REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE PROGRAMI I STUDIMIT TË DOKTORATËS

NË STUDIME EVROPIANE DHE INTEGRIM EVROPIAN

STUDENTE E PROGRAMIT TË DOKTORATËS UDHËHEQËSE SHKENCORE

M.A. Cand. Mag. Edlira Papavangjeli Prof. Dr. Aurela Anastasi

Tiranë, 2013

~ I ~

Fusha e drejtësisë penale me fokus të veçantë gratë e paraburgosura dhe të dënuara për

mua ka pasur dhe ka shumë interes. Interes ky i nisur që prej vitit 2000, me angazhimin

tim profesional në Komitetin Shqiptar të Helsinkit, një nga organizatat më në zë që

kontribuon për respektimin e të drejtave të njeriut në përgjithësi dhe të personave të

privuar nga liria, në veçanti, dhe deri më sot. Përfshirja ime në drejtimin e shumë

nismave të ndërmarra në fushën e policisë dhe të burgjeve më kanë dhënë një mundësi të

mrekullueshme për të njohur nga afër zhvillimet në drejtësinë penale shqiptare dhe kanë

zgjuar tek unë një interesim të veçantë për hulumtime shkencore, sidomos për çështje që

nuk kanë gjetur shqyrtim të plotë, siç është rasti i grave që shkelin ligjin dhe përballen me

shumë organe të administrimit të drejtësisë penale.

Puna me profesorë shqiptarë të fushave të ndryshme, si drejtësia penale, të drejtat e

njeriut dhe barazia gjinore, si edhe bashkëpunimi i vazhdueshëm me shumë ekspertë

kombëtarë dhe ndërkombëtare të botës akademike, por edhe të praktikës së sistemit të

burgjeve, më kanë frymëzuar të diskutoj shumë nga çështjet e trajtuara në këtë punim dhe

më kanë ofruar këndvështrime të ndryshme, shumë të dobishme për punimin tim.

Gjej rastin të falënderoj disa persona të cilët kanë dhënë ndihmesë të drejtpërdrejtë në

përgatitjen e këtij punimi. Në mënyrë të veçantë dua të falënderoj dhe i jam mirënjohëse

prof. dr. Aurela Anastasit që më ka udhëhequr në shkrimin e këtij punimi, si dhe më ka

orientuar, më ka frymëzuar dhe ka diskutuar me mua shumë nga idetë e hedhura në këtë

punim.

Për mbështetjen konkrete të punës sime në terren në dy institucionet penale ku mbahen

gratë e paraburgosura dhe të dënuara falënderoj znj. Irena Çelaj, drejtore e institucionit

të ekzekutimit të vendimeve penale “Ali Demi”, Tiranë dhe z. Saimir Mulgeci, drejtor

i institucionit të paraburgimit “Jordan Misja”, Tiranë, si edhe personelin e këtyre dy

institucioneve, veçanërisht znj. Ingrid Balluku, znj. Elsa Trifoni dhe znj. Evelina Bulku

për gatishmërinë e tyre për të ndarë me mua shumë informacion të vlefshëm. Falënderoj,

gjithashtu, znj Blerta Miri, përgjegjëse për kujdesin social në Drejtorinë e Përgjithshme

të Burgjeve (DPB) dhe z. Fehmi Sufaj, studiues dhe përgjegjës i qendrës së trajnimeve në

DPB, që kanë qenë të palodhur në ndihmesën e tyre për të dhëna zyrtare të sistemit të

burgjeve dhe gratë në veçanti. Falënderoj në mënyrë të veçantë z. Jan van den Brand,

ekspert ndërkombëtar i burgjeve që më ka frymëzuar me entuziazmin dhe ekspertizën e tij

për shumë nga çështjet e trajtuara në punim. Për ndihmesën teknike në paraqitjen sa më

mirë të punimit falënderoj znj. Erena Haska, znj. Marie Mato, znj. Klara Shoshi dhe

z. Ermir Petani. Gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara i falënderoj shumë për

besimin që treguan tek unë duke ndarë me mua historitë e jetëve të tyre dhe bënë të

mundur këtë studim. Falënderoj z. Gazment Dibra, drejtor i përgjithshëm i DPB-së, si

edhe përfaqësuesit e lartë të Drejtorisë së Përgjithshme të Policisë së Shtetit dhe

Shërbimit të Provës për bashkëpunimin konstruktiv të vendosur gjatë hartimit të këtij

punimi. Koleget e KShH-së i falënderoj për mbështetjen që më kanë dhënë gjatë punës me

këtë punim. Së fundi, falënderoj familjen time, Ilirin dhe Erdin, prindërit tanë dhe miqtë e

mi që më kanë ndihmuar të gjej kohën, hapësirën dhe energjitë për të finalizuar këtë

hulumtim.

~ II ~

PËRMBAJTJA E LËNDËS

KREU QËLLIMI I PUNIMIT, ÇËSHTJET QË SHTROHEN

PËR TRAJTIM, KORNIZA TEORIKE DHE METODAT 1

1.1 Hyrje për disa çështje kryesore të punimit 1

1.2 Paraqitja e shkurtër e kapitujve të punimit 3

1.3 Kuadri teorik, hipotezat e ngritura dhe metodologjia e përdorur 4

1.3.1 Kuadri teorik dhe literatura e konsultuar e punimit 4

1.3.2 Disa koncepte kryesore dhe hipotezat që ngrihen në punim 11

1.3.2.1 Zhvillimet kryesore në fushën e kriminologjisë

të konceptit “përjashtimi social” 11

1.3.2.2 Lidhja mes përjashtimit social dhe krimit në literaturën

bashkëkohore të kriminologjisë 13

1.3.2.3 Hipotezat që ngre punimi 15

1.3.3 Metodat e përdorura në punim 16

1.3.3.1 Instrumentet e intervistimit 18

KREU GRATË NË FAZA TË NDRYSHME TË PROCEDIMIT PENAL

DHE PROFILI I TYRE 20

2.1 Çështjet që trajton ky kapitull dhe burimet e kufizimet e analizës krahasuese 20

2.2 Gratë në sistemin e drejtësisë penale 22

2.2.1 Gratë e arrestuara dhe llojet e veprave penale për të cilat dyshohen 22

2.2.2 Tendencat kryesore të kriminalitetit te gratë në procesin e ndjekjes penale 24

2.2.2.1 Krahasimi i të dhënave në këtë fushë me vendet evropiane 28

2.2.3 Tendencat e kriminalitetit të grave në proceset gjyqësore dhe

politika penale ndaj tyre 29

2.2.3.1 Gratë në çështjet e gjykuara nga gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë 29

2.2.3.2 Gratë në çështjet e gjykuara nga gjykata e shkallës së parë

të krimeve të rënda 36

2.2.4 Tendencat kryesore të kriminalitetit në sistemin e burgjeve dhe vendin

që zënë gratë e dënuara 39

2.2.4.1 Tendencat dhe të dhënat kryesore për burgjet në Europë

përfshirë Shqipërinë 39

2.2.4.2 Cili është profili i grave në institucionet e paraburgimeve dhe

të burgjeve shqiptare? 46

2.2.4.2.1 Disa të dhëna të përgjithshme për gratë e dënuara

në vitet e fundit 46

2.2.4.2.2 Gratë në sistemin e burgjeve shqiptare 50

2.2.4.3 Gratë përkundrejt burrave në sistemin e burgjeve 58

2.2.4.3.1 Llojet e veprave penale të kryera nga të dënuarit meshkuj

në institucionet e ekzekutimeve të vendimeve penale 59

2.2.4.4 Gratë e dënuara në disa vende në botë - Një vështrim i shkurtër krahasues 60

2.2.5 Disa përfundime dhe sugjerime për politikën penale për gratë

që kanë shkelur ligjin 69

~ III ~

KREU ZHVILLIMET KRYESORE NË SISTEMIN E BURGJEVE SHQIPTARE,

PARË NGA KËNDVËSHTRIMI I TË DREJTAVE TË NJERIUT 73

3.1 Çështjet e trajtuara në këtë kapitull 73

3.2 Vështrim i shkurtër historik mbi zhvillimet kryesore në sistemin e burgjeve shqiptare 74

3.2.1 Zhvillimet ligjore, infrastrukturore dhe ato të trajtimit të personave të dënuar

me heqje lirie gjatë periudhës 1912-1944 74

3.2.2 Zhvillimet kryesore në sistemin e burgjeve për periudhën 1945 – 1990 84

3.2.3 Zhvillimet kryesore në reformimin e sistemit të burgjeve shqiptare

nga vitet 1991 deri në ditët e sotme 87

3.3 Zhvillimet kryesore ligjore në sistemin e burgjeve, 1991-2012 90

3.3.1 Zhvillimet ligjore për të drejtat dhe trajtimin e grave në sistemin e burgjeve,

parë nga këndvështrimi i standardeve ndërkombëtare dhe legjislacioni vendës 91

3.3.1.1 Vështrim i shkurtër tek instrumentet kryesore ligjore ndërkombëtare 91

3.3.1.2 Vështrim i shkurtër te kuadri ligjor kombëtar për të drejtat

dhe trajtimin e grave të dënuara 99

3.4 Reforma institucionale dhe ajo infrastrukturore e sistemit të burgjeve gjatë 1991-2012 105

3.5 Trajtimi i të dënuarve – vështrim i përgjithshëm. Parimet e një trajtimi

të përshtatshëm për personat e paraburgosur dhe të dënuar 109

3.6 Përfundime 117

KREU GRATË DHE BURGOSJA – MODELET E PËRJASHTIMIT SOCIAL 119

4.1 Hyrje mbi çështjet e trajtuara në këtë kapitull 119

4.2 Përjashtimi social i grave përpara burgosjes së tyre 119

4.2.1 Gjendja e keqe ekonomike 120

4.2.2 Arsimimi i ulët 121

4.2.3 Gjendja civile dhe përgjegjësitë e tyre familjare e prindërore 122

4.2.4 Dhuna gjinore 123

4.3 Përjashtim i mëtejshëm social me burgosjen e grave – shkëputja nga jeta normale 124

4.3.1 Ndalimi/arrestimi – shënojnë formën e parë të shkëputjes nga jeta “normale” 124

4.3.2 Pak burgje për gratë – vendosja e tyre larg komunitetit, familjes dhe miqve 125

4.3.3 Burgosja çon në humbjen e statusit social, krisjes së lidhjeve familjare dhe

cenimin e përgjegjësive prindërore 127

4.3.4 Qëndrimi në një institucion të mbyllur penal e largon gruan nga

riintegrimi në shoqëri 128

4.3.5 Gratë e përjashtuara nga ana sociale janë përjashtuar më shumë

nga burgosja e tyre 128

4.4 Përfundime dhe sugjerime 129

KREU PROGRAMET E TRAJTIMIT TË GRAVE TË DËNUARA

ME HEQJE LIRIE – NJË ANALIZË NGA KËNDVËSHTRIMI GJINOR 131

5.1 Hyrje mbi disa çështje të këtij kapitulli 131

5.2 Cilat janë modelet e profileve të grave në burgje? 131

5.2.1 Gratë e destinuara “drejt krimit nga përjashtimi” 132

5.2.2 Gratë e destinuara “drejt krimit nga dhuna” 133

5.2.3 Gratë e destinuara “drejt krimit me zgjedhje” 134

5.3 Cilat janë nevojat që i përgjigjen situatës specifike të grave në konflikt me ligjin? 135

5.4 Sa përputhen programet e trajtimit me nevojat e grave në institucionet penale? 138

5.5 Sugjerime për ndërhyrje konkrete për përmirësimin e programeve të trajtimit

dhe të shërbimeve për gratë e dënuara 146

5.6 Përfundime 149

~ IV ~

KREU QASJE GJITHËPËRFSHIRËSE PËR NJË POLITIKË TË NDJESHME

GJINORE PËR GRATË QË SHKELIN LIGJIN.

PËRFUNDIME DHE SUGJERIME 151

6.1 Çështjet e trajtuara në këtë kapitull 151

6.2 Një vështrim i shkurtër i literaturës bashkëkohore për sindromën e gruas së rrahur 152

6.3 Një politikë penale e ndjeshme ndaj veçantive të grave që kryejnë vepra penale 155

6.3.1 Sindroma e gruas së rrahur e përdorur në proceset gjyqësore 155

6.3.2 Probleme të ndryshme me të cilat përballen gratë gjatë procesin gjyqësor 164

6.3.3 Perspektiva gjinore në parandalimin e kryerjes së veprave penale

nga gratë që shkelin ligjin 168

6.3.3.1 Arrestimet dhe ndjekja penale 168

6.3.3.2 Raportimi i dhunës te shërbimi mjekësor 170

6.3.3.3 Ndihma ligjore 171

6.3.3.4 Urdhrat mbrojtës 172

6.3.3.5 Burime të tjera 173

6.3.4 Perspektiva gjinore gjatë dhënies së dënimit dhe në sistemin e burgjeve shqiptare 174

6.3.4.1 Alternativat e tjera përveç masës me arrest me burg

dhe dënimit me burgim 174

6.3.4.2 Politika të ndjeshme gjinore në sistemin e burgjeve shqiptare

dhe domosdoshmëria e bashkëpunimit me aktorët e tjerë

të drejtësisë penale dhe sociale 176

6.4 Puna kërkimore, planifikimi, vlerësime dhe rritja e ndërgjegjësimit 182

6.5 Përmbledhje e sugjerimeve më të rëndësishme për një politikë penale të ndjeshme

ndaj veçorive specifike të grave që shkelin ligjin 184

6.6. Mendime përmbyllëse 190

Bibliografia 191

Aneks

200

Aneks

217

Aneks

220

~ 1 ~

1.1 Hyrje për disa çështje kryesore të punimit

Sistemi i drejtësisë penale shqiptare gjatë 20 viteve të fundit ka pësuar zhvillime

legjislative, institucionale dhe në nivelin e zbatimin në praktikë nga një sërë organesh

të zinxhirit të kësaj fushe në përpjekje për vendosjen e demokracisë, të shtetit të së

drejtës dhe të standardeve për respektimin e të drejtave të njeriut në vend. Në këtë

kuadër, edhe sistemi i burgjeve në Shqipëri është duke kaluar një fazë transformimi

dhe zhvillimi. Një nga përpjekjet më serioze ka qenë zhvillimi i strategjive dhe i

procedurave për krijimin e një sistemi efektiv për trajtimin sa më njerëzor dhe me

dinjitet të personave të dënuar me burgim. Me gjithë zhvillimet pozitive në këtë fushë,

mbetet shumë për të bërë për përafrimin e këtij sistemi dhe për reformimin e

mëtejshëm të tij në përputhje me standardet e pranuara ndërkombëtare.

Duke qenë se reformat në drejtësi në përgjithësi dhe ato në sistemin e burgjeve në

veçanti kanë marrë përparësi në kuadër të angazhimeve të vendit tonë në procesin e

marrëveshjes së stabilizim-asociimit (MSA) dhe përafrimit të vendit tonë me familjen

europiane, hulumtimet shkencore në këtë fushë marrin rëndësi.

Punimi “Gratë e dënuara dhe riintegrimi i tyre në shoqëri - Perspektiva gjinore në

sistemin e drejtësisë penale” sjell një analizë krahasuese të kësaj çështjeje me rëndësi

dhe standardeve europiane në fushën penale dhe atë të barazisë gjinore. Punimi do të

jetë i dobishëm për sistemin e drejtësisë penale shqiptare, pasi ofron analizë dhe ide të

reja për politikat, strategjitë, masat dhe programet e ofruara për gratë në konflikt me

ligjin, të ndërmarra nga organet e zinxhirit të drejtësisë penale, në të cilat vëmendje të

veçantë zë sistemi i burgjeve. Gratë e dënuara me heqje lirie përbëjnë një kategori që

kërkon kujdes dhe trajtim të posaçëm edhe në raportin e progresit të Komisionit

Europian për Shqipërinë, në dy nga prioritetet e MSA-së: atë të respektimit të të

drejtave të njeriut dhe perspektivën gjinore në politikëbërje. Punimi përqendrohet te

një grup i veçantë në sistemin e drejtësisë penale shqiptare, siç janë gratë në konflikt

me ligjin, por metodologjia e ofruar do të shërbejë për analiza të ngjashme edhe për

grupet e tjera të personave të dënuar me heqje lirie.

Pse gratë? Në popullatën e burgjeve europiane dhe atyre shqiptare gratë përfaqësojnë

një nga grupet e “padukshme”, megjithatë vlen të evidentohet se vitet e fundit, në

~ 2 ~

shumë vende të botës, numri i tyre në burgje po rriten, madje disa studime

ndërkombëtare tregojnë se në disa vende numri i grave të dënuara po rritet me ritëm

më të shpejtë se ai i burrave të dënuar. Në të njëjtën kohë pjesa më e madhe e këtyre

grave përfaqësojnë pjesën më të shpërfillur dhe më të përjashtuar nga të mirat sociale

që ofrojnë shoqëritë në përgjithësi. Thuhet se mënyra më e mirë për të gjykuar

shkallën e civilizimit, shëndetit dhe bujarisë së një shoqërie është të shohësh si

trajtohen qytetarët në pozita të dobëta të asaj shoqërie, por, kur shqyrtojmë situatën e

grave të paraburgosura dhe të dënuara në institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve

shqiptare dhe ato në disa vende europiane, pranojmë se ato nuk gëzojnë status të

kënaqshëm.

Cili është përgjithësisht profili i grave të cilat janë në konflikt me ligjin dhe janë në

kujdesin e institucioneve penale në Europë? Këto janë gra të cilat, që fëmijë, kanë

qenë të abuzuara fizikisht, psikologjikisht dhe ndonjëherë edhe seksualisht, por, në të

shumtën e rasteve ato janë abuzuar edhe si të rritura: gra që janë në varësi të

substancave narkotike; gra që kanë pasur pak ose aspak mbështetje gjatë fëmijërisë,

rinisë dhe gjatë kohës që janë rritur; gra të varfra; gra që u përkasin pakicave rome

apo atyre egjiptiane, të cilat kanë përjetuar stigmatizimin, përjashtimin social,

diskriminimin e drejtpërdrejtë apo të tërthortë; gra me probleme shëndetësore etj.

Ky punim ka për qëllim të studiojë gratë në konflikt me ligjin në përgjithësi dhe në

veçanti ato në kujdesin e institucioneve të paraburgimeve dhe burgjeve shqiptare,

krahasuar me disa vende të Bashkimit Europian. Punimi, së pari, do të fokusohet te

politikat penale që ndiqen në vende të ndryshme europiane dhe në Shqipëri për gratë

në konflikt me ligjin; së dyti do të fokusohet te studimi më i gjerë i dinamikave

sociale dhe i faktorëve që kanë ndikuar jetët e grave dhe më veçanërisht në kryerjen e

veprave penale si edhe faktorët dhe dinamikat që ndikojnë jetët e tyre ndërkohë që

janë në pritje të gjykimit ose të dënuara me burgim dhe, së fundi, te studimi i

dinamikave me të cilat përballen gratë pas lirimit të tyre dhe mundësitë që kanë për

një rikthim mundësisht të suksesshëm në shoqëri.

Punimi merr përsipër të ofrojë jo vetëm një studim të krahasuar për statusin e grave në

konflikt me ligjin, por shërben, gjithashtu, për të provokuar diskutimin si i trajton

shoqëria këto gra në mënyrë që të gjejë dhe të zbatojë masa më njerëzore dhe efektive

për zgjidhjen e konflikteve dhe të përmirësojë jetët e grave të cilat përbëjnë një nga

grupet më të shpërfillura të shoqërisë. Për më tepër, ky punim ka si qëllim të

mundësojë sistemin e burgjeve shqiptare dhe të institucioneve të zinxhirit të drejtësisë

penale të përfitojë nga qasjet europiane në hartimin dhe zbatimin e politikave me

perspektivë gjinore.

Së fundi, vlen të theksohet se qëllimi i punimit nuk është të ofrojë vetëm një analizë

teorike, por të paraqesë, gjithashtu, një studim të përqendruar për praktikat e mira të

vendeve anëtare të Bashkimit Europian të cilat mund të shërbejnë si modele për

riintegrimin e grave të paraburgosura ose të dënuara në shoqërinë shqiptare. Për këtë

arsye ky punim synon të ketë përdorim praktik nga përfaqësues, politikëbërës dhe

vendimmarrës të institucioneve përgjegjëse shtetërore dhe të shoqërisë civile që janë

përfshirë në procesin e riintegrimit të grave në konflikt me ligjin në shoqëri.

~ 3 ~

1.2 Paraqitja e shkurtër e kapitujve të punimit

Punimi fillon me një kre hyrës ku kryesisht paraqitet qëllimi i këtij punimi, çështjet që

shtrohen për trajtim dhe korniza teorike me anë të së cilës do të trajtohen çështjet e

ngritura. Në këtë kre paraqiten, gjithashtu, edhe hipotezat kryesore, metodologjia që

mundëson kuptueshmërinë e duhur për metodat e përdorura gjatë studimit në shërbim

të qëllimit të punimit.

Kreu i dytë ofron një pasqyrë krahasuese të tendencave të fundit lidhur me tipologjinë

e krimeve, praktikat gjyqësore, të dhënat dhe karakteristikat kryesore të sistemit të

burgjeve shqiptare me fokus të veçantë te karakteristikat e grave të dënuara në

Shqipëri duke i krahasuar ato me të dhënat e disa vendeve europiane. Kjo analizë

krahasuese shoqërohet edhe me analizë të të dhënave sasiore dhe cilësore për veprat

penale, dënimet, masat e tjera alternative, sanksionet etj. Qëllimi kryesor i kapitullit

është të përshkruajë profilin e grave në konflikt me ligjin në Shqipëri dhe në ato

vende europiane. Për më tepër, ky kapitull hedh bazat statistikore për të mundësuar

analizën në kreun vijues të hipotezave të ngritura në këtë punim.

Në vijimësi të këtyre të dhënave dhe treguesve që lidhen me profilin e grave dhe

këndvështrimet teorike të punimit, kreu i tretë ofron një vështrim historik të

zhvillimeve në sistemin e burgjeve shqiptare nëpërmjet analizës së misionit dhe

përgjegjësive të këtyre institucioneve, të mënyrës së menaxhimit, organizimit dhe

funksionimit të tyre, arkitekturës si edhe mënyrës së trajtimit të të paraburgosurve/të

dënuarve në kujdesin e tyre edhe në kuptimin e të drejtave të këtyre personave në

përgjegjësinë e tyre. Ky kapitull do të bëjë të mundur të kuptohen veçoritë e

zhvillimeve të sistemit të burgjeve shqiptare, të nevojshme për të krijuar kështu

shtratin/kontekstin e duhur për analizat dhe kuptueshmërinë e drejtë të çështjeve të

trajtuara në këtë fushë për rastin e Shqipërisë.

Kapitulli i katërt e ngushton studimin tek analiza krahasuese e dinamikave të

përjashtimit dhe përfshirjes sociale si edhe te politikat e strategjitë e hartuara për këtë

qëllim në disa vende anëtare të Bashkimit Europian dhe në Shqipëri. Kjo analizë

ndihmon të provojë tezën se shumica e grave të dënuara kanë përjetuar përjashtim

social në shkallën më ekstreme. Kapitulli mundëson analiza krahasuese për masat e

përfshirjes sociale, shërbimet sociale dhe llojet e ndryshme të politikave sociale të

cilat synojnë individët e margjinalizuar dhe personat në pozita të dobëta, në mënyrë

që të përcaktohen variablat e duhur me ndikim te gratë në institucionet e

paraburgimeve dhe burgjeve.

Për të kuptuar më mirë se ç’ndodh me jetët e këtyre grave në kujdesin e sistemit

penitenciar shqiptar, kreu i pestë i punimit, pa pretenduar të jetë shterues, synon të

paraqesë një analizë se deri në çfarë niveli u përgjigjen programet dhe shërbimet e

ofruara nga administrata e burgjeve nevojave dhe rrethanave specifike të jetës së

grave duke përdorur teorinë e ndjeshme ndaj gjinisë, e sjellë në kreun e parë të këtij

punimi. Për më tepër, analiza që u bëhet programeve dhe trajtimit në institucionet ku

janë vendosur gratë si edhe të dhënat nga anketimet e aktorëve të ndryshëm që luajnë

~ 4 ~

rol në riintegrimin e tyre në shoqëri, sjell një tjetër këndvështrim te përjashtimi i

mëtejshëm që u bëhet grave me burgosjen e tyre.

Kreu i gjashtë ofron një analizë përmbyllëse për një qasje gjithëpërfshirëse për një

politikë të ndjeshme gjinore për gratë në konflikt me ligjin. Duke pasur parasysh se

një pjesë e konsiderueshme e grave kanë qenë viktima të dhunës në familje dhe më

pas kanë vrarë dhunuesit e tyre, ky kre i jep një vend të veçantë literaturës

bashkëkohore për sindromën e gruas së rrahur dhe si mund të përdoret kjo sindromë

në procesin gjyqësor nga gjithë aktorët e përfshirë, si: avokatët mbrojtës, prokurorët

dhe gjyqtarët. Më tej analiza përqendrohet te problemet e ndryshme me të cilat

përballen gratë gjatë procesit gjyqësor. Gjithashtu, perspektiva gjinore në parandalimin

e kryerjes së veprave penale nga gratë në konflikt me ligjin është një pjesë e

qenësishme e këtij kreu duke përfshirë çështje të tilla, si: qasja e ndjeshme gjinore që

duhet të kenë prokurorët dhe punonjësit e policisë, shërbimi mjekësor, shërbimi i

mbrojtjes ligjore, gjyqtarët dhe roli i tyre proaktiv në parandalimin e dhunës në

familje dhe rastet kur gratë kryejnë vepra penale të vrasjes ndaj dhunuesve të tyre.

Dhe, e fundit, por po aq e rëndësishme, është analiza për perspektivën gjinore gjatë

dhënies së dënimit për gratë në proceset penale dhe gjatë qëndrimit të tyre në sistemin

e burgjeve shqiptare e, më tej, drejt riintegrimit të tyre social në shoqërinë jashtë

burgut pas lirimit të tyre. Në këtë pjesë të punimit është sjellë edhe një model i mirë

nga shërbimi i burgjeve holandeze dhe belge për një qasje gjithëpërfshirëse të të gjithë

aktorëve të drejtësisë penale dhe asaj sociale për të kontribuar në një kthim të

suksesshëm në shoqëri të grave të dënuara me heqje lirie.

Punimi pajiset edhe me një bibliografi të pasur të fushës objekt studimi si edhe me

referenca të literaturës së konsultuar.

1.3 Kuadri teorik, hipotezat e ngritura dhe metodologjia e përdorur

1.3.1 Kuadri teorik dhe literatura e konsultuar e punimit

Kuadri ligjor kombëtar dhe ndërkombëtar në fushën e drejtësisë penale dhe teoritë

bashkëkohore të kriminologjisë përbëjnë bazën e qasjes teorike të punimit. Në

analizën që ofrohet në punim, legjislacioni penal ndërkombëtar përcakton standardet

me të cilat krahasohet legjislacioni vendës i fushës dhe praktika në këtë drejtim.

Punimi mbështetet kryesisht te teoria e ndjeshme ndaj gjinisë, një nga teoritë më

bashkëkohore për praktikat e efektshme të trajtimit, të programeve dhe shërbimeve që

duhet t’u ofrohen grave në konflikt me ligjin. Kjo pjesë e punimit nxjerr në pah

elementet bazë të kësaj teorie.

Puna kërkimore shkencore në botë për të kuptuar më mirë gratë e dënuara me heqje

lirie fillon në vitet ’70. Ajo është zgjeruar dhe pasuruar gjatë viteve ’90 dhe,

aktualisht, njihet si teoria e ndjeshme ndaj gjinisë, e sjellë për herë të parë nga

kriminologe femra1. Teoria e ndjeshme ndaj gjinisë thekson rëndësinë e njohjes, së

pari, të rrugëve që i çojnë gratë drejt kriminalitetit, të cilat janë të ndryshme nga ato të

1 Bloom, B.; Owen, B. dhe Covington, S., gjatë viteve 2003 e në vazhdim, në ShBA, kanë dhënë një

kontribut të çmuar në hartimin dhe pasurimin e kësaj teorie shkencore.

~ 5 ~

burrave dhe, së dyti, të nevojës për një kuptim më të mirë të rrethanave specifike të

jetës të grave në konflikt me ligjin për të hartuar dhe, më pas, për të zbatuar politika e

programe të cilat u përgjigjen këtyre nevojave specifike të tyre gjatë periudhës që ato

vuajnë dënimin në kujdesin e sistemit penitenciar2.

Qëllimi i zbatimit të politikave dhe praktikave jo vetëm në përputhje me standardet

ndërkombëtare të fushës, por edhe të ndjeshme nga këndvështrimi gjinor, është që të

krijojë një mjedis të përshtatshëm të korrektimit për gratë që reflekton një

kuptueshmëri të realitetit të rrethanave jetësore të grave. Të jesh i ndjeshëm dhe t’u

përgjigjesh nevojave specifike të grave në sistemin e drejtësisë penale do të thotë,

ndërmjet të tjerash, marrje e vendimeve për çështje të tilla, si: marrja e masave

shtrënguese penale ndaj grave në konflikt me ligjin, përzgjedhja e ndërtesës ku

mbahen gratë e dënuara me heqje lirie, përzgjedhja e personelit, hartimi i programit,

veprimtaritë dhe shërbimet e ofruara, baza materiale në institucion etj.

Qasja e ndjeshme ndaj gjinisë ka shumë dimensione dhe adreson faktorë të ndryshëm

socialë, si: varfëria, etnia, shtresa sociale, pabarazia gjinore etj., si edhe faktorë

kulturorë. Ndërhyrjet që propozon kjo teori, adresojnë çështje të tilla, si: abuzimi,

dhuna, marrëdhëniet familjare, problemet e ndryshme shëndetësore, përfshirë edhe

probleme të shëndetit mendor, të përjetuara nga gratë e dënuara me heqje lirie dhe

ofron trajtim dhe mundësi të fitimit të aftësive të ndryshme te këto gra. Një qasje e

tillë përfshin aftësimin emocional, të sjelljes, të kompetencave dhe të karakteristikave

që krijojnë një sens të aktualizimit personal dhe i bëjnë gratë të ndihen të afta për t’iu

rikthyer jetës pas lirimit.

Punimi shkencor i udhëhequr nga kjo teori bashkëkohore nxjerr në pah dhe analizon

fillimisht karakteristikat e grave të dënuara me heqje lirie, ku përfshihen gratë e

ndaluara/arrestuara, ato që presin gjykimin nga gjykatat përkatëse, të dënuarat me

burgim ose me masa të tjera alternative. Karakteristikat përfshijnë: llojet e veprave

penale për të cilat janë arrestuar ose janë ndaluar nga policia dhe ato që për të cilat

kanë marrë vendimet përkatëse me burgim ose dënime të tjera alternative, moshën,

statusin dhe të kaluarën familjare, përgjegjësitë prindërore, arsimimin dhe punësimin

e tyre, historitë e tyre të viktimizimit dhe traumës kryesisht të lidhura me përjetimet e

tyre sistematike me dhunën fizike dhe/ose psikologjike etj.

Këto karakteristika dhe përvoja jetësore specifike për secilën grua në konflikt me

ligjin përbëjnë bazën e perspektivave teorike në punën me këto gra në kuadër të

korrigjimit të tyre në komunitetin ku ato jetojnë me format e ndryshme të masave

shtrënguese dhe/ose masave të ndryshme të trajtimit të tyre. Teoritë që shpjegojnë

faktorët unikë dhe ndikimin e tyre në jetët e grave drejtojnë studiuesit e fushës drejt

përcaktimit të ndërhyrjeve dhe programeve që u përshtaten nevojave të grave në

sistemin e drejtësisë penale.

Blumi (Bloom) dhe Kavingtoni (Covington) analizojnë disa perspektiva teorike3 të

cilat shërbejnë si bazë për hartimin e strategjive të ndjeshme ndaj gjinisë për gratë e

dënuara me heqje lirie, si:

2 Bloom, B.; Owen, B. dhe Covington, S.: Strategjitë e ndjeshme gjinore: kërkime, praktika dhe drejtim,

parimet për gratë e dënuara me heqje lirie, Uashington, D.C.: Departamenti i Drejtësisë, Instituti

Kombëtar i Korrektimeve, 2003. 3 Po aty.

