunal Müəssisələrin Tənzimlənməsinə dair Komissiya Üzvlərinin Milli Assosiyasiyasının (NARUC) tərəfindən “Tarif dərəcələrinin təkmilləşdirilməsi və kommunal xidmətlərinin

tənzimlənməsi” mövzusunda Peşə Təlimi7-11 may, 2007-ci il, Bakı, Azərbaycan

2

QISA İCMAL

• Elektrik enerjisinin istehsal xərcləri• Yaxın gələcəkdə elektrik enerjisinə

tələbat və onun təchizatı• Uzunmüddətli texnoloji seçimlər• İstehsalat mərhələsində qiymət

tənzimlənməsi• Topdansatış mərhələsində qiymət

tənzimlənməsi

3

İSTEHSALATIN TƏSVİRİ

• Bir növ enerjinin elektrik enerjisinə çevrilməsi

• Elektrik enerjisinin istehsalı:• Mədən: yanma – istilik – buxar dövriyyəsi• Nüvə, geotermal: istilik – buxar dövriyyəsi• Birbaşa: külək, hidro

• Sərmayə güc və ya həcm yaradır (MVt)• Həcm və enerjinin hər ikisi axındır və

onların qiyməti $/MVtsaat ilə ölçülə bilər

4

İSTEHSALAT XƏRCLƏRİ

• Ümumi xərclər (ÜX) = Daimi xərclər (DX) + Dəyişkən xərclər (DəyX)

• DX: əsasən qoyulacaq sərmayə və qazanılacaq iqtisadi mənfəətlə əlaqəlidir; ilkin mərhələdə istismar və texniki xidmət, əmək haqqı, aşınma, sosial ödəniş və digər ohdəliklər də daimidir; istehsalatın səviyyəsindən asılı deyil

• DəyX: yanacaq xərcləri; istehsalatın səviyyəsindən asılıdır

• Son xərclər (SX): İstehsalat 1 vahid artdıqda ÜX-in dəyişməsi

• SX = stabil, DəyX xətti olduqda (güman edirik)

5

NÜMUNƏ: TEXNOLOGİYA VƏ KEYFİYYƏT ÜZRƏ SON XƏRCLƏR

3026700Birləşik Dövriyyəli Qaz-Turbin (BDQT)

4060400Açıq Dövriyyəli Qaz-Turbin (ADQT)

4020800Kömür

4041000Nüvə

İstismar müddəti

Il

Son İstehsalat xərcləri

($/MVtsaat)

Quraşdırılmış güc(MVt)

Texnologiya

6

SON XƏRCLƏRİN HESABLANMASI

• Yanacağin elektrik enerjisinə çevrilməsi xərcləri: istehsalatın qısamüddətli son xərcləri• Yanacağın qiyməti ($/m3) • Yanacağın istilik tərkibi (GJ/ m3)• GJ-un kVsaata çevrilməsi• Çevrilmənin istilik dərəcəsi (effektliliyi)

• Elektrik enerjisi qiymətinin xərclərlə müqaisəsi• Qığılcım spred: qazdan elektrik enerjisinin

alınmasının bazar qiymətləri• Qaranlıq spred: kömürdən elektrik enerjisi

alınmasl xərcləri

7

YANACAĞIN QİYMƏTİ

• Şəffaf bazar qiymətləri• Kömür• Qaz: Henry Hub (ABŞ)• Neft (Brent)• Neft – qaz əlaqəsi (uzunmüddətli qaz müqavilələri)

• Uzunmüddətli müqavilə qiymətləri• Avtomatik məlumat vermə• Hasilat qiymətlərinin hesablanması (öz yanacaq

bazasının olduğu təqdirdə; məs. Istehsalatla boz kömür mədəninin inteqrasiyası)

8

NÜMUNƏ: İLKİN VAXTLARDA QAZIN GİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN FORMULASI

si=96,8*(0,5*A/Ao+0,5*B/Bo)

A: son 9 ayın orta dizel qiymətiB: son 9 ayın orta agır dizel yanacağının qiymətiAo: dizel yanacağının 1 yanvar 1996-cı ilə qiyməti (147,95 $/t)Bo: agır dizel yanacağının 1 yanvar 1996-cı ilə qiyməti (135 $/t)96,8 $/1000 m3: 1 yanvar 1996-cı ilə razılaşdırılmış başlanğıc qiymət

