I

I

Falenderime

Realizimi i këtij punimi është fryt i punës kërkimore dhe shkencore të asistuar nga shumëpersona por unë do të veçoja disa prej tyre.

Mbi të gjitha do të falenderoja udhëheqësin tim Prof. Dr. Shkëlqim Cani që gjithmonë më

inkurajoi në hedhjen e ideve të reja dhe mbështeti në realizimin e tyre duke më përcjellë

fuqishëm mendimin kritik dhe profesional.

Një falenderim shumë mirënjohës për të gjithë ata kolegë që morën pjesë në diskutimet e

mia dhe me kritikat dhe sugjerimet e tyre mbi këtë punim kontribuan në formën më të mirë

të mundshme. Pozitivizmi dhe përkrahja morale e marrë prej tyre duke kuptuar vështirësitë

e realitetit tonë, është shtysë e pazëvendësueshme në realizimin e këtij punimi. Nuk mund

të lë pa falenderuar Prof. Dr. Ahment Mançellari për mbështetjen profesionale dhe morale

gjatë diskutimeve rastësore por të shumta mbi këtë punim.

Faleminderit Prindërit e mi!

A

II

Abstrakt

Zhvillimet e vendeve të CEE kanë krijuar një eksperiencë mjaft të vlefshme për vendet

kandidate për të aderuar në BE, siç janë dhe vendet e Ballkanit Perëndimor. Duke kërkuar

përngjashmëritë e mundshme midis tyre është formuar një klub konvergjence, nga i cili

mund të nxirren përfundime për një proces më të shpejtë konvergjence, mbi të gjitha në

sensin e të ardhurave për frymë. Duke analizuar teorikisht treguesit thelbësor të rritjes,

modeli neoklasik me përfundimet e tij mbi konvergjencën, dhe endogjenizimi i rritjes nga

faktorë si kapitali human, niveli teknologjik, ndërtimi institucional dhe hapja ekonomike,

tregojnë se rritja në të ardhurat për frymë është një tregues i performancës ekonomike të

ndikuar jo vetëm nga niveli fillestar i gjendjes së ekonomisë por dhe nga politikat publike

mbi faktorët e prodhimit. Literatura dhe studimet empirike tregojnë se ekziston një proces

konvergjence, por kjo e kushtëzuar nga disa faktorë domethënës, duke mbështetur idenë e

klubeve të konvergjencës. Kjo duket dhe nga eksperienca e vendeve në zhvillim të CEE dhe

Ballkanit Perëndimor, vend i cili është dhe Shqipëria. Për të analizuar procesin e

konvergjencës nxirren në pah tregues sasiorë të saj si konvergjenca beta dhe sigma, si dhe

vlerësime për të ashtuquajturin procesi “catch-up”. Nga të dhënat e disponueshme

vlerësohet se klubi i konvergjencës do të jetë pas 16,4 vitesh në gjysmën e udhëtimit drejt

gjendes së tij të pandryshueshme. Përshpejtimi i normave të rritjes në vendet e CEE dhe

vendet e Ballkanit Perëndimor duket rezultat i ndërtimit dhe reformave institucionale të

këtyre vendeve drejt aderimit në BE, niveli i kapitalit human, hapja ekonomike e parë jo

vetëm në rritjen e volumit tregtar por dhe në lëvizjen e kapitalit financiar si dhe i nivelit të

investimeve. Në përputhje me teorinë neoklasike të rritjes, ky studim tregon se modeli i

konvergjencës neoklasike nuk bie poshtë, por vetëm pasurohet me elementë endogjen në

rritje duke mbështetur tezën e ndërhyrjes së politikave publike në ekonomi.

III

Shkurtime

AFP - Anketa e Forcave të Punës

BB- Banka Botërore

BE- Bashkimi Evropian

BQE – Banka Qëndrore Evropiane

BSH - Banka e Shqipërisë

CEE- Central Eastern Europe (Europa Qëndrore dhe Lindore)

FMN- Fondi Monetar Ndërkombëtar

GDP- Gross Domestic Product (Produkti i Brendshëm Bruto)

GNI- Gross National Income (Të Ardhurat Kombëtare Bruto)

GNP- Gross National Product (Produkti Kombëtar Bruto)

IME - Institucione Monetare Evropiane

INSTAT- Instituti i Statistikave Kombëtare

K&ZH- Kërkim dhe Zhvillim

MF- Ministria e Financave

MSA- Marrëveshja e Stabilizim Asocimit

NI - National Income (Të ardhurat Kombëtare)

NNP- Net National Product (Produkti Kombëtar Neto)

OKB - Organizata e Kombeve të Bashkuara

OLS - Ordinary Least of Square (Metoda e Zakonshme e Katrorëve më të Vegjël)

GLS- Generalized Least of Square

IV

LSDV- Least of Square Dummy Variable

PPP- Purchasing Power Parity (Pariteti Fuqisë Blerëse)

PRGF - Poverty Reduction and Growth Facility (Reduktimi i Varfërisë dhe Rritja e

Thjeshtë)

PTF- Produktiviteti Total i Faktorëve

SBQE - Sistemi i Bankave Qëndrore Evropiane

SHBA - Shtetet e Bashkuara të Amerikës

UNFCCC - United Nations Framework Convention on Climate Change

US$ - United States Dollar (Dollari Shteteve të Bashkuara)

EBRD - Europen Bank for Research adn Development

UNDP - United Nations Development Program

V

Struktura e temës

Motivimi - Pse rritja ekonomike....................................................................................XIV

Qëllimi ...........................................................................................................................XVI

Objektivat ................................................................................................................... XVIII

Metodologjia e Studimit ................................................................................................XIX

Kufizimet e punimit.......................................................................................................XIX

Përmbledhje e punimit.................................................................................................... XX

Kapitulli I

1. Modelet e Rritjes Ekonomike ........................................................................................ - 1 -

1.1. Neoklaskët dhe modelet e reja endogjene .............................................................. - 2 -

1.2. Modelet e rritjes ekzogjene .................................................................................... - 2 -

1.2.1. Modeli Solow & Swan ....................................................................................... - 3 -

1.2.2. Rritja e popullsisë ............................................................................................... - 5 -

1.2.3. Kushtet e nevojshme të modelimit në përcaktimin e formës funksionale.......... - 7 -

1.2.4. Rritja e të ardhurave me rritjen e popullsisë....................................................... - 8 -

1.2.5. Ndryshimi teknologjik........................................................................................ - 9 -

1.3. Modeli Ramsey-Cass-Koopmans......................................................................... - 12 -

1.4. Përfundimet e nënkuptuara të modelit neoklasik. ................................................ - 14 -

1.5. Konvergjenca ....................................................................................................... - 15 -

1.6. Modelet e rritjes endogjene .................................................................................. - 18 -

1.6.1. Njohuria e trupëzuar në stokun e kapitalit........................................................ - 19 -

VI

1.6.2. Kapitali human ..................................................................................................... - 22 -

1.6.3. Kërkim dhe Zhvillim ........................................................................................ - 24 -

1.7. Hipoteza për realitetin .......................................................................................... - 29 -

1.8. Përfundime të modeleve të rritjes..................................................................... - 30 -

Kapitulli II

2. Institucionet dhe Hapja Ekonomike ............................................................................ - 31 -

2.1. Elementë të Aktualitetit........................................................................................ - 32 -

2.2. Ekonomia Institucionale....................................................................................... - 33 -

2.2.1. Çfarë janë institucionet dhe efektet endogjene në aktivitetin ekonomik......... - 35 -

2.2.2. Detyrimi institucional dhe Besimi .................................................................... - 38 -

2.2.3. Institucionet dhe politikat ................................................................................. - 39 -

2.2.4. Performanca ekonomike e institucioneve dhe konflikti social ......................... - 39 -

2.3. Hapja ekonomike.................................................................................................. - 43 -

2.3.1. Efektet statike dhe dinamike të hapjes në rritjen ekonomike ........................... - 44 -

2.3.2. Efekte të dyfishta të hapjes ekonomike ............................................................ - 47 -

2.4. Përfundime ........................................................................................................... - 47 -

Kapitulli III

3. Konvergjencë apo divergjencë, “Klub konvergjence” dhe procesi “catch-up”........... - 49 -

3.1. Studime empirike, mendime mbi konvergjencën dhe “Klub konvergjence”....... - 50 -

3.2. Konvergenca beta dhe sigma si dhe lidhja midis tyre.......................................... - 58 -

3.2.1. Konvergjenca beta dhe shpejtësia e konvergjencës.......................................... - 58 -

VII

3.2.2. Kritika ndaj konvergjencës beta ....................................................................... - 61 -

3.2.3. Konvergjenca Sigma......................................................................................... - 62 -

3.2.4. Lidhja midis konvergjencës beta dhe sigma..................................................... - 65 -

3.3. Procesi “catch-up” dhe konvergjenca .................................................................. - 65 -

3.4. Përfundime ........................................................................................................... - 68 -

Kapitulli IV

4. Burmiet e rritjes ekonomike në Shqipëri, faktori punë dhe teoria e PTF.................... - 69 -

4.1. Rritja ekonomike në Shqipëri............................................................................... - 70 -

4.2. Faktori punë dhe arsimi dhe dallimi gjinor .......................................................... - 74 -

4.2.1. Zhvillimet demografike në Shqipëri................................................................. - 78 -

4.3. Çfarë është PTF.................................................................................................... - 79 -

4.4. Metodat e vlerësimit të PTF-së dhe krahasimi midis tyre.................................... - 85 -

4.4.1. Kontabiliteti i rritjes.......................................................................................... - 85 -

4.4.2. Vlerësimi ekonometrik i funksionit të prodhimit ............................................. - 87 -

4.4.3. Krahasimi midis dy metodave .......................................................................... - 87 -

4.5. Përfundime ........................................................................................................... - 89 -

Kapitulli V

5. Vendet e CEE dhe Ballkani Perëndimor si vende në zhvillim drej BE....................... - 90 -

5.1. Historiku i krijimit të BE dhe zonës Euro si dhe zgjerimi i paprecedent............. - 91 -

5.2. BE si një potencial ekonomik dhe makineri konvergjence .................................. - 94 -

5.3. Transformimi i Madh në vendet e CEE ............................................................... - 96 -

VIII

5.4. Acqius Communautaire...................................................................................... - 100 -

5.5. CEFTA dhe zgjerimi saj në Ballkanin Perëndimor............................................ - 101 -

5.6. MSA si dhe programet ndimëse për aplikimin e tyre në Ballkanin perëndimor - 102 -

5.7. Përfundime ......................................................................................................... - 103 -

Kapitulli VI

6. Modeli ekonometrik i konvergjencës për klub-in e konvergjencës CEE dhe Ballkani

Perëndimor, Përfundime dhe Sugjerime ....................................................................... - 105 -

6.1. GDP për frymë dhe norma e rritjes tek Klubi i Konvergjencës ......................... - 106 -

6.2. Konvergjenca sigma........................................................................................... - 108 -

6.3. Norma e përshpejtimit të procesit “catch-up” .................................................... - 110 -

6.4. Konvergjenca beta dhe modeli me të dhënat e kryqëzuara (Modeli_A)............ - 111 -

6.4.1. Të dhënat ........................................................................................................ - 112 -

6.4.2. Modeli_A........................................................................................................ - 112 -

6.5. Endogjenizimi i rritjes, të dhënat në panel (Modeli_B) ..................................... - 114 -

6.5.1. Të dhënat ........................................................................................................ - 116 -

6.5.2. Modeli_B........................................................................................................ - 120 -

6.5.3. Modeli endogjen me të dhënat panel sipas metodës ER dhe EF.................... - 120 -

6.5.4. Testimi i zgjedhjes midis EF dhe ER ............................................................. - 123 -

6.5.5. Specifikimi i Modelit_B. ................................................................................ - 124 -

6.6. Përfundime ......................................................................................................... - 126 -

6.7. Sugjerime për diskutime të mëtejshme .............................................................. - 128 -

IX

Shtojca A ....................................................................................................................... - 130 -

Shtojca B ....................................................................................................................... - 140 -

Shtojca C ....................................................................................................................... - 144 -

Shtojca D ....................................................................................................................... - 145 -

Bibliografia.................................................................................................................... - 151 -

X

Lista e Tabelave

Tabela 3. 1 Studimet mbi konvergjencën....................................................................... - 57 -

_________________________________________________________________________

Tabela 4. 1 Kontributi në rritje në ekonominë Shqiptare për periudhën 1982-2003....... - 72 -

Tabela 4. 2 Rritja e PTF në Ekonomitë Tranzitore ......................................................... - 73 -

Tabela 4. 3 Burimet e rritjes në Ekonomitë Tranzitore 1993-2007................................. - 73 -

Tabela 4. 4 Kontributi në rritje 2008-2010 ..................................................................... - 74 -

Tabela 4. 5 Tendencat Demografike në Shqipëri ............................................................ - 78 -

Tabela 4. 6 Kontributi i faktorëve dhe PTF në produkt sipas disa studiuesve (në mes.

vjetore) ............................................................................................................................ - 79 -

_________________________________________________________________________

Tabela 5. 1 Treguesit makroekonomik (në %) për BE të 27 vendeve anëtare: periudha

2001-2009........................................................................................................................ - 96 -

Tabela 5. 2 Ndryshimet në drejtimin e qeverisë nga fitorja e opozitës. .......................... - 98 -

Tabela 5. 3 Kriteret e konvergjencës nominale për vendet anëtare të BE..................... - 100 -

_________________________________________________________________________

Tabela 6. 1 Norma mesatare e përshpejtimit të procesit ““catch-up” ” ........................ - 110 -

Tabela 6. 2 Fushat e indeksit si variabël cilësor nga EBRD. ........................................ - 119 -

Tabela 6. 3 Vlerësimi i të dhënave me anë të modelit me EF dhe ER.......................... - 122 -

Tabela 6. 4 Testi Hausman (Modeli_B) ........................................................................ - 124 -

Tabela 6. 5 Modified Wald test për Heteroskedasticitetin ............................................ - 124 -

XI

Tabela 6. 6 Testi Wooldridge ........................................................................................ - 125 -

Tabela 6. 7 Modeli Driscoll-Kraay ............................................................................... - 125 -

Tabela 6. 8 Modeli Driscoll-Kraay përfundimtar.......................................................... - 126 -

XII

Lista e Figurave

Figura 1. 1 Kthimet në rënie të kapitalit............................................................................ - 4 -

Figura 1. 2 Ekuilibri në gjendjen e pandryshueshme në modelin Ramsey ..................... - 14 -

Figura 1. 3 Konvergjenca e pakushtëzuar në modelin Solow & Swan ........................... - 16 -

Figura 1. 4 Konvergjenca e kushtëzuar në modelin Solow&Swan................................. - 17 -

Figura 1. 5 Shtegu i rritjes në modelin Romer (1986) .................................................... - 21 -

_________________________________________________________________________

Figura 2. 1 Sistemi i hirarkisë institucionale................................................................... - 42 -

_________________________________________________________________________

Figura 3. 1 Dispersioni i konvergjencës Sigma.............................................................. - 64 -

Figura 3. 2 Lidhja midis konvergjencës beta dhe sigma ................................................ - 65 -

XIII

Lista e Grafikëve

Grafiku 4. 1 Norma vjetore e rritjes ekonomike në Shqipëri .......................................... - 70 -

Grafiku 4. 2 Norma e papunësisë dhe rritja ekonomike në Shqipëri 1993-2010 ............ - 75 -

Grafiku 4. 3 Të papunë afatgjatë në % ndaj totalit të të papunëve ................................. - 76 -

_________________________________________________________________________

Grafiku 6. 1 GDP_për_Frymë (PPP)$ për vendet në studim për vitin 1990 dhe 2011. - 106 -

Grafiku 6. 2 Norma mesatare e rritjes për periudhën 1991-2011.................................. - 107 -

Grafiku 6. 3 Diferencat në mesataret e peshuara të GDP për frymë (PPP) midis grupit

“Anëtare” dhe Kandidate” për periudhën 1990-2011 ................................................... - 108 -

Grafiku 6. 4 Devijimi Strandart i Ln (GDP për frymë PPP) periudha 1990-2011........ - 109 -

Grafiku 6. 5 Devijimi Strandart i mesatares së Ln GDP për frymë (PPP) i klubit të

konvergjencës nga mesatarja e BE 1990-2011.............................................................. - 109 -

Grafiku 6. 6 Norma mesatare e rritjes për 1990-2011 ndaj logaritmit natyror të GDP për

Frymë (PPP) 1990 ......................................................................................................... - 113 -

XIV

Hyrje

Motivimi - Pse rritja ekonomike

Problematikat ekonomike janë të shumta dhe shumëdimensionale. Diskutimet mbi to mund

ti gjejmë në çdo nivel dhe rreth shoqëror sespe na prekin të gjithëve, dhe pse në forma dhe

përmasa të ndryshme, por mbi të gjitha, ashtu si individët e thjeshtë dhe kompleks të

shoqërive të ditëve të sotme, specialistët e fushës vënë në qendër të diskutimeve rritjen

ekonomike. Duket se rritja është treguesi kryesor i ecurisë ekonomike të një vendi, rajoni

apo dhe më gjerë. Rritja ekonomike është një tregues i performancës së menaxhimit të

burimeve ekonomike të periudhës duke identifikuar ekonominë e një vendi. Nëse kemi

rritje ekonomike do të thotë nivel më të lartë të ardhurave për frymë, do të thotë më shumë

të mira materiale dhe shërbime të konsumuara për shoqërinë si një e tërë. Qënia njerëzore,

e dominuar nga materializmi, kërkon gjithmonë e më shumë konsum dhe të ardhura më të

larta sepse, tashmë e vërtetuar, po përmirësojnë përgjithësisht cilësinë e jetës pavarësisht

efekteve dytësore ose “eksternaliteteve” të quajtur në terminologjinë e fushës. Njeriu që në

lashtësi ka kërkuar të përmirësojë kushtet e jetesës duke përdorur kapacitet e tij mendore

dhe fizike në një proces krijimi të mirave materiale që ne e quajmë “procesi i prodhimit” i

cili, i mirëmenaxhuar, krijon sinergji në kombinimet optimale të këtyre kapaciteteve. Pra,

të kesh rritje ekonomike do të thotë të përmirësosh kushtet e jetesës dhe të jetosh më gjatë.

Në epokën tonë rritja ekonomike interpretohet në arsimim më të mirë, shërbim shëndetësor

më cilësor, banesa më komode, më shumë siguri për të ardhmen, më shumë vëmëndje për

formimin individual social dhe kulturor, etj. Ky realitet shprehet dhe nëse shohim të dhënat

globale midis nivelit të të ardhurave për frymë dhe jetëgjatësisë.

Nga figura.1 kuptohet mirë kapërcimi sasior i rritjes së jetëgjatësisë duke kaluar nga nivelet

më të ulëta të të ardhurave për frymë deri tek nivelet më të larta. Një interpretim i shpejtë i

paraqitjes grafike tregon se banorët e një vendi më të ardhura mesatare për frymë në $1500

kanë mundësi jetëgjatësie afërsisht 30% më pak se një vend me të ardhura mesatare për

frymë $15000! Shqipëria tregon moshën mesatare të jetëgjatësisë 76,8 vjeç dhe niveli i të

ardhurave kombëtare bruto (GNI) për frymë $8520. Renditjen e fundit në të ardhura e zë

Republika Dom. Kongo me një nivel $310 duke treguar një nivel mesatar jetëgjatësie 47,8

vjeç ndërsa renditjen e parë e zë Luksembourg me $55,940 dhe jetëgjatësi mesatare 80,1

XV

vjeç. Këto shifra duhen kuptuar si krahasime sasiore sepse nuk përfshijnë dhe cilësinë e

jetës së jetuar!

Figura 1 Pritshmëritë e jetëgjatësisë për 168 vende nëpër botë1

y = 6,349ln(x) + 13,06R² = 0,658

4045505560657075808590

0 10000 20000 30000 40000 50000

Life Exp.

Log. (Life Exp.)

Burimi: BB. 2012

Padyshim ka dhe argumente të tjerë shumë domethënës por më mjafton kjo për të theksuar

pse shoqëria kërkon rritje ekonomike. Rritja ekonomike ka qenë dhe mbetet një sfidë për

ekonomistët. Ajo vihet në targetimet kryesore të çdo vendimmarrësi publik për të optimizuar

këtë tregues me anë të politikave publike. Mungesa e saj sjell prishje të ekuilibrave të

brendshëm dhe të jashtëm të një vendi, sjell pakënaqësi politike, sjell pasiguri dhe panik për

të ardhmen. Pse jo mos të përmendim efektet e krizës ekonomike globale me fillimet saj nga

kriza financiare në vitin 2008 që po përjetohet aktualisht dhe padyshim do të mbetet gjatë në

memorien e gjithkujt.

Megjithatë duhet theksuar që ky tregues nuk mbetet unik në interpretimin e përmirësimit të

kushteve të jetesës. Teoricentët e ekonomisë së zhvillimit (Todaro & Smith, 2003) (Hayami

& Godo, 2005) pohojnë se rritja është një tregues i mirë i zhvillimit të një vendi por jo

optimali. Nëse rritja nuk vihet në shërbim të ndërgjegjësimit njerëzor atëherë mundet që ajo

të vlejë pak. Epoka e globalizimit tregon gjithnjë e më shumë se eksternalitet negative mund

të kthejnë në kah të kundërt përfitimet duke prishur ekuilibrat e natyrës dhe duke shkaktuar

fenomenin e shumë përfolur të ngrohjes globale i cili rrit konfliktin me brezat e ardhshëm

(United Nations, 2012). Prandaj rritja nuk duhet parë si një rezultat statik sepse ajo

1GNI për frymë sipas Paritetit të Fuqisë Blerëse (PPP) e shprehur në dollar aktual ndërkombëtar (Geary-

Khamis) për vitin 2009.

XVI

shoqërohet me dinamika shumë dimensionale për jetën njerëzore. Duke konsideruar rritjen si

term përgjithësues i një shoqërie ne nuk jemi të sigurt nëse ajo prek të gjithë në të njëjtën

formë dhe dimension. Nëse rritja nuk prek shtresat në nevojë, si të varfrit dhe të papunët,

atëherë ajo bëhet shtysë e revoltës dhe konfliktit në shoqëri. Sociologët tregojnë se pabarazia

në të ardhura për frymë shoqërohet me nivele më të larta krimi dhe nxit konfliktet midis

shtresave sociale (Blau & Blau, 1982). Gjithashtu, pabarazia po disorienton gjithnjë e më

shumë marrëdhëniet interpersonale duke shkaktuar konflikte të brendshme për individin

modern (Elgar & Aiken, 2010).

Por në fund të fundit, sepse në dialektikën e ekonomiksit ne analizojmë fenomenin nga

këndvështrimi i përfitimeve dhe kostove oportune, do të thoja që ne duhet ta shohim rritjen

ekonomike si një rezultat shoqëror që i shërben evolucionit njerëzor në tërësi, si një tregues

që duhet vënë përballë me të drejtat themelore të individit si liria e të menduarit dhe e drejta e

pronësisë por që nuk cënojnë dinjitetin njerëzor dhe që nuk nxisin konfliket sociale midis

shtresave të ndryshme por dhe me brezat e ardhshëm.

Qëllimi

Shqipëria është një vend i kontinentit Evropian. Edhe pse historia e saj 60-vjeçare pas luftës

së dytë botërore kërkoi ta largonte nga modeli i sukseshëm i demokracisë perëndimore,

shqiptarët hodhën bazat e një sistemi ekonomik kapitalist i cili do të sillte ndryshime

rrënjësore në mendime dhe veprime të çdo individi të kësaj shoqërie duke përcaktuar dhe

fillimin e një periudhe tranzitore, por që ende nuk po mbaron. Aktualisht, nën frymën e

globalizimit, ku vende të ndryshëm të globit po bashkëpunojnë për një rritje të cilësisë së

jetës dhe mbrojtjes së natyrës, Shqipëria instiktivisht kërkon të aderojë në BE, organizëm

unik në llojin e tij. Rrugëtimi në tranzicion i Shqipërisë është shoqëruar me praninë e BE si

udhëzuese e ndërtimit demokratik, institucional dhe ekonomik të vendit duke përmendur

marrëveshjen e parë “Për Tregti dhe Bashkëpunim të BE dhe Shqipërisë” në vitin 1992, për

të arritur në marrëveshjen e fundit në 8 Nëntor 2010 ku Këshilli i BE miratoi vendimin për

udhëtim pa viza në zonën Shengen për qytetarët shqiptar.

Shqipëria është një nga vendet potencialisht kandidate për të aderuar në BE, status që sjell

detyrime për çdo nënshtetas por mbi të gjitha për qeverinë shqiptare në pranimin dhe

implementimin sa të mirë të rregullave dhe kritereve të vendosura nga BE nën juridiksionin e

traktateve dhe rregulloreve të krijuara nga vendet anëtare, për të pasur një proces sa më të

XVII

shpejtë konvergjence në të gjithë hapësirën e saj, aktuale dhe të ardhme. Artikulli 23 i BE

(Akti Unik, 1987) deklaron konvergjencën si objektiv të Komunitetit nën titullin “Kohezioni

Ekonomik dhe Social” ku citon:

“Për të promovuar gjithkund zhvillimin e harmonizuar, Komuniteti do të zhvillojë dhe

ndjek aksione që forcojnë kohezionin ekonomik dhe social. Në veçanti, Komuniteti do të

synoj reduktimin e pabarazisë midis nivelit të zhvillimit në rajone të ndryshëm dhe

prapambetjes në rajonet dhe ishujt më pak të favorizuar, duke përfshirë dhe zonat rurale”

Aktualisht, në web-site e BE gjendet e publikuar filozofia e saj për zgjerim të mëtejshëm e

bazuar mbi tre kollonat kryesore: shoqërore, politike, ekonomike dhe juridike, të shprehur

nga kriteret e Kopenhagen-it2 në Dhjetor 1993, dhe më qartë tek Këshilli Evropian në Madrid

në 1995. Vendet që kërkojnë të aderojnë në BE duhet të respektojnë dhe promovojnë vlerat

demokratike të saj duke përmbushur kriteret e vendit anëtar si:

Politike – duhet të ketë institucione të qëndrueshme të cilat garantojnë demokracinë,

rregullat ligjore, të drejtat e njeriut dhe respektim të minoriteve.

Ekonomike – duhet të ketë ekonomi tregu funksionale dhe të jetë në gjendje të

përballoj presionet konkurruese dhe forcat e tregut në BE.

Juridike – duhet të pranojë ligjet dhe praktikat e vendosura nga BE, veçanërisht

qëllimet kryesore politike, ekonomike dhe të bashkimit monetar.

Nëpërmjet ndërtimit institucional të një shteti demokratik kriteret e Kopenhagen krijojnë një

tablo për të minimizuar risqet e vendeve të reja anëtare në aspektin politik dhe ekonomik si

dhe tregojnë nëse këto vende janë gati për tu adaptuar rregullave të BE të shprehura nga e

ashtu quajtura “Acqius communautaire”. Për më tepër, krijimi i një tregu të vetëm kërkon

arritje të standarteve cilësore në të mirat materiale dhe në të ardhurat e përftuara prej tyre

duke nënkuptuar një sistem konvergjence. Në aspektin ekonomik konvergjenca mund të

shihet në disa tregues (Islam, 2033) (Heichel, Pape, & Sommerer, 2005), por më e

rëndësishmja mbetet në terma të të ardhurave për frymë duke bërë të mundur realizimin e

procesit “catch-up” të vendeve të prapambetura, rezultat i cili padyshim është i lidhur me

2http://ec.europa.eu/enlargement/the-policy/conditions-for-enlargement/index_en.htm

XVIII

ndërtimin institucional të ekonomisë dhe respektimin e “rregullave të lojës” (North, 1990).

Kritere të tilla nuk mundet të shihen të ndarë por si këndvështrime të ndryshme i një sistemi

shoqëror i bazuar mbi ideologjinë e kapitalit në funksion të mirëqenies.

Ashtu si dhe në Shqipëri, vitet 90 ishin vitet e ndryshimeve të mëdha në mendësinë dhe

veprimtarinë e shumë vendeve të Evropës Lindore. Hapja drejt ekonomisë së tregut si dhe

ndryshimet rrënjësore në sistemin politik të tyre tregoi të njëjtat karakteristika si dhe

Shqipëria, por rrugëtimi i tyre drejt BE ishte më i shpejtë përderisa aktualisht shumë prej tyre

janë pjesë e BE. Këto vende patën aftësinë për të treguar një “Transformim të madh” falë

kushteve dhe situatave të krijuara duke përmbyllur periudhën tranzitore për afro 15 vjet

(Kornai, 2006). Në vitin 2004 tetë nga dhjetë vendet që u pranuan në BE ishin nga vendet

post-komuniste. Ky zgjerim i madh i BE u pa me skepticizëm por rezultati ishte sinergjik. BE

preferoi të hapte dyert për të tilla vende njëkohësisht duke kuptuar se vetëm së bashku mund

të integrohen në BE (Murphy, 2006). Në këtë kuptim:

Qëllimi kryesor i këtij studimi është të fokusohet në konvergjencën e mundshme të

Shqipërisë dhe vendeve të tjera në zhvillim drejt BE duke formuar një “klub

konvergjence”.

Për këtë arsye vende të ngjashme me Shqipërinë janë përzgjedhur vendet e Evropës Qendrore

dhe Lindore (CEE), si dhe vendet e Ballkanit Perëndimor për nga karakteristikat e

përngjashme social-ekonomike.

Objektivat

Zgjedhja e kësaj teme vjen si rezultat i nevojshmërisë për të kuptuar më së miri burimet e

rritjes ekonomike të cilat japin mundësinë e ndërtimit dhe drejtimit optimal të politikave

ekonomike më qëllim përmirësimin potencial të fushës ekonomike dhe sociale. Qëllimi dhe

karakteri i këtij punimi detajon objektivat e poshtë-përmendura:

Trajtimi teorik i modelimeve të rritjes ekonomike ekzogjene dhe endogjene për të

evidentuar burimet e rritjes në terma të të ardhurave për frymë.

Analizë e detajuar matematikore e modeleve të aplikuara për testimin e

konvergjencës.

Analiza e procesit tranzitor të vendeve të CEE për të evidentuar karakteristkat

kryesore që përshpejtuan procesin.

XIX

Gjetja e treguesve sasiorë të procesit të konvergjencës nëpërmjet analizës empirike të

të dhënave të kryqëzuara dhe në panel.

Arritja e përfundimeve dhe rekomandimeve për një proces sa më të shpejtë të

konvergjencës për vendet e Ballkanit Perëndimor ku bën pjesë dhe Shqipëria.

Metodologjia e Studimit

Duke vendosur në plan të parë konvergjencën në terma të të ardhurave për frymë ky studim

përdor trajtimet teorike kryesore të përqendruar në analizën matematikore të modelimeve.

Zgjedhja e literaturës është shtirë në limitet e mundshme për të sintetizuar më pas argumentet

teorik (matematikor analitik) në kuptimin e konvergjencës.

Analiza empirike është shtrirë në treguesit kryesorë makroekonomik dhe social të vendeve

nën interesim duke ndërtuar baza të njëjta krahasimore për treguesit e dëshiruar. Database i të

dhënave është shfrytëzuar ai i BB, PENN World, EBRD, FMN, etj. Gjithashtu, ndërtimi i

variablave për modelimin ekonometrik ka kërkuar të mos dëmtojë njëtrajtshmërinë në

natyrën krahasuese si dhe të jenë sa të besueshëm për ilustrimin teorik.

Trajtimi ekonometrik për marrjen e rezultateve sasiorë është bazuar mbi analizën e variancës

dhe analizën e regresionit log-log me OLS dhe bazën e të dhënave të kryqëzuara për testimin

e konvergjencës së pakushtëzuar si dhe më pas është shtrirë në analizën e të dhënave në panel

me GLS dhe LSDV për një përfaqësim sa më të mirë. Progami aplikativ ekonometrik është

përzgjedhur STATA_12 i cili ofron dhe testet për specifikimet e modelit.

Kufizimet e punimit

Ky studim trajton modele të rritjes ekonomike bazuar mbi analizën në kahun e ofetës pa u

ndalur në efektet afatgjata në kahun e kërkesës që ndikojnë në rritjen ekonomike të një vendi.

Të dhënat e marra në studim nuk janë të plota në sensin e shtrirjes në kohë duke mos formuar

seri të plota kohore për të gjitha vendet për periudhën e marrë në studim (1990-2011). Për

këtë mungesë është përdorur trendi i të dhënave për të njëjtin tregues por nga burime të tjera.

Gjithashtu, mungesa e plotë e disa të dhënave kushtëzon aplikimin e metodës së imputimit të

të dhënave sipas vlerësimeve subjektive të studiuesit. Kjo metodë influencon në rezultatet e

gjetura të modelimeve duke ulur shkallën e besueshmërisë të parametrave dhe të modelit në

përgjithësi.

XX

Ndërtimi i database për studimin empirik ishte i pamundur të ndërtohej vetëm me një burim

informacioni në përshtatje të periudhës së marrë në studim. Kjo tregon se të dhënat janë

krijuar mbi baza të ndryshme krahasuese si dhe për disa variabla janë përdorur tregues cilësor

që ruajnë shkallën krahasuese midis vendeve si dhe trendin e variablit por nuk thonë asgjë për

nivelin absolut të tyre.

Analiza ekonometrike është përdorur në funksion të vlerësimeve të rezultateve të pritura por

pa u ndalur në mënyrë të detajuar në shpjegime metodologjike të testeve të ndryshëm që

kryhen për vlefshmërinë dhe specifikimin e modeleve.

Përmbledhje e punimit

Në kapitullin e parë janë trajtuar modelet e rritjes ekonomike në afatgjatë nën këndvështrimin

e ofertës agregate. Fillimisht modeli Solow & Swan paraqet konceptin e konvergjencës në

terma të të ardhurave për frymë duke supozuar që burimet e rritjes janë ekzogjene dhe

shkuarja drejt gjendjes së pandryshueshme është funksion i nivelit fillestar të ardhurave për

frymë. Si rezultat i interpretimit më të mirë të të dhënave empirike teoria pasurohet me

modelet endogjene duke interpretuar se burimet e mundshme të rritjes janë edhe të natyrës

njerëzore dhe si të tillë ato mund të menaxhohen për të arritur një rezultat sa më të mirë.

Burime të tilla përcaktohen njohuritë e mishëruara në stokun e kapitalit fizik, kapitali human,

si dhe shpenzimet për K&Zh që firmat janë të nxitura të bëjnë për të qenë sa më kompetitive.

Studimi i modeleve nge tre hipoteza kryesore për sa i përket realitetit duke nxitur kërkimin

për studime empirike mbi konvergjencën nëpër botë.

Në kapitullin e dytë aspektit teorik i shtohen dy elementë mjaft të rëndësishëm të rritjes siç

janë Institucionet dhe Hapja Ekonomike. Për të kuptuar efektet dinamike të institucioneve në

ekonomi më parë është parë e nevojshme të trajtohet se çfarë janë institucionet, si janë

ndërtuar ato dhe në qëllim të kujt shfrytëzohen. Nga pikëpamja institucionale ekonomia

mund të shihet si një reagim kolektiv ndaj fenomeneve i bazuar mbi norma dhe rregulla që

vet shoqëria i imponon dhe pse mund të krijohen rrethe vicioze në zotërimin e pushtetit

institucional të prejardhur prej tyre. Forma e ndërveprimit të shoqërisë me institucionet

tregon se ato janë burime endogjene në terma të rritjes së të ardhurave për frymë duke

interpretuar dhe diferencat midis vendeve. Nga ana tjetër hapja ekonomike ka krijuar gjithnjë

e më shumë efekte pozitive në ekonomi duke ndikuar ndjeshëm në rezultate prandaj është

parë e rëndësishme të trajtohet. Hapja ndikon nëpërmjet shumë kanaleve në një ekonomi si

XXI

p.sh zgjerimit të tregut, absorbimit të teknologjive më të avancuara dhe eksperiencave të

vendeve të tjera në mënyrën e sjelljes, duke treguar se dhe këtu kemi efekte të endogjenizuara

mbi rritjen. Megjithatë, hapja ekonomike duhet menaxhuar me kujdes për të mos patur efekte

përkeqësësuese në ekonomitë në zhvillim.

Në kapitullin e tretë është bërë një përmbledhje e studimeve empirike më kryesore në

literaturën e konvergjencës duke hedhur dritë mbi metodat dhe variablat e marrë në studim

nga autorë të ndryshëm. Dhe pse hipoteza e konvergjencës pa kushte nuk është vërtetuar,

përsëri, kemi studime të shumta që tregojnë se disa vende, të përngjashme në disa

karakteristika, tregojnë përqasje ndaj konvergjencës në terma të të ardhurave për frymë duke

u emërtuar si “klub konvergjence”. Në këtë kapitull është parë e nevojshme të trajtohet

analitikisht dhe koncepti i konvergjencës beta dhe sigma, si dhe lidhjet shkakore midis tyre.

Konvergjenca beta është një tregues sasior i literaturës ekonomike mbi konvergjencën që

tregon shpejtësinë me të cilën vendet progresojnë drejt gjendjes së tyre të pandryshueshme.

Gjithashtu, në këtë kapitull është trajtuar dhe koncepti i procesit “catch-up” që tregon

mënyrën sesi vendet në zhvillim mund të arrijnë vendet e zhvilluara.

Në kapitullin e katërt, në mbështetje të qëllimit të këtij punimi, është parë e nevojshme të

trajtohen burimet e rritjes në Shqipëri pas viteve 1990 e në vazhdim duke sjellë studime nga

institucione dhe organizma kombëtarë dhe ndërkombëtarë si; BSH, BB, dhe FMN. Më pas

analiza vazhdon me një përshkrim të shkurtër të faktorëve të prodhimit, kryesisht faktorit

punë, i parë nën dinamikën e zhvillimeve tranzitore në Shqipëri si dhe është analizuar

fenomeni i papunësisë dhe puna e kualifikuar. Shqipëria si një vend në tranzicion shpreh

norma të larta rritje si rezultat i PTF, karakteristikë e vendeve në zhvillim, veçanërisht dhe e

vendeve të rajonit. Për këtë është parë e nevojshme të trajtohet koncepti teorik i PTF si dhe

burimet e rritjes nga ky tregues. Nga trajtimet teorike dhe studimet empirike PTF tregon se

nuk është një tregues i kufizuar si në përmbajtjen e tij dhe në formën në të cilën paraqitet

duke i vënë në vështirësi literaturën ekonomike për gjetur një përkufizim të vetëm dhe gjithë

përfshirës në të.

Në kapitullin e pestë është trajtuar natyra e tranzicionit në vendet e CEE si

përngjashmëritë/dallimet me vendet e Ballkanit Perëndimor për të krijuar një klub

konvergjence mbi këto vende. Të gjitha këto vende janë, ose kanë qenë pjesë e procesit të

para-anëtarsimit në BE. Elementë si Acqius communautaire, PSA dhe MSA të prejardhur nga

XXII

Pakti i Stabilitetit dhe Rritjes, duke u asistuar dhe nga programi CARDS dhe IPA, si dhe

marrëveshja CEFTA, kanë dhënë rezultate në kuptimin e konvergjencës midis tyre.

Në kapitullin e gjashtë është ndërtuar analiza empirike me të dhënat e disponueshme duke

nxjerrë vlerësime sasiore mbi procesin “catch-up” dhe dy konceptet kryesore të

konvergjencës, beta dhe sigma. Modelimi regresiv është pasuruar me trajtimin e të dhënave

në panel duke ndërtuar dhe krahasuar modelet me efekte rastësore dhe efekte fikse si dy

modelimet më përfaqësuese për analizën teorike të marrë në konsideratë. Në këtë kapitull

ofrohen dhe sugjerimet (rekomandimet) e mundshme për përdoruesit potencial të këtij punimi

si stafi akademik, institucionet kërkimore shkencore si dhe strukturat vendim-marrëse në

politikat publike për një proces sa më të shpejt konvergjence.

- 1 -

Kapitulli I

1.Modelet e Rritjes Ekonomike

- 2 -

1.1. Neoklaskët dhe modelet e reja endogjene

Teoria dhe realiteti në aspektin e modelimeve të rritjes kanë shoqëruar njëri tjetrin hap pas

hapi duke mbështetur me fakte dhe zhvilluar hipoteza shpjeguese rreth interpretimit sa më të

mirë empirik. Autorët pranojnë dhe interpretojnë më së miri se rritja në afatgjatë është fryt i

rezultatit pozitiv që vjen nga oferta e stimuluar nga faktorët e prodhimit pasi pjesëmarrja e

kërkesës në ekuilibrin afatgjatë është parë më tepër në rolin e instrumenteve që përdoren për

të stimuluar rritjen në afatshkurtër3. Në këtë qëndrim orientimi i modelimeve mbetet

përgjithësisht në bazat mikroekonomike4 neoklasike duke interpretuar kombinimet optimale të

faktorëve në procesin agregat të prodhimit, por këndvështrimet ndahen në pikëpamjen e

kontributit që faktorët japin në këtë proces kompleks. Evolucioni ekonomik nxjerr në pah

gjithnjë e më shumë karakteristika të reja të faktorëve duke modeluar më mirë dhe rritur

vëmendjen mbi akumulimin dhe përdorimin optimal të tyre me qëllim maksimizimin e dobisë

shoqërore. Dhe pse baza e faktorëve të prodhimit mbetet puna dhe kapitali fizik, në to janë të

trupëzuara faktorë të tjerë me rëndësi të veçantë si intelekti, arsimimi, teknologjia,

eksperienca, vendim-marrja institucionale etj, të cilët sjellin dinamizëm në modelime duke i

bërë potencialisht të shpjegueshëm. Si rrjedhim modelimet e rritjes mund të shihen në dy

grupime kryesore; modelet e rritjes ekzogjene dhe modelet e rritjes endogjene.

1.2. Modelet e rritjes ekzogjene

Baza e këtyre modeleve është produktiviteti marxhinal rënës i kapitalit. Grupi i tyre

përfaqësohet nga modeli Solow & Swan dhe modeli Ramsey, Cass, Koopmans. Dallimi

kryesor midis tyre është se në modelin e parë norma e kursimeve merret konstante ndërsa në

modelin e dytë norma e kursimeve shihet në funksion të konsumit që individët kërkojnë të

optimizojnë.

3Nuk duhet konsideruar si një rregull universal pasi efekte afatgjata mund të shihen dhe në kërkesë.

4Të quajtur “Micro-fondation of Growth”.

- 3 -

1.2.1. Modeli Solow & Swan

Baza e modeleve të rritjes ekzogjene është ajo neoklasike ku rritja analizohet nga pikëpamja e

prodhimit. Solow (1956) dhe Swan (1956)5 arritën në përfundime interesante përsa i përket

rritjes afatgjatë. Duke u bazuar në kahun e ofertës, në funksionin e prodhimit, produkti

konsiderohet si rezultat i kombinimit të faktorit punë dhe stokut të kapitalit në një ekonomi, i

cili do të jetë i barabartë me totalin e të ardhurave të përftuara nga faktorët në një ekonomi të

mbyllur. Në modelin neoklasik është supozuar që tregjet vetpastrohen prandaj dhe nuk

pranohet fenomeni i papunësisë. Si rrjedhim niveli i punësimit është optimal dhe njësia

unitare e punës do të shprehet e njëtrajtshme si një mesatare e normuar e totalit dhe për

momentin po supozojmë një nivel të pandryshueshëm të faktorit punë, pra 0

L .

Të ardhurat6 e krijuara në një shoqëri ndahen në konsum dhe kursim, në bazë të prirjeve

marxhinale përkatëse. Duke e marrë të mirëqenë se norma kursimit është konstante në kohë,

kursimet do të ishin të barabarta me pjesën e të ardhurave të përcaktuar nga prirja marxhinale

për kursim. Nëse funksioni i prodhimit do të shprehej si:

)L;F(K=Y tt 1. 1

...atëherë niveli i kursimit do të ishte )L;sF(K t ku s është prirja marxhinale për kursim. Për

një ekonomi të mbyllur pranohet që investimet barazojnë kursimet të cilat nuk janë gjë tjetër

veçse ndryshimi i kapitalit fizik në çdo kohë. Përdorimi i stokut të kapitalit nga ana tjetër sjell

amortizim të tij, i supozuar konstant në kohë. Pra, shtimi i stokut të kapitalit do të ishte ajo

pjesë e investimeve që mbetet pasi të kemi zbritur amortizimin.

ttt KLKsFK -);(

1. 2

Supozimi kryesor i modelit Solow & Swan është se kapitali shpreh produkt marxhinal rënës

dhe kjo nënkupton që produkti nuk mund të rritet pafundësisht. Kështu funksioni i prodhimit,

5Robert Solow dhe Trevor Swan punuan për të njëjtin model të pavarur nga njëri tjetri.

6Mund të abstragojmë nga sektori shtetëror për momentin.

- 4 -

nën supozimin e faktorit punë konstant, do të jetë i vazhdueshëm monoton rritës dhe konkav7

me rritjen e kapitalit. Nga ekuacioni 1.2 mund të arrihet në përfundimin se kur:

KLKsF );( 1. 3

... kapitali ka arritur në ekuilibër duke mbetur i pandryshuar në kohë, pra 0

K . Analiza e

mësipërme ilustrohet më mirë në diagramën e paraqitur tek figura 1.1.

Figura1. 1 Kthimet në rënie të kapitalit

Kapitali do të rritet deri kur kursimet të jenë më të larta se amortizimi dhe këtë e bën të

mundur vetëm nivel më i lartë të ardhurash. Ekuilibri do të arrihet në nivelin K*. Në këtë

nivel kapitali mbetet i pandryshueshëm dhe kjo është quajtur “Gjendja e pandryshueshme”.

Në nivelin K0 kursimet janë më të larta se amortizimi dhe për rrjedhim të ardhurat do te rriten

sespse kapitali po rritet. I njëjti arsyetim por me kah të kundërt do të ishte për nivelin K1 të

kapitalit.

Në K* kapitali mbetet i pandryshueshëm dhe për rrjedhojë prodhimi mbetet i

pandryshueshëm. Në këtë pikë të ardhurat në kohë mbeten të pandryshuara. Të ardhurat nuk

ndryshojnë sepse stoku i kapitalit mbetet i pandryshuar, sepse kursimet janë po aq sa dhe

amortizimi i kapitalit. Edhe nëse norma e kursimit rritet, përsëri efekti në rritje do të jetë i

7I lugët.

Kursimi=s’F(K;L)

K

Kapitali

Amortizimi=δK

K*

Kursim; Amortizim

K0K1

Ndryshimi pozitiv i kapitalit në

kohë

K

- 5 -

përkohshëm. Kapitali do të arrijë një nivel më të lartë të gjendjes së pandryshueshme, por

rishtazi rritja do të konvergjojë në zero.

Nëse do ti kthehemi funksionit të prodhimit me karakteristikat e sipërpërmendura do të

kuptonim se të ardhurat do të rriteshin në kohë për aq sa dhe kapitali do të rritej. Që do të

thotë se derivati i parë i funksionit të prodhimit për kapitalin do të ishte:

t

K

tY

)LF(K;1. 4

Nga ekuacioni 1.4 kuptojmë se të ardhurat për frymë do të mbeten të pandryshuara kur

kapitali mbetet konstant. Pra, nëse kapitali ka arritur në një gjendje të pandryshuar dhe të

ardhurat do të mbeten të pandryshuara në kohë 0

Y . E thënë ndryshe, një ekonomi me

karakteristika të tilla nuk parashikon rritje në afatgjatë. Ende nuk kemi treguar cila është

forma funksionale e funksionit të prodhimit dhe teoria parashikon rritje zero në afatgjatë!

1.2.2. Rritja e popullsisë

Rritja e popullsisë ndikon në ofertën e tregut të punës. Një përafrim i mirë do të ishte që

faktori punë do të rritej me të njëjtën normë si dhe popullsia dhe pse duhet të përjashtojmë

vërtetësinë absolute të këtij supozimi. Nisur nga Harrod (1939)& Domar (1946) modeli

Solow&Swan supozon se tregu i punës tregon një normë rritje konstante të ofertës. Kërkesa

për punë është e derivuar nga kërkesa për të mira dhe shërbime që ka shoqëria dhe si e tillë

ajo gjenerohet nga nevoja për të prodhuar. Kështu funksioni i prodhimit Y=F(K;L) indukton

dhe kërkesën për punë në një moment të caktuar.

Nga ana tjetër oferta e punës përfaqësohet nga familjet. Ata ofrojnë sasinë e punës në bazë të

pagës, megjithatë kjo anashkalohet nën supozimin që oferta është inelastike. Duke pranuar

supozimin që tregjet pastrohen ne do të themi që oferta barazohet me kërkesën. Për këtë

mjafton të përcaktojmë ofertën në tregun e punës dhe kemi gjetur nivelin e kërkuar (përdorur)

të faktorit punë në prodhim. Duke konsideruar funksionin e ofertës në varësi të kohës t, ne do

të pranojmë që tLLn

tregon normën e rritjes në përqindje të faktorit punë, të njëjtë me

normën e rritjes së popullsisë. Raporti tL1 mund të shkruhet si derivati i parë i tLln dhe

kështu do të kishim:

- 6 -

tLLLn t

ln 1. 5

Duke zgjidhur ekuacionin diferencial 1.5 ne do të përcaktonim dhe ofertën e punës e cila

gjeneron forca të reja me kalimin e kohës dhe do të ishte e shprehur nga:

ntt eLL 0 1. 6

Rritja e popullsisë bën që analiza e rritjes së të ardhurave të kalojë në terma për frymë duke

shprehur se kapitali për frymë tashmë do të jepej nga:

ntt

teL

Kk

0

1. 7

Kështu niveli i prodhimit për frymë do të ishte )(0

ttntkfy

eL

Y dhe kursimet për frymë do

të jepeshin nga )( tksf . Ndërsa kapitali K do të rritej me:

);( 0nteLKsFK

1. 8

Nëse do të konsiderojmë derivatin e ekuacionit 1.7 për kohën t do të kishim:

t

t

t

t

ttttt nk

L

K

L

LKLKk

21. 9

Duke përdorur ekuacionin 1.8 tek 1. 9 si dhe duke konsideruar normën e amortizimit do të

kishim:

tn)k(-)(

tt ksfk 1. 10

Si përfundim 0

tk vetëm kur tt knksf )()( . Ky rezultat tregon që rritja e kapitalit për

frymë do të shkojnë drejt gjendjes së pandryshuar në afatgjatë.

- 7 -

1.2.3. Kushtet e nevojshme të modelimit në përcaktimin e formës funksionale

Për të patur një tablo më të qartë të supozimeve bazë të modelit neoklasik Inada (1963)

ndërtoi kushtet e nevojshme që duhet të plotësojë modeli duke marrë emërtimin “Kushtet

Inada”. Gjashtë kushtet janë:

I. Vlera e funksionit F(K;L) është zero për K=0 ose L=0

II. Funksioni është i vazhdueshëm dhe i derivueshëm në çdo pikë të

tij: L)F(K; RK dhe );( LKF

III. Funksioni është monoton rritës: 0 KF dhe 0/ LF

IV. Limiti i derivatit të parë shkon drejt infinitit kur variabli shkon drejt

zeros: ∞+L)F(K;Lim0→K

V. Limiti i derivatit të parë shkon drejt zeros kur variabli shkon drejt

infinitit: 0L)F(K;Lim∞→K

VI. Derivati i dytë është monoton rënës (konkav): 0/2 KF dhe 0/2 LF

Supozimet më të rëndësishme që Inada vuri në dukje janë 4) dhe 5) pasi ato tregojnë se rritja

do të fillojë potenciale dhe do të mbarojë zbehtësisht.

