1.GR

Kan , insanlar iin hayati fonksiyonu yksek olan bir svdr. Kan hastalklar da kan hcrelerinin yapm, says ve ilevlerinde meydana gelen bozukluklar nedeniyle ortaya kan ve insan hayatnn ileyiini etkileyen , olumsuz durumlarla sonulanan zerinde durulmas gereken hastalklardr. Bu etkilerinin yannda , kan hastalklar dier birok hastala da zemin hazrlayabilir.

Gerek dnyada gerek lkemizde kan hastalklarna gereken nem verilmemektedir. Bu konu hakknda halk bilinlendirmek amacyla almalar yaplmaldr. Bu almada da kan fizyolojisinin ve Trkiyede sklkla grlen kan hastalklarnn bir derlemesi yaplm ve halkn bu konu da bilgilendirilmesi amalanmtr.

1.1.Kann Grevleri

Kan, vcudun organlar arasnda madde al veriine araclk eden ve damarlar iinde bulunan krmz renkli svdr. Kan hayat iin gerekli maddeleri (oksijeni) akcierlerden sindirilerek vcuda yarar bir duruma gelen besin maddelerini sindirim organlarndan alarak organlar ve onlarn en kk paralar olan hcrelere gtrr. Hcrelerde alma sonucu meydana gelen ve vcuda yaramayan artklar yklenerek bbrek, deri ,akcier organlarna getirir ve bunlarn vcut dna kmasn salar.

Bylece kann, 3 nemli grevi vardr;

1.1.1.Tama:

Birincil nem tayan grevi oksijenin tanmasdr. Kan, oksijeni (O2) akcierlerden dokulara tar. Hcreler de oksijeni kandan alrlar ve enerji retiminde kullanrlar. Enerji retimi srasnda hcre iinde karbondioksit (CO2) aa kar. Aa kan bu CO2, hcre dna atlr. Kan, karbon dioksiti solunumla vcut dna atlmas iin akcierlere tar.

Sindirim sisteminde besinlerden emilen yalar, amino asitler, glikoz ve su, kan ile dokulara tanr. Bylece hcreler iin gerekli olan temel besin, enerji maddeleri ve su salanm olur.

Kan tad hormonlar, vitaminler ve inorganik maddeler araclyla hcreler ve organlar arasndaki iletiimi ve dzeni salar.

1.1.2.Dzenleme:

Vcudun asit-baz ve s dengesini salar.

Vcutta su ve tuz dengesinin korunmasna yardm ederek btn hcrelerin belirli bir gerginlik iinde grevlerini srdrmelerini salar.

Biyokimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya kan sy iine alr ve vcut yzeyinden uzaklamasna yardm eder. Bylece vcut scakln belirli snrlar iinde sabit tutar.

1.1.3 Koruma:

Kan eitli hcrelerin yardmyla vcudu yabanc maddelerin, mikroorganizmalarn ve toksinlerin etkisinden korur. Bu fonksiyonu fagositoz ve baklk reaksiyonlar ile yapar.

Organizmada hcrelerdeki biyokimyasal etkinlikler sonucu ortaya kan asit ve bazlar, tampon maddeleri (kanda bulunan bikarbonat, fosfat, protein ve hemoglobin) ile ntralize eder ya da bu asit ve bazlar akcier ve bbreklere tayarak organizmadan uzaklatrr.

Kan tad phtlama faktrleri ile gerektiinde pht oluturur ve kan kaybn nler.

2. KANIN YAPISI ve FZYOLOJS

Total vcut kitlesinin %5 ile %7 sini oluturan kan, damarlar ierisinde kapal bir sistemde bulunur. Total kan hacmi erkeklerde 69 ml/kg kadnlarda ise 65 ml/kg dir. Periferik kan 2 ksmdan oluur; Plazma ve ekilli elemanlar (1).2.1.Plazma

Plazma suda znm pek ok organik ve inorganik maddelerden oluur. Plazma proteinleri arlk olarak plazma iindeki en fazla bulunan znm maddelerdir. gruba ayrlrlar: albumin, globulin ve fibrinojen. lk ikisi rten fonksiyonlara sahiptir. Fibrinojen phtlamada rol alr. Serum, fibrinojen ve phtlamada rol alan dier proteinleri ieren plazmadr. Albumin en ok bulunan plazma proteinidir ve karacier tarafndan sentez edilir. Hcreler normalde plazma proteinlerini ilerine almazlar, aminoasitleri kendi proteinlerini yapmak zere kullanrlar. Bu nedenle, plazma proteinlerine, hcrelere giden ya da oradan gelen ve plazmay tanm iin kullanan dier organik ieriklerinden farkl olarak baklmaldr. Plazma proteinlerinin nemli bir ksm ilevlerini plazmada ya da interstisyel svda gsterirler.