~ 6 ~

1. Teoria e rrugës drejt krimit, e cila nxjerr në pah se gratë kryejnë vepra të

ndryshme penale krahasuar me burrat dhe këto për arsye të ndryshme nga

burrat. Rruga që e ka çuar një grua drejt krimit, në të shumtën e rasteve ka

qenë e ndikuar nga përpjekja për t’i mbijetuar varfërisë dhe/ose ndonjë forme

të vazhdueshme abuzimi.

2. Teoria e marrëdhënieve, e cila bazohet te bindja se burrat dhe gratë kanë

nocione të ndryshme të pjekurisë, që do të thotë se burrat i ofrohen pjekurisë si

rruga e tyre drejt pavarësisë si individë, ndërsa gratë i ofrohen pjekurisë

nëpërmjet marrëdhënieve që ndërtojnë me të tjerët. Këto dy qasje realizohen

në praktikë në mënyra të ndryshme komunikimi dhe vendosje të lidhjeve me të

tjerët dhe, për rrjedhojë, kanë mënyra të ndryshme të reagimit kur

marrëdhëniet me vlerë ndërpriten ose përfundojnë së funksionuari. Kuptimi i

drejtë i rëndësisë së krijimit, mbajtjes dhe zhvillimit të mëtejshëm të

marrëdhënieve me njerëzit e dashur për gratë në konflikt me ligjin, edhe kur

ato janë vendosur në institucione të mbyllura penale, është jetik në procesin e

korrigjimit dhe të rehabilitimit të sjelljeve te këto gra dhe në riintegrimin e

tyre të suksesshëm në shoqëri. Krijimi dhe mbajtja e marrëdhënieve janë

thelbësore edhe në ndikimin që kanë në historinë kriminale ku është përfshirë

një grua. Përvojat e grave në të kaluarën, përfshirë këtu edhe historitë e tyre të

përjetimit të dhunës në familje, mund të kenë bërë të pamundur për gratë të

krijojnë dhe të mbajnë marrëdhënie të qëndrueshme dhe me vlerë. Megjithatë,

pikërisht kur gratë përballen me sistemin e drejtësisë penale dhe, në shumë

raste, kur atyre u kufizohet liria, merr rëndësi të jashtëzakonshme fakti që

ndërhyrjet e sistemit të drejtësisë penale të krijojnë mundësitë për gratë të

flasin së bashku, të ndërtojnë besimin dhe të hapen për çështjet e tyre

personale, të vendosin marrëdhëniet me të dashurit dhe të afërmit e tyre dhe t’i

zhvillojnë më tej këto marrëdhënie.

3. Teoria e traumës, e cila përfshin dëmtimet fizike, emocionale dhe psikologjike

të cilat kanë ardhur si rrjedhojë e dhunës dhe abuzimit të drejtpërdrejtë. Ajo

përfshin edhe dëmtimin e krijuar duke qenë dëshmitar i dhunës së ushtruar ose

në rastet e përjetimit të formave të ndryshme të diskriminimit për shkak të

gjinisë, racës, statusit social etj., ose të qëndrimeve që kanë çuar në

margjinalizim. Duhet kuptuar drejt që, sipas kësaj teorie, jo të gjitha gratë që

përjetojnë dhunë, që janë dëshmitare të dhunës ose që janë të diskriminuara

ose të margjinalizuara, vuajnë nga trauma. Disa prej tyre kanë aftësi për t’i

përballuar mirë këto situata, kanë mbështetjen e rrethit të tyre që i mundëson

ato t’i kalojnë këto situata të jetës së tyre, papasur efekte afatgjata. Disa të

tjera, fillimisht i përballojnë mirë këto situata, por më pas vuajnë efektet dhe

reflektojnë simptoma të traumës.

Teoria e traumës parashtron se efektet e traumës dhe të dhunës te gratë në

konflikt me ligjin janë thelbësore në ndikimin që ato kanë te përfshirja e tyre

në kriminalitet, si edhe në mënyrën si reagon drejtësia penale dhe si i trajton

këto gra nëpërmjet ndërhyrjeve të ndryshme. Kjo teori nuk lë të kuptojë se

gratë që kanë kryer një vepër penale, nuk duhet të mbajnë përgjegjësi për atë

çfarë kanë bërë. Ajo ç’ka thekson kjo teori është rëndësia që të kuptohet roli

që ka luajtur trauma dhe dhuna në jetët e këtyre grave dhe të hartohen dhe të

realizohen ndërhyrjet e duhura nga institucionet e drejtësisë penale për të

~ 7 ~

adresuar pasojat e këtyre simptomave me qëllim rehabilitimin dhe nxitjen e

sjelljeve pro sociale te gratë.

Blumi, Oueni dhe Kavingtoni evidentojnë rëndësinë e shërbimeve efektive për

viktimat e traumës të cilat përfshijnë hapa të tillë, si:

pranimi i traumës,

evidentimi i rasteve që mund të “zgjojnë” reagimet e traumës te

viktima,

mbështetja që duhet t’i jepet viktimës për ta pajisur atë me aftësitë dhe

shprehitë e duhura,

ndihma që duhet t’u jepet vetë viktimave për të menaxhuar me sukses

simptomat.

Adresimi i problemeve që lidhen me përjetimin e traumës dhe të dhunës te

gratë në konflikt me ligjin jo vetëm i ndihmon këto gra të rindërtojnë jetën e

tyre, por njëkohësisht është gjë pozitive edhe për vetë sistemin e drejtësisë

penale.

4. Teoria e varësisë është një tjetër perspektivë teorike e zhvilluar nga studiueset

kriminologe e cila vlen të shpjegohet, por duhet theksuar se, për rastin

shqiptar, nuk është shumë relevante, pasi në institucionet e mbyllura, për

periudhën kur janë kryer hulumtimet, nuk ka pasur një numër të

konsiderueshëm të grave dhe vajzave në konflikt me ligjin që vuajnë nga

problemet e varësisë nga substancat narkotike. Ndryshe paraqitet situata në

shumë vende europiane dhe më gjerë në botë ku numri i grave të dënuara me

heqje lirie të cilat kanë kryer vepra penale, përfshirë këtu vjedhjen dhe

prostitucionin për të mundësuar marrjen e substancave narkotike, është

gjithnjë në rritje dhe përbën një dukuri tepër shqetësuese.

Për këtë arsye merr rëndësi të veçantë kuptimi i drejtë i faktorëve kompleksë,

si: stresorët psikologjikë, p.sh., abuzimi fizik, ai seksual dhe viktimizimi;

çështje që lidhen me faktorët socialë dhe ata kulturorë, të cilët përcaktojnë

edhe rolin e gruas në familje dhe në shoqëri dhe që kanë lidhje të

drejtpërdrejtë me vetëvlerësimin, kufizimet arsimore dhe ato socioekonomike

të grave etj.; rëndësia e marrëdhënieve, sidomos me fëmijët dhe me familjen;

humbja e imazhit për vetveten; probleme të shpeshta shëndetësore, përfshirë

këtu edhe nivelin e lartë të mundësisë për sëmundjet seksualisht të

transmetueshme dhe mbartjes së virusit HIV/AIDS4.

Studiueset e kësaj teorie nxjerrin në pah se hulumtimet shkencore të fushës tregojnë

se ajo çka funksionon për këto gra, është një qasje shumëplanëshe duke adresuar një

sërë nevojash të tyre. Trajtimi i ndjeshëm ndaj përkatësisë gjinore të këtyre grave

mban parasysh faktorët që i kanë çuar ato drejt kryerjes së veprës penale, pranon dhe

trajton pasojat e traumës dhe të viktimizimit si rrjedhojë e dhunës së përjetuar dhe

mban parasysh nevojat e grave për të pasur marrëdhënie me fëmijët dhe familjen.

Qendra të trajtimit të abuzimit me substancat kanë arritur të identifikojnë 17 çështje

4 Kassebaum, P.A. (1999): “Trajtimi zëvendësues i substancave për gratë e dënuara me heqje

lirie – Udhëzues drejt praktikave premtuese”, departamenti i SHBA-së për shëndetin dhe shërbimet

njerëzore.

~ 8 ~

kritike të cilat duhet të adresohen në kuadër të një programi për gratë, i njohur si

modeli bashkëkohor i trajtimit për çështjet kritike për gratë5.

Perspektivat teorike të parashtruara më lart sugjerojnë që faktorë të rëndësishëm

mund të ndikojnë drejtpërdrejt në situatën ku gjenden gratë në konflikt me ligjin. Këto

teori, së bashku me kërkimet shkencore të fushave të ndryshme që lidhen me

drejtësinë penale, përbëjnë shtratin e parimeve orientuese të cilat janë hartuar për të

adresuar problemet që lidhen me menaxhimin, mbikëqyrjen dhe trajtimin e grave në

konflikt me ligjin përgjatë gjithë përballjes së tyre me institucionet e sistemit të

drejtësisë penale.

Blumi, Oueni dhe Kavingtoni6 theksojnë gjashtë parime nga ku udhëhiqen politikat e

drejtësisë penale, përfshirë edhe praktikën në sistemin penitenciar, parime të cilat janë

të ndjeshme ndaj përkatësisë gjinore:

1. Gjinia: prano që përkatësia gjinore bën diferencën: Hapi i parë në zbatimin e

programeve të ndjeshme ndaj përkatësisë gjinore është të kuptohet drejt fakti

që gratë e dënuara me heqje lirie janë shumë të ndryshme nga burrat me të

njëjtin status. Programet dhe ndërhyrjet në gjithë sistemin e drejtësisë penale

zbatohen dhe vlerësohen duke pasur parasysh shumicën e popullatës në

institucionet e mbyllura – pra duke pasur parasysh burrat- dhe pak vëmendje u

jepet kategorive të tilla, si gratë në burgje. Administrata që punon në

institucionet e ndryshme të drejtësisë penale dhe sidomos në institucionet e

mbyllura penale, duhet të kuptojë drejt karakteristikat e grave të dënuara me

heqje lirie si edhe perspektivat teorike të parashtruara më lart, të cilat lidhen

ngushtësisht me sjelljen e tyre dhe historinë e tyre kriminale. Personeli i këtyre

institucioneve duhet të ketë për qëllim të sigurojë shërbime që u përgjigjen

rrezikshmërisë dhe nevojave që paraqesin profilet e grave në kujdesin e tyre.

Nëse arrihet në bindjen se përkatësia gjinore bën diferencën, kjo do të çojë në

hartimin e programeve dhe të politikave të hartuara për gratë duke filluar të

bëhen ndryshime në mënyrën si jepet drejtësia për gratë në konflikt me ligjin,

si edhe si trajtohen ato nga gjithë administrata e institucioneve të drejtësisë

penale.

2. Klima: krijo një klimë bazuar mbi sigurinë, respektin dhe dinjitetin. Bazuar te

përvojat e tyre në të kaluarën, shumë gra të dënuara me heqje lirie përballeshin

me institucionet e drejtësisë penale duke mbartur ndjenjën e frikës. Shumë prej

tyre vijnë nga një e kaluar ku kanë përjetuar dhunën, janë viktimizuar nga

njerëz shumë të afërt të familjes së tyre dhe shpesh kanë përjetuar traumë si

rrjedhojë e viktimizimit. Profesionistët e sistemit të drejtësisë penale duhet të

jenë të ndjeshëm ndaj këtyre rrethanave specifike dhe, për rrjedhojë, nuk duhet

të përsëritin modelet e viktimizimit të mëtejshëm. Në mënyrë që të arrihen

5 Qendra e trajtimit të abuzimit me substancat: Qasje praktike në trajtimin e grave që kanë abuzuar me

alkoolin dhe drogat e tjera, 1994, ribotim 1999.; Trajtimi i abuzimit të substancave për gratë e dënuara

me heqje lirie: Udhërrëfyes i praktikave premtuese, Uashington, D.C.: Departamenti i Shëndetësisë

dhe shërbimet njerëzore, shërbimet e administratës për abuzimet me substancat dhe shëndetin mendor,

f. 40. 6 Bloom, B. Owen, B. dhe Covington, S.: Strategjitë e ndjeshme gjinore: kërkime, praktika dhe drejtim,

parimet për gratë e dënuara me heqje lirie, Washington, D.C.: Departamenti i Drejtësisë, Instituti

Kombëtar i Korrektimeve, 2003.

~ 9 ~

ndryshimet e mundshme te sjelljet dhe aftësitë e tyre, fillimisht, këto gra duhet

ta ndiejnë veten të sigurt dhe të respektuar si qenie njerëzore, si edhe të

trajtuar me dinjitet nga ana e personelit të institucioneve të drejtësisë penale.

Megjithëse nganjëherë krijimi i një klime të sigurt për gratë e dënuara me

heqje lirie mund të duket sikur bie në kontradiktë me objektivat e ruajtjes së

sigurisë, është shumë e rëndësishme të kuptohet se krijimi i një mjedisi ku

gruaja ndihet e sigurt përbën bazën e rehabilitimit të sjelljeve të tyre.

Të krijosh klimë të sigurt fizike dhe psikologjike nënkupton të ndihmohen

personat e dënuar me heqje lirie, me qëllim që jo vetëm të kenë një mjedis

fizik të sigurt, por edhe të marrin informacion të plotë dhe në kohë; të bëhen të

qarta pritshmëritë; të zbatohen sa më pak ndërhyrje të sigurisë; të adresohen në

mënyrë proaktive çështjet që lidhen me dhunën në jetët e grave; të garantohet

një mjedis ku gratë të mos ndihen të ngacmuara seksualisht nga ndonjë veprim

i papërshtatshëm i personelit të institucioneve penale dhe, mbi të gjitha, ku

gratë të ndihen të respektuara si qenie njerëzore dhe të trajtohen me dinjitet.

3. Marrëdhëniet: harto politika, praktika dhe programe të cilat krijojnë lidhje të

shëndetshme me fëmijët, familjen, njerëzit e tjerë të rëndësishëm për gratë dhe

komunitetin ku ato do të rikthehen: Duhet kuptuar rëndësia e madhe që ka për

gratë vendosja e marrëdhënieve dhe mbajtja e lidhjeve me personat e tjerë.

Nëse politikat, strategjitë dhe programet ndërtohen nga personeli i institucioneve

të drejtësisë penale me këtë kuptueshmëri në mendje, atëherë ndërhyrjet do të

jenë të suksesshme te këto gra. Hartimi i trajtimit të tyre duhet të mbajë

parasysh përgjegjësitë prindërore. Sa të jetë e mundur, duhet përforcuar lidhja

e tyre me fëmijët dhe, për rrjedhojë, nuk duhet shkatërruar kjo marrëdhënie

nga kërkesat ose nga mungesa e vëmendjes së administratës së institucioneve

penale, për përgjegjësitë prindërore të grave dhe për nevojat e fëmijëve. Të

gjitha marrëdhëniet e tjera të rëndësishme me familjen, të afërmit etj., duhet të

inkurajohen.

4. Shërbimet dhe mbikëqyrja: adreso problemet e ndryshme që kanë gratë, si:

trauma, problemet e ndryshme të shëndetit mendor, varësitë e mundshme

nëpërmjet shërbimeve bashkëkohore të integruara dhe të përshtatura me

realitetin dhe kulturën e një vendi. Këto shërbime duhet të mbikëqyren në

mënyrë të përshtatshme nga një personel i mirëtrajnuar i institucioneve penale.

5. Gjendja social-ekonomike: krijo mundësi për gratë të përmirësojnë gjendjen e

tyre sociale dhe ekonomike. Duhet mbajtur parasysh se gratë i janë drejtuar

rrugës së krimit në shumë raste për shkak të gjendjes së tyre të keqe

social-ekonomike. Shpeshherë rehabilitimi i tyre varet nga aftësimi i tyre për

t’u bërë ekonomikisht të pavarura. Gratë, duke mos pasur mundësi të mbajnë

vetveten dhe fëmijët e tyre, detyrohen të vazhdojnë të jenë të lidhura në

aspektin ekonomik dhe atë social me bashkëshortët/partnerët ose të afërmit e

tyre edhe pse marrëdhëniet e tyre nuk janë të shëndetshme, madje shpeshherë

janë abuzive. Shumë nga gratë e dënuara me heqje lirie janë kryefamiljare dhe

kanë përgjegjësi prindërore. Edhe nëse janë të punësuara, këto gra punojnë në

treg të zi, që do të thotë se nuk përfitojnë sigurime shoqërore dhe

shëndetësore. Edhe kur janë të siguruara, ato paguhen shumë më pak se burrat

për të njëjtën punë. Shpeshherë ato nuk përfitojnë nga ndihma ekonomike në

~ 10 ~

rast papunësie për arsye të ndryshme, por kryesisht për mosnjohje procedurash,

burokraci të tepërta etj. Gjendja e tyre e keqe social-ekonomike i privon ato

nga përfitimi i të mirave dhe shërbimeve me interes për to, duke i kthyer në

persona të margjinalizuar. Ndaj dhe është e udhës të kihen parasysh rrethanat e

mësipërme të grave nga administrata e institucioneve të drejtësisë penale. Për

më tepër, gjatë kohës së qëndrimit në institucionet penale, grave duhet t’u

jepet mbështetje e plotë, këshillim dhe mundësi për arsimim profesional dhe

më pas punësim me qëllim aftësimin e tyre ekonomik.

6. Komuniteti: krijo një sistem të mbikëqyrjes në komunitet dhe rikthim të

suksesshëm të grave pas lirimit së bashku me shërbimet/strukturat e tjera

jashtë sistemit penal. Kjo do të thotë që zhvillimi dhe më pas zbatimi i

programeve të ndjeshme ndaj përkatësisë gjinore për gratë e dënuara me heqje

lirie kërkon bashkëpunim dhe bashkërendim midis një sërë institucionesh të

sistemit të drejtësisë, si: shërbimi i provës, prokuroria, gjykatat, policia,

bashkitë dhe komunat, shërbimi ligjor falas, zyrat rajonale të punësimit, zyrat

vendore të shërbimeve sociale, institucionet e kujdesit të fëmijëve, strehëzat,

institucionet arsimore dhe ato të formimit profesional, institucionet

shëndetësore, OJF-të që ofrojnë shërbime të ndryshme etj. Secili nga këto

institucione është një partner i mundshëm në procesin e bashkëpunimit për të

garantuar shërbimet në kuadër të një programi të caktuar, në nivel institucioni

ose në nivel të rastit individual për secilën grua. Bazuar në një vlerësim

individual bëhet një planifikim për secilin rast ku hartëzohen të gjitha lidhjet e

grave me familjen dhe komunitetin dhe ravijëzohen institucionet me të cilat

duhet vendosur bashkëpunimi. Në këtë kuadër, gjithë aktorët e duhur punojnë

së bashku për të krijuar vazhdimësinë e shërbimeve dhe të mbështetjes së

grave të dënuara me heqje lirie dhe fëmijët e tyre dhe në këtë mënyrë

maksimizojnë burimet dhe shërbimet ndaj tyre edhe pasi gratë kanë

përfunduar vuajtjen e dënimit dhe janë rikthyer në shoqëri.

Zbatimi i politikave, i strategjive dhe i programeve të ndjeshme ndaj përkatësisë

gjinore has në disa sfida me të cilat përballet sistemi i drejtësisë penale në shumë

vende të Europës e më gjerë.

Disa prej këtyre sfidave janë:

Numri i grave në popullatën në tërësi të personave të dënuar me heqje lirie

është i vogël7

dhe, për rrjedhojë, ka pak vëmendje dhe shërbime të përshtatshme

për specifikat e parashtruara më lart të grave në konflikt me ligjin.

Zbatimi i një politike penale të ashpër në përgjithësi për autorët e veprave

penale e bën të vështirë mbajtjen parasysh të veçantive dhe kushteve specifike

të grave të cilat janë shtyrë drejt krimit në procesin e dhënies së drejtësisë nga

organet gjyqësore8. Ndodh shpesh kur ka disa rrethana specifike lehtësuese të

cilat mund të përdoren në arsyetimin e dhënies së një dënimi më të lehtë,

megjithatë jepet një masë më e rëndë dënimi ndaj grave, autore të veprave

penale9.

7 Për të dhëna më konkrete për Shqipërinë, luteni të lexoni kreun e dytë të këtij punimi.

8 Për të dhëna më konkrete për Shqipërinë, luteni të lexoni kreun e dytë të këtij punimi.

9 Sydney, L. (2005): “Strategjitë e ndjeshme ndaj gjinisë”, Uashington, D.C.: Departamenti i Drejtësisë,

Instituti Kombëtar i Korrektimeve, f. 18.

~ 11 ~

Përgjithësisht, gratë nuk përbëjnë grup specifik me rrezikshmëri të lartë të

përsëritjes së krimit, ndaj dhe ka më pak vëmendje dhe burime të mjaftueshme

për të mundësuar realizimin e shërbimeve ndaj tyre10

.

Ka njohuri të pakët dhe, për rrjedhojë, ndjeshmëri të ulët ndaj problemeve

specifike të grave dhe sistemi i drejtësisë penale, përfshirë këtu edhe atë të

burgjeve, vazhdon t’i trajtojë problemet e grave me të njëjtin këndvështrim si

për burrat në konflikt me ligjin.

Sistemet penale në Europë dhe në botë përballen me ngarkesën e përditshme e

cila lë pak hapësira dhe energji për të adresuar ashtu siç duhet çështjet që

lidhen me gratë në konflikt me ligjin11

.

Megjithëse ekzistojnë sfida të ndryshme në përgjithësi për sistemin e drejtësisë dhe

sistemin e burgjeve, këto kanë detyrimin të ndërmarrin nismën për vlerësim të situatës

së grave në konflikt me ligjin e më pas për hartimin dhe zbatimin e politikave,

strategjive dhe programeve të ndjeshme ndaj problemeve specifike të grave, sidomos

në kushtet kur numri i grave që përballen me institucionet e ndryshme të zinxhirit të

drejtësisë penale dhe ai i grave që rikthehen në shoqëri, është gjithnjë në rritje. Nëse

ekziston një mendësi e zbatimit të ndërhyrjeve të ndryshme, të ndjeshme ndaj

specifikave të grave në konflikt me ligjin në zinxhirin e institucioneve të drejtësisë

penale, atëherë këto institucione dhe personeli i tyre do të mund të gjejnë shumë

mundësi në hartimin dhe zbatimin e këtyre ndërhyrjeve.

Duke pasur parasysh se hartimi i politikave dhe i programeve të ndjeshme ndaj

çështjeve që i shqetësojnë gratë në konflikt me ligjin përbën një proces, pjesëmarrja

dhe kontributi i gjithë institucioneve të sistemit të drejtësisë penale, por edhe i

aktorëve jashtë këtij sistemi, është i domosdoshëm. Ata duhet të analizojnë sjelljen

kriminale të grave në konflikt me ligjin në kuadër të përvojave të tyre të veçanta

njerëzore dhe, duke mbajtur parasysh perspektivat teorike të shtjelluara më lart, të

planifikojnë bashkëpunimin e duhur mes tyre në zbatimin e ndërhyrjeve që u

përgjigjen nevojave të veçanta të këtyre grave.

1.3.2 Disa koncepte kryesore dhe hipotezat që ngrihen në punim

1.3.2.1 Zhvillimet kryesore në fushën e kriminologjisë

të konceptit “përjashtimi social”

Koncepti dhe termi “përjashtimi social” përdoret gjerësisht në punimet e kriminologjisë.

Kur ky term filloi të përdorej ka qenë koncept i shkencës sociale dhe njëkohësisht një

çështje e politikëbërjes. Sa i takon aspektit të dytë, vlen të theksohet se zvogëlimi i

dukurisë së “përjashtimit social” dhe promovimi i konceptit të kundërt me të, atij të

“përfshirjes sociale”, janë shndërruar në program të hartimit dhe bërjes së politikave.

Termi “përjashtim social” përfaqëson një proces dhe gjendjen si rrjedhojë e procesit.

Përkufizimi i Bardlit (Trevor Bradley) thotë se “përjashtimi social” i referohet

procesit dinamik dhe dimensioneve të shumta të përjashtimit të plotë ose të pjesshëm

10

Po aty. 11

Po aty.

~ 12 ~

nga sistemet e ndryshme sociale, politike ose kulturore të cilat shërbejnë për të

integruar individin në shoqëri”12

. Në të njëjtën kohë koncepti lidhet edhe me

margjinalizimin, varfërinë, izolimin social dhe pozitat e dobëta të individëve të prekur

dhe mungesa e gëzimit të “qytetarisë” së plotë13

.

Në punimet me rëndësi së jashtëzakonshme të Jangut (Jock Young) “Shoqëritë

përjashtuese” (1999), ai thekson se literatura e kriminologjisë dallon tri nivele të

përjashtimit social: Niveli i parë ka të bëjë me përjashtimin ekonomik dhe material të

individëve dhe aksesin e mohuar te punësimi i paguar me kohë të plotë; niveli i dytë

ka të bëjë me izolimin nga marrëdhëniet të cilat vijnë si pasojë e ndarjes nga lidhjet

shoqërore dhe hapësinore, ndërsa niveli i tretë ka lidhje me politikat përjashtuese

gjithnjë e në rritje dhe praktikat e sistemit të drejtësisë penale14

.

Në nivelin e politikëbërjes, kryesisht në programet e politikave sociale, koncepti i

“përfshirjes sociale” është hasur në mesin e viteve 1980 në kuadër të përpjekjeve për

zhdukjen e varfërisë. Komuniteti Europian mbështeti punën kërkimore që përfshinte

dukurinë e përjashtimit social. Një etapë shumë e rëndësishme e këtyre zhvillimeve

është traktati i Amsterdamit, 1997, i cili ka modifikuar traktatin e Bashkimit Europian.

Më konkretisht, paragrafi 136 i tij shprehet se Bashkimi Europian dhe shtetet anëtare

të tij deklarojnë se lufta kundër përjashtimit social është përparësi e tyre. Këshilli

Europian në Lisbonë, në mars 2000, për Bashkimin Europian përbën një gur themeli

në luftën kundër përjashtimit social. Kjo është pjesërisht edhe për arsyen se në samit

“Kohezioni social, si një përpjekje, u shfaq në të njëjtën kohë si një objektiv

ekonomik që Bashkimi duhet të ishte rajoni më konkurrues brenda një dhjetëvjeçari”

dhe pjesërisht se përfundimet e presidencës e konsideruan “numrin e njerëzve që

jetojnë në varfëri dhe përjetojnë përjashtim social në Bashkimin Europian”, si të

papranueshëm15

.

Gjetjet e presidencës të Lisbonës kërkuan të hartohen treguesit e përshtatshëm për

matjen e varfërisë dhe përjashtimin social si edhe të bëhet krahasimi për këto dy

dukuri në vendet anëtare.

Për këta tregues të përbashkët u ra dakord në Këshillin Europian të Laekenit, në

dhjetor 2001 dhe gjetjet e presidencës i deklaruan ato si “elemente të rëndësishme në

politikat e përcaktuara në Lisbonë për zhdukjen e varfërisë dhe promovimin e

përfshirjes sociale”16

.

Vlen të theksohet se në Bashkimin Europian, lufta kundër përjashtimit social tashmë

përfshihet te termat e nxitjes së përfshirjes sociale. Kjo do të thotë se “Politikat e

Bashkimit Europian për parandalimin dhe riadresimin e përjashtimit social konsiderojnë

12

Bradely, T.: Përjashtimi social te Fjalori i kriminologjisë, Sage, Londër, 2001, f. 275. 13

Levay, M.: Përjashtimi social: Një koncept në lulëzim në kriminologjinë bashkëkohore; Përjashtimi

social dhe krimi në Europën Qendrore dhe Lindore te “Politikat penale, reformat në drejtësi dhe

përjashtimi social”, publikimi nr. 48 i Institutit Europian të Parandalimit dhe Kontrollit të Krimit,

HEUNI, Helsinki, 2007, f. 7. 14

Young, J. (1999): “Shoqëritë përjashtuese”, Londër Sage. 15

Lelkes, O.: Të qenët jashtë dhe të qenët brenda”, edicioni 4 sociologjik, 2003, f. 89-90. 16

Gjetjet e Presidencës nr. 28 – Laeken, 14-15 dhjetor 2001.

~ 13 ~

si shumë të rëndësishme rritjen e ofrimit të shërbimeve, forcimin e solidaritetit dhe

mbështetjen e mëtejshme për risocializim të atyre që jetojnë të përjashtuar nga ana

sociale ose që kërcënohen nga përjashtimi social”17

.

Komponentët institucionalë janë si më poshtë:

Objektivat e arritur në Nisë, në dhjetor 2000, në samitin “Për varfërinë dhe

përjashtimin social”.

Plani kombëtar i veprimit për përfshirjen sociale.

Raportet e përbashkëta për përfshirjen sociale të Komisionit dhe vendet

anëtare.

Treguesit e përbashkët.

Planet e veprimit të komunitetit për nxitjen e bashkëpunimit mes vendeve

anëtare në luftën kundër përjashtimit social.

Nga këndvështrimi kriminologjik, rëndësia e shpalljes së zhdukjes së përjashtimit

social si objektiv i Bashkimit Europian është e madhe, pasi lufta kundër proceseve

dhe dukurive që çojnë drejt përjashtimit social, kanë, gjithashtu, ndikimin e tyre te

faktorët socialë të rrezikut të veprave penale. Objektivi i lartpërmendur ka krijuar

mundësinë të dalë në pah në praktikë një perceptim i vjetër kriminologjik, që:

“politikat sociale efektive përbëjnë politikën më të mirë penale”18

.

Për të përforcuar rëndësinë e konceptit të përjashtimit social nga këndvështrimi i

politikëbërjes, le t’i referohemi Kushtetutës së Bashkimit Europian e cila përfshin

dispozita të tilla, si neni 3.3 i objektivave të Bashkimit që thotë: “Bashkimi duhet të

luftojë përjashtimin social dhe diskriminimin dhe të nxitë drejtësinë dhe mbrojtjen

sociale”. Midis dispozitave për politika sociale, Kushtetuta, në nenin 209, deklaron se

objektivat në këtë fushë kanë qëllim parësor t’i shërbejnë nxitjes së punësimit dhe të

luftojnë përjashtimin.

1.3.2.2 Lidhja mes përjashtimit social dhe krimit në literaturën

bashkëkohore të kriminologjisë

Koncepti i përjashtimit social ka qenë i pranishëm në studimet kriminologjike që prej

fundit të viteve ‘80 dhe fillimit të viteve ’90. Ky koncept përshkruante lidhjet mes

pabarazisë, varfërisë, përjashtimit, stigmatizimit dhe krimit. Në punën e tij kërkimore

Jangu thekson se “krimi vetë është një përjashtim”19

dhe, nëse i përmbahemi këtij

interpretimi, atëherë kuptohet qartë se ky koncept është shumë thelbësor për

kriminologjinë. Literatura e kriminologjisë për këtë çështje flet për dy qasje në lidhje

me konceptet e përjashtimit social dhe krimit: njëra vë theksin te ideja që krimi është

pasojë e përjashtimit social, ndërsa qasja tjetër i mëshon faktit që përjashtimi social

është pasojë ose nënprodukt i krimit, ose, më saktë, nënprodukt i veprimeve të

sistemit të kontrollit të krimit.

17

Kerezsi, K.: Siguria njerëzore në Europën Juglindore, Budapest. Fakulteti i Drejtësisë, Universiteti

ELTE, 2004, f. 101-120. 18

Miklós, L.: Përjashtimi social: një koncept në lulëzim i kriminologjisë bashkëkohore. Përjashtimi

social dhe krimi në Europën Qendrore dhe Lindore, Instituti Europian i Parandalimit dhe Kontrollit të

Krimit, Finlandë, 2007, f. 9. 19

Young, J.: Shoqëritë përjashtuese, Londër, Sage, 1999, f. 26.

~ 14 ~

Qasja që interpreton krimin si pasojë e përjashtimit social bazohet kryesisht te

kërkimet shkencore që lidhen me veprat penale të regjistruara, sidomos veprat penale

të pasurisë si edhe të akuzuarit e regjistruar me kategoritë e ndryshme si të rritur, të

mitur dhe përsëritës krimi. Mesazhi i përbashkët i këtyre kërkimeve është se proceset

dhe gjendjet shoqërore të cilat çojnë drejt përjashtimit social, inkurajojnë edhe më tej

krimin, që do të thotë që një rritje e numrit të atyre që përjashtohen nga të mirat

sociale të shoqërisë “mund të krijojë në vetvete lloje të caktuara të krimeve”20

. Me

fjalë të tjera, personat që humbasin profesionin ose kualifikimet e tyre, margjinalizohen,

bien pre e alkoolit, varfërisë apo papunësisë, përbëjnë bazën sociale të personave që

kryejnë vepra penale, alkoolizohen, kanë varësi nga substancat narkotike ose tentojnë

të vetëvriten21

.