Gjithashtu Solow (1957) përcaktoi formën më të përshtatshme funksionale Cobb-Douglas:

1ttt LKY 1. 11

ku funksioni është homogjen i gradës së parë që do të thotë se );();( LKFLKF . Nën

supozimin e punësimit të plotë dhe të ofertës inelastike, si faktori punë dhe faktori kapital, në

çdo kohë do të shpërblehen sipas produkteve marxhinale përkatës, që do të thotë pagë reale

dhe interes real duke supozuar çmime konstante. Në të vërtetë këto dy supozime, si pastrimi i

tregjeve dhe nivel konstant i çmimeve, janë konsideruar si pika e dobët e modelit neoklasik.

Sardadvar (2011) duke ju referuar dhe Krelle (1988), tregon se një nivel konstant i prezencës

së monopoleve në tregje ndryshon rishpërndarjen (shpërblimin) e faktorëve dhe gjithashtu

normën marxhinale të kursimit duke ndryshuar rezultatet numerike por përsëri nuk ka efekte

domethënëse në përfundimet kryesore të modelit. Ndërsa ndryshimi i nivelit të çmimeve nuk

ka rëndësi të madhe në afatgjatë kur luhatshmëritë e tyre janë mbajtur nën kontroll.

- 8 -

1.2.4. Rritja e të ardhurave me rritjen e popullsisë

Duke konsideruar ekuacionin 1.10 do të përftonim të ardhurat për frymë të barabarta me

ky 1. 12

Në gjendjen e pandryshueshme niveli i kapitalit për frymë do të jepej si:

knsk )( 1. 13

Duke e zgjidhur do të merrnim që kapitali në gjendjen e pandryshuar do të jetë i barabartë

me:

1

1

*n

sk 1. 14

Atëherë të ardhurat për frymë në gjendjen e pandryshuar do të konvergjojnë në nivelin e:

1

1

*

n

sy 1. 15

Nga ekuacioni 1.15 arrijmë në përfundimin se niveli i të ardhurave për frymë do të

konvergjojë drejt gjendjes së pandryshuar. Norma e kursimeve, norma e amortizimit, dhe

norma e rritjes së popullsisë janë supozuar konstante dhe kjo tregon që dhe niveli i të

ardhurave për frymë do të jetë konstant.

Nëse do të kërkojmë rritjen e të ardhurave në gjendjen e pandryshuar do të kishim:

tt

t

t Ln

sY

n

s

L

Y

1

1

*1

1

1. 16

Nëse derivojmë ekuacionin 1. 16 si dhe konsiderojmë 1. 5 dhe 1. 6 do të marrim:

nL

L

Y

Y

tt

*

*1. 17

- 9 -

Ky përfundim është mjaft interesant pasi interpreton dhe pse një vend ka rritje ekonomike

përsëri nuk mund të themi se të ardhurat për frymë janë rritur. Kjo ndodh sepse norma e

rritjes së popullsisë ul nivelin e kapitalit për frymë dhe për rrjedhojë dhe nivelin e të

ardhurave për frymë.

1.2.5. Ndryshimi teknologjik

Teknologjia8, burim i përmirësimit cilësor dhe sasior i të mirave të konsumit, është supozuar

të jetë neutrale dhe ekzogjene në prodhim. Solow (1957) duke studiuar të dhënat për

ekonominë e SHBA gjatë periudhës 1909-1949 vlerësoi se teknologjia influencon produktin,

por jo pjesëmarrjen e faktorëve të prodhimit në produkt. Produkti marxhinal i kapitalit mbetet

i pandryshuar nga përmirësimet teknologjike të cilat mbeten ekzogjene, ose të pa

influencuara nga norma e kursimit apo ndonjë variabël tjetër që konsiderohet në model. Përsa

i përket formës funksionale të funksionit agregat të prodhimit, futja e variablit teknologji

krijon tipe të ndryshme funksionesh brenda llojit por në rastin e Cobb-Douglas nuk ndryshon

analizën dhe pse vlera absolute mund të jetë e ndryshme. Në fakt zgjedhja e funksionit Cobb-

Douglas nuk është rastësore. Kjo formë përfaqëson më së miri “kushtet Inada” dhe nën

supozimin e të ardhurave konstante të shkallës supozimi i produktit marxhinal rënës

funksionon mirë. Ndryshimi teknologjik mund të shihet si një shumëfishues i faktorit punë

Y=(K;AL)9 duke ndjekur vlerësimin për njësi të punës efektive, si një shumëfishues kapitalit

duke rritur produktivitetin për çdo njësi stok të kapitalit në prodhim Y=F(AK;L)10, ose mund

të jetë një shumëfishues i kombinimeve të faktorit punë dhe kapital në prodhim

8Solow e ka përcaktuar si “Ndryshimi Teknik”.

9 Ky tip funksioni është quajtur “Neutraliteti Harrod-ian”. Harrod përkufizoi novacionet si neutraliteti Harrod

nëse pjësëmarrja relative i inputeve (K*F’)/(L*F’) mbetet e pandryshuar për një nivel të pandryshuar të

raportit kapital/output. Sipas këtij përkufizimi funksioni i prodhimit merr formën Y=F[K, L*A (t)].

10Solow përkufizoi ndryshimin teknologjik neutral nëse pjesëmarrja relative e inputeve ( L*F’/K*F’) mbetet e

pandryshuar për një vlerë të dhënë të raportit punë/output. Ky përkufizim mund të shprehet duke përdorur

funksionin e prodhimit Y=F[K*A(t),L]. Ky funksion prodhimi është quajtur “kapital shtesë” sepse

përmirësimet teknologjike rrisin produktin në të njëjtën mënyrë si dhe shtimi i kapitalit.

- 10 -

Y=AF(K;L)11. Tekonologjia supozohet të rritet me një normë konstante në kohë e cila

paraqitet si:

gtt e=A 1. 18

... dhe puna efektive do të shprehej si:

g)t(n0tt eL=LA 1. 19

Duke ju referuar Neutralitetit Harrod-ian të këshilluar nga Barro dhe Sala-I-Martin (1995;

2004) dhe Acemoglu (2000), funksioni i prodhimit do të paraqitej si:

1)( tttt LAKY 1. 20

Kombinimet e ekuacioneve 1.8; 1.912 si dhe 1.19; 1.20, si dhe duke konsideruar normën e

amortizimit do të gjenim se kapitali për kapitali për punë efektive do të ndryshonte në kohë

si:

ttt kgnksfk~

)(-)~

(~

1. 21

... ose

kgnksf~

)()~

( 1. 22

Ekuacioni 1.21 tregon se kapitali për punë efektive do të mbetej i pandryshuar në kohë kur

kursimet kompensojnë amortizimin, rritjen e popullsisë, dhe shoqërojnë ndryshimet

teknologjike, që do të thotë se të ardhurat për punëtor efektiv do të konvergjojnë në nivelin e

gjendjes së pandryshueshme, por të ardhurat për punëtor (frymë) do të rriteshin me një normë

(g), aq sa dhe efektiviteti i punës rritet. Tendenca e produktit marxhinal rënës do të

11Ky tip funksioni është quajtur “Neutraliteti Hick-sian”. Hicks tha se risitë teknologjike janë neutrale nëse

norma e produktit marxhinal mbatet e pandryshuar për një raport të dhënë kapital/punë. Kjo karakteristikë

korrespondon me një rirenditje të izokuanteve prandaj funksioni i prodhimit mund të shkruhet edhe si Y=

A(t)*F(K, L).

12Me shtimin e efiçencës kursimet do të ishin

tgn

tgn

tgn eL

eL

eL

KsFgnkk

)(0

)(0

)(0

;)(.

- 11 -

kundërshtohej nga norma e ndryshimit teknologjik dhe, për më tepër, do të siguronte dhe

rritje të vazhdueshme.

Në rastin Cobb-Douglas do të jetë:

ttt kgnksk~

)(-~~

1. 23

Gjendja e pandryshueshme e kapitalit për punëtor efektiv do të ishte:

1

1

*~

gn

sk 1. 24

... dhe të ardhurat për punëtor efektiv:

1

1

*~gn

sy 1. 25

Ekuacionet 1.23 dhe 1.24 përmbajnë termin g duke treguar se këto vlera janë në varësi të

ndryshimt teknologjik. Duke konsideruar shndërrimet që përdorëm në ekuacionet 1. 16 dhe

1.17 por duke shtuar dhe ndryshimin teknologjik do të shohim se rritja e të ardhurave në këtë

rast do të ishte:

ngY

Y

t

*

*1. 26

... e përkthyer në terma për frymë y = (Y/L) do të kishim:

gty

y

)(*

*1. 27

Pra futja e teknologjisë në model sjell rritje të të ardhurave për frymë por ndryshimet

teknologjike nuk prekin procesin e prodhimit dhe në këtë mënyrë rritja është ekzogjene. Ajo

nuk mund të influencohet nga politikat ekonomike por ofrohet si një e mirë publike ku

gjithkush, herët a vonë, mund të përftojë.

- 12 -

Gjithashtu, një tregues i rëndësishëm në gjendjen ekuilibër është norma e kursimeve. Ajo

influencon ekuilibrin me të njëjtin kah lëvizës. Nëse është e mundur të rritet norma e

kursimeve, akumulimi i kapitalit do të rritet duke nxitur rritje të normave të rritjes në

afatshkurtër si dhe duke zmadhuar nivelin e gjendjes së pandryshuar në afatgjatë por përsëri,

rritja do të konvergjojë në normën e ndryshimit teknologjik.

1.3. Modeli Ramsey-Cass-Koopmans

Modeli Ramsey (1928), Cass (1965), Koopmans (1963) është trajtuar dhe nën teorinë e

kontrollit optimal13. Në këtë model supozimi kryesor që modifikohet tek modeli Solow &

Swan në shtimin e problemit është se norma e kursimeve nuk merret konstante por ajo

përcaktohet nga zgjedhja që bëjnë individët racional për të optimizuar dobinë e përftuar nga

konsumi në çdo kohë duke përdorur normën e skontos sociale për të aktualizuar vlerat e

dobisë. Si rezultat krijohet një funksion “lumturie” për të cilin kërkohet maksimizimi i tij i

shprehur nga:

0

)()( dtecUW tnt

1. 28

... ku tregon normën e skontos sociale për aktualizimin e dobisë së përftuar nga konsumi në

kohë, dhe n është norma e rritjes së popullsisë.

Një tregues shumë i rëndësishëm që ndikon në përcaktimin e ekuilibrit në këtë model është

“Elasticiteti Ndërkohor Konstant i Zëvendësimit” , i cili tregon gadishmërinë që kanë

individët për të shtyrë konsumin në kohë dhe duke e vlerësuar si kosto oportune të konsumit

aktual të munguar. I lidhur me këtë tregues është “Elasticiteti i Dobisë Marxhinale” , i

përftuar nga një funksion i paraqitur si:

1

1)(

1ccU ku 0 1. 29

Ky funksion është ndërtuar të jetë i vazhdueshëm dhe i derivueshëm në çdo pikë të tij dhe

konkav. Kështu që dobia marxhinale paraqitet rënëse ose, 0>(c)U' dhe 0<(c)'U' si dhe

13Shtojca A.

- 13 -

)('lim0

cUc

dhe 0)('lim

cUc

. Këtu duhet shtuar se dhe pse dobia marxhinale shkon drejt

zeros, përsëri niveli i konsumit mbetet pozitiv 0lim

tt

c .

Vlera të larta të “Elsticitetit të Dobisë Marxhinale” do të tregojnë se ndryshimi negativ (%) i

dobisë marxhinale është më i ndjeshëm ndaj një ndryshimi pozitiv (%) në konsum. Një rënie

e ndjeshme në dobi do të bënte që konsumi të shtyhet në kohë dhe për rrjedhojë kursimi do të

jetë në norma të larta. Duhet theksuar se “Elasticiteti i Dobisë Marxhinale” dhe “Elasticiteti

Ndërkohor Konstant i Zëvendësimit” janë të lidhur në mënyrë inverse me njëri tjetrin 1

Ky tregues është i ndjeshëm ndaj normës së kthimit të aseteve të zotëruara nga individët duke

përcaktuar efektin e të ardhurave dhe efektin e zëvendësimit. Mbizotërimi i efektit të të

ardhurave bën që individët të rrisin konsumin e tyre duke ulur normat e kursimit, ndërsa

mbizotërimi i efektit të zëvendësimit tregon se individët do të rrisin kursimet e tyre. Kjo

analizë është shumë e rëndësishme pasi përcakton dhe gjendjen e pandryshueshme në këtë

model. Zgjidhja e funksionit Hamilton-ian duke respektuar kushtet kufizuese tregon se ecuria

e konsumit për frymë (efektive) në kohë do të jepej nga:

gkfgc

c

c

c

)~

('1

~

~1. 30

Nga krahu tjetër, prodhuesit kërkojnë të zgjidhin problemin e maksimizimit të fitimit duke

optimizuar prodhimin mbi bazën e kapitalit (kursimeve) të vënë në dispozicion nga individët,

ashtu si dhe në modelin Solow, që do të thotë se:

ttt ckgnkfk ~~)()

~(

~

1. 31

Zgjidhja e sistemit të ekuacioneve 1.30 dhe 1.31 tregon se arrihet një nivel i gjendjes së

pandryshuar ku kapitali për frymë (efektive) dhe konsumi për frymë (efektive) rriten me një

normë konstante në kohë, normën e ndryshimit teknologjik.

Ekuilibri i gjendjes së pandryshueshme varet mbi të gjitha nga treguesit dhe . Nëse

individët nuk janë të gatshëm të shtrinë konsumin e tyre në kohë kjo tregon se kanë vlera të

ulëta të dhe se konsumi aktual është i lartë duke përkeqësuar kursimet. Ky fenomen

- 14 -

vërehet tek vendet e varfëra ku norma e konsumit është shumë e lartë dhe për rrjedhojë

kursime dhe rritje e ulët.

Figura 1.2 paraqet ekuilibrin e arritur në këtë model. Kurba e lakuar tregon kombinimet e

mundshme midis kapitalit dhe konsumit për të cilat kapitali mbetet i pandryshuar në kohë.

Drejtëza vertikale tregon nivelin e kapitalit për të cilin konsumi mbetet i pandryshuar në

kohë. Pikëprerja e tyre tregon dhe gjendjen e pandryshuar dhe vlera të ndryshme të do të

sjellin nivele të ndryshme ekuilibri e cila do të vendoset në të majtë të “golden rule” (Phelps,

1966) nga padurimi i konsumatorëve duke aktualizuar me anë të normës së skontos sociale

konsumin optimal.

Figura 1. 2 Ekuilibri në gjendjen e pandryshueshme në modelin Ramsey

Ky model mbështet të njëjtat përfundime si dhe modeli Solow&Swan me të vetmen diferencë

që reagimi ndaj konsumit në kohë sjell nivele të ndryshëm të gjendjes së pandryshuar. Duhet

theksuar fakti se dhe pse përfundimet janë të njëjta, fuqia e interpretimit dhe argumentimit në

këtë model është më e madhe.

1.4. Përfundimet e nënkuptuara të modelit neoklasik

Përfundimet e Solow & Swan ka qenë dhe ende mbeten në qendër të debatit, si mbi

supozimet mbi të cilat ndërtohet modeli, ashtu dhe në vërtetimin empirik të realitetit.

Megjithatë, modeli Solow & Swan ka një potencial interpretues të rritjes ekonomike. Edhe

pse modeli Solow ka kufizime ai ndryshoi mënyrën e të menduarit rreth rritjes ekonomike

0~

k

k~k* kgold

c~

cgold

0~

c

Gjendja e pandyshueshme

)~

(~ kc

- 15 -

(Lucas, 1988). Thelbi i teorisë mbetet produkti marxhinal rënës dhe të ardhurat konstante të

shkallës për funksionin e prodhimit. Në studimin e tij Solow (1957) trajtoi të dhënat14 për

SHBA në intervalin kohor 1909-49 për të arritur në përfundime të cilat mbështesnin teorinë.

Modeli nënkupton se:

- Vendet në afatgjatë do të konvergjojnë në terma të rritjes së të ardhurave për frymë në

normën e ndryshmit teknologjik ekzogjen.

- Me norma të njëjta kursimesh dhe rritjes së popullsisë, në afatgjatë, vendet do të

konvergjojnë në terma të ardhurave për frymë.

- Rritja e normës së kursimeve zmadhon nivelin e gjendjes së pandryshuar në terma të

të ardhurave për frymë por ajo nuk ndikon rritjen në afatgjatë.

Modelim më i mirë vjen nga Ramsey-Cass-Koopmans i ndërtuar mbi prirjet racionale të

individëve konsumatorë me qëllim maksimizimin e dobisë. Dhe ky model tregon se vlera të

larta të “Elasticitetit Ndërkohor Konstant të Zëvendësimit” sjellin nivele të ulëta ekuilibri të

të ardhurave për frymë pasi konsumatorët janë pak të gatshëm të shtyjnë konsumin e tyre në

kohë. Kjo tregon që norma e kursimit humb fleksibilitetin e saj për tu rritur dhe nënkupton që

ekonomi të varfëra janë të destinuara të mbesin të tilla për shkak të nevojshmërisë së

normave të larta të konsumit.

Modeli nënkupton se:

- Ekziston një nivel i pandryshueshëm i rritjes së të ardhurave për frymë në afatgjatë,

rritje kjo e prejardhur nga ndryshimi teknologjik ekzogjen.

- Mund të shihen diferenca në të ardhurat për frymë në gjendjen e pandryshuar. Kjo

diferencë është e derivuar nga ndryshimi i normës së kursimeve dhe se shoqëritë më

të varfëra duhet të sakrifikojnë më shumë tek konsumi aktual për të arritur shoqëritë e

pasura.

1.5. Konvergjenca

Të tilla përfundime, si në modelin Solow & Swan dhe në modelin Ramsey-Cass-Koopmans,

sugjerojnë konvergjencë. Cilido qoftë niveli aktual i kapitalit për frymë, efekti i produktit

14Duke veçuar sektorin bujqësor.

- 16 -

marxhinal rënës tregon konvergjencë drejt gjendjes së pandryshuar, ose më saktë ritmi i

rritjes do të jetë konstant dhe i prejardhur nga ndryshimet teknologjike ekzogjene.

Në rastin e modelit Solow&Swan mund të interpretojmë se në kushte të tjera të

pandryshuara, vendet e prapambetura, në një periudhë tranzitore mund të kenë rritje më të

lartë dhe nivel më të ulët të kapitalit për frymë por në afatgjatë ato do të konvergjojnë në të

njëjtin nivel të vendeve të pasura, duke bërë të mundur dhe realizimin e të ashtuquajturit

procesi “catch-up” (Abramovitz, 1986). E thënë ndryshe, vendet e varfëra do të arrijnë vendet

e pasura pavarësisht nivelit fillestar duke pranuar “konvergjencën pa kushte”.

Në figurën 1.3 shprehet se në nivelin k0 (vendi i varfër), si rrjedhim i produktit marxhinal më

të lartë, komponenti tranzitor i rritjes15 është më i lartë se në nivelin k1 (vendi i pasur). Në

afatgjatë shkon drejt zeros sa më shumë të rritet kapitali për frymë dhe konvergjenca absolute

do të jetë në nivelin e k*. Komponenti tranzitor i rritjes lidhet me produktivitetin e kapitalit i

cili përshpejton rritjen.

Figura 1. 3 Konvergjenca e pakushtëzuar në modelin Solow & Swan

15Diferenca midis (n+g) dhe normës së rritjes (kursimeve) aktuale.

(n+δ+g)

Komponentitranzitor irritjes

Kapitali për frymë

sf(k)

kk k

Vendi i varfër

Vendi i pasur

Rritjapërfrymë

- 17 -

Modeli, pavarësisht burimit të rritjes nga ndryshimi teknologjik ekzogjen, shpreh se ka një

gjendje të pandryshueshme të kapitalit dhe të ardhurave për frymë ku rritja e tyre është po me

të njëjtat norma sa dhe rritja e teknologjisë. Ekonomia mund të kalojë në gjendje tranzitore

duke tentuar të rrisë të ardhurat për frymë nëpërmjet rritjes së normës së kursimeve por

përsëri, nën supozimin e produktit marxhinal rënës, konvergjenca e pakushtëzuar drejt

gjendjes së pandryshuar do të jetë e pashmangshme!

Përfundimet modifikohen në modelin Solow & Swan nëse pranojmë se norma e kursimeve

mund të jetë e ndryshme në vende të ndryshme, ose vende të ndryshëm shprehin variacion në

gatishmërinë për të shtrirë konsumin në kohë. Mankiw-Romer-Weil janë të qartë në

shpjegimin e tyre duke treguar që:

“Modeli Solow nuk predikon konvergjencë, ai nënkupton vetëm që niveli i të ardhurave për

frymë për një vend të dhënë konvergjon në vlerën e gjendjes së pandryshuar të këtij vendi.

Me pak fjalë, modeli Solow&Swan nënkupton konvergjencë vetëm pasi të jenë kontrolluar të

gjithë përcaktuesit e gjendjes së pandryshueshme, një fenomen që mund të quhet

konvergjenca e kushtëzuar”16 .

Figura 1. 4 Konvergjenca e kushtëzuar në modelin Solow&Swan

16Mankiw;Romer;Veil, (1992, f. 422).

(n+δ+g)

Kapitali për frymëK*pasurK*varfër

Vendi i varfër

Vendi i pasur

Rritjapërfrymë

)k~

f(s 1

)k~

f(s 0

- 18 -

Pra vendet do të konvergjojnë drejt gjendjes së pandryshueshme të përcaktuar nga norma e

kursimeve përkatëse apo nga elasticiteti ndërkohor i zëvendësimit i sugjeruar nga modeli

Ramsey-Cass-Koopmans dhe kjo tregon se jo domosdoshmërish vendet e varfëra do të rriten

më shpejt se vendet e pasura gjatë periudhës tranzitore, apo dhe të arrijnë nivelin e tyre të të

ardhurave për frymë.

Norma e rritjes tashmë varet nga distanca nga gjendja e pandryshuar. Duke supozuar

svafër<spasur do të kishim një paraqitje të diagramës në figurën 1.4. Dhe pse me nivel të njëjtë

të kapitalit vendet që kanë kursime më të larta do të kenë dhe rritje më të lartë si dhe nivel

ekuilibri më të lartë. Ose vendet e varfëra do të kenë norma të ulëta rritje sepse ndodhen më

afër gjendjes ekuilibër se vendet e pasura. Pra aftësia për të rritur kursimet ndihmon një

ekonomi për tu zhvilluar më shumë duke treguar se konvergjenca në këtë rast “kushtëzohet”.

Në këtë rast vendet konvergjojnë drejt gjendjes së pandryshuar përkatëse.

1.6. Modelet e rritjes endogjene

Modeli neoklasik i bazuar mbi produktivitetin marxhinal rënës dhe konvergjencën nuk po

vërtetohej në të dhënat globale. Dyshime të forta u vunë mbi faktin se teknologjia, ose ajo

çfarë përfaqësohej prej saj, mund të ishte ekzogjene. Vende të ndryshëm që kishin arritur

pragun e vendeve në zhvillim po tregonin se akumulimi i kapitalit, politikat institucionale dhe

inovacionet ishin disa nga treguesit që bënin të mundur përshpejtimin e rritjes dhe procesin

“catch up”, por vende të tjera të pazhvilluara nuk po arrinin të rriteshin duke shtuar gjithnjë e

më shumë hendekun me vendet e industrializuara. Të dhënat e Maddison (1982) tregonin se

norma e rritjes së të ardhurave ishte progresive për vendet lider të ekonomisë botërore për

periudha të ndryshme kohore.

Tabela 1. 1 Norma e rritjes së produktivitetit për vendet Lider

Vendet PeriudhaRritja mesatare vjetore

për orë pune (%)

Hollanda 1700-1785 -0,07

Mbretëria e Bashkuar 1785-1820 0,5

Mbretëria e Bashkuar 1820-1890 1,4

SHBA 1890-1979 2,3Burimi: (Maddison, 1982)

Të dhënat e BB për 1983 tregonin se ekonomitë e industrializuara kishin një mesatare të të

ardhurave për frymë në $10.000 dollar amerikan ndërsa India $240 dhe Haiti $270. Norma e

- 19 -

rritjes së GNP për 1960-80 ishte me një diversitet të konsiderueshëm midis vendeve të

ndryshëm. P.sh. India 1.4%, Egjyp 3.4%, Japonia 7,1% dhe SHBA 2.3%, ndërsa norma

mesatare e vendeve të industrializuara ishte 3.6%. Por kishte dhe skenarë më dramatik. Për

shembull, rritja e GDP në Angola ra nga 4.8% gjatë viteve 1960 në -9.2% në vitet 70, Irani

tregon rënie nga 11.3% në 2.5% për të njëjtën periudhë. Por vende të tjera si Siria treguan

rritje nga 4.6% në 10.0% dhe Indonezia nga 3.9% në 7.5%.

Gjatë viteve 1960-80 ndodhi dhe “mrekullia” e vendeve Aziatike. Të ashtuquajturit “Tigrat e

Azisë” vendet si Korea e Jugut, Taiwan, Hong Kong dhe Singapor, patën një rritje të të

ardhurave për frymë impresionuese me një mesatare rreth 7%.

Për një shpjegim më të mirë të realitetit lindën “teoritë e reja” të rritjes. Përgjithësisht këto

teori nisen mbi bazat neoklasike të Solow-Ramsey-Cass-Kompmans për shpjeguar çfarë

mund të jetë e pranueshme ose jo në modelin neoklasik. Mbi të gjitha, të gjithë

endogjenizojnë normën e rritjes së të ardhurave për frymë, pavarësisht konvergjencës ose jo

në afatgjatë.

1.6.1. Njohuria e trupëzuar në stokun e kapitalit

Ky model hedh poshtë produktivitetin marxhinal rënës të kapitalit fizik në ekonomi sipas

Romer (1986). Nëse funksioni agregat i prodhimit shpreh të ardhura konstante të shkallës,

nën supozimin e tregjeve konkurencial, norma e rritjes do të kompozohet totalisht nga norma

e inputeve të marra në studim. Duke ju referuar punës së kryer nga studiues të tjerë

(Kendrick, 1961) mbi kontabilitetin e të ardhurave, Romer (1986) pohon se norma e rritjes së

inputeve (puna dhe stoku i kapitalit) nuk janë të mjaftueshëm për të shpjeguar normën e rrijes

së outputit për periudhën 1929-69. Atëherë ndonjë formë inputi i paprekshëm futet në

funksionin e prodhimit që për Romer (1986) janë njohuritë. Firmat, nën presionin e

maksimizimit të fitimit, mund të krijojnë njohuri të reja nga të cilat përfitojnë individualisht,

si dhe përdorin efektet eksternale të të gjithë stokut aktual të njohurive17 në ekonomi në

funksionin e tyre individual të prodhimit. Kështu funksioni i prodhimit të një firme do të

ishte:

17Romer (1986) citon se jo gjithshka mund të patentohet prandaj ekziston një marzh që njohurinë e një firme

të përftohen dhe nga të tjerat.

- 20 -

);;( iii xVvF 1. 32

...ku iv përfaqëson njohuritë individuale të firmën dhe

N

i ivV1

përfaqëson stokun aktual

të njohurive në ekonomi. Ky tregues influencon produktivitetin marxhinal në aspektin social

duke sjellë të ardhura rritëse pasi njohuritë eksternalizohen në çdo firmë. Ndërsa

ix përfaqëson inputet e tjera që përdoren në prodhim që për momentin po i konsiderojmë

konstante. Për vlera të fiksuara të V dhe x funksioni i prodhimit është konkav në v për të bërë

të mundur ekuilibrin në tregun konkurencial. Por, në të kundërt, nëse lejojmë që V të variojë

me ndryshimin e v, dhe x konstant, funksioni shpreh konveksitet ose të ardhura rritëse të

shkallës. Funksioni i prodhimit mund të konvertohet vetëm në varësi të njohurive individuale

nëse do të konsideronim që V=Nv. Pra:

)();;();;( tiii vNvvfxVvF 1. 33

Njohuritë, si një formë bazë e të mirave kapitale, gjenerohen nga kërkimi teknologjik nën

supozimin e produktivitetit marxhinal rënës. Gjithashtu, në krijimin e njohurive të reja

shërbejnë dhe stoku aktual i njohurive që firma zotëron, dhe kjo formë funksionale mund të

shprehet si:

0);(

vIGv 1. 34

... I tregon burimet e investuara në sektorin teknologjik të cilat mund të shprehen dhe

tt cvI )( . Ky funksion është supozuar të jetë homogjen i gradës së parë dhe konkav në

v. Kjo do të thotë që rritja e burimeve për të investuar në njohuri të reja, të para si kosto

oportune e konsumit të munguar, rrit njohuritë por me ritme rënëse duke e konvergjuar tek

një vlerë e caktuar18. Dhe pse me produktivitet rënës ndryshimi i tyre në kohë do të kufizohej

nga një vlerë ω e shprehur si më poshtë:

v

Ig

v

v0 1. 35

18Është pak e vështirë të mendosh se njohuritë kanë arritur një gjendje të pandryshueshme ku stoku i tyre të

mos rritet.

- 21 -

Duke konsideruar një funksion dobie U(ct) ne mund të shtrojmë problemin e optimizimit të

problemit sipas formës:

Max dtecU tt

)(

Me kusht që:

t

tt

t

t

v

cvg

v

v )(0 1. 36

Dhe 0lim

ttt

v 1. 37

Ndërtimi i funksionit Hamilton-ian sipas formës:

t

tttttttt

v

cvgvcUvcH )();;( 1. 38

... do të përcaktojë zgjidhjen e problemit ashtu si dhe në modelin Ramsey-Cass-Kompmans,

me anë të një diagrame të paraqitur në figurën 1.5.

Figura 1. 5 Shtegu i rritjes në modelin Romer (1986)

tv

t

o

v

0

Shtegu i rritjes

- 22 -

Shtegu i rritjes do të jetë midis dy kurbave ku 0

v dhe 0

. Norma e rritjes nuk

konvergjon por do të jetë progresive sepse tashmë progresi teknologjik është endogjenizuar.

Njohuritë trupëzohen tek stoku i kapitalit fizik në ekonomi, dhe rritja e investimeve në

kapitalin fizik do të shoqërohet me rritje të njohurive të trupëzuara në to si rezultat i nxitësve

që firmat kanë nga konkurrenca. Efektet eksternale të njohurive në ekonomi bëjnë që rritja të

jetë eksplozive dhe të mos kemi një gjendje të pandryshuar. Këto janë arsyet pse norma e

rritjes po rritet gjithnjë e më shumë në vendet e industrializuara. Në këtë formë rritja

endogjenizohet dhe divergjencat në terma të të ardhurave për frymë janë më se të

kuptueshme. Për më tepër vendet e mëdha do të kenë rritje më të madhe pasi shtimi i

kapitalit është më i madh tek to duke pranuar efektet e shkallës.

Por Rebelo (1991) me modelin AK dhe Jones & Manurelli (1990) tregojnë se nuk është e

nevojshme për të patur të ardhura rritëse të shkallës për të treguar se rritja është endogjene

por mjafton të trajtohet konveksiteti i teknologjisë. Në këtë mënyrë mund të pranohet dhe

konkurenca perfekte në tregjet e kapitalit, dhe kapitali do të paguhej sipas produktivitetit

marxhinal që do të mbetej gjithmonë pozitiv.

1.6.2. Kapitali human

Arrow (1962) bën me dije se burimi i njohurive është të mësuarit. Por të mësuarit marrin

pjesë vetëm në momentin që ato kërkohen për të zgjidhur një problem gjatë aktivitetit prandaj

dhe përdor termin “learning by doing” i cili influencon në produktivitet. Në këtë kuptim,

ndryshimet teknike të Solow (1956;1957) nuk janë më ekzogjene, por ato influencohen si

rezultat i eksperiencës në prodhimin e të mirave kapitale nën efektin e “learning by doing”,

efekt që mbetet eksternalitet për firmën prodhuese. Në këtë mënyrë rritja e normës së

kursimeve do të influenconte produktivitetin pasi rrit njohuritë gjatë prodhimit të formave të

reja të kapitalit dhe si pasojë e saj produktiviteti marxhinal social nuk është rënës por rritës.

Nga pikëpamja e shpërblimt të faktorëve asgjë nuk ndryshon pasi ato vazhdojnë të paguhen

sipas produktivitetit marxhinal privat në efektin e konkurrencës në tregje.

Gjithashtu Uzawa (1965) tregon se njohuritë teknologjike mund të jenë të trupëzuara në

faktorin punë por ajo është fryt i të punësuarve në sektorin e edukimit i cili shpërndan dijet

njëtrajtësisht në të gjithë ekonominë. Sa më shumë të punësuar në edukim, si një formë

- 23 -

investimi në kapitalin human, aq më e lartë norma e rrijes së teknologjisë, e cila zgjeron

kapacitetet prodhuese, dhe për pasojë rritja konsiderohet endogjene.

Në fund vitet 80 duket se ekonomitë e avancuara, të klasifikuara nga BB, kanë norma rritje të

qëndrueshme në afatgjatë, fenomen që nuk vërehet tek vendet e varfëra. Vendet e varfëra

tregojnë një ecuri rritëse dhe rënëse të normave të rritjes. Por ka vende, si Korea, Taiwan,

Hong Kong dhe Singapori që tregojnë norma të qëndrueshme rritje gjatë 1960-80 mesatarisht

7.0% , normë kjo më e lartë se vendet e zhvilluara dhe norma e rritjes jo-sistematikisht lidhet

negativisht me normën e rritjes së popullsisë. Arsyet shpjegohen nëpërmjet futjes së kapitalit

human në model. çdo individ mund të konsumojë aftësitë e tij ose në prodhim ose në

përmirësim të tyre nëpërmjet investimit në kapitalin human (Lucas, 1988). Nëse

konsiderojmë (u) kohën e shpenzuar në prodhim, atëherë (1 - u) do të jetë koha e shpenzuar

në akumulimin e kapitalit human. Ky akumulim do ti përgjigjej një niveli fillestar h dhe

gjithashtu një termi 0 të konsideruar konstant.

)1( uhh

1. 39

... ose )1( uh

h

1. 40

Me këtë ekuacion (1.40) linear të normës së rritjes së kapitalit human Lucas (1988) mendon

se akumulimi i tij është aktivitet i shoqërisë19 dhe prandaj ekziston gjithnjë një nivel i caktuar

rritës i tij. Shtysat që gjeneratat e reja investojnë në kapitalin human janë sepse ato rrisin

kthimet nga përdorimi i tij në vendin e punës. Prandaj kapitali human rritet me një normë

pozitive )1( u . Fakti që çdo individ përdor nivelin e kapitalit human vetjak në prodhim

tregon efektet e brendshme (interne) të tij në prodhim. Duke qenë dhe aset i shoqërisë kapitali

human do të marrë pjesë dhe në produktin shoqëror si një vlerë mesatare e të gjithë

individëve të cilën po e shënojmë me LhhL

i ia duke pranuar se efektet e tij janë të

jashtme (eksternalitete). Në këtë mënyrë funksioni i prodhimit për frymë do të ishte:

19 Në dallim nga individi, i cili akumulon më shumë kapital human gjatë rinisë dhe duke ulur ritmin deri në

zero në fund të aktivitetit të tij.

- 24 -

ahuhAky 1)( 1. 41

... kuah paraqet eksternalitetin e kapitalit human në prodhim dhe niveli teknologjik A është

konsideruar një konstante. Lucas mendon se, përveç arsimit, mënyra më e mirë për të

trashëguar dhe akumuluar kapitalin human është nëpërmjet trajnimeve në punë dhe sipas

“learning by doing”. Niveli teknologjik nuk duhet kuptuar vetëm si “stok i njohurive”20 pasi

ato i përkasin të gjithë njerëzimit, por kjo diçka që bën dallimin në ndryshimin teknologjik

midis vendeve është eksternaliteti i kapitalit human i investuar në çdo vend.

Duke zgjidhur problemin e optimizimit tashmë me dy variabla gjendje21 ofrohet një gjendje e

pandryshuar ku të ardhurat për frymë rriten po me të njëjtin ritëm si dhe kapitali human. Futja

e kapitalit human rrit produktivitetin e faktorëve (puna dhe kapitali fizik) por jo pafundësisht,

duke i konvergjuar drejt një niveli të caktuar, megjithatë rritja e të ardhurave për frymë do të

ndjek një shteg pozitiv për aq kohë sa kapitali human rritet duke nënkuptuar konvergjencë

drejt një norme rritje të njëjtë me atë të kapitalit human. Vendet mund të paraqesin norma të

njëjta rritje të të ardhurave për frymë si rezultat i rritjes lineare të kapitali human, por nuk do

të ketë një konvergjencë midis tyre në të ardhura për frymë. Vendet me nivel më të lartë të

kapitalit human kanë dhe nivel më të lartë të ardhurave pasi produktiviteti i të dy faktorëve të

prodhimit (puna dhe kapitali fizik) është më i lartë, fakt ky që tregon se diferencat do të

ekzistojnë sepse ato varen nga kushtet fillestare të ekonomisë, por politikat e zhvillimit mund

të ndikojnë në procesin e rritjes duke stimuluar akumulim më të shpejtë të kapitalit human.

Ky model i përshtatet egzaktësisht të dhënave të SHBA ashtu si dhe Solow (1957) duke

koinçiduar si në ekuilibrin e gjetur ashtu dhe në rritjen e normës efiçente por në këtë rast

rritja endogjenizohet nëpërmjet futjes së kapitalit human në model.

1.6.3. Kërkim dhe Zhvillim

Romer (1990) mbështet sërish idenë se ndryshimi teknologjik është një e mirë publike por

çon më tej modelin e tij duke kërkuar burime të reja për gjenerimin e njohurive apo

20 Ky term mund të përputhet me A konstante në funksionin e prodhimit.

21 Ky term shpjegohet në shtojcën A.

- 25 -

ndryshimit teknologjik. Ai kritikon Solow (1956) dhe Arrow (1962), pasi mendojnë se

ndryshimi teknologjik nuk kërkon kompensim nga tregu duke e ndarë diskutimin në tre raste:

- Që ndryshimet teknologjike janë faktori kryesor për rritjen.

- Që ndryshimet teknologjike vijnë pasi aksionet e individëve reagojnë ndaj nxitësve të

tregut.

- Që teknologjia është një e mirë jo-rivale në konsum dhe institucionet mund të

ndihmojnë në uljen e kostove për prodhimin e saj.

Mos pranimi i rastit të dytë i bën këto modele më pak ilustrues. Fakti që ndryshimi

teknologjik është një e mirë publike konsideron papërjashtueshmërinë si dhe jo-rivalitetin

megjithatë, individët apo firmat kanë nxitës për të kryer kërkim në teknologji pasi ato

sigurojë përfitime individuale dhe kjo tregon përjashtueshmërinë e pjesshme e cila sigurohet

nëpërmjet të drejtave të pronësisë. Për më tepër njohuritë e reja nuk mund të nxjerrin

përfitimet e tyre në kushtet e konkurencës perfekte pasi rregulli kërkon që çdo faktor të jetë

shpërblyer me produktivitetin e tij marzhinal. Nëse do të marrim A si përfaqësuese e një të

mire publike dhe X të gjitha të mirat e tjera rivale dhe përjashtuese në prodhim do të kishim

që:

X

FX

A

FAXAF

);( 1. 42

Për këtë modeli supozon kushtet e konkurrencës monopolistike për sektorin teknologjik, i

ndryshëm nga sektori i të mirave të konsumit final ku pranohet ekzistenca e konkurrencës

perfekte.

Romer (1990), ashtu si dhe Lucas (1988), mendon se kapitali human përdoret në dy sektorë,

në krijimin e njohurive të reja nëpërmjet K&Zh e shprehur nga AH , si dhe në procesin e

prodhimit YH . Kjo tregon se kapitali human do të ishte:

YA HHH 1. 43

Krijimi i njohurive të reja që gjenerohet nga K&Zh për zgjerimin e produkteve të reja

divesifikuese do të ishte rezultat i përdorimit të kapitalit human AH , i nivelit aktual të

- 26 -

njohurive A, si dhe një parametër produktiviteti µ. Pra njohuritë në kohë do të ndryshonin

me:

AHA A

1. 44

...dhe rritja e nivelit teknologjik do të ishte:

AHgA

A

1. 45

Funksioni i prodhimit për të mirat e konsumit final do të bazohej mbi kapitalin human të

destinuar për prodhim YH , faktorin punë i cili supozohet me një ofertë inelastike L, si dhe të

mirat kapitale afatgjata të cilat përmbajnë të gjithë informacionin teknologjik të prejardhur

nga sektori i K&Zh. Këto të fundit vijnë të përfaqësuara nga:

1i i xAxK 1. 46

...ku A është niveli aktual i teknologjisë, x është sasia e të mirave afatgjata e derivuar nga

funksioni i kërkesës nën maksimizimin e fitimit në sektorin teknologjik si rezultat i pozitave

monopolistike, si dhe një koefiçent përpjestimor që tregon koston oportune të konsumit të

munguar për të prodhuar një sasi të të mirave afatgjata.

Në rastin e funksionit të prodhimit Cobb-Douglas do të kishim:

1

1),,(

A

iYY xLHxLHY 1. 47

... ose:

1

),,(K

LAAHxLHY YY 1. 48

Nga ekuacioni 1.46 kuptojmë se njohuritë futen të procesin e prodhimit duke influencuar

eksternalisht produktivitetin e faktorit punë dhe kapitalit human. Kjo rritje e produktivitetit, e

endogjenizuar nga implikimi i sektorit teknologjik, thyen konveksitetin dhe konvergjencën.

Për më tepër, nxitja e stokut të kapitalit fizik në një ekonomi do të shoqërohet patjetër me

rritje të nivelit teknologjik pasi firmat kërkojnë të maksimizojnë fitimet nëpërmjet K&Zh.

- 27 -

Gjithashtu, përdorimi i kapitalit human në K&Zh është faktor kryesor në rritje. Ai bën që

ritmet e rritjes të përshpejtohen duke nënkuptuar që ekonomitë e mëdha, apo dhe hapja ndaj

ekonomive të tjera si ndaj faktorëve ashtu dhe ndaj të mirave të konsumit, krijojnë avantazhe

të shkallës dhe për pasojë të rritjes. Diferencat në rritje midis vendeve duken qartësisht nga

niveli i kapitalit human i përkushtuar në këtë sektor. Fakti që K&Zh ka efekte eksternale në

ekonomi, si dhe efektet e monopolizimit të K&Zh, tentojnë të ulin alokimin optimal të

kapitalit human nga pikëpamja sociale. Për këtë, një problem themelor i politikave duhet të

jetë alokimi optimal i kapitalit human në sektorin teknologjik si p.sh, nëpërmjet

subvencionimit.

Grossman dhe Helpman (1991.b) janë në të njëjtën linjë me Romer (1990) për efektet që kanë

K&Zh në teknologji duke endogjenizuar rritjen. Ky proces krijohet nëpërmjet zgjerimit

horizontal të produkteve të diferencuara në shkallë cilësore nga sektori teknologjik i nxitur

për rritjen e fitimeve. Duke operuar në një treg oligopol konkurrues (Bertrand) firmat në nivel

mikro mund të realizojnë fitime të shpërndara në mënyrë rastësore ashtu si dhe ecuria e

krijimit të produkteve të reja, por në afatgjatë ato do të azerohen. Ky proces i krijimit të

produkteve të reja nëpërmjet K&Zh sjell të ardhura rritëse të shkallës në prodhim që

iterpretohet në rritje të vazhdueshme.

Aghion dhe Howitt (1992) përdorin termin “creative destruction”22 nga Schumpeter (1942)

për të treguar se firmat përdorin teknikat më të mira në prodhim për të rritur fitimet nëpërmjet

pozitave dominuese. Ky proces ndodh kur një produkt zëvendësohet me një tjerër që përban

një risi të krijuar nga puna në K&Zh e cila mbetet dhe forca e gjenerimit të rritjes ekonomike.

Romer (1990) trajton krijimin e produkteve të reja në shtrirjen horizontale, por me anë të

“creative destruction” produktet novatore sjellin një shtrirje vertikale të teknologjisë pasi

risitë gjenerohen tek produktet e ndërmjetme. Kalimi nga një periudhë në një tjetër, për të

arritur tek risia në produktet finale, jep shpresa për prodhuesit për të monopolizuar tregun dhe

rritur fitimet. Por kjo ndodh për aq kohë sa risia e radhës futet në treg duke bërë që të humb

pozitat dominuese. Ky proces është i pandalshëm dhe si i tillë endogjenizon rritjen. Rritja do

të ketë një shteg të qëndrueshëm por jo konvergjencë në gjendje të qëndrueshme.

22Krijimtaria shkatërruese.

- 28 -

Jones (1995; 1998) tregon se efektet e shkallës të rritjes së popullsisë në ndryshimin

teknologjik të paraqitura në Romer (1990) Aghion dhe Howitt (1992) nuk janë prezentë duke

ju referuar të dhënave në seri kohore për SHBA. Është më e pranueshme, por dhe e

mbështetur nga interpretimi i të dhënave se stoku i ideve ekzistuese në sektorin teknologjik

merr pjesë në krijimin e risive por jo në raportin një me një. Të dhënat që vijnë nga SHBA

për periudhën 1950-1988 tregojnë se pjesa e të punësuarve në K&Zh u rrit nga 0.25 në 0.8 të

totalit të të punësuarve, që do të thotë trefishuar, ndërsa norma e rritjes ka mbetur në nivelet

e 2-3%. Në të njëjtën linjë qëndrojnë dhe Germania, Japonia e Franca. Gjithashtu, dhe puna e

harxhuar në K&Zh mund të krijojë dublikime ose mbivendosje23 fakt që tregon se punësimi

në këtë sektor nuk do të japë efekte lineare. Sipas këtij interpretimi, duke modifikuar

ekuacionin 1.38 tregohet se ndryshimi teknologjik do të shprehej nga:

ALAA

1. 49

... ku paramerti 10 mat efektin e eksternalitetit të K&Zh në çdo kërkues që punësohet

në këtë sektor dhe parametri 10 tregon efektet eksternale të dublikimeve në inputin

punë24. Duke ndërtuar ekuacionin diferencial dhe duke e zgjidhur do të kishim që:

1

ng A 1. 50

... ku tregohet se norma e rritjes në gjendjen e pandryshuar do të varej nga norma e rritjes së

popullsisë si dhe nga parametrat që tregojnë efektet eksternale dhe ato të shkallës.

Jones (1995) pranon se K&Zh është burimi kryesor i rritjes në afatgjatë dhe që gjenerohet

nga zgjedhjet racionale të firmave për maksimizuar fitimin e cila vështirë të ndikohet nga

politikat stimuluese, por nga ana tjetër përjashtohen efektet konstante (ose rritëse) të shkallës

duke interpretuar se stoku i ideve do të vihet në shërbim të krijimit të ideve të reja por kjo

23Ndodh që më shumë se një kërkues të punojnë individualisht për të njëjtën risi por pa ditur për punën që

dhe tjetri po kryen në këtë drejtim. Në rastin e modelimeve të rritjes kemi Solow&Swan të cilët ndërtuan të

njëjtin model në të njëjtën kohë pa e ditur.

24Do të gjendeshim në modelin Romer (1990) nëse 1;

- 29 -

ecuri do të jetë rënëse. Ky përfundim mbështet konvergjencën dhe sugjeron se subvencionet

në K&Zh, apo dhe nxitësit për akumulim të shpejtë të stokut të kapitalit, do të përshpejtojnë

periudhën tranzitore por nuk influencojnë në afatgjatë. Fakti që rritja endogjenizohet nga

K&Zh i gjeneruar nga nevoja për të fituar e bën këtë model endogjen por parametrat mbi të

cilat bazohet zgjedhja racionale e firmave nuk janë të manipulueshëm prandaj e bën këtë

model “semi-endogjen”.

1.7. Hipoteza për realitetin

Është për tu theksuar fakti që unifikimi i mendimit për të endogjenizuar rritjen shoqërohet me

diversitetin e mendimit nëse rritja është ekpolozive apo rritja mbetet pozitive në një gjendje të

qëndrueshme afatgjatë. Romer (1986; 1990), Aghion dhe Howitt (1992) mbështesin faktin e

rritjes eksplozive duke ndërtuar funksione prodhimi me të ardhura rritëse të shkallës ndërsa

Lucas (1988) tregon se akumulimi i kapitali human çon në nivel më të lartë të të ardhurave

por që konvergjenca individuale është përsëri e mundur. Rebelo (1991), dhe Jones

(1995;1998) mbështesin tezën e të ardhurave konstante të shkallës duke nënkuptuar

konvergjencë individuale për çdo vend.

Nga ana tjetër modeli Solow&Swan mbështet faktin e diferencave në të ardhurat për frymë të

krijuara nga niveli i ndryshëm i kursimeve që përforcohet me modelin Ramsey-Cass-

Kopmmans me anë të gadishmërisë që individët kanë për të shtyrë konsumin në kohë. Për më

tepër, nëse niveli teknologjik është një e mirë publike, rritja në afatgjatë mbetet një faktor

ekzogjen dhe gjendja e pandryshuar do të jetë rezultat i produktivitetit marxhinal rënës.

Për të kuptuar më mirë është e nevojshme të shihen studimet empirike mbi konvergjencën

duke ngritur tre hipoteza kryesore:

- Hipoteza 1. Po shihet një proces konvergjence në të ardhurat për frymë në të gjithë

globin pavarësisht kushteve fillestare të ekonomisë (konvergjenca pa kushte)?

Kjo hipotezë kërkon të vërtetojë se teknologjia është një e mirë publike më kosto zero në

përdorim dhe se vendet e varfëra, në bazë të produktivitetit marxhinal rënës të stokut të

kapitalit, po i afrohen vendeve të pasura. Norma e rritjes në këtë rast varet nga sa larg

gjendjes së pandryshuar jemi dhe i vetmi variabël përcaktues është niveli fillestar i të

ardhurave për frymë.

- 30 -

- Hipoteza 2. Po vërtetohet një proces konvergjence drejt gjendjes së pandryshuar e

kushtëzuar nga karakteristikat individuale të çdo vendi apo grup vendesh

(konvergjenca e kushtëzuar)? A tregon ky proces konvergjence se do të ekzistojnë

diferencat midis vendeve të zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara?

Kjo hipotezë kërkon të vërtetojë që karakteristika të ndryshme të vendeve të ndryshëm bëjnë

të mundur egzistencën e hendekut në të ardhurat për frymë. Fakti nëse rritja është e lartë apo

jo, varet nga sa larg gjendjes së pandryshuar janë këto vende. Ndryshueshmëria e nivelit të

gjendjes së pandryshuar mund të jetë e lidhur me faktorë endogjen të lidhur dhe me gjendjen

fillestare të ekonomisë.

- Hipoteza 3. Ka një rritje të hendekut në të ardhurat për frymë midis vendeve në glob?

Po vërtetohet një rritje me ritme rritëse të të ardhurave për frymë?

Kjo hipotezë kërkon të vërtetojë se divergjencat ekzistojnë dhe po shtohen gjithnjë e më

shumë duke nënkuptuar se modelet endogjene me të ardhura rritëse të shkallës janë

domethënës. Në këtë rast rritja do të jetë eksplozive dhe konvergjenca e pamundur.

1.8. Përfundime të modeleve të rritjes

Modelet e reja të rritjes janë të rëndësishëm për të kuptuar se rritja është një tregues edhe i

përpjekjeve për të arritur një qëllim i cili instrumentalizohet në mekanizmat e tregut.