Protein, besleyici maddeler, metabolik artklar ve hormonlar gibi organik znm maddelere ek olarak plazma eitli mineraller ve elektrolitler ierir. Bu iyonlar proteinlerden daha az arlkta olmalarna karn molar konsantrasyonlar daha yksektir. Bunun nedeni molaritenin, arlk deil her bir nite hacime den molekl says ile balantl olmasdr. Proteinlerden ok daha fazla iyon vardr ,ancak proteinler ok byktr ve bylece proteinlerin az bir miktar iyonlarn ok fazla miktarndan daha ar olmaktadr.(2)

2.2.ekilli elemanlar

Antikuaglanlarla muamele edilmi kan, bir tbe konup santrifje edilecek olursa kann ekilli eleman ksmnda iki blm bulunur. Eritrositlerden ibaret krmz blm, lkosit ve trombositlerden ibaret beyaz blm. Bu nedenle eritrositlere krmz kre, lkositlere de beyaz kre denilmektedir.

2.2.1.Alyuvarlar (Eritrositler)

Eritrosit olarak da bilinen alyuvarlarn esas ilevi akcierlerden dokulara oksijeni ileten hemoglobini tamaktr. Hemoglobin, dolamda kalabilmek iin eritrosit iinde olmaldr.

Alyuvarlarn, hemoglobin tamann yannda baka ilevleri de vardr. rnein, karbonik asit (H2CO3) oluturmak zere karbon dioksit (CO2) ve su arasndaki tersinir tepkimeyi katalize eden ve bu tepkimenin hzn binlerce kez artran karbonik anhidraz enzimini byk miktarda ierirler. Bu tepkimenin abukluu sayesinde fazla miktarlarda karbon dioksit, kandaki su ile tepkimeye girerek, dokulardan bir karbonat iyonu (HCO3-) halinde akcierlere tanr ve burada tekrar CO2ye evrilerek vcut atk rn olarak atmosfere verilir. Hcre iindeki hemoglobin mkemmel bir asit-baz tamponudur, bu yzden alyuvarlar tam kann tamponlama gcnn nemli bir ksmndan sorumludurlar.

Alyuvarlar bikonkav disk eklinde olup, ortalama aplar yaklak 7,8 mikrometre ve kalnlklar da en kaln noktada 2,5 mikrometre, merkezde ise 14 mikrometre veya daha azdr. Alyuvar ortalama hacmi ise 90-95 mikrometrekptr. Alyuvarlarn ekli, kapillerden geerken belirgin olarak deiebilir. Normalde bir milimetrekpteki alyuvar says erkekte 5.200.000 (300.000) ve kadnda 4.700.00 (300.000) dir. Ykseklerde yaayan bireylerde alyuvar saylar daha yksektir. Alyuvarlar hcre svlarnda hemoglobini 34 gr/dl hcre dzeyine kadar younlatrma yeteneindedirler. Younluk hibir zaman bu deeri amaz.

Hemotakrit deeri (kan hcrelerinin yzdeki normalde %40-45 kadardr) ve her bir hcredeki hemoglobin miktar normal olduun da, tm kandaki hemoglobin miktar erkeklerde ortalama 15gr/dl, kadnlarda ortalama 14gr/dldir. Saf hemoglobinin 1 gram yaklak 1,34 mililitre oksijen ile balanma yeteneindedir. Bu nedenle, normalde her desilitre kanda erkekte yaklak 20 mililitre, kadnda da 19 mililitre oksijen tanabilir.Hemoglobin: Hemoglobin sentezi proeritroblastlarda balar ve nemsiz dzeyde de olsa alyuvarlarn retiklosit evresinde bile devam eder. Her bir hemoglobin zincirinde bir demir atomu ieren bir hem prostetik grubu olduu iin ve her hemoglobin moleklnde de drt hemoglobin zinciri olduu iin her hemoglobin molekl oksijen ile balanabildiinden, her hemoglobin molekl ile drt molekl oksijen tanabilir. Hemoglobin moleklndeki hemoglobin zincirlerinin tipi, hemoglobin oksijen balama eilimini belirler.