Ndërsa, sipas qasjes tjetër, besohet se krimi nuk është “privilegj” vetëm i atyre që janë

të përjashtuar dhe të privuar nga të mirat sociale. Mesazhi i sjellë nga kërkimet

shkencore, sipas kësaj qasjeje, është se kriminaliteti në përgjithësi në shoqëri nuk

përfaqësohet nga të dhënat e veprave penale të regjistruara dhe, për më tepër, mes të

akuzuarve të regjistruar ka shumë prej tyre që kanë përjetuar përjashtimin social. Puna

kërkimore shkencore në këtë drejtim ka treguar që përdorimi i sistemit të drejtësisë

penale përkundrejt problemeve të ndryshme sociale çon në vetvete në efekte

përjashtuese. Kjo është veçanërisht e vërtetë në rastin e kriminalizimit të përdorimit të

drogës në kodet penale të vendeve të ndryshme europiane22

.

Në konferencën shkencore të kriminologjisë të Këshillit të Europës, në vitin 2003,

personalitete të fushës së kriminologjisë theksuan se legjislacioni i ashpër penal që

fokusohet te shteti i fortë është kundërproduktiv. Pasoja e legjislacionit të ashpër

penal është pikërisht përjashtimi social dhe mungesa e ndjesisë së sigurisë23

. Kërkimet

shkencore në këtë fushë nxjerrin në pah efektet shumë të dëmshme të burgimit te

riintegrimi. Bazuar mbi rezultatet e këtyre studimeve, mund të thuhet se “Burgu është

një formë e pastër e përjashtimit dhe të dënuarit përbëjnë popullatën e përjashtuar”24

.

Një tjetër çështje që lidhet me ashpërsimin e politikës penale është frika e krimit.

Frika e krimit është një faktor që ndikon drejtpërdrejt te natyra e politikës penale në

vende të ndryshme të botës. Në konferencën e lartpërmendur u diskutuan arsyet e

mbivlerësimit të problemeve që lidhen me frikën e krimit, në një kohë kur niveli i

frikës së krimit ka rënë në shumë vende europiane që prej mesit të viteve ’9025

.

Konkluzioni i Boersit (Klaus Boers, një prej personaliteteve të fushës) në këtë

konferencë ishte se “Frika e krimit krijon mundësinë për të arritur në një marrëveshje

sociale të shoqërisë në përgjithësi për masat që duhet të merren për të mbajtur në

20

Gönczöl, K.: Politikat penale, si pjesë e politikës, 2002, f. 198. 21

Miklós, L.: Përjashtimi social: një koncept në lulëzim i kriminologjisë bashkëkohore. Përjashtimi

social dhe krimi në Europën Qendrore dhe Lindore, Instituti Europian i Parandalimit dhe Kontrollit të

Krimit, Finlandë, 2007, f. 12. 22

Po aty. 23

Jung, H.: Organizatat qeveritare dhe ndikimi te perceptimi i publikut të gjerë për krimin dhe

kontrollimin e tij; artikull i prezantuar në Konferencën e 22-të shkencore të Këshillit të Europës,

Strasburg, 24-26 nëntor 2003. 24

Bradely, T.: Përjashtimi social, te Fjalori i kriminologjisë, Londër, Sage, 2001, f. 276. 25

Boers, K.: Krimi, frika e krimit dhe mënyrat e kontrollimit të krimit në dritën e anketimeve të

viktimave dhe studimeve të tjera empirike; artikull i prezantuar në Konferencën e 22-të shkencore të

Këshillit të Europës, Strasburg, 24-26 nëntor 2003.

~ 15 ~

kontroll krimin si edhe për ta parandaluar atë”. Megjithatë këto masa nuk janë drejtuar

ndaj krimit dhe personave që e konsumojnë atë, por ndaj personave të padëshiruar për

rendin dhe qetësinë publike dhe, për rrjedhojë, edhe masat e marra që çojnë drejt

përjashtimit social i referohen treguesit të frikës ndaj krimit, si shtrat i përshtatshëm

dhe i legjitimuar26

.

1.3.2.3 Hipotezat që ngre punimi

Paraqitja e argumenteve të mësipërme është e nevojshme për të kuptuar rëndësinë që

merr koncepti i përjashtimit social në zhvillimet më të fundit në fushën e

kriminologjisë dhe në atë të interpretimit të krimit nga këndvështrimi kriminologjik.

Rëndësia e trajtimit të përjashtimit social në lëmin e këtij punimi është e madhe, pasi

punimi merr përsipër të analizojë përfshirjen e grave në kriminalitet, shkaqet që i kanë

çuar këto gra drejt kryerjes së veprave të ndryshme penale, natyra e politikës penale

në përgjithësi në vendin tonë me fokus të veçantë gratë në konflikt me ligjin dhe

politikat që duhet të ndiqen për kontrollin dhe parandalimin e krimit për këtë kategori

të veçantë.

Ky punim ndan mendimin e disa personaliteteve të fushës së kriminologjisë se

këndvështrimet kryesore kriminologjike për interpretimin e krimit janë:

1. këndvështrimi social,

2. këndvështrimi individual,

3. këndvështrimi në bazë të situatës.

Qasja sociale ka të bëjë me interpretimet se krimi është një dukuri sociale që vjen si

pasojë e faktorëve socialë, ekonomikë dhe kulturorë. Qasja individuale përqendrohet

te proceset individuale që kanë çuar një person të kthehet në shkelës ligji, ndërsa qasja

e bazuar te situata fokusohet te situata e veprës penale dhe mundësitë e kryerjes së

krimit. Secila nga këto qasje ka edhe mënyrat e veçanta të parandalimit të krimit27

.

Hulumtimet për konceptin e përjashtimit social përfshihen te qasja sociale. Këto

hulumtime teorike dhe ato empirike i kanë dhënë një dimension më të gjerë qasjes

sociale të interpretimit të krimit si dukuri sociale. Vitet e fundit parandalimi social i

krimit ka marrë vëmendje të madhe që ka çuar drejt kërkimeve për drejtësi sociale, si

përgjigjja më e mirë ndaj krimit. Vëmendja e madhe e dhënë ndaj dukurisë së

përjashtimit social i krijon mundësinë politikës penale të marrë përparësi si pjesë e

politikës sociale dhe e harmonizuar me politikat e mirëqenies sociale28

.

Duke marrë frymëzim nga studimet e fundit në fushën e kriminologjisë të cilat

theksojnë rëndësinë e zhvillimeve në këtë fushë bazuar te studimet empirike më

shumë se ato thjesht teorike, ky punim është një ndërthurje e kornizës teorike të

paraqitur në këtë kapitull dhe e të dhënave empirike në fushën e drejtësisë penale me

fokus gratë në konflikt me ligjin. Studimet që sjellin të dhëna empirike japin argumente

që kanë qëllim përmirësimin e politikave të efektshme që zvogëlojnë dukurinë e

përjashtimit social dhe, për rrjedhojë, pasurojnë edhe qasjet teorike në këtë fushë.

26

Po aty, f. 20. 27

Miklós, L.: Përjashtimi social: një koncept në lulëzim i kriminologjisë bashkëkohore. Përjashtimi social

dhe krimi në Europën Qendrore dhe Lindore, Instituti Europian i Parandalimit dhe Kontrollit të Krimit,

Finlandë, 2007, f. 14. 28

Gönczöl, K.: Politikat penale si pjesë e politikës, 2002, f. 120.

~ 16 ~

Më poshtë paraqiten hipotezat kryesore të cilat merr përsipër të testojë ky punim:

1. Shumica e grave në institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve vijnë nga

kategori individësh që kanë përjetuar një shkallë të caktuar të përjashtimit

social përpara se të përfundonin në institucionet penitenciare.

2. Dënimi përjashton ato gra të cilat nuk kanë përjetuar përjashtimin social

përpara se të dënoheshin dhe përjashton edhe më tutje gratë tashmë të

përjashtuara.

3. Politikat, strategjitë, masat dhe programet aktuale që kanë qëllim integrimin

social ose riintegrimin e ish-të dënuarave janë ende të pamjaftueshme duke

e parë nga këndvështrimi i praktikave të mira europiane dhe standardeve të

pranuara në këtë fushë.

4. Ekzistojnë pengesa të shumta për integrimin/riintegrimin e grave ish-të

dënuara në shoqëri.

Këto hipoteza do të testohen duke përdorur të dhënat statistikore të paraqitura në

kreun e dytë të punimit.

1.3.3 Metodat e përdorura në punim

Qasja e propozuar në këtë punim është shumëplanëshe duke përdorur metodologji të

ndërthurura si punë kërkimore-shkencore, punë kërkimore në terren dhe ndërthurjen e

tyre në analizën e ofruar si edhe në gjetjet dhe sugjerimet e ofruara.

Puna kërkimore përqendrohet në studimin e literaturës bashkëkohore për politikat,

strategjitë dhe praktikat për gratë në konflikt me ligjin, përfshirjen sociale dhe

studimet në fushën e barazisë gjinore në vend dhe disa vende që do të merren për

studim në Europë.

Për të nxjerrë disa të dhëna përfaqësuese për tendencat kryesore që vihen re në

dinamikën e dhënies së drejtësisë dhe politikës penale, janë shqyrtuar vendimet e

gjykatës së rrethit gjyqësor Tiranë dhe, më pas, edhe të gjykatës së shkallës së parë të

krimeve të rënda për gjithë vitin 2010 dhe një periudhë e konsiderueshme kohore e

vitit 2011. Përpos shqyrtimit të vendimeve gjyqësore të çështjeve penale me të

pandehur gruan, janë shqyrtuar paralelisht dhe raportet zyrtare të Prokurorisë së

Përgjithshme për periudhën 2008-2010 dhe të dhënat zyrtare të nxjerra nga Drejtoria e

Përgjithshme e Policisë së Shtetit për çështjet kur gratë ishin personat e ndaluar/

arrestuar.

Puna kërkimore në terren përqendrohet në marrjen në intervistë të grave që gjenden

në institucionet penale dhe të një numri përfaqësuesish të institucioneve të

administrimit të drejtësisë penale, si: përfaqësues të institucioneve të paraburgimeve

dhe burgjeve dhe përfaqësues të institucioneve përgjegjëse për përfshirjen sociale dhe

riintegrimin e këtyre grave në shoqërinë shqiptare.

Për të pasur komunikim të lirshëm me gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara si

edhe me profesionistë të ndryshëm të institucioneve që kanë në kujdesin e tyre gratë,

në fillim të punës kërkimore në terren, gjatë vitit 2011 u hartua një marrëveshje

bashkëpunimi mes Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe Institutit të Studimeve

Europiane. Marrëveshja e bashkëpunimit shërbeu si kuadër rregullues mes dy

~ 17 ~

institucioneve me qëllim mbarëvajtjen e punës kërkimore në terren, të nevojshme për

realizimin e këtij punimi. Gjithashtu, marrëveshja përcaktoi fushën konkrete të

bashkëpunimit, metodat e punës që do të përdoreshin për mbledhjen e të dhënave dhe

informacionit të duhur për qëllim të këtij punimi, si edhe angazhimet konkrete të palëve.

Pas nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje nga autoritetet përkatëse të dy institucioneve

të lartpërmendura, filloi puna intensive në terren për mbledhjen e të dhënave cilësore

dhe sasiore nëpërmjet intervistimeve të strukturuara, bisedave të lira dhe takimeve

zyrtare me përfaqësues të ndryshëm të sistemit të burgjeve.

Duke pasur parasysh se metoda më e mirë për të krijuar një atmosferë ku gratë e

paraburgosura dhe ato të dënuara të ndiheshin të lirshme dhe mbi të gjitha të

ndiheshin mirë gjatë pyetjeve të përgatitura, si fillim u organizuan takime me biseda

të lira me qëllim njohjen e tyre me fokusin e punimit shkencor. Qasja ishte e thjeshtë

dhe iu komunikua grave se “unë isha atje për të mësuar nga ato dhe nga përvojat e

jetës së tyre”. Gratë më mirëpritën dhe vlerësuan fokusin e punimit. Gjatë kësaj

periudhe që u parapriu intervistimeve, në aktivitetet e ndryshme në të dyja

institucionet penale, unë përdora të gjitha mundësitë për t’i njohur gratë nga afër dhe

për të krijuar marrëdhënie reciproke besimi të cilat janë shumë të rëndësishme

sidomos për një punim të tillë, ku pjesa thelbësore e të dhënave është marrë nga

intervistat e drejtpërdrejta me gratë.

Sipas literaturës, puna kërkimore duhet të udhëhiqet nga parimi i reciprocitetit mes

individëve të përfshirë gjatë procesit të marrjes së të dhënave me qëllim që të zbuten

asimetritë mes individëve me pozicione të ndryshme lidhur me burimet, të drejtat dhe

pushtetin që kanë29

. Edhe në këtë punim kërkimor u respektua parimi i reciprocitetit

për të krijuar nivel të barabartë mes autores së punimit dhe grave të dënuara me heqje

lirie. Gratë e dy institucioneve penale në Tiranë u treguan shumë të hapura dhe shumë

shpejt më konsideruan më shumë si një mikeshë të tyren, sesa si një studiuese. Vetëm

kur mes meje dhe grave në këto institucione penale u krijua një marrëdhënie besimi

reciprok fillova intervistimet.

Intervistimet janë bazuar mbi pyetësorë të strukturuar dhe të detajuar që përqendrohen

në katër momente të rëndësishme për të marrë sa më shumë njohuri për: periudhën e

jetës së tyre përpara se të futeshin në institucionet penale për të shpjeguar kështu si

dhe pse ato kanë kryer një vepër të caktuar penale; periudhën e jetës në institucionet e

paraburgimeve dhe të burgjeve shqiptare për të shqyrtuar faktorët që kanë ndikuar

pozitivisht ose negativisht në jetët e tyre sidomos pas lirimit dhe riintegrimit të tyre në

shoqëri, në lidhje me shëndetin, lidhjet familjare, përftimin e shprehive të ndryshme

etj.; periudhën e tretë, atë pas lirimit të tyre nga institucionet penitenciare, për të

studiuar faktorët që kanë ndikuar pozitivisht ose negativisht në rikthimin dhe

riintegrimin e tyre në shoqëri; periudhën e katërt ku shqyrtohet nëse përvoja e këtyre

grave në lidhje me integrimin e tyre mundësisht të suksesshëm u dedikohet faktorëve

socialë dhe personalë të tyre apo faktorëve që kanë ndikuar gjatë periudhës së tyre të

dënimit.

29

Hondagneu – Sotelo, P.: Gratë imigrante dhe puna e paguar shtëpiake: Kërkim, teori dhe aktivizëm;

në Heidi, G. (ed): “Feminizmi dhe ndryshimi social: Ndërthurja mes teorisë dhe praktikës”, Universiteti

i Ilinois, Çikago, SHBA, 1996.

~ 18 ~

Marrja pjesë në intervistimet ishte plotësisht vullnetare. Gratë të cilat kanë pranuar të

jenë pjesë e këtij studimi janë intervistuar në institucionet e paraburgimit dhe burgut

duke ruajtur privatësinë e bisedës dhe të të dhënave për qëllim të këtij punimi.

Gjithsesi, qëllimi është të mblidhet informacion dhe njohuri të bollshme dhe të

gjithanshme për momentet që do të jenë shqyrtim i këtij studimi, në mënyrë që të

arrihet në përfundime të bazuara në praktikën e ofruar të rastit shqiptar rreth tezave të

hedhura për t’u testuar në fillim të studimit. Vlen të theksohet se për të realizuar

qëllimin e këtij punimi janë intervistuar rreth 75% e grave të paraburgosura dhe atyre

të dënuara. Në këtë përqindje përfaqësuese janë përfshirë edhe të gjitha gratë të cilat

kanë përjetuar dhunë sistematike fizike dhe psikologjike në familje dhe në një

moment ato kanë vrarë dhunuesit e tyre. Këtij grupi të grave i është kushtuar

vëmendje e veçantë në këtë punim, ashtu siç u është dhënë rëndësi gjithë grupeve dhe

individëve gra që kanë përjetuar forma të ndryshme të përjashtimit social përpara dhe

gjatë burgosjes.

Intervistat që janë realizuar me përfaqësues që punojnë në sistemin e burgjeve dhe të

drejtësisë penale në përgjithësi, me përfaqësues të institucioneve të tjera dhe shoqërisë

civile të përfshira në programet e integrimit social të grave pas lirimit të tyre, përbëjnë

grupin e dytë të individëve të intervistuar për këtë studim i cili mundëson marrjen e

informacionit gjithëpërfshirës për çështjet që lidhen me nismat, politikat, strategjitë,

masat dhe programet konkrete që kanë qëllim integrimin e këtyre grave në shoqëri si

edhe në marrjen e mendimeve profesioniste për zbatimin dhe efektivitetin e tyre.

Pjesë e metodave të punës është edhe komunikimi zyrtar i vendosur me institucione

qendrore, të tilla si Drejtoria e Policisë së Shtetit (DPSH) dhe Drejtoria e Përgjithshme

e Burgjeve (DPB). Ky komunikim është realizuar përmes shkresave zyrtare për

mbledhjen e të dhënave zyrtare për çështjet me interes të punimit.

1.3.3.1 Instrumentet e intervistimit

Për këtë punim janë përdorur tri teknika të ndryshme të mbledhjes së të dhënave në

terren: intervistat e thella, pyetësorët dhe vëzhgimi i pjesëmarrësve. Intervistat fillonin

me pyetësorët dhe pastaj vazhdonin me pyetjet e thella.

Pyetësorët shërbyen për të thyer akullin me gratë, si dhe për të krijuar lidhjen mes

pjesës më të përgjithshme të informacionit te pjesa me informacion më shumë

personal që sjellin edhe historitë e veçanta të grave dhe bashkë me to edhe

informacionin më cilësor të të dhënave.

Pyetjet më të thella dhe të hapura përbëjnë edhe pjesën më thelbësore të informacionit

të intervistave ku gratë u pyetën midis të tjerash për:

1. Përvojat e tyre të jetës në familjen e origjinës, gjendjen e tyre familjare,

arsimimin dhe format e punësimit të tyre.

2. Jetën e tyre familjare gjatë martesës (për gratë e martuara), përfshirë

gjendjen e tyre ekonomike, punësimin, angazhimin dhe përgjegjësitë

familjare. Gratë që treguan se kishin qenë viktima të dhunës në familje, u

pyetën për: momentet kur ato kanë përjetuar për herë të parë dhunë në

familje; marrëdhënien e tyre me dhunuesin, përfshirë reagimet e pjesëtarëve

~ 19 ~

të tjerë të familjes; strategjitë që kanë ndjekur për të përballuar, për të

mbajtur në kontroll, për t’i dhënë fund ose për rrugët e shpëtimit nga kjo

dhunë; dhunën e ushtruar nga dhunuesi te pjesëtarët e tjerë të familjes;

ndërhyrjet e mundshme nga persona/institucione jashtë rrethit të ngushtë

familjar; mënyrën e kryerjes së veprës penale.

3. Reagimin dhe trajtimin e tyre gjatë procesit penal duke filluar nga

ndalimi/arrestimi, marrja në pyetje nga punonjësit e policisë, seancat

gjyqësore, shërbimi i mbrojtësit ligjor, reagimi i gjyqtarëve ndaj krimit të

kryer, përjetimet gjatë procesit gjyqësor dhe përjetimet gjatë periudhës së

paraburgimit në pritje të gjykimit.

4. Jetën e tyre në institucionet e mbyllura të paraburgimit dhe burg, dinamikën

e jetës me aktivitetet në institucion, trajtimin e tyre nga personeli i

institucionit, kontaktet me fëmijët dhe familjet/të afërmit, punën që bëhej

në institucionin e mbyllur për përgatitjen e tyre për lirim.

Intervistat janë realizuar në mjediset e regjimeve të brendshme të institucioneve

penale, në kushtet e ruajtjes së të dhënave dhe privatësisë së plotë në përputhje me

kërkesat e ligjit për mbrojtjen e të dhënave personale. Pjesëmarrja në intervista jo

vetëm ishte vullnetare, por, që në fillim, gruas që intervistohej i shpjegohej sërish

qëllimi i intervistës dhe i merrej pëlqimi paraprak për të shqyrtuar historitë e sjella

nga jeta e saj për qëllim të këtij studimi duke i ruajtur anonimatin. Kushtet fizike të

mjedisit ku u kryen intervistat ishin të tilla që stimulonin barazi mes intervistuesit dhe

të intervistuarit, dhe komoditet. Pjesa e intervistës me pyetje të hapura dhe të thella

është regjistruar me pëlqimin e çdo të intervistuare që merrte pjesë vullnetarisht në

intervistim.

Përgjithësisht gratë ishin të gatshme të tregonin historitë e tyre të plota. Shumë prej

tyre janë emocionuar gjatë tregimit të historive të jetës së tyre. Disa të tjera e

përballonin më mirë emocionin. Për të shmangur subjektivitetin e informacionit të

marrë nga intervistat, grave të paraburgosura dhe atyre të dënuara iu kërkua pëlqimi

paraprak që informacioni që ato jepnin për historitë e tyre të veprës penale, të

konsultohej edhe me dosjet e tyre ligjore që mbahen në institucionin penal. Pas

marrjes së këtij pëlqimi nga çdo grua që do të intervistohej, u realizua konsultimi dhe

studimi i dosjeve ligjore të të gjitha grave të intervistuara. Gjithashtu, gjatë periudhës

së vëzhgimit të të intervistuarave iu kushtua vëmendje e madhe bisedave që bënin

gratë mes njëra-tjetrës, për të siguruar se informacioni i dhënë nga ato ishte i

qëndrueshëm. Shpeshherë pjesë të informacionit janë konsultuar edhe me punonjësit

socialë dhe psikologët e institucioneve të mbyllura penale.

~ 20 ~

2.1 Çështjet që trajton ky kapitull dhe burimet e kufizimet

e analizës krahasuese

Në kreun e parë është trajtuar teoria e ndjeshme ndaj gjinisë e cila ka shumë

dimensione dhe adreson faktorë të ndryshëm socialë, si: varfëria, etnia, shtresa

sociale, pabarazia gjinore etj., si edhe faktorë të ndryshëm kulturorë. Ndërhyrjet që

propozon kjo teori, adresojnë çështje të tilla, si: abuzimi, dhuna, marrëdhëniet

familjare, problemet e ndryshme shëndetësore, përfshirë edhe çrregullimet mendore të

përjetuara nga gratë e dënuara me heqje lirie dhe ofron trajtim dhe mundësi të fitimit

të aftësive të ndryshme te këto gra.

Për të arritur në përdorimin e kësaj teorie në analizimin e situatës specifike të grave të

dënuara me heqje lirie, fillimisht duhet të njihemi me profilin e tyre. Pikërisht kjo

pjesë e punimit analizon karakteristikat e grave të dënuara me heqje lirie, ku

përfshihen gratë e ndaluara/arrestuara, ato që presin gjykimin nga gjykatat përkatëse,

të dënuarat me burgim ose me masa të tjera alternative. Karakteristikat përfshijnë:

llojet e veprave penale për të cilat janë arrestuar ose janë ndaluar nga policia dhe ato

për të cilat kanë marrë vendimet përkatëse me burgim ose dënime të tjera alternative;

moshën, statusin dhe të kaluarën familjare; përgjegjësitë prindërore; arsimimin dhe

punësimin e tyre, historitë e tyre të viktimizimit dhe të traumës, lidhur kryesisht me

përjetimet e tyre sistematike me dhunën fizike dhe/ose psikologjike etj.

Për më tepër, ky kapitull synon të ofrojë një pasqyrë krahasuese të tendencave të

fundit lidhur me tipologjinë e krimeve, praktikat gjyqësore dhe popullatën në burgje

si edhe paraqet një panoramë krahasuese të situatës aktuale dhe të karakteristikave të

grave të dënuara në disa nga vendet europiane.

Analiza krahasuese mes disa vendeve europiane si edhe hulumtimi i të dhënave më të

fundit që vijnë nga Shqipëria, do të mundësojnë të përvijojnë:

ngjashmëritë e mundshme dhe ndryshimet që vihen re nga vendi në vend

lidhur me gratë në sistemin e drejtësisë dhe zhvillimet për sa i takon

burgosjes së grave;

ngjashmëritë dhe ndryshimet lidhur me profilin penal të grave të dënuara;

ngjashmëritë dhe ndryshimet lidhur me profilin sociologjik të grave të

dënuara.

Karakteristikat specifike të grave në konflikt me ligjin që flasin për të kaluarën dhe

formimin e statusit social të tyre, përbëjnë bazën e këndvështrimeve teorike të

~ 21 ~

trajtuara në kreun e parë të punimit. Ato përbëjnë bazën konkrete në punën me këto

gra në kuadër të procesit të rehabilitimit të tyre me format e ndryshme të masave

shtrënguese dhe/ose masave të ndryshme të trajtimit të tyre. Faktorët unikë të trajtuar

në këtë kapitull kanë ndikuar dhe vazhdojnë të ndikojnë në jetët e grave. Kuptimi i

mirë i tyre do të drejtojë këtë punim drejt sugjerimeve konkrete për përcaktimin e

ndërhyrjeve dhe të programeve që u përshtaten nevojave të grave në sistemin e

drejtësisë penale. Analiza e ndërhyrjeve dhe e programeve të trajtimit për këto gra do

të zërë një kre më vete.

Për sa i takon mbledhjes së të dhënave të detajuara dhe informacionit të grupuar sipas

tematikës së trajtuar në këtë kapitull, vlen të theksohet se për arsye të mungesave të të

dhënave statistikore të detajuara për vende të ndryshme europiane të marra për

krahasim për periudha kohore të njëjta ose për çështje të njëjta që i shërbejnë qëllimit

të këtij studimi, janë marrë parasysh burime të ndryshme informacioni për të

mundësuar analizën krahasuese.

Katër nga burimet kryesore të përdorura janë:

Qendra Ndërkombëtare për Studime në Burgje (International Center for

Prison Studies, ICPS)30

e cila gjeneron të dhëna të përditësuara nga vetë

qeveritë/institucionet e ndryshme shtetërore në gjithë botën të cilat

përpunohen me metodologji shkencore me variabla të ndryshëm.

Këshilli i Europës, SPACE – Statistikat Penale Vjetore të Këshillit të

Europës të viteve të fundit.

Një studim krahasues për gjashtë vendet e Bashkimit Europian “Riintegrimi i

grave dhe burgu” (2005), i ndërmarrë në kuadër të projektit të financuar nga

Komisioni Europian31

. Ky studim ka shërbyer si një pikë reference, pasi ka

paraqitur një analizë krahasuese për disa vende europiane për variablat e

përdorur edhe në këtë studim.

Vjetarët statistikorë të Ministrisë së Drejtësisë të viteve të fundit32

, raportet

zyrtare të zyrës së Prokurorit të Përgjithshëm të viteve të fundit33

dhe të

dhënat e marra nga faqet zyrtare të gjykatës së rrethit Tiranë34

, të dhënat

zyrtare të Policisë së Shtetit për tendencat e kriminalitetit dhe gratë, si

edhe të dhënat zyrtare të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe

institucioneve vendore penale. Këto burime zyrtare ishin të domosdoshme

për të dhënë informacion më të detajuar dhe të krahasueshëm me vendet e

tjera europiane.

Megjithëse janë bërë përpjekje të gjenden periudha kohore dhe çështje të përbashkëta

si bazë për analizën krahasuese, për të realizuar një studim me qasje krahasuese ka

vështirësi për arsye se ka ndryshime në organizimin e sistemeve të drejtësisë penale

në vende të ndryshme dhe në mënyrën si mbahen të dhënat statistikore. Shpeshherë të

dhënat e ndjeshme gjinore, të cilat hedhin dritë mbi çështjet gjyqësore, mbi vendimet

për dhënien e dënimeve etj., mungojnë nga organe të tilla të drejtësisë penale, si

gjykatat, prokuroritë.

30

http: //www.prisonstudies.org/info/worldbrief/ 31

Projekti është ndërmarrë në kuadër të aksionit kyç “Përmirësimi i bazës së njohurive social-ekonomike”

të Drejtorisë së Përgjithshme të Punës Kërkimore-Shkencore. 32

Vjetarët statistikorë 2005, 2006, 2008, 2009, 2010 të Ministrisë së Drejtësisë. 33

Raporti zyrtar i Prokurorit të Përgjithshëm 2007, 2008, 2009, 2010, mbajtur në Kuvendin e Shqipërisë. 34

Janë përzgjedhur vitet 2010 dhe 2011 për të gjitha çështjet penale ku e pandehura ka qenë grua.

~ 22 ~

Në rastin shqiptar të dhëna të tilla për gratë në konflikt me ligjin mungojnë, kështu që

janë marrë të dhëna nga raportet vjetore të prokurorisë ose të dhëna të

fragmentarizuara të Policisë së Shtetit. Ndërsa, në rastin e gjykatave shqiptare, të

dhëna të tilla mungojnë plotësisht, ndaj dhe është menduar të merret një mostër e

vendimeve gjyqësore për efekt analize.

2.2 Gratë në sistemin e drejtësisë penale

Të dhënat zyrtare të integruara dhe të gjeneruara nga burimet e Policisë së Shtetit,

organi i prokurorisë, sistemi gjyqësor dhe nga sistemi i burgjeve shqiptare që

reflektojnë zhvillimet dhe tendencat për gratë në sistemin e drejtësisë penale,

mungojnë, ashtu siç mungojnë edhe studime të mirëfillta shkencore të cilat do të

mund të hidhnin dritë mbi këtë çështje me rëndësi. Për rrjedhojë, për të përftuar një

pasqyrë të plotë të gjendjes së grave në sistemin e drejtësisë penale në vitet e fundit në

vendin tonë, në këtë pjesë të kapitullit do të pasqyrohen referenca te të dhënat e

gjeneruara në raportet zyrtare të institucioneve të lartpërmendura. Sigurisht,

përpunimi dhe analiza e këtyre të dhënave të sjella në këtë kapitull kanë pasur

vështirësi, pasi variablat e gjenerimit të të dhënave për gratë dhe vajzat në konflikt me

ligjin kanë qenë të ndryshme dhe ndonjëherë ka pak të dhëna të detajuara, ka mungesë

të plotë të këtyre të dhënave ose ka mospërputhje mes vetë të dhënave që jepen nga

institucionet e ndryshme ose ndonjëherë edhe nga i njëjti burim.

Mbajtja e të dhënave për secilin institucion veç e veç e bën të pamundur të kuptohet

qartë sa gra dhe vajza janë ndaluar/arrestuar për një vit të caktuar, për sa nga ato ka

filluar një çështje penale, sa prej këtyre çështjeve kanë pushuar ose janë pezulluar, sa

prej tyre janë dënuar, sa prej tyre janë dënuar me burgim dhe sa prej tyre vuajnë

dënimin, përfshirë këtu edhe ato gra dhe vajza që janë në paraburgim. Me gjithë

kufizimet e përmendura këtu, të dhënat e mëposhtme do të mundësojnë një analizë të

situatës në vendin tonë për ta krahasuar atë me disa vende europiane.

2.2.1 Gratë e arrestuara dhe llojet e veprave penale për të cilat dyshohen

Sipas burimeve zyrtare të DPPSH-së, për sa i takon përfshirjes së grave dhe vajzave të

dyshuara për kryerjen e veprave të ndryshme penale, paraqiten këto të dhëna: gjatë vitit

2008 janë implikuar rreth 700 gra dhe vajza; në vitin 2009, rreth 570 gra dhe vajza dhe

për vitin 2010, 580 gra dhe vajza. Bazuar në këto të dhëna përftojmë këtë grafik:

Grafiku nr. 2.1

Burimi: Drejtoria e Policisë së Shtetit, datë 12.10.2011.

