720

ANKARA - TURKIYE

Özet

T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından tıbbi atıkların güvenli yönetimi amacıyla yayımlanan “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” (Tarih:22.07.2005, RG:25883), sağlık kurumlarından kaynaklanan atıkları; evsel nitelikli atıklar, tıbbi atıklar (enfeksiyöz atıklar, patolojik atıklar, kesici ve delici atıklar) tehlikeli atıklar ve radyoaktif atıklar olarak sınıflandırmaktadır [1]. Sağlık hizmeti sunumundan kaynaklanan tıbbi atıklar; hastanelerde, araştırma tesislerinde ve laboratuvarlarda yapılan işlemler sırasında oluşan tüm atıkları içermektedir. Ayrıca evde sunulan sağlık hizmetlerinde (ev diyalizi, insülin uygulamaları vb.) ortaya çıkan atıklar da bu kapsamda yer almaktadır [2]. Sağlık kurumlarında atık yönetimi, gerek çalışan gerekse halk sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır; çünkü bu atıklar toplum, çalışan ve çevre sağlığı açısından büyük risk oluşturmaktadır [3]. Günümüzde, hastanelerin yılda yaklaşık 6 milyon ton atık ürettiği bilinmektedir [4]. Türkiye’de ise 2012 yılında toplanan tıbbi atık miktarının 68,929 ton olduğu belirlenmiştir [5]. Sağlık kurumlarındaki tehlikeli atıkları azaltmak veya yok etmek için geri dönüşüm ya da yeniden kullanım faaliyetleri yardımıyla sınırlı olan kaynakları korumaya yönelik uygulamalar, atık depolama ve atık yakma tesislerindeki alan sıkıntısı, tüketicilerin artan çevre bilinci atık yönetimini her zamankinden daha önemli ve maliyetli bir hale getirmiştir. Bu kapsamda sağlık kurumları atık yönetim politikaları oluşturmak, çevre sağlığını korumak ve maliyet etkililiği sağlamak için sürdürülebilir uygulamalara yönelmişlerdir [4, 6, 7].

Bu çalışmanın amacı çevre kirliliği ve kontrolü kapsamında önemli bir rol oynayan sağlık kurumlarındaki atık yönetimi

hakkında bilgi vermek; sürdürülebilir yönetim çerçevesinde atık yönetimi ile ilgili çalışmalara ve uygulama örneklerine değinmektir.

Anahtar kelimeler: Çevre Sağlığı, Sağlık Kurumları, Sürdürülebilirlik, Tıbbi Atık

Abstract

Medical Waste Control Regulation (Date: 22.07.2005) published by the Ministry of Environment and Forests for safe management of medical waste [1]. In this regulation, waste resulting from health organizations are classified as domestic wastes, medical wastes (infectious waste, pathological waste, cutting and drilling waste), hazardous wastes and radioactive wastes. Medical waste from health service delivery includes all waste generated during operations in the hospitals, research facilities and laboratories. In addition, waste generated by the health services provided in the home (home dialysis, insulin administration, etc.) is also located in this context [2]. Waste management in health care facilities is crucial for both employees and public health. Because these wastes pose a major risk for community, health workers and the environment [3]. Nowadays, hospitals are known to produce about 6 million tonnes of waste per year [4]. The amount of medical waste collected in Turkey in 2012 was determined to be 68.929 tons [5]. Recycling or re-use practices to reduce or eliminate hazardous waste in health care, shortage of space in landfills and incinerators, increasing environmental awareness of consumers have made waste management more important and costly. In this context, health institutions have turned to

sağlIk kurumlarInda sürdürülebilir atIk yÖnetimi

SUSTAINABLE WASTE MANAGEMENT IN HEALTH INSTITUTIONS

Arş. Gör. Okan ÖZKANa *, Arş. Gör. Gamze BAYINb ve Öğr. Gör. Gözde YEŞİLAYDINa

aAnkara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sağlık Kurumları Yöneticiliği Bölümü, Ankara, Türkiye, ozkanokan@yahoo.com; gterekli@yahoo.com

bHacettepe Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Sağlık İdaresi Bölümü, Ankara, Türkiye, gamzebayin@gmail.com

721

28 - 30th May 2015 | Ankara - TURKIYE

sustainable practices to create waste management policies, protect the environment health and ensure cost-effectiveness [4, 6, 7].