Hemoglobin moleklnn en nemli zellii oksijenle gevek ve tersinir

olarak balanma yeteneidir. Vcutta hemoglobinin balca fonksiyonu akcierlerde oksijenle balanabilme ve ardndan, oksijen gaz basnc akcierlerden ok daha dk olan doku kapillerinde bu oksijeni brakma yeteneine bal olduundan, oksijen, hemoglobin moleklndeki demirin iki pozitif ba ile birlemez. Bunun yerine demir atomunun koordinasyon balarndan bir tanesi ile geveke balanr. Bu ar derecede zayf bir badr, bu yzden birlik kolayca bozulabilir. Ayrca oksijen iyonik oksijen deildir, molekler oksijen halinde tanr, dokularda balantnn zayfl ve kolayca tersinir olmas nedeniyle iyonik oksijen yerine znm molekler oksijen halinde doku svlarna geer.

Demir Metabolizmas: Demir yalnz hemoglobinin yapm iin deil, vcuttaki dier temel elemenler iin de nemlidir. Vcuttaki toplam demir miktar ortalama 4-5 gramdr, bunun yaklak yzde 65i hemoglobindedir. Kanlarnda uygun miktarlarda transferin bulunmayan bireylerde eritroblastlara demir tanmas yetersiz olaca iin ciddi hipokromik anemiye neden olabilir, bu durumda alyuvarlarn hemoglobin ierikleri de normalden azdr.2.2.2.Lkositler (Akyuvarlar)

Vcudumuz, farkl enfeksiyz ve toksik ajanlarla savamak iin zel bir sisteme sahiptir. Bu sistem kandaki lkositler (akyuvarlar) ve lkositlerden kaynaklanan doku hcrelerinden olumutur. Bu hcreler bir arada alarak, iki yolla hastalklar nlerler: (1) Yaylmc bakteri veya virsleri fagositoz ile harap ederek ve (2) antikorlar ve duyarl lenfositler oluturarak: Lkositler vcudun savunma sisteminin hareketli birimleridir. Ksmen kemik iliinde ve ksmen de lenf dokusunda oluurlar. Akyuvarlarn gerek nemleri ounun zellikle ciddi enfeksiyon ve inflamasyon blgelerine tanmalardr, bylece enfeksiyon etkenlerine kar hzl ve gl bir savunma salarlar.

Kanda normalde alt eit akyuvar bulunur. Bunlar polimorfonkleer ntrofiller, polimorfonkleer eonizofiller, polimorfonkleer bazofiller, manositler, lenfositler ve seyrek olarak da plazma hcreleridir. Ayrca ok sayda trombosit bulunur, bunlar kemik iliinde bulunan ve akyuvarlara benzeyen bir baka hcre tipi olan megakaryositlerin paralardr. lk tip hcre polimorfonkleer hcrelerdir ve granler grnml olduklar iin granlositler olarak adlandrlrlar.

Granlositler ve monositler yaylmc organizmay esas olarak sindirerek yani fagositoz ile-vcudu korurlar. Lenfosit ve plazma hcrelerinin ilevi ise temelde

immn sistem ile ilikilidir. Erikin insanda milimetre kp kanda 7.000 kadar

akyuvar vardr.

Ntrofiller ve doku makrofajlar yaylmc bakteriler, virsler ve dier zedeleyici etkenlerle savar ve harap ederler. Ntrofiller, bakterilerle dolaan kanda bile savap, onlar harap edebilen olgun hcrelerdir. Ntrofiller ve monositler kan kapillerinin porlarndan skarak diyapedez ile geebilirler. Ntrofil ve makrofajlarn en nemli ilevleri olan fagositoz, saldrgan etkenin hcresel sindirimi demektir.Dokulara giren ntrofiller, olgun hcreler olduklar iin derhal fagositoza balayabilirler.

Ntrofiller ve makrofajlar, zellikle bakterileri ve dier yabanc proteinleri sindirmeye yarayan proteolitik enzimler ile dolu bol miktarda lizozoma sahiptir.

Makrofajlarn lizozomlar , tberkloz basili gibi baz bakterilerde bulunan kaln lipit

zarlar sindiren fazla miktarda lipazlar da ierirler.