~ 23 ~

Më konkretisht, për vitet 2008-2010 gratë dhe vajzat janë dyshuar për këto vepra

penale:

Gjatë vitit 2008 veçojmë si autore të dyshuara për këto vepra penale:

Vepra penale kundër jetës dhe shëndetit – 45 gra (5 për vrasje, 4 për vrasje

të mbetura në tentativë, 4 për plagosje të rëndë dhe 32 për plagosje të

lehtë).

Veprat penale në fushën ekonomiko-financiare – 289 gra.

Vepra penale të trafiqeve të paligjshme – 50 gra.

Vepra penale të kufirit dhe migracionit – 99 gra.

Gjatë vitit 2009 veçojmë si autore të dyshuara për këto vepra penale:

Vepra penale kundër jetës dhe shëndetit – 30 gra (2 për vrasje, 4 për vrasje

të mbetura në tentativë, 4 për plagosje të rëndë dhe 20 për plagosje të

lehtë).

Veprat penale në fushën ekonomiko-financiare – 250 gra.

Vepra penale të trafiqeve të paligjshme – 65 gra.

Vepra penale të kufirit dhe migracionit – 37 gra.

Gjatë vitit 2010 veçojmë si autore të dyshuara për këto vepra penale:

Vepra penale kundër jetës dhe shëndetit – 31 gra (7 për vrasje, 1 për vrasje

të mbetura në tentativë, 6 për plagosje të rëndë dhe 17 për plagosje të

lehtë).

Veprat penale në fushën ekonomiko-financiare – 265 gra.

Vepra penale të trafiqeve të paligjshme – 36 gra.

Vepra penale të kufirit dhe migracionit – 42 gra.

Tabela nr. 2.1

Veprat penale Të rritura

2008 2009 2010

Krime kundër jetës dhe shëndetit 45 30 31

Veprat penale në fushën ekonomiko-financiare 289 250 265

Trafiqet e paligjshme 50 65 36

Vepra kundër kufijve dhe migracionit 99 37 42

Totali35

483 382 374

Burimi: Drejtoria e Policisë së Shtetit, datë 12.10.2011.

Nga informacionet zyrtare që jep DPBSH-ja evidentohet se në të shumtën e rasteve

përfshirja e grave në vepra penale kundër jetës dhe shëndetit ka ardhur si rezultat i

“...një historie shumëvjeçare dhune dhe keqtrajtimesh të përsëritura dhe kryerja e një

vepre të tillë nga këto gra është konsideruar si “e vetmja rrugë” për të shpëtuar nga

35

Numri i përgjithshëm për secilin vit nuk korrespondon me të dhënat e paraqitura nga i njëjti burim.

Kjo për arsye se te të dhënat e detajuara, Drejtoria e Përgjithshme e Policisë së Shtetit ka veçuar disa

nga veprat penale duke lënë jashtë disa prej tyre.

~ 24 ~

dhunimi. Vetëm për periudhën janar - qershor 2011 janë kryer 22 vepra penale kundër

jetës dhe shëndetit me autore gratë e dyshuara. Shkaqet e këtyre veprave penale

mbeten të njëjta me atë të periudhës 2008-201036

.

2.2.2 Tendencat kryesore të kriminalitetit te gratë

në procesin e ndjekjes penale

Sipas të dhënave që jep zyra e Prokurorit të Përgjithshëm në raportet vjetore të viteve

2008-2009-2010 jepet pasqyra e paraqitur nëpërmjet tabelës më poshtë:

Tabela nr. 2.2

Veprat penale Të rritura Të mitura

2008 2009 2010 2008 2009 2010

Krime kundër jetës të kryera me dashje 8 17 11 - - 1

Krime kundër shëndetit të kryera

me dashje

21

4

22

-

-

-

Vepra penale që rrezikojnë jetën dhe

shëndetin nga ndërprerja e shtatzënisë

ose nga mosdhënia e ndihmës

2

3

2

-

-

-

Krime seksuale 0 0 0 0 0 0

Veprat penale kundër lirisë së personit 1 11 7 - - 1

Trafiqet e paligjshme 0 4 7 0 0 0

Veprat penale të prodhimit, trafikimit,

kultivimit dhe shitjes së narkotikëve

19

18

14

-

-

1

Veprat penale në lidhje me shfrytëzimin

e prostitucionit

38

36

45

-

4

2

Veprat penale në lidhje me korrupsionin 2 0 9 0 0 0

Veprat penale në lidhje me detyrën 22 18 24 0 0 0

Vepra penale në lidhje me pastrimin

e parave

1

1

0

0

0

0

Veprat penale në lidhje me krimin

e organizuar

0

0

0

0

0

0

Veprat penale kundër pasurisë dhe

në sferën ekonomike

37

26

58

4

9

2

Veprat penale në lidhje me mashtrimet 28 34 33 0 0 0

Veprat penale të lidhura me

shkatërrimin e pronës

4

9

5

0

0

0

Veprat penale në fushën e doganave 7 2 9 0 0 0

Veprat penale në lidhje me taksat

dhe tatimet

4

3

3

0

0

0

Veprat penale në lidhje me falsifikimin

e dokumenteve

137

62

59

-

-

2

Veprat penale të falsifikimit

të monedhave dhe letrave me vlerë

0

0

2

0

0

0

Veprat penale në lidhje me zhvillimin

e palejuar të lojërave të fatit

0

1

1

0

0

0

Veprat penale kundër mjedisit 0 0 2 0 0 0

Krime kundër autoritetit të shtetit 15 4 14 0 0 1

36

Informacion zyrtar i DPPSH-së në datë 12.10.2011.

~ 25 ~

Vepra penale kundër rendit dhe

sigurisë publike

47

34

48

1

4

1

Vepra penale kundër drejtësisë * * 39 * * 5

Vepra qe cenojnë regjimin juridik

të tokës

**

**

-

**

**

-

Vepra kundër sekretit dhe kufijve

shtetërore

13

6

-

-

-

-

Totali 406 293 414 5 17 16

Burimi: Raportet vjetore të Prokurorit të Përgjithshëm për vitet 2008, 2009 dhe 2010.

* Nuk janë paraqitur të dhëna për vitin 2008 dhe vitin 2009, por janë dhënë rritjet në përqindje kur janë krahasuar të tria vitet 2008-2009. Kështu, për vitin 2009, krahasuar me vitin 2008,

raportohet 50% rritje të numrit të femrave të pandehura. ** Në vitin 2009, krahasuar me vitin 2008, ka një rritje 30% të numrit të të pandehurave femra,

por nuk jepen shifra konkrete.

- Nuk janë raportuar të dhëna.

Sa i takon analizës së të dhënave të numrit të përgjithshëm të grave të pandehura për

vitin 2008 përkundrejt vitit 2009 vihet re një ulje e tyre me 72% dhe për vitin 2009

përkundrejt vitit 2010 vihet re një rritje me 141% të numrit të tyre të përgjithshëm.

Me interes është edhe tendenca në rritje e numrit të përgjithshëm e vajzave të mitura

nga vitit 2008 përkundrejt vitit 2009 me 29.4% dhe një tendencë e vogël në ulje

përkundrejt vitit 2010.

Kur analizojmë tendencat kryesore të përfshirjes së grave dhe vajzave në vepra penale

për vitet 2008-2010 vihet re se për këto vepra penale ka rritje si më poshtë, duke i

renditur nga tendencat më të larta tek ato më të ulëtat.

1. Për veprat penale kundër pasurisë dhe në sferën ekonomike, për vitin 2010 vihet

re një rritje me 46.34% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt

vitit 2008.

2. Për veprat penale në fushën e doganave, për vitin 2010 vihet re një rritje me

28.57% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008,

ndërsa, krahasuar me vitin 2009, numri i grave të pandehura është rritur me 4.5

herë më shumë për vitin 2010.

3. Për veprat penale në lidhje me shfrytëzimin e prostitucionit, për vitin 2010 vihet

re një rritje me 23.68% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt

vitit 2008.

4. Për veprat penale në lidhje me mashtrimet, për vitin 2010 vihet re një rritje me

17.85% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008.

5. Për veprat penale në lidhje me detyrën, për vitin 2010 vihet re një rritje me 9%

të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008.

6. Për krimet kundër shëndetit të kryera me dashje, për vitin 2010 vihet re një rritje

me 4.7% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008,

ndërsa, krahasuar me vitin 2009, numri i grave të pandehura është rritur me 4.5

herë më shumë në vitin 2010.

7. Për veprat penale kundër rendit dhe sigurisë publike, për vitin 2010 vihet re një

rritje me 2% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008,

ndërsa, krahasuar me vitin 2009, numri i grave të pandehura është rritur me

28.9% në vitin 2010.

~ 26 ~

8. Për veprat për trafiqe të paligjshme, për vitin 2010 vihet re një rritje me 7 herë

më shumë të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2008

dhe 1.75 herë më shumë përkundrejt vitit 2009.

9. Për veprat penale në lidhje me korrupsionin, për vitin 2010 vihet re një rritje me

4.5 herë më shumë e numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit

2008 dhe 9 herë më shumë përkundrejt vitit 2009.

10. Për veprat penale në lidhje me falsifikimin e dokumenteve, për vitin 2010 vihet

re një ulje me 55.47% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt

vitit 2008 dhe 1.6% ulje të numrit të tyre përkundrejt vitit 2009.

11. Për krimet kundër jetës të kryera me dashje, për vitin 2010 vihet re një ulje me

29.41% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura përkundrejt vitit 2009 dhe

1.5 herë më shumë rritje të numrit të tyre përkundrejt vitit 2008.

12. Për veprat penale të prodhimit, trafikimit, kultivimit dhe shitjes të narkotikëve, për

vitin 2010 vihet re një ulje me 21% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura

përkundrejt vitit 2008 dhe 16.6% ulje të numrit të tyre përkundrejt vitit 2009.

13. Për veprat kundër sekretit dhe kufijve shtetërorë, për vitin 2009 vihet re një ulje

me 53.84% të numrit të grave dhe vajzave të pandehura në përkundrejt vitit 2008.

Për vitin 2010 krahasimi nuk bëhet i mundur për mungesë të dhënash.

14. Vlen të theksohet se për veprat penale kundër drejtësisë për vitin 2010 është

raportuar një numër i konsiderueshëm i grave dhe vajzave të pandehura, 44 të

tilla, ndërkohë që për vitin 2009 është raportuar një rritje me 50% e grave

krahasuar me vitin 2008. Nuk janë dhënë shifra për këto dy vite dhe kjo e bën të

pamundur krahasimin në përqindje për vitin 2010.

Ajo që vihet re nga analiza e tendencave të rritjes ose të uljes së përfshirjes së grave

dhe vajzave në vepra të ndryshme penale për vitet 2008-2010, është fakti se ka një

rritje të ndjeshme për përfshirjen e tyre në vepra penale jo të dhunshme. Ndërsa rritja

e përfshirjes së tyre në vepra penale të dhunshme është në shifra më të ulëta. Të

dhënat që u referohen grave dhe vajzave si të pandehura brenda grupimeve të këtyre

veprave ku përfshihen edhe vepra penale të dhunshme, e bën të pamundur të kuptohet

cilat vepra penale konkrete kanë kryer këto të pandehura, për të evidentuar edhe

brenda këtyre grupimeve natyrën e dhunshme ose jo të tyre. Analiza e të dhënave të

veprave penale të kryera nga gratë e dënuara do të na e mundësojë një argument të

tillë në një pjesë më poshtë në këtë punim.

Po të analizojmë të pandehurit ndër vite, sipas raporteve zyrtare të zyrës së Prokurorit

të Përgjithshëm, rezulton se: në vitin 2006 janë 7721 të pandehur meshkuj; në vitin

2007, 8489 të pandehur ose një rritje prej 9,94% (për qind) në krahasim me vitin

2006; në vitin 2008, 8870 të pandehur ose një rritje prej 4,48% (për qind) në krahasim

me vitin 2007; në vitin 2009, 7555 të pandehur ose një ulje prej 14,82% (për qind) në

krahasim me vitin 2008 dhe në vitin 2010 janë 9425 të pandehur ose një rritje prej

24,75% (për qind) në krahasim me vitin 2009. Për të pandehurat gra, nga të dhënat

statistikore rezulton se: në vitin 2006 janë 455 të pandehura gra; në vitin 2007 janë

523 të pandehura ose një rritje prej 14,94% në krahasim me vitin 2006; në vitin 2008

janë 457 të pandehura ose një ulje prej 12,6% në krahasim me vitin 2007; në vitin

2009 janë 378 të pandehura ose një ulje prej 17,28% në krahasim me vitin 2008 dhe në

vitin 2010 janë 458 të pandehura ose një rritje prej 21,16% në krahasim me vitin 200937

.

37

Disa nga të dhënat për gratë e pandehura në vite nuk përputhen me të dhënat që janë dhënë në

tabelën nr. 2.4 e cila është ndërtuar me të dhënat nga i njëjti burim zyrtar.

~ 27 ~

Për të pandehurit e mitur, nga të dhënat statistikore rezulton se: në vitin 2006

raportohen 431 të mitur të pandehur; në vitin 2007, 580 të mitur të pandehur; në vitin

2008, 889 të mitur të pandehur; në vitin 2009, 665 të pandehur të mitur dhe në vitin

2010, 870 të pandehur të mitur.

Nga 665 të pandehurit e mitur të vitit 2009, 636 janë meshkuj dhe 29 vajza. Në vitin

2008 kishte 18 vajza, pra në 2009-n ka pasur një rritje prej 61,11% të numrit të të

miturave vajza. Në vitin 2010, nga 870 të pandehur të mitur, 853 janë meshkuj, që do

të thotë rritje prej 34,11% në krahasim me vitin 2009 dhe 17 janë femra, që do të thotë

një ulje prej 41,37% në krahasim me vitin 2009.

Të dhënat e mësipërme mund të përmblidhen në tabelën e mëposhtme së bashku me të

dhënat e raportuara në vjetarët statistikorë të Ministrisë së Drejtësisë:

Tabela nr. 2.3

Personat e dënuar

me heqje lirie 2006 2007 2008 2009 2010

Të pandehur të rritur

Gjithsej

Gra

% e grave dhe vajzave

8176

455

5.56%

9012

523

5.8%

9327

457

4.89%

7933

378

4.76%

9883

458

4.63%

Të pandehur të mitur

Gjithsej

Vajza

% e grave dhe vajzave

431

*

580

*

889

18

2%

665

29

4.36%

870

17

1.95%

Të dënuar

Gjithsej

Gra

% e grave dhe vajzave

6613

533

8%

5678

455

8%

7602

557

7%

7259

515

7%

7854

549

7%

Të dënuar me burgim

(Viti)

Gjithsej

Gratë

% e grave

01/09/2006

3884

130

3.3%

*

*

01/09/2009

4482

123

2.7%

01/06/2010

4711

95

2.0%

Burimet: Raportet vjetore të Prokurorit të Përgjithshëm për vitin 2010.

Vjetarët statistikorë të Ministrisë së Drejtësisë për vitet 2006, 2007, 2008, 20092010.

SPACE I, 2009, 2006. Raporte të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve.

* Nuk janë paraqitur të dhëna për vitin 2008 dhe për vitin 2009, por janë dhënë rritjet në përqindje kur janë krahasuar vitet 2006-2007.

Të dhënat më sipër tregojnë qartë se përqindja e grave dhe e vajzave në të gjitha fazat

e dinamikës penale është shumë e vogël krahasuar me numrin e përgjithshëm të

personave të dënuar me heqje lirie në vite në vendin tonë. Kështu, në fazën e parë të

ndjekjes penale përqindja që zinin gratë përkundrejt numrit të përgjithshëm të të

pandehurve, luhatet nga 4.6% - 5.8% dhe për të miturat kjo përqindje varion nga

1.95% - 4.36% për vitet 2006–2010. Përqindjet e përfshirjes së grave dhe vajzave në

fazën e dënimit me fazën e ndjekjes penale përkojnë, po të shohim se për këtë

~ 28 ~

periudhë përqindja luhatet nga 7-8% e grave dhe vajzave të dënuara përkundrejt

numrit të përgjithshëm të të dënuarve. Përqindja e grave dhe vajzave të dënuara me

burgim dhe ato të paraburgosura bie nga 2-3.3% përkundrejt numrit të përgjithshëm të

personave të dënuar me burgim dhe ata të paraburgosur.

2.2.2.1 Krahasimi i të dhënave në këtë fushë me vendet europiane

Tendencat e mësipërme të sjella nga Shqipëria janë të krahasueshme edhe me vendet

europiane, siç do të shihet edhe më poshtë. Tabela nr. 2.4 është bazuar mbi të dhënat e

kryera në kuadër të studimit krahasues për gjashtë vendet e Bashkimit Europian

“Riintegrimi i grave dhe burgu” (2005). Megjithëse të dhënat u referohen viteve

1999–2003 për këto vende të Bashkimit Europian, përsëri ato janë të vlefshme për

krahasimin e tendencave sa i takon përfshirjes së grave gjatë gjithë fazave të sistemit

të drejtësisë penale.

Tabela nr. 2.4

Personat e dënuar

me heqje lirie Angli & Wells Francë Gjermani Hungari Itali Spanjë

Të arrestuar ose

të dyshuar

(Viti)

Gjithsej

Gratë

% e grave

2001/02

1, 300000

(...)

16%

2001

835, 839

117120

14.0%

2002

2, 326, 149

547, 600

23.5%

2002

121, 885

(...)

(...)

2000

339, 109

45, 885

13.5%

1999

880, 731

(...)

10.0%

Të dënuar

(Viti)

Gjithsej

Gratë

% e grave

2001

1, 349 700

237, 600

17.6%

2000*

580, 039

55, 981

9.7%

2002**

517, 118

95, 103

18.4%

2001

95, 270

(...)

12.0%

2000

308, 300

56849

18.4%

2001

96, 813

6327

6.5%

Të dënuar me

burgim

(Viti)

Gjithsej

Gratë

% e grave

2000

106, 300

8100

7.6%

2000*

99319

4689

4.7%

2002**

42271

(...)

(...)

2000***

11740

684

5.8%

2000

(...)

(...)

(...)

2001

(...)

(...)

(...)

Të burgosur (përfshirë edhe

të paraburgosurit)

(Viti)

Gjithsej

Gratë

% e grave

30/11/02

72, 272

4368

6.0%

01/01/03

49839

1988

4.0%

21/03/03

81.176

3882

4.8%

31/12/02

17838

1088

6.1%

31/12/02

55670

2380

4.3%

31/12/02

51454

4109

8.0%

Burimi: “Riintegrimi i grave dhe burgu” (2005) (...) Nuk ka të dhëna

* Të dhënat për gjithë Francën për të dënuarit; Franca metropolitane për të dhënat për të dyshuarit

dhe të dënuarit me burgim.

** Gjermania Perëndimore për popullatën e dënuar; e gjithë Gjermania për të dyshuarit dhe të

dënuarit me burgim.

*** Hungaria: të dhënat përfshijnë vetëm ato për të dënuarit e rritur të dënuar me burgim.

~ 29 ~

Të dhënat në tabelë, megjithëse vijnë nga një periudhë e ndryshme kohore krahasuar

me të dhënat që vijnë nga Shqipëria, tregojnë tendencën që vihet re në politikat e

drejtësisë penale të këtyre vendeve dhe bëjnë të mundur krahasimin në këtë aspekt me

rastin shqiptar. Kështu, në pothuajse të gjitha vendet europiane mund të shihet qartë

se përqindja e grave dhe vajzave të dënuara me burgim është më e vogël se përqindja

e atyre të dënuara dhe se përqindja e të burgosurave është edhe më e vogël krahasuar

me dy treguesit e tjerë. Përjashtim bën Spanja, e cila ka pothuajse të njëjtën përqindje

të grave dhe vajzave të dënuara me ato të burgosura. Vlen të theksohet se edhe nga të

dhënat që pasqyrohen në tabelën nr. 5 më poshtë, vihet re se Spanja ka një përqindje

të popullatës së grave në burgje nga më të lartat në Europë. Në rastin e Shqipërisë,

tendencat e sipërpërmendura janë të ngjashme me ato që vihen re edhe në vendet

europiane.

2.2.3 Tendencat e kriminalitetit të grave në proceset gjyqësore

dhe politika penale ndaj tyre

Për të plotësuar pasqyrën e dinamikës së drejtësisë penale, në paragrafët e mëposhtëm

do të sillen për analizë të dhëna të ndryshme që lidhen me vendimet e gjykatës së

rrethit gjyqësor Tiranë dhe, më pas, edhe të gjykatës së shkallës së parë të krimeve të

rënda. Periudha e studimit të çështjeve penale ka qenë viti 2010 dhe një periudhë e

konsiderueshme kohore e vitit 2011. Këto të dhëna u përfshinë për të kuptuar

tendencat kryesore që vihen re në dinamikën e dhënies së drejtësisë dhe politikës

penale. Duhet theksuar se nuk ka studime ose raporte zyrtare për politikën penale në

dhënien e drejtësisë nga organet gjyqësore për të pasqyruar në mënyrë të plotë

situatën për dënimet, nëse këto dënime kanë qenë efektive, çfarë efektesh

rehabilituese kanë pasur ato etj. Raporte ose studime të tilla do të mundësonin

krahasimet për periudha të gjata kohore si edhe do të bënin të mundur analizën për të

dhënat për gratë e pandehura në procesin gjyqësor, krahasuar me burrat në proces

gjyqësor duke nxjerrë në pah karakteristikat për secilin grup. Gjithsesi, duke marrë

parasysh kufizimet për të bërë analiza të tilla, të dhënat e mëposhtme japin një

panoramë të grave të pandehura në çështjet penale dhe të dhëna që lidhen me

politikën penale e bërë nga gjyqtarët në dhënien e drejtësisë për çështjet konkrete që

sillen në vëmendje të lexuesit.

2.2.3.1 Gratë në çështjet e gjykuara nga gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë

Për vitin 2010 janë gjykuar 35 çështje penale me 36 gra si të pandehura dhe për

periudhën janar tetor 2011 janë gjykuar 40 çështje penale me 45 gra si të pandehura

nga gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë. Vihet re një rritje e numrit të çështjeve penale

me gra si të pandehura. Më poshtë paraqiten të dhëna të ndryshme që lidhen me

profilin e grave dhe politikën penale të ndjekur nga gjyqtarët për të dyja periudhat

kohore në shqyrtim.

Mosha

Siç vihet re nga të dhënat e paraqitura në tabelën e mëposhtme për moshën e grave të

pandehura gjatë vitit 2010, 55,5% e numrit të përgjithshëm të grave i përkasin moshës

së thyer 55-65 vjeç; 16,6% e numrit të përgjithshëm të grave i përkasin moshës së

mesme 45-55 vjeç; 13,8% e numrit të përgjithshëm të grave i përkasin moshës

~ 30 ~

25-35 vjeç; 8.3% e numrit të përgjithshëm të grave i përkasin moshës 35-45 vjeç dhe

vetëm 5.5% e numrit të përgjithshëm të grave i përkasin moshës së re 18-25 vjeç.

Thënë ndryshe, një pjesë e konsiderueshme e grave të pandehura i përkasin moshës së

thyer. Kjo tendencë është karakteristikë e profilit të grave në konflikt me ligjin në

Shqipëri. Ndërsa mosha e grave të pandehura për vitin 2011 rezulton të jetë më e

larmishme se ajo e një viti më parë. Të dhënat tregojnë se 37,7% e grave i takojnë

moshës 55-65 vjeç, 22,2% të tyre i takojnë moshës 25-35 vjeç duke evidentuar një

rritje të ndjeshme të numrit të grave të kësaj moshe krahasuar me vitin 2010, 15,5%

janë gra të moshës 45-55 vjeç, 13.3% i takojnë moshës 35-45 vjeç dhe 11,1% e tyre i

përkasin moshës më të re 18-25 vjeç. Për këtë grup-moshë është rritur, gjithashtu,

numri i grave të pandehura për 10 muajt e parë të 2012-s.

Mosha Viti 2010 Janar-tetor 2011

55-65 vjeç 20 gra 17 gra

45-55 vjeç 6 gra 7 gra

35-45 vjeç 3 gra 6 gra

25-35 vjeç 5 gra 10 gra

18-25 vjeç 2 gra 5 gra

Arsimimi

Sa i takon arsimimit të grave të pandehura, të dhënat e tabelës më poshtë tregojnë se

pjesa më e madhe e tyre ka vetëm arsimin 8-vjeçar (37.9% e numrit të tyre për të cilat

kemi të dhëna) ose nuk e ka mbaruar atë (13,7%); 20.6% të tyre kanë mbaruar arsimin

e mesëm (6.8% nuk kanë përfunduar arsimin e lartë) dhe vetëm 17,2% kanë përfunduar

arsimin e lartë. Pra, pjesa më e madhe e grave të pandehura kanë arsimin elementar

dhe vetëm pak prej tyre kanë arsimin e mesëm ose të lartë.

Për dhjetëmujorin e vitit 2011 numri i grave të pandehura me arsim të lartë është rritur

ndjeshëm, me 40%, rritje kjo e dukshme edhe përkundrejt vitit 2010; 15,5% e tyre ka

mbaruar shkollën e mesme, 11,1% e tyre nuk kanë përfunduar arsimin 8-vjeçar, 4,4%

nuk kanë përfunduar të mesmen dhe 2.2% të tyre nuk kanë mbaruar arsimin e lartë

dhe po kaq janë pa arsim. Për 15.5% të tyre nuk ka të dhëna.

Arsimi Viti 2010 Viti 2011

8- vjeçar 11 gra 4 gra

Nuk ka përfunduar arsimin 8- vjeçar 4 gra 5 gra

Nuk ka përfunduar arsimin e mesëm 1 grua 2 gra

Arsimi i mesëm 6 gra 7 gra

Nuk kanë përfunduar arsimin e lartë 2 gra 1 grua

Arsimi i lartë 5 gra 18 gra

Pa arsim 0 1 grua

Nuk ka të dhëna 7 gra 7 gra

Gjendja civile

Tabela më poshtë tregon se 70,9% e numrit të grave për të cilat kemi të dhëna për

vitin 2010, janë të martuara. 80% e tyre kanë nga dy e më shumë fëmijë, pra janë gra

me përgjegjësi familjare dhe prindërore. Për periudhën e caktuar në vitin 2011 vihet re

~ 31 ~

një dyfishim i numrit të grave të pandehura beqare që zënë 27,5% të grave për të cilat

kemi të dhëna. Gratë e martuara zënë 66,9% nga të cilat më shumë se 70% kanë dy

ose më shumë fëmijë.

Gjendja civile Viti 2010 Viti 2011

E martuar 22 gra 24 gra

Beqare 5 gra 10 gra

E divorcuar 1 grua 1 grua

E ve 3 gra 1 grua

Nuk ka të dhëna 5 gra 9 gra

Gjendja ekonomike

Sipas të dhënave të tabelës së mëposhtme 91,6% e grave të pandehura për vitin 2010

janë të papuna dhe rreth 41% e tyre janë pa pension. Të gjitha gratë e papuna nuk

rezultojnë të përfitojnë përkrahje sociale. Pothuajse të gjitha gratë vijnë nga familje

me probleme të thella ekonomike, përveç përgjegjësive të tyre prindërore. Të dhënat e

mbledhura për këtë tregues për gratë e pandehura për periudhën e vitit 2011 janë më

të pakta dhe nuk mundësohet nxjerrja e disa përfundimeve, megjithatë vihet re

tendenca që shumica e grave janë të papuna dhe vijnë nga familje me probleme të

shumta ekonomike.

Gjendja ekonomike Viti 2010 Viti 2011

E papunë 22 gra 15 gra

E punësuar 2 gra 2 gra

Të tjera (studente/pensioniste) 0 2 gra

Nuk ka të dhëna 12 gra 26 gra

Gjendja gjyqësore

Dukuria e recidivizmit te këto gra të pandehura nuk është e përhapur, pasi pjesa më e

konsiderueshme e tyre (85,7%) janë dënuar për herë të parë dhe vetëm 16.6% të tyre,

për të cilat kemi të dhëna për vitin 2010, janë përsëritëse të veprave penale. Edhe për

vitin 2011, 97.5% e grave të pandehura janë të padënuara më parë, fakt i cili tregon se

numri i përsëritëseve të veprave penale mbetet ende shumë i vogël.

Gjendja gjyqësore Viti 2010 Viti 2011

E padënuar më parë 30 gra 39 gra

E dënuar 5 gra 1 grua

Nuk ka të dhëna 1 grua 5 gra

Akuzat

Vepra penale e kryer nga 61,1% e grave të pandehura është ajo e “mashtrimit”, 13,8%

e tyre kanë kryer veprën penale të “falsifikimit të dokumenteve” dhe 11,1% kanë

kryer veprën penale të “vjedhjes”, ndërsa veprat e tjera penale, ashtu siç edhe janë

~ 32 ~

paraqitur në tabelën e mëposhtme, zënë një përqindje të vogël. Gjithashtu, vlen të

theksohet se gratë e pandehura akuzohen për kryerjen e veprave penale përgjithësisht

jo të dhunshme.

Vlen të analizohen të dhënat e periudhës 10-mujore të vitit 2011, sipas të cilave

shohim një ulje të ndjeshme të përfshirjes së grave të pandehura për vepra penale, si

“mashtrimi” dhe kemi një rritje të përfshirjes së tyre në vepra penale që lidhen me

“shpërdorimin e detyrës”, krahasuar me vitin 2010. Gjithashtu, vihet re rritja e gamës

së akuzave me vepra të reja penale krahasuar me akuzat e ngritura për gratë gjatë vitit

2010. Më konkretisht, 28,8% e grave akuzohen për “mashtrim”, 20% e tyre akuzohen

për “shpërdorim detyre” dhe 13,3% e tyre akuzohen për disa vepra penale

njëkohësisht një pjesë e të cilave ka natyrë të dhunshme. Akuzat e veprave të tjera

penale zënë një përqindje më të vogël.

Lloji i veprës penale Viti 2010 Viti 2011

Mashtrim 22 gra 13 gra

Falsifikim dokumentesh 5 gra 1 grua

Kalim të paligjshëm të kufirit shtetëror 1 grua 0

Kallëzim i rremë 1 grua 1 grua

Shpërdorim detyre 1 grua 9 gra

Vjedhje 4 gra 3 gra

Shkelje të rregullave të qarkullimit rrugor 1 grua 0

Plagosje e lehtë me dashje 1 grua 0

Mosdhënia e mjeteve për jetesë 0 1 grua

Shkatërrim i pronës 0 2 gra

Prostitucion 0 2 gra

Përdorim me keqdashje i thirrjeve telefonike 0 1 grua

Dhunim banese 0 1 grua

Shpifje 1 grua

Kombinim i veprave penale38

0 6 gra

Vetëgjyqësi 0 1 grua

Dhënie e urdhrave arbitrarë 0 1 grua

Ushtrim të ndikimit të paligjshëm ndaj personave

që ushtrojnë funksione publike

1 grua

Largimi nga vendi i aksidentit 0 1 grua

Masa e sigurisë

Gjatë vitit 2010 51,7% e grave të gjykuara jo në mungesë kanë pritur vendimin e

gjykatës së rrethit gjyqësor të Tiranës në paraburgim, me masë “arrest me burg pa

afat”, një përqindje kjo relativisht e lartë duke marrë parasysh se veprat penale për të

38

P.sh.: “Vrasje me paramendim në bashkëpunim, e mbetur në tentativë”, “Shkatërrim i pronës me

eksploziv në bashkëpunim” dhe “Prodhim dhe mbajtje pa leje e armëve luftarake dhe e municionit” ose

“Vjedhje duke shpërdoruar detyrën”, “Falsifikim i dokumenteve nga personi që ka për detyrë t’i lëshojë”,

“Goditje për shkak të detyrës”, “Fyerje për shkak të detyrës” ose “Largim nga vendi i aksidentit” dhe

“Drejtim i automjetit pa dëshmi".

~ 33 ~

cilat akuzohen se kanë kryer gratë e pandehura janë të natyrës jo të dhunshme dhe për

një pjesë të mirë të tyre është përdorur si rrethanë lehtësuese fakti që rrezikshmëria e

tyre është vlerësuar e ulët; një pjesë e mirë e tyre kanë pasur përgjegjësi familjare dhe

mbi të gjitha përgjegjësi prindërore si edhe probleme të ndryshme shëndetësore për

arsye të moshës së tyre të thyer.