The purpose of this study is to provide information on waste management in health institutions which plays an important role in the context of environmental pollution control and to mention application examples and studies related to waste management in the framework of sustainable management.

keywords: environmental Health, Health Organizations, Sustainability, Medical Waste

1. Giriş

Küreselleşme süreciyle tüm dünyada yaşanan değişimlere paralel olarak sanayileşme, kentleşme, nüfus ve tüketimin artmasıyla çevre kirliliği de önemli bir sorun haline gelmiştir. Çevre kirliliğinin en önemli sebeplerinden birisi de atık miktarındaki artıştır. Atık maddelerin miktarları, çeşitleri ve çevreye olan olumsuz etkileri gerek çevre sağlığı gerekse toplum sağlığı için önemli bir risk oluşturmaktadır. Bu kapsamda özellikle sağlık kurumlarında atık yönetimi çevre, toplum ve sağlık personeli sağlığı açısından önemli bir role sahiptir. Son yıllarda gelişen teknolojiyle birlikte atık yönetiminde yeni yöntemler geliştirilmiştir. Özellikle sürdürülebilirlik kavramı çerçevesinde sağlık kurumlarında oluşan atıkların yönetimine ilişkin modern ve çevre dostu yaklaşımlar benimsenmiştir.

Bu çalışmada çevre sağlığı açısından önemli bir unsur olan sağlık kurumlarındaki atık yönetiminden bahsedilmiş olup; sürdürülebilir atık yönetimi yaklaşımını benimseyen uygulama örnekleri hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

2. sağlık kurumlarında atık, atık çeşitleri ve atık yönetimi

Hastaneler, kan ve kan ürünleri ile ilgili çalışma yapan tüm merkezler, tıbbi tahlil ve deney laboratuvarları, muayenehaneler, klinikler, poliklinikler, gezici sağlık birimleri, tıp, diş hekimliği ve veteriner hekimlik eğitimi veren ve araştırma yapan kurumlar, eczaneler ve ilaç depoları gibi sağlık ile ilgili kurumlarda sıklıkla atıklar oluşmaktadır. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” (Tarih:22.07.2005, RG:25883), sağlık kurumlarından kaynaklanan atıkları; “evsel nitelikli atıklar”, “tıbbi atıklar” (enfeksiyöz atıklar, patolojik atıklar, kesici ve delici atıklar), “tehlikeli atıklar” ve “radyoaktif atıklar” olarak sınıflandırmaktadır. Ünitelerden atılan ancak enfekte olmamış mutfak atığı, bahçe atığı, büro atığı, ambalaj malzemeleri, şişe ve benzeri maddelerden oluşan atıklar evsel nitelikli atıklar olarak tanımlanmaktadır [1]. Tıbbi atıklar; hastanelerde, araştırma tesislerinde ve laboratuvarlarda yapılan işlemler sırasında oluşan ve evde sunulan sağlık hizmetlerinde (ev diyalizi, insülin uygulamaları vb.) ortaya çıkan tüm atıkları içermektedir [2]. Enfeksiyöz atıklar, yoğun olarak laboratuvar, ameliyathane,

yoğun bakım üniteleri, acil servisler, klinikler, hasta odaları ve doktor muayene odalarından kaynaklanmaktadır. Bu tür atıklara, laboratuvar kültürleri, enfeksiyonlu hastalara yapılan uygulamalarından çıkan materyal, izolasyon odalarındaki hastaların atıkları ve hemodiyaliz hastalarında kullanılan malzemelerle örnek olarak verilebilir [8]. Patolojik atıklar; cerrahi girişim, otopsi veya anatomi çalışması sonucu ortaya çıkan dokuları, organları, vücut parçalarını, insan fetüsünü ve hayvan cesetlerini içeren atıkları kapsamaktadır. Kesici-delici atıklar; şırınga, enjektör ve diğer tüm deri altı girişim iğneleri, lanset, bisturi, bıçak, serum seti iğnesi, cerrahi sütur iğneleri, biyopsi iğneleri, intraket, kırık cam, ampul, lam-lamel, kırılmış cam tüp ve petri kapları gibi batma, delme, sıyrık ve yaralanmalara neden olabilecek atıkları ifade etmektedir. Tehlikeli atıklar; genotoksik atıklar, farmasötik atıklar, ağır metal içeren atıklar, kimyasal atıklar ve basınçlı kaplar diğer atıklardan ayrı olarak toplanırlar. Bu atıkların bertarafı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre yapılır. Bu grupta yer alan kimyasal atıklar, toksik, korozif (pH<2 ve pH>12), yanıcı ve reaktif (su ile reaksiyon verebilen, şoklara hassas) özelliklerden en az birine sahip olmaları durumunda tehlikeli atık olarak kabul edilirler. Bu özelliklerden hiçbirine sahip olmayan tehlikesiz kimyasal atıklardan katı olanlar evsel atıklar ile birlikte toplanırlar, sıvı olanlar ise kanalizasyon sistemi ile uzaklaştırılırlar. Radyoaktif atıklar; radyoaktif madde içeren atıklar, radyoterapi veya laboratuvar araştırmalarından artan sıvılar; kontamine olmuş cam eşya, ambalaj veya kağıt; açık radyonükleidler ile muayene veya tedavi edilen hastaların dışkı ve idrarı vb. ‘den oluşmaktadır. Radyoaktif atıklar hakkında Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri uygulanmaz. Bu atıkların bertarafı Türkiye Atom Enerjisi Kurumu mevzuatı doğrultusunda yapılmaktadır [1].