Përpjekjet e firmave për të maksimizuar fitimin, e individëve për të rritur të ardhurat

nëpërmjet akumulimit të kapitalit human, si dhe përdorimi i metodave të avancuara sjellim

padyshim rritje. Ky dimension teknologjik thyen eksluzivitetin e kapitalit fizik si i vetmi

faktor dominant në rritje. Kapitali human dhe K&Zh janë faktorë kryesor në rritjen e

produktivitetit të faktorëve të prodhimit dhe vende me nivel më të ulët të tyre do të kenë dhe

produktivitet më të ulët. Në këtë kuptim rritja ekzogjene e modelit Solow&Swan

endogjenizohet. Divergjencat bëhen më të kuptueshme dhe hapet një dritare për ndërhyrjen e

politikave ekonomike dhe të zhvillimit në përmirësimit e rezultatit afatgjatë por dhe

përshpjetimin e periudhës tranzitore drejt një rritje të qëndrueshme edhe kur gatishmëria e

individëve për të shtyrë konsumin në kohë është e ulët si në rastin e modelit Ramsey-Cass-

Kopmmans. Trajtimi i aspektit teorik të modeleve të rritjes nge tre hipotezat kryesore për

mënyrën e përqasjes ndaj konceptit të konvergjencës. Për të marrë një përgjigje duhen parë

studimet empirike mbi rritjen dhe konvergjencën nëpër glob.

- 31 -

Kapitulli II

2. Institucionet dhe Hapja Ekonomike

- 32 -

2.1. Elementë të Aktualitetit

Gjithnjë e më shumë ekonomistët po pranojnë se realiteti po përballet me probleme të

informacionit asimetrik i cili krijon kushtet e favorshme të riskut moral, të paqartësisë të së

drejtave pronësore që kriojnë eksternalitete negative dhe probleme në alokimin e burimeve, të

shpërfilljes së kontratave të cilat janë burim i mospërmbajtjes së detyrimeve dhe

angazhimeve të ndërmarra. Për të zgjidhur problemet e sipërpërmendura individët dhe

shoqëritë po krijojnë rregulla dhe kufizime që japin rregullsi ndërveprimit të tyre ekonomik

dhe social. Natyra më e qartë e shprehjes së këtij vullneti kolektiv janë institucionet.

Institucionet mund të jenë të formave të ndryshme si politike (kushtetuta, strukturat

qeveritare, etj) ekonomike (të drejta pronësore, tregje, struktura rregullatore) ose dhe sociale

(grupime formale, shoqata vullnetariati, norma, etj) por të gjitha së bashku krijojnë nxitës “të

mirë” ose “të këqinj” me anë të të cilëve angazhojnë aktorët në sferën ekonomike (Farole,

Rodrigues-Pose, Storper, 2009).

Ndërsa termi globalizim gjithashtu tregon rëndësinë e integrimit ekonomik të vendeve në

organizata dhe organizma ndërkomëtarë. Ekzistenca e OBT, FMN, BB, BE etj, nënkupton që

ekonomitë po krijojnë ndërvarësi funksionale midis tyre drejt një përmirësimi paretian.

Historia tregon se ky proces i globalizimit nuk mund të ndodhë vetvetiu por duhet një

përshtatje stukturore dhe institucionale e ekonomive për të qenë sa më konkurrues dhe solide

në këtë proces. Studimet e Edwards (1998), Frankel dhe Romer (1999) si dhe Dollar dhe

Kraay (2001a; 2001b; 2003) mbështesin këtë fakt duke treguar impaktin e globalizimit në

rritjen ekonomike si rezultat jo vetëm i politikave tregtare por dhe i cilësisë së institucioneve

dhe politikave të tjera. Sipas Ravenhill (2007) globalizimi në terma ekonomikë mund të

shihet si ndërlidhje e tre faktorëve ose forcave sociale:

- Teknika, e cila është e lidhur me teknologjinë dhe organizimin social. Kjo bën të

mundur infrastrukturën komunikuese dhe prodhuese.

- Ekonomiksi, i cili është i lidhur me tregjet dhe kapitalizmin dhe,

- Politika që tregon bindjet ideologjike, interesat dhe institucionet.

Kjo ndërvarësi gjen burim tek unifikimi i tregjeve të faktorëve dhe produkteve, rritja e

shkëmbimit të informacionit dhe njohurive si dhe kohezioni social në rajone të caktuara po

ndihmojnë gjithnjë e më shumë në formimin strukturor të ekonomive për të evidentuar dhe

- 33 -

përmirësuar avantazhet krahasuese të ekonomive vendase si pjesë e një të tërësie. Procesi i

globalizimit mbështetet mbi marrëveshjet institucionale ndërkombëtare të cilat kërkojnë të

konvergjojnë politikat shtetërore për të reduktuar sa më shumë efektet anësore (Lake, 2009)

dhe janë institucionet që ndërtojnë norma të cilat përcaktojnë “çmimin” që duhet paguar për

të arritur përfitimet kolektive të shpërndara në mënyrë të drejtë.

Institucionet dhe politikat e gjeneruara prej tyre janë përfaqësuesit kryesorë të natyrës

kolektive të individit në ekonomi prandaj është mirë të trajtojmë ekonominë nga pikëpamja

institucionale si dhe aspektet teorike të hapjes ekonomike duke mbetur nën këndvështrimin e

përmirësimit të efiçencës në proceset e prodhimit të një vendi nëpërmjet efekteve endogjene.

2.2. Ekonomia Institucionale

Neoklasikët pranojnë se do të ishte më e pranueshme dhe e justifikuar ndërhyrja

institucionale vetëm nëse ekziston një pritshmëri e arsyeshme që politikat demokratike do të

përmirësojnë situatën sesa vet tregjet do të munden (Brennan dhe Moehler, 2010). Argumente

të tillë e kanë origjinën nga klasicizmi i Adam Smith (1776) në “Pasuria e Kombeve” i cili

hedh teorinë e dorës së padukshme dhe pse trajton rëndësinë e ndërtimit të tregjeve nga

pikëpamja institucionale për të rritur specializimin e punës dhe produktivitetin e saj. Në

evoluim të teorive ekonomike neoklasikët sugjerojnë se asnjë politikë ekonomike nuk duhet

ndjekur nën thirrjen e laissez-faire sespe efektet do të jenë vetëm negative pasi burimet në një

ekonomi tregu do të shpërndahen sipas aftësisë që ka çdo individ për ti shfrytëzuar duke

arritur një situatë pareto-efiçente (Balcerowicz, 2007). Rezultati i vetëm i pranuar mbetet

akumulimi sa më i shpejtë i kapitalit.

Ndër autorët e parë që përshtatin ndërhyrjen institucionale në teorinë neoklasike janë Coase

(1960) dhe Williamson (1975). Autorët tregojnë se në botën reale kostot e transaksioneve nuk

janë të pakonsiderueshme, ashtu si neoklasikët pretendojnë, duke treguar se ndërhyrja

institucionale në ekonomi nëpërmjet përcaktimit të të drejtave pronësore luajnë një rol të

rëndësishëm në efiçencë. Në prezencë të kostove të transaksionit çmimet nuk janë të

mjaftueshëm të gjenerojnë ekuilibër në tregje (Ankarloo, 2006) duke penguar zhvillimin

ekonomik. Këto kosto gjenden në çdo sistem dhe vetëm strukturat institucionale mund ti

minimizojnë ato prandaj ndërhyrja institucionale në ekonominë e tregut nuk duhet kuptuar si

një dështim i sistemit kapitalist por mënyra sesi funksionon.

- 34 -

Gjithashtu, studiuesit e ekonomiksit të sektorit publik (Rosen, 1999) me anë të teorive të

mirëqenies modelojnë realitetin ekonomik jo vetëm në aspektin e efiçencës por dhe në të

drejtësisë ku orientimi institucional i politikave në rishpërndarje mbetet thelbësor. Në këto

teori konflikti midis efiçencës dhe drejtësisë zgjidhet duke argumentuar se e rëndësishme

mbetet mirëqënia. Gjithashtu, ekzistenca e të mirave publike dhe problemi i kalorësit të lirë

tregojnë se tregjet dështojnë në ofrimin efiçent të tyre prandaj është mëse e justifikuar

ndërhyrja institucionale dhe e politikave ekonomike.

Por dhe nëse do të pranonim neoklasicizmin në kontestin e marrëdhënieve ndërkombëtare,

duke nënkuptuar që kapitali fizik përmban në vetvete dhe dijet të cilat janë të hapura ndaj

gjithkujt, atëherë pse vendet më pak të zhvilluara kanë kosto të larta në përdorimin dhe

shpërndarjen e këtyre dijeve? Një përgjigje e mundshme qëndron tek dallimi në ndërtimin

institucional, regjimin e të drejtave pronësore si dhe struktura e çmimeve, që të gjitha së

bashku përcaktojnë mënyrën e përfitimeve për të përdorur këto njohuri (Grossman dhe

Helpman, 1994). Modeli neoklasik, si një target i mirë për të bërë krahasimet me realitetin,

mbetet gjithnjë i paplotë duke shpjeguar dinamikën e rritjes vetëm nëpërmjet akumulimit të

kapitalit në një ekonomi të mbyllur. Dështimi i teorive neoklasike për të shpjeguar rritjen

varet nga fakti që trajtimi formal i agjentëve ekonomik lë jashtë faktorë të tjerë shumë të

rëndësishëm por që, mesa duket, nuk është dhe aq e thjeshtë për ti trajtuar formalisht.

Ndoshta formulimi i modeleve të rritjes duhet të dalë jashtë uniformitetit të shifrave dhe të

përqendrohet më shumë tek roli kyç i institucioneve në kontekstin e ekuilibrit të përgjithshëm

(Nelson, 1998). Për më tepër, modelet e rritjes endogjene tregojnë rëndësinë e nxitësve që

mund të japin politikat e gjeneruara nga institucionet në përmirësimin e situatës ekonomike.

Duhet pranuar që modelet endogjene përmirësojnë të kuptuarit dhe menduarit pasi gjejnë

argumente bindës për të treguar pse rritja nuk mund të jetë ekskluzivitet i kapitalit fizik duke

sugjeruar se teknologjia është faktor i ndikuar nga sjellja e agjentëve dhe se kapitali human

rrit efiçencën në përdorimin e faktorëve në prodhim. Por nxitësit për të rritur shpenzimet në

K&Zh si dhe akumulimi më i shpejtë i kapitalit human nuk janë gjë tjetër veçse një formë që

mundëson ndërhyrjen institucionale në ekonomi. Institucionet japin nxitës për agjentët

ekonomikë duke rritur investimet në kapitalin human dhe fizik nëpërmjet të drejtave të

pronësisë, dhe në teknologji të reja (Acemoglu, 2008).

Romer (1986) interpreton se krahasimet me të dhënat e kryqëzuara janë komplekse për

vështirësinë që paraqesin në kontrollin e variablave sociale dhe politikë të cilat influencojnë

- 35 -

rritjen fuqimisht, variabla të gjeneruar dhe nga institucionet duke nënkuptuar efektin e tyre.

Gjithashtu nga studimet e Klenow dhe Rodriguez-Clare (1997), Hall dhe Jones (1999) dhe

Acemoglu, Jones dhe Robinson (2001) kuptohet që diferencat në të ardhurat për frymë mund

të shpjegohen vetëm pjesërisht nga akumulimi i kapitalit human dhe fizik, si dhe nga

diferencat teknologjike në këto vende. Vendet me zbatim më të rregullt të të drejtave

pronësore (që do të thotë institucione më të mira) kanë të ardhura për frymë më të larta.

Diferencat teknologjike tregojnë kufijtë e mundshëm të kapaciteteve prodhuese të një vendi

duke kushtëzuar dhe shtegun e rritjes, por përsëri ky faktor duhet të jetë i influencuar nga

forma të tjera kryesore si janë institucionet dhe politikat e gjeneruara prej tyre. Këto forma

organizimi njerëzor japin nxitësat e duhur për zhvillimin dhe absorbimin e teknologjive të

reja, akumulimin e kapitalit human dhe fizik, por dhe përcaktojnë mënyrën e ndërveprimit

nëpërmjet normave morale shoqërore, që agjentët ekonomikë kryejnë në marrëdhëniet e tyre

ekonomike.

Të gjithë këto argumente tregojnë se ndërhyrja institucionale në ekonomi duket një

domosdoshmëri si nga pikëpamja e efiçencës ashtu dhe nga pikëpamja e gjenerimit të

kapaciteteve të reja prodhuese pasi institucionet nuk janë vetëm të drejta pronësore. Kjo aftësi

e tyre bën të nevojshëm kuptimin më të mirë teorik se çfarë janë institucionet dhe si ato

ndikojnë perfomancën ekonomike.

2.2.1. Çfarë janë institucionet dhe efektet endogjene në aktivitetin ekonomik

North (1990) shprehet se:

“Institucionet janë rregullat e lojës në shoqëri ose, më formalisht, ato janë kufizime njerëzore

që i japin formë ndërveprimit njerëzor. Sipas kësaj ato ndërtojnë nxitës në shkëmbime

politike, sociale dhe ekonomike”25.

Institucionet, sipas këtij përkufizimi, influencojnë sjelljen e individëve por nuk janë sjellje e

tyre. Ato janë rregulla ekzogjen në ambientin ekonomik (Aoki, 2005) por që influencojnë

sjelljen nëpërmjet nxitësve dhe në këtë kuptim ato endogjenizohen. Ky përkufizim vë theksin

tek rregullat që agjentët ekonomikë kërkojnë të përshtatin në marrëdhëniet e tyre ekonomike

25North, D. (1990, f, 3).

- 36 -

dhe kjo mbetet detyrë e institucioneve. Ndarja bëhet në rregullat formale dhe informale.

Rregullat formale të shkruajtur nga shoqëria janë sistemi politik dhe ligjor, kontratat, kuotat

dhe tarifat mbi prodhimin dhe konsumin, e drejta e pronës, rregullimi i sistemit bankar dhe

rregulli themelor ku bazohet ngritja e çdo institucioni është kushtetuta. Përsa të detajuar

mund të jenë rregullat formalë për të formuluar çdo marrëdhënie midis palëve, përsëri

institucionet ndeshen dhe me një formë tjetër rregullash të pashmangshëm, rregullat

informalë. Këto rregulla janë të pashkruar nga shoqëria e megjithatë ekzistenca e tyre bën që

realiteti shpesh herë, i paparashikuar nga rregullat formalë, të gjej zgjidhje tek ato informalë.

Baza e kësaj forme është edukimi në familje, tradita, normat shoqërore etj. Përgjithësisht,

këto forma rregullash nuk evidentohen nëse nuk bëhet krahasimi me një grup tjetër shoqëror.

Në mungesë të rregullave formale, densiteti i lartë i rrjetit social ndërton një sistem

institucional informal (Bates, 1989) dhe natyrisht, që kufizimet informale në sjellje janë

depërtuese dhe të rëndësishme dhe në ekonomitë e zhvilluara (David, 1994; 1997).

Rregullat informale janë dhe faktori kryesor pse disa vende mund të mos aplikojnë të njëjtat

forma efiçente institucionale në performancën ekonomike. Një mendim i shpejtë do të ishte

se nëse modeli më i mirë ekziston atëherë është e thjeshtë të huazohet nga vendet e tjera dhe

të arrihet i njëjti rezultat. Por kjo duket shumë e vështirë pasi, është shumë e vështirë të

vendosen të drejtat pronësore në ndërtimin institucional të një vendi. Huazimi i rregullave

formalë mund të ndodh nga presione të ndryshëm por rregullat informalë janë shumë të

vështirë për tu huazuar. Williamson (2000) i vendos në nivelin më të lartë të origjinës

institucionale duke i përshkruar se frekuenca e ndryshimeve varion nga 100 deri në 1000 vjet

në këtë nivel. Institucionet përfaqësojnë fleksibilitet të ulët si rezultat i rrënjosjes që kanë

rregullat informalë në ndërtimin institucional të një vendi dhe që mund të bëhen shkas i

mospërshtatjes së dinamikave të tregjeve dhe shpjegueshmërisë së diferencave në të ardhurat

për frymë.

Përcaktimi i institucioneve si “rregulla të lojës” i distancon nga pjesëmarrja në aktivitetin

ekonomik si aktor të saj. North (1990) tregon se janë organizatat si forma sociale që marrin

pjesë në lojë. Ashtu si dhe institucionet, organizatat krijojnë struktura për të mundësuar

ndërveprimin njerëzor por në dallim nga institucionet, organizatat janë grupime me një qëllim

të vetëm për të arritur objektiva të caktuar. Forma të organizatave janë partitë politike, firmat,

klubet sportive, universitetet etj. Nëse institucionet janë përcaktuesit e mundësive sociale,

- 37 -

organizatat janë shfrytëzuesit e këtyre mundësive. Në këtë kuptim organizatat janë dhe

faktori kryesor në ndryshimet institucionale.

Një interpretim më i gjerë vjen nga Greif (2006). I bazuar në teorinë e lojës, Greif përcakton

institucionet si:

“Një sistem i faktorëve social që duke u bashkuar gjenerojnë rregullsi në sjellje.”26

Me faktorë social Greif (2006) kupton faktorë jo-fizik që janë ekzogjen në çdo individ dhe

tek i cili influencojnë, duke u përmbledhur në rregulla, norma, besim dhe organizim. Kjo

formë përcaktimi dallon nga ajo e North pasi institucionet shihen si gjenerim i vetvetes duke i

endogjenizuar rregullat me të cilat përfaqësohen. Edhe rregullat mund të kuptohen mjaft mirë

si një formë tjetër sjellje e aktorëve për të ndërtuar ekuilibra të rinj më efiçent. Ky përkufizim

do të ishte më i qartë nëse marrim parasysh efektin e politikave (reformave) institucionale të

cilat gjenerohen nga institucionet për institucionet. Reformat institucionale nuk janë gjë tjetër

veçse ndryshime të orientuara institucionale për të influencuar sjelljen e individëve.

Institucionet mund të shihen si një sjellje kolektive e individëve në lojë (Acemoglu dhe

Robinson, 2007) dhe në këtë kuptim ato janë jo vetëm rregulla por dhe rezultate të lojës. Pra

natyra njerëzore nuk është vetëm individuale por ajo karakterizohet nga sjellja sociale

nëpërmjet institucioneve duke hedhur poshtë idenë e racionalitetin individual si e vetmja

sjellje që neoklasikët pranojnë. Nën këtë ide Kaufman (2011) pohon se i gjithë aktiviteti

ekonomik është institucional përderisa ai merr pjesë në të dhe është strukturuar e udhëhequr

nga instinkti institucional njerëzor.

Në përshtatje të formulimit të aktivitetit ekonomik, Nelson&Sampat (2001) dhe Nelson

(2008), tregojnë se ekonomistët përdorin termin teknologji për të përcaktuar procedurat që

duhen bërë për të marrë rezultatin e dëshiruar. Është “teknologjia fizike” ajo që tregon

kombinimet që duhen kryer në konceptin fizik të procesit dhe është “teknologjia sociale”

mënyra që tregon sesi disa mekanizma koordinues të këtij procesi funksionojnë. Kjo e fundit

gjendet gjerësisht në çdo ekonomi dhe është e mundësuar apo dhe e kushtëzuar nga ligjet,

normat, pritshmërinë, strukturat udhëheqëse dhe mekanizmat, metodat e organizimit dhe

transaksionet. Të gjitha këto ose e mbështesin dhe e standartizojnë teknologjinë sociale, ose e

26Greif, A. (2006, f. 30).

- 38 -

bëjnë të vështirë dhe të pazbatueshme në shoqëri. Të gjitha ato struktura dhe forca që mbajnë

në pozita dominuese teknologjinë sociale janë institucionet. P.sh, industria e K&Zh mund të

shihet si një kompozim i aktiviteteve që përmbajnë të dyja format e teknologjisë. Laboratorët,

mjetet e sofistikuar, si dhe formulat teorike shkencore shprehin teknologjinë fizike të

përdorura në këtë industri, ndërsa ndarja e punës midis kërkuesve, strukturat koordinatave

dhe drejtoritë të mbështetura nga institucionet japin karakteristikat e teknologjisë sociale në

këtë industri.

2.2.2. Detyrimi institucional27 dhe Besimi

Kompozicioni i termit rregulla të lojës duhet kuptuar për më tepër se çfarë nuk duhet bërë

sesa çfarë duhet bërë për të mos cenuar lirinë e veprimit të aktorëve ekonomik. Çdo rregull i

zbatuar duhet të marrë në fund përgjigjen: për të mos cenuar lirinë ekonomike. Kjo

nënkupton që detyrimi institucional nuk përmbushet vetëm me formulimin e rregullave por

dhe me zbatimin e tyre nga palët në marrëveshje. Nëse rregullat shkelen dhe subjektet nuk

penalizohet atëherë e gjithë forma institucionale do të ishte e padobishme dhe abuzive.

Ekzistenca e institucioneve do të ishte e pamundur pa këtë funksion. Rregulla të mira janë

vetëm një premisë, ndërsa besimi i shoqërisë në institucione është përcaktuesi përfundimtar

në efiçencë (Chang, 2007). Besimi, si një element kryesor i kapitalit social, tregon dhe

mënyrën sesi politikat institucionale do të ndikojnë në efiçencë (Putnam, 1993). Ai ul

rrezikun e falimentimit, rrit nxitësit në investimin e kapitalit human dhe fizik, ul kostot e

transaksionit dhe mundëson konvergjencën. Në mungesë të institucioneve formale që

mundësojnë shkëmbimet ekonomike dhe financiare, besimi merr një formë biblike i

mbështetur në lidhjet sociale. Ky besim është i derivuar nga tradita dhe kultura e një vendi

por padyshim institucionet mund të gjenerojnë besim në mënyrën sesi ndjekin dhe arrijnë

objektivat, në mënyrën e përdorimit dhe detyrimit ligjor ndaj shkelësve si dhe në detyrimet

morale që shoqëria imponon (Field, 2008). Dhillon dhe Rigolini (2010) tregojnë se detyrimet

informale (morale) janë garantues të respektimit të kontratave nëpërmjet mekanizmit të

reputacionit në shoqëri në vendet në zhvillim, si dhe kjo formë detyrimi përmirëson ndikimet

detyrimit formal pasi ul nxitësit e firmave për dhënie të ryshfetit. Duke pasur parasysh këtë

mund të përcaktohen dy forma besimi: ndërpersonal si një përshtatje e mirë me natyrën

27“Institutional enforcement”

- 39 -

informale, dhe institucional. Për këto forma të besimit në shoqëri Roth (2007) tregon se në

vendet në zhvillim të dyja format e besimit mund të jenë zëvendësues midis tyre duke

ndikuar pozitivisht në rritje, ndërsa besimi institucional është shumë më i rëndësishëm se

besimi ndërpersonal në vendet e zhvilluara duke i dhënë një karakter jetik institucioneve në

rritjen ekonomike.

2.2.3. Institucionet dhe politikat

Pavarësisht faktit nëse institucionet janë rregulla të lojës, sisteme të faktorëve social që

gjenerojnë sjellje kolektive të individëve, apo teknologji sociale ku bashkërendon funksionet

e çdo individi në procesin produktiv, është e nevojshme të kuptohen të ndara institucionet nga

politikat e gjeneruara prej tyre. Për shembull, politikat makroekonomike e kanë të

rëndësishëm faktin e mbajtjes nën kontroll të inflacionit por është gjithashtu i rëndësishëm

fakti që sektori privat të ketë bindje se norma të ulëta inflacioni janë të rëndësishme për

stabilitetin ekonomik pasi ky është dhe qëllimi institucioneve monetare. Nëse e para

(politika) kërkon të arrijë objektivin e inflacionit të ulët, e dyta (bindja) është fryt i besimit

institucional në shoqëri. Një shembull tjetër mund të jetë krahasimi midis termave të “lirisë

ekonomike” që perceptihet si një tregues i ambientit institucional dhe “liberalizimi i tregtisë”

që lidhet me politikat ekonomike mbi tregtinë. Për një dallim më të mirë Balcerowicz (2007)

përcakton politikat si aksione të ndërmarra nga aktorët të cilat mund të shihen në dy forma:

politika (reforma) institucionale dhe politika ekonomike. Politikat institucionale tregojnë

ndryshimet në strukturën institucionale të një vendi apo rajoni, ndërsa politikat ekonomike

kalojnë nëpërmjet institucioneve por ndikojnë në treguesit ekonomik pa sjellë transformime

në sistemin institucional. Por objektiviteti dhe suksesi i politikave ekonomike kthehen në

tregues të performancës institucionale duke sjellë dhe ndryshime të nevojshme në to. Në këtë

kuptim institucionet dhe politikat janë të ndërlidhura midis tyre dhe së bashku influencojnë

në rritjen ekonomike në afatgjatë (Lee dhe Kim, 2008).

2.2.4. Performanca ekonomike e institucioneve dhe konflikti social

Konfliktet sociale brenda një territori etnik lindin nga diferencat që kanë shtresat e ndryshme

sociale në pikëpamjen ideologjike por mbi të gjitha nga të drejtat e pronësisë mbi burimet

ekonomike dhe pse ka një lidhje midis tyre. Sistemi social i Marksit tregonte se burimet

duhet të jenë pronë e të gjithëve pasi në këtë mënyrë do të uleshin presionet për akumulim të

vlerës nga një grup i caktuar dhe rrjedhimisht, konflikte sociale do të mënjanohen. Sistemi

- 40 -

kapitalist tregon se burimet alokohen tek ata individë që kanë aftësi më të mirë për

përdorimin efiçent duke pranuar se është e pamundur që barazia të dominojë, dhe për më

tepër nuk do të ishte një parim pareto efiçent. Por nga pikëpamja e drejtësinë në

rishpërndarje kjo situatë krijon një gjendje të paqëndrueshme pasi bëhet shkas i konflikteve

sociale. Rritja e konflikteve sociale rrit dhe riskun në sipërmarrje duke ndikuar në

përformancën ekonomike.

P.sh, Engerman dhe Sokoloff (2002) pranojnë se vendet me metoda prodhimi që gjenerojnë

nivel të lartë pabarazie zhvillojnë institucione që janë ndërtuar për të konsoliduar dhe

mbajtur pushtetin e elitës. Ndërsa Rodrik (1999)28 pranon se vendet që kanë nivel të mirë

institucional për të zgjidhur konfliktet menaxheriale si dhe nivel të ulët të konflikteve sociale

(latente) kanë dhe performancë të mirë në rritjen ekonomike. Por mund të vërtetohet dhe që

institucione të dobëta sjellin konflikte sociale (Melhum, Moene dhe Torvik, 2006) dhe

konfliktet sociale mund të çojnë në kurthet e varfërisë (Fiaschi, 2011) duke kuptuar pse

vendet e varfëra e kanë të vështirë të ndërtojnë forma institucionale efiçente.

Acemoglu, Robinson, Jonson (2004), duke pranuar endogjenizimin e institucioneve në

ekonomi si zgjedhje kolektive të shoqërisë, trajtojnë performancën e institucioneve

ekonomike në ekonomi dhe në rishpërndarje. Nga evidencat duket se jo të gjitha grupet

shoqërore përzgjedhin të njëjtin set institucionesh. Parapëlqimi se njëri set apo një tjetër do të

mbizotërojë, krijon dhe një konflikt social në përzgjedhje e cila çon dhe në dis-nivele të

28Rodrik ndërtoi një model heuristik sipas formulës:

Δ rritje = -“shock” të jashtëm * konflikti social latent/ konflikti menaxherial i institucioneve

Variabli (Δ rritje) tregon diferencën midis të ardhurave për frymë në 1960-75 dhe 1975-89. Variabli (“shock”

të jashtëm) tregon devijimin standart të diferencave të para të logaritmit të termave të tregtisë gjatë 1971-80 i

shumëzuar me mesataren e tregtisë në përqindje gjatë 1970-74. Variabli (konflikti social latent) është një

vlerësim i derivuar nga tre tregues: pabarazia në të ardhura sipas koeficentit GINI, fragmentizimi etnik dhe

linguistic, dhe besimi social. Variabli (konflikti menaxherial i institucioneve) është një vlerësim i shtatë

treguesve alternativë: liria civile dhe të drejtat politike, korrupsioni, eficenca e burokracisë, rregulli i ligjit,

konkurenca e pjesëmarrjes politike, shpenzmet publike për sigurimet shoqërore, dhe një tregues për cilësinë e

institucioneve. Në vazhdim, studimi i shton ekuacionit dhe normën e rritje të të ardhurave për frymë për

1960-75 si dhe logaritmin e të ardhurave për frymë në 1975 për të kapur efektet e konvergjencës midis

vendeve. Kampioni përfshinte 90 vende.

- 41 -

perfomancës dhe rishpërndarjes. Përzgjedhja influencon të gjithë por jo në të njëjtën formë

pasi North (1990) shprehet se:

“Institucionet zakonisht nuk janë krijuar për të qenë efiçente në konceptin shoqëror, [por]

janë krijuar për ti shërbyer interesave të atyre me pushtet (në marrëveshje) për të krijuar

rregulla të reja.”29

Kjo tregon që jo të gjithë individët kanë akses në institucione për të formuluar rregulla.

Sipas Acemoglu, Robinson dhe Jonson (2004) ky është pushteti politik që disa grupe kanë

për të dominuar. Individët me pushtet politik nuk mund të mos përdorin institucionet në

interes të tyre. Por ka dy forma të pushtetit politik që influencojnë në institucione. Pushteti

de-juro (i përfaqësuar nga institucionet politike) dhe de-fakto. Ashtu si dhe institucionet

ekonomike, institucionet politike përcaktojnë kufizimet dhe nxitësit për aktorët kyç në sferën

politike. Disa shembuj janë format e qeverisjes p.sh, demokracia kundrejt diktaturës apo

autarkisë. Pra institucionet politike çojnë tek pushteti politik de-juro. Forma tjetër e pushtetit,

ajo de-fakto, zotërohet nga individë që mund të krijojnë revolta, përdorin armët, etj. Kjo

formë pushteti buron nga:

- Aftësia që ka grupi për të zgjidhur konfliktet sociale si p.sh të sigurojë që njerëzit

punojnë së bashku dhe pse mund të ketë premisë për sjelljen e kalorësit të lirë.

- Burimet ekonomike që ky grup zotëron përcakton dhe aftësinë e grupit në përdorimin

e institucioneve politike dhe gjithashtu opsionin për përdorim të forcës ose ta

huazojnë atë tek grupe të tjera.

Pushteti de-juro (institucionet politike) krijojnë dhe set-in e institucioneve ekonomike të cilat

ndikojnë në performancë dhe rishpërndarje direkt dhe indirekt. Efektet direkt tregojnë se

institucionet politike përcaktojnë pushtetin politik tek një grup i caktuar i cili orienton

institucionet ekonomike në drejtim të interesave të tyre ndërsa efektet indirekte është se

institucionet politike sigurojnë shpërndarjen e pushtetit de-juro të cilat në kthim influencojnë

zgjedhjet e institucioneve ekonomike. Kjo duket si një sistem i natyrshëm i hierarkisë

institucionale ku politika vendos mbi institucionet ekonomike dhe këto të fundit janë inpute

për performancën.

29North, D. (1990, f.16).

- 42 -

Ky sistem ka dy sjellje persistente. E para institucionet politike janë të qëndrueshëm në kohë,

dhe vetëm ndryshimet rrënjësore në rishpërndarjen pushtetit politik janë në gjendje të

shkaktojnë ndryshimet në institucionet politike si p.sh, tranzicioni nga diktatura në

demokraci. E dyta nëse një grup i veçantë është më i pasur se të tjerët, kjo do të rrisë dhe

aftësojë pushtetin e tij de-fakto për të afruar rreth interesave të tij institucionet ekonomike dhe

politike. Persistenca shpjegon pse mund të kemi dhe institucione të këqija në ekonomi. Rasti

i nivelit të lartë të korrupsionit në vendet e prapambetura ose dhe ato në zhvillim mund të jetë

se pushteti de-fakto nuk është i prirur për ta luftuar atë pasi rrit të ardhurat e tyre pavarësisht

rezultatit të përbashkët, dhe në të njëjtën kohë krijon varësi të shtresave të varfëra ndaj

pushtetit pasi ato janë vulnerabël në shumë aspekte. Megjithatë, pavarësisht kësaj persistence

“shocks” të mundshëm, duke përfshirë dhe ndryshimet në teknologji dhe në ambientin

ndërkombëtar, që modifikojnë balancat e pushtetit politik de-fakto çojnë në ndryshime të

mëdha në institucionet politike, ekonomike dhe në rritjen ekonomike.

Figura 2. 1 Sistemi i hirarkisë institucionale

Burimi: Acemoglu, Robinson dhe Jonson (2004)

Institucionet politike (t) Rishpërndarja e burimeve (t)

Pushteti politik de-juro (t) Pushteti politik de-fakto (t)

Institucionet ekonomike (t) Institucionet politike (t+1)

Performancaekonomike (t)

Rishpërndarjae burimeve (t)

Persistencanë kohë

- 43 -

P.sh, rasti i Koresë së Jugut dhe Veriut tregon që kemi të njëjtën histori dhe kulturë,

gjeografia ndryshon pakëz dhe në burimet natyrore ato janë pothuajse të njëjtë. Gjithashtu,

vendodhja e tyre nga tregjet globale është e njëjtë. Por duke krahasuar të ardhurat për frymë

të 70 viteve më parë dhe ato aktuale, mund të themi që diferencat vijnë si rezultat i

institucioneve ekonomike, politike dhe të drejtave pronësore. Teoria e sjelljes persistente vjen

e ilustruar në figurën 2.1 ku diagramës origjinale i është shtuar vetëm kuadrati i shpjegimit të

persistencës në kohë.

2.3. Hapja ekonomike

Modelet e trajtuar deri tani japin një tablo të qartë sesi, teorikisht, ekonomitë e mbyllura

reagojnë ndaj nxitësve ekonomik të prejardhura ose jo nga tregjet, por në një këndvështrim

më të gjerë cilët do të ishin elementët e tjerë që i shtohen teorisë si rezultat i realitetit që po

jetojmë? Tashmë ekonomitë gjithnjë e më tepër po riorganizohen në përshtatje të tregjeve të

unifikuar globalë prandaj është e rëndësishme që teoria të përfshijë këtë element domethënës.

Në vazhdim të këtij argumenti Grossman dhe Helpman (1994) citojnë se:

“Tradicionalisht teoritë e rritjes [ekonomike] trajtojnë çdo vend sikur të ishte një ishull i

vetmuar. Zgjerimi i teorisë në një botë me tregtinë ndërkombëtare dhe flukset e kapitalit është

lënë jashtë kësaj pjese si ushtrime konfidenciale për të dhënit pas algjebrës. Nëse asnjëherë

nuk janë justifikuar këto praktika, sigurisht që nuk është për të shkruar më tej. Vendet

tregtojnë me njëri-tjetrin, komunikojnë dhe mësojnë prej tyre më shumë se më parë. Rritja e

shkëmbimeve në të mira ka nxitur ndërvarësinë midis të ardhmes teknologjike të vendeve dhe

ferfomancës afatgjatë.”30

Hapja ekonomike tregon se ka efekte pozitive të shumëfishta nëpërmjet shumë kanaleve P.sh,

firmat përballen me konkurrencën e cila rrit presionet për përmirësime cilësore të produkteve

përfundimtare por dhe efektet e ekomizimeve të shkallës që vijnë nga zgjerimi i tregjeve.

Gjithashtu tregjet e faktorëve, e lëndëve të para dhe produkteve gjysëm të gatshëm,po

alokojnë burimet në ato ekonomi ku vlera e shtuar është më e lartë dhe burimet shpërblehen

më shumë. Nëpërmjet shkëmbimeve tregtare dhe financiare vendet tregojnë dhe mësojnë nga

njëri-tjetri duke eksternalizuar sjellje dhe forma më efiçente drejt optimizimit. Kontratat në

30Grossman, G. M. & Helpman, E. (1994, f. 38).

- 44 -

marrëveshjet ekonomike dhe financiare me firmat e huaja si dhe IHD, mundësojnë aksesin jo

vetëm në njohuri të reja të trupëzuara në produktet e tregtuara dhe kapitalin fizik por dhe në

rregulla dhe praktika menaxhimi efiçente të biznesit. Të gjitha këto tregojnë se ekonomitë po

krijojnë një lidhje funksionale midis tyre (Dion, 2004) si dhe njohin e kuptojnë më mirë njëri-

tjetrin duke bërë të mundur kohezionin social. Megjithatë, kjo ndërvarësi i bën ekonomitë

vendase më të prekshme dhe nga pasojat negative të tregjeve ndërkombëtare si p.sh, kriza e

vitit 2008, duke treguar se hapja ekonomike ndikon në ekonomitë vendase dhe pse

menaxhimi i ekonomisë nga strukturat lokale nuk mund të ketë gabuar. Gjithashtu,

konkurrenca nga jashtë mund të përkeqësojë ekonominë vendase duke mos i lënë hapësira

firmave vendase të orientohen drejt avantazheve krahasuese. Ky fenomen mund të vijë nga

mos strukturimi i mirë i tregjeve në zhvillim të cilët e kanë të vështirë për të arritur pjekurinë

e produkteve vendase që mund ti bëjnë ballë produkteve të jashtëm (Milionis, 2011). Për më

tepër, nëse kapitali human është një element kryesor në rritjen ekonomike, vendet e

zhvilluara të karakterizuara nga produktiviteti i lartë arrijnë të përthithin këtë faktor pasi dhe

shpërblimi për të është më i lartë duke krijuar hendek të pa kompesueshëm për ekonomitë e

pazhvilluara.

2.3.1. Efektet statike dhe dinamike të hapjes në rritjen ekonomike

Hapja ekonomike ndaj vendeve të tjera fillimisht është shfaqur me uljen e barrierave tregtare

për produktet konsumatore. Teoria e tregtisë ndërkombëtare mund të shihet si fillim me

Merkantilizmin (shek. XVI) por që nuk dha rezultate efiçente pasi nuk pranonte sinergjinë e

marrëdhënieve tregtare duke neglizhuar potencialin e avantazheve krahasuese të Ricardo

(shek. XVIII) si dhe të abondancës së burimeve në dispozicion të Heckscher-Ohlin (1933) që

çonin në këto avantazhe nëpërmjet rritjes së specializimit të theksuar nga Smith (1776).

Përqasja e tyre ndaj modelit neoklasik tregon se mund të përfitojmë efekte pozitive statike në

nivelin e të ardhurave për frymë nga ulja e barrierave tregtare ose e thënë ndryshe në rritjen e

kufijve potencial të mundësive të prodhimit, por gjithsesi jo mbi normën e rritjes në afatgjatë

(Rodrik, 1988; Devarajan dhe Rodrik, 1989).

Efektet dinamike mbi rritjen ofrohen nga literatura modeleve endogjene të Romer (1986) dhe

Lucas (1988) të cilët theksojnë efektet pozitive si rezultat i eksternaliteteve në akumulimin e

kapitalit fizik dhe human si rezultat i të ardhurave rritëse të shkallës të trupëzuara në

teknologji pasi tregjet e imponojnë. Riviera-Batiz dhe Romer (1991), nën frymën e teorive

- 45 -

endogjene të rritjes konsiderojnë modelin e Romer (1990) për të treguar efektet dinamike mbi

rritjen ekonomike. Prejardhja e risive nga ndryshimet teknologjike krijojnë përfitime

monopolistike si në tregun e brendshëm ashtu dhe në tregjet ndërkombëtare të të mirave të

ndërmjetme dhe të njohurive dhe kjo nxit vendet për më shumë shpenzime në K&Zh. Për më

tepër, të gjitha mbivendosjet e mundshme në novacione kur jemi në autarki eleminohen në

rastin e hapjes tregtare duke treguar dhe alokim më të mirë të kapaciteteve gjeneruese të

novacioneve.

Grossman dhe Helpman (1991.a) përcaktojnë që hapja ndaj ekonomive të tjera përzmadhon

rritjen ekonomike nëpërmjet disa mënyrave. Duke ju referuar efekteve të tregtisë është e qartë

se ajo i jep akses vendeve në zhvillim për të adaptuar teknologjitë e avancuara të trupëzuara

në të mirat kapitale, zgjeron varietetin e produkteve të ndërmjetëm dhe të të mirave kapitale

të cilat mund të zgjerojnë produktivitetin si dhe mundëson intensifikimin e kapaciteteve

përdoruese të procesit të prodhimit dhe konsumin. Hapja zgjeron tregjet e prodhuesve

vendase duke ulur kostot për njësi sipas ekonomizimeve të shkallës duke krijuar efekte rritëse

të shkallës. Sipas tyre modeli Heckscher-Ohlin mund të japë efekte në rritjen ekonomike nëse

vendi konsiderohet me zotërim relativ më të madh në punën e aftësuar31. Mbizotërimi i këtij

faktori jep mundësi për tu specializuar në prodhimin e të mirave që trupëzojnë novacione apo

dhe nivel të lartë teknologjik. Megjithatë hapja ndaj tregtisë në afatgjatë do të influencojë në

mënyrë të njëjtë normën e rritjes duke përjashtuar mundësinë që vendi me mbizotërim të

punës së aftësuar do të ketë norma më të larta. Kjo ndodh për shkak të efekteve

kundërvepruese që jep hapja tregtare në rritjen e shpejtë momentale të shkaktuar nga

avantazhi teknologjik duke i bërë të mirat që trupëzojnë më shumë punë të aftësuar relativisht

më të lira për këdo. Këto përfundime kontestohen nga modeli i “learnig by doing” të Young

(1991) pasi mënyrat efiçente të prodhimit nuk kalojnë jashtë territorit vendas dhe për këtë

vendi mund të ruajë avantazhet krahasuese. Në këtë mënyrë njohuritë mbeten një e mirë

publike vetëm për vendin që i zotëron dhe pse ato mishërohen në të mirat përfundimtare,

duke sjell përfitime nga ekonomitë e shkallës. Kjo do të thotë që vendi me teknologji më të

avancuar do të rritet më shpejt si rezultat i hapjes tregtare. Si një reagim ndaj këtij sugjerimi

31“Skilled labor”.

- 46 -

mund të përmendet Grossman dhe Helpman32 (1994) të cilët pranojnë efektet e kapitalit

human në rritje vetëm nëpërmjet rritjes së punës së aftësuar si në K&Zh ashtu dhe në

prodhimin e të mirave të konsumit. Rritja e densitetit të kapitalit human në K&Zh nuk do të

ketë domosdoshmërish efekte pozitive në rritje si dhe ekonomitë e mëdha mund të kenë të

njëjtat efekte si dhe ekonomitë e vogla nga akumulimi i kapitalit human duke mënjanuar

efektet e shkallës të prejardhura nga ky faktor.

Dhe pse puna e aftësuar mund të krijojë dyshime nga mënyra sesi influencon rritjen

ekonomike tek vende me përmasa të ndryshme përsëri është e rëndësishme të theksohet se ky

faktor sjell dinamizëm në rritje nëse vendet hapen ndaj tregtisë ndërkombëtare.

Gjithashtu Alessina, Spolaore dhe Wacziarg (2005) duke modeluar mbi baza teorike dhe

praktike tregojnë se dhe në rastin e modelit neoklasik efektet ekonomizimeve të shkallës që

vijnë nga zgjerimi i tregjeve ndikon në rritjen ekonomike duke i endogjenizuar ato nëpërmjet

lirisë tregtare, të mirave publike dhe heterogjenitetit të preferencave. Për më tepër, vendet e

vogla mund të përfitojnë më shumë nga hapja tregtare pasi efektet e shkallës i prekin më

shumë sesa vendet e mëdha.

Ben-David dhe Loewy (2002) ndërtojnë një model teorik mbi bazat neoklasike duke

supozuar që niveli teknologjik është ekzogjen në procesin e prodhimit por shtojnë njohuritë si

një faktor shtesë në prodhim duke endogjenizuar rritjen ekonomike vetëm nëse plotësohen dy

kushtet. E para, mënyrën sesi një vend mund të aksesohet në njohuritë e një vendi tjetër, dhe

e dyta aftësinë që ka një vend për të absorbuar dhe përdorur stokun e njohurive të vënë në

dispozicion nga një vend i dhënë. Ky model tregon se çdo vend zotëron një nivel të caktuar të

njohurive dhe në bazë të tij përcakton dhe gjendjen e pandryshuar të të ardhurave për frymë

në autarki por nëse vendet hapin ekonomitë midis tyre njohuritë krijojnë efekte eksternale tek

çdo ekonomi duke përshpejtuar normën e rritjes ekonomike. Sugjerimet e këtij modeli

32Grossman dhe Helpman (1994) tregon se të ardhurat për frymë do të rriten me normën e rritjes së PTF dhe

kjo tregon konvergjencë por PTF ndikohet nga kërkim dhe zhvillimi që e bën modelin endogjen. Vende me

nivel të ulët kërkim&zhvillim kanë rritje të ulët, dhe vende me nivel të lartë në këtë sektor kanë rritje të lartë.

Ky arsyetim tregon se norma e rrtijes së teknologjisë nuk është konstante si dhe vendet mund të konvergjojnë

në nivele të ndryshëm.

- 47 -

tregojnë se vendet që krijojnë lehtësira për liberalizimin e tregtisë ndërkombëtare do të

përfitojnë më shumë dhe gjendja e tyre e pandryshuar do të rritet.

2.3.2. Efekte të dyfishta të hapjes ekonomike

Ndërsa Melitz (2003) me trajtimin e tij teorik mbi hapjen ekonomike tregon se reformat e

liberalizimit të tregtisë rrisin mirëqenien në përgjithësi por mund të alternojnë ambientin e

tregtisë së jashtme në drejtim të konkurrueshmërisë dhe të kthimeve të shkallës. Firmat më

shumë efiçente janë të gatshme të kapin këto përfitime ndërsa të tjerat mund të rezultojnë me

humbje si në pjesën e tregut ashtu dhe në fitimet e tyre. Ndikimi i reformave në

konkurueshmëri mund të jetë i gabuar dhe i njëanshëm nëse matet sipas formës së

kontabilitietit të modelit Solow në kuptimin e ndryshimeve në produktivitet. Këtu duhen

patur parasysh dhe sugjerimet e Rodrik (1992.a; 1992.b) i cili tregon se nuk ka argumente të

fortë teorik për të besuar se mbrojtja e ekonomisë vendase do të përkeqësojë rritjen

ekonomike. Mbrojtja nga tregjet ndërkombëtare do të sillte nxitës të lartë tek firmat vendase

për të investuar në përmirësimet teknologjike duke rritur produktivitetin. Rod Falvey, David

Greenaway dhe Zhihong Yu (2004) vazhdojnë më tej me modelin e Melitz duke treguar se

hapja ekonomike do të bënte të përfitonin më shumë vendet me tregje më efiçente pasi në to

do të zhvillohen më shumë eksportet duke krijuar disbalanca në shpërndarjen e përfitimeve

nga hapja. Hapja tek vendet në zhvillim orienton më së shumti specializimin në sektorin

bujqësor duke penguar procesin strukturor të ekonomisë megjithatë fluksi i teknologjive të

reja drejt vendeve në zhvillim jep gjithmonë efekte pozitive të cilat arrijnë të kompensojnë

humbjet nga avantazhet strukturore të ekonomive të zhvilluara (Milionis, 2011).

2.4. Përfundime

Pikëpamja se institucionet janë rregulla të lojës (formale dhe informale) është domethënëse

për të kuptuar funksionin e tyre në ekonomi por ajo pasurohet nëse mendojmë se institucionet

janë një sistem i faktorëve social që gjenerojnë rregullsi në zgjedhjen kolektive të individëve

duke treguar dhe kapacitetet e mundësive të prodhimit sipas formës së teknologjisë sociale që

ato marrin. Në këtë kuptim ato mund të shihen dhe si rezultate të lojës. Institucionet janë

endogjene pasi krijojnë nxitës për aktorët ekonomik duke krijuar dhe diferenca në të ardhura

për frymë. Dhe pse institucionet mund të vuajnë nga persistenca e pushtetit politik përsëri,

nga “shock” të mundshëm në realitet kjo mund të prishet duke krijuar hapësira të reja në

sistem. Davis (2010) tregon se studimet që mbështesin institucionet në rritjen e performancës

- 48 -

ekonomike janë ende në fazat e hershme por, deri tashmë, ato ofrojnë mësime shumë të

rëndësishme. Duke patur parasysh natyrën e institucioneve me kompleksitetin e tyre në

marrëdhënien me performancën ekonomike duhet shpresuar që studimet e mëtejshme jo

vetëm të ndihmojnë për një kuptim më të mirë midis institucioneve ekzistuese dhe rezultateve

ekonomike por gjithashtu të ndihmojnë në krijimin e formave të reja institucionale.

Nga ana tjetër hapja ekonomike influencon rritjen nëpërmjet shumë kanaleve duke treguar se

përfitimet nuk janë vetëm në sensin statik. Dinamizmi i efekteve të shkallës nga zgjerimi i

tregjeve, eksternaliteve në akumulimin e kapitalit fizik dhe human duke qenë gjithnjë e më

afër teknologjive më të avancuara, disponibiliteti i kapitalit të huaj financiar, apo dhe

shkëmbimet kulturore të intensifikuara nga rritja e komunikimit që mundësojnë gjithnjë e

tepër kohezionin social krijojnë burime endogjene për rritjen ekonomike. Megjithatë hapja

ekonomike duhet menaxhuar sa më mirë, për të minimizuar efektet e mundshme negative, të

cilat deformojnë ndërtimin strukturor të ekonomive në zhvillim.

- 49 -

Kapitulli III

3. Konvergjencë apo divergjencë, “Klub

konvergjence” dhe procesi “catch-up”

- 50 -

3.1. Studime empirike, mendime mbi konvergjencën dhe “Klub konvergjence”

Modelimet e rritjes argumentojnë të mbështerur mbi të dhënat empirike. Solow (1956;1957)

studion produktivitetin në SHBA për të mbështetur teorinë e tij, dhe Romer (1986), Lucas

(1988), apo Jones (1995;1998) i referohen të dhënave për të treguar se Solow dështon për të

shpjeguarit e mos konvergjencës nëpër glob. Ky debat ka nxitur studime të shumta për të

testuar hipotezën e konvergjencës (pa kushte dhe të kushtëzuar) apo të divergjencës duke

krijuar kontribute të rëndësishmë në literaturën ekonomike.

Ndër të parët që kanë testuar hipotezën e konvergjencës është Baumol (1986) i cili përdor të

dhënat e Maddison (1982) për 16 vende të industrializuara33 për periudhën 1870-1979 duke

përdorur termin “Klub Konvergjence”34. Në analizën regresive variabli shpjegues u

konsiderua “Ln i GDP për orë pune i 1870” dhe rezultati ishte:

Norma e rritjes për orë pune ( 1870-1979)= 5,25 – 0,75ln(GDP për orë pune 1870)

... dhe R2=0.88. Baumol interpreton se ky rezultat duket i painfluencuar nga norma e

kursimeve, nga politikat kombëtare për të influencuar rritjen, apo dhe nga variabla të tjerë.

Konvergjenca midis tyre (veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore) mund të jetë rezultat i

efekteve eksternale të teknologjisë në produktivitetin e çdo vendi në këtë grup. Vendi lider i

produktivitetit mund të influencojë vendet pasues nëpërmjet kalimit (imitimit) të novacioneve

si një e mirë publike. De long (1988) kritikon punimin e Baumol për mënyrën e kampionit të

zgjedhur pasi të dhënat e përdorura janë të ndërtuar në retrospektivë dhe vendet me seri

kohore më të gjatë janë ato vende të cilat aktualisht janë me të industrializuara. Kjo do të

thotë që vendet që kanë qenë të varfëra në vitet 1870 do të gjendeshin në kampionin e

përdorur vetëm nëse do të rriteshin me ritme të shpejta dhe vendet e pasura në të shkuarën do

të merreshin në kampion vetëm nëse do të rriteshin me ritme të ulëta. Kritika e dytë vjen për

termin e gabimit pasi të dhënat për 1870 janë të pasakta. Kjo bën që modeli të jetë i

njëanshëm pasi variabli shpjegues ka mbi/nën vlerësime. Megjithatë De Long (1988) nuk

33Australia; Mbretëria e Bashkuar; Zvicëra; Belgjika; Hollanda;Kanada; SHBA; Danimarka; Italia; Austria;

Germania; Norvegjia; Franca; Finlanda; Suedia; Japonia.