Qazın idxal / neftin hesablanmış qiyməti:

Si=4,9+4,4*brent

9

ÇEVRİLMƏ CƏDVƏLİ

• Yanacağin elektrik enerjisinə çevrilmə hesablamaları:

10

İSTİLİK DƏRƏCƏSİ HESABLAMALARI

Qaz/Neft BT Kömür BT Nüvə tərkibli BT CCGT Qaz Qaz/Neft QT1960 37,0% 35,0% 25,0%1970 39,0% 37,0% 27,0%1980 41,0% 39,0% 29,0% 30,0%1990 43,0% 41,0% 31,0% 50,0% 34,0%2000 45,0% 43,0% 33,0% 55,0% 36,0%2010 46,0% 36,0% 58,0% 38,0%2020 49,0% 39,0% 60,0% 40,0%2030 52,0% 42,0% 62,0% 41,0%2040 55,0% 45,0% 64,0% 42,0%

BT: Buxar turbiniBDQT: Birləşik dövriyyəli qaz turbini

Effektiv yanacaq sәrfiyyatı parametrlәri KEMA-nın göstәrilәn illәrdәistismara buraxılmış elektrik stansiyaları üçün olan araşdırmaları zamanıqәbul edilmişdir. Bu illәr arasında, effektiv yanacaq sәrfiyyatı düz xәtt ekstrapolyasiya edilә bilәr.

11

HESABLAMA: ELEKTRİK STANSİYASI QURĞUSU

1. Elektrik stansiyası2. Qurğuların sayı və növü3. Qurğunun məhsuldarlığı – Bütün

stansiyanın məhsuldarlığı – Mümkün məhsuldarlıq

4. İstismara buraxıldığı il5. Yanacağın növü6. Yanacağın qiyməti (sent/GJ) (C)7. Son qiymət: C*0,036/e 8. Yerindəcə istehlaka düzəlişlər

FİƏ (e)

12

GƏRGİNLİYİN (TƏCHİZATIN) DAVAMİYYƏT QRAFİKİ: NÜMUNƏ

26

60

$/MVtsaat

2900

20

MVt250018001000

13

Mənbə: AB Enerji Sector Sorğu Hesabatı

QISA MÜDDƏTLİ KEYFİYYƏT VƏ BAZAR QİYMƏTLƏRİ

hydronuclear lignite

coal

CCGT

GT

Təchizat

Həcm

Son

qiy

mət

Qiymətlər iqtisadi cəhətdən minimal effektli stansiya ilə təyin edilirRəqabətədavamlı qısamüddətli elektrik enerjisi bazarında qiymətlərin formalaşması-

Bazar qiyməti

hidronüvə tərkibli boz kömür

kömür

CCGT

QT

-

Tələbat

14

Preis

Menge

P1

Q1

D1

S

Qiym ət

Həcm

P2

S2

P2

Q2

D2

Preis

Menge

P1

Q

D

S1

Qiymət

Həcm

TƏLƏBAT VƏ TƏCHİZATIN DƏYİŞMƏSİNƏ ƏSASƏN QİYMƏTLƏRİN FORMALAŞMASI

15

ÜMUMİ MƏLUMATLARA ƏSASƏN ARAYIŞ–CŞA bazarları üçün hesablanmış keyfiyyət göstəriciləri

-

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 14,000 16,000 18,000MVt

€/M

Vtsa

at

ROBG

RS

BA

HR

MKUNMIK

ME

AL

16

ÜMUMİ MƏLUMATLARA ƏSASƏN ARAYIŞ –CŞA bazarları üçün hesablanmış yekun keyfiyyət göstəriciləri

-

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

0 5,000 10,000 15,000 20,000 25,000 30,000 35,000 40,000

MVt

€/M

Vtsa

at

17

ÜMUMİ MƏLUMATLARA ƏSASƏN ARAYIŞ –maksimal tələbat, yanvar 2006; mənbə: UCTE

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

AL BA BG HR ME MK RO RS UNMIK

MVt

18

ÜMUMİ MƏLUMATLARA ƏSASƏN ARAYIŞ –pik və qeyri-pik periodlarda hesablanmış müvazinət

-

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

0 5,000 10,000 15,000 20,000 25,000 30,000 35,000 40,000

MVt

€/M

Vtsa

at

Təchizat

Pik tələbat

Qeyri-piktələbat

19

EFFEKTİV SƏRMAYƏ: DAİMİ XƏRCLƏRİN HESABLANMASI

• Kömür vəya qaz əsaslı stansiya qurğusu: hansı daha yaxşı sərmayə variantıdır?