Pek çok ülkede sağlık hizmeti sunumu sırasında ve sonrasında her türlü atığın oluşumundan bertarafına kadar olan süreçte hasta, hasta yakını, sağlık çalışanı ve çevre sağlığı dikkate alınarak atık yönetimi konusuna önem verilmektedir. Türkiye’de atık ve atık yönetimi konusunda yürürlükte olan yasal düzenlemeler bulunmaktadır. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan “Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (Tarih: 05.07.2008, RG: 26927)”e [9] ek olarak; atık yönetimi kapsamında çok sayıda yönetmelik bulunmaktadır. Bunlardan “Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (14.03. 2005, RG: 25755)” [10] ile “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (Tarih:22.07.2005, RG:25883)” [1] sağlık kurumlarını fazlasıyla ilgilendirilen önemli yasal düzenlemelerden bazılarıdır.

Atık yönetimi, insan sağlığını bozmadan ve çevreye zarar vermeden etkili bir şekilde atıkların toplanması, ayıklanması, geri dönüştürülmesi, yeniden kullanılması ve güvenli bir şekilde bertaraf edilmesi şeklinde ifade edilebilir [11]. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından atıkların güvenli yönetimi amacıyla yayımlanan “Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin

722

2nd International Sustainable Buildings Symposium

Yönetmelik (Tarih: 05.07.2008, RG: 26927),” te ise atık yönetimi benzer şekilde tanımlanmasına rağmen, bu tanımdan farklı olarak, atık yönetiminin bertaraf sahalarının kapatılma sonrası bakımı ve bu tür faaliyetlerin gözetimi, denetimi ve izlenmesini de içerdiği belirtilmiştir [9].

Atık yönetiminde öncelikle atıkların kaynaklarının tespit edilmesi, atık oluşumunun engellenmesi, engellenemediği takdirde atık oluşumunun en aza indirecek sistemin (atık minimizasyonu) kurulması gerekmektedir [12]. Atıkların toplanması ve paketlenmesi esnasında enfekte atıkların çıktıkları noktalarda evsel ve geri dönüşümü sağlanabilen atıklardan ayrı olarak toplanması önemlidir. Ambalaj atıkları mavi plastik torbalara konmaktadır. Evsel atıklar siyah plastik torbalarda ve evsel atık taşıma aracı ile evsel atıkların geçici atık depolama ünitesine; tıbbi atıklar ise kırmızı veya turuncu plastik torbalarla tıbbi atıklara ait taşıma araçlarıyla tıbbi atık geçici depolama ünitesine taşınmaktadır [13]. Atık poşetleri atıkların üreticileri gibi temel bilgiler ile sınıflandırma işlemine tabi tutulmaktadır. Hastane atıklarında atık kategorileri gibi sınıflandırma bilgileri, toplama bilgileri, hastanenin hangi bölümüne ait olduğu ve gideceği yer bilgileri bulunmaktadır [14]. Tıbbi atık torbaları ünite içinde bu iş için eğitilmiş personel tarafından, tekerlekli, kapaklı, paslanmaz metal, plastik veya benzeri malzemeden yapılmış, yükleme-boşaltma esnasında torbaların hasarlanmasına veya delinmesine yol açabilecek keskin kenarları olmayan, yüklenmesi, boşaltılması, temizlenmesi ve dezenfeksiyonu kolay ve sadece bu iş için ayrılmış araçlar ile toplanır ve taşınırlar. Tıbbi atıkların ünite içinde taşınmasında kullanılan araçlar turuncu renkli olacak, üzerlerinde “Uluslararası Biyotehlike” amblemi ile “Dikkat! Tıbbi Atık” ibaresi bulunacaktır. Atıklar, bertaraf sahasına taşınmadan önce 48 saatten fazla olmamak üzere depolarda veya konteynerlerde bekletilebilir. Bekleme süresi, geçici atık deposu içindeki sıcaklığın 4 °C nin altında olması koşuluyla bir haftaya kadar uzatılabilir. Tıbbi atıkların geçici atık depoları ve konteynerler ile bertaraf tesisine taşınmasından büyükşehirlerde büyükşehir belediyeleri, diğer yerlerde ise belediyeler ile yetkilerini devrettiği kişi ve kurumlar sorumludur [1]. Tıbbi tesislerden kaynaklanan atıkların fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinden dolayı diğer atıklardan ayrı olarak bertaraf edilmesi gerekmektedir. Tıbbi atıkların çevreye ve insan sağlığına zarar vermeden uygun bertaraf yöntemleriyle (kimyasal işlem ve dezenfeksiyon, otoklavlama, mikrodalga ile ışınlama teknolojisi, inert (atıl) hale getirme işlemi, öğütme ve parçalama, yakma, düzenli depolama) güvenli bir şekilde imhası gerekir [15].