34 “Convergence clubs”.

- 51 -

kundërshton faktin e konvergjencës dhe për më tepër pranon që teknologjia është e mirë

publike.

Barro (1991) merr në studim 98 vende për periudhën 1960-85 për të testuar lidhjen midis

normës mesatare të rritjes dhe GDP reale për frymë35. Analiza hedh poshtë hipotezën e

konvergjencës pakushte duke treguar se vendet nuk po konvergjojnë drejt një (unike) gjendje

të pandryshyar. Rezultatet janë mjaft pozitive kur si variabël shpjegues futet dhe kapitali

human i vlerësuar sipas normës së regjistrimit në shkollat e nivelit të parë dhe të dytë.

Korrelacioni midis normës mesatare të rritjes si variabël i shpjeguar, GDP për frymë dhe

kapitalit human është në vlerën -0.75 duke treguar tendenca të forta për vërtetimin e

hipotezës së konvergjencës së kushtëzuar. Barro thekson se vendet e varfëra mund të

realizojnë procesin “catch-up”36 duke investuar në kapital human.

Barro dhe Sala-i-Martin (1992) ofrojnë baza metodologjike për të përcaktuar elementë

sasiorë të konvergjencës nëpërmjet “konvergjencës beta” dhe “konvergjencës sigma”.

Autorët ndërtuan modelin jo-linear regresiv për gjetjen e shpejtësisë së konvergjencës (β) për

intervalin kohor 1880-1988 me të dhënat e kryqëzuara për shtetet e SHBA. Analiza regresive,

me variabël shpjegues log e GPD për frymë për 1880 dhe si variabël të shpjeguar normën

mesatare të rritjes midis 1880-1988, tregoi se β=0.0175 dhe korrelacioni -0.93. Nga studimi

del se vendet po konvergjojnë drejt gjendjes së pandryshuar me rreth 2% në vit dhe se

konvergjenca është e pranueshme vetëm në rrethana të kushtëzuara, duke mbajtur konstant

variablat si norma e regjistrimit në shkolla dhe norma e konsumit qeveritar ndaj GDP. Ky

studim pranon supozimet e modelit neoklasik për ekonomitë e mbyllura në sensin që

teknologjia është e baras-ofruar për të gjithë pa kosto shtesë dhe se vendet me nivel më të ulët

të ardhurave për frymë tregojnë produktivitet më të lartë. Quah (1993.a,b) vë në pah

rëndësinë e konvergjencës sigma duke u kujdesur për rishpërndarjen e të ardhurave midis

ekonomive. Ndër të tjera, konvergjenca beta tregon se është një kusht i nevojshëm për të

arritur në konvergjencës sigma, por jo i mjaftueshëm (Barro& Sala-i-Martin 1995).

35Të dhënat janë marrë nga Summers dhe Heston [1988], Kombet e Bashkuara, Banka Botërore [1979] .

36 Procesi “catch-up” tregon mënyrën sesi vendet e varfëra mund të arrijnë vendet e pasura në terma të të

ardhurave për frymë.

- 52 -

Mankiw, Romer dhe Weil (1992) përdorin modelin Solow&Swan “të shtuar”37 nga efektet e

kapitalit human në rritje. Autorët mendojnë se modeli Solow&Swan nuk duhet parë si një

model i kompletuar i rritjes ekonomike por në mbështetje të rritjes ekzogjene, akululimi i

kapitalit shpreh produktivitet marxhinal rënës duke hedhur poshtë idenë e të ardhurave

konstane apo rritëse të shkallës në terma për frymë. Nga vlerësimet e kryera rezulton se:

)ln(094.027.0)ln()ln( 196019601985 yyy R2=0.03

…çka tregon se nuk ka një konvergjencë në kampinonin prej 89 vendesh për periudhën 1960-

1985. Ky vlerësim hedh poshtë konvergjencën pakushte por dhe është e kuptueshme të

pranosh se rritja mund të ndikohet nga faktorë të tjerë në jetën shoqërore të një vendi që sjell

dhe diferenca me vendet e tjera. Romer (1986) interpreton se krahasimet me të dhënat e

kryqëzuara janë komplekse për vështirësinë që paraqesin në kontrollin e variablave social dhe

politikë të cilët influencojnë rritjen fuqimisht.

Nëse përdorim gjendjen e pandryshuar të të ardhurave për punëtor efektiv në ekuacionin 1.25

ne mund të shkruajmë se të ardhurat për frymë në gjendjen e pandryshuar janë të shprehura

sipas :

1

0gn

sAy 3. 1

… dhe bëjmë log e tij do të përftonim:

gnsA

L

YLn ln

1ln

1ln 0

3. 2

… ku termi 0ln A nuk shpreh vetëm nivelin teknologjik por dhe faktorë të tjerë me

shpërndarje rastësore si burimet, klima, institucionet, etj. Në këtë kuptim mund të paraqitet si:

aA0ln 3. 3

… paraqet shpërndarjen rastësore për një vend të dhënë duke e kthyer ekuacionin 3.2 sipas

formës:

37 I quajtur “Augmented Solow model”.

- 53 -

gnsa

L

YLn ln

1ln

13. 4

Duke testuar me anë OLS të dhënat për 98 vende për periudhën 1960-85 gjendet një

shpjegueshmëri me 59% të totalit. Ky rezultat mbështet modelin Solow&Swan në kuptimin

që diferencat në normën e rritjes së popullsisë dhe në normën e kursimeve janë faktorë

përcaktues në diferencat e të ardhurave për frymë.

Nëse do të shtonim efektin e kapitalit human në model do të ndërtohej një funksion prodhimi

sipas modelit Cobb-Douglas:

1

ttttt LAHKY3. 5

Dhe në terma të të ardhurave për frymë do të kishim që:

ttt hky 3. 6

Tashmë, agjentët ekonomik do të kryejnë investimet e tyre në dy forma, e para në kapital

fizik sipas normën sk për të kursyer dhe në kapital human sipas normës sh ndaj të ardhurave.

Duke supozuar normë të njëjtë amortizimi të të dyja formave të kapitalit do të kishim që në

rritja e tyre në kohë do të ishte e shprehur nga:

kgnysk tkt )(-

3. 7

...dhe

hgnysh tht )(-

b3. 8

Duke gjetur rezultatet e gjendjeve të pandryshueshme si dhe duke përdorur logaritmin e

funksionit në terma për frymë të shprehur nga 3.6 do të kishim:

)ln(1

ln1

ln1

ln 0 hgnsgtAL

YLn k

3. 9

Studimi i të dhënave mbështet ekuacionin me rreth 80% (R2=0.78) duke treguar se modeli

Solow&Swan “i shtuar” me kapitalin human është një vlerësim i mirë diferencave në të

- 54 -

ardhurat për frymë. Në fakt dhe Lucas (1988) nuk hedh poshtë kthimet në rënie të stokut të

kapitalit fizik, si dhe nuk e endogjenizon teknologjinë por, në dallim, kapitali human është

gjithmonë rritës me një konstante të caktuar dhe nuk arrin një gjendje të pandryshuar. Kjo për

faktin se kapitali human është aktivitet i shoqërisë dhe jo vetëm i individit. Azariadis dhe

Drazen (1990), Becker, Murphy dhe Tamura (1990), si dhe Rebelo (1992) mbështesin

endogjenizimin e kapitalit human në rritje duke shpjeguar dhe divergjencat në të ardhura,

ndërsa Guarini (2008) tregon se në realitet është e vështirë të masësh efektet eksternale të

kapitalit human.

Mankiw, Romer dhe Weil (1992) nuk gjejnë rezultate pozitive për të mbështetur hipotezën e

konvergjencës pakushte në të gjithë kampionin (98 vendet) por ka tendenca të konvergjencës

midis 22 vendeve të OECD kur R2=0.46. Përsa i përket konvergjencës së kushtëzuar kur në

studim merren variabla si norma e investimeve, norma e rritjes së popullsisë si dhe kapitali

human, rezultatet përmirësohen mjaftueshëm duke mbështetur hipotezën e konvergjencës së

kushtëzuar. Për 89 vendet e marra në studim modeli shpjegon 46% ( R2=0.46) ndërsa për 22

vendet e OECD shpjegueshmëria rritet në 65%. Gjithashtu, autorët gjejnë se shpejtësia e

konvergjencës drejt gjendjes së pandryshuar është (afërsisht) në vlerën 2%.

Vlera njëjtë e shpejtësisë së konvegjencës me rreth 2% surprizon Quah (1996) duke e shtyrë

të vërtetojë se konvergjenca beta (2%) është jo-informuese përderisa interesohet vetëm për

krahasimet e mesatares së rritjes midis vendeve dhe jo për shpërndarjen e të ardhurave, për

më tepër që regresionet me të dhënat kryqëzuara përfaqësojnë sjelljen mesatare dhe jo sjelljen

e të gjithë grupit. Të studiosh mesatarisht ekonomitë ose një ekonomi përfaqësuese nuk mund

të tregojë sjelljen empirike të të dhënave të kryqëzuara si dhe rishpërndarja e të ardhurave

dhe varianca e tyre janë vetëm një mënyrë për të studiuar rishpërndarjen nëpër botë. Quah

(1996) kundërshton faktin e konvergjencës së nënkuptuar nga modeli neoklasik pasi vendet e

varfëra nuk mundet të realizojnë procesin “catch-up” duke mbështetur tezën se shoqëritë po

polarizohen më shumë në sensin e të ardhurave për frymë. Klubet e konvergjencës si dhe

konvergjenca në nivele të ndryshme të të ardhurave për frymë po tregon gjithnjë e më tepër

se vendet po polarizohen duke treguar se shtresat e mesme po vaniten gjithnjë e më shumë.

Në këtë mënyrë janë formuar dy terma për klubet e konvergjencës: klubi i sipërm dhe klubi i

poshtëm. Dhe pse sugjerimet e Quah janë të rëndësishme për të kuptuar më mirë aspektet

teorike dhe praktike të konvergjencës Jones (1997), si dhe Kremer, Onatski dhe Stock (2001)

kanë treguar se rezultatet e Quah varen shumë nga mënyra ndërtimit të kampionit.

- 55 -

Përjashtimi i apo futja e disa vendeve prodhuese të naftës bruto ndryshon parashikimet e

modelit nga uni-modal në bi-modal në sensin e rishpërndarjes së të ardhurave.

Nga një tjetër këndvështrim Evans (1996) sugjeron se studimi i konvergjencës me të dhënat e

kryqëzuara mund të ofrojë rezultate jo reale përsa i përket normës së vlerësuar së

konvergjencës por, përsëri Evans (1998) tregon se konvergjenca vihet re në grupin e vendeve

të zhvilluara dhe se norma të ndryshme rritjeje midis vendeve janë burim i normave të

ndryshme të shkollimit.

Argument mbi influencën e konvergjencës nga hapja ekonomike vijnë nga Sachs dhe Warner

(1995) të cilët testojnë efektet që jep hapja në performancën e rritjes ekonomike duke marrë

në konsideratë 79 vende të globit për periudhën 1970-1989. Për të reflektuar efektet e

politikave mbi hapjen ata krijuan një indeks me pesë tregues. Mjafton që njëri nga këta

tregues të plotësohej dhe vendi përcaktohej si i mbyllur ndaj tregtisë ndërkombëtare.

Treguesit janë:

- Norma mesatare e tarifave janë 40% ose më të larta mbi importet e të mirave kapitale

dhe të ndërmjetme (mesatarja gjatë gjysmës së dytë të viteve 1980);

- Barrierat jo-tarifore mbulojnë 40% ose më shumë të importeve të të mirave kapitale

dhe të ndërmjetme (mesatarja gjatë viteve 1970 dhe 1980);

- Norma e shkëmbimeve në tregun e zi është zhvlerësuar me 20% ose më shumë,

relative ndaj normës së shkëmbimit zyrtar (mesatare gjatë viteve 1870 dhe 1980);

- Sistemi socialist dominon (sipas Kornai, 1992);

- Shteti ka monopolin e pjesës më të madhe të eksporteve.

Indeksi i hapjes38 tregoi rëndësi në rritjen ekonomike me anë të lidhjes regresionale. Rritja

vjetore e GDP për frymë ndikohej me 2.2-2.4% më shumë në vendet e hapura sesa në vendet

e mbyllura ndaj tregtisë ndërkombëtare. Gjithashtu vendet me hapje ekonomike treguan një

tendencë të fortë për të konvegjuar në terma të të ardhurave për frymë. Bazuar në rezultatet e

studimit Sachs dhe Warner (1995) arritën në katër përfundime kryesore:

38Ky indeks u përdor si një variabël binar me vlera dy korresponduese për hapjen dhe për mbylljen

ekonomike

- 56 -

- Evidentohet një konvergjencë e fortë e pakushtëzuar në vendet me hapje ekonomike

dhe nuk gjendet një konvergjencë për vendet e mbyllura;

- Vendet e mbyllura rriten sistematikisht më ngadalë se vendet e hapura, duke treguar

se politikat e mira janë të rëndësishme;

- Roli i politikave tregtare është i vazhdueshëm, pasi u kontrolluan për faktorë të tjerë

që ndikojnë në rritje, si në ekuacionin e të dhënave të kryqëzuara të Barro.

- Politikat e varfëra tregtare duket se ndikojnë rritjen direkt, duke kontrolluar për

faktorë të tjerë, si dhe normën e akumulimit të kapitalit fizik.

Lista e studimeve mbi konvergjencën është mjaft e gjatë në literaturë. Për të pasur një tablo

më të qartë Artelaris, Arvanitidis dhe Petrakos (2008), ofrojnë një tabllo me studimet më të

rëndësishme të hipotezës së konvergjencës bazuar si në të dhënat e kryqëzuara, në seri

kohore, të dhënat panel, etj. Në Studimin e tyre Artelaris, Arvanitidis dhe Petrakos (2008)

arrijë në disa përfundime interesante:

- E para, në njërin krah vendoset klubi i konvergjencës me vendet me nivel të ulët deri

tek mesatar- i lartë nivel të të ardhurave për frymë, dhe nga krahu tjetër po duket

sikur po formohet një divergjencë dinamike midis vendeve me nivel mesatar-të lartë

dhe shumë të lartë të të ardhurave për frymë.

- E dyta, ashtu si teoria neoklasike, dhe teoria e modeleve endogjene po marrin support

nga studimet empirike por duke u vendosur në faza të ndryshme të zhvillimit

ekonomik. Vendet me nivel të ulët-mesatar të zhvillimit po vërtetojnë teorinë

neoklasike, ndërsa vendet me nivel të lartë janë më interpretuese për teoritë

endogjene. Në këtë kuptim, të dyja mundësitë (konvergjenca/divergjenca) mund të

ekzistojnë dhe kjo varet nga fazat e zhvillimit të një vendi.

Në tabelën 3.1 janë paraqitur një pjesë e mirë e sutidimeve të kryera mbi konvergjencën.

Në këtë tabelë janë shprehur autorët e studimit, numri i vendeve të marrë në studim drenda

një grupimi të caktuar ose jo, metodologjia e studimit empirik, periudha mbi të cilën është

bazuar studimi empirik si dhe rezultatet e gjetura në mbështejte ose jo të hipotezës së

konvegjencës.

- 57 -

Tabela 3. 1 Studimet mbi konvergjencën

Studimi Numri ivendeve

Metoda Periudhakohore

Pa-kushte ose ekushtëzuar

%konvergjenca

Dobson dheRamlogan (2002)

20 OECD Të kryqëzuara 1970-1998 Pa-kushtëzuar Divergjencë

Kushtëzuar Divergjencë

Mankiw et al. (1992)89 Të kryqëzuara

1960-1985

Pa-kushtëzuar Divergjencë75 Divergjencë22 OECD 1.6798 Kushtëzuar 1.3775 1.8222 OECD 2.03

Jones (2002) ECOWAS Të kryqëzuara 1960-1990 Pa-kushtëzuar 1.70Engelbrecht dheKelsen (1999)

APEC Të kryqëzuara 1960-1990 Pa-kushtëzuar 1.00

Kushtëzuar 3.00

Barro (1991) 98 Të kryqëzuara 1960-1985 Pa-kushtëzuar Divergjencë

Kushtëzuar 1.00

Sala-i-Martin (1995,1996)

110 Të kryqëzuara 1960-1990 Pa-kushtëzuar DivergjencëKushtëzuar 1.30

22 OECD Pa-kushtëzuar 1.40Kushtëzuar 2.90

Ritchard et al (2002) 22 OECD Panel 1950-1990 Pa-kushtëzuar 2.00 - 4.00

Di Liberto dheSymons (2003)

23 OECD ML 1950-1990 Pakushtëzuar 2.80

Linden (2000) 16 OECD 1900-1997 Pa-kushtëzuarMolinas (1996) 24 OECD Të kryqëzuara 1960-1990 Kushtëzuar 2.30Caselli et al (1996) 98 Panel 1960-1985 Kushtëzuar 10.00Quah (1993) 118 Rishpërndarja

dinamike1962-1985 Pa-kushtëzuar Klub

konvergjenceIslam (1995) 98 Panel 1960-1985 Kushtëzuar 4.30 – 5.00

22 OECD 7.00 - 9.00Canova (1999) 21 OECD Densiteti

prediktiv1951-1985 Kushtëzuar Divergjencë

De la Fuente (1995) 21 OECD “Pooled” data 1963-1988 Kushtëzuar 1.50 – 2.40Murthy dhe Ukpolob(1999)

37Afrikane

Kryqëzuara 1960-1988 Kushtëzuar 1.70

Cole dhe Neumayer(2003)

110 Kryqëzuara 1960-1996 Pa-kushtëzuar Divergjencë

Kryqëzuara(WLS)

Konvergjencë

Amplatz (2003) 17 CEE Markov chain 1996-2000 Pa-kushtëzuar Klubkonvergjence

De la Fuente (2000) 21 OECD “Pooled” data 1960-1985 Pa-kushtëzuar JO

Kushtëzuar 2.00

Tsangarides (2002) 42Afrikane Panel (GMM) 1960-1990 Kushtëzuar 14.0022 OECD 13.00

Bernard and Durlauf(1996)

15 OECD Seri kohore 1900-1987 Pa-kushtëzuar Konvergjencë

Strazicich (2004) 15 OECD Seri kohore 1870-1994 Pa-kushtëzuar KonvegjencëLe Pen (2005) 5 industrial Seri kohore 187--1994 Kushtëzuar KonvergjencëJen-Je Su (2003) 15 OECD Seri kohore 1900-1987 Pa-kushtëzuar JOEvans and Karras(1996)

54 Seri kohore 1950-1990 Pa-kushtëzuar JO

Kushtëzuar Konvergjencë

Burimi: Artelaris, Arvanitidis, Petrakos, 2008.

- 58 -

3.2. Konvergenca beta dhe sigma si dhe lidhja midis tyre

Barro dhe Sala-i-Martin (1992; 1995; 2004) ofrojnë baza metodologjike për vlerësime sasiore

të konvergjencës nëpërmjet konvergjencës beta dhe sigma.

3.2.1. Konvergjenca beta dhe shpejtësia e konvergjencës

Modeli Solow&Swan jep mundësinë për të gjetur tregues sasiorë të konvergjencës të cilët

mund të përcaktojnë nëse kemi një konvergjencë midis vendeve ose jo. Duke u nisur nga

ekuacioni 1.23 ne mund të gjejmë ndryshimet e kapitalit fizik për punëtor efektiv në çdo kohë

sipas:

)(~

~

~

~

gnk

ks

k

k

3. 10

Kjo mund të shkruhet si:

)()(~

~

~~

ln)1()1( gnsegnksk

k k

3. 11

Kështu, norma e ndryshimit të kapitalit për punëtor efektiv bie kur vlera e tij konvergjon drejt

gjendjes së pandryshuar. Këtu mund të trajtojmë konceptin e shpejtësisë së konvergjencës.

Kjo shpejtësi mat sa shumë norma e ndryshimit bie kur vlera e saj rritet në sensin

proporcional (p.sh, me 1%). Me anë të formulës mund ta shprehim si më poshtë:

k

kk

~ln

~~

3. 12

Ky term është quajtur konvergjenca beta (β). Shenja negative është sepse nuk merr sens

shpejtësi negative e konvergjencës nëse variabli nuk ka arritur në gjendjen e tij të

pandryshuar. Raporti i formulës është negativ sepse treguesit që e kompozojnë lëvizin në

kahe të kundërt prandaj, e shumëzuar për vlerën minus, bën β pozitive. Ne mund ta përftojmë

atë duke konsideruar vlerën absolute të derivatit të parë të anës së djathtë të 3.11 sipas k~

ln :

)1(~)1( ks 3. 13

- 59 -

Shpejtësia e konvergjencës është e lidhur negativisht me nivelin e kapitalit për punëtor

efektiv. Kjo do të thotë se kur ne jemi poshtë nivelit të gjendjes së pandryshueshme shpejtësia

do të bie me përafrimin drejt saj, kështu β nuk është konstante. Në ekuacionin 3.13 ne mund

të zëvendësojmë vlerën e kapitalit për punëtor efektiv në gjendjen e pandryshuar të dhënë nga

ekuacioni 1.24 dhe më pas, pas disa transformimesh, do të kemi:

))(1(* gn 3. 14

Kjo është vlera e β në gjendjen e pandryshuar. Shpejtësia e konvergjencës, sipas këtij

ekuacioni, përfaqëson sa shpejt kapitali për punëtor efektiv përshpejton në gjendjen e

pandryshueshme të përafërt. Kështu, ne mund të shkruajmë:

*~~

ln*~~

kkkk 3. 15

Duke konsideruar funksionin Cobb-Douglas të 1.20 ne mund të shruajmë:

kkyy~~~~ ose

kkyy~~

ln~~ln

Duke përdorur 3.12 dhe 3.15 mund të shkruhet që:

*~~ln*~~ yyyy 3. 16

Ekuacioni 3.16 tregon që rritja e outputit për punëtor efektiv, në afërsi të gjendjes së

pandryshuar, është e barabartë me shpejtësinë e konvergjencës shumëzuar për hendekun

midis nivelit aktual dhe gjendjes së pandryshuar. Sërish, nëse vendet kanë të njëjtin nivel të

gjendjes së pandryshuar vendet më të varfëra do të rriten më shpejt se vendet e pasura duke

mundësuar procesin “catch-up”.

Zgjidhja e këtij ekuacioni diferencial duhet të japë mundësinë për të testuar hipotezën e

konvergjencës. Ekuacioni 3.16 mund të shkruhet si:

]~ln~[ln)~(ln ' yyy t 3. 17

- 60 -

Duke zëvendësuar lny=z do të kemi ))((

ztzz Ku z0=z(0) dhe z* është gjendja e

pandryshuar. Për më tepër do të kishim:

*)( ztzz

3. 18

Nëse konsiderojmë faktorin integrues ttdteet

)( dhe shumëzojmë të dyja anët do të

përftonim:

*)( zetzeze ttt

3. 19

Integrimi i 3.19 do të japë:

tCeztz )( 3. 20

Nga kushti filestar i pikënisjes do të kemi që z0=z(0) dhe Czz )0( ku zzC )0( .

Zgjidhja e diferencialit do të jetë:

tezzztz *])0([*)( 3. 21

Duke zëvendësuar Ln(y)=z(t) do të kishim që:

0~ln*~ln]1[~ln yeyey tt 3. 22

Ku 0~ln y është logaritmi natyror i nivelit fillestar të outputit për punëtor efektiv. Duke zbritur

nga të dyja anët e 3.22 0~ln y do të përftonim:

*~ln]1[~ln]1[~~ln 00 yeyeyy tt 3. 23

Në këtë ekuacion ne mund të të shohim se norma e rritjes është shpjeguar nga niveli fillestar i

të ardhurave për frymë në terma për punëtor efektiv. Nëse ne supozojmë që teknologjia është

ekzogjene dhe ndryshon me një normë konstante g, ekuacioni 3.23 mund të formulohet në të

njëjtën mënyrë në terma të të ardhurave për frymë duke i shtuar konstanten g. Gjithashtu

*~ln]1[ ye t nuk është variabël shpjegues për shumë kohë nëse ne konsiderojmë

- 61 -

konvergjencën absolute pasi kjo hipotezë e konsideron të njëjtë nivelin e të ardhurave në

gjendjen e pandryshuar për çdo ekonomi.

Duke kaluar nga forma deterministe në procesin stokastik të përkufizimit të hipotezës ne

kemi marrë parasysh një shpërndarje normale të të disturbancës rastësore në këtë proces më

anë të termit ui;t. Për një interval kohor të dhënë [0;T] ne mund të shkruajmë:

Toii

T

iTi uyT

eayy

T,;0;0;; ln

]1[ln

1

3. 24

Ku *~ln]1[ * yega T është supozuar të jetë i njëjtë për të gjitha ekonomitë dhe Toiu ,;

është disturbanca rastësore e të dhënave. Tashmë kemi formën regresive për hipotezën e

konvergjencës absolute si dhe mund të përcaktojmë vlerën e koefiçentit β nëse përdorim

formën regresive. P.sh, nëse do të përftonim një parametër konstant nga testimi regresiv të

konsideruar:

T

eb

T ]1[ 3. 25

...atëherë do të kishim që:

T

bT ]1ln[ 3. 26

3.2.2. Kritika ndaj konvergjencës beta

Në këtë model parametri tranzitor β dhe norma e rritjes së teknologjisë (g) janë konsideruar

homogjene të mbështetur nga teoria neoklasike por që në realitet nuk janë përfaqësuese të

mirëfillta. Nëse ne i lejojmë të variojnë përkohësisht këta parametra dhe modeli neo-klasik

mund të ofrojë divergjenca gjatë periudhës tranzitore.

Këta dy parametra duhet të jenë të lidhur midis tyre dhe më saktë parametri β duhet të

influencohet pozitivisht nga (g). Ky supozim lejon interpretimin pse ekonomitë e varfëra me

ndryshime teknologjike të ulëta kanë dhe nivel të ulët të shpejtësisë së konvergjencës. Ose

vende në zhvillim që tregojnë norma të larta të ndryshimit teknologjik kanë dhe shpejtësi më

të madhe.

- 62 -

Atëherë duhen evidentuar treguesit që mundësojnë një akumulim më të shpejtë të

teknologjisë për të mundësuar procesin “catch-up” ose për të kuptuar divergjencat në

periudhat tranzitore.

3.2.3. Konvergjenca Sigma

Konvergjenca beta tregon që vendet po ulin hendekun drejt nivelit të gjendjes së pandryshuar

me 2% në vit. Konvergjenca beta nuk thotë nëse vendet kanë të njëjtin nivel të gjendjes së

pandryshuar dhe për këtë nuk mund të merret si një tregues i plotë i konvergjencës në të

ardhurat për frymë midis vendeve. Vende të ndryshëm mund të kenë nivele të ndryshëm të

gjendjes së pandryshuar, dhe kjo nuk vërteton konvergjencën midis tyre, për më tepër mund

të ekzistojë dhe divergjenca. Një tregues tjetër i konvergjencës është konvergjenca sigma. Ky

tregues, i bazuar në ekzistencën e konvergjencës beta, tregon nëse hendeku midis vendeve po

ulet ose jo duke u bazuar tek dispersioni (shpërndarja) i devijimit standart. E thënë ndryshe,

që vendet e varfëra të arrijnë vendet e pasura duhet që rritja e tyre të jetë më e lartë, por që

rritja më e lartë e vendeve të varfëra nuk do të thotë domosdoshmërish që ato po arrijnë

vendet e pasura pasi gjendja e pandryshuar mund të jetë në nivele të ndryshme.

Nëse studiojmë të dhënat e kryqëzuara ne mund të përcaktojmë një metodologji tjetër për

konvergjencën. Dispersioni, i matur nga devijimi standart, i treguesit të dëshiruar39 në një

panel të dhënash do të tregonte konvergjencë nëse vlera e tij do të reduktohej në vazhdimësi

(Islam, 2003; Barro&Sala-i-Martin, 2004). Ky proces është quajtur konvergjenca sigma.

Konvergjenca beta është një kusht i nevojshëm por jo i mjaftueshëm për konvergjencën

sigma sepse kjo e fundit është e ndikuar dhe nga disturbanca të tjera (Young, 2004). Më

poshtë po ofrojmë anën metodologjike të konvergjencës sigma.

Në trajtimin e konvergjencës beta kemi arritur në përfundimin se:

titiitti

ti uyeay

y;1;

1;

; ln1ln

3. 27

Ku teoria shpjegon që termi 1ln1; txyexa iiiti

; y* - tregon gjendjen e

pandryshueshme, dhe xi - përfaqëson ndryshimin teknologjik.

39Rritjes ekonomike ose dhe i funksionit logaritmik të GDP për frymë.

- 63 -

Supozojmë që uit është një variabël rastësor (random) me mesatare 0u , variancë2ut dhe

cov(ln yit; uit)=0. Le të jetë2t variancë e ln(yi;t) në kohën t. Nga ekuacioni 3.27 mund të

shkruajmë që:

titititi uyeay ;1;;; )ln()ln( 3. 28

Sepse termi ui;t është rastësor ai ka një variancë konstante për 22uut . Var(ai;t)=0 pasi termi

është konstant dhe nëse ne shkruajmë variancën e ln(yi;t) do të kishim:

titititi uyeaVaryVar ;1;;; )ln()(ln( 3. 29

…ose:

221

22utt e

3. 30

Në rastin tonë ekuacioni diferencë i rendit të parë do të ishte:

2

22

2

220

2

11

ee

eutu

t 3. 31

Nga ekuacioni 3.31 do të mund të analizojmë dhe zgjidhjet e mundshme të 2t por më së pari

mund të themi që ekzistenca e një vlere β≠0 është kusht i nevojshëm për të arritur tek

konvergjenca sigma . Tek ekuacioni 3.31 shikohet se kur nuk kemi ekzistencë të

konvergjencës beta atëherë vlera e sigma mbetet e papërcaktuar. Kur konvergjenca beta

është e pranishme atëherë duhet të studiojmë se çfarë ndodh me vlerat e funksionit të

variancës. Mund të dallohen dy raste:

Nëse

2

220

1

eu atëherë 2 do të vijë duke rënë dhe për t do të konvergjojë

tek

2

2

1 eu

.

- 64 -

Nëse

2

220

1

eu atëherë 2 do të vijë duke u rritur dhe për t do të

konvergjojë tek

2

2

1 eu

.

Figura 3. 1 Dispersioni i konvergjencës Sigma

Gjendja e pandryshueshme do të arrihet tek

2

2

1 eu . Vlera e 2 do të rritet me rritjen e

variancës së disturbancave dhe do të ulet me rritjen koeficientit β. Përafrimi i 2 drejt

gjendjes së pandryshueshme do të jetë monoton sepse te 2 është monoton pavarësisht nëse

vlera fillesare 20 është e rastit të parë apo të dytë.

Modelimi matematikor na ndihmon të përkufizojmë konvergjencën sigma si një proces të

vazhdueshëm dhe progresiv drejt gjendjes së pandryshuar. Megjithatë nuk është e thënë që

konvergjenca është gjithmonë e mundur dhe në këtë rast. Ne supozuam që termi gabimit të

jetë me shpërndarje normale dhe me variancë konstante por ky supozim mund të bie poshtë.

Termi 2ut mund të ndikohet nga faktorë individualë që prekin ekonomitë, faktorë ekzogjen të

cilët jo detyrimisht shfaqen njëtrajtësisht dhe përcjellin të njëjtat efekte.

t

2t

2

2

1 eu

- 65 -

3.2.4. Lidhja midis konvergjencës beta dhe sigma

Konvergjenca beta është një kusht i nevojshëm por jo i mjaftueshëm për konvergjencën

sigma . Ky është dhe argumenti kryesor në lidhjen e këtyre treguesve. Mund të dallohen

tre raste të paraqitura në diagramën e figurës 3.2.

Në rastin e parë si beta dhe sigma nuk vërtetohen që do të thotë se vendet po divergjojnë si në

terma të të ardhurave për frymë dhe hendeku midis tyre po rritet në vazhdimësi. Në rastin e

dytë vërtetohet konvergjenca beta dhe sigma që tregon se vendet po konvergjojnë në terma të

të ardhurve për frymë dhe hendeku midis tyre po ngushtohet në vazhdim.

Figura 3. 2 Lidhja midis konvergjencës beta dhe sigma

Burimi: Sala-i-Martin (1996. b)

Në rastin e tretë tregohet se mund të krijohen polarizime ose mbi-kalim në terma të të

ardhurave për frymë dhe hendeku i të ardhruave për frymë do të rritet në të ardhmen dhe pse

aktualisht diferencat janë të vogla. Kjo mund të interpretohet si vanitje e shtesës së mesme.

3.3. Procesi “catch-up” dhe konvergjenca

Koncepti konvergjencës tregon se sa shpejt vendet po drejtohen drejt gjendjes optimale të

përdorimit të faktorëve. Lidhur me metodologjinë e rritjes është përdorur dhe një koncept

tjetër i quajtur procesi “catch-up”. Ky proces tregon mënyrën sesi vendet e varfëra, dhe ato në

zhvillim, mund të kapin vendet e pasura. E thënë ndryshe “catch-up” përfaqëson distancën që

t+Tt+Tt+T

Ln of GDP Ln of GDP Ln of GDP

β-konvergjencë =Joσ-konvergjencë =Jo

β-konvergjencë =Poσ-konvergjencë =Po

β-konvergjencë =Poσ-konvergjencë =Jo

Paneli 1 Paneli 2 Paneli 3

- 66 -

duhet kaluar për të arritur ekonomitë e avancuara. Padyshim që të dyja konceptet ndjekin të

njëjtin kah në terma të të ardhurave për frymë por mënyra se çfarë interpretojnë janë të

ndryshme.

Procesi “catch-up” është interpretuar për herë të parë nga Gerschenkron (1962) i cili theksoi

rolin e madh të teknologjisë në industrializimin dhe zhvillimin e një vendi dhe pranoi se sa

më i prapambetur të jetë një vend në zhvillim, aq më të mëdha janë shanset për patur një

proces më të shpejtë “catch-up”. Nën këndvështrimin e tij Gerschenkron interpreton se

ambienti ekonomik social nuk është i gatshëm të ndërmarrë risqe të tepërta për të garantuar

industrializimin e qëndrueshëm i cili bën të mundur realizimin e procesit dhe për këtë roli i

shtetit është thelbësor në aplikimin e politikave aktive për të zbuluar dhe importuar kufijtë

teknologjik të vendeve lider duke nënkuptuar se teknologjia është e pakushtueshme dhe e

disponueshme për të gjithë. Kapitali i ri mund të personifikohet dhe nga kufijtë e njohurive të

reja në teknologji pasi ai zëvendëson një kapital të vjetruar tashmë jo vetëm në sensin

material. Sa më të lartë kufijtë aq më i shpejtë ndodh procesi “catch-up”. Por kjo nuk mund të

ndodh vetëvetiu. Abramovitz (1986) hedh hipotezën e “aftësive sociale” të një vendi për të

akumuluar por dhe gjeneruar këto forma të reja të teknologjisë të cilat rrisin produktivitetin.

“Aftësitë sociale” mund të jenë formimi i kapitalit human, natyra politike, tregtare,

industriale dhe financiare e institucioneve që përfaqësojnë shoqërinë si një e tërë në sensin

cilësor të tyre. Duke përdorur të dhënat e Maddison (1982) për një periudhë 1870-1979

Abramovitz është i bindur se divergjencat në produktivitet vijnë si rezultat i diferencave në

“aftësitë sociale” midis vendeve dhe se procesi “catch-up” mund të ndodh vetëm në vende që

shprehin karakteristika të përafërta të saj.

Burkett dhe Landsberg (2003) janë të mendimit se procesi “catch-up” mund të interpretohet

si një shteg ku vendet më pak të zhvilluara akumulojnë avantazhet teknologjike të krijuara

nga vendet e zhvilluara në precedencë. Akumulimi potencial i këtyre avantazheve duhet të

ndikohet nga mënyra e të kuptuarit të faktorëve influencues si dhe mekanizmat që e nxisin

këtë proces.

Parente dhe Prescott (1999; 2004) gjejnë disa karakteristika për vendet që kanë pasur një

proces të përshpejtuar duke treguar se mund të formohen klubet (entitet kolektiv) e tregtisë së

lirë nën kushtet e një tregtie pa taksa dhe barriera doganore, si dhe duke pasur sovanitet

ekonomik në këtë entitet kolektiv. Ky sovranitet garanton që entiteti të mos jetë në gjendje të

- 67 -

pengojë adaptimin e teknologjive të reja në një vend anëtar, si dhe vendi të mos jetë në

gjendje të pengojë lirshmërinë e lëvizjes së faktorëve midis vendeve anëtare.

Nelson (2004) është shumë kritik ndaj faktit se vetëm akumulimi i kapitalit fizik sjell

përshpejtim të procesit “catch-up” duke treguar sesi disa vende komuniste gabuan në këtë

fakt. Janë inovacionet burim i rritjes dhe zhvillimit të një vendi të cilat kërkojnë mjeshtërinë

për të adaptuar teknologji të reja dhe kjo ndodh kur janë përdorur doza të mjaftueshme të

kapitalit fizik dhe human në funksion të optimizmit. Por, nëse vendi nuk ka ndërtuar struktura

institucionale për të mundësuar akumulimin e këtyre formave të kapitalit, atëherë inovacinet

do të jenë të brishta.

Mazzoleni dhe Nelson (2005) sjellin shembullin e vendeve Aziatike40 në shfrytëzimin e

institucioneve universitare dhe të strukturave të kërkimit shkencor në proces. Rritja e numrit

të të diplomuarve si dhe garancia për të gjetur punë sipas aplikimit të politikave efektive bënë

të mundur që këto vende të zhvillonin aftësitë teknologjike. Këto politika nuk lanë që kapitali

human i formuar në arsim të amortizohej por e përdorën me mjeshtëri në funksion të rritjes

dhe zhvillimit. Për të sqaruar më mirë sesi një sistem arsimor universitar është më efektiv

mjafton të krahasojmë orientimin praktik si në çështje procedurale ashtu dhe shkencore të

sistemit të SHBA ndaj të Evropës.

Pitelis (2008) mbështet dhe një herë idenë se IHD janë të qenësishme në proces për duke

rritur produktivitetin me anë të importit të teknologjive të reja dhe pse duhet pasur parasysh

madhësia e tregut si konkurrueshmëria e vendit pritës. Nga ky avantazh mund të përfitojnë

dhe vendet e vogla, mjafton që të kenë evidentuar mirë cilat janë avantazhet krahasuese.

Bastian (2008) tregon se teoria e procesit “catch-up” mund të përqendrohet në fokusimin e tre

elementëve thelbësor:

- Ideologjia që legjitimon procesin “cacth-up”,

- Aktorët që ndërmarrin detyra në këtë proces të tejkalimit të prapambetjes,

- Funksionet që këta aktorë duket të përforcojnë.

40Taiwan; Korea dhe Japonia.

- 68 -

Aktorët kryesorë duket se janë; Shteti, firmat multinacionale, bankat dhe firmat lokale, ndërsa

disa nga funksionet që duhet të performojnë janë absorbimi i teknologjisë (Cohen dhe

Levinthal, 1989; 1990), zhvillimet financiare dhe zgjerimi i kërkesës.

3.4. Përfundime

Evidencat empirike tregojnë se koncepti i konvergjencës është i pranishëm mdis vendeve por

vetëm duke u kushtëzuar nga disa karakteristika që dallojnë ekonomitë e tyre duke i

klasifikuar në klube të veçanta konvergjence. Karakteristikat e përbashkëta të klubeve të

konvergjencës mund të jenë niveli i njëjtë i kapitalit human i cili rrit efiçencën e faktorit punë

si dhe eksternalizon tek çdo faktor tjetër, norma e kusimeve e cila tregon intensitetin e

kapitalit fizik në ekonomi, hapja ekonomike e cila mundëson transferimin e teknologjive nga

një vend në tjetrin. Gjithashtu, këto evidenca tregojnë që nuk vërtetohet konvergjenca pa

kushte duke përjashtuar mundësinë se vendet e varfëra po rriten më shpëjt se vendet e pasura.

Shpejtësia e konvergjencës për vendet e pasura me rreth 2% është një shifër e gjetur në

shumë studime dhe pse kontestohet nga Quah për mënyrën e vlerësimit. Gjithsesi, ashtu si

përdorimi i të dhënave të kryqëzuara dhe përdormi i serive kohore gjejnë prezencën e

konvergjencës midis vendeve me karakteristika të përafërta që evidentohen si klub

konvergjence. Në anën metodologjike të matjes së konvergjencës duhet patur parasysh që

konvergjenca beta është një kusht i nevojshmë por jo i mjaftueshëm i konvergjencës sigma.

Divergjencat në të ardhurat për frymë midis klubeve të caktuara tregon se jo të gjitha vendet

kanë të njëjtat burime apo faktorë në aktivitetin e tyre ekonomik. Vendet e pasura duhet të

mbizotërojnë mbi vendet e varfëra për mënyrën e krijimit dhe përdorimit të faktorëve shtesë

në funksionin e prodhimit. Procesi “catch-up” është elementi i duhur për të ulur sa më shumë

diferencat midis këtyre dy grypeve. Për të mundësuar këtë proces vihet në pah aftësia sociale

që ka një vend për të absorbuar, akumuluar dhe gjeneruar forma të reja teknologjike. Aftësia

sociale është një kompleksitet i faktorëve që karakterizon një vend nga një tjetër si p.sh,

sistemi politik, institucionet, kultura, etj.

- 69 -

Kapitulli IV

4. Burmiet e rritjes ekonomike në Shqipëri,

faktori punë dhe teoria e PTF

- 70 -

4.1. Rritja ekonomike në Shqipëri

Përgjithësisht analiza ekonomike e Shqipërisë niset pas viteve 1990. Sistemi diktatorial

politik udhëhoqi një ekonomi të centralizuar në vendimmarrje deri në atë kohë. Niveli i

dramatik i të ardhurave për frymë dhe mungesa e lirisë së individit bënë që sistemi të rrëzohej

dhe natyrshëm të zëvendësohej me një sistem politik shumëpariak dhe të decentralizuar në

vendimmarrjen ekonomike siç është sistemi kapitalist ku individi fitoi të drejtën e zotërimit

dhe alokimit të faktorëve të prodhimit. Që nga ajo kohë kanë kaluar më shumë se 20 vjet dhe

Shqipëria mbetet ende në rrugëtimin tranzicional drejt zhvillimit. Gjatë kësaj periudhe

Shqipëria ka njohur dhe zbuluar fenomene të pakuptueshëm më parë nga shoqëria për

shkaqet dhe pasojat mbi të si fenomeni migrator brenda dhe jashtë territorit Shqiptar,

fenomeni i papunësisë dhe rritja e pabarazisë në të ardhura e reflektuar nga koeficienti Gini

(INSTAT 2012), privatizimin e sektorit publik dhe prona private, rritja e kriminalitetit dhe

sidomos kriminaliteti i organizuar në trafikimin e qenieve njerëzore dhe të lëndëve narkotike,

kriza e firmave piramidale të vitit 1997, korrupsioni i vazhdueshëm ( USAID, 2010) dhe

shkalla e lartë e informalitetit të ekonomisë (BE, 2010). Të gjitha këto fenomene

interpretohen në rezultatin ekonomik të vendit si anormali të natyrshme në zhvillimin

tranzitor ekonomik dhe shoqëror të një vendi. Po ti referohemi të dhënave nga BB niveli i

GDP për frymë në vitin 1990 rezulton 639 US$ për të arritur minimumin në vitin 1992 me

217 US$. Shqiptarët e vitit 1992 jetonin me më pak se 1 US$ në ditë!!!

Grafiku 4. 1 Norma vjetore e rritjes ekonomike në Shqipëri

-29,58899767

13,3

-10,20000033

12,7

5,97,7

3,5

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

Burimi: BB 2012

- 71 -

Kriza e vitit 1997 jep një kthim prapa të treguesit duke u ulur në 710 US$ nga 968 US$ që

rezultonte në vitin 1996. Qysh atëherë shifrat tregojnë rritje të vazhdueshme dhe pse jo me të

njëjtin ritëm për të arritur në vitin 2010 me 3678 US$. Rritja ekonomike pas vitit 1997 tregon

një normë pozitive duke u luhatur tek një mesatare 5,2% në dhjetëvjeçarin e fundit dhe

periudha 2009-2010 tregon efektet e krizës globale në rritjen ekonomike duke e ulur në

nivelin e 3,5%.

Në pikëpamjen e ekuilibrit makroekonomik si një përqasje teorike, rritja ekonomike mund të

interpretohet nga faktorë të kërkesës agregate dhe të ofertës agregate. Në përbërje të kërkesës,

konsumi familjar dhe qeveritar si dhe kërkesa për investime mund të japin shtysa për rritje

duke nxitur prodhuesit të rrisin prodhimin, ndërsa nga pikëpamja e ofertës rritja vjen nga

përdorimi më efiçent i faktorëve apo dhe rritja sasiore e tyre. Organizat ndërkombëtare si

FMN dhe BB si dhe institucionet e brendshme publike si BSH komentojnë se kryesisht rritja

ka ardhur si pasojë përdorimit efiçent të faktorëve dhe pse duhet theksuar që kërkesa ka

ruajtur nivelet e saj si rezultat i konsumit familjar të financuar nga remitancat (BSH, 2009)

dhe gjithashtu nga mundësia që procesi i privatizimit i ka dhënë qeverisë qëndrore për të

financuar shpenzimet e saj.

BB (2004a; 2006) konstaton se gjatë 1993-2003 rritja ekonomike është shpjeguar më së

shumti nga PTF. Duke konsideruar 6,27% nivelin mesatar të rritjes ekonomike gjatë

periudhës së marrë në konsideratë, PTF shpjegon 6,14% të totalit . Kjo sepse burimet janë

rishpërndarë nga sektorët jo-produktivë siç është sektori bujqësor, drejt sektorëve me

produktivitet më të lartë. Në Tabelën 4.1 tregohet pjesëmarrja në rritje nga faktorët dhe nga

PTF duke evidentuar burimet e rritjes nga viti 1982 deri në vitin 2003. Periudha 1982-89

tregon se rritja ekonomike është rezultat i kontributit të faktorëve si puna dhe kapitali pasi

ekonomia ishte shumë statike në atë periudhë pasi infrastruktura, teknologjia, ndërtimi

institucional dhe strukturor i ekonomisë, novacionet, kapitali human, etj, ishin në nivele të

pandryshueshëm prej kohësh dhe për më tepër po amortizoheshin gjatë kësaj periudhe. Kjo

shprehet dhe nga kontributi i PTF në rritje i cili shënon vlerën negative prej -1,97% në rritjen

e konomike të 1982-89, ndërkohë që kapitali kontribuon me 2,2% dhe puna me 1,93%.

BSH (2009) duke ju referuar periudhës 1998-2007 mbështet kryesisht të njëjtën hipotezë.

Deri në vitin 2000 rrija ekonomike është shpjeguar më së shumti nga PTF. Gjatë 1998-2000

rritja ekonomike mesatarisht është 9,7% ku 9,3% shpjegohet nga PTF. Gjatë 2001-2007, dhe

- 72 -

si pasojë rritjes së kreditimit në ekonomi, konributi i stokut të kapitalit në rritje është rritur

njdeshmërisht. Rritja ekonomike mesatare gjatë kësaj periudhe është 5,8% dhe 3% vijnë nga

kapitali fizik në ekonomi. Niveli i 2,3% është shpjeguar nga PTF dhe vetëm 0,5% nga

kontributi i faktorit punë. Gjithsesi mbështetet hipoteza se gjatë dekadës së parë të

tranzicionit PTF ka pasur impaktin kryesor në rritje duke interpretuar dhe një herë

rishpërndarjen e faktorëve nga sektorët jo-produktiv drejt atyre më produktiv dhe faktori punë

gjatë kësaj periudhe ka shënuar rënie. Kontributi i PTF vjen në rritje dhe gjatë efekteve të

krizës globale në ekonominë Shqiptare për 2008-2009 pasi kontributi i stokut të kapitalit fizik

u reduktua ndjeshëm. Gjatë kësaj periudhe kreditimi në vend ka shënuar një rënie që

rezultonte 53% rritje vjetore në 2007 dhe u reduktua në 44% në 2008 duke u arritur në 25%

në 2009.

Tabela 4. 1 Kontributi në rritje në ekonominë Shqiptare për periudhën 1982-2003

Kontributi në rritje(%)rritja mesataree GDP (%)

rritjanga kapitali

rritja ngapuna

rritja ngaPTF

rritjanga faktorët

1982-89 2,17 2,2 1,93 -1,97 4,13

1990-92 -15,26 0,47 0,78 -16,5 1,24

1993-96 9,25 -0,54 -0,51 10,3 -1,05

1998-01 7,35 0,05 0,56 6,75 0,6

2002-03 5,35 0,78 1,07 3,5 1,85

1993-03 6,27 -0,05 0,18 6,14 0,13Burimi:BB 2004a

FMN (2008) ofron një paraqitje krahasuese të shifrave midis Shqipërisë dhe vendeve të

rajonit apo dhe ekonomive në tranzicion. Në terma të kontabilitetit të rritjes produkti total

dekompozohet në kontribut të kapital fizik, faktorit punë dhe PTF. Rezultatet tregojnë se më

shumë se 80% e rritjes ekonomike gjatë periudhës 1993-2007 vjen nga PTF. E krahasuar me

vende të tjera Shqipëria tregon norma më të larta të rritjes së PTF.

Gjatë periudhës 1993-2007 norma e rritjes së PTF është 5,4% e cila rezulton më e larta tek

ekonomitë tranzitore. Duke e ndarë në tre intervale kohore, gjatë 1998-2002 norma e rritjes së

PTF është më e lartë se në intervalet e tjerë. Ajo shënon 7,3%. Duhet kuptuar që kjo periudhë

përkon me pas krizën e vitit 1997 ku reçesioni tregoi një shifër prej – 10,9%. Gjatë periudhës

2003-2007 norma e rritjes u reduktua në nivelin e 3,1%.

- 73 -

Tabela 4. 2 Rritja e PTF në Ekonomitë Tranzitore

Në përqindje

1993-2007 1993-97 1998-2002 2003-07

Shqipëria 5.4 5.8 7.3 3.1

17 ekonomi tranzitore 3.3 1.3 4.0 4.5

Nga të cilat: Vendet Balltike 4.9 3.4 6.0 5.2

Vendet CEE 3.0 2.8 2.9 3.4

ekonomitë tranzitore të PRGF41 2.9 -1.1 4.0 5.6Burimi: FMN 2008

Tabela 4.3 tregon rritjen reale të akumuluar gjatë të njëjtës periudhë, 1993-2007. GDP gjatë

kësaj periudhe është rritur me 96,1%. Nga kjo 80,5% është kontributi i PTF dhe shënon

shifrën më të lartë e krahasuar me grupet e tjera.