Gjatë periudhës përkatëse për vitin 2011 68,5% e grave të gjykuara jo në mungesë

janë hetuar dhe kanë pritur vendimin e gjykatë së rrethit gjyqësor të Tiranës në

gjendje të lirë, ndërsa 31,5% e tyre kanë qenë në pritje të vendimit të gjykatës në

paraburgim. Rezulton se gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë këtë vit ka përdorur më pak

masën “arrest me burg pa afat” krahasuar me vitin 2010, por, gjithsesi, vlen të

theksohet se edhe për rastet kur gjykata ka dhënë masë arresti pa afat, në disa nga këto

raste është shprehur se e pandehura ka pasur rrezikshmëri të ulët shoqërore dhe/ose ka

përmendur të tjerë faktorë që klasifikohen si rrethana lehtësuese etj.

Masa e sigurisë Viti 2010 Viti 2011

Gjykuar në gjendje të lirë 14 gra 24 gra

Gjykuar në mungesë 7 gra 10 gra

Masë arresti me burg 15 gra 11 gra

Rrethana lehtësuese

Nga 35 çështje për vitin 2010 vetëm në tri raste gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë nuk

ka marrë parasysh rrethana lehtësuese. Në 32 çështje janë marrë rrethana të ndryshme

lehtësuese të lidhura me situatën e veçantë për secilën të pandehur. Ndërsa nga 40

çështje për vitin 2011, në 31 prej tyre gjykata ka marrë parasysh rrethana të ndryshme

lehtësuese.

Disa nga rrethanat lehtësuese të cilat janë përdorur shpesh nga gjyqtarët, janë:

mosha e thyer;

rrezikshmëria e vogël shoqërore;

pranimi i akuzës dhe pendimi i thellë;

gjendja shumë e vështirë ekonomike: e papunë, pa pension dhe pa asnjë

përkrahje financiare;

e padënuar më parë;

e pastrehë;

gjendja shëndetësore me probleme;

nënë me fëmijë, në shumë raste nënë me fëmijë të mitur, me bashkëshortin

dhe/ose ndonjë nga fëmijët invalidë të plotë etj.;

dëmi material është i vogël;

dëmi është zëvendësuar;

vepra ishte në tentativë;

gjendja e rëndë psikologjike e së pandehurës;

roli i së pandehurës si ndihmëse;

dëmtime të lehta të të dëmtuarit.

~ 34 ~

Dënimi i kërkuar nga prokuroria

Në 19 raste ose në 52,7% të rasteve, dënimi që ka kërkuar prokurori i çështjes, është i

njëjtë me atë që ka dhënë gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë. Në 47,2% të rasteve të

mbetura, dënimi i kërkuar nga prokurori i çështjes është më i ashpër se ai i dhënë

gjykata. Për vitin 2011 prokuroria ka kërkuar të njëjtin dënim me gjykatën në 11

çështje ose në 24,4% të rasteve, ndërsa në pothuajse të gjitha çështjet e mbetura

dënimi i kërkuar nga prokuroria ka qenë më i ashpër. Vlen të përmendet fakti se 9 gra,

për të cilat janë kërkuar dënime të ndryshme penale nga gjoba deri te dënimet me

burgim, gjykata i ka gjetur të pafajshme.

Mbrojtja ligjore

Gjatë vitit 2010 33,3% e grave të pandehura janë përfaqësuar vetë në çështjet e tyre

gjyqësore, 22.2% kanë pasur avokat kryesisht të caktuar nga gjykata e rrethit gjyqësor

të Tiranës, pjesa e mbetur janë përfaqësuar nga avokatë personalë. Ndërsa, për

periudhën dhjetëmujore të vitit 2011, në 52,5% të rasteve gratë e pandehura janë

përfaqësuar nga avokatë personalë, në 27,5% me avokat të caktuar kryesisht nga

gjykata dhe vetëm në 10% të rasteve janë përfaqësuar vetë. Kjo tregon se një pjesë e

mirë e grave kanë pasur mundësinë të paguajnë një avokat personal për përfaqësim në

gjykatë. Gjithsesi mbetet një përqindje e mirë e grave që nuk kanë mundësi

ekonomike për të gjetur një avokat të tillë.

Mbrojtja ligjore Viti 2010 Viti 2011

Pa avokat 12 çështje 4 çështje

Avokat personal 15 çështje 23 çështje

Avokat kryesisht 8 çështje 11 çështje

Nuk ka të dhëna 0 2 çështje

Vendimet/Dënimet e dhëna nga gjykata

Sipas të dhënave të paraqitura në tabelën e mëposhtme rezulton se, për vitin 2010,

gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë ka dhënë 19 dënime me gjobë, 8 dënime alternative

të dënimit me burgim dhe 6 raste dënim me burgim. Pra, tendenca ka qenë që, nga 35

raste në gjykim, 54,2% të dënimeve janë me gjobë dhe 22,8% janë vendime të

alternativave të dënimit me burgim. Ndërsa për periudhën dhjetëmujore të vitit 2011

gjykata ka dhënë 21 dënime me gjobë dhe 8 vendime të alternativave të dënimit me

burgim dhe vetëm një rast ka qenë dënim me burgim. Vlen të theksohet se kjo

tendencë për dhënie të dënimeve të tjera përveç atij me burgim është rritur dhe është

për t’u përshëndetur. Megjithatë, pa dashur të paragjykohen vendimet e dhëna nga

gjykata në rastet e dënimeve me gjobë, sugjerohet se do të ishte mirë të shikohen

mundësitë e dhënies së dënimeve alternative të dënimit me burgim, pasi pothuajse

pjesa më e madhe e grave të pandehura vijnë nga një e kaluar me probleme të thella

ekonomike dhe aplikimi i dënimeve alternative të tilla, si punë në interes publik etj.,

është më i përshtatshëm për to sesa pagesa e gjobave të dhëna si forma dënimi.

~ 35 ~

Lloji i veprës penale Viti 2010 Viti 2011

Mashtrim 15 raste gjobë dhe ulje e 1/3 të

dënimit

2 raste disa muaj me burgim, ulje

me 1/3 e dënimit dhe aplikim i

pezullimit të dënimit me burgim

për një periudhë disavjeçare

1 rast disa muaj me burgim, ulje

me 1/3 e dënimit

2 raste dënim me burgim

2 raste me dënim me gjobë

7 raste gjobë dhe ulje e 1/3 të

dënimit

1 rast disa muaj me burgim,

ulje me 1/3 e dënimit dhe

aplikim i pezullimit të

dënimit me burgim për një

periudhë disavjeçare

5 raste me dënim me gjobë

Falsifikim

dokumentesh 1 rast dënim me burgim dhe ulje

me 1/3 e dënimit

4 raste dënim me burgim, gjobë

dhe ulje me 1/3 e dënimit dhe

aplikim i dënimit qëndrim në

shtëpi/pezullim dënimi

1 rast e pafajshme

Kalim të paligjshëm

të kufirit shtetëror 1 rast gjobë dhe ulje e 1/3 së

dënimit

Nuk ka raste

Kallëzim i rremë 1 rast e pafajshme 1 rast dënim me gjobë dhe

ulje me 1/3 e dënimit

Shpërdorim detyre 1 rast e pafajshme 6 raste e pafajshme

2 raste pushim çështjeje

Vjedhje 1 rast dënim me burgim39

2 raste dënim me burgim, ulje me

1/3 e dënimit dhe aplikim i vënies

në provë

1 rast dënim me burgim dhe ulje

me 1/3 e dënimit

3 raste dënim me burgim,

ulje me 1/3 e dënimit dhe

aplikim i vënies në provë

Kombinim

i veprave penale

Nuk ka raste 2 raste40

dënim me burgim,

ulje me 1/3 e dënimit dhe

aplikim i vënies në provë

1 rast41

dënim me gjobë

2 rast42

dënim me burgim dhe

gjobë si dhe aplikim të 1/3

ulje dënimi.

1 rast43

disa vite dënimi me

burgim

1 rast44

dënim me gjobë dhe

ulje me 1/3 e dënimit.

Prostitucion Nuk ka raste 1 rast dënim me burgim, ulje

me 1/3 e dënimit dhe aplikim

i vënies në provë

1 rast dënim me gjobë dhe

ulje me 1/3 e dënimit.

39

Vjedhje e një frigoriferi dykatësh dhe një sobe me furrë elektrike nga qiradhënësi. 40

“Vjedhje duke shpërdoruar detyrën”, “Falsifikim i dokumenteve” dhe “Shpërdorim detyre” dhe rasti

tjetër “Goditje për shkak të detyrës” dhe “Fyerje për shkak të detyrës”. 41

“Dhunim banese” dhe “Fyerje më tepër se një herë”. 42

Vjedhje duke shpërdoruar detyrën”, “Falsifikim i dokumenteve nga personi që ka për detyrë t’i lëshojë”

dhe “Vjedhje duke shpërdoruar detyrën”, “Falsifikim i dokumenteve”. 43

“Shkatërrim i pronës me eksploziv në bashkëpunim” dhe “Prodhim dhe mbajtje pa leje i armëve

luftarake dhe municionit”. 44

“Largim nga vendi i aksidentit” dhe “Drejtim i automjetit pa dëshmi”.

~ 36 ~

Shkelje të rregullave

të qarkullimit rrugor 1 rast dënim me gjobë dhe 1/3 ulje

dënimi

Nuk ka raste

Plagosje e lehtë me

dashje 1 rast pushim çështjeje Nuk ka raste

Shkatërrim i pronës Nuk ka raste 1 rast dënim me gjobë dhe

ulje me 1/3 e dënimit.

1 rast dënim me gjobë

Vetëgjyqësi Nuk ka raste 1 rast dënim me gjobë dhe

ulje me 1/3 e dënimit.

Dhënie e urdhrave

arbitrarë

Nuk ka raste Pushim çështjeje

Ushtrim të ndikimit të

paligjshëm ndaj

personave që ushtrojnë

funksione publike

Nuk ka raste 1 rast dënim me burgim, ulje

me 1/3 e dënimit dhe aplikim

i vënies në provë

Përdorim me

keqdashje i thirrjeve

telefonike

Nuk ka raste 1 rast dënim me gjobë

Shpifje Nuk ka raste 1 rast e pafajshme

Mosdhënie e mjeteve

për jetesë

Nuk ka raste 1 rast e pafajshme

Largim nga vendi i

aksidentit

Nuk ka raste 1 rast dënim me gjobë dhe

ulje e dënimit me 1/3

2.2.3.2 Gratë në çështjet e gjykuara nga gjykata e shkallës së parë

të krimeve të rënda

Në paragrafët e mëposhtëm paraqiten edhe të dhënat e çështjeve ku të pandehura janë

gra të gjykuara nga gjykata e shkallës së parë e krimeve të rënda për tri vitet

2008–2010 dhe për periudhën janar-gusht 2011. Për vitin 2008 gjykata ka gjykuar tri

çështje. Po kaq çështje janë gjykuar për vitin 2009, 2 çështje për vitin 2010 dhe 6

çështje për periudhën e sipërpërmendur për vitin 2011. Vihet re një rritje e ndjeshme e

numrit të çështjeve penale me gra të pandehura të gjykuara nga kjo gjykatë.

Mosha

Ajo që bie në sy për moshën e grave të pandehura është që gjatë këtyre katër viteve të

fundit janë grup-moshat e reja ato që mbizotërojnë. Nga 16 gra të pandehura, që është

numri i përgjithshëm, 14 prej tyre u përkasin grup- moshave 18-25 vjeç, 25-35 vjeç

dhe 35-45 vjeç, ku peshën më të madhe e mbajnë moshat 18-25 dhe 25-35 vjeç

(62.5% e numrit të përgjithshëm), siç pasqyrohet edhe në tabelën më poshtë. Kjo

tendencë e përfshirjes së grave në moshë të re si të pandehura në vepra penale është

theksuar sidomos gjatë vitit 2011.

Mosha Viti 2008 Viti 2009 Viti 2010 Janar-gusht 2011

55-65 vjeç 0 0 1 grua45

0

45-55 vjeç 0 0 0 1 grua

35-45 vjeç 1 grua 2 gra 0 1 grua

25-35 vjeç 2 gra 2 gra 1 gra 2 gra

18-25 vjeç 0 0 0 3 gra

45

Një grua me kombësi të huaj rreth 66 vjeç.

~ 37 ~

Arsimimi

Numri i grave që kanë përfunduar arsimin e mesëm përbëjnë grupin më të madh të

grave gjatë këtyre katër viteve të fundit dhe më pas vijnë gratë që kanë përfunduar

arsimin e lartë.

Arsimi Viti

2008

Viti

2009

Viti

2010

Janar-gusht

2011

8-vjeçar 1 0 0 2 gra

Nuk ka përfunduar arsimin 8-vjeçar 0 0 0 0

Nuk ka përfunduar arsimin e mesëm 0 0 0 0

Arsimi i mesëm 2 gra 1 grua 1 grua 2 gra

Nuk ka përfunduar arsimin e lartë 0 1 grua 0 0

Arsimi i lartë 0 0 0 2 gra

Pa arsim 0 0 0 0

Nuk ka të dhëna 0 3 gra 1 grua 0

Gjendja civile

Numri i grave beqare dhe të martuara për të cilat ka të dhëna për këto vitet e fundit ka

qenë pothuajse i barabartë me një tendencë në rritje për vitin 2011, siç paraqitet dhe

më poshtë.

Gjendja civile Viti

2008

Viti

2009

Viti

2010

Janar-gusht

2011

E martuar 1 0 1 2

Beqare 1 1 0 2

E divorcuar 0 0 0 1

E ve 0 0 0 0

Nuk ka të dhëna 0 3 1 2

Gjendja ekonomike, gjendja gjyqësore, mbrojtja ligjore

dhe masa e sigurisë

Dy nga tri gratë e pandehura gjatë vitit 2008 kanë qenë të vetëpunësuara dhe për

njërën prej tyre nuk ka të dhëna. Përveç një të dhëne që kemi për një nga gratë e cila

vazhdon studimet e larta dhe, për rrjedhojë, nuk është e punësuar për vitin 2009, nuk

disponohen të dhëna të tjera sa i takon gjendjes së tyre ekonomike, ndaj dhe është e

vështirë të nxjerrësh përgjithësime sa i takon këtij treguesi.

Me përjashtim të një rasti për të cilin nuk kemi të dhëna, të gjitha gratë e tjera të

pandehura gjatë gjithë këtyre viteve nuk kanë qenë të dënuara më parë. E njëjta gjë

mund të thuhet për përfaqësimin e tyre ligjor në gjykatë: të gjitha gratë për të cilat ka

të dhëna kanë pasur avokat personal si përfaqësues të tyre ligjor. Sa i takon masës së

sigurisë të marrë nga gjykata, përveç dy rasteve në të cilat gratë e pandehura janë

gjykuar në gjendje të lirë, për të gjitha rastet e tjera ato kanë pritur vendimin e

gjykatës nën masën “arrest me burg pa afat”.

~ 38 ~

Akuzat, rrethanat lehtësuese, dënimi i kërkuar nga prokuroria

dhe masa e dënimit e gjykatës

Nga 14 çështjet e gjykuara, 6 nga akuzat e ngritura janë “Trafikim i narkotikëve,

i kryer në bashkëpunim”, një prej të cilave e mbetur në tentativë. Çështjet e tjera janë

lidhur me akuza të ndryshme, siç paraqiten edhe në tabelën e mëposhtme. Vetëm në

një rast gjykata ka dhënë pezullim dënimi dhe vënie në provë të së pandehurës, pra

është një përdorim shumë i ulët i këtyre masave nga ana e gjykatës. Nga 14 çështjet e

gjykuara, vetëm për dy prej tyre kemi të dhëna për rrethanat lehtësuese që ka marrë

parasysh gjykata, të tilla si gjendja e keqe ekonomike e së pandehurës dhe, në rastin

tjetër, fakti që e pandehura kishte një të mitur në përgjegjësinë e saj; megjithëse janë

evidentuar këto rrethana lehtësuese, dënimi që ka dhënë gjykata është i njëjtë me atë

që ka kërkuar prokurori i çështjes. Nga 14 çështjet e gjykuara, 6 herë prokuroria ka

kërkuar një dënim më të lartë se ai që ka dhënë përfundimisht gjykata, ndër të cilat

është edhe një rast ku gjykata e ka deklaruar të pandehurën të pafajshme.

Lloji

i veprës penale Viti 2008 Viti 2009 Viti 2010 Viti 2011

Trafikim i

narkotikëve, i kryer

në bashkëpunim

1 rast 10 vjet burgim

1 rast 10 vjet burgim

dhe ulje me 1/3

e dënimit.

1 rast 10 vjet me

burgim dhe ulje

me 1/3 e dënimit.

1 rast 12 vjet

burgim dhe ulje

dënimi me 1/3

1 rast 7 vjet

burgim

1 rast 9 vjet

burgim dhe ulje

me 1/3 e dënimit

Trafikim i të

miturve

1 rast 7 vjet burgim

dhe ulje me 1/3

e dënimit.

Nuk ka raste Nuk ka raste Nuk ka raste

Shtrëngim me anë

të kanosjes ose

dhunës për dhënien

e pasurisë në

bashkëpunim

Nuk ka raste 1 rast 11 vjet

burgim dhe ulje

dënimi me 1/3

Nuk ka raste 1 rast disa vjet46

burgim dhe gjobë

2 raste disa vjet

burgim, gjobë,

pezullim i

dënimit dhe vënie

në provë

Vjedhje me dhunë

në bashkëpunim

Nuk ka raste Nuk ka raste Nuk ka raste 1 rast

e pafajshme

Prodhim dhe shitje

e narkotikëve

Nuk ka raste Nuk ka raste Nuk ka raste 1 rast 7 vjet

burgim dhe ulje

dënimi me 1/3

Kërkim ose marrje e

shpërblimeve për

procedurat e

birësimit në

bashkëpunim

Dhënie ndihme për

kalim të paligjshëm

të kufirit në

bashkëpunim

Nuk ka raste 2 raste disa vite

burgim dhe gjobë

Nuk ka raste Nuk ka raste

Heqje e paligjshme

e lirisë, vetëgjyqësi

Nuk ka raste Nuk ka raste Nuk ka raste 1 rast disa vjet

burgim dhe gjobë

46

Aty ku nuk janë specifikuar vitet e sakta të dënimit, ai ka qenë nga katër e më pak vite dënimi me

burgim.

~ 39 ~

2.2.4 Tendencat kryesore të kriminalitetit në sistemin e burgjeve

dhe vendin që zënë gratë e dënuara

Pjesë e grave në konflikt me ligjin janë dhe gratë e paraburgosura të cilat presin

gjykimin e formës së prerë nga gjykatat përkatëse dhe ato të dënuara në kujdesin e

sistemit të burgjeve. Në këtë pjesë të punimit ravijëzohen tendencat e kriminalitetit

bazuar mbi të dhënat zyrtare që vijnë nga sistemi i burgjeve në Europë, përfshirë dhe

vendin tonë. Për më tepër, kjo pjesë e punimit përqendrohet te treguesit kryesorë të

profilit të grave në sistemin e burgjeve të cilët lidhen drejtpërdrejt me këndvështrimet

teorike të qasjes së ndjeshme ndaj gjinisë. Këto të dhëna do të ndihmojnë analizën që

do të bëhet në kapitujt vijues.

Fillimisht, të dhënat për popullatën e burgjeve në Europë dhe në Shqipëri ofrojnë

panoramën e gjerë të tendencave të kriminalitetit dhe, më pas, vëmendja përqendrohet

te popullata e grave në sistemin e burgjeve dhe na mundëson të kuptojmë vendin që

zënë gratë në popullatën e burgjeve.

2.2.4.1 Tendencat dhe të dhënat kryesore për burgjet në Europë

përfshirë Shqipërinë

Më konkretisht, grafiku nr. 2.2 më poshtë paraqet gjendjen e popullatës totale në

burgjet e Europës për të kuptuar edhe përqindjen që zënë gratë në burgje në total për

secilin nga këto vende, përfshirë edhe Shqipërinë. Gjithashtu, më poshtë do të gjeni

edhe grafikun nr. 2.3 që tregon raportin e popullatës në burgjet europiane, krahasuar

me totalin e popullatës në secilin vend, i cili është një tregues i tendencës së

kriminalitetit në shtetet europiane. Referuar këtyre të dhënave, Shqipëria radhitet e

31-ta nga 57 vende gjithsej të Europës për sa i takon popullatës në burgje dhe e 22-ta

nga 56 vende të Europës me raportin e popullatës në burgje 147/100000 banorë

përkundrejt popullatës në përgjithësi, e vlerësuar 3.2 milionë banorë sipas vlerësimit

të Eurostat në vitin 2010.

~ 40 ~

0 90000 180000

RusiUkraine

TurqiAngli & Wells

PoloniFranceSpanje

GjermaniItali

BjellorusiRumaniGjeorgji

Rep. CekeAzerbajxhan

HungariHolande

PortugaliSerbiGreqi

BelgjikeSllovakiLituani

BullgariAustriSkociSuedi

LetoniMoldavi

ZvicerKroaci

ShqiperiArmeniIrlande

DanimarkeNorvegji

EstoniFinlande

MaqedoniIrlanda e Veriut

Bosnja Herc.KosovaMali i ZiSlloveni

Rep. SerbskaQipro

LuksemburgMalta

IslandeIslandeAndoraMonako

LitenshteinSan Marino

Popullata totale e burgjeve në Europë

Grafiku nr. 2.2

Burimi: World Prison Brief (ICPS)47

47

Qendra Ndërkombëtare për Studime në Burgje (International Center for Prison Studies), te

http: //www.prisonstudies.org/info/worldbrief/. Të dhënat janë të fillimvitit 2012, por duhet mbajtur

parasysh se të dhënat mund të mos jenë përditësuar nga shtetet deri në këtë periudhë.

~ 41 ~

0 350 700

GjeorgjiRusi

BjellorusiUkraine

LetoniLituaniEstoni

AzerbajxhanMal i Zi

Rep. CekePoloni

SllovakiMoldavi

TurqiSerbi

HungariAngli&wells

SkociSpanje

ShqiperiArmeniRumani

MalteLuksemburg

PotugaliBullgari

KroaciMaqedoni

ItaliFrance

QiproAustriGreqi

BelgjikeIrlande e ver.

IrlandeHolande

GjermaniZvicerSuedi

Rep. SerpskaDanimarke

AndoraBosnje-Herc.

NorvegjiMonakoKosovaSlloveniFinlande

IslandeLitenshtein

Raporti i popullatës në burgjet në Europë

për 100000 popullatë vendëse

Grafiku nr. 2.3

Burimi: World Prison Brief (ICPS)

Tabela e mëposhtme pasqyron të dhënat në vlera absolute dhe në përqindje të

popullatës në përgjithësi të burgjeve dhe popullatës së grave të dënuara, të shoqëruara

me të dhëna për gratë e paraburgosura në burgjet e vendeve të Këshillit të Europës.

Tabela nr. 2.5

Vendi

Numri

i përgjithshëm

i të dënuarve

(përfshirë

edhe të

paraburgosurit)

Numri i grave

të dënuara

(përfshirë

edhe të

paraburgosurat)

% e grave të

dënuara përkun-

drejt numrit të

përgjithshëm

të të dënuarve

(përfshirë edhe të

paraburgosurit)

Numri i grave

të huaja

(përfshirë

edhe të

paraburgosurat)

% e grave të huaja

përkundrejt

numrit të

përgjithshëm të të

dënuarave

(përfshirë edhe të

paraburgosurat)

Numri

i përgjithshëm

i grave të

paraburgosura

% e grave të

paraburgosura

përkundrejt

numrit të

përgjithshëm

të grave

të dënuara

Shqipëria 4 482 123 2.7 2 1.6 31 25.2

Andorra 68 13 19.1 11 84.6 6 46.2

Armenia 3 989 159 4.0 NA NA 54 34.0

Azerbajxhan 20 470 433 2.1 16 3.7 112 25.9

Belgjikë 10 901 440 4.0 129 29.3 163 37.0

Bosnjë-Hercegovina 1 619 39 2.4 3 7.7 8 20.5

Republika Sërpska 961 20 2.1 2 10.0 3 15.0

Bullgaria 10 028 298 3.0 3 1.0 29 9.7

Kroacia 4 891 225 4.6 16 7.1 60 26.7

Qipro 670 39 5.8 28 71.8 13 33.3

Republika Çeke 22 021 1 189 5.4 68 5.7 162 13.6

Danimarka 3 721 178 4.8 52 29.2 82 46.1

Estonia 3 555 195 5.5 85 43.6 45 23.1

Finlanda 3 589 241 6.7 11 4.6 39 16.2

Franca 66307 2 321 3.5 521 22.4 723 31.2

Gjermania 73 263 3 918 5.3 761 19.4 606 15.5

Hungaria 16 459 1 065 6.5 36 3.4 92 8.6

Islanda 11 833 598 5.1 267 44.6 237 39.6

Irlanda 3 919 129 3.3 30 23.3 24 18.6

Italia 63 981 2 740 4.3 1 196 43.6 1 372 50.1

Letonia 6 999 415 5.9 8 1.9 135 32.5

Lihtenshtein 7 0 0.0 0 0.0 0 0.0

Lituania 8 295 353 4.3 2 0.6 35 9.9

~ 4

2 ~

Vendi

Numri

i përgjithshëm

i të dënuarve

(përfshirë

edhe të

paraburgosurit)

Numri i grave

të dënuara

(përfshirë

edhe të

paraburgosurat)

% e grave të

dënuara përkun-

drejt numrit të

përgjithshëm

të të dënuarve

(përfshirë edhe të

paraburgosurit)

Numri i grave

të huaja

(përfshirë

edhe të

paraburgosurat)

% e grave të huaja

përkundrejt

numrit të

përgjithshëm të të

dënuarave

(përfshirë edhe të

paraburgosurat)

Numri

i përgjithshëm

i grave të

paraburgosura

% e grave të

paraburgosura

përkundrejt

numrit të

përgjithshëm

të grave

të dënuara

Luksemburgu 679 32 4.7 23 71.9 14 43.8

Malta 494 28 5.7 NA NA 23 82.1

Moldavia 6 769 418 6.2 5 1.2 129 30.9

Monako 23 2 8.7 2 100.0 2 100.0

Holanda 11 629 725 6.2 195 26.9 333 45.9

Norvegjia 3 285 208 6.3 48 23.1 54 26.0

Polonia 84 003 2 697 3.2 NA NA NA NA

Portugalia 11 099 613 5.5 196 32.0 177 28.9

Rumania 27 028 1 268 4.7 11 0.9 139 11.0

San- Marino 2 0 0.0 0 0.0 0 0.0

Serbia 10 262 324 3.2 14 4.3 105 32.4

Sllovakia 9 170 474 5.2 5 1.1 74 15.6

Sllovenia 1 365 64 4.7 7 10.9 15 23.4

Spanja 67 986 5 391 7.9 2 156 40.0 1 328 24.6

Katalonia 10 356 722 7.0 275 38.1 170 23.5

Suedia 7 147 374 5.2 NA NA 92 24.6

Zvicra 6 084 374 6.1 NA NA 138 36.9

Ish-Republika Jug.

e Maqedonisë

2 461

63

2.6

4

6.3

9

14.3

Turqia 115 540 4 150 3.6 244 5.9 1 803 43.4

Ukraina 146 394 7 742 5.3 NA NA 1 463 18.9

MB: Angli & Wells 83 454 4 296 5.1 838 19.5 554 12

Mesatarja 4.9 21.6 28.6

Burimi: Këshilli i Europës, SPACE I 2009

~ 4

3 ~

~ 44 ~

Mesatarja është rreth 29% e grave të paraburgosura që presin një vendim të formës së

prerë të gjykatës, që luhatet nga 8.6% të grave të paraburgosura në Hungari deri me

50% të tyre në Itali dhe 82.1% e tyre në Maltë. Danimarka, Holanda dhe Islanda

duken se kanë një përqindje të konsiderueshme të grave që presin vendimin e formës

së prerë. Edhe Shqipëria ka një përqindje jo të pakët të grave të paraburgosura

(25.2%) përkundrejt rreth 75% të grave të dënuara me burgim.

Ndërsa grafiku nr. 2.4 na njeh me përqindjet që zë popullata e grave në popullatën

totale në burgjet europiane. Tendencat e kësaj përqindjeje në pothuajse të gjitha

vendet europiane ka ardhur në rritje megjithëse përkundrejt totalit të popullatës në

burgje për secilin vend, gratë vazhdojnë të zënë një përqindje të vogël. Në çdo sistem

burgu, në mbarë Europën dhe jo vetëm, përqindja e grave në burg luhatet nga 2 deri

në 10%, siç tregon edhe tabela nr. 2.5 dhe grafiku nr. 2.4 më poshtë.

0% 10% 20%

RusiaBjellorusi

SpanjeHolande

MaltaFinlande

AustriRep. Ceke

HungariMoldaviUkraine

QiproEstoni

NorvegjiLetoniSuedi

GjermaniLuksemburg

PortugaliSkoci

SllovakiZvicer

IslandeGjeorgji

GreqiAngli&Wells

KroaciLituani

RumaniDanimarke

ItaliArmeni

BelgjikeSlloveni

IrlandeTurqi

FranceSerbi

PoloniBullgari

ShqiperiIrlande e Ver.

MaqedoniBosnje-Herc.

KosovaAzerbajxhan

Rep. SerpskaMal i Zi

Popullata e grave në burgje

Grafiku nr. 2.4

Burimi: World Prison Brief (ICPS)

Për të kuptuar zhvillimet e popullatës në burgjet shqiptare përgjatë viteve 2000–2009

po paraqesim të dhënat e mëposhtme:

a) Numri i përgjithshëm i të dënuarve (përfshirë edhe të paraburgosurit) në

1 shtator për secilin vit (burimi SPACE I): Vihet re se popullata e të

~ 45 ~

dënuarve është trefishuar nga viti 2000 deri në vitin 2009. Sipas të dhënave

të paraqitura në grafikun nr. 1 më sipër ky numër ka arritur 4689 të dënuar,

përfshirë edhe të paraburgosurit dhe kjo përbën një rritje të lehtë për vitin

2010, krahasuar me vitin 2009.

b) Raporti i popullatës në burgje për 100, 000 banorë, në 1 shtator për secilin vit

(burimi SPACE I): Raporti i popullatës në burgje për 100000 banorë në vend

është rritur më shumë se trefish. Edhe për këtë tregues, për vitin 2010 ka një

rritje të raportit nga 14.7 në 147/100000 banorë.

c) Ndryshimi nga viti 2000-2009 = zhvillimet (në përqindje) e raportit të

popullatës në burgje nga viti 2000 deri në vitin 2009. Pikërisht kjo rritje

krahasimore arrin në 223.5%.

d) Ndryshimi nga viti 2008-2009 = zhvillimet (në përqindje) e raportit të

popullatës në burgje nga viti 2008 deri në vitin 2009; rritja me 1.1% tregon

tendencën e rritur të kriminalitetit në vend.

Tabela nr. 2.6

Ven

di

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) a) b) c) d)

Sh

qip

ëria

1467

43.5

1635

48.1

1785

52.5

….

….

….

….

3425

109

.3

3884

122

.4

5041

139

.3

4482

140

.7

223

.5

1.1

Burimi: Këshilli i Europës, SPACE I 2009

Kjo popullatë akomodohet në 21 institucione penale. 1.3% të kësaj popullate e

përbëjnë të miturit e dënuar dhe të paraburgosur, 2.7% e përbëjnë gratë e dënuara dhe

të paraburgosura dhe 1% e zënë personat e dënuar dhe të paraburgosur me kombësi të

huaj. Bazuar mbi vlerësimin zyrtar të kapacitetit të institucioneve në sistemin e

burgjeve i cili është 438048

për vitin 2010, vihet re një mbipopullim i cili arrin për

këtë vit te 1%. Për vitin 2010 të paraburgosurit përbëjnë 33.6% të numrit të

përgjithshëm të personave të dënuar me heqje lirie.

Vlen të theksohet se për efekt krahasueshmërie të të dhënave të Shqipërisë me vendet

e tjera europiane janë përdorur të dhënat e burimeve ndërkombëtare të raportuara nga

vetë shtetet. Në disa raste ka shifra zyrtare të ndryshme në vjetarët statistikorë të

Ministrisë së Drejtësisë shqiptare dhe të dhënave zyrtare për Shqipërinë në burimet

ndërkombëtare të lartpërmendura. Kjo vjen si pasojë e variablave të ndryshëm të

përdorur, si p.sh., vlerësimet për një shtrirje kohore të caktuar apo vlerësim të

treguesit në një ditë të caktuar të vitit etj.