• Əlavə məlumata ehtiyac var:• Gücün qiyməti ($/kV)• Güc faktoru (8760 saatın istifadə %-i)

• Gücün qiyməti: gecə güc qiymətinin 1 kVt-ın illik daimi xərc qiymətinə çevrilməsi

• Gecə güc qiyməti: gücün quraşdırılması üçün ümumi məbləğin əvvəlcədən ödənilməsi

20

UZADILMIŞ PERİOD: DAİMİ XƏRCLƏRİN HESABLANMASI

$12,21$106,96$1050$87.6$10Kömür qurğusu

$4,62$40.48$350$306.6$35Qaz turbini

FC(/MVsaat)

FC(/kVil)

OC(/kV)

VC(/kVil)

VC(/MVsaat)

Texnologiya

TrT rOCr

eOCrFC

)1/(111 +−∗

≈−∗

= −Gecə xərclərinin daimi xərclərə çevrilməsi:

r: endirilmiş məbləğ (illik faizlə); burada r = 10% (vəya 0,1)T: qurğunun istismar müddəti; T = qaz turbini üçün 20 il və kömür qurğusu üçün 40 il

21

DİAQRAMA BAXIŞ (VƏYA ÜMUMİ XƏRCLƏR DİAQRAMI)

$106.96$12.21

$/MVtsaat $/kv il

$40.48

kömürQaz turbini

İGT

Güc faktoru 10.3İllik Gəlirə olan Tələbat: İGT = FC + cf x VC

22

GƏRGİNLİYİN DAVAMİYYƏT QRAFİKİ

6000

8500

MVt

Güc faktoru 10.3

Effektiv istehsalat parkı (yalniz kömür və qaz): 6000 MVtkömür, 2500 MVt qaz

Qaz turbini

kömür

23

• Məqsəd:

Ümumi Gəlir (ÜG) = İGTSatılmış elektrik enerjisinin qiyməti = FC + VCQiymət = (FC + VC) / satılmış elektrik enerjisi

İSTEHSALAT QİYMƏTLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ

24

• Kapitalın dəyəri• Vəsaitlərdəki xalis pay və borcun ortalama

dəyəri• Xalis payın dəyəri (məs12%)• Borcun dəyəri (məs 10%)• Maliyyələşdirmə strukturu (məs 70% xalis pay

və 30% borc)• Ortalama dəyər = 0,7*12 + 0,3*10 = 11,4%

• Elektrik cərəyanı istehsalına cəlb olunan kapital• Birləşdirilmiş istehsalat?• Gecə xərcləri?• Əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri?

XƏRCLƏR: DAİMİ YOXSA DƏYİŞKƏN?

25

• Amortizasiya • İstismar və Texniki xidmət• Əmək haqqı• Sosial ödənişlər (əgər varsa)• Vergilər• Cərimələr• Yanacağın qiyməti

• Keçid effektivdirmi?+ İstehsalat planı

• Qeyri-əminlik?

XƏRCLƏR: DAİMİ YOXSA DƏYİŞKƏN?

26

İSTEHSALAT QİYMƏTLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ

Azərbaycanda topdansatış gəlirlərinə olan tələbat cədvəllərin

nümunəsi ilə davam edin

27

YEKUN

• Daimi xərclər, Dəyişkən xərclər, son xərclər

• Qısamüddətli əməliyyatlar• Tələbat cədvəli• Keyfiyyət (son xərclər) cədvəli

• Sərmayənin planlaşdırılması• Gərginliyn davamiyyət qrafiki• Gecə güc qiyməti• Diaqrama (ümumi xərclərə) baxış

• Qiymətlərin tənzimlənməsi• İllik gəlirə olan tələblər• Kapitalın ortalama dəyəri