Tabela 4. 3 Burimet e rritjes në Ekonomitë Tranzitore 1993-2007

Rritja realekumulative

Kontributi në rritje

PTF Kapitali Puna

Shqipëria 96.1 80.5 20.9 -5.1

17 ekonomi tranzitore 49.8 49 4.8 -4.3

Nga të cilat: Vendet Balltike 73.5 73.2 11.7 -11.1

Vendet CEE 51.3 45.6 8.7 -2.9

ekonmitë tranzitore të PRGF 37.9 43 -5.9 -0.9Burimi: FMN 2008

FMN (2011) pranon se efektet e krizës globale kanë qenë të reduktuara për Shqipërinë gjatë

periudhës 2008-2010 dhe pse rritja ekonomike është cunguar duke ulur nivelet e rritjes

potenciale. PTF vazhdon të mbajë peshën më të madhe në rritjen ekonomike dhe për këtë

periudhë por megjithatë normat e rritjes kanë qenë në ulje. Në vitin 2008 rritja ekonomike

shënon 5,4% dhe 3,3% është rezultat i PTF, 2,0% nga stoku i kapitalit dhe vetëm 0,1% nga

faktori punë. Kjo është paraqitur në tabelën 4.4.

41Poverty Reduction and Growth Facility (PRGF)

- 74 -

Tabela 4. 4 Kontributi në rritje 2008-2010

Periudha Rritja ekonomike PTF Kapitali Puna

2008 5,4 3,3 2,0 0,1

2009 4,7 3,0 1,5 0,2

2010 3,9 2,7 0,8 0,3Burimi: FMN 2011

4.2. Faktori punë dhe arsimi dhe dallimi gjinor

Punësimi dhe papunësia trajtohen jo vetëm nga ekonomistët por nga shumë fusha të tjera

studimi si sociologët, psikologët, lifozofët, etj. Statusi i të punësuarit/papunësuarit lidhet

drejtpërdrejt me vetëvlerësimin dhe vetëbesimin tek individi. Një i papunë ka më shumë

premisa për të qenë i demoralizuar pasi kapitali human po amortizohet pa realizuar kthimet e

pritshme, një i papunë ka premisa për të qenë më i pasigurt për të ardhmen pasi të ardhurat e

tij janë ulur, një i papunë ka më shumë premisa për të zhvilluar kriminalitetin dhe për të mos

pranuar “rregullat e lojës” të imponuara nga institucionet vendimmarrëse dhe proçeduriale.

Papunësia dhe varfëria kanë një lidhje të drejtë dhe të fortë në vendet e pazhvilluara dhe në

zhvillim, siç është dhe Shqipëria. Për këto lidhje faktori punë trajtohet si një element i

rëndësishëm i zhvillimit ekonomik dhe social të një vendi.

Para viteve 90 fenomeni i papunësisë ishte i panjohur për shoqërinë Shqiptare por që u shfaq

menjëherë pasi privatizimi dhe decentralizimi i ekonomisë u udhëhoqën nga parimi i

maksimizimit të fitimit dhe sipërmarrjes së lirë duke reduktuar kostot dhe duke prekur

thellësisht punësimin por dhe, si pasojë e një kërkese të ulët në treg, procesi i prodhimit po

përballohej me gjithnjë e më pak punë. Kështu në vitin 1993 norma e papunësisë rezulonte

në 22,3% duke shënuar dhe vlerën më të lartë zyrtare të deklaruar në Shqipëri. Duke parë

ecurinë kohore të të dhënave për papunësinë karakteristika kryesore që vihet re është niveli

dyshifror i normës së papunësisë gjatë gjithë periudhës. Në vitin 1996 norma e papunësië

rezulton në 12,6% duke u rritur më pas në 18,4% për vitin 1999 si pasojë e krizës së vitit

1997 që përjetoi vendi. Nga viti 1999 kemi një rënie të vazhdueshme për të arritur në vitin

2010 me një normë papunësie më 13,5%.

Në fakt pas vitit 2002 rritja ekonomike dhe norma e papunësië tregojnë një ecuri me kahe të

kundërt duke treguar se pjesëmarrja e faktorit punë në rritjen e ekonomike është më e

kuptueshme dhe domethënëse se në periudhën pararendëse. Po kështu kriza ekonomike

- 75 -

globale e vitit 2008 duke dhënë efektet e saj dhe në ekonominë Shqiptare ka rezultuar me

efekte negative në punësim duke treguar trendin rritës të normës së papunësisë.

Një karakteristikë tjetër papunësisë në Shqipëri mbetët niveli i lartë i të papunëve afatgjatë.

Persona të cilët nuk mund të gjejnë një punë për një periudhë më të gjatë se 12 muaj përbëjnë

dhe grupin e të papunëve afatgjatë. Kjo tregon dhe papërshtatshmërinë e këtij grupi me

kërkesën në tregun e punës. Karakteristikë e vendeve në zhvillim është se kërkesa për punë, e

derivuar nga kërkesa për të mira materiale dhe shërbime nga konsumatorët, nuk gjen

mbështetjen nga krahu i punës i kualifikuar për procese të reja prodhimi. Duke ju referuar të

dhënave zyrtare përqindja e të papunëve afatgjatë në vitin 1999 rezultonte në 90,2% të totalit

të të papunëve. Megjithatë vlera më e lartë e deklaruar nga të dhënat zyrtare është 93,1% e

vitit 2002. Ky tregues duket se është përmirësuar ndjeshëm në vitin 2010 duke arritur në

62,5%.

Grafiku 4. 2 Norma e papunësisë dhe rritja ekonomike në Shqipëri 1993-2010

22,3

12,4

18,415,8 14,4 13,5

9,69,1

-10,8

13,5

4,2 5,73,9

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Norma e papunësisë Rritje ekonomike

Burimi: INSTAT 2011

Niveli i lartë i papunësisë afatgjatë mund të interpretohet dhe nga përbërja e forcave të punës

apo dhe të punësuerve në vite. Para viteve 1990 afro 2/3 e popullsisë banonin në zona rurale

duke përdorur pjesën më të madhe të faktorit punë në bujqësi. Në vitin 2000 rezulton se 72%

e të punësuarve janë të angazhuar në sektorin bujqësor dhe në vitin 2010 kjo shifër është ulur

në 55%. Niveli i lartë i të punësuarve në sektorin bujqësor tregon se forcat e punës nuk kanë

pasur kualifikimet e duhura për tu përshtatur zhvillimeve ekonomike të sektorëve të tjerë të

ekonomisë si industri, turizëm, ndërtim dhe shërbime të tjera, të cilët aktualisht sigurojnë dhe

pjesën dërmuese të GDP në vend. Në vitin 1997 sektori bujqësor zinte 30,2 % të GDP ndërsa

në vitin 2010 pjesëmarrja e tij është vetëm 18,2% dhe pse ende ruan nivelin më të lartë të të

- 76 -

punësuarve. Pjesa më e madhe në përbërjen e GDP për vitin 2010 vjen nga shërbimet me

51,7% të totalit.

Duke ju referuar grupmoshave, pjesëmarrja e 15-19 vjeç në nivelin e papunësisë ka ardhur

duke u reduktuar. Kështu, në vitin 1997 ky grup përbënte 12% të të papunëve ndërsa në vitin

2010 kjo shifër është reduktuar në 5%. Ky fakt kuptohet duke ju referuar statistikave për

regjistrimin në arsimin e mesëm. Gjatë periudhës 2003-2008 personat mbi moshën 15 vjeç

janë regjistruar në arsim të mesëm me 99% të totalit. Për grupmoshën 20-34 vjeç në vitin

1997 pjëmarrja në nivelin e papunësië ishte 46% ndërsa për vitin 2010 ajo rezulton në 35% të

totalit. Grupmoshat mbi 35 vjeç kanë pësuar një rritje me pjesëmarrjen në nivelin e

papunësië duke treguar 42% të totalit në vitin 1997 dhe 60% të totalin në vitin 2010.

Grafiku 4. 3 Të papunë afatgjatë në % ndaj totalit të të papunëve

84,0%

93,1% 91,5%

62,5%

1997 2002 2006 2010

Burimi: INSTAT 2011

Megjithatë, sipas AFP 2009, përqindjen më të lartë në punësim për periudhën 2007-2009 e

zënë 35-54 vjeç duke lënë hapësira më pak për moshat e reja. Raporti i shkallës së papunësisë

për të rijntë e moshës 15-24 vjeç është 2,4 që do të thotë se në tregun e punës shanset për të

gjetur punë për një të ri janë 2,4 herë më të vogla sesa për një të rritur.

Gjithashtu, në një ndarje sipas gjinisë femrat janë më të prekurat ndaj fenomenit të

papunësisë gjatë gjithë periudhës së marrë në konsideratë. Diferenca mbetet relativisht e

pandryshuar duke treguar një trend drejt vlerës 5% më shumë për femrat. Meshkujt, në vitin

1997 përfaqësojnë 62% të të papunësuarve ndërsa femrat 38%. Ky tregues ka mbetur

relativisht i pandryshuar në vite. Kështu, në vitin 2010 meshkujt përfaqësojnë 60,3% ndërsa

femrat 39,7% ndërkohë që vërehet një rritje e lehtë e përqindjes së femrave në forcat e punës.

Duke parë punësimin sipas sektorëve, sipas AFP 2009, femrat zënë përqindjen më të lartë të

- 77 -

punës në sektorin bujqësor për periudhën 2007-2009 me një mesatare prej 56,7% ndërsa

meshkujt zotërojnë mesatarisht 71,4% të punës në sektorin jo-bujqësor po për të njëjtën

periudhë.

Sipas nivelit arsimor të papunët janë në pjesën dominuese me arsim të ulët dhe të mesëm.

Duke ju referuar të dhënave zyrtare, në vitin 1997 rezulton se 48,95% e të papunëve ishin me

arsim të ulët, 48,4% me arsim të mesëm dhe vetëm 2,7% me arsim të lartë. Në vitin 2010

raportet kanë ndryshuar pak duke treguar se 53,9% e të papunëve janë me arsim të ulët,

42,5% e tyre me arsim të mesëm dhe 3,6% me arsim të lartë. Megjithatë duke ndjekur ecurinë

gjatë kësaj periudhe vërehet se pjesëmarrja e të papunëve me arsim të ulët është në rritje, dhe

pjesëmarrja e të papunëve me arsim të mesëm dhe të lartë është në rënie. Duke vlerësuar në

mesatare për periudhën 1997-2010 vërehet se të papunë me arsim të ulët janë 51,6% në

mesatare, të papunë me arsim të mesëm janë 46% në mesatare dhe të papunë me arsim të

lartë janë 2,4% në mesatare. Duhet theksuar fakti se numri i studentëve që mbarojnë arsimin

e lartë në vend është rritur ndjeshëm gjatë kësaj periudhe. Kështu, në vitin 1997 vetëm 3.708

studentë janë diplomuar në universitet vendase ndërsa në vitin 2009 numri i tyre është 13.331

që do të thotë katërfishuar.

Gjatë viteve forcat e punës janë reduktuar dhe pse popullsia në punë është rritur. Forcat e

punës në vitin 1997 rezultojnë 1.301 mijë ndërsa në vitin 2010 ky tregues është 1.059 mijë

kur për të njëjtën periudhë popullsia në moshë pune rezulton 1.861 mijë në vitin 1997 dhe

2.166 mijë në vitin 2010. Kjo rënie mund të jetë shkaktuar nga disa faktorë. Për shembull, një

numër i konsideruar i individëve është punësuar në sektorin informal dhe mund të jenë të

deklaruar jo-aktivë dhe duhet patur parasysh që vlerësimet për sektorin informal janë

gjithmonë më shumë se 30% e GDP (Muço, 2004). Disa të tjërë të demoralizuar nga mos

gjetja e një pune mnd të jenë larguar nga forcat e punës, ose në rastin e femrave kujdesi për

fëmijët mund ti këtë larguar nga tregu i punës. Në vitin 2003 numri i kopshteve për fëmijë

ishte reduktuar në 60% në zonat urbane dhe 49% në zonat rurale e krahasuar me vitin 1990.

Mungesa e femrave në forcat e punës është më e kuptueshmë kur shohim pjesëmarrjen sipas

gjinisë dhe pse përbërja e popullsisë është e barazpeshuar midis dy gjinive. Në vitin 1997

pupullsia në moshë pune përfaqësohet në 50,1% nga femrat dhe në 49,9% nga meshkujt

ndërkohë që forcat e punës kanë një pjesëmarrje në 61% nga meshkujt dhe në 39% nga

femrat. Duke ju referuar të dhënave për vitin 2010 popullsia në moshë pune rezulton në 50%

nga meshkujt dhe 50% nga femrat, ndërsa forcat e punës përfaqësohen në 59% nga meshkujt

- 78 -

dhe në 41% nga femrat. Gjithashtu, dhe pse në peshë realtive të ulët ndaj totlit të forcave të

punës, numri i femrave që vazhdojnë studimet e nivelit të lartë ka qenë gjithmonë më i lartë

se i meshkujve. Për vitin akademik 1994/95 femrat e regjistruara në universitet rezultojnë

1.511 më shumë se meshkujt. Kjo vlerë është rritur ndjeshëm në vitin akademik 2009/10 në

shifrën e 11.968 studentë më shumë femra dhe gjatë gjithë peiudhës diferenca ka qenë në

rritje të vazhdueshme.

4.2.1. Zhvillimet demografike në Shqipëri

Pritjet për një detajim më të mirë të tregut të punës do të plotësohen nga regjistrimi i

popullsisë në vitin 2011 i cili rezulton paraprakisht me një të tendencë të ndryshme nga ajo e

vlerësimeve të bëra nga INSTAT për tregun e punës. Treguesi kryesor që vë në pah këtë

problematikë është niveli i popullsisë në Shqipëri që sipas vlerësimeve të INSTAT për vitin

2010 rezulton 3.195.000 banorë ndërsa sipas përllogaritjeve paraprake të Census-Al (2011)

popullsia rezidente në Shqipëri rezulton në 2.831.741 banorë. Kjo do të thotë që vlerësimet e

INSTAT rezultojnë të paktën 11,5% më shumë seç Census-Al (2011) tregon për numrin e

popullsisë. Duhet theksuar që ky reduktim i numrit të popullsisë (supozohet) është pasojë e

emigrimit në shkallë të gjerë dhe rënia e lindshmërisë.

Tabela 4. 5 Tendencat Demografike në Shqipëri periudha 1985-2050

85 90 95 00 05 10 15 20 25 30 35 40 45 50

grup-mosha

norma e rritjes në %

0-14 6,5 5,7 -7,9 -7,3 -8,4 -7,1 -1,9 1 -2,2 -6,3 -7,7 -5,5 -2,4 -2,5

15-65 13,2 14,3 -4,5 -1,3 5,6 5,6 4,1 1,7 0,1 0,4 0,6 0,4 -1 -3,4

65+ 11,5 12,9 11,4 13,8 17,1 12,7 12,3 14,6 20,7 14,9 9,4 3,7 2,9 9,2

pjesa ndaj totalit të popullsisë në %

0-14 34,5 32,8 31,7 30,1 27 24,4 23,1 22,7 21,8 20,3 18,7

17,7

17,3

17,1

15-65 60,2 61,9 62,1 62,7 64,7 66,5 67 66,2 65,1 64,8 65,1

65,5

65,2

63,6

65+ 5,3 5,3 6,2 7,3 8,3 9,1 9,9 11 13,1 14,9 16,2

16,9

17,5

19,3

Burimi: OKB http://esa.un.org/unpp/

Nga parashikimet e OKB mendohet se mosha mbi 65 vjeç do të ketë tendenca për rritje në

përqindje ndaj totalit, gjë që tregon se forcat e punës do të bien dhe do të rritet koefiçenti i

varësisë. Kjo tendencë është e shprehur në tabelën 4.5.

- 79 -

4.3. Çfarë është PTF

Kontributi i lartë i PTF në ekonomi nuk është vetëm një fenomen Shqiptar. Studime të

shumta mbi SHBA vërtetojnë faktin se PTF zë pjesën më të madhe të kontributit në produkt

dhe pse Maddison (1995) bën përjashtim nga ky grup. Abramovitz (1956) tregon se 90% e

rritjes në produktin kombëtar neto është rezultat i rritjes së PTF gjatë periudhës 1869-1953.

Gjatë po të njëjtës periudhë, kontributi i kapitalit dhe punës ka qenë me 10% ku puna tregon

një normë rënëse me (8)% dhe kapitali është rritur me 1,46 herë. Matja e faktorit punë është

bazuar në orë pune. Autorët e listuar në Tabelën 4.6 kanë përdorur tregues të ndryshëm përsa

i përket të ardhurave dhe matja e faktorit punë është bazuar kryesisht tek njësia orë.

Tabela 4. 6 Kontributi i faktorëve dhe PTF në produkt sipas disa studiuesve ( nëmesatare vjetore)

Studiuesi Vitet Matjae tëardhurave

Matjaepunës

Norma erritjessëtëardhurave

Norma erritjessëkapitalit

Normae rritjessëpunës

Norma erritjessë PTF

Fraksionii rritjessi

rezultati PTF

Abramovitz 1869-1953

NNP Orë 1.86 1.46 -0.08 1.68 0.90

Solow 1900-1948

NonfarmPrivate

Orë 1.79 1.70 0 1.48 0.88

GNP

Kendrick 1929-1957

NNP Orë tëponderuara

2.0 1.2 0.1 1.6 0.80

Denison42 1929-

1982PotentialNI

Orë tëponderuara

1.48 1.34 0.16 1.01 0.68

Maddison 1820-1992

GDP Orë pune 3.61 4.18 1.77 0.63 0.18

Burimi: Baier 2002.

Gjithashtu, mund të vihet re se Solow (1956) dhe Abramovitz (1956) kanë vlerësime të

përafërta në koefiçentë dhe norma ndryshimi të treguesve. Pra dhe një herë PTF del një

tregues mbizotërues i cili kërkon një shpjegim të hollësishëm të faktorëve që formojnë dhe

nxisin ndryshimin e tij.

42Norma e rritjes së kapitalit dhe punës janë norma për bizneset jo-rezident. Denison përfshiu tokën si një

faktor prodhimi të ndarë nga kapitali.

- 80 -

Për të kuptuar burimet e rritjes, dhe pse mund të krijohet një debat i gjerë midis neoklasikëve

dhe teorive të reja të rritjes nëse ato janë ekzogjene apo endogjene përgjithësisht pranohet

fakti që rritja e qëndrueshme afatgjatë ka qenë gjerësisht rezultat i rritjes së normës së PTF që

është pjesë e rritjes së produktivitetit jo si rrjedhim i rritjes sasiore së faktorëve të prodhimit.

Kjo duket veçanërisht e vërtetë për vendet në zhvillim ku transferimi i teknologjive të reja

nga ekonomitë e avancuara të shoqëruara me trajnimet përkatëse të faktorit njerëzor,

rialokimi i burimeve dhe strukturimi institucional, japin efekte domethënëse në rritjen e

konkurrueshmërisë dhe të produktivitetit.

Nga pikëpamja e origjinës vlerësimi i rritjes ekonomike bazohet në terma tashmë mjaft të

njohur, si rritja e faktorëve të prodhimit si puna dhe kapitali, dhe rritja e efikasitetit në

përdorim të këtyre faktorëve. Matësi i këtij efikasiteti është konsideruar gjerësisht termi PTF.

Së bashku me evoluimin e teorive të rritjes dhe ky term ka marrë forma të ndryshme që

tregon dhe kompleksitetin e përfaqësimit të PTF. Ende nuk ka një përcaktim përfundimtar se

çfarë përfaqëson PTF në formën e tij më të plotë.

Abramovitz (1956) pohon se: “Ndërsa ne dimë pak rreth shkakut të rritjes së produktivitetit,

rëndësia e treguar e këtij elementi mund të merret si një mënyrë e matjes së injorancës tonë

rreth shkakut të rritjes ekonomike.”

Në vazhdim të këtij mendimi Griliches (1994) shkruan se: “Duhet të ketë diçka të gabuar nga

mënyra sesi ne shtrojmë pyetjen e produktivitetit në analizën tonë duke forcuar të dhënat e

disponueshme[...] Pionierët e këtij subjekti ishin të qartë se gjetja e një mbetjeje të madhe

ishte një çoroditje, ose më saktë matja e injorancës tonë rreth argumentit”. Mund të kuptohet

qartë se dinamika e PTF nuk është vetëm një e panjohur por dhe një sfidë për studiuesit. Për

të arritur në përfundime, shpeshherë, interpretimi i të dhënave sipas mënyrës së gabuar çon në

deformimin e treguesve të tjerë.

Solow (1956;1957) në studimin e tij për ekonominë e SHBA tregon se termi është i

përfaqësuar nga ndryshimet teknologjike që ekonomia pëson të cilat ndikojnë alokimin e

burimeve në procesin e prodhimit, ndikim ky ekzogjen dhe i pandikueshëm nga politikat

ekonomike. Ky studim teorik dhe sasior mbetet dhe sot një bazë e fuqishme orientimi për

studimin e teorive të rritjes sipas neoklasikëve duke përfshirë në të dhe interpretimin e PTF.

- 81 -

Për më tepër Lipsey (2001) duke analizuar një sërë autorësh të fokusuar në përkufizimin e

PTF dhe duke i ndarë në tre grupime përgjithësuese mbështet faktin se “...PTF mat vetëm

efektet e ndryshimit teknik, të cilat janë përgjithësisht të shoqëruara me eksternalitet dhe

efekte të shkallës.”43 Në këtë përkufizim autori kërkon të mbështesë interpretimet që

gjenerohen nga teoritë e reja të rritjes ose të ashtuquajturat “teoritë endogjene” të ofruara nga

Lucas (1988), Romer (1986;1990) etj, të cilat shpjegojnë se ekziston një lidhje midis

akumulimit të faktorëve dhe PTF e prejardhur nga eksternalitetet e K&Zh apo kthimet rritëse

nga faktorët.

Baier, Dwyer dhe Tamura (2002) duke kuptuar rëndësinë e treguesit si dhe duke pasur për

bazë përcaktimin e mundshëm të origjinës së PTF tregojnë se “Norma e rritjes së PTF, e

përftuar nga llogaritjet për rritjen ekonomike, nuk duhet të përfaqësoj vetëm ndryshimin

teknologjik, madje dhe mund të mos përfshijë tërësisht ndryshimin teknologjik.”44 Kjo mund

të pranohet nëse jemi të vetëdijshëm që norma negative e rritjes e PTF-së për shumë vite nuk

mund të shpjegohet si një kthim prapa i teknologjisë.

Në një kohë më të arfërt Comin (2006) jep një përkufizim të tillë: “PTF është ajo pjesë e

outputit që nuk shpjegohet nga kontributi i faktorëve të prodhimit të përdorur në procesin e

prodhimit. Si i tillë, niveli i tij përcaktohet nga sa me efiçencë dhe intensitet janë përdorur

inputet në prodhim.” 45

Comin (2006) shpreh se kontributi i faktorëve, puna dhe kapitali, janë të ndarë nga kontributi

që PTF jep në krijimin e produktit në një ekonomi. Pra këtu diferencohet pjesa që PTF jep

duke përdorur metodën deduktive në gjetjen e produktivitetit. Por Comin nuk ka kërkuar të

detajoj burimin e PTF.

Gjithashtu Kwack (2000) shprehet se: PTF mat efiçencën produktive të ekonomisë. Rritja në

PTF rrit kapacitetet për të prodhuar me rritje proporcionale në çdo faktor prodhimi46.

43Lipsey, G. R. (2001, f.3).

44Baier , L. S. & Dwyer,P. G., Tamura, R. (2002, f.27).

45Comin, D. (2006, f.1).

46Kwack Y. S. (2000, f.230).

- 82 -

Pra Kwack identifikon PTF me kapacitetin e ekonomisë si një e tërë duke treguar se

produktiviteti i faktorëve si puna dhe kapitali preken njëtrajtësisht nga PTF.

Nehru dhe Dbareshwar (1994) përqendrohen mbi rritjen e PTF në 83 vende të globit ku kanë

përfshirë vende të industrializuara dhe vende në zhvillim për periudhën 1960-90. Kërkimi u

ndërmor si një nismë nga BB për të kuptuar më mirë burimet e rritjes ekonomike në vendet

në zhvillim dhe si vendet mund të influencojnë me politikat kombëtare në trendin ekonomik

në ekonominë globale. Vlerësimi për rritjen e PTF në këtë studim mbetet një risi, sepse

autorët përdorën të dhëna mbi kapitalin fizik dhe human të përpunuara personalisht. Autorët

arritën në disa rezultate interesante për tu përmendur në lidhje me PTF.

- Ekonomitë në zhvillim, me rritje të shpejtë ekonomike, kanë bazuar rritjen e tyre më

shumë në shpejtësinë me të cilën mund të akumulojnë kapitalin fizik dhe human sesa

mbi rritjen e lartë të PTF.

- Lidhja midis variablave të politikave ekonomike dhe PTF duket të jetë e ndjeshme me

mënyrën sesi kapitali human është “mishëruar” në funksionin e prodhimit.

- Diferencat në rritjen e PTF janë si rrjedhim i diferencave në stabilitetin politik të

vendit dhe kushteve fillestare (veçanërisht përsa i përket të ardhurave për frymë dhe

nivelit të kapitalit human).

Fainzylber dhe Lederman (1999) studiojnë vendet e Amerikës Latine për periudhën 1950-

1995 për të gjetur burimet e rritjes së PTF. Ndarja në dy periudha e vrojtimit të ecurisë

ekonomike në këto vende tregoi se në periudhat e reformave ekonomike rritja PTF ishte më e

lartë në 11 nga 18 vendet e marra në studim. Identifikimi i reformave ekonomike bëhej me

treguesit e normës mesatare të tatimeve, normës mesatare të barrierave jo-tarifore për

importin, normës së përfitimit në tregun informal dhe ekzistencës së monopoleve në

industrinë eksportuese.

Kwack (2000) në studimin e tij mbi burimet e rritjes së PTF në Korenë e Jugut për periudhën

1971-1993 interpreton se decentralizimi i institucioneve duke shpërndarë vendim-marrjen

përmirëson kapacitetet sociale dhe aftëson ekonominë e një vendi në përkrahje të

ndryshimeve teknologjike dhe krijimtarisë. Përmirësimi në përshtatje është një kusht i

- 83 -

pashmangshëm dhe i nevojshëm për rritje të qëndrueshme të produktivitetit dhe të të

ardhurave të shkallës të ekonomisë.

Fernald dhe Ramnath (2004) duke analizuar përshpejtimin e PTF në SHBA arrijnë në

përfundimin se ky fenomen ndodh më shumë në industirtë që përdorin teknologjitë e

komunikimit të informacionit sesa tek ato që e prodhojnë atë. Një shembull i mirë është

sektori i tregtisë me pakicë ku hapja ndaj risive të tekonologjisë së komunikimit të

informacionit ka sjellë përfitime gjerësisht të konsiderueshme në produktivitet.

Tran (2004) në studimin për gjetjen e burimeve të cilat influencojnë rritjen e PTF për

ekonominë Vietnam-ese gjatë periudhës 1984-2000 pranon se reformat ekonomike janë të

rëndësishme për rritjen e PTF por mbi të gjitha janë:

- rialokimi i punës në ristrukturimin ekonomik ka përmirësuar bindshëm produktivitetin

total dhe,

- kombinimi i IHD me kapacitetet thithëse të ekonomisë, luajnë një rol të rëndësishëm

në efiçencë. Këto gjetje sugjerojnë se përmirësimi në cilësinë e edukimit dhe

trajnimet, reformat në tregun e punës, dhe IHD do të ndihmojnë në rritjen e PTF.

Abdih dhe Joutz (2005) nisen mbi bazat e modelit të Romer (1990) dhe Jones (1995a;b) duke

u fokusuar në ndikimin e K&Zh si dhe eksternalitetin e njohurive në prodhim për të gjetur

burimet e rrtijes së PTF. Midis të tjerash ata gjejnë një lidhje të dobët midis numrit të

kërkuesve shkencor të punësuar dhe rritjes së PTF. Megjithatë thuhet se një rezultat i tillë

mund të vijoj nga matja problematike e të dy variablave. Për më tepër, aplikimi dhe trupëzimi

i njohurive në produktivitet është shumë kompleks dhe shtihet ngadalë duke nënkuptuar

efektet e pamatshme në afatgjatë.

Manca (2009) merr një kampion prej 50 vendesh të cilët përfaqësojnë 75% të GDP të

vlerësuar me PPP për periudhën 1970-2000. Në fokus të këtij studimi është roli i

institucioneve në PTF me qëllim përshpejtimin e procesit “catch-up”. Diferencat në cilësinë e

institucioneve si, liria ekonomike dhe hapja e ekonomisë ndaj vendeve të tjera, janë

thelbësisht domethënëse në transferimin e teknologjisë nga liderat tek ndjekësit. Gjithashtu,

cilësi e mirë e institucioneve rrit dhe kapacitetet novatore për vetë ekonominë ku e drejta e

pronësisë është një nga variablat kryesorë në këtë ndërveprim.

- 84 -

Duke pranuar që ndihmesa e këtyre studimeve është e pamohueshme për të kuptuar më mirë

burimet e rritjes së PTF mund të shtojmë disa problematika që dalin në pah si në aspektin

teorik dhe praktik të matjes. E para, ky variabël mund të fsheh dhe parregullsitë në matjen e

faktorëve të prodhimit, po gjithashtu dhe përmirësimet e mundshme në cilësinë e këtyre

faktorëve të pavrojtueshme nga statistikat. E dyta, në vetvete PTF mund të ndikojë në

produktivitetin e faktorëve të prodhimit duke lëvizur njëkohësisht me rritjen e faktorit. Për

shembull, PTF mund të rrisë produktivitetin e kapitalit në një ekonomi duke stimuluar një

rritje të kapitalit, dhe të dy kontribuesit e rritjes në këtë rast mund të keqkuptohen për

shembull, duke treguar se rritja erdhi si pasojë e akumulimit shtesë të kapitalit. PTF është në

ndikim të një game të gjerë të një sërë faktorësh, siç është faktori teknologjik, ekonomik dhe

kulturor. Nëse mendojmë që puna e pjesshme që përdoret në bujqësi të orientohet drejt një

sektori më produktiv, apo dhe politika që liberalizojnë tregun duke e bërë atë më konkurues,

ose dhe ndryshimet në sjelljen tregtare duke kaluar nga shitja e një njësie të vogël ambulante

në një ambient stabël shitje dhe magazinimi (nga ambulanti në supermarket), me

probalititetin më të madh, këto ndryshime influencojnë në PTF. Gjithashtu, sindikatat dhe

rregulimet mjedisore, kujdesi ndaj sigurisë së punojnësit që sjell masa të forta parandaluese

për dëmtimet në punë, mund të influencojnë në PTF. Për shembull, kujdesi dhe siguria në

vendin e punës menduam që influencon në produktivitet. Megjithëse këto rregulla kanë

efekte pozitive në mirëqënien sociale, influenca e tyre në produktivitet nuk është e

drejtpërdrejtë, duke e luhatur atë në periudha të ndryshme (ulje të produktivitetit në afat-

shkurtër dhe rritje të tij në afat-gjatë sepse kapitali njerëzor është më i mbrojtur). Një tjetër

argument i lidhur me keq (mbi-nën) vlerësimin e PTF-së duket se është dhe diferenca kohore

midis invesitmit të teknologjive të reja që sjellin risi në ekonomi dhe të mësuarit e përdorimit

të këtyre teknologjie. Shumë investime novatore mund të kenë efektet e tyre në periudha të

mëpasshme, dhe efekti i tyre nuk ndihet në rritjen e produktivitetit aktual.

Si një sintezë paraprake për të kuptuar më mirë burimet e rritjes së PTF mbështetur në

modelimet e rritjes ekonomike Sargent dhe Rodriguez (2000) sugjerojnë se rëndësia e PTF

ndryshon me ndryshimin e supozimit të modelit të rritjes prandaj kuptimi i tyre mbetet

thelbësor për të paraqitur produktivitetin në afatgjatë. Duke ndarë në dy grupe modelet e

rritjes sugjerohet se: “Në modelin neoklasik të rritjes, kur nuk kemi bërë rregullime për

ndryshimet në cilësinë e kapitalit, matja e rritjes së PTF reflekton ndyshimet teknologjike të

trupëzuara dhe të patrupëzuara në kapitalin fizik, dhe mbetet një tregues i mirë për trendin e

- 85 -

rritjes së produktivitetit në afatgjatë. Kur rregullimet janë bërë, matja e PTF reflekton vetëm

ndryshimet teknologjike të patrupëzuara dhe të dhëna shtesë duhen për të matur pjesën e

trupëzuar. [Ndërsa]...në modelet e reja të rritjes në të cilat akumulimi i kapitalit është forza

shtytëse e rritjes, intensiteti i kapitalit drejton rritjen e PTF, dhe jo anasjelltas. Për këtë, trendi

në akumulimin e kapitalit janë më të përshtatshëm për të egzaminuar procesin e rritjes sesa

trendi i rritjes së PTF”47

Në përfundim, pa pretenduar të arrithet një përkufizim të vetëm dhe gjithëpërfshirës të PTF

mund të përmendim çfarë Acemolgu (2007) citon:

“Nëse progresi teknologjik është atje ku ai është, atëherë ne duhet të studiojmë dhe kuptojmë

cilët faktorë gjenerojnë progres teknologjik, çfarë bën që ca firma apo shoqëri të shpikin

tekonologji më të mira, dhe çfarë shtyn firmat apo shoqëritë të adoptojnë dhe përdorin këto

teknologji superiore”48.

4.4. Metodat e vlerësimit të PTF-së dhe krahasimi midis tyre

Në literaturë gjenden dendësisht dy mënyrat kryesore të vlerësimit të PTF-së. Metoda e parë

është ajo e Kontabilitetit të Rritjes dhe metoda e dytë është Vlerësimi Ekonometrik i

funksionit të prodhimit. Të dyja metodat përdorin të njëjtat supozime për aplikimin e tyre por

rezultali mund të jetë i ndryshëm në këndvështrime të ndryshme. Felipe (1997) ofron një

metodologji krahasuese mjaft të qartë e cila do të paraqitet në vazhdim.

4.4.1. Kontabiliteti i rritjes

Nëse do të merrnim për bazë për qëllime empirike një vlerësim të raportit:

( ; )t

t

t t

YA

F K L 4. 1

Ekuacion1 4.1 mund të interpretohet në shumë mënyra subjektive duke shfaqur dhe

problematika në burimin kryesor të tij. Raporti shpreh produktivitetin total të faktorëve dhe

mund të riformulohet si një indeks i të gjithë faktorëve të prodhimit (dhe jo vetëm punës dhe

47Sargent, C. T.,& Rodriguez, R. E. (2000, f. 12).

48Acemolgu, D. (2007, f. 94).

- 86 -

kapitalit) që nuk janë të thjeshtë për tu vlerësuar por që gjithsesi marrin pjesë në output. Lista

e faktorëve që mund të përfshihen është e gjerë dhe për të listuar disa prej tyre po

përmendim; nxitësit institucional dhe sistemi politik, aftësitë menaxheriale dhe kompetencat

organizative, K&Zh, transferimi nënsektorial i burimeve dhe përhapja e teknologjisë, hapja e

tregjeve, etj. Edhe pse ky indeks përfaqëson prodhimin për njësi të inputeve te marrë së

bashku, interpretimi i tij është shumë më pak i hapur se indeksi i pjesshëm i produktivitetit,

dhe kjo nënkupton që niveli i teknologjisë nuk është i qartë në një krahasim direkt midis

njësive të ndryshme ekonomike. Për këtë arsye, ai është shprehur zakonisht në normat e

rritjes si:

t t t t tt t t t

t t t t

dA L Y K Yq l k

dt Y L Y K

4. 2

Ku: tq - është norma e rritjes së outputit; tl - është norma e rritjes së punës; tk - është norma e

rritjes së kapitalit dhe; t - është norma e rritjes së PTF-së. Duke pranuar konkurrencë

perfekte në tregje dhe kushtin e maksimizimit të fitimit, ekonomistët neoklasikë arrijnë ti

japin përgjigje pyetjes se si mund të veprosh në mënyrë empirike për llogaritjen e PTF. Në

supozimë të tilla, elasticiteti i kërkesës ndaj çmimit është infinit dhe elasticiteti i outputit në

raport me faktorët e prodhmit mund të zëvendësohet nga koefiçenti i pjesëmarrjes49 në të

ardhurat totale që paraqesin faktorët. Kështu, mund të shkruajmë:

(1 )t t t t t tq a l a k 0< ta <1 4. 3

Mjafton që statistikat e llogarive kombëtare të sigurojnë informacion për llogaritjen e normës

së rritjes së outputit, kapitalit, dhe punës, atëherë për diferencë mund të gjendet dhe norma e

rritjes së PTF. Objektivi i kësaj metode është të përcaktojë se në çfarë mase rritja ekonomike

ka ardhur si pasojë e akumulimit të faktorëve dhe në çfarë mase rritja vjen si rezultat i PTF.

Aplikimi i kësaj metode i atribuohet Abramovitz (1956), Solow (1957) dhe Kendrick (1961),

të cilët duke punuar në drejtime të ndryshme për përcaktimin e indekseve arritën në rezultate

49Është quajtur dhe “Divisia Index Weighing System”

- 87 -

të njëjta. Më domethënësja mbetet interpretimi “Mbetja Solow” mbështetur në supozimet

neoklasike për funksionin e prodhimit si produkti marxhinal rënës, të ardhura konstante të

shkallës, dhe elasticiteti i zëvendësimit unitar. Solow (1957) arriti të përcaktonte se pjesa e

rritjes së produktit nga PTF ishte më shumë se 80% të totalit.

4.4.2. Vlerësimi ekonometrik i funksionit të prodhimit

Supozimi se tregjet janë në konkurencë të plotë është tepër domethënës për përcaktimin e

funksionit të prodhimit dhe vlerësimeve për shpërblimin e faktorëve të prodhimit ndaj totalit

të të ardhurave (teoria e produktivitetit marxhinal dhe çmimi i faktorëve). Por kjo mund të

mos jetë gjithnjë e vërtetë. Megjithatë, dhe se ndryshimet ekzogjene dhe endogjene të

faktorëve ruajnë një trend në kohë, na bëjnë të mendojmë se lidhja funksionale e variablave

mund të shprehet dhe në formë lineare. Baza e këtij vlerësimi mbetet funksioni Cobb-

Douglas dhe pse forma të tjera funksioni prodhimi ekzistojnë. Duke bërë transformimet

përkatëse nga një funksion eksponencial në një funksion logaritmik natyror ne mund të

shkruajmë:

ln ln lnt t t tY C K L t u 4. 4

Ku: t - përfaqëson normën mesatare të rritjes së outputit kur faktorët e prodhimit janë

mbajtur të pandryshueshëm; dhe tu - është termi i gabimit.

4.4.3. Krahasimi midis dy metodave

Duhet thënë që të dyja metodat përdorin si pikë nisje funksionin e prodhimit. Megjithatë,

kontabiliteti i rritjes është një vlerësues për ndryshimet teknike në mungesë të termit

stohastik. Por kjo metodë nuk është vlerësuar statistikisht, prandaj të gjitha testet që përdoren

në punimet ekonometrike nuk marrin pjesë në të. Përdorimi i supozimit të maksimizimit të

fitimit na lejon të shndërrojmë në barazvlefshmëri koefiçentët e pjesshëm të faktorëve, kështu

që nuk është e nevojshme të vlerësojmë parametrat α dhe . Por nga ana tjetër, në vlerësimin

ekonometrik, parametrat në përgjithësi janë të pakufizuar dhe jo-domosdoshmërish shkojnë

drejt 1-ish. Shpresohet që vlerësimi i koefiçentëve α dhe të marrin vlera të interpretueshme,

kështu që koefiçentët mund të mendohen si elasticitete të arsyetueshëm. Kontabiliteti i rritjes

e bën të thjeshtë llogaritjen e ndryshimit të PTF për çdo vit, ndërsa mënyra ekonometrike jep

një vlerësim për normën mesatare për një periudhë të caktuar. Por dhe në metodën

- 88 -

ekonometrike kemi një seri çështjesh teknike që influencojnë në analizën regresive, si matja e

mundshme e gabimeve të njëkohëshme, dhe zgjedhjen e formës së përshtatshme funksionale.

Dhe në fund ne nuk kemi vlera aktuale të progresit teknik dhe as proçedura që mund të jenë

subjekt i një vlerësimi të mëvonshëm i bazuar në performancën parashikuese (prediktive).

Testimi më i rëndësishëm që mund të përdorim është për homogjenitetin linear të funksionit

dhe konkurencën e plotë të tregjeve.

Në formën e mësipërme funksionale të ekuacionit 4.4, funksioni i prodhimit shpreh outputin

maksimal që mund të arrihet nga kombinimi i inputeve. Por, modelet empirike që kanë të

mishëruar gabimin e rastit, marrin si vlera pozitive dhe negative, për shembull, vlerësimi i

regresit duke përdorur OLS, si në rastin të ekuacionit 4.4, mund të japin vetëm vlerësime

mesatare të funksionit të prodhimit. Në këtë kuptim, ideja e outputit maksimal të shprehur

nga funksioni i prodhimit paraqitet nga një grup i caktuar firmash, të cilat mund të

konsiderohen si praktika më e mirë e disponueshme ose si kufiri teknologjik i periudhës,

kurse nga ana tjetër, duhet pranuar se ekziston një funksion prodhimi i pavrojtuar (kufiri i

prodhimit ose funksioni më i mirë në praktikë), i cili korrespondon me outputin maksimal të

arritshëm për një kombimin të dhënë të inputeve. Në këtë kuptim, ideja e outputit maksimal i

referohet funksionit të prodhimit të paraqitur nga një grup i dhënë firmash, të cilat mund të

konsiderohen praktika më e mirë e disponueshme ose kufiri teknologjik. Kjo nuk i fererohet

domosdoshmërisht një projektimi në letër të krijuar në laborator, nëse analogjia bën më të

kuptueshëm konceptin. Duke përcaktuar kufirin maksimal dhe aktual të prodhimit, ideja që të

vjen në mendje është që lejon dekompozimin e PTF në progres teknologjik dhe në

ndryshimet në efiçencën teknike; i pari është i lidhur me ndryshimet në praktikën më të mirë

të kufirit të prodhimit; i dyti i lidhur me ndryshime të tjera teknologjike, të tilla si “Mëso

duke bërë”50, përmirësimi i praktikave menaxheriale, dhe ndryshimet në efiçencë me të cilat

teknologjia egzistuese është aplikuar. Kjo ndarje është thelbësore për aktivitetin e politikave,

veçanërisht në vendet në zhvillim, ku identifikimi i PTF me progresin teknologjik mund të

përjashtojë faktin që ndryshimet në efiçencën teknike duket se janë treguesi më domethënës

për ndryshimin total në PTF sipas Nishimizu dhe Page (1982). Dhe po kështu, futja e

teknologjive të reja pa bërë përdorimin potencial të asaj aktuale mund të mos jetë një gjë

shumë e këshillueshme.

50“Learnig by doing”

- 89 -

4.5. Përfundime

Rritja ekonomike në Shqipëri pas viteve 90 ka ardhur kryesisht nga rialokimi i burimeve nga

sektorët më pak efiçentë tek më efiçentë. Gjithsesi duhet theksuar fakti që përmirësimi cilësor

i ofertës ka gjetur gjithnjë një nivel të lartë kërkese të gatshme për të konsumuar të mirat e

ofruara si rezultat i një niveli të lartë të remitancave dhe shpenzimeve publike të stimuluara

nga procesi i privatizimit . Kjo rritje është e shprehur më së miri nga PTF. Në vitet e fundit

kontributi i PTF në rritje po vjen gjithnjë e në ulje, duke treguar se Shqipëria duhet të gjej

burime të tjera për të stimuluar një normë rritjeje të lartë të të ardhurave për frymë.

Faktori punë në Shqipëri ka pësuar goditje të forta pas viteve 90 duke shënuar dhe normat më

të larta të papunësisë dhe pse tendenca ka ardhur gjithnjë e në rënie. Duhuria e papunësisë në

Shqipëri mund të shpjegohet me faktin se forcat e punës nuk kishin kualifikimin e duhur për

t’ju përshtatur kërkesës në rritje. Para viteve 90 afro 2/3 e popullsisë jetonin në zonat rurale

duke u punësuar kryesisht në bujqësi. Trendi i një niveli të lartë punësimi në sektorin

bujqësor ruhet edhe në vitet e fundit duke treguar se për vitin 2010 gati 55% e të punësuarve

kontribuojnë në këtë sektor. Nën këtë optikë, një fenomen i kuptueshëm është dhe papunësia

afatgjatë. Treguesit e arsimit të lartë po vijnë gjithnjë e në përmirësim duke treguar një trend

rritës gjatë gjithë periudhës tranzitore por tregu i punës është ende më i përshtatshëm për

gjininë mashkullore.

Rritja e lartë e normës së PTF është një fenomen që ndeshet në vendet në zhvillim. Ende

literatura nuk ofron një përkufizim unik për PTF por ajo që kuptohet është se ky tregues

shpreh kontributin në rritje të të gjithë faktorëve të tjerë që marrin pjesë në procesin e

prodhimit (direkt apo indirekt) por që nuk janë puna dhe kapitali. Pra PTF mund të jetë niveli

teknologjik, infrastruktura, institucionet, teknikat menaxheriale, eksternalitetet apo dhe

ekonomizimet e shkallës, përmirësimet cilësore të trupëzuara në kapitalin fizik dhe human,

etj.

- 90 -

Kapitulli V

5. Vendet e CEE dhe Ballkani Perëndimor si

vende në zhvillim drej BE

- 91 -

5.1. Historiku i krijimit të BE dhe zonës Euro si dhe zgjerimi i paprecedent

Bashkimi Evropian (BE) është një organizëm unik. Ai është zhvilluar në mënyrë të tillë ku

është e vështirë të heqim një paralele krahasuese me struktura të tjera organizative në botë. Ai

nuk është një shtet por një bashkim shtetesh sovrane të pavarura që japin pak nga sovraniteti i

tyre për të përftuar më shumë fuqi dhe që asnjë prej tyre mund të ketë ndikim i vetëm, por ai

nuk paraqitet as edhe si një federatë megjithëse mungesa e një kushtetute plotësohet nga

traktatet51 e saj. Ai nuk ka një qeveri unike me fuqitë dhe privilegjet e një vendi kombëtar

demokratik. Megjithatë, në fusha të caktuara, ai gëzon pushtet të plotë të deleguar nga vendet

anëtare, në përputhje me kuadrin kushtetues të këtyre vendeve. Ndër elementët përbërës të

kontratave sociale është parimi themelor i qeverisë për mbrojtjen dhe rritjen e mirëqënies

sociale dhe sidomos atë ekonomike të çdo individi dhe komunitetit në tërësi. Kompleksiteti i

veprimeve ekonomike, politike dhe sociale, që lidhen me rritjen ekonomike dhe mirëqënien

në tërësi, fillon nëpërmjet analizës së përshtatjes dhe ndryshimeve të mekanizmave

institucionale dhe të vendimmarrjes, në përgjegjësi në nivel kombëtar dhe mbikombëtar. Për

të funksionuar mirë, qeveritë ose njësitë organizative kërkojnë të përforcojnë gjithjnë e më

tepër rregullat e lojës dhe të realizojnë struktura institucionale dhe mekanizma të procesit të

vendim-marrjes që eleminojnë evazionin dhe defiçitin demokratik në vendim-marrje në

nivelet e ndryshme të pushtetit, rrisin kohezionin social dhe efiçiencën në tërësi nëpërmjet

delegimit të pushtetit drejt niveleve kombëtare dhe mbikombëtarë duke përdorur parimet

themelore të BE si parimi i plotësueshmërisë (subsidiaritetit), përpjestueshmërisë

(proporcionalitetit), etj.

Hstoriku i BE fillon pas luftës së dytë botërore ku liderat e disa vendeve perëndimore kërkuar

të siguronin marrëveshje të paqes dhe prosperitetit social dhe ekonomik në afatgjatë. Kështu,

në 1952 Belgjika, Gjermania, Franca, Italia, Luksemburgu dhe Hollanda krijuan

marrëveshjen e parë të një tregu të vetëm për sektorët industrial të Qymyrit dhe çelikut të

cilët do të kontrolloheshin nga një autoritet i pavarur. Efektet mbi kontrollin e tyre ishin e

para, për të mos i dhënë mundësi industrisë të orientohej drejt makinerive dhe pajisjeve

ushtarake me qëllim luftën, dhe e dyta për të kuptuar se një bashkëpunim i këtyre vendeve do

të ishte frytdhënës dhe largpamës. Kjo u vërtetua më shumë kur në vitin 1957 në Romë u

51Aktualisht Traktati i Lisbonēs shērben si njē kushtetutē pēr vendet e BE. Traktati ka hyrē nē fuqi nē 1

Dhjetor 2009.

- 92 -

nënshkrua një traktat i ri për një Komunitet Ekonomik Evropian i cili do të zhvillonte politika

të përbashkëta nën synimin e shkrirjes së tregjeve kombëtarë në një treg të vetem tek të cilat

të mirat, individët, kapitali dhe shërbimet të kishin liri të plotë në lëvizjen e tyre. Gjithashtu,

po në të njëjtin vend, u formua dhe traktati i Euroatom-it i cili duhej të siguronte përdorimin e

energjisë bërthamore për qëllime paqësore dhe të zhvillimit. Në vitin 1967 traktati i Brukselit

hedh hapat e para në ndërtimin institucional duke shënuar dhe fillimet e Komunitetit

Evropian të quajtuar në atë periudhë duke krijuar një këshill dhe një komision të vetëm për ti

shërbyer marrëveshjeve të mëparshme. Në vitin 1973 këtij komuniteti ju bashkuan Mbretëria

e Bashkuar, Irlanda dhe Danimarka. Greqia në vitin 1981 dhe më pas, në vitin 1986 Spanja

dhe Portugalia. Në vitin 1986, ratifikimi i Aktit Unik dha mundësinë për një formim sa më të

mirë të një tregu të vetëm duke krijuar reforma institucionale të përbashkëta dhe gjithashtu

rritur influencën e Parlamentit Evropian.

Traktati i Maastricht në vitin 1993 konvertoi emrin duke e quajtur Bashkimi Evropian dhe

gjithashtu përcaktoi tre kollonat kryesore të BE: zgjerimi dhe forcimi i BE; politika të

përbashkëta të jashtme dhe të sigurisë; dhe politika dhe masa të përbashkëta të sigurisë së

brendshme. Ky traktat provizionoi dhe krijimin e një Bashkimi Ekonomik Monetar duke

përfshirë dhe përdorimin e një monedhe të vetme. Në vitin 1995 numri i vendeve anëtare në

BE arriti në 15 sepse në të u bashkuan Austria, Finlanda dhe Suedia.

Në vitin 1999 Traktati e Amsterdamit si dhe rishqyrtimi i Traktatit të Maastricht në vitin

1997 shqyrtuan të ardhmen e integrimit të BE, forcuan pushtetin legjislativ të Parlamentit

Evropian si dhe përmirësuan transparencën në vendim-marrjen institucionale të BE.

Gjatë kësaj periudhe ishin ndërtuar dhe strukturat kryesore për të krijuar dhe monitoruar

futjen dhe përdorimin e një monedhe të vetme evropiane. Në fakt Bashkimi Monetar

Evropian ishte pranuar si një projekt për tu realizuar qysh më 1989 nga Këshilli Evropian

nëpërmjet përmbrushjes së tre fazave kryesore si:

- Fillimi i BME në 1990 nën fokusin e diskutimeve dhe projektimeve për dy fazat e

tjera.