Eozinofiller normalde kandaki tm lkositlerin yzde 2 kadarn oluturur. Eozinofiller zayf fagositlerdir ve kemotaksi gsterirler. Paraziter enfeksiyonlu kiilerde sklkla ok miktarda retilirler ve parazitli dokulara fazla saylarda gerler. Parazitlerin ou eozinofiller veya dier fagositik hcreler tarafndan fagosite edilmeyecek kadar byk olmasna ramen eozinofiller zel yzey moleklleri yoluyla parazitlere tutunurlar ve birounu ldren maddeleri salglarlar.

Dolaan kandaki bazofiller, vcuttaki kapillerin ounun hemen dnda yerleik byk doku mast hcrelerine benzer. Hem bazofiller, hem de mast hcreleri, kann phtlamasn nleyen heparini kana serbestler. Mast hcreleri ve bazofiller, histamin ve az miktarda bradikinin ve serotonin de serbestlerler. Gerekten de inflamasyon srasnda bu maddeleri serbestlenen balca hcreler enflamasyonlu dokudaki mast hcreleridir.2.2.3.Lenfositler Edinsel baklk vcut lenfositlerinin rndr. Lenfositlerin genetik nedenlere bal eksikliinde, radyasyon ya da kimyasallarla haraplanmasnda edinsel baklk geliemez.

Lenfositlerin ok byk bir miktar lenf dmlerinde yer alr, ancak bir ksm da dalak, gastrointestinal kanaln submukoza tabakas, timus ve kemik ilii gibi zellemi lenfoid dokularda da bulunur. Normal lenfoid dokunun lenfositleri mikroskopta incelendiinde birbirine benzer grnse de aslnda bu hcreler iki ana gruba ayrlmtr. Bu gruplardan biri olan T lenfositleri hcresel bakl salayacak olan aktif lenfositlerin oluumundan sorumlu iken, dier grup olan B lenfositleri ise hmoral bakl salayan antikorlarn yapmndan sorumludur.

Lenfositlerden aktif T lenfositlerini oluturacak olanlar nce timus bezine g

eder ve bu organda ilenirler. Bu nedenle T lenfositleri adn alan bu lenfositler

hcresel baklktan sorumludur. Lenfositlerin antikor yapmn stlenen B

lenfositleri grubu ise ftal yaamn orta dneminde karacierde, ge ftal dnem ve

doum sonrasnda ise kemik iliinde ilenir. Hmoral baklktan sorumludur.(3.4)3.KAN HCRELERNN YAPIMI

Ftal hayatta kan hcreleri, mezenkimal hcrelerden kken alrlar. lk 2 ay ierisinde kan yapm vitellus kesesinde meydana gelir. Daha sonra karacier ve daha az lde dalakta kan yapm devam eder. 3. aydan itibaren kemik iliinde kan yapm balar. Kemik iliindeki kan yapm gittike artarak 7. ayda hemopoezisin balca kaynan tekil eder. Doum srasnda btn kemikler kan yapc ilik ( krmz ilik ) ile dolu olduu halde, erikinlerde sadece; sternum, kaburgalar, vertebralar, kafatas kemikleri, pelvis ve uzun kemiklerin proksimal ularnda hemopoezis vardr.

Kanda bulunan hcreler pluripotent stem hcrelerinden meydana gelirler. Pluripotent kk hcreler kendini yenileyebilme kabiliyetindedir. Bu kabiliyet snrl olmayp sonsuzdur. Pluripotent kk hcrelerinin bu kabiliyetleri yannda baka bir zellii de daha olgun hcreler meydana getirebilmesidir. Bu olgunlama sonucunda bir taraftan lenfoid stem hcreleri meydana gelirken, dier taraftan eritrosit, megakaryosit ve lkositlerin nc hcresi olan CFU-S yi meydana getirirler. CFU-S dalakta koloni meydana getiren birim anlamndadr.

ldrc dozda radyasyon gren bir sana doku antijenleri bakmndan uyumlu kemik ilii verildii zaman dalakta megakaryosit, granlosit ve eritrosit nc hcrelerinin meydana geldii grlmtr. Dalakta bu kolonilerin olumasna neden olan hcreye CFU-S denilmitir.