48

Qendra Ndërkombëtare për Studime në Burgje (International Center for Prison Studies) te

http: //www.prisonstudies.org/info/worldbrief/. World Prison Brief (ICPS), të dhënat e përditësuara në

vitin 2010 nga autoritetet shqiptare.

~ 46 ~

Pjesa vijuese e kapitullit përqendrohet te popullsia e grave në paraburgim dhe burgje

dhe profili i tyre.

2.2.4.2 Cili është profili i grave në institucionet e paraburgimeve

dhe të burgjeve shqiptare?

2.2.4.2.1 Disa të dhëna të përgjithshme për gratë e dënuara

në vitet e fundit

Duke iu referuar të dhënave zyrtare të Ministrisë së Drejtësisë për gjatë gjithë vitit

2010, numri i të dënuarave femra krahasuar me të dënuarit në përgjithësi është në

shifra të ulëta: 549 të dënuara ose 7% e numrit të përgjithshëm të të dënuarve49

.

Krahasuar me të dënuarat femra të vitit 2009, kemi një rritje të të dënuarave nga kjo

kategori shoqërore me 34 të dënuara më shumë, me 8 të dënuara më pak se në vitin

2008, me 94 të dënuara më shumë se në vitin 2007, me 16 të dënuara më shumë se në

vitin 2006, me 55 të dënuara më shumë se në vitin 2005 dhe 187 të dënuara më shumë

se në vitin 2004.

Nga 549 të dënuara gjatë vitit 2010, 336 janë dënuar për krime dhe 213 për

kundërvajtje penale, pra 61% e tyre janë dënuar për krime dhe 39% për kundërvajtje

penale. Në krahasim me vitin 2009, numri i femrave që kanë kryer krime ka zbritur

(nga 65% të dënuara për krime në vitin 2009, në 61% të dënuara për krime në vitin

2010)50

.

Në mënyrë tabelare dhe grafike, të dënuarat femra për disa vite të fundit paraqiten si

vijon:

Tabela nr. 2.7

Të dënuara femra Viti

2003

Viti

2004

Viti

2005

Viti

2006

Viti

2007

Viti

2008

Viti

2009

Viti

2010

Për krime 239 258 328 366 325 361 377 336

Për kundërvajtje 44 104 166 167 130 196 178 213

Totali 283 362 494 533 455 557 515 549

Burimi: Ministria e Drejtësisë, Vjetari statistikor 2010

49

Kjo përqindje është llogaritur përkundrejt numrit të përgjithshëm të të dënuarve për gjithë vitin 2010,

ndërsa të dhënat e raportuara më lart i referohen një dite të caktuar të vitit. 50

Vjetari statistikor 2010 i Ministrisë së Drejtësisë, botim i Ministrisë së Drejtësisë, 2008, f. 86.

~ 47 ~

Grafiku nr. 2.5

Burimi: Ministria e Drejtësisë, Vjetari statistikor 2010

Në Vjetarin e Ministrisë së Drejtësisë për vitin 2010 mungon informacioni për llojet e

krimeve dhe kundërvajtjeve penale të kryera nga gratë. Ndërsa për vitin 2009,

Ministria e Drejtësisë raporton se edhe për këtë vit, ashtu si edhe gjatë vitit 2008, siç

do shihet më poshtë, numrin më të madh të të dënuarave femra e përbëjnë ato për

veprën penale të “prostitucionit”, që janë 37 të dënuara; për veprat penale të

“falsifikimit të letërnjoftimeve, pasaportave ose vizave”, që janë 23 të dënuara; për

veprën penale të “falsifikimit të dokumenteve”, 36 të dënuara; për veprat penale të

“falsifikimit të vulave, stampave ose formularëve”, 10 të dënuara; për veprën penale

të “mashtrimit”, 33 të dënuara; për veprën penale të “vjedhjes”, që janë 32 të dënuara;

për veprën penale të “shpërdorimit të detyrës”, 24 të dënuara; për veprat penale të

“kallëzimit të rremë”, 17 të dënuara; për veprat penale të “tregtimit dhe transportimi

të mallrave që janë kontrabandë”, 8 të dënuara etj.

Për vitin 2008, për veprën penale të “prostitucionit” janë dënuar 47 gra, për veprat

penale të “falsifikimit të letërnjoftimeve, pasaportave ose vizave” dhe të “falsifikimit

të dokumenteve” janë dënuar 73 gra, për veprën penale të “vjedhjes” janë 42 të

dënuara, për veprën penale të “mashtrimit” janë 30 të dënuara, për veprën penale

“dëmtime të tjera me dashje” janë 54 të dënuara ose rreth 28% e gjithë të dënuarave

për kundërvajtje penale.

Për të bërë të mundur evidentimin e tendencës së natyrës së krimeve dhe

kundërvajtjeve penale të kryera nga gratë e dënuara në vite, po sjellim në vëmendje të

lexuesit se për vitin 2005 numri më i madh i të dënuarave femra janë për veprën

penale të “falsifikimit të dokumenteve”, 123 të dënuara; për veprën penale të

“vjedhjes”, 35 të dënuara; për veprën penale të “shpërdorimit të detyrës”, 22 të

dënuara; për veprën penale të “vrasjes”, 13 të dënuara; për veprën penale “dëmtime te

tjera me dashje” janë 62 të dënuara ose 37% e gjitha të dënuarave për kundërvajtje.

Nga vështrimi krahasues i këtyre të dhënave evidentohet se gjatë viteve 2008 dhe

2009 vepra penale e kryer më shumë ka qenë “prostitucioni”; për vepra të tjera penale,

si “mashtrim”, “vjedhje”, “shpërdorim detyre”, të kryera gjatë këtyre dy viteve, krahasuar

~ 48 ~

me vitin 2005, janë pak a shumë në shifra të përafërta që luhaten lehtë, ndërsa për

veprën penale “falsifikim dokumentesh” ka një tendencë në ulje të shifrave për 2009-n,

krahasuar me vitin 2005, ashtu sikurse kemi një tendencë në ulje të shifrave të veprës

penale të “vrasjes” për vitin 2009, krahasuar me vitin 2005. Nga analizimi i këtyre të

dhënave të përgjithshme të Ministrisë së Drejtësisë rikonfirmohet gjetja se gratë

e dënuara kryejnë më shumë vepra penale jo të dhunshme, krahasuar me ato të

dhunshme.

Me ngritjen dhe funksionimin e institucionit të shërbimit të provës, nga qershori i vitit

2009 filluan të zbatohen alternativat e dënimit me burgim. Sipas të dhënave zyrtare të

shërbimit të provës51

, për periudhën qershor 2009-dhjetor 2011 gratë nën mbikëqyrjen

e shërbimit të provës janë gjithsej 412, përkundrejt 3787 personave të dënuar. Gratë

përbëjnë rreth 10.8% të numrit të përgjithshëm të personave të dënuar me heqje lirie

që janë vënë në mbikëqyrjen e këtij shërbimi.

Më konkretisht, numri i përgjithshëm i të dënuarave gra që ka për mbikëqyrje

institucioni i shërbimit të provës, paraqitet si më poshtë:

Tabela nr. 2.8

Periudha 1.6.2009 – 1.12.2011 Totali

Total mbikëqyrje 412

Përfunduar 63

Akt. mbikëqyrjeje 349

Të mitura 14

Neni 58 i Kodit penal “Gjysmëliria” 0

Neni 59 i Kodit penal “Pezullimi i ekzekutimit të vendimit me burgim

dhe vënia në provë” 389

Neni 59/a i Kodit penal “Qëndrimi në shtëpi” 8

Neni 63 i Kodit penal “Pezullimi i ekzekutimit të vendimit me burgim

dhe detyrimi për kryerjen e një pune në interes publik” 11

Neni 64 i Kodit penal “Lirim me kusht” 4

Burimi: Institucioni i shërbimit të provës, dhjetor 2011.

Megjithëse tendenca e numrit të grave të dënuara të cilat janë vënë në mbikëqyrje të

shërbimit të provës ka ardhur në rritje, mbetet e domosdoshme që organet e gjyqësorit

të bëjnë një politikë penale më fleksibël për gratë e pandehura në proceset penale

duke marrë parasysh karakteristikat e veçanta të grave rast pas rasti, si: rrezikshmëria

e ulët shoqërore, përgjegjësitë e tyre prindërore ndaj fëmijëve, sidomos ndaj atyre të

moshës së mitur, kushtet e këqija ekonomike etj.

Vlen të ndalemi edhe te numri i vogël i grave që kanë përfituar nga lirimi me kusht

për periudhën 2009–2011. Sipas Kodit penal, neni 64: “I dënuari me burgim mund të

lirohet me kusht, nga vuajtja e dënimit, vetëm për arsye të veçanta, nëse me sjelljen

51

Sipas e-mail-it të datës 19.12. 2011 të znj. Ersida Mulkurti, specialiste në institucionin e Shërbimit të

Provës.

~ 49 ~

dhe punën e tij tregon se me dënimin e vuajtur i është arritur qëllimit për edukimin e

tij, si edhe ka vuajtur:

- jo më pak se gjysmën e dënimit të dhënë për kundërvajtje penale,

- jo më pak se 2/3 e dënimit të dhënë për krime me masën e dënimit gjer në 5 vjet,

- jo më shumë se ¾ e dënimit të dhënë për krime me masën e dënimit nga 5–25 vjet.

Në masën e dënimit të vuajtur nuk llogaritet koha e përfituar me amnisti ose falje.

Nuk lejohet lirimi para kohe me kusht për të dënuarin përsëritës për krime të kryera

me dashje. Lirimi para kohe me kusht revokohet nga gjykata kur i dënuari për një

vepër penale të kryer me dashje, gjatë kohës së kushtit, kryen një vepër tjetër penale

me dashje, po aq të rëndë ose më të rëndë se e para, duke u zbatuar dispozitat për

bashkimin e dënimeve”.

Duke pasur parasysh se gratë e dënuara që sot gjenden në institucionin penal të

burgut, në një pjesë të konsiderueshme të tyre kanë marrë dënime afatgjata nga

10–25 vjet (në pjesën më poshtë do të evidentohet se në Shqipëri 64.5% e numrit të

përgjithshëm të grave të dënuara qëndrojnë nga 10–25 vjet në burg), sjellim në

vëmendje se ato duhet të qëndrojnë për një kohë të gjatë në burg për të përfituar nga

kjo dispozitë e Kodit penal.

Po t’i referohem rekomandimit (2003) 22 të Këshillit të Ministrave të shteteve anëtare

të Këshillit të Europës te parimet e përgjithshme, pika 6, thuhet se “Minimumi i kohës

së vuajtjes së dënimit, për të fituar lirimin me kusht, nuk duhet të jetë kaq i gjatë, sa

qëllimi për lirim me kusht nuk mund të arrihet”. Ky parim inkurajon që minimumi i

qëndrimit në burg të jetë i arsyeshëm, që të ketë kuptim lirimi me kusht i cili synon të

ndihmojë të dënuarin për të bërë transicionin nga jeta e burgut në atë të një qytetari që

i bindet ligjit në komunitet, përmes kushteve të mbikëqyrjes pas lirimit, që

kontribuojnë në sigurinë publike dhe në zvogëlimin e krimit në komunitet52

.

Duke pasur parasysh këtë parim, mendoj se minimumi i kohës së qëndrimit në burg

përpara se të dënuarit t’i lind e drejta e kërkesës për lirim me kusht sipas Kodit penal

shqiptar është e lartë për faktin që gratë me dënime të gjata, në pjesën më të madhe të

tyre, janë dënuar për kryerjen e veprës penale të vrasjes së ish-bashkëshortëve të tyre.

Për më tepër, ky rekomandim inkurajon që kriteret të cilat duhet të plotësojë i dënuari

për lirimin me kusht të jenë të realizueshme. Mungesa e mundësive për punë në liri

nuk duhet të përbëjë shkak për refuzimin ose shtyrjen e lirimit me kusht. Përpjekje

duhen bërë për të gjetur forma të tjera të okupimit. Mungesa e një akomodimi të

rregullt nuk duhet të përbëjë shkak për refuzim apo shtyrje të lirimit me kusht. Në

raste të tilla duhet rregulluar një akomodim i përkohshëm53

.

Nga intervistat me gratë e dënuara dhe me personelin e institucionit të burgut “Ali

Demi” ku mbahen gratë e dënuara, evidentohet se, shpeshherë, mungesa e akomodimit

të rregullt është bërë shkak për mosdhënien e lirimit me kusht ose mosdhënien e

mundësisë për aplikim për lirimin me kusht54

.

52

Rekomandimi (2003) 22 i Këshillit të Ministrave të shteteve anëtare të Këshillit të Europës, pika 1 te

parimet e përgjithshme. 53

Po aty, Kapitulli IV, pika 19. 54

Sipas intervistave me punonjësit e kujdesit social në këtë institucion si edhe sipas pohimeve të grave

të dënuara në shtator 2011.

~ 50 ~

2.2.4.2.2 Gratë në sistemin e burgjeve shqiptare

Numri i përgjithshëm i të dënuarve në burgjet shqiptare në shtator 2011 ka qenë

470555

nga të cilët 91 gra të paraburgosura dhe të dënuara. Gratë e paraburgosura të

cilat presin të gjykohen nga gjykatat përkatëse dhe ato për të cilat nuk është marrë një

vendim gjyqësor i formës së prerë, janë vendosur në institucionin e paraburgimit (IP)

“Jordan Misja”, Tiranë. Sipas të dhënave zyrtare të shtatorit 2011 ishin 28 gra të

paraburgosura56

.

Gratë e dënuara me vendim të formës së prerë janë vendosur në institucionin e

ekzekutimeve të dënimeve penale (IEVP) “Ali Demi”, Tiranë. Në fillimin e shtatorit

2011 ishin 62 gra të dënuara57

.

Në paragrafët në vijim paraqiten karakteristikat e grave të paraburgosura dhe të

dënuara të cilat janë evidentuar nga studimi i dosjeve të tyre ligjore, regjistrave dhe

dosjeve të tjera me të dhëna relevante në dy institucionet si edhe nëpërmjet metodës

së intervistimit të tyre bazuar mbi pyetësorë të strukturuar për gratë e paraburgosura

dhe të dënuara si edhe për personelin e institucioneve.

Mosha

Tabela më poshtë tregon grup-moshat e grave që janë në paraburgim dhe burg në

vendin tonë:

Tabela nr. 2.9

Mosha IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

Mbi 65 vjeç 2 gra

55-65 vjeç 3 gra 7 gra

45-55 vjeç 6 gra 13 gra

35-45 vjeç 10 gra 28 gra

25-35 vjeç 6 gra 9 gra

18-25 vjeç 5 gra 3 gra

Burimi: Të dhënat zyrtare të institucioneve penale, shtator 2011.

Shifrat evidentojnë se shumica e grave të paraburgosura dhe ato të dënuara u përkasin

grup-moshave 35-45 vjeç (45% e të dënuarave dhe 35.7% e të paraburgosurave),

45-55 vjeç (20.9% e të dënuarave dhe 21.4% e të paraburgosurave), 25-35 vjeç

(14.5% e të dënuarave dhe 21.4% e të paraburgosurave). Këto gra të këtyre

grup-moshave tashmë kanë përgjegjësitë e tyre familjare dhe, në shumicën e rasteve,

edhe përgjegjësi prindërore. Gratë e kësaj moshe janë aktive për punë në kontributin

që japin nga ana ekonomike në familje etj. Më poshtë analiza do të sjellë në

vëmendjen e lexuesit edhe faktorët e tjerë socialë dhe ekonomikë të profilit konkret të

këtyre grave. Ndërkohë vihet re se në paraburgim ka një përqindje më të lartë të grave

55

Të dhënat zyrtare të marra nga Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve, shtator 2011.

http: //www.dpbsh.gov.al/?fq=brenda&m=shfaqart&aid=272 56

Sipas të dhënave zyrtare të IP-së “Jordan Misja”, Tiranë, në datën 31 gusht 2011. 57

Sipas të dhënave zyrtare të IEVP-së“Ali Demi”, Tiranë, në datën 31 gusht 2011.

~ 51 ~

të moshës së re 18-25 vjeç (17.8%) përkundrejt 4.8% të kësaj grup-moshe në burg,

tregues ky i fillimit të një tendence të përfshirjes së grave të reja në kriminalitet këto

vite të fundit. Siç do ta shohim konkretisht më poshtë, kjo karakteristikë është shumë

e përhapur në popullsinë e grave në burgjet europiane. Ndërsa një tendencë pothuajse

tipike shqiptare është fakti që në paraburgim dhe burg janë rreth 12% e grave që i

takojnë grup-moshës 55-65 vjeç dhe disa edhe moshës mbi 65 vjeç. Arsyet pse kjo

moshë relativisht e thyer e grave është në burgje do të analizohet më në hollësi në

vijimësi kur të analizohen llojet e veprave penale të këtyre grave. Përgjithësisht janë

gra të cilat kanë përjetuar dhunë sistematike kryesisht nga ish-bashkëshortët dhe në

një moment kanë kryer veprën penale të vrasjes kundrejt tyre. Ka midis tyre gra që

janë dënuar për mbjellje dhe kultivim të lëndëve narkotike kryesisht për të mbajtur

ekonomikisht familjen, por në disa raste edhe për të marrë përsipër këtë vepër penale

që mund ta kenë kryer pjesëtarët meshkuj të familjes58

. Siç do të shihet më tej, këto

janë fenomene pak të njohura mes popullatës së grave në burgjet europiane.

Arsimimi

Tabela nr. 2.10

Arsimi IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

8-vjeçar 2 gra 27 gra

Nuk ka përfunduar arsimin 8-vjeçar 3 gra 8 gra

Nuk ka përfunduar arsimin e mesëm 4 gra 7 gra

Arsimi i mesëm 1 gra 7 gra

Nuk ka përfunduar arsimin e lartë 2 gra Nuk ka

Arsimi i lartë 4 gra 3 gra

Pa arsim 1 4 grua

Nuk ka të dhëna 11 gra59

6 gra

Burimi: Të dhënat zyrtare të institucioneve penale, shtator 2011.

31.5% e grave të paraburgosura dhe të dënuara kanë vetëm arsim 8-vjeçar, rreth 12%

e tyre janë vetëm me disa klasë shkollë, po kaq janë gratë që nuk kanë përfunduar

arsimin e mesëm, 8.6% e grave kanë përfunduar shkollën e mesme e po kaq kanë

përfunduar arsimin e lartë, ndërkohë që rreth 5.5% janë pa arsim. Vlen të theksohet se

një tendencë që vihet re është se rreth 10% e grave janë ose me arsim të lartë, ose janë

duke e përfunduar atë. Pra ka një tendencë në rritje të grave të arsimuara të cilat

përfshihen në kriminalitet, krahas tendencës tradicionale që shumica e këtyre grave

kanë një profil të ulët arsimor.

Gjendja civile dhe e kaluara familjare e grave

Siç vihet re edhe nga të dhënat e tabelës më poshtë, rreth 44.5% e përbëjnë gratë e

martuara, 24.6% gratë beqare dhe 18.5% gratë e divorcuara. Rreth 10% e grave janë

58

Disa gra e kanë shprehur këtë fakt gjatë intervistimit të tyre. 59

Në institucionin e paraburgimit janë intervistuar 17 gra nga 28 gjithsej që kanë qenë në atë moment

në paraburgim. Për këtë pjesë të grave ishte i pamundur intervistimi se ishin në punë ose vuanin nga

probleme mendore dhe e kishin të vështirë intervistimin. Pra të kuptohet ky interpretim kur thuhet se

nuk ka të dhëna.

~ 52 ~

divorcuar kryesisht për arsye se kanë kryer një vepër penale dhe janë vendosur në

institucionin penal60

.

Gjendja civile IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

E martuar 7 29 gra

Beqare 7 13 gra

E divorcuar 3 12 gra

E ve 0 8 gra

Nuk ka të dhëna 11 0

93.2% e të gjitha grave kanë fëmijë nga martesat e tyre dhe në po kaq përqindje kanë

dy ose më shumë fëmijë në moshë adoleshente. Në 45% të rasteve fëmijët kanë

ndenjur me babanë. Në 15% të rasteve fëmijët janë shpërndarë në shtëpitë e fëmijëve

të ndryshme nga Veriu në Jug të vendit. Në shumë raste edhe fëmijët e një nëne janë

vendosur në shtëpi fëmijësh të cilat janë shumë larg gjeografikisht nga njëra-tjetra. Në

11% të rasteve, për fëmijët e gruas së dënuar kujdesen prindërit e saj, që shpesh janë

të moshuar dhe në gjendje të keqe ekonomike për t’iu përgjigjur nevojave të fëmijëve

në rritje. Në disa raste fëmijët jetojnë vetëm fare, pa asnjë njeri tjetër në shtëpinë e

tyre61

. Për një rast të tillë po citoj shqetësimin e një prej të intervistuarave, fëmijët e së

cilës jetonin vetëm: “Kam frikë se mos m’i përdhunon dikush fëmijët”. Pothuajse të

gjitha gratë e martuara të cilat kishin kryer veprën penale të vrasjes së bashkëshortëve

ose në ndonjë rast të ndonjë familjari, kanë pasur lidhje të gjata martesore. E njëjta gjë

mund të thuhet edhe për ato raste kur gratë janë divorcuar. Ato kanë përjetuar dhunë

sistematike fizike dhe/ose psikologjike si edhe kanë jetuar në të shumtën e rasteve me

bashkëshortë të papërgjegjshëm ndaj familjes dhe fëmijëve të tyre, pasi kohën e

kalonin me pije dhe/ose lojëra bixhozi etj. Në rreth 5% të rasteve, përpara burgosjes

së tyre, gratë janë kujdesur për fëmijë me probleme mendore. Në pjesën më të madhe

të rasteve gratë kanë jetuar në familje të mëdha me shumë fëmijë dhe me prindërit dhe

të afërmit e bashkëshortit dhe kanë qenë ato që kanë mbajtur peshën e familjes, përveç

rritjes dhe kujdesit ndaj fëmijëve të tyre.

Gjendja ekonomike

Siç vihet re edhe në tabelën më poshtë, rreth 45.5% e gjithë grave për të cilat kemi të

dhëna, kanë qenë të papuna përpara se të paraburgoseshin, ndërsa rreth 44% e tyre

kanë qenë të punësuara. Gratë e papuna, në pothuajse të gjitha rastet, nuk përfitonin

nga ndihma sociale dhe ishin të varura ekonomikisht nga ish-bashkëshortët ose

bashkëshortët e tyre. Pyetjes pse nuk kishin kërkuar të përfitonin nga ndihma sociale,

pothuajse të gjitha i janë përgjigjur se procedurat kanë qenë të gjata dhe burokratike.

Në disa raste ato nuk kanë pasur njohuri si duhej kërkuar ndihma ekonomike ose

bashkëshortët e tyre i kanë pasur shumë xhelozë për t’i lejuar ato të dilnin nga shtëpia.

60

Vetëm një numër shumë i vogël i tyre janë divorcuar kohë më parë se të burgoseshin. 61

Rasti i A.P është rasti më flagrant kur të katër fëmijët jetojnë vetëm në një kasolle të mjerueshme dhe

pa mbrojtje ose ndihmë nga strukturat shtetërore.

~ 53 ~

Gjendja ekonomike IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

E papunë 7 gra 28 gra

E punësuar 7 gra 27 gra

Të tjera (studente/pensioniste) 3 3 gra

Nuk ka të dhëna 11 gra 4 gra

Vlen të evidentohet se nga intervistat me gratë e paraburgosura dhe të dënuara doli se

një numër i konsiderueshëm i tyre (rreth 83% e të gjitha grave të punësuara) ishin

punësuar në treg të zi, duke mos përfituar kështu as vite pensioni dhe as përfitime

shëndetësore dhe sociale. Shumë prej të punësuarave bënin punë të vështira krahu në

bujqësi, deri edhe në ndërtim.

Gjendja gjyqësore

Vihet re se ka një numër shumë të vogël të grave (rreth 11% të numrit të përgjithshëm

të grave) që janë përsëritëse të veprave penale. Pra, dukuria e recidivizmit te gratë e

dënuara nuk përbën ende shqetësim për sistemin e burgjeve shqiptare, krahasuar me

tendencat e sistemit të burgjeve europiane të cilat tregojnë se ka një numër të

konsiderueshëm të grave të dënuara të cilat janë përsëritëse, siç do të shihet më tej në

kapitull.

Gjendja gjyqësore IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

E padënuar më parë 23 gra 57 gra

E dënuar 5 gra 5 gra

Nuk ka të dhëna 0 0

Veprat penale

Të dhënat në tabelën e mëposhtme tregojnë se në rreth 40% të rasteve gratë janë

akuzuar ose janë dënuar për veprat penale kundër jetës, të kryera me dashje dhe, në

disa raste, në bashkëpunim si edhe në kombinim me kryerjen e veprave të tjera penale

për të cilat jepen më shumë detaje më poshtë. Kjo përqindje e konsiderueshme mbetet

shqetësuese për vetë natyrën e këtyre veprave penale të cilat kanë pasoja të rënda, siç

është humbja e jetës së një qytetari. Ndërkohë, nga intervistimi i grave evidentohet se

pothuajse në numrin më të madh të rasteve kur kanë kryer këto vepra, këto gra kanë

qenë viktima të dhunës sistematike kryesisht nga ish-bashkëshortët e tyre në një

martesë disavjeçare. Gjatë intervistave ato kanë treguar se edhe fëmijët e tyre ishin jo

vetëm dëshmitarë të dhunës dhe të sjelljeve agresive ndaj nënës së tyre, por

shpeshherë ishin edhe vetë ata viktima të dhunës fizike. Rasti më flagrant ishte ai i të

dënuarës P.M.“...Burri pinte dhe më rrihte rregullisht, -pohoi ajo.- Jam martuar me të

që kur isha 15 vjeç. Unë e kam duruar gjithë jetën dhunën e tij, por ai m’i dhunonte

edhe fëmijët, jo vetëm mua... Edhe vajzën që ka qenë në burg e ka hedhur nga kati i

dytë. E kam denoncuar në polici, por ai u jepte raki policëve të zonës, ndaj ata nuk e

preknin. Edhe djalin desh ma ka vrarë me sëpatë...”.

Për peshën që zënë veprat e tjera penale, vihet re se 15.2% të këtyre veprave penale e

zënë ato kundër moralit dhe dinjitetit, kryesisht prostitucion, shfrytëzim prostitucioni,

ushtrim prostitucioni etj., vepra penale këto të kryera nga gratë që kanë pasur

tendencë në rritje vitet e fundit, siç u evidentua nga të dhënat e krahasuara të

~ 54 ~

Ministrisë së Drejtësisë. Rreth 9.8% janë veprat penale kundër pasurisë edhe në sferën

ekonomike; 8.6% e zënë veprat penale të mashtrimit; 7.6% e zënë veprat penale

kundër rendit dhe sigurisë publike, ndërsa veprat e tjera penale zënë një vend të vogël

në panoramën e veprave penale të kryera nga gratë, siç mund të shihet më poshtë:

Lloji i veprës penale IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

Krime kundër jetës të kryera

me dashje62

6 gra: katër prej të cilave

të akuzuara për vrasje

me dashje dhe dy prej

tyre për vrasje në

rrethana cilësuese

7 gra për vrasje me dashje, mes

tyre dy në bashkëpunim

4 për vrasje në rrethana

cilësuese, mes tyre një në

bashkëpunim

7 gra për vrasje me paramendim

mes tyre 4 në bashkëpunim

1 grua për kanosje

Vepra penale kundër pasurisë

dhe në sferën ekonomike 5 gra

1 grua për vjedhje me

dhunë në tentativë dhe

në bashkëpunim

3 gra, nga të cilat dy në

bashkëpunim

Mashtrim 2 gra 6 gra

Vepra penale kundër moralit

dhe dinjitetit63

4 gra 10 gra

Vepra penale kundër rendit

dhe sigurisë publike64

2 gra 5 gra, dy prej të cilave e kanë

kryer veprën penale në

bashkëpunim

Falsifikim i monedhave 1 grua Nuk ka raste

Ndihmë për kalim të

paligjshëm të kufirit shtetëror 1 grua Nuk ka raste

Kallëzim i rremë 1 grua Nuk ka raste

Trafikim i fëmijëve në

bashkëpunim

Nuk ka raste 4 gra, të gjitha në bashkëpunim

në kryerjen e veprës penale

Falsifikim i dokumenteve 1 grua 1 grua

Veprime që pengojnë

zbulimin e së vërtetës

Nuk ka raste 1 grua

Kombinim i veprave penale 5 gra65

12 raste66

62

Midis të tjerave përmendim veprat penale për të cilat disa nga gratë janë akuzuar ose janë dënuar: Neni

76 i Kodit penal (KP) “Vrasje me dashje”; neni 77 i KP “Vrasje me dashje në lidhje me një krim tjetër”;

neni 78 i KP “Vrasje me paramendim”; neni 79 i KP “Vrasje në rrethana të tjera cilësuese”. Rastet e tjera

të vrasjes, por në kombinim me një vepër tjetër penale, përfshihen te kombinimi i veprave penale. 63

Në këtë grup të veprave penale përfshihen mes të tjerash ato të këtyre neneve të Kodit penal: neni 113

“Prostitucioni”, neni 114 “Shfrytëzim prostitucioni”, neni 114/a “Shfrytëzimi i prostitucionit në rrethana

rënduese”, neni 114/b “Trafikimi i femrave” etj. 64

Në këtë grup të veprave penale përfshihen mes të tjerash këto nene të Kodit penal: neni 278 “Prodhimi

dhe mbajtja pa leje e armëve luftarake dhe municioneve”, neni 283/a “Trafikim i narkotikëve”, neni 284

“Kultivimi i lëndëve narkotike” etj., vepra për të cilat janë akuzuar/dënuar gratë. 65

“Prodhim dhe mbajtje pa leje e armëve luftarake dhe municionit” dhe “kundërshtimi dhe goditja e

gjyqtarit”; raste të tjera janë: “vrasje në rrethana cilësuese” dhe “mbajtje pa leje e armëve të gjuetisë dhe

atyre sportive”; “mashtrim” dhe “ushtrim i ndikimit të paligjshëm ndaj personave që ushtrojnë funksione

publike”; “mashtrim” dhe “falsifikim i dokumenteve”; “vrasje me paramendim” dhe “prodhim dhe

armëmbajtje pa leje dhe municioni” dhe “shkatërrim i pronës me eksploziv”. 66

“Vjedhje me armë në bashkëpunim”, “vjedhje me pasojë vdekjen” dhe “armëmbajtje pa leje”; raste të

tjera: “vrasje me dashje” dhe “armëmbajtje pa leje”; “vrasje me paramendim” dhe “armëmbajtje pa leje”

(5 raste); “mashtrim” dhe “shpifje për shkak të detyrës”; “vrasje me dashje e mbetur në tentativë”, “trafikim

i femrave në bashkëpunim e mbetur në tentativë” dhe “armëmbajtje pa leje”; “shfrytëzim prostitucioni në

rrethana rënduese” dhe “marrëdhënie seksuale me të mitur më shumë se një herë në bashkëpunim”.

~ 55 ~

Sa i takon masës së dënimit të dhënë për gratë e dënuara paraqiten të dhënat e

mëposhtme të cilat evidentojnë se rreth 64.5% e numrit të përgjithshëm të grave kanë

marrë dënime shumë të gjata nga 10–25 vjet burgim dhe rreth 18% e tyre kanë marrë

dënime relativisht të gjata nga 5–10 vjet burgim, ndërkohë që një numër i vogël i

grave janë dënuar me dënime relativisht të shkurtra: ato deri në 2 vjet burgim dhe ato

nga 2–5 vjet burgim, siç shihet edhe më poshtë:

Masa e dënimit IEVP “Ali Demi”

Deri në 2 vjet 5 gra

2 -5 vjet 6 gra

5-10 vjet 11 gra

10-25 vjet 40 gra

Burgim i përjetshëm 0

Masa e sigurisë

Siç vihet re edhe nga tabela më poshtë, shumica e grave të dënuara, pra rreth 77.5% e

tyre janë mbajtur në paraburgim me masën “Arrest me burg”, 11% janë gjykuar në

mungesë dhe po kaq janë gjykuar në gjendje të lirë. Ajo që vlen të theksohet për këto

të dhëna është fakti se për veprat penale jo të dhunshme, për të cilat gjykata ka marrë

parasysh rrezikshmërinë e ulët shoqërore të disa prej grave si edhe rrethana të tjera

lehtësuese, si përgjegjësitë e tyre prindërore dhe ose familjare etj., në pothuajse të

gjitha rastet është parapëlqyer të jepet arrest me burg për gratë, sesa masa që synojnë

shmangien e paraburgosjes së grave.