Sağlık kurumlarında atığa neden olan kaynakların izlenmesi, yeniden kullanılabilecek ya da geri dönüşümü mümkün olan atıkların belirlenerek ayrılması, bertaraf edilmesi gereken atıklar için en düşük maliyetli uygun yöntemlerin seçilmesi işlemleri için ulusal, yerel ve bölgesel düzeyde atık yönetim

planları oluşturulmalıdır [11]. Bu amaçla, “Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik” (Tarih: 05.07.2008, RG: 26927) içerisinde atık yönetim planına ilişkin hususlar yer almaktadır. Bu planda, planlama dönemine ilişkin olarak atığın kaynağına, miktarına ve türüne, atık yönetimine ilişkin yasal düzenlemelere ve teknik şartlara, farklı şekilde yönetilmesi gereken atıklar için yapılacak özel düzenlemelere, uygun geri kazanım, ara depolama ve bertaraf tesislerine, lisans uygulamasından muaf tutulacak tesislere, atık türlerine ve miktarlarına, atık yönetimi konusunda yetkilendirilmiş gerçek veya tüzel kişilere, bertaraf ve geri kazanım tesislerinin tahmini yatırımlarına ve işletme maliyetlerine yer verilmesi gerektiği belirtilmiştir [9].

Atık yönetiminde, oluşan atığın yok edilmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemler, atığın çevreye ve insana zarar vermeden ortadan kaldırılmasında tercih sırasına göre hangi yöntemlerin kullanılabileceğini gösteren “atık yönetimi hiyerarşisi”nde ele alınmaktadır. Şekil 1’de “atık yönetimi hiyerarşisi” yer almaktadır.

Şekil 1. Atık Yönetimi Hiyerarşisi [2, 16].

Hiyerarşide en çok tercih edilen yöntem atık oluşumunun önlenmesi iken, en az tercih edilen yöntem ise geri dönüşümü mümkün olmayan atıklar için çevreye ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde ilgili mevzuatlarda öngörülen her türlü önlemin alındığı tesislerde yakma ya da düzenli depolama ile atığın yok edilmesini sağlayan bertaraf yöntemidir. Özerol (2005)’e göre, atık yönetimi uygulamalarının atık yönetimi hiyerarşisi gibi belli bir plan çerçevesinde yapılması önemlidir [11].

Sağlık hizmeti sunumu sırasında ya da sonrasında oluşan her türlü atık, hastalar, sağlık çalışanları, toplum sağlığı ve çevre kirliliği açısından risk unsuru olmakta ve tehdit oluşturmaktadır [17, 3]. Savcı (2014)’ya göre, risk altındaki kişiler; doktorlar, hemşireler, yardımcı sağlık çalışanları ve hastane personeli, sağlık kurumlarında veya evde tedavi ve bakım alan hastalar, hasta ziyaretçileri, çamaşırhane, atık toplama ve taşıma gibi sağlık kurumlarının destek birimlerinde çalışanlar, atık bertaraf tesislerindeki işçiler, atık boşaltım sahalarında ayıklama yapan çalışanlardır [18]. Sağlık çalışanları özellikle enfekte atıkların