CFU-S kendini yenileme yeteneindedir. Ayn zamanda olgunlamasna devam ederek CFU-M ( megakaryosit nc hcresi), CFU-C (Fagositik hcrelerin ana hcresi), BFU-E ( CFU-E nin nc hcresi), CFU-E ( Proeritroblastn nc hcresi) meydana gelir. Oluan bu nc hcrelerden de ema 1 de grld gibi eritrosit, megakaryosit, eozinofil, monosit ve dier hcreler meydana gelir.

Lenfoid stem hcrelerinin olgunlamas sonucunda; pre-T ve pre-B hcreleri meydana gelir . pre-T hcrelerinden; T-lenfositleri, pre-B hcrelerinden ise; B-lenfositleri, plazmoblastlar ve plazma hcreleri oluur.

Stem hcrelerinden daha olgun hcrelerin olgunlamasnda bir ok hormon rol oynar. Bu hormonlarn banda gelen eritropoetin bugn artk prfiye edilmitir. Eritropoetin %85-90 orannda bbreklerden, % 10-15 orannda ise; Ekstrarenal olarak karacierden salglanr. BFU-Enin eritropoetine cevap vermesi iin, T-lenfositlerinden veya kemik ilii hcrelerinden salglanan yardmc bir hormona ihtiya vardr. Eritrosit nc hcreleri gelitike eritropoetine kar olan hassasiyetleri artar.

Dier prfiye edilmi faktr de koloni stimle eden aktivitedir(CSA). Bu faktr makrofaj ve T-lenfositlerinden salglanr. nvitro olarak granlosit ve makrofaj oluumu iin elzemdir (CFU-Cyi uyarr). Glukoprotein yapsndadr.

Kemik iliinde stem hcrelerinden daha olgun hcrelerin gelimesi bu faktrlerden baka ; Mikroevre mediatrleri , trombopoetin, Burst-promoting-aktivite (BPA) v.s. gibi faktrlerin de rol vardr.

4.KAN HASTALIKLARI

4.1.Kan Hastalklarnda Genel Tehis Yntemleri

Kan hastalklarnda genellikle anamnez, fizik muayene ile birlikte aadaki tehis yntemleri kullanlmaktadr.

4.1.1.Hematolojik testler:

Tam kan saym: Tam kan saymnda kandaki hemoglobin, eritrosit, trombosit, lkosit says ve hematokrit deerlerine baklr.

Hemoglobin;eritrositler iindeki hemoglobin saysn gsterir.

Hemoktokrit, eritrositlerin plazma hacmine orann gsterir. Kadnlarda %3747, erkeklerde % 42-52dir.

Eritrosit saym, anemiler hakknda bilgi verir.

Lkosit saym, enfeksiyonlarda ykselir.

Trombosit saym, phtlama bozukluklarnda deiiklikler grlr.

Retiklosit saym, kemik iliinin almas hakknda bilgi verir.

Kemik ilii aspirasyonu; vertebralardan, sternumdan ve iliak kemikten kemik ilii alnmasdr.

Coombs testi; antijen-antikor ilikisi tayin edilir. Hemolitik anemilerin tansnda kullanlr.

robilinojen testi.

Eritrositlerin yaam srelerinin belirlenmesi; zellikle anemilerin tanmlanmasnda kullanlr.

Eritrosit frajilite testi; eritrositlerin hangi konsantrasyonda daha frajil hale gelip paralandn gsteren testtir

Kanama zaman tayini normalde 3-6 dakikadr.

Phtlama zaman tayini, normalde 3-8 dakikadr.

Protrombin zaman tayini, normalde12 sndir.

Sitolojik, sitogenetik, patolojik tetkikler.

Elektroforez.

Demir dzeyi ve total demir balama kapasitesi testi; demir eksiklii anemisinde demir seviyesinin belirlenmesinde ve demir balamada sorun olup olmadn belirlemede nemlidir.

Bu blme kadar kan hastalklarnn genel belirtileri ve tehis yntemleri anlatlmtr.

Aada kan hastalklar hakknda ayrntl olarak bilgiler verilecektir.

4.2.Trkiyedeki Kan Hastalklar4.2.1. Anemi ve eitleri

Anemi, eritrositlerin iinde bulunan hemoglobin miktarnn ya ve cinsiyete gre

normal deerlerin altnda olmas olarak tanmlanmaktadr.

ekil 1: Anemide eritrositler WHO (Dnya Salk rgt) nn belirledii llere gre, hemoglobin miktar;

Erikin erkeklerde