Masa e sigurisë IEVP “Ali Demi”67

Gjykuar në gjendje të lirë 7 gra

Gjykuar në mungesë 7 gra

Masë arresti me burg 48 gra

Kohëzgjatja e marrjes së vendimit të formës së prerë nga gjykata

Gratë me masën arrest me burg, në pritje të vendimit të formës së prerë që jepet nga

gjykata e apelit të rrethit gjyqësor përkatës, qëndrojnë në institucionin e paraburgimit.

Gjatë intervistave, gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara u janë përgjigjur edhe

pyetjeve që lidhen me kohëzgjatjen e qëndrimit në institucionin e paraburgimit, në

pritje të vendimit të formës së prerë.

Të dhënat e marra nga gratë e dënuara janë më orientuese për të vlerësuar një

mesatare të këtij qëndrimi, pasi gratë e paraburgosura ishin në faza të ndryshme të

gjykimit dhe, në momentin e intervistimit, asnjëra prej tyre nuk kishte marrë vendimin

e formës së prerë. Pavarësisht këtij fakti, vlen të theksohet se gratë në paraburgim

kishin qëndruar tashmë mesatarisht për 9 muaj, ndërsa gratë e dënuara68

kishin

67

Nuk është përfshirë IP-ja te “Jordan Misja”, pasi të gjitha gratë presin gjykimin dhe vendimin e

gjykatave të shkallës së parë dhe të dytë me masën arrest me burg. 68

Për të dalë te treguesi i mësipërm janë intervistuar 70% e grave të dënuara, bazuar në një pyetësor të

strukturuar.

~ 56 ~

qëndruar mesatarisht 22.3 muaj deri në marrjen e vendimeve të formës së prerë. Kjo

mesatare qëndrimi është një tregues tejet shqetësues që hedh dritë mbi ecurinë e

seancave gjyqësore dhe shpejtësinë e dhënies së drejtësisë me subjekt gratë e

pandehura.

Arsyet e zvarritjeve të seancave gjyqësore kanë qenë nga më të ndryshmet, në varësi

të çështjes në shqyrtim, por disa nga arsyet që janë raportuar gjatë intervistave, kanë

qenë mosparaqitja e dëshmitarëve, e avokatëve, e prokurorëve, gjyqtarëve ose

mosnjoftimi i palëve në proces etj.

Rrethanat lehtësuese

Në 50% të 62 çështjeve të marra në shqyrtim nga gjykata të ndryshme të vendit të

shkallës së parë dhe të dytë për gratë e dënuara në institucionin te “Ali Demi” nuk

është marrë parasysh asnjë rrethanë lehtësuese. Ndërsa për 50% të çështjeve të

mbetura janë marrë rrethana të ndryshme lehtësuese të lidhura me situatën e veçantë

për secilën të pandehur.

Ndër rrethanat lehtësuese të cilat janë përdorur shpesh nga gjyqtarët, janë:

e padënuar më parë;

pranim i akuzës dhe pendim i thellë;

nënë me fëmijë, në shumë raste nënë me fëmijë të mitur;

gjendja shumë e vështirë ekonomike, e papunë, pa pension dhe pa asnjë

përkrahje financiare;

e divorcuar ose e braktisur nga bashkëshorti që ka përgjegjësinë e familjes

dhe fëmijëve;

mosha e re ose e vjetër;

rrezikshmëria relativisht e vogël shoqërore;

kryerja e veprës penale në kushte të rënda psikike;

e pandehura ka qenë viktimë e dhunës sistematike në familje.

Për këtë rrethanë të fundit lehtësuese vlen të theksohet se vetëm në dy nga çështjet e

gjykuara (njëra nga gjykata e shkallës së parë e rrethit gjyqësor Lezhë, për të dënuarën

L.J. dhe tjetra nga gjykata e shkallës së parë e rrethit gjyqësor Korçë, për të dënuarën

D.L.) është marrë parasysh se të pandehurat kanë qenë viktima të dhunës sistematike

dhe keqtrajtimeve nga ish-bashkëshortët e tyre. Ndërsa, për pjesën tjetër të mbetur, të

40% të rasteve kur gratë e pandehura kanë qenë të dhunuara sistematikisht nga

ish-bashkëshortët dhe në shumë raste edhe fëmijët e tyre kanë qenë dëshmitarë ose

viktima të kësaj dhune, këto rrethana lehtësuese nuk janë marrë parasysh nga gjykatat

përkatëse, megjithëse për këto çështje rrethanat kanë qenë vendimtare në marrjen

vendimeve për gratë e pandehura.

Dënimi i kërkuar nga prokuroria

Në rreth 42% të çështjeve me të pandehura gratë e dënuara, prokuroria ka kërkuar të

njëjtin dënim me atë që ka dhënë gjykata përkatëse e rrethit gjyqësor; në 40% të

çështjeve ka kërkuar dënim më të lartë se dënimet e dhëna nga gjykatat përkatëse,

ndërsa në rreth 18% prokurorët e çështjeve përkatëse kanë kërkuar dënime më të ulëta

~ 57 ~

se ato të dhëna nga gjykatat. Pra, tendencat flasin për dënime më të ashpra kërkuar

nga prokurorët e çështjeve krahasuar me dënimet e dhëna nga gjykatat në një pjesë të

mirë të çështjeve, ashtu sikurse ka edhe një tendencë ku vihet re se gjyqtarët kanë

mbajtur dënimet e kërkuara nga prokurorët.

Mbrojtja ligjore

Rreth 65% e grave të paraburgosura dhe të dënuara për të cilat ka të dhëna, janë

mbrojtur nga avokatë personalë në seancat e para gjyqësore. Më pas rezulton se këto

gra janë përballur me kërkesa për shuma të papërballueshme monetare nga ana e

avokatëve të tyre dhe, për rrjedhojë, më shumë se gjysma e tyre i janë kthyer

mbrojtjes ligjore përmes avokatëve të caktuar kryesisht nga gjykatat përkatëse. Rreth

35% e grave nuk kanë pasur mundësi financiare dhe janë përfaqësuar që në fillimet e

seancave gjyqësore nga avokatë të caktuar kryesisht nga gjykatat përkatëse, siç vihet

re në tabelën e mëposhtme:

Mbrojtja ligjore IP “Jordan Misja” IEVP “Ali Demi”

Pa avokat 0 çështje 0 çështje

Avokat personal 12 çështje 39 çështje

Avokat kryesisht 4 çështje 23 çështje

Nuk ka të dhëna 12 çështje 0 çështje

33% e grave të paraburgosura që kishin avokatë personalë, si përfaqësues ligjorë, nuk

ishin të kënaqura nga ky shërbim. Siç është evidentuar edhe më lart, një numër i

konsiderueshëm i grave të dënuara kanë pasur mundësinë e përfaqësimit ligjor me

avokat privat, por, nga intervistat me to, rezultoi se në më shumë se gjysmën e tyre ato

nuk e kanë përballuar këtë shërbim për arsye kryesisht të pamundësive financiare.

Pothuajse të gjitha gratë e pyetura për këtë shërbim u shprehën se kishin arsye të

ndryshme për të qenë të pakënaqura.

Gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara ngritën shqetësime të tilla, si: a) avokatët

kërkojnë shumë para; b) takimet nuk janë të rregullta; c) nuk kanë bërë pothuajse

asgjë për kujdestarinë e fëmijëve të tyre apo për zgjidhjen e problemeve ligjore me të

cilat ato janë përballur për mbajtjen e kontakteve të rregullta me fëmijët; d) nuk janë

të qarta për çka ndodh me çështjet e tyre nga ana ligjore, por edhe për një sërë

çështjesh të tjera ligjore që lidhen me faktin që ato kanë humbur lirinë, dh) avokatët

disa herë kanë qenë nën presionin e palës tjetër dhe janë tërhequr nga çështja, e) në

disa raste gratë evidentuan raste ku avokatët e tyre nuk kanë qenë në nivelin e duhur

profesional në mbrojtjen e tyre etj.

Edhe gratë që kishin avokat të caktuar kryesisht nga gjykatat ishin shumë të

pakënaqura nga ky shërbim që, sipas tyre, nuk është aspak profesional dhe se ka qenë

thjesht formal për të përfunduar procedurat gjyqësore. Ato janë shprehur në intervista

se avokatët e caktuar kryesisht nga gjykatat përkatëse i kanë parë vetëm në seancat

gjyqësore, se nuk kanë marrë takime me to paraprakisht si edhe në të shumtën

e rasteve kanë kërkuar të vendosë gjyqtari/gjyqtarët për masën e dënimit, siç

parashikohet në ligj.

~ 58 ~

2.2.4.3 Gratë përkundrejt burrave në sistemin e burgjeve

Të dhënat që paraqiten në dy tabelat më poshtë tregojnë se në çfarë lloj veprash

penale janë të përfshirë burrat e paraburgosur dhe ata të dënuar. 31% e numrit të tyre

akuzohen për veprat penale kundër pasurisë dhe në sferën ekonomike, 21.6% në

veprat penale kundër rendit dhe sigurisë publike, rreth 22% e tyre akuzohen për vepra

penale kundër jetës me dashje, rreth 2% akuzohen të kenë kryer veprën penale të

marrëdhënieve seksuale me dhunë; me rreth të njëjtën përqindje akuzohen për vepra

penale kundër moralit dhe dinjitetit dhe 20.6% akuzohen për vepra të tjera penale për

të cilat nuk jepet shpjegimi përkatës se cila konkretisht nga veprat penale përfshihet te

“të tjerat”.

Tabela nr. 2.11

Të paraburgosurit në IEVP me sektorë paraburgimi dhe IP

Institucioni

Gji

thse

j

Vje

dh

je

Vra

sje

Pla

go

sje

Mar

rëd

hën

ie s

eksu

ale

me

dh

un

ë

Vep

ra p

enal

e li

dh

ur

me

sub

stan

cat

nar

ko

tik

e

Org

aniz

ata

kri

min

ale

Mas

htr

im

Sh

fry

tëzi

m

pro

stit

uci

on

i

Të

tjer

a

“J. Misja” (B) 290 81 33 11 4 102

12 47

“M. Peza” 205 22 7 6 1 68 4

6 91

Burrel 49 15 19 1

6

8

Fushë-Krujë 32 8 7

4

13

P/Durrës 238 124 32 28 5 16

33

P/Korçë 96 28 10 8 8 21

21

P/Sarandë 39 21 3 2 1 5

7

P/Tropojë 3 1

2

P/Kukës 12

1 1

10

Lezhë 234 78 70 13 4 25

44

Peqin 156 46 30 5 3 39

7 26

Tepelenë 52 12 1

36

3

P/Vlorë 195 73 28 12 2 37

5 1 37

Rrogozhinë 161 56 37 2 5 32

2 8 19

P/Berat 64 15 9 9 1 13

1 16

P/Kavajë 19 10

2 2 3

2

Spitali i burgut 38 1 25 3

9

SHUMA 1883 591 311 102 37 408 4 7 35 388

Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve69

. Statistikat nëntor 2011

69

Po aty.

~ 59 ~

Analiza e treguesve që pasqyrojnë të dhënat për përfshirjen e burrave të dënuar në

kryerjen e veprave të ndryshme penale, nxjerr në pah se rreth 45% e tyre kanë kryer

veprat penale kundër jetës me dashje; 19.4% kanë kryer vepra penale kundër pasurisë

dhe në sferën ekonomike, 18% veprën penale kundër rendit dhe sigurisë publike,

13.6% kanë kryer vepra të tjera penale për të cilat nuk ka një informacion më të

detajuar dhe vetëm 3% janë burrat e përfshirë në veprën penale të marrëdhënieve

seksuale me dhunë.

2.2.4.3.1 Llojet e veprave penale të kryera nga të dënuarit meshkuj

në institucionet e ekzekutimeve të vendimeve penale

Tabela nr. 2.12

IEVP

Gji

thse

j

Vje

dh

je

Vra

sje

Pla

go

sje

Mar

rëd

hën

ie s

eksu

ale

me

dh

un

ë

Vep

ra p

enal

e li

dh

ur

me

sub

stan

cat

nar

ko

tik

e

Te

tjer

a

“J. Misja”

“A. Demi” (B) 86 33 4 1 2 14 32

“M. Peza” 3

1

2

Vaqar 179 49 30 6 7 62 25

Rrogozhinë 242 31 81 6 8 57 59

Lushnjë 239 28 76 8 8 86 33

Tepelenë 62 9 19 1 1 22 10

Burrel 148 46 85

4 1 11

Lezhë 423 93 202 3 11 50 64

Peqin 594 71 293 7 17 110 96

Krujë 65 5 55 3 1 1 1

Fushë - Krujë 357 83 178 23 8 45 20

Korçë 280 71 92 39 13 46 19

Kavajë 20 13 2 2 1 1 1

Durrës 35

SHUMA 2733 532 1117 99 82 495 373

Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve70

. Statistikat nëntor 2011.

Treguesit flasin për tendencën që burrat janë të përfshirë në vepra penale të dhunshme

më shumë se gratë, por edhe në rastet ku gratë janë të përfshira në vepra penale

kundër jetës me dashje, faktorët që i kanë çuar ato drejt kryerjes së krimit të

70

http: //www.dpbsh.gov.al/?fq=brenda&m=shfaqart&aid=283

~ 60 ~

dhunshëm, kanë qenë krejt të ndryshëm, siç përmendet edhe më lart në këtë kapitull.

Nga informacioni i marrë përmes intervistave të strukturuara me personelin e

institucioneve “Jordan Misja” dhe “Ali Demi”, është evidentuar se faktorët71

që i kanë

çuar gratë drejt këtyre krimeve, kanë qenë e kaluara e tyre familjare, dhuna fizike dhe

ose psikologjike nga ish-bashkëshortët, mbrojtja e fëmijëve të tyre nga kjo dhunë

sistematike etj., ndërsa burrat që janë përfshirë në këto lloje veprash penale, nuk kanë

qenë të shtyrë nga këta faktorë72

.

2.2.4.4 Gratë e dënuara në disa vende në botë - Një vështrim

i shkurtër krahasues

Siç është evidentuar edhe nga tabelat më lart, gratë vazhdojnë të përbëjnë një pjesë

shumë të vogël të popullatës në burgjet në Europë dhe në mbarë botën. Megjithatë,

vitet e fundit, në shumë vende të botës, numri i grave të dënuara në burgje jo vetëm

rritet, por disa studime ndërkombëtare të disa vendeve tregojnë se ky numër po rritet

me një ritëm më të shpejtë se ai i burrave të dënuar73

. Megjithëse gjithë studimi

bazohet në situatën për gratë e dënuara në vendit tonë, krahasuar me disa tregues të

situatës së grave të dënuara në disa vende europiane, në këtë pjesë të studimit sillen

edhe disa të dhëna me interes edhe nga mbarë bota.

Kështu për shembull, numri i grave në burgje, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës,

nga viti 1985 deri në vitin 1995 është trefishuar, ndërkohë që, për të njëjtën periudhë,

numri i burrave është dyfishuar74

. Në Angli dhe Wells numri i grave në burgje është

rritur me 33% në më shumë se një dhjetëvjeçar, ndërsa numri i burrave është rritur me

28%75

. Në periudhën 1984–2003, në Australi kishte një rritje të burrave të dënuar me

75%, ndërsa rritja e grave në burgje shënoi 209%76

. Një tendencë e ngjashme u vu re

gjatë periudhës 1994–2004 në Meksikë, Bolivi, Kolumbi, Kenia, Zelandë e Re,

Kirgistan77

dhe në një numër të konsiderueshëm të vendeve të Europës, si: Qipro,

Estoni, Finlandë, Greqi dhe Holandë, për të njëjtën periudhë kohore78

.

Sa i përket Shqipërisë, për periudhën 2005–2010 gratë dhe vajzat e dënuara kanë

pasur një rritje me rreth 90% përkundrejt rritjes me rreth 80% të burrave dhe djemve

të dënuar79

. Siç shihet, tendenca është e ngjashme me atë të vërejtur në shumë vende

në Europë dhe në botë.

71

Për faktorët që çojnë gratë drejt kryerjes së krimeve, do të flitet më gjatë në një kapitull tjetër në këtë

studim. 72

Intervistë me znj. Ingrid Balluku, përgjegjëse e kujdesit social në institucionin “Ali Demi’ dhe

znj. Elsa Trifoni, përgjegjëse e kujdesit social në institucionin “Jordan Misja”, Tiranë. 73

Bastic M. dhe Townhead L.: Gratë në burgje - një komentar i rregullave standarde minimum të

Kombeve të Bashkuara për trajtimin e të dënuarve, botim i Zyrës së Kombeve të Bashkuara Quaker,

Gjenevë, qershor 2008, f. 4. 74

Morash, M, Bynum, T.S, Koons, B.A.: Gratë e dënuara-Programimi i nevojave dhe qasjet premtuese,

botim i Institutit kombëtar të Kërkimeve në Drejtësi, gusht 1998, f. 1. 75

Trusti i reformës në burgje: Dosja me fakte për burgjet, Konferenca Bromely, dhjetor 2010, f. 4. 76

Bastick, M.: Gratë në burgje - një komentar i rregullave standarde minimum të Kombeve të Bashkuara

për trajtimin e të dënuarve, botim i Zyrës së Kombeve të Bashkuara Quaker, Gjenevë, korrik 2005, f. 3. 77

Po aty, f. 3. 78

Këshilli Quaker i punëve europiane: Gratë në burgje - një rishikim i kushteve të vendeve anëtare të

Këshillit të Europës, shkurt 2007, f. 25. 79

Të dhënat janë marrë nga vjetarët statistikorë të Ministrisë së Drejtësisë për vitet 2005-2010.

~ 61 ~

Arsyet pse përballemi me këto tendenca të ngjashme që evidentojnë faktin se numri i

grave të dënuara ka ardhur gjithnjë në rritje krahasuar me rritjen e numrit të burrave të

dënuar në shumë vende të botës, janë të ndryshme. Politikat penale të ashpra kanë

kontribuar në rritjen e numrit të grave të dënuara për vepra të lehta penale. Në disa

vende legjislacioni i ashpër kundrejt veprave penale që lidhen me substancat

narkotike, ka influencuar këtë rritje në numër të grave dhe raportin, gjithashtu në

rritje, të përmendur më lart. Gratë, duke qenë se vijnë nga ajo pjesë e shoqërisë tejet e

shpërfillur, e përjashtuar dhe e dobët ekonomikisht, janë rritur në numër si të

paraburgosura, pasi shpeshherë ato nuk kanë pasur mundësi të paguanin garanci

monetare për të shmangur paraburgimin ose për të paguar shërbime ligjore të

kualifikuara mbrojtëse80

. Në shumë vende në Europë, përfshirë edhe Shqipërinë, ka

një numër të konsiderueshëm të grave të paraburgosura dhe një raport në rritje të

grave të paraburgosura, krahasuar me burrat e paraburgosur81

, duke mos marrë

parasysh parimin e standardeve ndërkombëtare i cili thekson se ”paraburgimi duhet të

përdoret si mjet i fundit në proceset penale, duke marrë parasysh hetimet e akuzës së

ngritur për veprën e caktuar penale dhe mbrojtjen e shoqërisë dhe viktimës82

.

Të dhënat që vijnë nga raportet e vendeve europiane për veprat penale të kryera nga

gratë e burgosura, tregojnë tendencat kryesore për veprat penale më të konsumuara

nga kjo kategori e personave të dënuar me heqje lirie. Më konkretisht, shifrat flasin

për një nivel të ulët të veprave penale që lidhen me prostitucionin, të kryera nga gratë.

Niveli më i lartë shënohet në Kosovë (11%). Megjithatë, duhet theksuar se

prostitucioni është një çështje e drejtësisë penale tepër komplekse, pasi nuk ka një

qëndrim të unifikuar në Europë. Disa vende europiane e konsiderojnë prostitucionin si

veprimtari të ligjshme dhe gjithë personat e përfshirë në të paguajnë taksat përkatëse

dhe, për rrjedhojë, përfitojnë sigurime shoqërore dhe shëndetësore.

Nga të dhënat për veprën penale me dhunë fizike të kryer nga gratë vihet rese shifrat

luhaten nga 1% në Greqi në 18% në Finlandë dhe Angli dhe Wells. Kjo është një

çështje që meriton të hulumtohet. Në rastin shqiptar, gratë e përfshira në vepra penale

me dhunë kanë qenë të përfshira për arsye të së shkuarës së tyre familjare, gjendjes

ekonomike ose të detyruara të bashkëpunojnë me familjarët e tyre duke marrë përsipër

më shumë përpara gjykatës, për të “lehtësuar” familjarët e tyre83

etj.

Ka të dhëna më poshtë që tregojnë se në disa vende, si në Greqi dhe Gjeorgji, gratë

janë akuzuar/dënuar për borxhet që kanë pasur dhe që nuk i kanë shlyer dot për arsye

të pamundësisë financiare. Kjo bie ndesh me Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat

Civile dhe Politike, e cila sanksionon se “Askush nuk duhet të burgoset vetëm për

faktin se nuk ka mundësi të përmbushë një detyrim kontraktual”84

.

80

UNDOC, Versioni paraprak: Manual për gratë e dënuara dhe menaxhimi burgjeve të grave, botim i

UNDOC, shtator 2007, f. 4. 81

Po aty, f. 4. 82

Rregullat standarde minimum të KB-së për masat joruajtëse (Rregullat e Tokios), adoptuar nga

Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme 45/110 të 14 dhjetorit 1990, rregulla 6.1. 83

Ky fakt u evidentua nga intervistat me gratë e dënuara në IP-në “Jordan Misja” dhe IEVP-në

“Ali Demi”. 84

Neni 11 i konventës ndërkombëtare “Për të drejtat civile dhe politike”.

~ 62 ~

Tabela nr. 2.13

Vendi

Vep

ra p

ena

le t

ë p

asu

risë

Vep

ra p

ena

le l

idh

ur

me

sub

sta

nca

t n

ark

oti

ke

Ma

shtr

im d

he

fals

ifik

im

Vep

ra p

ena

le

me

dh

un

ë fi

zik

e

Vep

ra p

ena

le l

idh

ur

me

pro

stit

uci

on

i

Të

tjer

a v

epra

pen

ale

sek

sua

le

Vra

sje

Vep

ra p

ena

le m

oto

rik

e

Bo

rxh

e

Të

tjer

a

Armeni 9 8 34 3 5 4 8

Azerbajxhan 7 16 14 0 3 25

Bullgari 45 5 11 0 2 19 4

Kroaci 18 11 11 3 3 22 0

Qipro 5 10 5 5 5 70

Rep. Çeke 21 6 22 0 1 0 20 0 0 30

Danimarkë 9 7 23 19 3 2 17

Estoni 36 22 4 7 1 1 21 10

Finlandë 22 19 18 1 29 11

Gjeorgji 10 35 35 15 15 10 15

Gjermani* 34 19 23 9 0 1 5 3 0 6

Greqi 18 92 7 1 2 11 1 5 53

Hungari 61 0 15 12 0

Islandë 33 50 17

Irlandë 29 16 9 1 7 3 36

Kosovë 18 8 12 1 11 0 16 0 0 35

Letoni 24 38 2 1 1 18 1 16

Luksemburg 33 44 11 12

Holandë* 28 38 5 4 1 12 1 11

Norvegji 12 40 8 6 1 6 9 18

Portugali 10 71 2 0 0 8

Slloveni** 50 4 10 3 32

Suedi 23 36 8 16 2 5 5

Angli dhe Wells** 29 35 5 18 1 1 10

Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007

85. Të dhënat janë në %.

*Gjermani dhe Holandë: Prostitucioni është i ligjshëm, kështu nuk ka vepra penale për të.

** Sllovenia dhe Anglia dhe Wellsi kanë dhënë të dhëna vetëm për gratë e dënuara me burgim.

Të dhënat në tabelën e mëposhtme tregojnë veprat penale për të cilat janë burgosur, të

kryera më së shumti nga gratë:

85

Këshilli Quaker i punëve europiane: Gratë në burgje - një rishikim i kushteve të vendeve anëtare të

Këshillit të Europës, shkurt 2007, f. 28-29.

~ 63 ~

Tabela nr. 2.14

Vendi Vepra penale e kryer

më shumë

Vepra penale e dyta

e kryer më shumë

Vepra penale e treta

e kryer më shumë

Armeni Mashtrim Vrasje Vepra penale kundër

pasurisë

Azerbajxhan Vrasje Mashtrim dhe

falsifikim

Vepra penale për

substancat narkotike

Bullgari Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje Mashtrim dhe falsifikim

Kroaci Vrasje Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale për

substancat narkotike dhe

mashtrim dhe falsifikim

Qipro Të tjera Mashtrim dhe

falsifikim

Republika Çeke Të tjera Mashtrim dhe

falsifikim

Vepra penale kundër

pasurisë

Danimarkë Mashtrim dhe falsifikim Vepra penale me dhunë

fizike

Vrasje

Estoni Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale për

substancat narkotike

Vrasje

Finlandë Vrasje Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale për

substancat narkotike

Gjeorgji Kombinim i veprave

penale për substancat

narkotike dhe Mashtrim

dhe falsifikim

Kombinim i veprave

penale me dhunë fizike,

vepra penale seksuale

dhe borxhet

Kombinim i veprave

penale kundër pasurisë

dhe vrasjes

Gjermani Vepra penale kundër

pasurisë

Mashtrim dhe

falsifikim

Vepra penale për

substancat narkotike

Greqi Vepra penale për

substancat narkotike

Të tjera Kombinim i veprave

penale kundër pasurisë

dhe vrasjes

Hungari Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje Mashtrim dhe falsifikim

Islandë Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje

Irlandë Të tjera Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale për

substancat narkotike

Kosova Të tjera Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje

Letoni Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje

Holandë Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje

Norvegji Vepra penale për

substancat narkotike

Mashtrim dhe

falsifikim

Vrasje dhe vepra penale

me dhunë fizike

Portugali Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vrasje

Slloveni Vepra penale kundër

pasurisë

Të tjera Vrasje

Suedi Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale me dhunë

fizike

Angli dhe Wells Vepra penale për

substancat narkotike

Vepra penale kundër

pasurisë

Vepra penale me dhunë

fizike

Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007.

~ 64 ~

Bazuar mbi të dhënat e paraqitura më lart, evidentohet se në dhjetë vende europiane

vepra penale e kryer më së shumti nga gratë e burgosura është ajo për substancat

narkotike, në pesë vende janë veprat penale që lidhen me pasurinë. Po t’u referohemi

tri veprave penale të kryera më së shumti për secilin vend, atëherë veprat penale

kundër pasurisë radhiten të parat (këto vepra janë renditur 1, 2 dhe 3 në 16 vende

europiane), të ndjekura nga vepra penale e vrasjes (në 15 vende) dhe të fundit radhiten

veprat penale që lidhen me substancat narkotike (në 14 vende).

Vendet që kanë përqindjet më të larta të grave të burgosura për kryerjen e veprës

penale të vrasjes janë Armenia, Finlanda dhe Azerbajxhani. Siç e kemi theksuar edhe

më lart disa herë në këtë kapitull, vlen të studiohen faktorët që çojnë gratë drejt

kryerjes së krimit të dhunshëm të vrasjes. Të paktën në analizën e sjellë për rastin

shqiptar faktorët ishin të tillë që gratë ishin viktima të dhunës sistematike fizike dhe

ose psikologjike nga ish-bashkëshortët e tyre dhe, në disa raste, ato kanë mbrojtur nga

kjo dhunë fëmijët e tyre. Ishin pikërisht këta faktorë që i kanë çuar ato drejt kryerjes

së kësaj vepre penale. Veprat penale të kryera nga gratë e burgosura në Shqipëri, që

renditen të parat (40%), lidhen me vrasjet.

Të dhënat për veprat penale që lidhen me substancat narkotike është e vështirë të

analizohen, pasi ndryshon legjislacioni që i kriminalizon ato si vepra penale, zelli për

t’i ndjekur penalisht këto vepra dhe mbledhja e të dhënave86

. Sipas të dhënave të

mësipërme, Portugalia, krahasuar me vendet e tjera europiane, burgos më shumë gra

për veprat penale lidhur me substancat narkotike, me 71% të grave të dënuara, nga të

cilat 28% janë me kombësi të huaj; ndjekur nga Greqia, me 52% të grave dhe nga

Islanda, me 50% të grave. Nivele të ulëta shënojnë Republika Çeke, Bullgaria,

Hungaria dhe Sllovenia. Edhe Shqipëria ka një përqindje relativisht të vogël të grave

të burgosura për veprat penale kundër rendit dhe sigurisë publike (7.6%) ku futen

veprat penale që lidhen me substancat narkotike. Sigurisht, vihet re një tendencë në

rritje në kryerjen e këtyre veprave penale këto vitet e fundit në vendin tonë. Vlen të

theksohet se kjo çështje ia vlen të hulumtohet. Një nga gjetjet e evidentuara nga

Ministria e Brendshme britanike është se tregu i seksit mund të luajë një rol shumë të

rëndësishëm në zhvillimin e tregjeve të drogës dhe e kundërta, që të çon drejt

mendimit se gratë mund të jenë viktima të këtyre veprave penale, pasi përdoren

gjerësisht nga meshkujt si punëtore të seksit87

.

Mashtrimi dhe falsifikimi nuk janë nga veprat penale të kryera më së shumti nga gratë

e burgosura në vendet europiane, siç shihet nga të dhënat e paraqitura, ndërsa për

Shqipërinë, nga të dhënat e vjetarëve të Ministrisë së Drejtësisë, evidentohet se veprat

penale të mashtrimit dhe të falsifikimit renditen të dytat dhe të tretat përkatësisht për

nga shpeshtësia e kryerjes së tyre nga gratë e dënuara. Niveli prej 8.6% të grave të

burgosura që kanë kryer këto vepra penale mbetet për nga radhitja i treti pas veprave

86

Sipas Qendrës Europiane të Monitorimit për Drogat dhe Varësisë nga Drogat, veprat penale ndahen

në katër kategori: vepra penale psiko-farmakologjike (vepra penale të kryera nën influencën e

substancave psiko-aktive), vepra penale të detyruara nga arsye ekonomike (kryerja e veprës lidhet me

dëshirën për të financuar zakonin e konsumimit të drogave), vepra penale sistematike (vepra penale të

kryera në kuadër të biznesit të shpërndarjes dhe furnizimit me droga) dhe e fundit, vepra penale që

vijnë në shkelje të legjislacionit kundër drogave ose çështje që lidhen me to. 87

Kesteven S.: Gratë që sfidojnë, Gratë e dënuara me heqje lirie dhe çështjet e problemeve mendore,

prill 2002, f. 1.

~ 65 ~

penale të vrasjes dhe të prostitucionit, që rezultojnë të jenë kryer më së shumti nga

gratë e dënuara shqiptare. Këto vepra penale janë kryer më shumë në Gjeorgji,

Armeni, Danimarkë, Gjermani dhe Republikën Çeke. Duhen analizuar faktorët që i

çojnë gratë drejt kryerjes së këtyre veprave penale. Nga pohimet e grave të dënuara

shqiptare u evidentuan këta faktorë: gjendja ekonomike e tyre tejet e keqe,

përgjegjësitë familjare dhe kryesisht ndaj fëmijëve të tyre etj. Vlen të analizohet,

gjithashtu, nëse dënimet me burgim kanë qenë masat më të efektshme për gratë që

kanë kryer të tilla vepra penale jo të dhunshme.

Për përqindjen që zënë gratë që qëndrojnë në paraburgime në pritje të marrjes së një

vendimi nga gjykata, krahasuar me përqindjen e grave që marrin dënim me burgim,

është folur më lart në këtë kapitull.