723

28 - 30th May 2015 | Ankara - TURKIYE

ve kesicilerin, kimyasal ve farmasotik atıkların, genotoksik atıkların ve radyoaktif atıkların, virüs ve patojenlerin etkisi altında kalmaktadırlar. Tüm bu olumsuzlukların nedeni, yanlış uygulanan atık yönetim sistemlerinden kaynaklanmaktadır. HIV, Hepatit A, B, C, mide, kan, solunum yolu ve genel enfeksiyonların en önemli kaynağı doğru ayrıştırılmamış ve uygun kaplara atılmamış kontamine kesicidelici aletlerdir. Ayrıca tıbbi atıklar hastalık yapıcı ve bulaştırıcı maddelerle doğrudan fare, sinek, kuş gibi aracılığıyla sağlık çalışanlarının yanı sıra toplum sağlığını da olumsuz etkilemektedir [19].

çevre açısından bakıldığında ise, sağlık kurumlarındaki atıkların toprağa, suya, havaya ve biyoçeşitliliğe ayrı ayrı zarar verdiği söylenebilir. Örneğin, tıbbi atıkların kontrolsüz bir şekilde toprak altında depolanması toprak kirliliğine neden olmakta, toprağın yapısı ve niteliği bozulmakta, verimliliği kaybolmaktadır. bu nedenle atıkların, enfekte özelliğini yitirdikten sonra gömülmesi gerekmektedir. ameliyathanelerde kullanılan kimyasalların, röntgen banyoları sırasında oluşan sıvı radyoaktif maddelerin ve kanla karışmış sıvıların arıtılmadan doğrudan kanalizasyona verilmesi sonucu su kirliliği oluşmaktadır. tıbbi atıkların yakılması sırasında ortaya çıkan duman, gaz ve tozun havaya karışımı ile hava kirliliği oluşmaktadır. tıbbi atıklardan kaynaklanan hava kirliliğinin önemli nedenlerinden biri pvc kimyasallarının yakılması ile dioksin ve furan gibi gazların olusumu ve bu gazların havaya salınımının fazla olmasıdır. tıbbi atıkların zararlarından korunmak için sağlık kurumlarından uzaklaştırılmaları tek başına yeterli değildir. aynı zamanda biyoçeşitliliğin ve ekolojik dengenin korunması için de çaba gösterilmesi gerekmektedir. aksi halde tüm canlılar zincirleme bir şekilde süreçten etkilenmekte ve birbirlerini etkilemektedirler [8].

3. sağlık kurumlarında sürdürülebilir atık yönetimi

Sürdürülebilirlik, sosyal, ekonomik ve ekolojik sistemler için gereken unsurların korunması, kaynakların tutumlu, yeniden üretilecek biçimde tekrar tekrar kullanılması şeklinde tanımlanabilir [20]. Kaynak tüketimi, ortaya çıkan emisyonların ve atıkların tümünü kapsayan çevresel olumsuzlukların en aza indirilmesi çevresel sürdürülebilirlik kapsamında ele alınmaktadır [21].

Sürdürülebilirlik konusunun önemli uygulama alanlarından biri de atık yönetimidir. Atıkların çevreye ve insan sağlığına duyarlı bir biçimde uzaklaştırılması, ekonomik yollarla yok edilmesi gerekliliği sürdürülebilir atık yönetimi kavramını ortaya çıkarmıştır. Geri dönüşüm, yeniden kullanım, atık yakımı sonucu elde edilen enerji ve kompost üretimi sonucu sürdürülebilirliğin temelini oluşturan kaynakların etkin kullanımı gerçekleşmedir [22].

Sürdürülebilir atık yönetiminin başarı ile yürütülmesinde atık üretiminin azaltılması, tekrar kullanım ve geri kazanım

oranının artırılması, geri dönüşümü mümkün olmayan atıkların kontrollü şekilde depolanması, atıkların çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesi, sağlık kurumları ve belediyeler arasında koordinasyonun sağlanması, atık yönetimi ile ilgili yasal düzenlemelerin oluşturulması, iş sağlığı ve güvenliğine önem verilmesi, tüm çalışanların atık yönetiminin önemi hakkında bilgilendirilmesi gereklidir. Yücel Tutar (2004)’a göre, sürdürülebilir tıbbi atık yönetimi için atık miktarını minimize edecek şekilde atıkların sınıflandırılmasını, kaynağında ayırma işlemlerinin yapılmasını, atık yönetimi ile ilgili standartların getirilmesini ve özellikle enfekte atıkların işlemden geçirilerek zararsız hale getirilmesini sağlayan bütüncül bir atık yönetim stratejisi belirlenmelidir [23].