- Në 1993 Frankfurti u zgjodh si vend-ndodhja e IME dhe BQE dhe gjithashtu në 1994

u emërua presidenti i IME. Në 1998 Belgjika, Gjermania, Spanja, Portugalia, Franca,

Irlanda, Italia, Luksemburgu, Hollanda, Austria dhe Finlanda konsideruan kushtet që

duhen përmbushur për të arritur tek një monedhë e vetme, dhe gjithashtu u trajtuan

- 93 -

anëtarët e bordit ekzekutiv të BQE si dhe u krijua Sistemi i Bankave Qëndore

Evropiane më pjesëmarrjen e Bankave Qëndrore Kombëtare.

- Në Janar të 1999 Euro u bë monedha e zonës nën kompetencat e QBE si institucioni i

ngarkuar për zhvillimin e politikës monetare, duke u konvertuar me një kurs fiks të

parevokueshëm me monedhat kombëtare të vendeve anëtare në zonën euro. Në vitin

2001 u bashkua dhe Greqia në zonën euro duke arritur në 12 vende anëtare. Në janar

të 2002 monedha euro fizike u fut në qarkullim në zonën euro duke u bërë e vetmja

monedhë për këtë zonë.

Duhet theksuar që jo të gjitha vendet e BE u bënë anëtare të zonës Euro si p.sh, Britania e

Madhe, Danimarka dhe Suedia të cilat nuk janë nën kompetencat e BQE, pasi kanë ruajtur

juridksionin e BQ kombëtare në përdorimin e monedhave përkatëse dhe politikave monetare,

por janë pjesë përbërëse e SBQE. Por zona euro ka marrë dimensione të tjera gjatë kësaj

periudhe duke përfshirë Slloveninë në vitin 2007, Qipron dhe Maltën në vitin 2008,

Republikën Sllovake në vitin 2009 dhe së fundmi Estoninë në vitin 2011 duke arritur në 17

vende anëtare të zonës euro.

Në vitin 2003, kur dhe Traktati i Nicës hyri në fuqi, BE shprehu gadishmërinë e tij për një

zgjerim të mënjëhershëm nga vende të reja anëtare nëpërmjet reformave të brendshme dhe të

jashtme si dhe nëpërmjet aftësië së bashkëpunimit efektiv. Praktikisht u ripërcaktua sistemi i

votimit në Këshill si dhe u përshtatën metoda të reja për përbërjen e Komisionit. Si rrjedhim,

në Maj 2004 Estonia, Hungaria, Lituania, Latvia, Malta, Polonia, Qipro, Republika Ceke,

Republika Sllovake dhe Sllovenia u bënë pjesë e BE. Negociatat me këto vende zgjatën për

dy vjet për veçantinë që kishte ky zgjerim duke u quajtur si i paprecedent. Shtatë nga këto

vende vinin nga një sistem politik komunist dhe ekonomi tregu e centralizuar, një vend nga

ish Jugosllavia dhe dy të tjera ishin ishuj të mesdheut. Ky është dhe zgjerimi më i madh që

BE ka njohur duke arritur në 25 vende anëtare. Në vitin 2007 Rumania dhe Bullgaria arritën

të anëtarsohen në BE dhe pse me problematika të shumta mbi korrupsionin dhe reformat

juridike. Aktualisht BE ka 27 vende anëtare dhe qëllimet saj janë për një zgjerim të

mëtejshëm duke i klasifikuar në vende kandidate vendet si Kroacia, Maqedonia, Mali i Zi,

- 94 -

Islanda, Serbia, Turqia dhe Shqipëria52, si dhe vende potencialisht kandidate si

Bosjna&Herzegovina dhe Kosova.

5.2. BE si një potencial ekonomik dhe makineri konvergjence

BE është një potencial ekonomik në glob. Të dhënat për vitin 2011(Eurostat) tregojnë se

GDP e tij vlerësohet afro 25,6% e asaj botërore dhe rritja vjetore vlerësohet tek 1,7%. BE

zotëron rreth 20% të eksporteve dhe importeve botërore, duke u radhitur i pari në klasifikimin

e eksporteve dhe i dyti në të importeve dhe gati 2/3 e shkëmbimeve tregtare ndodhin brenda

vendeve anëtare. SHBA renditet si partneri kryesor i marrëdhënieve tregtare duke u ndjekur

nga Kina, ku duhet theksuar se ndërtimi i një tregu të vetëm për mallrat, shërbimet, puna dhe

kapitali, nëpërmjet lëvizjes së lirë në BE, ka ndihmuar më së shumti për të pasur këto

dimensione. Popullsia e BE përfaqëson 7% të popullsisë globale duke u vlerësuar me të

ardhura për frymë mesatarisht $33,924 në vit dhe jetëgjatësia mesatare është 79 vjeç.

Për të treguar se Evropa po bëhet gjithjë e më tepër një kontinent ku stili i jetesës dhe

mirëqënia po rritet, ku vendet në zhvillim po marrin gjithnjë e më tepër shembullin e vendeve

të zhvilluara, si dhe duke qenë seriozisht të angazhuara në krijimin e një tregu të vetëm dhe

aderimit në BE, Gill dhe Raiser (2012) citojnë se:

“ Nuk është aspak egzagjerim të themi se Evropa ka shpikur një makineri konvergjence,

duke marrë vende të varfëra dhe i ndihmuar ato të shndërrohen në ekonomi me të ardhura

të larta. Përgjatë katër dekadave të fundit vendet e Evropës kanë përjetuar konvergjencë të

dukshme në nivelet e konsumit që është e pakrahasueshme. Konsumi vjetor për frymë në

pjesët më të varfëra të Evropës është rritur me 4% ndërkohë që në vendet më të pasura

është rritur me një përqindje sërisht impresionuese prej 2%. Pjesa tjetër e botës (me

përjashtim të Azisë Lindore) ka parë pak ose aspak konvergjencë. Pikërisht për këtë arsye

modeli evropian është kaq tërheqës. Ndaj dhe rrritja evropiane është unike.”53

52Nē 10/10/2012 Komisioni Evropian shprehet se Shqipēria merr statusin me kushte vendit tē kandidat.

53Gill, S. I.& Raiser, M. (2012, f, 2).

- 95 -

Dhe pse vërëhet diversitet në mënyrën e sjelljes ndaj çdo fenomeni ekonomik dhe social tek

vendet anëtare të BE, përsëri kemi të bëjmë me një qasje të përbashkët ndaj rritjes ekonomike

dhe progresit social. Kjo qasje homogjene në thelbin e saj tregon se institucionet dhe politikat

që qeverisin tregtinë dhe financën drejt një tregu unik, sipërmarrjen dhe inovacionin, si dhe

punën dhe qeverinë, kanë elementë të përbashkët.

Komisioni Evropian (2009) tregon se vendet e evropës perëndimore për periudhën 1960 -

2003 shënojnë një shifër midis 2,1-2,3% të konvergjencës beta. Kjo vlerë, gjatë periudhës

1999-2003, për 27 vendet e BE ishte në nivelin e 2,3% ndërsa midis 2004-2008 arriti në

3,4%. Kjo ka ndodhur sepse rritja në vendet me të ardhura të ulëta tek vendet e reja anëtare

ishte më e lartë sesa tek vendet tashmë anëtare të BE. Gjithashtu procesi “catch-up” pati një

përshpejtim pas periudhës së anëtarsimit të vendeve të reja dhe duhet studiuar më mirë nëse

procesi ka qenë i qëndrueshëm ose jo.

Eurostat (2012) tregon se gjatë periudhës 2000-2009 ka patur një konvergjencë në rritje në

terma rajonal54 për BE (27 vendet anëtare) dhe vërehen tendenca më të forta konvergjence

midis BE (15 vendet anëtare). Në vitin 2009 BE (15 vendet) tregon një nivel më të ulët të

dispersioni se vendet anëtare që u bashkuan në vitet 2004 dhe 2007, dhe pse kjo nuk vihet re

në Sloveni ose Poloni. Për më tepër niveli i dispersionit midis periudhës 2000-2009

prgjithësisht është rritur në vendet anëtare të 2004 dhe 2007 ku nivelin më të lartë e tregon

Bullgaria. Megjithatë duhet theksuar se procesi cacht-up po merr pjesë në vendet e reja

anëtare dhe pse kjo po shoqërohet me rritje të pabarazisë rajonale në këto vende.

Gjithsesi, efektet e përsëritura të krizës tregojnë se rritja ekonomike në BE (27 vendet) për

periudhën 2009 është negative në vlerën -4,2% dhe të gjitha vendet ndodhen në recension por

vlerën më të lartë e tregon Latvia me -17,7% e ndjekur nga Lithuania me -14,8%. Ndërsa

Germania gjithashtu tregon një normë rënie me -5,1% por shoqërohet me një normë rritje në

vlerën 4,2% për vitin 2010, 3,11% për vitin 2011 dhe parashikimet tregojnë se rritja do të

vazhdojë dhe në vitet në vijim. Situatë e përarfërt paraqitet dhe për Francën dhe Italinë.

Ndërsa Greqia dhe pse me një normë të rënies me vlerën -3,1% për vitin 2009, situata

vazhdon të paraqitet negative dhe për vitet në vijim duke treguar se gjithnjë e më tepër po

futet në recesion të thellë. Situatë e përafërt paraqitet dhe në Spanjë.

54Duke pērdorur ndarjet NUTS niveli 2.

- 96 -

Borxhi publik mesatar për periudhën 1998-2009 vlerësohet në 63,2% të GDP ndërsa ka

arritur në nivelin e 70% të GDP të BE (27 vendet anëtare ku shifrën më të lartë për 2009 e

mban Greqia me 126,8% të GDP. Defiçiti buxhetor i BE (27 vendet anëtare) vlerësohet me

një mesatare 3,1% të GDP për perudhën 2001-2010 dhe pse shihet një rrijte e tij në nivelin

6,8% për 2009 dhe 6,6% për 2010, ndërsa vendet me një deficit të lartë për 2010 rezultojnë

Irlanda me 31,3% dhe Greqia me 10,6%.

Tabela 5. 1 Treguesit makroekonomik (në %) për BE të 27 vendeve anëtare: periudha2001-2009

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Rritja ek. 2 1,2 1,3 2,5 2 3,2 3 0,5 -4,2

Inflacioni 2,2 2,1 2 2 2,2 2,2 2,3 3,7 1

Papunësia 8,5 8,9 9 9,1 8,9 8,2 7,2 7 8,9

BorxhiPublik

61 60,4 61,9 62,2 62,8 61,5 58,8 61,8 74

DeficitiBuxhetor

1,4 2,5 3,1 2,9 2,5 1,5 0,9 2,3 6,8

Burimi: Eurostat 2012

Pjesëmarrja në forcat e punës shënon një mesatare prëj 63,5% të pupullsisë e aftë për të

punuar për periudhën 1998-2009. Norma mesatare e papunësisë vlerësohet në 8,44% për

periudhën 2000 – 2009 ku Spanja shënon normën më të lartë të papunësisë me 18% e ndjekur

nga Latvia me 17,1% për vitin 2009.

Inflacioni mesatar për 1999-2010 vlerësohet në 2,075% ndërsa për vitin 2010 Inflacioni ka

patur një përshpjetim në disa vende si Rumania që shënon vlerën më të lartë me 6,1% e

ndjekur nga Greqia me 4,7%. Ndërsa vendet si Germani, Franca dhe Italia kanë ruajtur norma

të ulëta inflacioni gjatë 2010 në nivelin e afro 1,6%.

Këto të dhëna tregojnë se dhe pse në BE funksionojnë politika të përbashkëta përsëri, mënyra

sesi vendet anëtare preken apo menaxhojnë situatat lokale japin rezultate të ndryshme në

perfomancën ekonomike të një vendi.

5.3. Transformimi i Madh në vendet e CEE

Jo vetëm Shqipëria hodhi poshtë “muret” e komunizmit në vitet 90. Vende të tjera si

Hungaria, Çekosllovakia, Bullgaria, Polonia, Republika Demokratike Gjermane, Rumania,

ish-Jugosllavia si dhe Bashkimi Sovjetik bënë ndërrimin e sistemit politik dhe ekonomik dhe

- 97 -

pse me diferenca midis tyre. Këto vende bën përqasjen e shpejtë drejt një sistemi më efiçent

nё prodhim siç ёshtё kapitalizmi duke e shoqëruar dhe me ndryshimet në mentalitetin e

ndërtimit të një shteti demokratik. Duhet theksuar se pranimi i rregullave të ekonomisë së

tregut nuk ёshtë njё kusht i mjaftueshёm qё sitemi politik tё jetё demokratik, por megjithatё

ai ndёrton kushtin thelbёsor pёr ta arritur.

Sipas Kornai (2006) shumë nga këto vende të klasifikuara si vendet e CEE shprehin gjashtë

karakteristika tё pёrbashkёta në transformimet e tyre pёr periudhёn 1990-2004 tё cilat

rradhiten si mё poshtё;

I. Ndryshimet ndoqën drejtimet kryesore në zhvillimin e qytetërimit Lindor: në sferën

ekonomike drejt sistemit ekonomik kapitalist.

II. dhe në fushën politike i orientuar drejt demokracisë.

III. Patёn njё ndryshim tërësor dhe paralel nё tё gjitha sferat: në ekonomi, në strukturën

politike, në botën e ideologjisë politike, në sistemin juridik dhe në shtresëzimin e

shoqёrisë.

IV. Transformimi nuk ishte i dhunshëm.

V. Procesi i transformimit zuri vend në rrethana paqësore. Nuk u parapri nga lufta.

Ndryshimet nuk patën ushrim force në shoqëri si rezultat i ndërhyrjeve ushtarake

ndërkombëtare.

VI. Transformimi ishte shumё i shpejt dhe zgjati 10 deri 15 vjet.

Karakteristika të tilla që japin emërtimin e “Transformimit të madh” është e para herë që

vërehen të gjitha së bashku. Transformime të mëdha ka pasur dhe më parë si p.sh në ish-

Bashkimin Sovjetik në vitet 1917-1932 ku kaluan nga sistemi kapitalist në sistemin socialist.

Gjithashtu në Hungarinë e pas Lufës së parë botërore ku rregullat komunistë u vendosën me

tempizëm, por asnjëherë të gjitha karakteristikat nuk janë evidentuar së bashku55. Kjo e bën

unike transformimin në këto vende.

Kornai (2006), duke ju referuar kritereve të Shumpeter (1942), bën ndarjen midis

“demokracisë minimale” dhe “demokracisë së konsoliduar”. Për të përbushur kriteret e

demokracisë minimale një vend duhet që të udhëhiqet nga një qeveri a ardhur në pushtet nga

55Krahasimit i shtohen dhe transformimi i Kinēs pas epokēs sē Mao Ce Dun dhe Gjermania Perēndimore pas

luftēs sē Dytē.

- 98 -

kompeticioni i votës së lirë dhe mund të hiqet/largohet nga pushteti nëpërmjet një procesi

civil pa nevojën e ndërhyrjeve ushtarake, vrasjeve apo dhe revolucionit. Vendet e CEE duket

se plotësojnë kushtet56 për të besuar se udhëhiqen nga parimet e demokracisë minimale, pa

pretenduar një sistem demokratik të konsoliduar.

Tabela 5. 2 Ndryshimet në drejtimin e qeverisë nga fitorja e opozitës

Vendi Zgjedhjet 1989 – 2004 Ndryshimet Vitet e Ndryshimit

Rep. Ceke 5 3 1990, 1992, 1998Estonia 5 4 1990, 1995, 1999, 2003Hungaria 4 4 1990, 1994, 1998, 2002Latvia 5 4 1990, 1995, 1998, 2002Lituania 5 4 1990, 1993, 1996, 2000Polonia 4 4 1991, 1993, 1997, 2001Sllovakia 5 4 1990, 1992, 1994, 1998,Sllovenia 5 3 1990, 1993, 2004CEE 8 38 30

Burimi: Kornai (2006)

Në mbështetje të këtij argumentimi vjen frekuenca e rotacionit politik që ka ndodhur në këto

vende gjatë 15 viteve (Tabela. 5.2). Të gjitha vendet, me përjashtim të Republikës Çeke dhe

Sllovenisë, kanë ndryshyar 4 herë kahun politik të qeverisjes me një mesatare prej 4 vjet për

çdo kah.

Përgjigja për një transformim të shpejtë nuk është e vetme pasi çdo vend shpreh

individualitetin e tij në këtë proces por, ndër të tjera, mund të radhiten disa argumenta që

çojnë drejt një përgjigje. Izolimi i konsiderueshëm politik dhe mungesa e lëvizjes së lirë

treguan që eksperienca dhe njohuritë ishin të pakonsiderueshme pasi vendet kaluan nga

sistemi feudal në atë social. Burokratizimi institucional i sistemit solli mungesën a aftësisë

sipërmarrëse dhe lirisë se veprimit por këto vende u qasën mirë ndaj teknologjive të reja duke

zhvilluar norma dhe rregulla të reja për shoqërinë. Ky fenomen rriti dukshëm aksesin në

informacion dhe influencoi në politikë-bërjen nëpërmjet gjykimit të medias. Hapja e shpejtë

ndaj botës së huaj, solli zhvillim në mediat televizive, në menaxhimin e sistemit bankar, si

dhe ndikoi në përvetësimin e modeleve sociale më të avancuar. Shtresat elitare të pushtetit të

vjetër kërkuan të ndërrojnë duke ju përshtatur ndryshimeve që u sinjalizuan nga reformat e

Gorbachev dhe rënia e Murit të Berlinit. Ata nuk ju kundërvunë sistemit të ri duke e luftuar,

por qëndruan rishtasi në krye duke qenë aktor mjaft aktiv në sferën politike dhe biznesmen të

56Minimumi i kērkuar nē test ishte 2 rotacione politike tē qeverisē.

- 99 -

sukseshëm, dhe pse jo të gjithë. Gjithashtu, përqasja ndaj NATO, OECD, OBT, FMN, BB etj,

harmonizimi i kritereve të BE, si dhe investitorët e huaj që sollën njohuritë e reja ishin

gjithashtu pozitive në përshpejtimin e procesit dhe pse duhet theksuar që një presion i madh

politik nga jashtë shoqëroi të gjitha këto faza.

Në kërkim të faktorëve që mundësuan këtë proces Marelli dhe Signorelli (2010) janë të

bindur se thelbi i “Transformimit të madh” është ndryshimi institucional i cili ka mundësuar

bashkërendimin e forcave të gjeneruara nga rritja ekonomike dhe zhvillimi, ndryshimet

strukturore dhe performanca ekonomike, pabarazisë dhe tregut të punës, marrëdhënieve dhe

goditjeve në ekonominë globale.

Martin dhe Winkler (2009) janë në të njëjtën linjë kur tregojnë se vendet e CEE dhe SEE

bënë progres të madh në përmirësimin e ambientit ekonomik për të mundësuar procesin

“catch-up” me vendet e pasura të BE dhe pse duken ende ndjeshëm diferencat në të ardhurat

për frymë midis tyre. Ky përshpejtim ka qenë rezultat i disa treguesve si rritja e PTF si

rezultat i një alokimi më efiçent të burimeve në ndryshimin e sistemit menaxhues, integrimi i

shpejtë financiar nëpërmjet IHD në sistemin bankar, si dhe zhvillimet në tregun e punës dhe

migrimi. Shpjegimi i një rezultati të tillë vjen nga mënyra sesi këto vende janë qasur drejt

fakteve dhe detyrimeve institucionale që radhiten më poshtë.

- E para, duke përjashtuar Turqinë, të gjitha ekonomitë në rajon kanë qenë ekonomi në

tranzicion. Kështu, procesi “catch-up” ka filluar përgjithësisht në të njëjtën kohë duke

reflektuar kalimin nga ekonomi të komandurara në ekonomi të orientuara drejt tregut.

- E dyta, të gjitha vendet në rajon kanë marrë dhe, po marrin pjesë në procesin e

integrimit europian. Kështu, të gjitha këto ekonomi, kanë arritur ose janë në proces

drejt një tregu të vetëm europian, i cili është niveli më i lartë i intergrimit. Në

kontekstin ekonomik neoklasik, ky proces integrimi duhet të ketë ndihmuar në nxitjen

e konvergjencës reale duke ulur pengesat në lëvizshmërinë e lirë të faktorëve dhe

gjithashtu në balancimet relative të të ardhurave nga faktorët. Vendet e reja në BE,

vendet kandidate dhe ato potencialisht kandidate, kanë ose janë në proces të adaptimit

të standarteve evropiane në terma të politikave ekonomike, institucioneve dhe

qeverisjes. Adaptimi i të ashtu quajturës “Acquis - Communautaire” është aspekti më

i njohur dhe më i dukshëm institucional në procesin e integrimit, por jo i vetmi. Për

shembull, pas pranimit në BE politikat ekonomike bëhen subjekt i një numri të gjerë

- 100 -

proçedurash mbikqyrje në strukturën e BE-së, si “Pakti i Stabilitetit dhe Rritjes” i cili

kërkon një sërë rregullash në fushën e politikës fiskale. Pra vendet e BE-së kanë

menaxhuar situatën paralelisht në dy drejtime kryesore të konvergjencës, e para në

konceptin e të ardhurave reale dhe e dyta në strukturimin institucional drejt

standarteve të kërkuara nga BE.

- E treta, duke marrë pjesë në procesin e integrimit europian, të gjitha vendet në rajon

janë drejt integrimit Monetar Evropian pra aplikimi i dyanshëm i monedhës Euro.

Nën këtë fokus vendet duhet të arrijnë kriteret e konvergjencës nominale të cituara në

traktaktin e Maastricht të paraqitura në tabelën 5.3.

Tabela 5. 3 Kriteret e konvergjencës nominale për vendet anëtare të BETreguesit Kriteret e Maastricht

Norma e inflacionit (%, mesatare vjetore)Nën 1,5 pikë % mbi mesataren e 3 vendeve anëtare tëBE me normën më të ulët të inflacionit

Norma afatgjatë e interesit (% për vit)Nën 2 pikë % mbi mesataren e 3 vendeve anëtare tëBE me performancën më të mirë

Kursi i këmbimit i krahasuar me EURO- ± 15 % (maksimumi mbiçmim/nënçmim në % ikrahasuar me mesataren e dy viteve të fundit)

Defiçiti buxhetor vjetor (% të PBB) Nën 3%

Boxhi publik i akumuluar (% të PBB) Nën 60%

5.4. Acqius Communautaire

Një nga faktorët kryesorë që bën të mundur konvergjencën është Acquis communautaire.

Acquis është trupëzimi i akumuluar i ligjeve dhe detyrimeve të BE nga 1958 e në vazhdim.

Është e ndërtuar mbi dy fjalë “acquis” që do të thotë “të mësosh/sigurosh/arrish” në frengjisht

dhe “communautaire” që do të thotë “për komunitetin”. Ky term është vënë në dukje gjatë

bisedimeve të anëtarsimit në BE midis Danimarkës, Irlanës, Norvegjisë dhe Mbretërisë së

Bashkuar (1969 – 1972).

Acquis përmban të gjitha traktatet dhe ligjet e BE (direktivat, rregullimet, vendimet),

deklaratat dhe zgjidhjet, marrëveshjet ndërkombëtare dhe gjykimet e Gjykatës së Drejtësisë.

Ajo gjithashtu përfshin aksionet që qeveritë e BE marrin së bashku në fushën e drejtësisë dhe

çështjeve të brendshme57 si dhe Politikat e Përbashkëta për Sigurinë, por ajo përjashton

vendimet për të ngritur marrëveshje të “bashkëpunimit frytdhënës”. Kur vendet kandidate

57Liria, Siguria dhe Drejtēsia.

- 101 -

përgatiten për tu bashkuar në BE ato duhet të pranojnë të gjitha “acquis” egzistuese58, mbi të

gjitha gjatë periudhës së tranzicionit, dhe gjithashtu duhet të përdorin mekanizma për të

adoptuar më së miri elementët e “acquis” të ardhshëm. Kjo qasje mund të viher re nga

mënyra e përputhjes së legjislacionit kombëtar me ligjet e Komunitetit e cila fillon me futjen

e nivelit të domosdoshëm të përputhjes së ligjit të shkruar, zbatimit efektiv dhe zbatimin e një

sistemi masash të mos-pranimit dhe luftës kundër shkeljeve ligjore. Këto tri komponentë së

bashku krijojnë "koordinatat" e nevojshme të funksionimit të ligjit të komunitetit dhe sistemit

ligjor kombëtar.

5.5. CEFTA dhe zgjerimi saj në Ballkanin Perëndimor

Mënyra e parë sesi vendet mund të fillojnë bashkëpunimin ekonomik është hapja ndaj tregtisë

së lirë. Mbi këtë racionalitet shoqëror vendet si Republika Ceke, Republika Sllovake, Polonia

dhe Hungaria, të cilat kishin firmosur marrëveshjet me BE në Dhjetor të 1991 kërkuan të

ndërtonin marrëveshje mbi tregtinë e lirë ndërkombëtare dhe bashkëpunimit midis tyre për të

lehësuar sa më shumë kostot e procesit të tranzicionit. Kjo marrëveshje u institucionalizua në

Mars të vitit 1993 duke u quajtur “Central Evropean Free Trade”. Në Artikullin 1 të

marrëveshjes CEFTA kuptohen shumë qartë objektivat që vendet anëtare këkrojnë të arritjë.

Artikulli 1 në pikën 2 citon:

Objektivat e marrëveshjes aktuale janë:

- të promovojë zhvillimin e harmonizuar të marrëdhënieve ekonomike midis palëve

nëpërmjet zgjerimit tregtar dhe kështu të nxisë palët në avancimin e aktivitetit

ekonomik, permirësimin e kushteve të jetesës dhe punësimin, dhe rritjen e

produktivitetit dhe stabilitetit financiar,

- të sigurojë kushtet e drejta për konkurueshmërinë në tregti midis palëve,

- të kontribojë në këtë mënyrë, duke hequr barrierat tregtare, në zhvillimin e

harmonizuar dhe zgjerimin e tregtisë botërore.

Kjo marrëveshje u formulua në përshtatje të plotë me rregullat dhe procedurat e OBT si dhe

rregulloret e BE. Në këtë mënyrë i ndihmoi shumë vendet anëtare të dallonin dhe ndërtonin

avantazhet krahasuese në rajon për të konsoliduar ekonomitë e tyre dhe për tju përshtatur më

58Aktualisht mbulojnē 35 politika.

- 102 -

së miri intregrimit në tregun evropian. Që nga ajo kohë CEFTA ka evoluar duke u zgjeruar

me vendet e reja anëtare si dhe, në të njëjtën kohë, duke larguar prej saj vendet të cilat kishin

arritur fazat e fundit të tranzicionit drejt aderimit në BE. Në këtë mënyrë CEFTA u perceptua

si një program trajnimi para-hyrje në BE dhe funksioi si e tillë (Biukovic, 2008). Kështu, në

vitin 1996 marrëveshjes i bashkohet Slovenia dhe Rumania bashkohet në vitin 1997. Zgjerimi

vazhdon më tej me Bullgarinë në 1999 Kroacinë në vitin 2003, Maqedoninë në vitin 2006

dhe Shqiperinë, Bosnje&Herzegovina, Moldova, Mali i Zi, Serbia dhe Kosova në 2007.

Gjatë kësaj periudhe për vendet e Ballkanit CEFTA ka patur mjaft rezultate pozitive në

procesin e intregrimit rajonal duke zgjeruar tregtinë e mallrave dhe shërbimeve59 nëpërmjet

eleminimit të barrierave midis vendeve, duke ofruar mbrojte të të drejtave pronësore dhe

intelektuale, harmonizuar politikat dhe strategjitë e konkurueshmërisë, etj.

5.6. MSA si dhe programet ndimëse për aplikimin e tyre në Ballkanin perëndimor

Duhet theksuar se marrëdhënia e BE me vendet e Ballkanit perëndimor ishte shumë e

ndryshme nga ajo që BE kishte krijuar me vendet e CEE deri nga mesi i viteve 1990. P.sh, në

fillimet e shpërbërjes së Federatës Jugosllave BE kishte deklaruar se do të qëndronte në

distancë të problemeve të shkaktuara. Megjithatë, pas përfundimit të luftës në Bosnje, BE

filloi të shinte Ballkanin si një rajon me perspektivë në famijen evropiane. Kjo u vu re dhe

pas luftës së Kosovës ku BE filloi të kushtonte më shumë kujdes të gjithë rajonit për të patur

një proces të përshpejtuar drejt futjes në BE duke deklaruar se vendet e Ballkanit duhet të

jenë vende potencialisht kandidate nëpërmjet mbështetjeve kryesore reformuese. Nën këtë

fokus, në Maj të 1999, BE dhe vendet e Ballkanit perëndimor pranuan të procedonin me

marrëveshjen e “Procesit të Stabilizim Asocimit” për tu përgatitur për reforma të

qëndrueshme dhe mundësinë për të marrë statusin e vendit kandidat, marrëveshje që kërkoi

angazhime konkrete nga vendet e rajonit. Shpresat e asaj kohe ishin që ky pakt të shndërrohej

59Ekonomitē e vendeve tē Ballkanit, gjatē periudhēs 2007-2009, karakterizohen nga niveli i lartē i

shērbimeve nē pērqindje tē Vlerēs sē Shtuar Bruto (VSHB) me afro 2/3 e totalit dhe ka ardhur nē rritje gjatē

viteve tē fundit. Duke pērjashtuar Serbinē qē tregon rreth 60% tē VSHB nga shērbimet, tē gjitha vendet e

tjera gjenden nē intervalin 71-77% tē VSHB.

- 103 -

në një Plan Marrshall për Evropën Juglindore, si dhe promovimi i qeverisjes efiçente dhe

bashkëpunimi nëpërrmjet aktoreve lokal (qeveri, civil dhe sektor privat) për të nxitur

zhvillimin rajonal te vendeve për një konvergjencë ekonomike më të madhe dhe kohesion

social.

Më pas marrëdhënia midis palëve, në vitin 2003 vazhdoi me MSA. Kjo marrëveshje ishte

bilaterale pasi u nënshkrua nga PE dhe nga parlamentet e vendeve të rajonit, dhe rajonale

duke ndikuar në krijimin e lidhjeve ndërkombëtare dhe në nxitjen e bashkëpunimit fqinjësor

midis vendeve. MSA është e ndërtuar mbi principe të qarta demokratike pasi dhe e promovon

atë nëpërmjet mbrojtes së të drejtave humane dhe respektim të ligjit. Ajo formulon të drejta

dhe detyrime në fusha të ndryshme si konkurueshmëria dhe regullave të ndihmave shtetrore,

mbrojtjes të drejtave pronësore intelektuale dhe krijimit të tyre, etj. Gjithashtu programi

CARDS, gjatë periudhës 2000-2006 në mbështetje të objektivave i ndërtuar për plotësuar

nevojat individuale të çdo vendi në rajon, ndihmoi që vendet të lëviznin gjithnjë e më shumë

në brendësi të procesit të anëtarsimit duke ofruar asistencë dhe mbështetje në ndërtimit

institucional të nevojshëm për të implementuar detyrimet e MSA.

Një tjetër suport i fortë për zhvillimin e vendeve të Balkanit perëndimor është dhe IPA ( Pre-

Accession Instrument) si një mënyrë e asistencës financiare. Ajo do të mbulojë periudhën

2007-2013 dhe pritet që shumë prioritete të zhvillimit dhe ndërtimit institucional në këto

vende të kenë mbështetjen financiare nëpërmjet këtij instrumenti. IPA konsiston në pesë

treguesit e mëposhtëm:

- Asistencë tranzitore dhe ndërtim institucional,

- Bashkëpunim ndërkufitar ( me vendet anëtare të BE dhe vendte të tjera në IPA),

- Zhvillim rajonal (transport, mjedisi, dhe zhvillim ekonomik),

- Zhvillimi i burimeve humane (përforcim i kapitalit human dhe lufta kundër

përjashtimit),

- Zhvillimi Rural.

5.7. Përfundime

BE po prezantohet gjithnjë e më shumë si një potencial ekonomik në glob. I gjithë territori i

saj, dhe pse nën ndikimin e krizës financiare të vitit 2008, po tregon përqasje ndaj

konvergjencës në nivel rajonal duke përshpejuar procesin “catch-up” të vendeve në zhvillim.

- 104 -

BE po kërkon gjithnjë e më tepër të zgjerojë territorin e saj nëpërmjet anëtarësimit të vendeve

të reja në kontinentin Evropian. Historiku saj tregon se BE ka pasur një zgjerim të

paprecedent kur pranoi një pjesë të mirë të vendeve të CEE në 2004 si dhe Rumaninë dhe

Bullgarinë në 2007. Ky zgjerim ishte unik jo vetëm për numrin e madh të vendeve që u

anëtarësuan por dhe nga prejardhja historike e këtyre vendeve. Këto vende patën një

“Transformim të madh” gjatë një periudhe të shkurtër tranzitore pasi plotësuan kushtet

minimale të sistemit demokratik, bënë transformim tërësor dhe paralel në ta gjitha fushat e

jetës, dhe e gjitha kjo u krye në rrethana paqësore dhe jo me dhunë. Thelbi i transformimit

ishte ndryshimi institucional që vendet mundësuan duke bashkërenduar rritjen ekonomike

dhe zhvillimin, ndryshimet strukturore dhe performancën ekonomike, ekuilibrat në tregun e

punës, si dhe përqasjen ndaj ekonomisë globale. Disa faktorë të rëndësishëm që mundësuan

pjekurinë institucionale, stabilitetin ekonomik dhe zhvillimin, ishin adaptimi i “Acquis

communautaire”, Pakti i Stabilitetit dhe Rritjes si dhe kriteret e konvergjencës nominale të

BQE. Gjithashtu marrëveshja e tregtisë së lirë e quajtur CEFTA ishte një element shumë

domethënës pasi u mundësoi vendeve forcimin e avantazhave krahasuese, konkueshmërisë

dhe shkëmbimin e eksperiencave të përbashkëta përpara aderimit në BE.

Për vendet e Ballkanit Perëndimor situata përngjason me vendet e CEE pasi ato gjenden në të

njëjtën trajektore dhe pse në kohë të ndryshme. Kjo trajektore e përbashkët duket nga aspirat

e tyre për tu anëtarsuar në BE. Anëtarismi në CEFTA tregon se vendet po përfitojnë trajnimin

e duhur të para-anëtarsimit në BE ashtu si dhe precedentët e tyre ,vendet e CEE. Ndërtimi dhe

konsolidimi institucional është nën presionet e “Acqius” në fushat e Drejtësisë, Lirisë dhe

Sigurisë, i cili po bën të mundur konvegjencën nëpërmjet përputhjes së legjislacionit

kombëtar me ato të BE. Këto vende po përfitojnë nga MSA në fusha të ndryshme

ekonomiko-sociale duke përftuar asistencën e programi CARDS dhe IPA, të krijuar për të

ndhimuar çdo vend për problemet e tyre specifike në ndërtimin dhe zhvillimin institucional.

- 105 -

Kapitulli VI

6.Modeli ekonometrik i konvergjencës për klub-in

e konvergjencës CEE dhe Ballkani Perëndimor,

Përfundime dhe Sugjerime

- 106 -

6.1. GDP për frymë dhe norma e rritjes tek Klubi i Konvergjencës

Gjatë periudhës 1990-2011 vendet kanë evoluar në terma të të ardhurave për frymë. Në vitin

1990 Shqipëria vlerësohet me nivel GDP për frymë me $2854 (PPP) ndërsa në vitin 2011

tregon një nivel prej $8944 (PPP) duke treguar një trefishim të tyre. Për vitin 2011 Shqipëria

renditet e fundit në krahasim me të gjitha vendet e tjera dhe gjithashtu GDP për frymë e saj

rezulton më pak se 1/3 e mesatares së BE. Këto shifra mund të bëjnë optimist në

retrospektivë por jo shumë optimist në perspektivë nëse kërkojmë të krahasohemi me vendet

anëtare të BE dhe të jemi pjesë organike e këtij bashkimi potencial. Duke krahasuar vendet

midis tyre për vitin 2011, Sllovenia renditet e para me $27,412 ndërsa në vendin e dytë vjen

Republika Çeke me $26,046. Shifra të tilla janë paraqitur në grafikun 6.1 nga ku mund të

bëhet dhe krahasimi i periudhës fillestare ( të konsideruar 1990) dhe vitit 2011 për çdo vend

si krahasimet midis vendeve po për këto vite.

Grafiku 6. 1 GDP_për_Frymë (PPP)$ për vendet në studim për vitin 1990 dhe 2011

Burimi: BB, 2012

Tendenca për të formuar një klub konvergjence me vendet e CEE dhe Ballkanit perëndimor

vjen e ilustruar dhe me të dhënat e ofruara nga BB. Database i BB ofron të dhënat e GDP për

frymë me PPP60 në seri kohore të mjaftueshme për të analizuar procesin e tranzicionit

megjithatë, mungesa e vazhdimësisë së serive kohore të shtrira nga viti 1990 deri në vitin

60GDP për frymë e konvertuar me Paritetin e Fuqisë Blerëse, mesatare GEKS-CPDW, me çmime korrente në

dollar.

- 107 -

2011 është plotësuar me trendin serive të ofruara nga PENN World61. Në këtë klub, vendi me

normën më të ulët mesatare të rritjes paraqitet Serbia me 2,02% ndërsa B&H tregon se rritja e

saj mesatare ka qenë dyshifrore për këtë periudhë duke arritur në 13,14%. Shqipëria duket se

ka mbajtur norma të larta rritje duke qenë mbi mesataren e klubit. Këto të dhëna janë

shprehur nga grafiku 6.2.

Grafiku 6. 2 Norma mesatare e rritjes për periudhën 1991-2011

Burimi: BB (2012)

Duke formuar dy grupime me vendet tashmë anëtare të BE62 dhe vendet kandidate për në BE,

në grafikun 6.3 mund të shohim dhe diferencat në mesataret e të ardhurave për frymë gjatë

periudhës 1990-2011.

Diferencat më të mëdha vihen re në vitin 1994 dhe në vitin 2003. Divergjenca e periudhës së

parë (1990-1994) është e kuptueshme pasi vendet u qasën ndaj një sistemi të ri ekonomik pa

pasur eksperiencat e nevojshme duke treguar heterogjenit në sjelljen e tyre individuale.

Periudha e dytë e divergjencës (periudha 1998-2003) mund të interpretohet në angazhimet që

grupi i vendeve anëtare të BE si Estonia, Hungaria, Lituania, Latvia, Polonia, Republika

Çeke, Republika Sllovake dhe Sllovenia, morën para anëtarsimit të tyre në vitin 2004 duke

përshpjetuar ritmet.

61të sqaruar në shtojcën B.

62Përfshirë Kroacinë.

- 108 -

Grafiku 6. 3 Diferencat në mesataret e peshuara të GDP për frymë (PPP) midis grupit“Anëtare” dhe Kandidate” për periudhën 1990-201163

Parapërgatitja e vendeve drejt anëtarësimit mbështet hipotezën e konvergjencës nga

pikëpamja institucionale. Vendet, nën presionin politik dhe institucional të aktorëve të BE,

tregojnë se të gjitha angazhimet përkthehen në ritme më të larta rritje dhe të ardhurash për

frymë. Pas vitit 2003 kemi një ecuri graduale në ngushtimin e diferencave.

6.2. Konvergjenca sigma

Duke trajtuar të dhënat për të vlerësuar konvergjencën sigma (σ)64 tregohet se vendet po

ulin diferencat ndaj tyre në terma të ndryshimit relativ të GDP për frymë PPP. Devijimi

standart i klubit të konvergjencës shpreh një tendencë rënëse në kohë duke arritur në vlerat

minimale historike në 2010 gjatë periudhës 1990-2011.

Ekzistenca e konvergjencës sigma tregon se jemi në prezencën e konvergjencës beta

përderisa kjo e fundit është një kusht i nevojshëm për konvergjencën sigma (Wodon dhe

Yitzhaki, 2001). Kjo analizë vjen e ilustruar në grafikun 6.4 devijimi standart i klubit për

çdo vit gjatë gjithë periudhës 1990-2011. Nga grafiku 6.4 tregohet se kemi një rënie të fortë

63Në grupin “Kandidate” është përfshirë Shqipëria, B&H, Serbia, Mali i Zi, Maqedonia dhe Turqia. Të gjitha

vendet e tjera përfaqësojnë grupin “Anëtare”. Diferencat e mesatareve janë peshuar me mesataren e grupit

“Anëtare”. Formula do të ishte: AntareKandidateAntare YYYDif /)( .

64Në punimin e tyre Barro dhe Sala-i-Martin (1992) përdorin për matjen e konvergjencës σ devijimin

standart të llogaritur nga formula:

n

i

i

y

y

n 1

2

log1

ku

n

iiy

ny

1

)log(1

)log( .

- 109 -

nga viti 1990 deri në vitin 1996 dhe më pas rënia është më graduale. Po në këtë grafik

shihet dhe rritja e devijimit standart nga vitit 2000 për të arritur në nivelet e mëparshme në

vitin 2004 dhe më pas në rënie graduale. Kjo evidencë mbështet argumentin e

sipërpërmendur të presioneve institucionale të para-anëtarësimit.

Grafiku 6. 4 Devijimi Strandart i Ln (GDP për frymë PPP) periudha 1990-2011

Gjithashtu, duke trajtuar klubin e konvergjencës me BE, vihet re se devijimi standart i

mesatares së klubit nga mesatarja e BE po reduktohet me kalimin e kohës. Kjo do të thotë

se i tërë klubi mesatarisht po lëviz drejt BE në terma të të ardhurave për frymë. Një analizë

e tillë është paraqitur në grafikun 6.5 ku tregohet rritje të devijimit standart deri në vitin

1995 dhe më pas rënien e tij deri në nivelin 0.3 për vitin 2011.

Grafiku 6. 5 Devijimi Strandart i mesatares së Ln GDP për frymë (PPP) i klubit tëkonvergjencës nga mesatarja e BE 1990-2011

- 110 -

6.3. Norma e përshpejtimit të procesit “catch-up”

Në Kapitullin III është shprehur se procesi “catch-up” përfaqëson mënyrën e eleminimit të

hebdekut për të arritur vendet e zhvilluara. Ky proces mund të jetë i ndryshëm në kohë pasi

dhe ecuria ekonomike e vendeve është e karakterizuar nga individualiteti i tyre por

përgjithësisht ato po ecin pozitivisht drejt këtij procesi. Duke trajtuar të dhënat për peridhën

1991-2011 duket se përgjithësisht të gjitha vendet po ngushtojnë hendekun midis tyre dhe

mesatares së BE, e shprehur në terma të GDP për frymë indeksuar me PPP. Në tabelën 6.1

është shpehur norma e përshpejtimit të këtij procesi. Shenja negative tregon se hendeku midis

mesatares së BE dhe vendit të marrë në konsideratë po ngushtohet.

Tabela 6. 1 Norma mesatare e përshpejtimit të procesit “catch-up”65

1991-2000 2001-2011 1991-2011

Albania -0.60% -1.69% -1.17%

Bosnia and Herzegovina -1.86% -1.69% -1.77%

Bulgaria -0.26% -2.99% -1.69%

Croatia 0.05% -3.28% -1.69%

Czech Republic -1.06% -3.85% -2.52%

Estonia -1.15% -4.19% -2.75%

Hungary -1.29% -3.52% -2.46%

Latvia 0.74% -3.46% -1.46%

Lithuania 1.30% -3.90% -1.43%

Macedonia -0.05% -2.01% -1.08%

Montenegro 2.66% -2.75% -0.17%

Poland -2.36% -3.62% -3.02%

Romania -0.15% -3.42% -1.87%

Serbia 3.05% -2.21% 0.29%

Slovak Republic -1.49% -4.45% -3.04%

Slovenia -2.69% -3.30% -3.01%

Turkey -2.28% -2.76% -2.53%

65Kjo normë është e llogaritur sipas formulës

)(

)(*

11

*

tit

tit

yy

yy(European Commission, 2005).ku:

ity - Përfaqëson indeksin e GDP për frymë e shprehur me PPP, për kohën t për vendin i;

*ty - është vlera mesatare e ty për BE e cila shërben për indeksimin e GDP për frymë për vendet e marra në

trajtim;

Δ - Përfaqëson variacionin absolut midis kohës t dhe (t-1) të GDP për frymë, e peshuar me mesataren e BE.

- 111 -

Për periudhën 1991-2000 vendet si Kroacia, Mali i Zi, Latvia, Lituania dhe Serbia tregojnë

normë pozitive duke kuptuar se hendeku po zgjerohej gjatë kësaj periudhe. Duke trajtuar të

gjithë periudhën 1991-2011 i vetmi vend që nuk shpreh ecuri pozitive të procesit mbetet

Serbia. Ky fakt mund të kuptohet nga ngërçi i situatës politike të vendit i përfshirë nga ndarja

e Ish Republikës Jugosllave si dhe nga lufta e Kosovës dhe Bosnje Herzegovinës. Në këtë

proces Shqipëria ka një ecuri relativisht të ulët e krahasuar me vendet e tjera dhe pse norma e

saj është më e lartë se e Maqedonisë. Vendi me normën më të lartë rezulton Republika

Sllovake e ndjekur nga Polonia dhe Sllovenia. Këto vende kanë aderuar në BE në vitin 2004

duke treguar se janë prekur pozitivisht nga reformat institucionale të BE.

6.4. Konvergjenca beta dhe modeli me të dhënat e kryqëzuara (Modeli_A)

Nisur nga modeli neoklasik do të shohim mundësinë e një konvergjence të shpjeguar vetëm

nga niveli fillestar i të ardhurave për frymë. Nga formula 3.23 e Kapitullit III do të ndërtojmë

analizën regresive mbi të dhënat e kryqëzuara për 17 vendet e marra në trajtim. Duke kaluar

nga forma deterministe në procesin stokastik të përkufizimit të hipotezës ne kemi marrë

parasysh një shpërndarje normale të disturbancës rastësore66 në këtë proces më anë të termit

ui;t. Për një interval kohor të dhënë [0;T] ne mund të shkruajmë:

Toii

T

iTi uyT

eayy

T,;0;0;; ln

]1[ln

1

6. 1

Ku *~ln]1[ * yega T është supozuar të jetë i njëjtë për të gjitha ekonomitë dhe Toiu ,;

është disturbanca rastësore e të dhënave. Tashmë kemi formën regresive për hipotezën e

konvergjencës absolute si dhe mund të përcaktojmë vlerën e koefiçentit β nëse përdorim

formën regresive. P.sh, nëse do të përftonim një parametër konstant nga testimi regresiv të

konsideruar:

T

eb

T ]1[ 6. 2

66Përgjithësisht shpërndarja normale për të ruajtur kriteret e variancës minimale kërkon që kampioni të jetë

më i madh, ose i barabartë me n=30. Ky sugjerim nuk është i mundur në kampionin tonë pasi përshfihen 17

vende.

- 112 -

6.4.1. Të dhënat

GDP për frymë (PPP) - Ofruar nga BB në bazuar në Paritetin e Fuqisë Blerëse. GDP me

(PPP) është produkti i brendshëm bruto i konvertuar në dollar ndërkombëtar duke përdorur

normën e PPP. Dollari Ndërkombëtar është e njëjta fuqi blerëse mbi GDP ashtu si dhe U.S

dollar është në SH.B.A. GDP me çmimet e blerjes është shuma e vlerës së shtuar nga të gjithë

prodhuesit rezident në një ekonomi, plus taksat mbi produktin dhe minus subvencionin jo të

përfshirë në vlerën e produktit. Ajo është e llogaritur pa zbritur amortizimin e aseteve të

fabrikuara ose degradimin e burimeve natyrore. Të dhënat janë në Dollar Ndërkombëtar

Korrent. Në mungesë të të dhënave për këtë tregues është përdorur trendi i të dhënave nga

PENN World për të imputuar vlerat e munguara (shtojca B).

Për treguesin 0;;ln1

iTi yyT

është konsideruar logaritmi natyror i raportit të GDP për frymë

(2011) me GDP për frymë (1990) i vendit (i), pjesëtuar me periudhën T=21. Në STATA_12

është i përfaqësuar nga LnYtYoT.

Për treguesin 0;ln iy është konsideruar logaritmi natyror i GDP për frymë (1990) i vendit (i) si

niveli fillestar i analizës sonë. Në studim janë marrë 17 vende; ]17;1[i . Në STATA_12

është i përfaqësuar nga LnYo.

6.4.2. Modeli_A

Analiza regresive67 me të dhënat e kryqëzuara në OLS tregon se niveli fillestar i GDP për

frymë shpjegon afro 71% të variacionit në normën mesatare të rritjes për periudhën 1990-

2011. Koefiçenti vlerësohet me b=(-0.0287419), dhe përdorur formulën 6.2 do të kishim që

02404.068. Kjo tregon se vendet e klubit të konvergjencës po progresojnë drejt gjendjes

67Në shtojcën C janë paraqitur tabelat e testimit të modelit me programin “STATA_12”duke u titulluar

“Modeli_A”.

68

21

)e-(1-=0.0287419-

21*-

nga ku β=0.02404.

- 113 -

së pandryshueshme me 2,404% në vit. Barro dhe Sala-i-Martin69 (2004) sugjerojnë se koha

për të cilën Ln(y(t)) është në mes të Ln(y0) dhe Ln(y*) është e dhënë nga Rregulli i Lucas70

sipas 70/β. Nëse konsiderojmë rezultatin e β=0.02404 mund të përcaktojmë kohën t≈29 vjet

që interpreton se, nisur nga kushtet fillestare të GDP për frymë, do të jemi vetëm pas 29

vitesh në gjysmën e udhëtimit për të arritur nivelin e gjendjes së pandryshuar të klubit të

konvergjencës. Parametrat e modelit ruajnë besueshmërinë e tyre për në 95% të rasteve pasi

vlera e p është 0.000 si për interceptin a dhe për parametrin b.

Grafiku 6. 6 Norma mesatare e rritjes për 1990-2011 ndaj logaritmit natyror të GDPpër Frymë (PPP) 1990

Duke përdorur testin Breuch-Pagan/Cook-Weisberg për testimin e heteroskedasticitetit ky

model vuan nga ky problem pasi vlera e chi2(1) =0.05 është e vogël (Prob>chi2=0.8185) dhe

69Gjysma e rrugëtimit për tek niveli i konvergjencës është periudha për të cilën ekuacioni

0~ln*~ln]1[~ln yeyey tt kënaq kushtin 1/2.=e t-

Kështu që gjysma e rrugëtimit në kohë do

të jetë [Ln(2)/β]= 28,831.

70 Le të jetë Y për frymë në kohën t dhe Y0 të jetë një vlerë fillestare e të ardhurave për frymë. Kështu

qëgte0Y=Y . Koha që merr Y për tu dyfishuar është e dhënë nga koha t* për të cilën 02YY . Për këtë,

gt00 eY=2Y nënkupton që t*=Ln2/g.

- 114 -

sugjeron alternativën e hedhjes poshtë të hipotezës së mungesës së heteroskedasticitetit. Për

këtë themi që mbetjet nuk tregojnë variancë minimale duke mosruajtur efiçencën e OLS në

vlerësimin e parametrave. Për të menaxhuar këtë problem është përdorur vlerësimi “robust” i

devijimit standart për të ruajtur efiçencën e parametrave ku vlerat e statistikës t-student janë

ulur ndjeshëm. Përsëri vlerat e parametrave nuk kanë ndryshuar dhe vlerësimet për to mbeten

të besueshëm nga ana statistikore për nivelin e gabimit 5%. Gjithsesi këto përfundime duhen

parë me kujdes pasi shkalla e lartë R2 na bën të mendojmë që ky model nënvlerëson

heterogjenitetin në brendësi të të dhënave.

6.5. Endogjenizimi i rritjes, të dhënat në panel (Modeli_B)

Teoritë e reja të rritjes forcojnë gjithnjë e më shumë faktin e endogjenizimit të faktorit

“teknologji” duke detajuar teorikisht dhe argumentuar me të dhëna empirike se rritja nuk

mund të jetë eksluzivitet i nivelit fillestar të të ardhurave për frymë. Në terma të modelimit

mund të hipotizojmë se nëse termi “A” në funksionin e prodhimit Cobb-Douglas shpreh

kompleksitetin e të gjithë treguesve endogjen të marrë në trajtim, atëherë ne mund të

shkruajmë që:

65430

bbbbgtt IGTHeAA

…ku: oA përfaqëson nivelin fillestar të teknologjisë në zotërim e konsideruar të rritet me

një normë ekzogjene konstante g ; 3bH përfaqëson nivelin e kapitalit human; 4bT

përfaqëson hapjen ekonomike; 5bG përfaqëson industrializimin e një vendi; 6bI përfaqëson

efiçencën e institucioneve.

Duke u nisur nga ekuacioni 3.22 ne mund të transformojmë për të arritur tek një tregues që

endogjenizon teknologjinë. Gjithashtu duhet rikujtuar qëAL

Yy ~ ose

A

yy ~ do të

përftonim:

0

0lnln)1(lnA

ye

A

ye

A

y tt 6. 3

Nga ekuacioni 6.3 me anë të transformimeve do të arrijmë tek:

- 115 -

]lnlnlnln[ln)1(ln 6543

00

IbGbTbHbgtey

ye

y

y ttt

6. 4

…ose:

]lnlnlnln[ln)1(ln)1(ln 65430

0

IbGbTbHbgteyeyey

y tttt

6. 5

Duke ju referuar ekuacionit 3.1 ne mund të shkruajmë nga ekuacioni 6.5 si më poshtë:

]lnlnlnln[

ln)1(ln)1(ln

6543

1

00

0

IbGbTbHbgte

gn

sAeye

y

y

t

ttt

...ose

]lnlnlnln[

)ln()1(1

)ln()1(1

ln)1(ln)1(ln

6543

00

0

IbGbTbHbgte

gneseAeyey

y

t

ttttt

Duke e dekompozuar termin lnA0 =C +ε do të tregojmë se kemi një konstante të përbashkët

C për nivelin teknologjik fillestar të të gjitha vendeve, dhe ε tregon specifikat individuale të

çdo vendi që mund të përmblidhet tek termi rastësor. Ne mund të kalojmë nga forma

deterministe në procesin stokastik duke konsideruar një konstante geCa t dhe termin

e gabimit uit si dhe duke pjestuar të dyja anët me periudhën e marrë në konsidetarë (T). Në

përfundim do të kishim formën stokastike të modelit sipas:

iiiii

iiiiiiTi

uIbGbTbHb

gnbsbybayyT

lnˆlnˆlnˆlnˆ

)ln(ˆ)ln(ˆlnˆln1

6543

210;00;; 6. 6

...ku parametrat janë të shprehur nga:

- 116 -

T

eb

T )1(ˆ0

;

T

eb

T )1(

1ˆ1

;

T

eb

T )1(

1ˆ

2

;

T

beb

T3

3ˆ

T

beb

T4

4ˆ

;

T

beb

T5

5ˆ

;T

beb

T6

6ˆ

.

6.5.1. Të dhënat

- GDP për frymë (PPP) - Ofruar nga BB në bazuar në Paritetin e Fuqisë Blerëse. GDP me

(PPP) është produkti i brendshëm bruto i konvertuar në dollar ndërkombëtar duke

përdorur normën e PPP. Dollari Ndërkombëtar është e njëjta fuqi blerëse mbi GDP ashtu

si dhe U.S dollar është në SH.B.A. GDP me çmimet e blerjes është shuma e vlerës së

shtuar nga të gjithë prodhuesit rezident në një ekonomomi, plus taksat mbi produktin dhe

minus subvencionin jo të përfshirë në vlerën e produktit. Ajo është e llogaritur pa zbritur

amortizimin e aseteve të fabrikuara ose degradimin e burimeve natyrore. Të dhënat janë

në Dollar Ndërkombëtar Korrent. Në mungesë të të dhënave për këtë tregues është

përdorur trendi i të dhënave nga PENN World për të imputuar vlerat e munguara71.

Një sqarim: Në modelin ekonometrik kemi konsideruar si përfaqësuese të normës së

kursimeve normën e investimeve të ofruar nga PENN World. Në testimet paraprake norma e

kursimit nuk del e rëndësishme nga pikëpapja statistikore dhe kjo mund të jetë e kuptueshme

për vendet në zhvillim pasi nevojshmëria për nivele të larta konsumi ul ndjeshëm normën e

kursimeve, por në kushtet e një ekonomie të hapur burimet për financimin e investimeve

vijnë nga kanale të ndryshme si grantet, remitancat, investitorët e huaj etj, duke treguar që

norma e kursimeve është vetëm një burim i financimit të stokut kapitalit në ekonomi. Kjo nuk

na shkëput shumë nga teoria neoklasike pasi kursimet shihen si burimet e financimit të stokut

të kapitalit duke treguar që treguesi më i nevojshëm për vlerësimin e modelit merret norma e

investimeve.

- Norma e investimeve (% ndaj GDP)- është marrë në konsideratë seritë kohore të ofruar

nga PENN World pasi janë më të plota se ato të ofruara nga FMN për periudhën 1990-

2011.

71Shtojca B

- 117 -

- Amortizimi dhe norma ekzogjene e rritjes së teknologjisë – Për normën e amortizimit

jemi bazuar tek literatura (Hetze, 2006) për vendet e CEE duke konsideruar supozimin

mbi normën e amortizimit 1.0 dhe normën e rritjes së teknologjisë 03.0ˆ g .

- Norma e rritjes së popullsisë – Ofruar nga FMN. Kjo normë është llogaritur duke

përdorur seritë kohore të numrit të popullsisë për vendet në studim.

- Kapitali Human – Vlerësimi për kapitalin Human është bazuar në indeksin e edukimit të

ofruar nga UNDP. Ky indeks është i vlerësuar nga mesatarja e viteve të shkollimit për të

rriturit deri në 25 vjeç dhe pritshmëritë për vitet e shkollimit për fëmijët. Vitet mesatare të

shkollimit janë të bazuara në të dhënat mbi censusin dhe vrojtimet e edukimit të

disponueshmë nga UNESCO, Institutet e Statistikave dhe Barro&Lee (2010). Vlerësimet

për vitet e pritshme të shkollimit janë të bazuara në regjistrimin e moshës në çdo nivel

shkollimi dhe popullsia në moshë shkollimi për çdo nivel. Treguesit janë normalizuar

duke përdorur zero si vlerën minimun dhe vlera maksimum është përshtatur mesatares së

vlerës maksimale të vëzhguar për vitet e shkollimit. Ky tregues është i disponueshëm për

vitet: 1985/1990/1995/2000/2005/2006/2007/2008/2009/2010/2011.

- Niveli Teknologjik –Është llogaritur nga përqindja e Vlerës së Shtuar në Industri ndaj

GDP të ofruar nga BB. Kjo vlerë është si rezultat i shumës së vlerës së shtuar në sektorin

e; minierave, manifakturës, ndërtimit, elekricitetit, ujit dhe gazit. Vlera e shtuar është

outputi neto i sektorit pasi kemi zbritur vlerën e inputeve të ndërmjetëm. Në të nuk është

zbritur amortizimi dhe degradimi i burimeve natyrore. Origjina e vlerës së shtuar në

shpjegohet metologjikisht nga ISI (International Standart Industrial Classification). Për

Republikën Çeke dhe Estoninë të dhënat janë siguruar nga Institutet e Statistikave

Kombëtare të llogaritura ndaj totalit të Vlerës së shtuar në ekonomi, pasi në database e

BB nuk janë publikuar.

- Hapja Ekonomike – Në gjykimin tonë hapja ekonomike nuk duhet përfaqësuar vetëm

me hapjen tregtare të mallrave dhe shërbimeve por dhe me lëvizshmërinë e kapitalit

financiar. Gjithashtu, në vëmendje është mbajtur fakti i efekteve të dyfishta të hapjes

ekonomike. Hapja ekonomike në afatgjatë ndikon pozitivisht performancën ekonomike

duke alokuar më mirë burimet tek avantazhet krahasuese të një vendi por dhe zgjerimi i

tregjeve është një efekt pozitiv. Megjithatë, në afatin e shkurtër mund të kemi efekte

negative në rritjen ekonomike si rezultat i konkurencës nëse tregjet nuk janë mirë-

strukturuar, element ky që reflektohet në një bilanc tregtar negativ. Në aspektin teorik të

rritjes do të gjendeshim në analizën e efekteve afatgjatë në kërkesë, trajtim i

- 118 -

pakonsideruar në analizën tonë, por që rezultatet reflektohen gjithsesi në normën e rritjes

ekonomike në afatgjatë. Duke pasur në vëmendje këto tre efekte është krijuar një indeks

gjithëpërfaqësues. Duke supozuar një shpërndarje të njëtrajtshme të çdo efekti në indeks

(pesha 0.333) kemi formuar indeksin e bazuar në përqindjen e (Ex+IM) ndaj GDP, në

përqindjen e Bilancit tregtar(Ex-Im) ndaj GDP, si dhe duke përdorur indeksin KAOPEN72

që vlerëson lëvizshmërinë e kapitalit financiar për çdo vend në tregjet ndërkombëtare.

100*333.0

Im333.0

Im333.0._ KAOPEN

GDP

Ex

GDP

ExEkHapjeInd

Ex dhe Im janë të ofruar nga BB si dhe nga PENN World. Në mungesë të të dhënave nga

BB për Eksportin dhe Importin është përdorur trendi i të dhënave nga PENN World për të

imputuar vlerat e munguara (shtojca B).

- Efiçenca Institucionale – për të vlerësuar efiçencën institucionale është përgjedhur

burimi i EBRD për të indeksuar shumë tregues cilësor në një vend të përmendur në

tabelën 6.2. Indekset janë të ofruara në seri kohore për periudhën 1989-2010 për të gjitha

vendet në zhvillim73. Ky indeks, përfaqësues i efiçencës institucionale në këtë studim

është llogaritur sipas formulës:

m

I

InstEfInd

m

jj

1__

...ku jI tregon vlerën e indeksit për vendin (i) në vitin (t) për fushën (j) dhe (m) tregon

numrin e fushave të indeksuara (m=14).

- 72Indeksi KAOPEN (ose Chinn-Ito) mat shkallën e hapjes së Llogarisë Kapitale të një vendi. Ky indeks

është futur për herë të parë nga Chinn dhe Ito (Journal of Development Economics, 2006). Indeksi

KAOPEN është bazuar në variablat Dummy që kodifikojnë tabulatet e kufizimeve të transaksioneve

financiare kufitare të raportuara nga FMN në Raportin Vjetor mbi Marrëveshjet e Shkëmbimit dhe

Kufizimet e Shkëmbimeve (Exchange Arrangements and Exchange Restrictions; AREAER).

73Bën përjashtim Republika Çeke për të cilën kemi marr një vlerësim sipas metodës ekspert. Duke gjykuar

mbi performancën ekonomike të vendit kemi përzgjedhur një vlerë mesatare të katër vendeve më

performancë më të afërt me Republikën Çeke.

- 119 -

Tabela 6. 2 Fushat e indeksit si variabël cilësor nga EBRD

Privatizimi në Shkallë të madhe

Privatizimi në shkallë të vogël

Ristrukturimi i ndërmarrjeve

Liberalizimi i Çmimeve

Tregtia dhe sistemi Forex

Politikat e konkurencës

Refomat bankare & Liberalizimi i normave të Intereresit

Tregjet e Sigurimeve & institucionet financiare jo-bank

Reformat infrastrukturore

Telekomunikacioni

Hekurudhat

Fuqia elektrike

Rrugët

Uji i pijshëm dhe uji i ndotur

Testimi i të dhënave në panel kërkon të përdorim logaritmet natyrore (ln) të vlerave historike

të variablave në trajtim për çdo vend. Kjo tregon që:

- Ln_Yi;t-1 përfaqëson nivelin e ln të GDP për frymë PPP për vitin pararendës për

vendin (i) për periudhën (t-1). Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga

Ln_Yi;t-i_WB.

- itinvestimeln_ përfaqëson logaritmin natyror të normës së investimeve ndaj GDP për

vendin (i) për vitin (t). Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga

Ln_Inv_PENN.

- gnit

1ln përfaqëson logaritmin natyror të vlerës së raportit të 1 ndaj shumës së

normës së rritjes së popullsisë për vendin (i) shtuar normën e supozuar të rritjes

ekzogjene të teknologjisë 03.0g dhe normën e amortizimit 0.1= . Në tabelat e

programit STATA_12 përfaqësohet nga Ln_1Ang_Amg13.

- itEdukimln_ përfaqëson logaritmin natyror të vlerës të indeksit të edukimit për

vendin (i) për vitin (t). Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga Ln_Edu.

- itEkHapje.ln_ përfaqëson logaritmin natyror të indeksti të hapjes ekonomike për

vendin (i) për periudhën (t). Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga

Ln_open.

- 120 -

- itIndustriln_ përfaqëson logaritmin natyror të përqindjes së Vlerës së shtuar ndaj

GDP për vendin (i) për vitin (t). Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga

Ln_Industry.

- itnInstitucioln_ përfaqëson logaritmin natyror të vlerës së indeksit Ind_Ef_Inst për

vendin (i) për vitin (t) . Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga Ln_inst.

- Δ_Ln_Yt është variabli i shpjeguar që shpreh ndryshimin e vlerave të logaritmeve

natyrore midis dy periudhave. Në tabelat e programit STATA_12 përfaqësohet nga

D_Ln_Yt.

6.5.2. Modeli_B

Në trajtimin regresiv për të mos humbur vlerësimet mbi heterogjenitetin e vendeve, do të

punojmë me të dhënat në panel. Të dhënat në panel mund të konsiderohen si të dhëna të

kryqëzuara që ndryshojnë në kohë. Përdorimi i të dhënave të kryqëzuara jep informacione

vetëm për variancën midis njësive pa ju referuar variancës që vetë njësia ka në kohë. Për këtë

është më mirë përdorimi i të dhënave në panel pasi sigurohen dy burime të ndryshme mbi

variancën. Modeli në panel përfaqëson një grupim alternativash që mundësojnë shfrytëzimin

sa më të mirë të variacioneve individuale (variabilitetit brenda njësisë) të të dhënave për të

gjykuar më mirë për efektet e papërfaqësuara nga variablat shpjegues të marrë në konsideratë.

Dy metodat kryesore në modelimin e të dhënave panel janë: metoda me Efekte Rastësore

(ER) dhe metoda me Efekte Fikse (EF). Në të njëjtën kohë, trajtimi i të dhënave në panel rrit

numrin e vrojtimeve pasi ato trajtohen në kohë dhe në hapësirë ( TxN).

6.5.3. Modeli endogjen me të dhënat panel sipas metodës ER dhe EF

Për përdorimin e modelit më të të mirë duhet mbajtur parasysh natyra e të dhënave që

shërbejnë si imputet kryesore të modelit dhe më pas duhet kaluar tek natyra e metodës së

përzgjedhur në përshtatje sa më të mirë. Megjithatë mund të parashtrohen disa avantazhe të

metodave të sipërpërmendura për të kuptuar pëfitimet e pritshme.

Avantazhet e EF

- Është e thjeshtë dhe e shpetjë për tu vlerësuar;

- Metoda e stimulimit të LSDV është e qëndrueshme ndaj mungesës së variablave

shpjegues të pa-variueshëm në kohë;

- 121 -

- Edhe kur është e vlefshme metoda e modelimit të ER, stimulimi i LSDV nuk humb

totalisht por vetëm përkeqëson kriteret e efiçencës.

Avantazhet e ER

- Mundëson përdorimin e më shumë shkallëve të lirisë, veçanërisht kur (n) është e

madhe;

- Gjykon si mbi variancën “midis” dhe mbi variancën “brenda” duke krijuar një

përdorim efiçent të të dyja burimeve;

- Trajton efekte individuale në të njëjtën mënyrë të termit të gabimit;

- Mundëson studimin e influencës së krijuar nga variabla shpjegues konstantë në kohë

(p.sh, gjinia, raca, vend-ndodhja gjeografike).

Përdorimi i EF supozon që njësitë e vëzhguara kanë interferenca nga faktorë të pavrojtuar

individualë dhe që nuk variojnë në kohë por që ndikojnë në variablin e shpjeguar. Kjo tregon

që termi i gabimit të një njësie të vrojtuar ekziston por nuk është i lidhur me termat e gabimit

të njësive të tjera të marra në studim. Në modelin EF humb vetëm njëanshmëria e

parametrave nga ndikimet kohore të variablave shpjegues tek një njësi e vrojtuar ( tregues që

supozohet “random” tek ER) por mund të vërehet problemi i korrelacionit serial midis njësive

të vrojtuara në kohë duke treguar se dhe në këtë rast duhet përdorur testi i korrelacionit serial.

Përdorimi i EF ndaj ER bëhet me qëllim që parametrat të jenë më efiçentë. Kjo është dhe

arsyeja kryesore për të përdorur testin Hausman.

Kuptimi i diferencës midis dy metodave sjellë një mendim kritik nga Wooldridge (2009) ku

citon se: “Përgjithësisht, është e vështirë ë zgjedhësh midis ER dhe EF kur përfundimet e tyre

janë thelbësisht të ndryshme. Do të jetë më e llogjikshme të raportojmë të dyja rezultatet dhe

të kërokjmë të gjejmë pse ato ndryshojë”74.

Në tabelën 6.3 janë paraqitur vlerësimet e dy metodave për të pasur një krahasim sa më të

mirë. Duhet theksuar se të dy modelet ulin shpjegueshmërinë e tyre, të krahasuar me OLS të

dhënat e kryqëzyara pasi në to ndikon dhe varianca në brendësi. Modeli ER tregon një shkallë

shpjegueshmërie gjithëpërfshirëse me 43%, ndërsa modeli EF në nivelin 40%.

74Wooldridge, J. (2009, f. 587).

- 122 -

Tabela 6. 3 Vlerësimi i të dhënave me anë të modelit me EF dhe ER

Efekte Rastësore Efekte Fikse

R2Në brendësi 0.4640 Në brendësi 0.4698Midis 0.4594 Midis 0.3784Gjithëpërfshirës 0.4308 Gjithëpërfshirës 0.4067

Testi i modelit Wald chi2(7) 248.02 F(7,302) 38.23Prob > chi2 0.0000 Prob > F 0.0000

Variablishpjegues

Koef.

g.st. Z P >|z|

Inter.Besimit 95%

Koef.

g.st. t P >|t|

Inter.Besimit 95%

Ln_Yi;t-1-.13692

.01153

-11.87

0.000

-.15952

-.11432

-.16473

.01413

-11.66

0.000

-.19254

-.13693

Ln(1/nit+g+δ) -.07756

.02670

-2.90 0.000

-.12989

-.02522

-.08159

.02773

-2.94 0.004

-.13616

-.02703

Ln_Investimei;t.10783 .0122

38.81 0.00

4.08385 .13180 .11834 .0146

38.09 0.00

0.08956 .14712

Ln_Institucioni

;t

.09793 .02118

4.62 0.000

.05415 .13945 .08190 .02611

3.14 0.002

.03051 .13329

Ln_Hapja.Ek .03068 .01018

3.01 0.000

.01073 .05063 .05273 .01479

3.56 0.000

.02362 .08184

Ln_Edukimi;t.30751 .0626

84.91 0.00

3.18466 .43037 .45651 .0894

45.10 0.00

0.28049 .63251

Ln_Industrii;t.00589 .0010

65.56 0.00

0.00382 .00798 .00746 .0054

81.36 0.17

5-.00333

.01824

Intercepti -.9877 .22270

-4.44 0.000

-1.4242

-.55121

-1.4679

.31975

-4.59 0.000

-2.0971

-.83868

MbetjetSigma_u .010065 Sigma_u .030708Sigma_e .059096 Sigma_e .059096Rho .028189

(fraksioni ivariancës sipasu_i)

rho .212604(fraksioni ivariancës sipasu_i)

KorrelacioniCorr(u_i;X) = 0 (i supozuar)

Corr(u_i;Xb) = -0.4745F test që të gjitha u_i= 0

F(16, 302) =2.79Prob> F =0.0003

Variabli i shpjeguar D_Ln_Yt

Modeli EF tregon një shkallë më të lartë shpjegueshmërie në brendësi me 47% ndërsa modeli

ER me 46.4%. në modelin ER të gjithë parametrat janë në shenjën e duhur dhe të

rëndësishëm statistikisht për nivelin e besueshmërisë 95% duke treguar dhe intervalet

përkatëse të besimit. Në modelin EF variabli Ln_industri nuk del i rëndësishëm statistikisht

(p=0.175). Ndërsa variablat e tjerë janë të besueshëm statistikisht për nivelin e gabimit 5%.

Në modelin EF rritja tregon një ndikim më të madh nga niveli fillestar i GDP për frymë duke

rritur parametrin e tij 0b̂ =( -.137) për ER në 0b̂ = (-.165) për EF. Për më tepër, nëse e

krahasojmë me vlerën e b0 në modelin A (të kryqëzuar) vlera e tij është më e madhe në të

- 123 -

dyja rastet. Kjo tregon se dinamika e konvergjencës rritet dhe përshpejtohet kur marrim në

konsideratë faktorët endogjen.

6.5.4. Testimi i zgjedhjes midis EF dhe ER

Të dhënat e marra në trajtim për çdo vend janë të ndryshueshme si në kohë dhe hapësirë.

Hipoteza e konvergjencës tregon se duhen testuar ndryshyeshmëritë (variabiliteti) midis

vendeve më shumë se brenda një vendi të caktuar. Qëllimi ynë është të testojmë më së shumti

konvergjencën e mundur midis vendeve dhe jo konvergjencën e një vendi drejt gjendjes së tij

të pandryshueshme. Kjo ide nuk qëndron fortësisht në krye të gjykimit si në rastin e ER dhe

në rastin e EF pasi ne po kërkojmë të gjejmë të gjithë ato variabla që nxisin rritjen ekonomike

brenda një vendi duke rritur normat e rritjes dhe duke përshpejtuar konvergjencën,

pavarësisht faktit nëse kemi efekte rastësore ose fikse. Megjithatë, në gjykimin tonë vendet

shprehin karakteristika të ndryshme midis tyre të pavrojtuara në studimin tonë, por që nuk

variojnë në kohë si mund të jetë tradita dhe historia. Këto faktorë socialë, dhe pse janë

kërkuar të njëtrajtësohen tek këto vende (vende post-komuniste, ejt) kanë domethënie në

përshpjetimin ose jo të procesit duke na lënë të gjykojmë se modeli me efekte fikse mund të

jetë më përfaqësues. Gjithashtu një faktor tjetër i pandryshueshëm në kohë janë pozita

gjeografike dhe ndoshta burimet natyrore për periudhën e marrë në studim. Në pëfundim, cili

model do të qëndrojë do të mbetet çështje e testit Hausman. Testi kërkon të vlerësojë se cila

metodë ka parametra më efiçentë duke gjykuar mbi diferencat midis tyre.

Ky test nge dy hipoteza;

H0 Cov(U_ij;X_ij) = 0 dhe pranon metodën ER si më efiçenten

Ha Cov(U_ij;X_ij) ≠ 0 hedh poshtë metodën ER dhe pranon metodën EF

Testi Hausman aplikohet me anë të progamit tatistikor STATA_12 dhe në Tabelën 6.4

kemi paraqitur rezultatet e testimit. Vlera e prob>chi2= 0.000 tregon se modeli që

përfaqëson më mirë të dhënat është ai me efekte fikse (EF). Kjo tregon se analiza e

mëtejshme do të jetë më përfaqwsuese nga modeli EF.

- 124 -

Tabela 6. 4 Testi Hausman (Modeli_B)

Variabli shpjegues(b)

Modeli_EF(B)

Modeli_ER(b-B)

DiferencaSqrt(diag(V_b-V_B))

Ln_Yi;t-1-.16473 -.13692 -.02782 .00816

Ln(1/nit+g+δ) -.08159 -.07756 -.00404 .00747

Ln_Investimei;t.11834 .10783 .01052 .00801

Ln_Institucioni;t.08190 .09793 -.01603 .01527

Ln_Hapja.Ek .05273 .03068 .02206 .01074

Ln_Edukimi;t.45651 .30751 .14899 .06380

Ln_Industrii;t.00746 .00589 .00156 .00538

Chi2(7)= (b-B)’[(V_b-V_B)^(-1)](b-B) = 37.46 Prob>chi2 = 0.0000

6.5.5. Specifikimi i Modelit_B

Dhe pse parametrat e modelit janë të rëndësishëm statistikisht dhe të ndryshëm nga zero,

është e rëndësishme të testohet modeli për heteroskedasticitet dhe korrelacionin serial pasi

sjellin probleme me efiçencën e parametrave dhe me besueshmësinë e modelit në përgjithësi.

Për të gjykyar mbi heteroskedasticitetin është përdorur testi “Modified Wald statistics” për

heteroskedasticitetin në rastin e përzgjedhjes së modelit me EF i ofruar nga STATA_12.

Vlera më e ulët se 0.05 e prob>chi2 = 0.0000 tregon se modeli vuan nga heteroskedasticiteti.

Tabela 6. 5 Wald test për Heteroskedasticitetin

H0: sigma(i)^2 = sigma^2 për të gjitha i

chi2 (17) = 1374.54

Prob>chi2 = 0.0000

Hipoteza H0 bie duke treguar prezencë të Heteroskedasticitetit

Gjithashtu, prezenca e heteroskedasticitetit vërehet dhe në matricën e korrelacioneve të

mbetjeve të paraqitur në shtojcën D. Për të gjykuar mbi autokorrelacionin është përdorur testi

Wooldridge. Ky test tregon se modeli ynë vuan nga korelacioni serial pasi vlera e

Prob>chibar2<0.05. Një vlerësim i tillë është paraqitur në tabelën 6.6.

- 125 -

Tabela 6. 6 Testi Wooldridge

Xtserial D_LN_Yt1_WB ln_1Agn_Amg13 Ln_Inv_PENN ln_inst ln_open ln_Edu ln_Industry,

Testi Wooldridge për Autokorrelation tek të dhënat në panel

H0: Nuk ka autokorrelacion të rendit të parë në të dhënat në panel

F(1, 16)= 18.800

Prob> F = 0.006

Zgjidhja e problemit të heteroscedasticitetit dhe autokorrelacionit jepet nga modeli Dricsoll

Kraay. Ky model jep vlerësime të forta statistikore dhe kur modeli vuan nga problemet e

sipërpërmendura. STATA_12 ofron mundësinë e vlerësimit të modelit me anë të këtij testi të

treguar në tabelën 6.7.

Tabela 6. 7 Modeli Driscoll-Kraay

Regresioni Driscoll-Kraay Numri i vrojtimeve = 356Metoda: Efekte Fikse Numri i grupeve = 17Variabli grup (i): Vendi F(7, 16) = 26.04Diferenca kohore maksimale: 2 Prob >F =0.0000

R2 në brendësi = 0.4698D_Ln_Yt Koefiçentët Drisc/Kraay

Gab. Std.t p > ItI Intevali Konfidencës 95%

Ln_Yt1_WB -.1647374 .0361026 -4.56 0.000 -.2412716 -.0882032Ln_!Agn___Amg13 -0815941 .0262815 -3.10 0.007 -.1373083 -.0258799

Ln_Inv_PENN .1183447 .0229953 5.10 0.000 .0695969 .1670925Ln_inst .0818997 .0498596 1.64 0.120 -.023798 .1875973

Ln_open .052732 .0261208 2.02 0.061 -.0026417 .1081057Ln_Edu .4565043 .1595381 2.86 0.011 .1182986 .79471

Ln_Industry .007456 .0083143 0.90 0.383 .1182986 .0250816-Konstante -1.467913 .462343 -3.17 0.006 -2.448036 -.4877897

Në këtë vlerësim shohim se variabli ln_Industri humb rëndësinë statistikore. Gjithashtu,

shenja negative e kufirit të poshtëm të intervalit të besimit për efiçencën institucionale dhe

nivelin industrial është një problem nga pikëpamja e interpretimit teorik. Për këtë kemi

përdorur testimin statistikor që lejon largimin e variablave nga modeli pa interferuar në

zhvendosjen e parametrave për çdo variabël75 duke ngitur hipotezën se vlera e parametrave të

marrë së bashku është e barabartë me zero. Kjo metodë sjell largimin e disa variablave nga

modeli dhe pasi janë hequr të gjithë ato variabla që nuk kanë rëndësi statistikore kemi gjetur

rezultatin përfundimtar ku analiza regresive tregon një lidhje të rëndësishme dhe të

75“Test parameter” në STATA_12.

- 126 -

qëndrueshme të variablave që shpjegojnë teorinë e konvergjencës në terma të të ardhruave

për frymë.

Vlerësimet përfundimtare janë paraqitur në tabelën 6.8 ku dhe të gjithë parametrat tregojnë

besueshmëri statistikore për nivelin 95% në intervalet e besimit të treguara në këtë tabelë.

Testimi i fundit tregon që ndryshimi i GDP për frymë vjetore vjen si rezultat i nivelit para-

ardhës të GDP për frymë, të normës së Investimeve ndaj GDP, të performancës Institucionale

të vlerësuar nga EBRD, nga indeksi i hapjes ekonomike i vlerësuar nga tre komponentë, si

dhe nga indeksi i nivelit të edukimit.

Tabela 6. 8 Modeli Driscoll-Kraay përfundimtar

Regresioni Driscoll-Kraay Numri i vrojtimeve = 356Metoda: Efekte Fikse Numri i grupeve = 17Variabli grup (i): Vendi F(5, 16) = 40.09Diferenca kohore maksimale: 2 Prob >F =0.0000

R2 në brendësi = 0.4116D_Ln_Yt Koefiçentët Drisc/Kraay

Gab. Std.t p > t Intevali Konfidencës 95%

Ln_Yt1_WB -.1624453 .0337124 -4.82 0.000 -.2339123 -.0909783Ln_Inv_PENN .1161715 .0227924 5.10 0.000 .0678538 .1644892

Ln_inst .096593 .0393695 2.45 0.026 .0131334 .1800527Ln_open .0435777 .0203588 2.14 0.048 .0004189 .0867365Ln_Edu .5113786 .1314402 3.89 0.001 .2327378 .7900194

-Konstante -1.537061 .4060107 -3.79 0.002 -2.397766 -.6763571

Vlerat e p janë më të vogla se 0.05 duke treguar që intervali besimit është i rëndësishëm për

nivelin e gabimit 5%. Mbi të gjitha shpejtësia e konvergjencës është rritur ndjeshëm e

krahasuar me modelin e të dhënave të kryqëzuara. Nga 16624453.ˆ0 b vlerësohet që

konvergjenca beta 042184.0 dhe vitet për të arritur në gjysmën e udhëtimit drejt gjendjes

së pandryshueshme janë t≈16.4 vjet. Ky model tregon që rritja është dhe rezultat i faktorëve

endogjen të rritjes që në rastin tonë janë të përfaqësuar nga efiçenca institucionale, hapja

ekonomike, dhe edukimi.

6.6. Përfundime

Bazuar në të dhënat e disponueshme analiza sasiore tregon që klubi po konvergjon ndrejt një

gjendje të përbashkët të të ardhurave. Brenda klubit, vendet të ndara në dy grupime:

Kandidate dhe Anëtare në BE, tregojnë se kanë pasur periudha të divergjencave në terma të të

ardhurave për frymë gjatë periudhës së para-anëtarsimit të vendeve anëtare në BE (periudha

1998-2003), por që më pas ato kanë shkuar drejt rënies. Një sjellje e tillë tregon influencën e

- 127 -

instumentave teknik në fushën ekonomike dhe institucionale të BE tek vendet që kërkojnë të

aderojnë në të.

Duke vlerësuar devijimin standart të logaritmit natyror të të ardhurave për frymë, apo

konvergjencës “sigma”, vendet tregojnë se po ulin diferencat midis tyre në vazhdimësi nga

viti 1995 e më pas. Kjo tregon dhe prezencën e konvergjencës “beta” në këtë klub. Përsa i

përket procesit “catch-up” për periudhën 1991-2011, i cili tregon distancën që duhet kaluar

për të arritur vendet e zhvilluara, duket që i gjithë grupi po i afrohet mesatares së BE. Nga ky

grup bën përjashtim Serbia e cila ka rritur distancat me BE gjatë kësaj periudhe ndoshta dhe

si rezultat i konflikteve të shumta etnike brenda territorrit të ish-Federatës Jugosllave. Këto

konflike shpesh herë kanë bllokuar procesin e përqasjes institucionale të vendit ndaj BE.

Shqipëria tregon një ritëm të ulët (-1,17%) në krahasim me pjesën më të madhe të klubit por

që është përmirësuar në pjesën e dytë të kësaj periudhe. Për periudhën 1991-2000 procesi ka

pasur ecuri shumë të ngadatltë si rezultat i ndyshimeve strukturore të ekonomisë nga sistemi i

ekonomisë së centralizuar drejt ekonomisë së tregut dhe si rezultat i krizës së vitit 1997.

Vendet si; Republika Sllovake, Polonia, dhe Sllovenia, janë vendet që kanë ngushtuar më

shumë distancat në këtë klub.

I derivuar nga analiza teorike modeli ekonometrik me të dhënat e kryqëzuara (Modeli_A)

tregon që konvergjenca “beta” (e barabartë me 2,404%) ekziston, duke vërtetuar se koncepti i

konvergjencës absolute është i pranishëm në klubin e përzgjedhur. Ky model tregon dhe një

herë se teoria neoklasike është një pikë e mirë referimi për modelimet e rritjes ekonomike

bazuar mbi konceptin e produktivitetit marxhinal rënës. Vlera e shpjetësisë së konvergjencës

tregon që vendet do të jenë në gjysëm të udhëtimit të tyre drejt gjendjes së pandryshuar pas

29 vitesh. Ky përfundim duhet parë me kriticizëm kur shikojmë se modeli shpjegon afro 71%

të variancës së variablit të shpjeguar dhe pse modeli jep shenja të heteroskedasticitetit. Kjo

ndodh pasi nuk është konsideruar varianca në brendësi të çdo vendi.

Duke kërkuar shpjegueshmëri më të mirë për dinamizmin e procesit të konvergjencës dhe

mbështetur mbi literaturën e modeleve të rritjes janë integruar në model tregues si: Kapitali

Human, Hapja ekonomike, dhe Institucionet. Bazuar në analizën e të dhënave në panel është

arritur në përfundimin që konvergjenca “beta” rrit shpejtësinë e saj në %2.4 kur merren

në analizë vlerësime mbi këta tregues. Nga ky vlerësim gjykohet se vendet do të arrijnë në

gjysëm të rrugëtimit drejt gjendjes së pandryshuar në afro 16.4 vjet. Këto përfundime

- 128 -

mbështesin fuqimisht endogjenizimin e rritjes duke treguar se rritja e të ardhurave për frymë

është rezultat i politikave ekonomike, institucinale dhe sociale në një vend.

6.7. Sugjerime për diskutime të mëtejshme

Në kontekstin e ekonomisë së zhvillimit niveli të ardhurave për frymë është tregues i

rëndësishëm për tu targetuar dhe pse jo i vetmi. Ky tregues ka lidhje të ndërsjellta me shumë

faktorë të tjerë social por duhet theksuar që shoqëri më të pasura jetojnë më shumë dhe kjo e

bën shumë më interersant argumentin. Shoqërië në zhvillim duhet të konsiderojnë faktin se

modelet e sukseshme të vendeve të zhvilluara janë frut i eksperiencave dhe përpjekjeve

shoqërore drejt rritjes së mirëqënies. Ky fakt insiston në krijimin e qëllimit kryesor i

politikave publike: kuptimi dhe përshtatja efektive e këtyre modeleve.

Për nevoja të këtij karakteri modeli neoklasik i bazuar në ligjin e produktivitetit marxhinal

rënës të stokut të kapitalit mbetet një pikënisje e mirë por i cunguar në ilustrimin e realitetit

pasi teknologjia dhe gjithë çfarë përfaqësohet prej saj, mund të jetë jo vetëm burim i

natyrshëm i mendësisë njerzore por dhe rezultat i metodave të përdorura në krijimin e saj.

Kuptim më të mirë marrim nëse në analizë përfshihen modelet endogjene të rritjes të cilët

mundësojnë aplikimin e politikave në rezultatin ekonomik duke krijuar/shpjeguar

konvergjencën/divergjencën në terma të të ardhurave për frymë midis vendeve.

Sugjerimet e modeleve endogjene tregojnë se aftësia e politik-bërjes në rritjen dhe zhvillimin

e kapitalit human, në hapjen ekonomike duke përfituar nga avantazhet dhe përmasat e

tregjeve por dhe nga shkëmbimi i eksperiencave, në krijimin e nxitësave pozitivë në sektorin

e K&Zh dhe pse sipërmarrja është e angazhuar instiktivisht për të maksimizuar fitimin, si dhe

në ndërtimin institucional të ekonomisë duke kuptuar që institucionet janë jo vetëm rregulla

por dhe rezultate, marrin rëndësi të veçantë në përshpjetimin e procesit “catch-up” dhe

konvergjencën në terma të të ardhruave për frymë.

Vendet e Ballkanit Perëndimor janë drejt një procesi të tillë. Ky proces tregon ndjeshëri ndaj

të gjithë elementëve të sipërpërmendur. Duke krijuar një klub konvergjence të përbashkët me

vendet e CEE, vende të cilat janë tashmë pjesë e BE, shpjetësia e konvergjencës dyfishohet

kur në analizë futen varialbat e kapitalit human, hapjes ekonomike, efiçencës institucional

dhe niveli i investimeve për çdo vend.

- 129 -

Për një proces më të shpejtë anëtarsimi në BE dhe bazuar në përfundimet e arritura duke

analizuar të dhënat e disponueshme ky studim jep mundësinë për sugjerime dhe diskutime të

mëtejshme si më poshtë:

- Për të arritur targetimet e vendosura nevojitet mbi të gjitha të kuptohet situata aktuale

e ekonomisë. Në këtë studim merr kuptim në terma të të ardhurave për frymë.

- Rritja e normës së Investimeve në ekonomitë e vendeve të Ballkanit Perëndimor do të

kontribuojnë në një proces më të shpejtë konvergjence. Ato janë mbartëse të

teknologjive të reja, të njohurive të trupëzuara në to, karakteristika të cilat japin

domethënie në terma të rritjes ekonomike jo vetëm si shtim i stokut të kapitalit fizik.

- Hapja ekonomike e vendit si në sensin e tregtimit të mallrave dhe shërbimeve, dhe në

lëvizshmërinë e kapitaleve financiare tregon përgjithësisht efekte pozitive ndaj

procesit të konvergjencës, pasi krijon kushet e nevojshme për të evidentuar dhe

krijuar avantazhet krahasuese në një ekonomi, si dhe bën të mundur shkëmbimin e

ekseriencave. Megjithatë është e rëndësishme të menaxhohen efektet negative të

defiçitit tregtar në rritje pasi tregjet e vendeve në zhvillim nuk janë të mirëstrukturuar

si nga pikëpamja institucionale dhe nga pikëpamja e pjekurisë së produktit.

- Rritja e kapitalit human shoqëron rritjen e përshpejtimit të konvergjencës dhe kjo

tregon që një politikë e kujdesshme ndaj arsimit është në dobi të procesit të

anëtarsimit në BE. Në Shqipëri investimi në kapitalin human nëpërmjet rritjes së

arsimimit do të ndikojë në uljen e nivelit të paunësisë pasi shtresat me nivel më të ulët

arsimor janë dhe më të prekurit nga ky fenomen.

- Mbi të gjitha, efektet e vendim-marrjes politike, të shprehura dhe nga performanca

institucionale, tregojnë se ndikon fuqishëm në përmipërsimin e klimës ekonomike të

një vendi në nxitje të procesit të konvergjencës. Rritja e performanës institucionale në

ekonomi duhet panë në politikat e liberalizimit të çmimeve të cilat rrisin ndeshëm

konkurencën, ndërtimit infrastrukturor që shprehin kapacitetet teknologjike sociale,

reformimit të sistemit sinanciar, hapjes tregtare dhe sistemit Forex për të mos lejuar

ndërhyrjet spekullatore në tregjet ndërkombëtare, si dhe në politikat që rrisin

performancën e shërbimeve minimale jetësore për një shoqëri si ujë, energji,

telekomunikacion.

- 130 -

Shtojca A

Teoria e kontrollit optimal

Teoria e kontrollit optimal është një metodë standarte që mundëson zgjidhjen e problemit të

optimizmit dinamik ku variablat në model konsiderohen të vazhdueshëm në kohë. Kjo teori

studion sjelljen ndërvepruese të variablave me qëllim optimizmin, qëllim që arrihet me

zgjedhjen e shtegut optimal kohor76 të variablave. Variablat, ose grupet e variablave77 që

merren në studim janë:

Variabli kontroll – Ky variabël duhet përcaktuar (kontrolluar). Zgjedhja e vlerave optimale të

variablit në shtegun kohor përbën dhe thelbin e problemit. Vlera e tij nuk është e përcaktuar

nga asnjë variabël tjetër, prandaj zgjedhja e tij është totalisht si rezultat zgjidhjes së

problemit, Indeksi C(t).

Variabli gjendje – Ky variabël përcaktohet si nga vlerat historike të tij, po ashtu dhe nga

vlerat që merr variabli kontroll. Në momentin fillestar vlera e tij konsiderohet si rezultat i

historikut të tij në të shkuarën, Indeksi K(t).

Vlera hije e variablit gjendje – kjo vlerë (varibël) tregon se cila është vlera marxhinale që

krijon variabli gjendje në çdo moment kur kemi përcaktuar shtegun optimal të variablit

kontroll. Ky varibël është quajtur dhe “çmimi hije”78 i variablit gjendje. Në këtë rast

interpretimi do të ishte që çmimi hije tregon vlerën marxhinale të variablit gjendje në terma të

variablit kontroll, Indeksi λ(t).

Ekonomikisht kjo teori gjen zbatim në modelin neoklasik të rritjes ekonomike. Modeli, duke

u bazuar tek karakteristikat e produktit marxhinal rënës, supozon se norma e kursimit, e cila

gjeneron dhe rritje të kapitalit në ekonomi, mbetet e pandryshueshme. Funksioni i prodhimit

supozohet i formës Cobb-Douglas dhe derivati i pjesshëm i prodhimit me bazë kapitalin

paraqitet si një funksion rënës.

76“Optimal time path”.

77 Nëse variablat në vetvete shprehin një bashkësi vektorësh të vazhdueshëm në kohë.

78 “Shadow price”.

- 131 -

Bazuar në teoritë e sjelljes mbi konsumin, si teoria e ciklit të jetës dhe teoria e të ardhurave

permanente, kursimi aktual tregon vlerën aktuale të dobisë që do të përftohet nga konsumi i

ardhshëm, konsum ky i disponueshëm nga të ardhurat e kyrsyera gjatë jetës. Ky

këndvështrim pranon që norma e kursimit mund të mos jetë konstante sepse kursimi aktual do

të vendosej nga vlera aktuale e konsumit të ardhshëm, i aktualizuar me mormën e skontos

sociale të preferencave ndërkohore, që në kushtet e konkurencës perfekte do të ishte e

barabarë me rentën e kapitalit. Për të kuptuar këtë mjafton të krahasojmë kursimin, para dhe

pas daljes në pension. Duke patur parasysh ndërvarësinë që krijohet midis kapitalit dhe

konsumit në ekonomi ne mund të shtrojmë problemin si më poshtë:

Të përcaktojmë shtegun kohor optimal të konsumit (variablit kontroll), duke u nisur nga

një gjendje fillestare e kapitalit (variabli gjendje) i përcaktuar nga historiku i tij, i cili

influencon në vlerat e ardhme që do të marrë variabli gjendje me qëllim optimizimin e

mirëqënies (funksionit objektiv), me kusht që ndryshimi i kapitalit në shtegun e tij kohor ti

përgjigjet “ligjit të lëvizjes”79.

Robert Dorfman80 dhe teoria e kontrollit optimal

Le të konsiderojmë k(t) vlerat e kapitalit gjatë shtegut kohor (t,T). Gjithashtu le të

përcaktojmë si c(t) vlerat që merr niveli i konsumit përgjatë të njëjtit shteg kohor. Le të

ndërtojmë një funksion dobie u(k(t);c(t);t) i cili përmban jo vetëm nivelin e konsumit, por

gjithashtu dhe nivelin e kapitalit në një ekonomi duke përdorur supozimin e individit

përfaqësues. Përgjatë intervalit kohor (t;T) mirëqënia (ose lumturia) W(c;k;t) do të jepej nga:

T

t

dtttktcutkcW ));();(();;(

ku kapitali i përgjigjet rregullit (ligji i lëvizjes)

79“Law of motion”.

80 An economic Interpretation of Optimal Control Theory; The american Economic Review, Vol 59.No 5

(Dec,1969), pp 817-831.

- 132 -

)()())(( tctktkft

kk

Ne duhet të gjejmë c(t)* i cili maksimizon W përgjatë shtegut kohor të dëshiruar. Ndaloj këtu

për të theksuar se vendimi i marrë në një kohë të dhënë (t) për nivelin e konsumit, ka dy

efekte. Së pari, ai influencon nivein e mirëqënies dhe së dyti, nivelin e ndryshimit të stokut të

kapitalit në një ekonomi të dhënë.

Tashmë le të mendojmë të ndajmë harkun kohor në dy pjesë. Intervali i parë të përfaqësohet

nga (t;t+Δ) dhe intervali i dytë (t+Δ;T), ku (Δ) përfaqëson një segment mjaft të shkurtër

kohor ku vendimi për nivelin e konsumit nuk mund të ndryshohet. Le të supozojmë se kemi

marrë vendimin për të ndjekur vlerat

c për variablin gjatë gjithë intervalit kohor të shrimit të

problemit. Kështu do të kishim:

dtttkcutkcutkcWT

t

));(;(];;[);;( ose ));(;(];;[);;(

ttkcWtkcutkcW

Nëse individët e dinë zgjedhjen optimale të (c) në kohën (t), ata duhet vetëm ta ndjekin atë

gjatë gjithë kohës. Le të supozojmë se kemi gjetur që vlerat

c janë vlerat optimale që çojnë

drejt maksimizimit të mirëqënies. Kështu do të kishim një funksion V* i cili shtron problemin

e gjetjes së shtegut optimal për maksimizimin e mirëqënies, por tashmë shtegu optimal i

konsumit merret i përcaktuar.

);)();((max)),((* ttctkWttkV

.Funksioni V* nuk përmban

termin c(t) sepse ai është jashtë problemit meqënëse

optimizimi i tij është konsideruar i arritur. Në këtë pikë le të

supozojmë që është ndjekur zgjedhje e caktuar e (c) e cila

nuk përkon me zgjedhjen otimale në intervalin (t; t+Δ), dhe

në intervalin e dytë (t+Δ;T) variabli (c) do të ishte i njëjtë me

vlerat e tija optimale të supozuara më parë. Problemi mund të

shihet në dy intervalet kohore të përcaktuara më sipër dhe do të kishim:

));((*));();(());();(( ttkVttktcuttktcV

- 133 -

Pra vendimet që do të merren në kohën t, do të influencojnë dobinë në periudhën

afatshkurtër plus mirëqënia maksimale e përftuar nga momenti t+Δ e më pas. Nën këtë fokus

problemi shtrohet në optimizimin e funksionit të mësipërm. Mjafton të përcaktojmë derivatin

e pjesshëm dhe prej tij të nxjerrim vlerën c(t) e cila optimizon problemin sipas:

0*

c

V

c

u

c

V

Funksioni V* është ende i panjohur dhe ai nuk përmban variablin c(t) në mënyrë të

drejtpërdrejtë, por nëse vendimet për konsumin aktual influencojnë në vlerat e kapitalit në të

ardhmen atëherë ky funksion ka një lidhje me c(t). Duke përdorur rregullin zinxhir81 do të

mund të shkruanim:

c

tk

tk

V

c

V

)(

)(

**

Tek kjo formulë kemi pranuar që vendimet mbi konsumin aktual do të influencojnë vlerat e

kapitalit në të ardhmen. Të dy termat e djathtë duhen trajtuar individualisht për një kuptim më

të mirë. Për këtë do të përdorim konceptin e diferencialit.

Për vlera shumë të vogla të ndryshores do të kishim që

ktktk )()( . Ne mund të

përdorim ligjin e lëvizjes të kapitalit për të gjetur zgjidhjen e problemit. Po ashtu duhet të

kujtojmë që kapitali në kohën (t) është i pavarur82 nga vendimet mbi konsumin c(t). Kjo do të

thotë që 0)(

)(

tc

tk.

Atëherë do të kishim:

)()(

)(

tc

f

tc

tk

81Chain rule

82 Në këtë moment varet nga vlerat historike

- 134 -

Le të shohim tani)(

tk

V . Ky është derivati i pjesshëm i funksionit maksimal duke

filluar nga t+Δ për çdo ndryshim të kapitalit. Ekonomikisht do të interpretohej si vlera

marxhinale që krijon kapitali në mirëqënie kur konsumi është përcaktuar të ndjekë shtegun e

tij optimal. Ky rregull duhet të jetë dhe për segmentin kohor (t;t+Δ). Kështu që mund të

shkruajmë sek

tkVt

);(*)( është vlera marxhinale e kapitalit dhe

)(

);(*)(

tk

tkVt

do të ishte i njëjti përfundim për kohën t+Δ. Duke i përmbledhur do të kishim që

c

tk

tk

V

c

V

)(

)(

**do të ishte i barazvlefshëm me 0)(

c

ft

c

u . Mund të

thjeshtojmë shtesën (Δ) për çdo anë dhe mund të përdorim rishtazi konceptin e diferencialit

që

)()( tt . Nga këto shndërrime do të kishim që 0)()(

c

ft

c

ft

c

u .

Për vlera shumë të vogla të ndryshores (Δ) do të eleminomin termin e fundit në të majtë dhe

do të ishim:

Kushti 1) 0)(

c

ft

c

u

Ky barazim ka interpretim ekonomik mjaft domethënës. Termi )(t shpreh vlerën

marxhinale të kapitalit në mirëqënie kur konsumi ndjek shtegun e tij optimal për

maksimizimin e mirëqënies. Termic

f

shpreh reagimin e ndryshimit të kapitalit83 ndaj një

ndryshimi në konsum dhe ndryshimet do të ishin me shenjë të kundërt. Interpretimi

përfundimtar do të ishte që përfitimet momentale nga një rritje në konsum do të barazojnë

kostot afatgjata në mirëqënie nga ulja e kapitalit. E thënë ndryshe, konsumi i rritur në

periudhën momentale do të shkaktonte ulje të kapitalit i cili do ta reflektojë gjatë gjithë ciklit

kohor, dhe si rrjedhim mirëqënia do të ketë ulje. Sipas barazimit 0)(

c

ft

c

u ne mund të

përcaktojmë shtegun optimal që duhet të ndjekë konsumi por termi )(t nuk është i

përcaktuar ende dhe pse domethënia e tij u kuptua. Megjitatë le të vazhdojmë më tej analizën

83 Ekuivalente me Investimet ose Kursimet.

- 135 -

tonë. Përcaktimi i c(t) optimale tregon që ne mund të kërkojmë optimizimin e funksionit

V*(k;t) sipas kapitalit në të gjithë harkun kohor (t;T), funksion ky i shprehur nga:

));((*));();(());((* ttkVttktcuttkV

Rregulli i optimizimit tregon që derivati i pjesshëm të jetë i barabarë me zero. Gjithashtu

derivimi i V*(k;t) për kapitalin k(t) nuk është gjë tjetër veçse vlera )(t . Duke pranuar

termat e mësipërm do të fillojmë derivimet për të arritur në një përfundim të vlefshëm për

analizën tonë. Kështu do të kishim që:

)(

));((*

)()(

));((

tk

ttkV

tk

u

tk

ttkV

.