Sağlık kurumlarında insan sağlığı iyileştirmek amaçlanırken, bunu sağlamada ortaya çıkan atıkların kontrolsüz yok edilişi sonucu doğal sistemlerin ve ekolojik dengenin bozulmamasına da özen gösterilmesi gerekmektedir. Cansaran (2010)’a göre, sürdürülebilir kalkınma için sosyal, ekonomik, sağlık ve çevre ile ilgili öğeler arasındaki ilişkilerin karşılıklı olduğu ve birbirlerini etkiledikleri bütüncül bir yaklaşım gerekmektedir [8].

Şekil 2. Sürdürülebilir Kalkınma Modeli [24]

Sürdürülebilir kalkınma için kavramsal model Şekil 2’de yer almaktadır. Görüldüğü üzere sağlığı çevreden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu nedenle sağlık kurumlarında atık yönetimi planı oluşturulurken çevrenin korunmasına da önem vermek gerekir. Cansaran (2010)’a göre, sürdürülebilir atık yönetimi, çevresel, ekonomik ve sosyal yönleriyle gerçekleştirilmek istenen sürdürülebilir kalkınmanın önemli bir elemanıdır [8].

Sürdürülebilir atık yönetimi ile ilgili hastanelere ait uygulama örnekleri aşağıdaki gibidir:

• Lübnan, New Hampshire’da faaliyet gösteren “Dartmouth Hitchcock Medical Center” , 1990 yılından bu yana tam zamanlı atık yöneticisi istihdam etmektedir. Bu merkezin geri dönüşüm oranı % 40 olup, bölgedeki en yüksek geri dönüşüm oranına sahiptir [25].

• Naples Community Hospital tıbbi atık bertaraf işleminde otoklav yöntemini kullanarak bertaraf maliyetlerinde %80’den fazla bir azalış sağlamıştır [26].

• Amerika’da Intermountain Sağlık Hizmetleri bünyesinde

724

2nd International Sustainable Buildings Symposium

faaliyet gösteren Kem Gardner birçok sağlık kurumuna medikal malzeme temini sağlamaktadır. Bu merkez, paketleme işlemlerinde yeniden kullanılabilir ambalaj malzemeleri kullanarak ortalama atık miktarında %20 azalmayı gerçekleştirmiştir [27].

• Abany Tıp Merkezi ise, kimyasal atıklarını damıtma yöntemi ile geri dönüştürerek kimyasalları yok etme ve satın alma maliyetlerinde yıllık 250.000$ tasarruf etmiştir [26].

• Amerika’daki bir kalp sağlığı ve çocuk hastalıkları tıp merkezi, geri dönüşüm ve yeniden kullanım uygulamaları ile katı atıklarını %22 azaltmıştır [6].

4. sonuç ve Öneriler

Çevre ve toplum sağlığı için önemli bir unsur olan sağlık kurumlarında atık yönetiminde yapılması gereken en önemli tedbir atık üretimini önlemek ve minimum seviyeye indirmektedir. Bu kapsamda sağlık kurumlarının güvenli ve çevre dostu uygulamalar kullanarak sürdürülebilir bir çevre yaratmak için çalışmaları gerekmektedir.

Türkiye’de 2010 yılında 1398; 2012 yılında ise 1449 sağlık kurumu olduğu tespit edilmiştir. Bu sağlık kurumlarında oluşan tıbbi atık miktarı 2010 yılında 59 966 481 kg/yıl; 2012 yılında ise 68 928 799 kg/ yıl olarak hesaplanmıştır. Her iki yılda da en fazla atık miktarını Sağlık Bakanlığı hastaneleri oluştururken; ikinci sırada sayıca daha az olmalarına rağmen üniversite hastaneleri, üçüncü sırada ise özel hastaneler yer almaktadır. 2012 yılında oluşan atıkların 11 217 756 kg/yıl’ı sterilize edilerek; 979 909 kg/yıl’ı sterilize edilmeden belediye çöplüğüne atılmaktadır. Sterilize edilerek düzenli depolanan miktar 31 697 453 kg/yıl iken; 19 284 061 kg/yıl’ı sterilize edilmeden düzenli depolanmıştır. Yakma tesislerinde yakılan miktar 5 744 736 kg/yıl iken; 4884 kg/yıl’ı ya kazan dairesinde ya açıkta yakılmış ya da gömülmüştür. Ayrıca poliklinik başına ortalama tıbbi atık miktarı 2010 ve 2012 yılında 0,20 kg/kişi; servise yatan hasta başına ortalama tıbbi atık miktarı ise 2010 yılında 5,32 kg/kişi, 2012 yılında ise 5,79 kg/kişi olarak hesaplanmıştır [5].