Për arsye të shpjeguara më sipër që kapitali varet nga dhe nga vlerat e tija historike ne mund

të përdorim rregullin zinxhir duke shkruajtur:

)(

)(

)(

));((*

)(

));((*

tk

tk

tk

ttkV

tk

ttkV

...ku termi:

)()(

));((*

t

tk

ttkV .

Duke i bashkuar në një të vëtëm do të kishim që:

)()(

)(

)()(

t

tk

tk

tk

ut .

Më sipër treguam që

)()( tt dhe

ktktk )()( . Kështu do të kishim:

)(

);;(

)(

)(

)(

)(

tk

tckf

tk

tk

tk

tk

...prandaj:

)()(

)(

)()(

t

tk

tk

tk

ut

- 136 -

))()()()(

1()(

tttk

f

tk

u

2

)()()(

)()()(

)( tk

ftt

tk

ftt

tk

u

0)(

)()()(

)()(

)()( 2

tk

ftt

tk

ft

tk

utt

Kufiza 2

)()(

tk

ft për vlera të vogla të Δ mund të konsiderohet zero dhe duke thjeshtuar për

(Δ) do të kishim që:

Kushti 2))(

)()(

)(tk

ft

tk

ut

Termi )(t

kërkon një interpretim të veçantë. Ne përcaktuamk

Vt

*)( që do të thotë se

cili është kontributi i kapitalit të shtuar në mirëqënie, pra në terma të marxhinalizmit do të

themi që rritja me një njësi i kapitalit do rrisë mirëqënien me )(t njësi. Ky tregues është

konsideruar i ndryshueshëm në kohë që do të thotë se kontributi i një njësie shtesë të kapitalit

nuk është gjithmonë i njëjtë në mirëqënie. Termit

t

)( do të tregojë se cili është

ndryshimi në kohë i kontributeve shtesë që kapitali i shtuar sjell në mirëqënie. Ekonomikisht

mund ta interpretojmë dhe si norma e rritjes së vlerësimt të kapitalit84. Për rrjedhojë termi

)(t

do të jetë amortizimi i kapitalit në kohën (t). Atëherë, gjatë shtegut kohor optimal

amortizimi i kapitalit në afat shkurtër do të jetë i barabartë me kontributin e tij në rritjen e

84Një shembull i thjeshtë do të ishte trajtimi i një rasti hipotetik. Teorikisht, çmimi i kapitalit (renta) vjen nga

produkti i tij marxhinal në një ekonomi konkurenciale. Për ta konkretizuar le të themi që çmimi i një njësie

kapital në vitin e parë është 100 njësi. Në vitin e dytë është 110 njësi. Kjo tregon që kapitali është paguar me

10 njësi më shumë se vitin e parë, ose që vlera e tij është rritur me 10%. Pra kapitali është vlerësuar.

- 137 -

dobisë)(tk

u

gjatë intervalit (dt), plus kontributin e kapitalin në rritjen e vlerës së tij

)()(

tk

ft

në fund të intervalit (dt). E thënë ndryshe, çdo njësi i kapitalit do të konsumohet

egzaktësisht me vlerën që ai rrit dobinë e përftuar nga përdorimi i tij dhe vlerën që ai i shton

vetvetes.

Deri këtu kemi arritur të përcaktojmë sesi vlerat e konsumit dhe të kapitalit duhet të njdekin

disa rregulla për të optimizuar problemin. Për të kaluar në zgjidhje më konkrete do të

përdorim një funksion ndihmës i quajtur funksioni Hamiltonian i shprehur në këtë formë:

);;()();;( tkcfttkcuH

Duket që funksioni Hamiltonian është i lidhur pozitivisht me vlerën e dobisë dhe me vlerën

qw i shtohet kapitalit për një kohë të dhënë. Optimizimi i problemit do të lidhej me vlerën

maksimale që do të merrte ky funksion dhe për këtë është quajtur dhe principi i

maksimizimit. Mjafton të maksimizojnë vlerën e funksionit duke pwrdorur derivatet e

pjesshwm dhe kemi zgjidhur ploblemin tonë. Duke i bërë disa modifikime funksionit

Hamiltonian do të përftonim:

);;()();;( tkcfttkcuH oset

kttkcuH

)();;(

kt

tkcuH

);;( ose kktkcuH

);;(*

Funksioni i fundit është i përbërë nga tre terma që së bashku formojnë vlerën totale të

përftuar. Termi i parë );;( tkcu , tregon dobinë e përftuar për çdo kohë (t), i dyti

k , tregon

vlerën e përftuar nga shtimi i kapitalit dhe i treti k

, tregon ndryshimin e vlerës së stokut

aktual të kapitalit për çdo kohë (t). Nëse bëjmë derivatet e pjesshëm të H* për c(t) dhe k(t) do

të kishim:

0)(

)()(

tc

ft

tc

u dhe )(

)()(

)(t

tk

ft

tk

u

- 138 -

Këto dy ekuacione derivative tregojnë se duhet të ndiqet shtegu optimal për c(t) dhe λ(t) sipas

rregullit të përcaktuar nga to dhe i vetmi variabël që duhet zgjedhur mbetet k(t) për të cilin

duhet të optimizohet në çdo kohë. Kuptohet që k(t) nuk është variabli që duhet zgjedhur, ai

vjen si pasojë e zgjedhjes së c(t) por gjithsesi ne kemi ekuacionin ku kapitali i përgjigjet

rregullit (ligji i lëvizjes) i cili tregon sesi kapitali duhet të rritet në çdo kohë si rezultat i

zgjedhes së bërë:

Kushti 3) )()())(( tctktkft

kk

.

Të treja këto formula ofrojnë bazën e zgjidhjes së problemit.

Në terma të funksionit Hamiltonian do të shkruanim që:

0

c

H

;

k

H

;

k

H

Këto kushte na përcaktojnë se cili është shtegu kohor optimal që duhet të ndjekin variablat

për të optimizuar problemin.

Kushtet e tërthorta ose kufizuese85

Ne përcaktuam një hark kohor [t;T] tek i cili duhet optimizuar problemi ynë dhe principi i

maksimizimit bazuar tek funksioni Hamiltonian përcaktoi dhe kushtet mbi të cilat duhet

vepruar. Por kjo nuk mbetet e gjitha. Nëse i referohemi modelit Solow do të ishte mirë të

përcaktonim dhe kushtet fillestare në të cilën gjendet ekonomia, pra vlerat fillestare të

kapitalit për shembull. Përgjithësisht ne nisemi nga një nivel k0 i cili nuk është i barabartë me

zero dhe duke e çuar më tej argumentin, Solow tregoi se niveli fillestar pozitiv i kapitalit jep

rezultate për normën e rritjes së të ardhruave në një ekonomi. Pra përcaktimi i kushteve

fillestare të treguesve merr një rëndësi në këtë analizë. Në kushtet e k=0 dhe c=0 atëherë dhe

Y=0.

Për të qenë më në brendësi të modelit që po trajtojmë, ne mund të përcaktojmë teorikisht sesi

do të jetë vlera e kapitalit në fund të harkut kohor duke konsideruar një T . Që kapitali të

85 “Transversality or boundary condition”.

- 139 -

optimizojë mirëqënien (nëpërmjet maksimizimit të prodhimit) do të thotë se 0)()(lim

tktt

.

Interpretimi do të ishte se çdo individ racional ose do të kursente zero njësi në fund të

periudhës 0]=[k(T) , ose nëse do të ekzistonte një vlerë pozitive e kursimeve, kjo do të kishte

një vlerë zero 0]=(T)[ . Në fakt duke futur konceptin e alokimit të fondeve nga kursmtarët

tek shpërdoruesit, mundet që vlera e k(T) të mos jetë zero dhe për këtë kushti më i mirë do të

ishte 0)()(lim

tktt

sepse asnjë nuk do të ishte i interesuar për fondet e lëna apo dhe të

marra kur vlera e tyre shtesë në mirëqënie do të ishte zero.

Gjithashtu duhet të pranojmë se kapitali ka një gjendje fillestare positive, i cili shërben si

kusht fillestar. Kështu në kohën 0=t , do të kishim që 0>k=k(0) 0 . Një kusht tjetër i

nevojshëm është dhe përcaktimi i vlerës aktuale të kursimeve në kohën infinit, thënë më mirë,

e kapitalit të lënë pa konsumuar në kohën infinit nga individi. Kuptohet se individi do të

preferonte më mirë një vlerë pozitive të dobisë së përftuar nga konsumi shtesë sesa të

zhvelësonte në zero kursimet e tij në një kohë infinit. Kjo logjikë na bën të mendojmë se

kapitali i lënë do të ishte zero 0)( k . Por, egzstenca e firmave kërkon që kapitali të mos

jetë kurrë zero 0)( k , sepse në të kundërt do të kishim zero prodhim nga kushtet Inada.

Kështu kushti përfundimtar86 i vlerës së kapitalit do të ishte 0)()(lim

tkte pt

t që do të

thotë se 0)(lim

te pt

t .

86 “Transversality conditions”.

- 140 -

Shtojca B

Për të pasur një bazë të njëjtë krahasimore midis vendeve në studim është shfrytëzuar

database i BB. Megjithatë në këtë database ishte prezentë mungesa e disa të dhënave për të

shfrytëzuar periudhën 1990- 2011 në analizën e modelit. Në mungesë të të dhënave është

përdorur indeksimi i përftuar nga të dhënat e PENN World si vlerësime për imputimet e

nevojshme. Përgjithësisht trendi i serive kohore për të dyja burimet ishte i njëjtë dhe nuk

lejon shumë hapësira për marzhe të mëdha në gabime. Për këtë është parë e nevojshme të

interpretohen të dhënat e imputuara për ato vende që kanë pasur të tilla.

Bosnje Herzegovina

Të dhënat në database e BB për B&H janë nga viti 1994 e në vazhdim. Imputimet e

nevojshme janë kryer mbi seritë kohore të GDP për frymë dhe përqindjes së Ex+Im ndaj

GDP për periudhën 1990-1993 pasi është menduar që treni i tyre nuk ka diferenca të mëdha

për këtë periudhë.

Seritë kohore të të GDP për frymë për periudhën 1994-2010

Seritë kohore Ex+Im për B&H për periudhën 1994-2010

- 141 -

Estonia

Të dhënat për Estoninë në database e BB datojnë nga 1995 e në vazhdim. Imputimet e

nevojshme janë kryer mbi seritë kohore të GDP për frymë dhe përqindjes së Ex+Im ndaj

GDP për periudhën 1990-1994 pasi është menduar që treni i tyre nuk ka diferenca të mëdha

për këtë periudhë.

Seritë kohore të të GDP për frymë për periudhën 1995-2010

Seritë kohore Ex+Im për Estonia për periudhën 1994-2010

Mali i Zi

Të dhënat për Malin e Zi në database e BB datojnë nga 1999 e në vazhdim. Imputimet e

nevojshme janë kryer mbi seritë kohore të GDP për frymë dhe përqindjes së Ex+Im ndaj

GDP për periudhën 1990-1998 pasi është menduar që treni i tyre nuk ka diferenca të mëdha

për këtë periudhë.

- 142 -

Seritë kohore të të GDP për frymë Mali i Zi për periudhën 2000-2010

Seritë kohore Ex+Im për Mali i Zi për periudhën 2000-2010

- 143 -

Serbia

Të dhënat për Serbinë në database e BB datojnë nga 1997 e në vazhdim. Imputimet e

nevojshme janë kryer mbi seritë kohore të GDP për frymë dhe përqindjes së Ex+Im ndaj

GDP për periudhën 1990-1996.

Seritë kohore të të GDP për frymë Serbia për periudhën 1997-2010

Seritë kohore Ex+Im për Serbia për periudhën 1997-2010

- 144 -

Shtojca C

Modeli_A me të dhënat e kryqëzuara.

_cons .2984525 .0707957 4.22 0.001 .1475551 .4493499

lnY0 -.0287419 .0079745 -3.60 0.003 -.0457391 -.0117447

lnYtY0T Coef. Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]

Robust HC3

Root MSE = .01183

R-squared = 0.7143

Prob > F = 0.0026

F( 1, 15) = 12.99

Linear regression Number of obs = 17

. regress lnYtY0T lnY0, vce(hc3)

Prob > chi2 = 0.8185

chi2(1) = 0.05

Variables: fitted values of lnYtY0T

Ho: Constant variance

Breusch-Pagan / Cook-Weisberg test for heteroskedasticity

. estat hettest

_cons .2984525 .0411514 7.25 0.000 .2107403 .3861647

lnY0 -.0287419 .0046933 -6.12 0.000 -.0387455 -.0187383

lnYtY0T Coef. Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]

Total .007343066 16 .000458942 Root MSE = .01183

Adj R-squared = 0.6953

Residual .002097889 15 .000139859 R-squared = 0.7143

Model .005245176 1 .005245176 Prob > F = 0.0000

F( 1, 15) = 37.50

Source SS df MS Number of obs = 17

. regress lnYtY0T lnY0

- 145 -

Shtojca D

Modeli B i vlerësuar me Efekte Rastësore

. estimates store RE_model

rho .02818878 (fraction of variance due to u_i)

sigma_e .05909626

sigma_u .01006485

_cons -.9877035 .2227045 -4.44 0.000 -1.424196 -.5512107

ln_Industry .005899 .0010617 5.56 0.000 .0038182 .0079799

ln_inst .097932 .0211828 4.62 0.000 .0564146 .1394495

ln_open .0306762 .0101786 3.01 0.003 .0107265 .050626

ln_Edu .3075191 .0626829 4.91 0.000 .1846629 .4303752

Ln_Inv_PENN .1078251 .0122344 8.81 0.000 .0838461 .1318041

ln_1Agn____Amg13 -.077556 .0267035 -2.90 0.004 -.1298939 -.025218

Ln_Yt1_WB -.1369197 .0115325 -11.87 0.000 -.1595231 -.1143164

D_Ln_Yt Coef. Std. Err. z P>|z| [95% Conf. Interval]

corr(u_i, X) = 0 (assumed) Prob > chi2 = 0.0000

Wald chi2(7) = 248.02

overall = 0.4308 max = 21

between = 0.4594 avg = 19.2

R-sq: within = 0.4640 Obs per group: min = 12

Group variable: Country Number of groups = 17

Random-effects GLS regression Number of obs = 326

. xtreg D_Ln_Yt Ln_Yt1_WB ln_1Agn____Amg13 Ln_Inv_PENN ln_Edu ln_open ln_inst ln_Ind

Modeli B i vlerësuar me Efekte Fikse

. estimates store FE_model

F test that all u_i=0: F(16, 302) = 2.79 Prob > F = 0.0003

rho .21260405 (fraction of variance due to u_i)

sigma_e .05909626

sigma_u .03070783

_cons -1.467913 .3197545 -4.59 0.000 -2.097142 -.8386841

ln_Industry .007456 .0054799 1.36 0.175 -.0033277 .0182396

ln_inst .0818997 .0261135 3.14 0.002 .0305122 .1332871

ln_open .052732 .0147934 3.56 0.000 .0236208 .0818432

ln_Edu .4565043 .089443 5.10 0.000 .2804938 .6325147

Ln_Inv_PENN .1183447 .0146252 8.09 0.000 .0895645 .1471249

ln_1Agn____Amg13 -.0815941 .027729 -2.94 0.004 -.1361607 -.0270275

Ln_Yt1_WB -.1647374 .0141297 -11.66 0.000 -.1925426 -.1369322

D_Ln_Yt Coef. Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]

corr(u_i, Xb) = -0.4745 Prob > F = 0.0000

F(7,302) = 38.23

overall = 0.4067 max = 21

between = 0.3784 avg = 19.2

R-sq: within = 0.4698 Obs per group: min = 12

Group variable: Country Number of groups = 17

Fixed-effects (within) regression Number of obs = 326

. xtreg D_Ln_Yt Ln_Yt1_WB ln_1Agn____Amg13 Ln_Inv_PENN ln_Edu ln_open ln_inst ln_In

- 146 -

Testi Hausman Modeli B

Prob>chi2 = 0.0000

= 37.46

chi2(7) = (b-B)'[(V_b-V_B)^(-1)](b-B)

Test: Ho: difference in coefficients not systematic

B = inconsistent under Ha, efficient under Ho; obtained from xtreg

b = consistent under Ho and Ha; obtained from xtreg

ln_Industry .007456 .005899 .001557 .0053761

ln_inst .0818997 .097932 -.0160324 .0152711

ln_open .052732 .0306762 .0220558 .010735

ln_Edu .4565043 .3075191 .1489852 .0638037

Ln_Inv_PENN .1183447 .1078251 .0105196 .0080134

ln_1Agn__~13 -.0815941 -.077556 -.0040381 .0074714

Ln_Yt1_WB -.1647374 -.1369197 -.0278177 .008164

FE_model RE_model Difference S.E.

(b) (B) (b-B) sqrt(diag(V_b-V_B))

Coefficients

. hausman FE_model RE_model

_cons -1.467913 .462343 -3.17 0.006 -2.448036 -.4877897

ln_Industry .007456 .0083143 0.90 0.383 -.0101696 .0250816

ln_Edu .4565043 .1595381 2.86 0.011 .1182986 .79471

ln_open .052732 .0261208 2.02 0.061 -.0026417 .1081057

ln_inst .0818997 .0498596 1.64 0.120 -.023798 .1875973

Ln_Inv_PENN .1183447 .0229953 5.15 0.000 .0695969 .1670925

ln_1Agn____Amg13 -.0815941 .0262815 -3.10 0.007 -.1373083 -.0258799

Ln_Yt1_WB -.1647374 .0361026 -4.56 0.000 -.2412716 -.0882032

D_Ln_Yt Coef. Std. Err. t P>|t| [95% Conf. Interval]

Drisc/Kraay

within R-squared = 0.4698

maximum lag: 2 Prob > F = 0.0000

Group variable (i): Country F( 7, 16) = 26.04

Method: Fixed-effects regression Number of groups = 17

Regression with Driscoll-Kraay standard errors Number of obs = 326

. xtscc D_Ln_Yt Ln_Yt1_WB ln_1Agn____Amg13 Ln_Inv_PENN ln_inst ln_open ln_Edu ln_Industry, fe

Prob>chi2 = 0.0000

chi2 (17) = 1374.54

H0: sigma(i)^2 = sigma^2 for all i

in fixed effect regression model

Modified Wald test for groupwise heteroskedasticity

. xttest3

- 147 -

Based on 12 complete observations

Breusch-Pagan LM test of independence: chi2(136) = 213.019, Pr = 0.0000

__e17 -0.3228 -0.3791 -0.1570 -0.2550 -0.3445 1.0000

__e16 0.7560 0.3909 0.2629 0.3160 1.0000

__e15 0.1429 0.5989 -0.6607 1.0000

__e14 0.4371 -0.2655 1.0000

__e13 0.1178 1.0000

__e12 1.0000

__e12 __e13 __e14 __e15 __e16 __e17

__e17 0.3633 -0.3003 0.1476 -0.0709 -0.2706 0.1957 -0.1493 -0.1148 0.2942 0.0726 0.0264

__e16 0.1324 0.7664 0.2264 0.2250 0.5109 -0.6386 0.1889 0.0714 -0.3047 -0.5308 0.3405

__e15 0.1088 0.5918 0.1038 0.5175 -0.0106 -0.3163 -0.1068 0.2689 -0.5802 -0.0866 -0.0074

__e14 -0.1847 -0.2369 0.2618 -0.7288 0.3773 0.2297 0.5519 -0.1667 0.1491 -0.4899 0.0230

__e13 0.1140 0.7273 -0.0127 0.5025 0.3005 -0.2424 0.0010 0.4818 -0.0393 -0.1001 -0.2025

__e12 0.0550 0.4912 0.1903 -0.0164 0.8002 -0.4170 0.6331 -0.4189 -0.4698 -0.8352 -0.0580

__e11 -0.2681 0.0218 0.1288 0.0902 -0.4524 -0.2608 -0.2636 0.3845 0.2455 0.1223 1.0000

__e10 -0.1152 -0.3132 -0.3070 0.2814 -0.7408 0.1671 -0.7222 0.3588 0.3975 1.0000

__e9 -0.3333 -0.2528 -0.0708 0.0555 -0.2929 0.2693 -0.1403 0.3329 1.0000

__e8 -0.3953 0.0788 0.2381 0.0903 -0.5465 0.0795 -0.3384 1.0000

__e7 -0.2293 -0.0312 0.5122 -0.3679 0.5456 0.1348 1.0000

__e6 -0.2421 -0.7138 -0.0240 -0.6023 -0.3620 1.0000

__e5 0.3245 0.5401 -0.0819 0.0775 1.0000

__e4 0.1902 0.6549 -0.3389 1.0000

__e3 -0.2765 0.0042 1.0000

__e2 0.3145 1.0000

__e1 1.0000

__e1 __e2 __e3 __e4 __e5 __e6 __e7 __e8 __e9 __e10 __e11

Correlation matrix of residuals:

. xttest2

Grafiku D. 1 Ndryshimi i Ln_GDP_Për_Frymë_ PPP për çdo vend gjatë 1991-2011

-.5

0.5

1-.

50

.51

-.5

0.5

1-.

50

.51

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

D_Ln(Y

t)

YearGraphs by Country

- 148 -

Grafiku D. 2 Ln_Normës_së_Investimeve ndaj GDP për çdo vend gjatë 1990-2011

12

34

12

34

12

34

12

34

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

Ln_In

v_P

EN

N

YearGraphs by Country

Grafiku D. 3 Ln_Indeksit_Edukimit për çdo vend gjatë 1990-2011

3.5

44.5

3.5

44.5

3.5

44.5

3.5

44.5

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

ln_E

du

YearGraphs by Country

- 149 -

Grafiku D. 4 Ln_Indeksit_Edukimit për çdo vend gjatë 1990-2011

23

45

23

45

23

45

23

45

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

ln_open

YearGraphs by Country

Grafiku D. 5 Ln_Indeksit_Institucional për çdo vend gjatë 1990-2011

2.5

33.5

42.5

33.5

42.5

33.5

42.5

33.5

4

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

ln_in

st

YearGraphs by Country

- 150 -

Grafiku D. 6 Ln_GDP_për_Frymë_PPP për çdo vend prej vitit 1991.

78

910

78

910

78

910

78

910

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

11 12 13 14 15

16 17

Ln_Y

t-1_W

B

YearGraphs by Country

- 151 -

Bibliografia

Abdih, Y. &Joutz , F. (2005). Relating the Knowledge Production Function to Total Factor

Productivity:An Endogenuos Growth Puzzle. IMF Working Paper 05/74.

Abramovitz, M. (1986). Catching Up, Forging Ahead, And Falling Behind. The Journal of

Economic History , 46, 385-406.

Acemoglu, D & Robinson, J. (2008). The Role of institution in Growth and Development.

Working paper No.10, World Bank.

Acemoglu, D ; Johnson, S. & Robinson, J. (2001). The Colonial Origins of Comparative

Development: An Empirical investication. The American Economic Review, 1369-1401.

Acemoglu, D ; Robinson, J. & Johnson, S. (2004). Institution as the Fondamental Cause of

Long-Run Growth. Working paper No. 10481, NBER Massachusetts.

Acemoglu, D. (2000). Labor and Capital Augmenting Technical Change. Journal of the

European Economic Association, 1-37.

Acemoglu, D. (2009). Introduction to Modern Economic Growth. New Jersey: Princeton

University Press.

Aghion, P. & Howitt, P. (1992). A model of Growth Creative Desruction. Econometrica,

323-351.

Aghion, P. & Howitt, P. (1997). Endogenuos Growth Theory. Cambridge, MA MIT Press.

Alessina, A; Spolaore, E. & Wacziarg, R (2005). Trade, Growth and the Size of Countries.

http://www.anderson.ucla.edu/faculty_pages/romain.wacziarg/downloads/handbook.pdf

data e marrjes 28/07/2012.

Analytica, (2009). Bashkëpunimi rejonal në Evropën Juglindore-periudha pas Paktit të

Stabilitetit. Shkup, http://www/analyticamk.org/files/reportN31Alb.pdf. data e marrjes

03/09/2012.

- 152 -

Ankarloo, D. (2006). New institutional Economics and Economic history: A case of

economics Imperialism. London: Historian Materialsm Conference.

http://www.mah.se/pages/36980/Ankarloo.pdf data e marrjes 12/06/2012.

Aoki, M. (2005). Endogening Institution and Institutional Change. Stanford University:

http://www.stanford.edu/~aoki/papers/JOIE%28Final%29.pdf data e marrjes 20/02/2012.

Arrow, K. J. (1962). The Economic Implication of Learnig by Doing. The Review of

Economic studies , 155-173.

Artelaris, P.; Arvanitidis, P. & Petrakos, G. (2008). Convergence Patterns in the World

Economy: Exploring the Non-Linearity Hypothesis. Working paper, workpackage, No.3,

DYNREG.

Azariadis, C. & Dazen, A. (1990). Threshold Externalities in Economic Development.

Quarterly Journal of Economics , 501-526.

Baier, S. L.,& Dwyer, G. P.,& Tamura, R. (2002). How Important Are Capital and Total

Factor Productivity for Economic Growth? Federal Reserve Bank of Atlanta, Working

Paper 2002-2a.

Baier, S. L.,& Dwyer, G. P.,& Tamura, R. (2006). How Important Are Capital and Total

Factor Productivity for Economic Growth? Oxford University Press, Economic Enquiry, 44

(1), 23±49.

Balcerowicz, L. (2007). Institution and Convergence (preliminary version). Studies &

Analyses Center for Social and Economic Research , 342, 1-39.

Banka Botërore, (2004a). Vlerësimi i Varfërisë në Shqipëri. Uashington, DC.

Banka Botërore, (2006). Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për të Mbështetur Rritjen.

Report No. 36453 – AL.

Barro, J. R. & Sala-i-Martin, X. (1991). Convergence Across States and Regions.

Brookings Papers on Economic Activity.107-182.

- 153 -

Barro, J. R. & Sala-i-Martin, X. (1992). Convergence. Journal of Political Economy , 223-

252.

Barro, J. R. & Sala-i-Martin, X. (1995). Economic Growth. New York , McGraw-Hill.

Barro, J. R. & Sala-i-Martin, X. (2004). Economic Growth, 2nd edition. Massachusetts ,

The MIT Press Cambridge.

Bastian, F. E. (2008). Catching up Theories: A Critical Survey.

http://www.ungs.edu.ar/globelics/wp-content/uploads/2011/12/ID-476-Bastian-The-links-

between-microeconomic-learning-and-macroeconomic-policies.pdf data e marrjes

12/11/2011

Bates, T. (1989). Entrepreneur Factor Inputs and Small Business Longevity. Working

papers 89-4 , Center for Economic Studies, U.S. Census Bureau.

ftp://ftp2.census.gov/ces/wp/1989/CES-WP-89-04.pdf data e marrjes12/11/2011

Baumol, W. (1986). Productivity Growth, Convergence, and Welfare: What the Long-run

Data Show. Iu American Economic Review , 75, 1072-1085.

Becker, S. G.; Murphy, M. K. & Tamura, F. R. (2002). Human Capital, Fertility, and

Economic Growth. NBER Working Paper No. 3414.

Ben-David, D. (1997). Convergence Clubs and diverging economies. NBER and CEPR,

Tel Aviv University.

Ben-David, D.& Loewy, B. M. (2002). Trade and the Neoclassial Growth Model. Journal

of Economic Integration , 18, 1-16.

Biukovic, L. (2008). The New Face of CEFTA and its Dispute Resolution Mechanisms.

Review of Central and East European Law , 33, 257-294.

Blau, J., & Blau, P. (1982). The cost of inequality: Metropolitan structure and violent

crime. American Sociological Review , 47, 45-62.

Brennan, G. & Moehler, M. (2010). Neoclassial Economics. Encyclopedia of Political

Theory , 2, 946-951.

- 154 -

Burkett, P. & Landsberg, H. M. (2003). A Critique of “catch-up” Theories of

Development. Juornal of Contemporary Asia , 33 (2), 147-171.

Cass, D. (1965). Optimum Growth in an Aggreggative Model of Capital Accumulation.

Review Economic Studies , 233-240.

CENTRAL EUROPEAN FREE TRADE AGREEMENT. (1993). Retrieved January 23,

2012, from CEFTA: http://www.worldtradelaw.net/fta/agreements/cefta.pdf

Coase, H. R. (1960). The Problem of Social Cost. Journal of Law and Economics, 3, 1-44.

Cohen, M. W.& Levinthal, A. D. (1989). Innovation and Learning: The Two Faces of

R&D. The Economic Journal, 99, 569-596.

Cohen, M. W.& Levinthal, A. D. (1990). Absorbive Capacity: A New Perspective on

Learnig and Innovation. Administrative Science Quarterly, 35, 128-152.

Comin, D. (2006). Total Factor Productivity. New York: New York University and NBER.

David A. P. (1997). Path Dependence and the Quest for Historical Economics: One More

chorus of Ballad of QWERTY. Oxford University Economic and Social History Series

020, Economics Group, Nuffield College, University of Oxford.

David, A. P. (1994). Why are institutions the carrier of History?: Path dependence and the

evolution of conventions, organizations and institutions. Structural Change and Economic

Dynamics. Elsevier, 5(2), 205-220.

Davis, E. K. (2010). Institution and Economic Performance: An Introduction to the

Literature. New York University School of Law. Working paper N0.09-51,

De Long, J. B. (1988). Productivity Growth, Convergence, and Welfare: Comment. The

American Economic Review. 78(5), 1138-1154.

Denison, E. F. (1985). Trends in American Economic Growth, 1929-1982. Washington:

Brookings Institution.

- 155 -

Devarajan, S. & Rodrik, D. (1989). Trade liberalization in developing countries: Do

imperfect competition and scale economies matter. American Economic Review, 79, 283-

287.

Dhillon, A.& Rigolini, J. (2010). Development and the Interaction of Enforcement

Institution.Retrieved January 23, 2011, from stanford:

http://www.stanford.edu/group/SITE/archive/SITE_2010/segment_2/segment_2_papers/dh

illon.pdf data e marrjes 22/10/2011

Dion, D. P. (2004). Trade, growth and geography: A synthetic approach. Governance and

the efficency of economic system GESY, Discussion paper No. 22

Dollar, D.& Kraay, A. (2001a).Trade, Growth, and Poverty. World Bank Policy Research.

Working Paper, No 2615.

Dollar, D.& Kraay, A. (2001b). Growth Is Good for the Poor. World Bank Policy

Research. Working Paper, No 2587.

Dollar, D.& Kraay, A. (2003). Institutions, Trade, and Growth: Revisiting the Evidence.

World Bank policy Research. Working Paper No 3004.

Domar, E. D. (1946). Capital Expantion, Rate of Growth, and Employment. Econometrica

, 14 (2), 137-147.

Driscoll, J. C.,& A. C. Kraay. (1998). Consistent covariance matrix estimation with

spatially dependent panel data. Review of Economics and Statistics, 80, 549-560.

Edward, C. P. (1997). Needed: A Theory of Total Factor Productivity. Federal Reserve

Bank of Minneapolis. Research Department Staff Report 242.

Edwards, S. (1998). Openness, Productivity, and Growth: What Do We Really Know?

Economic Journal, 108, 383-398.

Elgar, F. J., & Aiken, N. (2010). Income inequality, trust and homicide in 33 countries.

European Journal of Public Health , 1-6.

- 156 -

Engerman, S. & Sokoloff, K. (2002). Factor Endowments, Inequality, and Paths of

Development Among New World Economies. NBER Working Paper No. 9529.

European Commision (2009c). Five years of an enlarged EU Economic achievements and

challenges. European Economy, Economic and Financial Affairs DG.

European Commision. (2004). Guidelines to the acqius communautaire. Regional Research

Paper under the Specific Grant Agreement RELEX I-2 190202 REG 4-14

http://www.westernbalkans.info/htmls/save_pdf2.php?id=549 data e marrjes 06/07/2011.

European Commision. (2010). Commission Opinion on Albania's application for

membership of the European Union.

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/al_opinion_2010_en.pd

f data e marrjes 30/01/2011.

European Commision. (2012). Eurostat regional yearbook.

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-HA-12-001/EN/KS-HA-12-001-

EN.PDF data e marrjes 30/10/2012.

European Commission (2005). Catching-Up, Growth and Convergence of New Member

States. http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication7718_en.pdf data e

marrjes 30/01/2011.

European Commission, (2006). The Western Balkans on theroad to the EU: Consolidating

stability and raising prosperity , Communication from the Commission, COM.

Evans, P. (1998). Using Panel Data to Evaluate Growth Theories. International Economic

Review, 39(2).

Evans, P. (1996). Using Cross Country Variances to Evaluate Growth Theories. Journal of

Economic Dynamic and Controll. 20, 1027-1049.

Fainzylber, P.,& Lederman, D. (1999). An Empirical Note: Economic Reforms and Total

Factor Productivity Growth in Latin America and the Caribbean (1950-95). World Bank,

Policy Research Working Paper 21114.

- 157 -

Falvey, R.,& Greenaway, D.,& Yu, Z. (2004). Globalisation, productivity and Technology:

Exports, Restructuring and Industry Productivity Growth. Research paper 2004/40,

University of Nottingham, http://www.sussex.ac.uk/Units/PRU/tradelib_firms_Yu.pdf data

e marrjes 10/06/2011.

Farole, Th.; Rodrigues, P. A.& Storper, M. (2009). Cohesion Policy in the Europea Union:

Growth, Geography, Institutions. Report working paper.

http://www2.lse.ac.uk/geographyAndEnvironment/whosWho/profiles/mstorper/European%

20Policy.pdf data e marrjes 22/03/2011.

Felipe, J. (1997). Total factor froductivity Growth in east Asia: A critical survey. Asian

Development Bank. EDRC Report series No. 65.

Fernald, G. J.& Ramnath, S. (2004). The acceleration in US total factor productivity after

1995: The role of information and tecnology. Economic Perspectives, federal Reserve Bank

of Chicago, 28(1). 52-67.

Fiaschi, D. (2011). Natural Resources, Social Conflict And Poverty Trap. University of

Pisa. http://www.csae.ox.ac.uk/conferences/2011-EDiA/papers/260-Fiaschi.pdf data e

marrjes 30/10/2011.

Field, J. (2008). Social Capital. Second Edititon, Routledge.

FMN, (2008). Country Report Albania. Report No. 08/267-AL.

FMN, (2011) . Country Report Albania. Report No. 11/313-AL.

Frankel, J.& David, R. (1999). Does Trade Cause Growth? American Economic Review,

89 (3), 379-399.

Fuentes, R. & Morales, M. (2007). “Measuring TFP: A Latent Variable Approach. Central

Bank of Chile, Working Papers, N° 419.

Galor, O. (1996). Convergence? Inferences from theoretical models. The Economic

Journal, 106(473), 1056-1069.

- 158 -

Gerschenkron, A. (1962). Economic Backwardes in Historical Perspective: Abook of

Essay. Cambridge, MA: Havard University Press.

Gill, S. I.& Raiser, M. (2012). Golden Growth: Restoring the lustre of the European

economic model, Overview. Washington DC. Intrenational Bank for Recostruction and

Development/International development Association or The World Bank.

Greif, A. (2006). Institutions and The Path To The Modern Economy. New York:

Cambridge University Press.

Griliches, Z. (1994). Productivity, R&D, and the Data Constraint. The American Economic

Review, 84(1), 1-23.

Grossman, G. M. & Helpman, E. (1991a). Quality Ladders in the Theory of Growth.

Review of Economic Studies, 58, 557-586.

Grossman, G. M. & Helpman, E. (1991b). Innovation and Growth in the Global Economy,

Cambridge MA, MIT Press.

Grossman, G. M. & Helpman, E. (1991c). Endogenous Product Cycles, Economic Journal,

101, 1214-1229.

Grossman, G. M. & Helpman, E. (1994). Endogenous Innovation in the Theory of Growth.

Journal of Economic Perspectives, 8, 23-44.

Guarini, G. (2008). Paradoxes in the Luca’s model (1988) With inceasing returns.

Programmi di Ricerca Scientifica di Rilevante Interesse Nazionale,Working paper No. 030

Ha-Joon, C. (2007). Institutional Change and Economic Development. New York: United

Nations University Press.

Hall, E. R., & Jones, I. C. (1998). Why do some counrties produce so much more output

per worker than others. NBER Working paper 6564.

Hampsher, M. I. (2001). A history of Modern Political Thought, Blackwell Publisher,

Oxford.

- 159 -

Handjiski. B.,& Sestovic, L. (2011). Barriers to Trade in Servises in the CEFTA Region.

World Bank Study, Washington DC.

Harrod, R. F. (1939). An Essey in DynamicTheory. Economic Journal , 14-33.

Hayami, Y., & Godo, Y. (2005). Development Economics: From the Poverty to the wealth

of Nations. New York: Oxford university Press.

Hayami, Y.,& and Godo, Y. (2005). Development Economics: From the Poverty to the

Wealth of Nations third Edition. Oxford University Press.

Heckscher, F. E. (1919). The effect of Foreign Trade on the Distribution of Income.

Ekonomiks Tidskrift, 497-512.

Heichel, S., Pape, J., & Sommerer, T. (2005). Is There Convergence in Convergence

Research? An Overview of Empirical Studies on Policy Convergence. Journal of European

Public Policy , Volume 12 (5), 817-840.

Inada. K. ( (1963). On a two-sector model of economic growth: comments and

generalization. The Review of Economic Studies. 30 (2), 119-127.

Islam, N. (2003). What we have learnt from convergence debate? Journal of Economic

Surveys. 17(3) Oxford.

Islam, N. (2033). What we have learnt from convergence debate? Journal of Economic

Surveys , 309-362.

John, G. F.,& Shanthi, R. (2004). The acceleration in US total factor productivity after

1995: The role of information and tecnology. Economic Perspectives, federal Reserve Bank

of Chicago, 28(1), 52-67

Jones, E. L.,& Manuelli, E. R. (1990). Finite Lifetime and Growth. NBER, Working paper

No. 3469.

Jones, I. C. (1995.a). Time Series Tests of Endogenous Growth Models. Quarterly Journal

of Economics, 110, 494–525.

- 160 -

Jones, I. C. (1995.b). R & D-Based Model of Economic Growth” The Journal of Political

Economy, 103( 4), 759-784.

Jones, I. C. (1998). Growth: With or Without Scale Effects? Stanford University

http://www.stanford.edu/~chadj/scaleff10.pdf data e marrjes 30/05/2012.

Jones, I. C. (1997). On the evolution of the World income Distribution. Stanford

University; http://www-siepr.stanford.edu/workp/swp97009.pdf data e marrjes 30/05/2012.

Jones, L. E., & Manuelli, R. E. (1990). Finite Lifetime and Growth. NBER working paper ,

No. 3469.

Kaufman, E. B. (2011). Economic Analysis of Labor Markets and Labor Law: An

Institutional/Industrial Relations Perspective. Griffith University.

Kendrick, J. W. (1961). Productivity Trends in the United States. New York NBER:

Princeton University Press.

Kendrick, J. W. (1976). The Formation and Stocks of Total Capital. Ney York NBER:

Columbia University Press, 1-21.

Kennedy, C., & Thirlwall, A.P. (1972). Technical Progress: A Survey. Economic journal,

Royal Economic Society, 82(325), 11-72.

Klenow J. P.,& Rodriguez, C. A. (1997). Economic Growth: A review essay. Journal of

Monetary Economics Elsevier, l40(3), 597-617.

Koopmans, T. C. (1963, December 11). On the concept of optimal economic growth.

Gjetur march 23, 2012, nga Yale education:

http://cowles.econ.yale.edu/P/cp/p02a/p0238.pdf data e marrjes 25/11/2011.

Kornai, J. (1992). The Socialist System. The Political Economy of Communism. Priceton,

Princeton University Press; Oxford, Oxford University Press.

Kornai, J. (2006). The great transformation of Central Eastern Europe: Success and

disapointment. The european bank for Reconstruction and Development. MA: Blackwell

Publishing, USA.

- 161 -

Kota, V. (2009). Faktorët Përcaktues të Rritjes Ekonomike në Shqipëri. Banka e

Shqipërisë( BoA) Buletini Ekonomik, 108 – 116.

Krelle, W. (1988). Theorie des wirtschaftlichen Wachstums. Berlin: Springer Heidelberg.

Kremer, M.,& Onatski, A.,& Stock, J. (2001) Searching for Prosperity. NBER, Working

paper 8250 http://www.nber.org/papers/w8250.pdf?Niew_window=1 data e marrjes

17/09/2011.

Kwack, Y. S. (2000). Total Factor Productivity Growth and the Sources of Growth in

Korean Manufacturing 1971-1993. Journal of the Korean Economy. 1(2), 229-265

http://www.akes.or.kr/akes/doënfile/SYKwack.pdf data e marrjes 30/05/2012.

Lake S. R. (2009). The Concept of Globalization in the Curriculum:Hidden or Embedded.

Levin Institute at SUNY, Research Center of Global Compact.

Lee, K.,& Kim, B. Y. (2008). Both Institutions and Policies Matter but Differently for

Different Income Groups of Countries: Determinants of Long-Run Economic Growth

Revisited. http://plaza.snu.ac.kr/~kimby/PDF/growth.pdf data e marrjes19/11/2011.

Lipsey, G. R. (2001). What does Total Factor Productivity measure? Study Paper Version

02. http://www.sfu.ca/~rlipsey data e marrjes 25/05/2012.

Lucas, R. E. (1988). On the mechanics of Economic Development. Journal of Monetary

Economics , 22, 3-42.

Maddison, A. (1982). Phases of Capitalis Development. Oxford: Oxford University Press.

Maddison, A. (1995) Monitoring the World Economy, 1820-1992. Paris: Development

Centre of the Organization for Economic Co-operation and Development.

Manca, F. (2009). Technology Catching-up and the Role of Institutions. Research Institute

of Applied Economics. Working Papers

http://www.ub.edu/irea/working_papers/2009/200912.pdf data e marrjes 24/04/2011.

Mankiw, N. G.,& Romer, D.,& Weil, N. D. (1992). A Contribution to the Empirics of

Economic Growth. The Quarterly Journal of Economics, 107(2), 407-437.

- 162 -

Marelli, E.,& Signorelli, M., (2010). Economic Growth and structural features of

transition. Hampshire: PALGRAVE MACMILLAN Basingstoke.

Martin, R., & Winkler, A. (2009). Real convergence in Central, Eastern and South-Eastern

Europe. New York: Palgrave Macmillan.

Mazzoleni, R.,& Nelson, R. R. (2005). The Roles of Research at Universities and Public

Labs in Economic “catch-up”.

http://policydialogue.org/files/events/Mazzoleni_Nelson_Roles_of_Universities_and_Publi

c_Labs_in_Catch_Up.pdf data e marrjes 17/12/2011.

Melhum, H.; Moene, K.,&Torvik, R. (2006). Institutions and the Resource Curse. The

Economic Journal, 116, 1-20.

Melitz, J. (2003). The Impact of Trade on Aggregate Industry Productivity and Intra

Industry Reallocations. Econometrica, 71(6), 1695-725.

Milionis, P. (2011). Long-Run Development in the Open Economy. University of

Groningen www.cliometrie.org/BetaWS/papers/.../MILIONIS_8-BETAWS.pdf data e

marrjes 09/06/2011.

Muço, M.; Sanfey, P.; Luçi, E.,& Hashorva, G. (2004). Private sector and labor market

developments in Albania: Formal versus informal. Global Development Network

Southeast Europe.

Murphy, A. B. (2006). The May 2004 Enlargement of the European Union: View from

Two Years Out. Eurasian Geography and economics , 47 (6), 635-646.

Nehru, V. & Dhareshwar, A. (1994). New estimates of total factor productivity growth for

developing and industrial countries. World Bank Policy Research Working Paper #1313,

June. Washington, DC, World Bank.

Nelson R. R.,& Sampat, N. B. (2001). Making Sense of Institutions as a Factor Shaping

Economic Performance. Journal of Economic Behavior and Organization, 44, 31-54.

Nelson, R. R. (1998). The Agenda for Growth Theory: A different Point of Veiw.

Cambridge Journal of Economics, 22, 497-520.

- 163 -

Nelson, R. R. (2004). Economic Development from the Perspective of Evolutionary

Economic Theory. Globelics,Working Paper Series No.2007-02

Nelson, R. R. (2008). What enables rapid economic progress: What are the needed

institutions. Research Policy, ScienceDirect Elsevier, 37, 1-11.

Nishimizu, M.,& Page J. M. (1982). Total Factor Productivity Growth, Technological

Progress and Technical Efficiency Change: Dimensions of Productivity Change in

Yugoslavia, 1965-78. Economic Journalm, 92, 920-936.

North, D. C. (1990). Institution, Institutional Change and Economic Performance.

Cambridge: Cambridge University Press.

Ohlin, B. (1933). Interregional and International Trade. Cambridge: Harvard University

Press.

Parente, L. S.,& Prescott, C. E. (1999). Monopoly Rights: A Barrier to Riches. American

Economic Association, 89(5). 1216-1233.

Parente, L. S.,& Prescott, C. E. (2004). What a Country Must do to “catch-up” to the

Industrial Leaders. http://mitpress2.mit.edu/books/chapters/0262025957chap1.pdf data e

marrjes 09/06/2011.

Phelps, E. E. (1966). Golden Rules of Economic Growth. New York: W.W. Norton.

Pitelis, N. C. (2008). The Sustainable Competitive Advantage and Catching-up of Nations:

Fdi, Clusters, and Liability (Asset) of Smallness. Dynamic Regions in a Knowledge-Driven

Global Economy: Lessons and Implications for the European Union-DYNREG, final

Conference.

http://www.esri.ie/research/research_areas/international_economics/dynreg/workshops/slid

es/DYNREG_Paper_2.3.pdf data e marrjes 26/02/2012.

Putnam, D. R. (1993). Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy.

Princeton University Press.

Quah, D. T. (1993a). Galton’s Fallacy and Tests of the Convergence Hypothesis.

Scandinavian Journal of Economics, 95, 427-443.

- 164 -

Quah, D. T. (1993b). Empirical Cross-Section Dynamics in Economic Growth. European

Economic Review, 37, 426-434.

Ramsey, F. P. (1928). A Matematical Theory of Saving. the Economic Journal , 38 (152),

543-559.

Ravenhill, J. (2007). Global Political Economy. Second Edition. Oxford: University press.

Rebelo, S. (1991). Long run Policy Analysis and Long-Run Growth. The Journal of

Political economy, 500-521.

Rebelo, S. (1992). Long Run Policy Analysis and Long Run Growth. NBER, Working

paper series,Working Paper No.3325 http://www.nber.org/papers/w3325.pdf data e marrjes

09/11/2011.

Riviera-Batiz, A. L.,& Romer M. P. (1991). International Trade with Endogenous

Technological Change. National Bureau of Economic Research, Working paper No. 3594.

http://www.iset.ge/old/upload/Rivera-Batiz%20Romer%201991(a).pdf data e marrjes

21/04/2011.

Rodrik, D. (1988). Imperfect competition, scale economies and trade policy in developing

countries. Trade Policy Issues and Empirical Analysis, Baldwin, R. (ed.), Chicago:

University of Chicago Press.

Rodrik, D. (1992a). The Limits of Trade Policy Reform in Developing Countries. Journal

of Economic Perspectives, 87-105.

Rodrik, D. (1992b). Closing the Technological Gap: Does Trade Liberalization Really

Help? In: G. K. Helleiner (Ed.), Trade Policy, Industrialization and Development: New

Perspectives. Oxford: Claredon Press, 155-175.

Rodrik, D. (1999). The New Global Economy and Developing Countries: Making

Openness Work. Policy Essay No. 24, Baltimore, The Johns Hokins University Press.

Romer, P. M. (1986). Increasing Returns and Long-Run Growth. The Journal of Political

Economy , 94 (5), 1002-1037.

- 165 -

Romer, P. M. (1990). Endogenous Technological Change. The Journal of Political

Economy , S71-S102.

Rosen, S. H. (1999). Public finance, first edition. McGraw-Hill.

Roth, F. (2007). Trust and Economic Growth: Conflicting Results between Cross-Sectional

and Panel Analysis. http://www.ratio.se/pdf/wp/fr_trust.pdf data e marrjes 11/04/2011.

Sachs, D. J.,& Warner, M. A. (1995). Natural Resource Abundance and Economic Growth.

NBER working paper 5398. http://www.nber.org/papers/w5398.pdf?new_window=1 data e

marrjes 11/04/2011.

Sala-i-Martin, X. (1996b). The classical approach to convergence analysis. The economic

Journal 106(437), 1019-1036.

Sardadvar, S. (2011). Economic Growth in the Regions of Europe: Theory and empirical

Evidence from a Spatial Growth Model. New York: Springer Heidelberg.

Sargent, C. T.,& Rodriguez, R. E. (2000). Labour or Total Factor Productivity: Do We

Need to Choose? http://www.csls.ca/ipm/1/sargent-un-en.pdf. data e marrjes 11/04/2011.

Schumpeter, J. (1942). Capitalism, Socialism and Democracy. London: Routledge.

Smith, A. (1776). The Wealth of Nations. The Pennsylvania State University, Electronic

Version 2005.

Solow, R. M. (1956). A contribution to the theory of economic growth. The Quartely

Journal of Economics , 70 (1), 65-94.

Solow, R. M. (1957). Technical Change and the Aggregate Production Function. The

Review of Economics and Statistics , 312-320.

Stephen, L. Parente, and Edward C. Prescott (1994). Barriers to Technology Adoption and

Development. Journal of Political Economy 102, 298-321.

Swan, T. W. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation. Economic Record (32),

334-61.

- 166 -

Todaro, M., & Smith, S. (2003). Economic Development. Boston: Pearson Addison

Wesley.

Tran, T. D. (2004). Total Factor Productivity Growth:Survey Report for Vietnam. Asian

Productivity Organization (APO) 322-347.

United Nations. (2012). Framework Convention on Climate Change.

USAID (2010) Corruption in Albania, perception and experience: Survey 2010. prepared

by

IDRA.http://albania.usaid.gov/spaw2/uploads/files/Corruption%20in%20Albania%202010

%20-%20Summary%20of%20Findings.pdf data e marrjes 04/10/2011.

Uzawa, H. (1965). Technical Change and the Aggregate Model of Economic Growth.

Internal Economic Review , 18-31.

Williamson, E. O. (1975). Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications.

New York :Free Press.

Williamson, E. O. (2000). The New Institutinal economics: Taking stock, Looking Ahead.

Journal of Economic Literature, 23, 595-613.

Wodon, Q. Yitzhaki, S. (2001). Growth and Convergence: An Alternative Empirical

Framework. World Bank ,Room I8-107, 1818 H Street, NW Washington DC 20433.

Wooldridge, J. (2009). Introductory Econometrics. 4th Edition, Mason OH: South-

Western.

Young, A. (1991). Learning by doing and the Dynamic Effects of International Trade.

Quarterly Journal of Economics, 106 (2) pp 369-405

Young, T.A., Higgins, J.M.,& Levy, D. (2004). Sigma-Convergence Versus Beta-

Convergence: Evidence from U.S. County-Level Data

.http://www.eabcn.org/research/documents/levy_sigma_convergence.pdf data e marrjes

03/06/2011.

- 167 -

Internet web-site

www.instat.gov.al

www.worldbank.org

http://www.cefta2006.com/

http://unfccc.int/2860.php

ttps://pwt.sas.upenn.edu/php_site/pwt_index.php