Ege (2009) tarafından yapılan araştırmada Adana Büyükşehir belediye sınırları dahilinde, sağlık kurumlarında oluşan ortalama yıllık tıbbi atık miktarı 1.200.000 kg, günlük ortalama tıbbi atık miktarı 3.300 kg ve yatak başına düşen ortalama günlük tıbbi atık miktarı ise 0,68 kg olarak bulunmuştur. Yapılan araştırma sonucunda Adana kentinde oluşan tıbbi atıkların bertarafı için en uygun yöntem olarak buharla sterilizasyon sonrasında düzenli depolama olarak önerilmiştir [14].

Bayır (2011) tarafından yapılan çalışmada Türkiye’deki mevcut atık yönetimi incelenmiş olup, sürdürülebilir tıbbi atık yönetimi için hastane atıklarının çok iyi sınıflandırıldığı, kaynağında ayırma işleminin yapıldığı, standartların getirildiği ve enfekte atıkların işlemden geçirilecek zararsız hale getirildiği bir

bütüncül atık yönetim stratejisi benimsenmesi ve etkin bir denetim ve eğitim sürecinin olması sonucuna varılmıştır [13].

Sağlık kurumları atık yönetiminin her aşamasında güvenlik ve denetim hususlarını ön planda tutarak çevre ve toplum sağlığını korumada önemli bir rol üstlenmelidirler. Bu amaçla öncelikle atıkların çevre ve insan sağlığına verebilecekleri zararlar ile ilgili sorunun varlığını bilmek, bu konuda bilinçlenmek, çevre etiği bilgisine sahip olup, etik ile ilgili duyarlılık kazanmak gerekmektedir [28]. Ayrıca atık yönetiminde çevre dostu yeşil uygulamalar sayesinde gerek maliyetler gerekse çevre sağlığı açısından önemli bir fayda sağlayabilmektedirler. Sağlık kurumlarında atık yönetimi ve çevre etiği konusunda eğitimli kişilerin bulunması, mevzuat ve iç denetim faaliyetlerinin yakından takip edilmesi ve sürdürülebilir atık yönetimine ilişkin girişimlerde bulunulması önerilmektedir.

Kaynaklar[1]. Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (TAKY), “22.07.2005 tarih ve 25883

sayı ile Resmi Gazete”, (2005). [2]. World Health Organization (WHO), “Safe Management of Wastes From

Health-care Activities”, Second Edition, Geneva, (2014).[3]. Rahman, S., Açık, Y., Gülbayrak, C., Erhan, D., Nazlıer, K. ve Deveci, S.E.,

“Sağlık Kurumlarının Tıbbi Atıkları Toplama, Depolama ve Bertaraf Etme Yöntemleri”, Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 4(11): 3-14 (2009).

[4]. Ferenc, C., “Going Greener: Hospitals Continue To Make Sustainability A Priority”, Health Facilities Management Magazine, 23(12): 24-28 (2010).

[5]. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), “Sağlık Kurumları Atık İstatistikleri” Erişim Yeri: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16117, Erişim Tarihi: 25.12.2014 (2012).

[6]. Carpenter, D. and Hoppszallern, S., “Sustainable Operations Survey: Green and Greener: Hospitals Embrace Environmentally Sustainable Practises, Though Laggards Remain”, Health Facilities Management Magazine, 23(7): 15-21 (2010).

[7]. Gunsolus, R. L. and Budaus, M., “Lean and Green: Improving The Health Care Experience by Maximizing Efficiency”, Health Facilities Management Magazine, 23(3): 32-35 (2010).

[8]. Cansaran, D. D., “Çevre-Sağlık İlişkisi Ekseninde Tıbbi Atık Yönetimi”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, (2010).

[9]. Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik, “05.07.2008 tarih ve 26927 sayı ile Resmi Gazete”, (2008).

[10]. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, “14.03. 2005 tarih ve 25755 sayı ile Resmi Gazete”, (2005).

[11]. Özerol, İ. H., “Tıbbi Atık Stratejileri Nelerdir? EN/ISO Normları Nelerdir? Avrupa’da Birlik? ABD’nin Yaklaşımı? Ülkemizde Durum?” 4. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi, 434-472 (2005).

[12]. Gün, O., “Artvin İlinde Tıbbi Atık Yönetiminin İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü, Samsun, (2013).

[13]. Bayır, Ç., “Ülkemizde Tıbbi Atık Yönetimi, Bertaraf Edilmesi ve Mevcut Durumun İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Muğla, (2011).

[14]. Ege, H., “Adana İli Tıbbi Atık Yönetimi; Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, (2009).

[15]. Tavzar, İ., “Tıbbi Atık Harcamalarında Etkinlik: Eskişehir İli Hastanelerinde Bir Uygulama”, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, (2014).

[16]. Mohan, R., Spiby, J., Leonardi, G.S., Robins, A. and Jefferis, S., “Sustainable Waste Management in The UK: The Public Health Role”, Public Health, 120, 908–914 (2006).

[17]. Akbolat, M., Işık, O., Dede, C. ve Çimen, M., “Sağlık Çalışanlarının Tıbbi Atık Bilgi Düzeylerinin Değerlendirilmesi”, Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2(3): 131-140 (2011).

[18]. Savcı, G., “Tıbbi Atıkların Toplanması ve Bertarafında İş Sağlığı ve

725

28 - 30th May 2015 | Ankara - TURKIYE

Güvenliği”, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Sivas, (2014).

[19]. Güllük, E., “Tıbbi Atıkların Toplanması, Bertarafı ve Depolanması ile Buharın Bakteriler Üzerine Etkilerinin İncelenmesi: Afyonkarahisar Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta, (2013).

[20]. Bozlağan, R., “Sürdürülebilir Gelişme Düşüncesine Giriş”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 11(1): 56-72 (2002). Aktaran: Akdoğan, A. ve Güleç, S., “Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi ve Belediyelerde Yöneticilerin Katı Atık Yönetimiyle İlgili Tutum ve Düşüncelerinin Analizine Yönelik Bir Araştırma”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(1): 39-69 (2007).

[21]. Palabıyık, H., “Belediyelerde Katı Atık Yönetimi: İzmir Büyükşehir Belediyesi Örneği”, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, (2001). Aktaran Akdoğan, A. ve Güleç, S., “Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi ve Belediyelerde Yöneticilerin Katı Atık Yönetimiyle İlgili Tutum ve Düşüncelerinin Analizine Yönelik Bir Araştırma”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(1): 39-69 (2007).

[22]. Akdoğan, A. ve Güleç, S., “Sürdürülebilir Katı Atık Yönetimi ve Belediyelerde Yöneticilerin Katı Atık Yönetimiyle İlgili Tutum ve Düşüncelerinin Analizine Yönelik Bir Araştırma”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(1): 39-69. (2007).

[23]. Yücel Tutar, D., “Tıbbi Atık Yönetimi İçin Yeni Bir Yaklaşım ve Ankara Örneği”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, (2004).

[24]. Price, C. ve Dube, P., “Sustainable Development and Health: Concept, Principles and Framework For Action For European Cities and Towns”, European Sustainable Development and Health Series: 1. (1997).

[25]. Brannen, L., “Preventative medicine for the environment: developing and implementing environmental programs that work, Designing the 21st Century Hospital: Environmental leadership for healthier patients and facilities”, The Centre for Health Design Report. (2006). Erişim Yeri: http://www.healthdesign.org/sites/default/files/Designing%20the%2021st%20Century%20Hospital.pdf, Erişim Tarihi: 23.01.2015

[26]. Kaiser, B., Eagan, P. D. and Shaner, H., “Solutions To Health Care Waste: Life-Cycle Thinking and “Green” Purchasing”, Environmental Health Perspectives, 109(3) : 205-207 (2001).

[27]. Practice Green Health. Erişim Yeri: https://practicegreenhealth.org/topics/environmentally-preferable-purchasing/epp-case-studies-health-care, Erişim Tarihi: 25.12.2014.

[28]. Çobanoğlu, N. ve Aydoğdu, İ.B., “Tıbbi Atıkların Oluşturduğu Sorunların Çevre, Sağlık ve Etik Açısından İncelenmesi”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, 271-287 (2007).