Gjithashtu, vlen të analizohen edhe të dhënat që lidhen me gjatësinë e dënimeve me

burgim për gratë në vende të ndryshme të Europës. Nga tabela më poshtë dhe grafikët

për disa vende, përfshirë edhe Shqipërinë, tregojnë qartë tendencat se mesatarja e

gjatësisë së dënimit lëviz nga pak muaj në 7 vjet. P.sh., siç evidentohet nga grafiku

nr. 2.8 më poshtë, në burgjet gjermane 33% e grave të dënuara qëndrojnë më pak se 6

muaj, ndërkohë që në Azerbajxhan vetëm 7% e grave të dënuara qëndrojnë më pak se

2 vjet, siç tregohet në grafikun nr. 2.6 më poshtë dhe, në burgjet shqiptare, sipas

grafikut nr. 2.9, vetëm 8% e grave të dënuara qëndrojnë më pak se 2 vjet.

Në qoftë se në Gjermani vetëm 1% e grave të dënuara qëndrojnë 10-15 vjet në

institucion të mbyllur penal, në Bullgari janë 19% e grave që qëndrojnë mbi 10 vjet në

burg, në Azerbajxhan gratë që qëndrojnë më shumë se 12 vjet në burg, përbëjnë 8%,

ndërsa në Shqipëri 64.5% e grave qëndrojnë nga 10 – 25 vjet në burg. Fakti që ka një

numër kaq të madh të grave që qëndrojnë për një kohë shumë të gjatë në një

institucion të mbyllur është fenomen tejet shqetësues, pasi ka pasoja negative duke

filluar me institucionalizimin e grave të dënuara që bëhet më i gjatë dhe riintegrimin e

grave në shoqëri që bëhet tejet i vështirë pas një shkëputjeje kaq të madhe nga

shoqëria. Rifillimi i jetës për të gjetur një vend banimi, gjetja e një pune, rivendosja e

marrëdhënieve me fëmijët, familjarët dhe shoqërinë etj. bëhen tejet të vështira pas kaq

kohësh qëndrim në burg.

Tabela nr. 2.15

Vendi Mesatarja e gjatësisë së dënimit të grave

Armeni 7 vjet

Azerbajxhan Shiko grafikun nr. 5 poshtë

Bullgari Shiko grafikun nr. 6 poshtë

Republika Çeke 3.8 vjet

Danimarkë* 0.3 vjet

Estoni 4.0 vjet

Finlandë 0.7 vjet

Gjermani Shiko grafikun nr. 7 poshtë

Greqi 3.3 vjet

Islandë 3.4 vjet

Itali 4.5 vjet

Kosovë 5.1 vjet

Luksemburg 3.9 vjet

~ 66 ~

Vendi Mesatarja e gjatësisë së dënimit të grave

Holandë 2.1 vjet

Norvegji 0.3 vjet

Portugali** 6 vjet

Slloveni 2.3 vjet

Shqipëri Shiko grafikun nr. 8 poshtë

Angli dhe Wells Për të gjitha gjatësitë e dënimeve përveç dënimit të përjetshëm: 12.6 muaj

Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007. *Danimarka: 2.3-4.4 muaj ose një mesatare prej 3.4 muaj

**Portugalia: 3-9 vjet.

7%

45%40%

8%

Gjatësia e dënimeve të grave të dënuara

në Azerbajxhan, në mars 2005

deri ne dy vjet

2-7 vjet

8-12 vjet

12 vjet +

Grafiku nr. 2.6 Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007.

42%

21%

18%

19%

Gjatësia e dënimeve për gratë

e dënuara në Bullgari, në mars 2005

deri ne 3 vjet

3-5 vjet

5-10 vjet

10 vjet +

Grafiku nr. 2.7

Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007.

~ 67 ~

2%

12%

19%

13%11%

16%

18%

5% 1% 3%

Gjatësia e dënimeve të grave të dënuara në Gjermani, në mars 2004

deri 1 muaj

1-3 muaj

3-6 muaj

6-9 muaj

9-12 muaj

1-2 vjet

2-5 vjet

5-10 vjet

10-15 vjet

Te perjetshem

Grafiku nr. 2.8 Burimi: Këshilli Quaker i punëve europiane, shkurt 2007.

8%9.60%

17.70%

64.50%

0%

Gjatësia e dënimeve të grave të dënuara në Shqipëri, në

shtator 2011

deri 2 vjet

2-5 vjet

5-10 vjet

10-25 vjet

Te perjetshem

Grafiku nr. 2.9

Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve, Tiranë.

Sa i takon profilit të grave të dënuara me heqje lirie në disa vende të Europës, si

Hungari, Gjermani, Spanjë, Angli dhe Wells dhe Itali88

, do të ndalemi shumë shkurt

në këtë pjesë të punimit, pasi tezat e përjashtimit social te gratë e dënuara do të

paraqiten në një kapitull të veçantë. Shtjellimi i këtyre tezave do të përfshijë të dhëna

të hollësishme që do të përfshijnë edhe tregues që lidhen me gjendjen ekonomike,

88

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005.

~ 68 ~

arsimimin, problemet e ndryshme dhe ato specifike për gratë, përgjegjësitë e tyre

familjare etj. Ndaj dhe në këtë pjesë të punimit do të përmenden vetëm tendencat

kryesore që tregojnë disa ngjashmëri lidhur me profilin e grave në këto vende europiane.

Më konkretisht, mosha e grave në institucionet penale në disa vende europiane ku

janë bërë studime paralele89

, si në Gjermani, Hungari, Itali, Francë, Angli dhe Wells

dhe Spanjë, është relativisht e re, megjithëse përqindja e të miturave90

në popullatën e

grave është tejet e vogël. Më konkretisht, në Francë ato përbëjnë 1%, në Hungari dhe

Gjermani 2%, ndërsa në Angli dhe Wells, më pak se 3%91

. Edhe për Shqipërinë, mes

popullatës së grave, në shtator 2011, nuk ka pasur të mitura.

Në të gjitha këto vende europiane gratë deri 30 vjeç përbëjnë më shumë se 1/4 e gjithë

popullatës së grave të dënuara me heqje lirie. Kështu, gratë nga 19-29 vjeç përbëjnë:

50% në Angli dhe Wells, 42% në Francë, 32% në Gjermani, 31% në Hungari dhe

29% në Itali. Për këto tri vendet e fundit ka më shumë gra që i takojnë grup-moshës

nga 30-39 vjeç, ashtu sikurse është e konsiderueshme përqindja e grave mbi 40 vjeç.

Në Gjermani ato përbëjnë 33%, në Itali 35%, në Hungari 37%, në Angli dhe Wells ato

përbëjnë 18%, ndërsa në Francë 29%. Megjithatë, në të gjitha këto vende 60% e grave

të dënuara me burgim janë nën 40 vjeç, pra popullata në burgje në këto vende është

relativisht e re.

Në rastin e Shqipërisë, siç është paraqitur edhe më lart, shifrat evidentojnë se shumica

e grave të paraburgosura dhe ato të dënuara u përkasin grup-moshave 35-45 vjeç

(45% e të dënuarave dhe 35.7% e të paraburgosurave), 45-55 vjeç (20.9% e të

dënuarave dhe 21.4% e të paraburgosurave) dhe 25-35 vjeç (14.5% e të dënuarave dhe

21.4% e të paraburgosurave). Pra grup-mosha 35-45 vjeç është nga grup-moshat më të

rëndësishme, e ndjekur kjo nga grup-mosha 45-55 vjeç. Ky tregues evidenton se

tendenca e grave të paraburgosura dhe të dënuara në Shqipëri është mosha e pjekur

drejt moshës së tretë, tendencë kjo e ndryshme nga ajo e paraqitur nga vendet

europiane të lartpërmendura.

Pothuajse të gjitha gratë e intervistuara në institucionet e mbyllura penale në këto

vende europiane evidentuan statusin e dobët ekonomik përpara paraburgosjes së tyre.

Niveli i ulët i arsimimit të tyre në të gjitha institucionet e mbyllura penale në këto

vende europiane ishte një tjetër ngjashmëri qartësisht e evidentuar. Një nga problemet

me të cilat përballen pjesa më e madhe e grave të burgosura në këto vende ishin

problemet e përdorimit të lëndëve narkotike dhe një pjesë e mirë e tyre ishin burgosur

për arsye se kishin konsumuar ose/dhe trafikuar substanca narkotike. Kjo tendencë

përforcohet edhe nga të dhënat e paraqitura në tabelat më lart. Bazuar mbi të dhënat

për gratë e burgosura shqiptare, kjo nuk ishte tendencë, megjithëse, sipas të dhënave

të paraqitura për vendin tonë, del qartë që numri i grave që janë akuzuar apo dënuar

për vepra penale për substancat narkotike, ka ardhur duke u rritur, sidomos vitet e fundit.

Edhe nga intervistat e grave të burgosura në vendet europiane u evidentua se, në

shumicën e rasteve, ato kishin përjetuar përvoja të dhunës në familje ose dhunë

89

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005, f.17. 90

Vajzat deri në moshën 18 vjeç dhe në Hungari 19 vjeç. 91

Nuk ka të dhëna për Italinë dhe Spanjën.

~ 69 ~

seksuale. Ndërsa e para është një tendencë e vënë re edhe te gratë e burgosura në

vendin tonë, e dyta, që është shumë e përhapur mes grave të burgosura në Europë, nuk

është evidentuar si tendencë mes grave në Shqipëri. Edhe te gratë e burgosura në

vendet europiane është evidentuar se një pjesë e mirë e tyre kishin përgjegjësi

familjare të ndryshme dhe, së pari, përgjegjësi ndaj fëmijëve të tyre, e cila është

përcaktuar nga vetë gratë, si gjëja më e rëndësishme në jetët e tyre92

.

2.2.5 Disa përfundime dhe sugjerime për politikën penale

për gratë që kanë shkelur ligjin

Siç është parashtruar edhe më lart, numri në rritje i grave të dënuara në Europë e në

botë, si edhe në Shqipëri, shtron nevojën e rishikimit të politikave dhe të praktikave

që ndiqen për gratë në konflikt me ligjin. Burgosja e grave ka ndikim negativ jo vetëm

për vetë gratë, por më së shumti për fëmijët e tyre.

Krahasuar me burrat e dënuar, gratë kryejnë vepra penale si rrjedhojë e dhunës

sistematike fizike dhe ose psikologjike si edhe në mbrojtje të fëmijëve të tyre nga kjo

dhunë në familje e ushtruar kryesisht nga ish-bashkëshortët e tyre. Në pjesën më të

madhe ato nuk kryejnë vepra penale të dhunshme. Veprat penale të cilat kryen shpesh

nga gratë, të tilla si mashtrimet dhe ose falsifikimet, janë quajtur ndryshe si vepra

penale të varfërisë93

. Një pjesë e konsiderueshme e grave dënohen për kryerjen e

veprave penale kundër moralit dhe dinjitetit që në të shumtën e rasteve detyrohen nga

kushtet tejet të vështira ekonomike dhe familjare. Dhe, për më tepër, politikat

ndëshkuese të drejtësisë penale, shoqëruar këto me statusin jofavorizues ekonomik të

grave, kanë çuar në rritjen e numrit të grave të mbajtura në paraburgim në shumë

vende të botës, ashtu si edhe në vendin tonë. Vlen të theksohet se nga të dhënat në

këtë kapitull del qartë se pjesa më e madhe e grave në konflikt me ligjin nuk përbëjnë

rrezik për shoqërinë. Shumë nga këto gra kanë përjetuar diskriminim të drejtpërdrejtë

dhe shpeshherë edhe diskriminim të shumëfishtë, siç edhe u pa nga të dhënat për

gjendjen e tyre ekonomike dhe nga përvojat e tyre me përballjen me dhunën

sistematike familjare94

etj.

Duhen marrë parasysh faktet e parashtruara më sipër, profili i grave në konflikt me

ligjin, përgjegjësitë e tyre prindërore dhe ato familjare, si edhe fakti se burgosja ka

vetëm efekte negative te këto gra në rikthimin e tyre në shoqëri, në hartimin e një

politike penale më fleksibël dhe të ndjeshme ndaj këtyre faktorëve. Një politikë e tillë

penale duhet të sigurojë që ndaj grave nuk përdoret burgosja, si masë e parë, por si e

fundit dhe vetëm në rastet e domosdoshme kur ato përbëjnë rrezikshmëri të madhe për

shoqërinë. Duke i mbajtur gratë jashtë burgjeve, kur burgimi i tyre nuk është masë e

domosdoshme, fëmijët nuk përjetojnë efektet negative të burgosjes së nënave të tyre,

përfshirë këtu edhe institucionalizimin e tyre.

Në përputhje me Tërësinë e rregullave minimum “Për masat jo me arrest”, rregulla 6,

të dyshuarat femra, të cilat nuk përbëjnë rrezikshmëri për shoqërinë, nuk duhet të

92

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005, f. 26. 93

Zyra e Kombeve të Bashkuara për Drogat dhe Krimet: Manual për drejtuesit e burgjeve dhe

politikëbërësit për gratë dhe burgosja, Nju-Jork, 2008, f. 82. 94

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e së drejtës dhe politikës evropiane të burgut, Nju-Jork:

Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 183-184.

~ 70 ~

mbahen në paraburgim, përveç rasteve të rrethanave të veçanta. Autoritetet

përgjegjëse duhet të përdorin me efektivitet masat e tjera shtrënguese ndaj grave të

pandehura, të parashikuara si alternativë për mbajtjen në arrest me burg në Kodin e

procedurës penale shqiptare. Profesionistët e administrimit të drejtësisë penale, si

policia gjyqësore, prokurorët, gjyqtarët, duhet të kenë në dispozicion masa të ndryshme

të cilat bëjnë të mundur devijimin nga procesi i ndjekjes penale, si: ndërmjetësim mes

të pandehurit dhe viktimës, urdhër për shërbim në komunitet, konferencë familjare në

grup, masa të tjera të drejtësisë restauruese95

etj. Gjithashtu, profesionistët duhet të

trajnohen në mënyrë të vazhdueshme për të rritur ndjeshmërinë gjinore në rastet kur e

pandehura është grua, për të përdorur në mënyrë më efektive masat që parashikohen

në legjislacionin vendës për të pasur si qëllim që, në rastet kur e pandehura nuk

përbën rrezikshmëri për shoqërinë, të devijojnë vendosjen e këtyre grave në

institucionin e paraburgimit duke i dhënë masën shtrënguese të arrestit me burg.

Në studimin e Këshillit Quaker të punëve europiane, (shkurt 2007) “Gratë në burgje”,

një rishikim i kushteve të vendeve anëtare të Këshillit të Europës, thuhet se mund të

ketë përfitime nga organizimi i konferencave familjare në grup ose nga përdorimi i

masave të tjera, si dënimi në qark96

. Pjesa më e madhe e grave të pandehura janë nëna

me fëmijë nën moshën 16 vjeç dhe nëna është prindi kryesor që kujdeset për fëmijët.

Duke realizuar takimin e viktimave, grave të pandehura, familjeve të tyre dhe

komunitetit për të arritur së bashku në vendime mbi atë çka është më e mirë për

riparimin e dëmit, realizimin e riintegrimit të të pandehurave në shoqëri si dhe

mbështetjen që duhet t’u jepet fëmijëve, arrihet të zvogëlohen rastet e grave në

konflikt me ligjin dhe të ulet mundësia që fëmijët e këtyre nënave t’i kthehen rrugës

së krimit”97

.

Siç është parashtruar edhe më lart në këtë kapitull, numri i grave të cilat vihen në

mbikëqyrje të shërbimit të provës, mbetet ende i vogël. Inkurajohen gjyqtarët që ndaj

grave të cilat nuk përbëjnë rrezikshmëri për shoqërinë dhe që kanë përgjegjësi

prindërore ose familjare, të zbatojnë sa më shumë alternativat e dënimit me burgim, të

parashikuara në Kodin penal.

Meqenëse një pjesë e mirë e grave në konflikt me ligjin vuajnë nga trauma të dhunës

sistematike në familje dhe ose nga çrregullime mendore të ndryshme, inkurajohen

autoritetet e administrimit të drejtësisë penale që një mënyrë efektive e shmangies së

tyre nga ndëshkimi me burgim dhe drejtimi te programet e përshtatshme të trajtimit të

cilat do të adresonin pikërisht këto nevoja, do të ishte më efektive sesa vendosja e tyre

në mjediset e institucioneve të mbyllura penale.

Duke marrë parasysh pozitat e dobëta të grave në sistemin e drejtësisë penale,

autoritetet përkatëse shtetërore duhet të garantojnë aksesin e mbrojtësit ligjor falas që

në momentin e ndalim/arrestimit të tyre. Pothuajse të gjitha gratë e intervistuara në

institucionet penale pohuan se nuk kishin dijeni për të drejtën e pasjes së një mbrojtësi

95

Zyra e Kombeve të Bashkuara për Drogat dhe Krimet: Manual për drejtuesit e burgjeve dhe

politikëbërësit për gratë dhe burgosjen”, Nju-Jork, 2008, f. 83-84. 96

Kjo masë përfshin të pandehurën, familjen, viktimën, komunitetin etj. në gjetjen e një rruge më të

përshtatshme për kompensimin e dëmit të krijuar. 97

Këshilli Quaker i punëve evropiane: Gratë në burgje- një rishikim i kushteve të vendeve anëtare të

Këshillit të Europës, 2007, f. 8.

~ 71 ~

ligjor që në momentet e para të ndalimit ose të arrestimit të tyre. Edhe kur disa prej

tyre e dinin këtë të drejtë dhe kishin kërkuar një të tillë, kjo nuk u ishte mundësuar

nga autoritet policore. Në pjesën më të madhe të rasteve ato janë takuar me një

mbrojtës ligjor vetëm në seancën e vlerësimit të masës së arrestit në gjykatat

përkatëse. Duke marrë parasysh rëndësinë e marrjes së pohimeve nga gratë e

pandehura në komisariatet e policisë në procesin e marrjes së vendimit të masës së

sigurisë dhe për më shumë në marrjen e një vendimi të gjykatës për çështjet përkatëse,

për gratë është domosdoshmëri garancia ligjore, pasja e një mbrojtësi ligjor që në

momentet e para të ndalim/arrestimit të tyre dhe për ato gra që e kanë të pamundur

financiarisht një mbrojtës ligjor privat, të garantohet shërbimi ligjor falas. Shpeshherë,

gratë e intervistuara, siç është parë edhe nga të dhënat më sipër në këtë kapitull, janë

ankuar për cilësinë e shërbimit avokator në përgjithësi dhe në veçanti për shërbimin

ligjor falas. Ky fakt meriton vëmendje të veçantë nga autoritetet përkatëse shtetërore

(komisioni i ndihmës ligjore falas, këshilli drejtues i dhomës së avokatëve etj.) dhe

marrjen e masave eficiente jo vetëm për garantimin e shërbimit ligjor falas që në

momentet e para të ndalimit dhe arrestimit, por edhe për garancinë e një shërbimi sa

më profesional ligjor për gratë në konflikt me ligjin.

Mbetet shqetësues fakti i evidentuar nga intervistat me gratë e dënuara në burgjet

shqiptare që ato qëndrojnë në institucionin e paraburgimit mesatarisht 22.3 muaj deri

në marrjen e vendimit të formës së prerë nga gjykatat përkatëse. Inkurajohet sistemi

gjyqësor të reflektojë dhe të analizojë shpejtësinë, efektivitetin e dhënies së drejtësisë

me të pandehurat gra dhe pasojat e mbajtjes së tyre për një kohë kaq të gjatë në

paraburgim.

Sa u takon rasteve kur gratë kanë kryer krime të vrasjes së ish-bashkëshortëve të tyre,

të cilat zinin 40% të të gjitha rasteve ku kanë qenë gratë konsumuese të veprave

penale, inkurajohen gjyqtarët që, gjatë marrjes së vendimit ndaj këtyre grave, të

konsiderojnë si rrethanë lehtësuese faktin që ato kanë qenë sistematikisht të dhunuara

fizikisht, psikologjikisht dhe/ose seksualisht në rrethanat kur kanë kryer vepra penale

të dhunshme. Kodi penal i RSH-së lë hapësira të mjaftueshme për të bërë të mundur

këtë, ndaj mbetet zbatimi i efektshëm i dispozitave ligjore përkatëse.

Fakti që një përqindje e konsiderueshme e grave të dënuara në Shqipëri (64.5%)

qëndrojnë nga 10-25 vjet në burg është tejet shqetësues për sa i takon rikthimit të

grave në shoqëri. Ashtu siç është thënë edhe më lart, një qëndrim kaq i gjatë në

institucionin e mbyllur penal ndikon negativisht si edhe e bën tepër të vështirë

rifillimin e jetës së një gruaje të dënuar në komunitet, ndaj dhe autoritetet e

administrimit të drejtësisë penale duhet ta mbajnë parasysh këtë fakt, sidomos për ato

vepra penale kur gratë kanë kryer veprën penale të vrasjes së ish-bashkëshortëve të

tyre.

E fundit, por jo më pak e rëndësishme, duke marrë parasysh se një numër fare i vogël

i grave të dënuara kanë përfituar nga lirimi me kusht për periudhën 2009–2011,

sugjerohet të rishikohet dispozita 64 e Kodit penal shqiptar për të ardhur në përputhje

me rekomandimin (2003) 22. Më konkretisht, duke ua ofruar mundësinë e lirimin me

kusht të gjithë të dënuarve, duke hequr kështu shprehjen “vetëm në rastet e veçanta”,

pasi rekomandimi (2003) 22, në pikën 23 të tij, parashikon se lirimi me kusht mund të

shtyhet ose të refuzohet vetëm në rastet e jashtëzakonshme. Për më tepër, sugjerohet

~ 72 ~

të ndryshohen afatet kufij, të parashikuara në Kodin penal, sidomos për veprat penale

të kryera nga gratë, duke marrë parasysh natyrën dhe shkaqet që i kanë çuar ato drejt

kryerjes së veprave penale të dhunshme. Periudha prej ¾ e kryerjes së dënimit përpara

se të kërkohet lirimi me kusht është shumë e gjatë dhe nuk i shërben qëllimit që duhet

të realizojë lirimi me kusht, si mënyrë transicioni për në jetën e lirë. Gjithashtu, duhen

rishikuar kriteret që duhen plotësuar nga gratë e dënuara, mungesa e të cilave bëhet

pengesë për përftimin e lirimit me kusht ose bëhet shkak për shtyrjen e një vendimi të

tillë.

~ 73 ~

3.1 Çështjet e trajtuara në këtë kapitull

Burgu, si institucion, nuk tërheq vëmendjen e gjerë të publikut në zhvillimet normale

të shoqërisë. Politikanët, media dhe publiku i gjerë ndërgjegjësohen për burgjet vetëm

atëherë kur ka probleme, p.sh., kur ndodh arratisja e ndonjë të dënuari ose kur ka

ndonjë incident të rëndë në burgje. Megjithëse në përgjithësi mungon interesi dhe

vëmendja e publikut të gjerë për atë çka ndodh në burgje, sistemi i burgjeve në vend

ka pësuar ndryshime thelbësore këta 22 vjet të periudhës së ndryshimeve demokratike.

P.sh., sot burgjet nuk konceptohen më si institucione ndëshkimi, por si institucione

publike në shërbim të shoqërisë, nga njëra anë, për ta mbrojtur shoqërinë nga personat

që shkelin ligjin dhe, nga ana tjetër, për të rehabilituar personat e dënuar me heqje

lirie dhe për t’i kthyer ata në shoqëri si qytetarë më të mirë nëpërmjet një trajtimi

human dhe me dinjitet. Pra, duke filluar që nga misioni që kanë burgjet në shoqëri,

filozofia që i udhëheq ato, mënyra si funksionojnë këto institucione në ditët tona ka

ndryshuar plotësisht krahasuar me fillimet e viteve të ndryshimeve demokratike në vend.

Presioni gjithnjë në rritje mbi sistemin e burgjeve si edhe artikulimi i problemeve dhe

i sfidave me të cilat përballet ky sistem në Shqipëri kanë qenë në vëmendjen e

vazhdueshme të raporteve dhe komenteve të bëra nga organizma ndërkombëtarë dhe

organizata vendëse që në misionin e tyre kanë mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Një

nga fushat prioritare të raportit të progresit që Komisioni Europian (KE) bën publik

për çdo vit për Shqipërinë, është edhe sistemi i burgjeve98

dhe respektimi i të drejtave

të personave të dënuar me heqje lirie dhe trajtimi që u bëhet atyre nga administrata e

burgjeve. Prioriteti i dymbëdhjetë i Opinionit të KE-së për kërkesën e Shqipërisë për

anëtarësim në Bashkimin Europian99

përqendrohet te marrja e masave shtesë nga

autoritetet përkatëse shtetërore për përmirësimin e trajtimit të të ndaluarve dhe të

dënuarve si edhe për ndjekjen e rasteve të keqtrajtimeve të raportuara nëpërmjet

98

Gjatë gjithë punimit termi “sistemi i burgjeve” përfshin të gjitha institucionet penale vendore të

paraburgimeve dhe burgjeve duke mos përfshirë këtu komisariatet e policisë. Kur në punim përdoret termi

“burg” përfshin edhe institucionet e paraburgimit. Ndërsa termat “persona të dënuar me heqje lirie” dhe “i

burgosur” nënkuptojnë personat e paraburgosur dhe të dënuar. Termi “gra të dënuara” nënkupton gratë e

paraburgosura dhe ato të dënuara. 99

Opinioni i KE-së për kërkesën e Shqipërisë për anëtarësim në Bashkimin Europian, datë 9.11.2010,

parashtron 12 rekomandime prioritare që Shqipëria duhet t’i plotësojë përpara marrjes së statusit

“kandidat”.

~ 74 ~

gjykatës dhe vënia e personave fajtorë para përgjegjësisë ligjore. Pjesë e këtij prioriteti

është edhe përmbushja e rekomandimeve të Avokatit të Popullit në këtë fushë.

Hulumtime shkencore në arenën ndërkombëtare për natyrën dhe objektivat e dënimeve

me burgim nga këndvështrimi ligjor, gjyqësor dhe social janë të shumta100

, ashtu

sikurse janë edhe disa studime që kanë të bëjnë me mënyrën si duhet të drejtohen

institucionet penale101

dhe cili është roli i personelit të këtyre institucioneve102

. Ndërsa

studimet e mirëfillta shkencore për dinamikën e ndryshimeve në kontekstin e

institucioneve penale mbeten të pakta në numër103

. Në Shqipëri hulumtimet shkencore

për çështje të ndryshme që lidhen me sistemin e burgjeve, përgjithësisht kanë munguar.

Duke marrë parasysh sa më lart, ky kapitull ofron një vështrim historik të zhvillimeve:

në sistemin e burgjeve shqiptare nëpërmjet analizës së misionit dhe përgjegjësive të

këtyre institucioneve; në mënyrën e menaxhimit, të organizimit dhe funksionimit të

tyre, të arkitekturës; në mënyrën e trajtimit të të paraburgosurve/të dënuarve në

kujdesin e tyre si edhe në kuptimin e të drejtave të këtyre personave në përgjegjësinë e

tyre. Ky kapitull do të mundësojë për të kuptuar veçoritë e zhvillimeve të sistemit të

burgjeve shqiptare të nevojshme për të krijuar kështu shtratin/kontekstin e duhur për

analizat dhe kuptueshmërinë e drejtë të çështjeve të trajtuara në këtë fushë për rastin e

Shqipërisë.

3.2 Vështrim i shkurtër historik mbi zhvillimet kryesore

në sistemin e burgjeve shqiptare

Që nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar e deri më sot kanë kaluar 100 vjet dhe gjatë

kësaj periudhe ka pasur zhvillime të shumta politike, shoqërore dhe ekonomike

brenda dhe jashtë vendit, të cilat kanë pasur ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimet

ligjore dhe më gjerë në themelimin dhe zhvillimin e sistemit të drejtësisë në

përgjithësi dhe atij penal në veçanti.

Për të pasqyruar më në detaje karakteristikat kryesore të zhvillimeve ligjore,

institucionale dhe zbatimin e legjislacionit në praktikë kryesisht në fushën e sistemit

të burgjeve gjatë këtyre viteve është bërë një ndarje në tri periudha kohore:

1912–1944; 1945–1990 dhe 1991–2011.

3.2.1 Zhvillimet ligjore, infrastrukturore dhe ato të trajtimit të personave

të dënuar me heqje lirie gjatë periudhës 1912–1944

Me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, Qeveria e Përkohshme e Vlorës u përball me

sfida të ndryshme të hedhjes së bazave të qëndrueshme të shtetit të ri ligjor dhe, midis

të tjerash, edhe në përcaktimin e politikave në luftën kundër kriminalitetit në kohën

100

Van Zyl Smit D. dhe Dünkel F.: Dënimi me burgim sot dhe nesër – këndvështrimi ndërkombëtar për

të drejtat e të dënuarve dhe kushtet në burgje, Hagë: E drejta ndërkombëtare Kluwer, 2001. 101

Sparks, R.; F, Bottoms A.; Hay W.: Burgjet dhe problemi i rendit, Oksford: Shtypi Klarendon, 1996. 102

Lombardo, L.X.: Rojat e burgosur: Punonjësit e burgjeve gjatë punës, Nju-Jork, Elsevier, 1989.

Liebling A. dhe Price, D.: Punonjësi i burgut, Lejhill: Revista e shërbimit të burgjeve, 2001. 103

Coyle, A.: Drejtimi i burgjeve në kohë ndryshimesh, Londër: Qendra Ndërkombëtare e Studimeve

në Burgje, 2002.

~ 75 ~

kur në vend sundonte pasiguria, kaosi dhe krimi. Gjatë kësaj periudhe të vështirë

politike në vend, Kuvendi i Vlorës u detyrua që në fushën penale të linte në fuqi

Kodin penal osman të vitit 1858 me shtesat e ndryshimet e 27 majit të vitit 1909 dhe

Kodin procedurës penale të vitit 1879 deri në hartimin e ligjeve të reja të shtetit

shqiptar. Meritë e madhe e Qeverisë së Vlorës dhe e Kuvendit ishte se në një kohë të

shkurtër filluan të krijojnë e të zhvillojnë sistemin e ri të drejtësisë penale, me

miratimin, më 10 maj 1913, të Kanunit të Zhurisë104

i cili shënoi fillimet e zbatimit të

politikës penale dhe të procedurës penale në vend105

. Me këtë akt përcaktohej nocioni

i veprës penale, organizimi dhe kompetencat e sistemit të gjykatave për gjykimin e

çështjeve penale e civile dhe parashikohej procedura e gjykimit me juri për krimet e

rënda, e cila u zbatua vetëm një herë në gjykatën e Elbasanit106

.

Burgjet shqiptare, pas shkëputjes nga sundimi turk, trashëguan bazën ligjore107

,

format dhe metodat e drejtimit të burgjeve dhe infrastrukturën e mjerueshme me

mjedise të papërshtatshme që nuk garantonin sigurinë, kushtet higjieno-sanitare,

trajtimin njerëzor dhe me dinjitet dhe mundësi për risocializimin e të dënuarve.

Burgjet më të rëndësishme që u trashëguan nga sundimi turk, ishin burgu i Shkodrës,

Gjirokastrës, Korçës, Elbasanit dhe burgje të tjera të cilat ishin në çdo qendër

prefekture. Shumica e tyre ishin thuajse të shkatërruara, kështu një pjesë e madhe e të

dënuarve mbahej në shtëpi private, të marra me qira nga shteti. Në një raport për

burgun e Tiranës që Ministria e Drejtësisë i bën Ministrisë së Brendshme, më

17.9.1921, midis të tjerave shkruhet: "… Në tri dhoma që ka burgu, me shtrëngim të

madh ishin 67 vetë. 70 të burgosur flinin përjashta në oborr e disa nën strehë. Në këtë

mënyrë rrojtje i duket njeriut si me qenë dënuar me vdekje me mundim. …Kjo është

despotizëm, një sjellje kundër jetës njerëzore"108

.

Siç përmendet edhe më lart, gjatë kohës që qeverisi Qeveria e Përkohshme e Vlorës,

drejtimi dhe organizimi i sistemit të burgjeve është rregulluar me aktet ligjore të

trashëguara nga regjimi turk. Kjo shpjegohet kryesisht me situatën aspak të

qëndrueshme politike në vend, po të kujtojmë që qysh nga Shpallja e Pavarësisë së

shtetit shqiptar, më 1912-n, u bënë përpjekje për organizimin e shtetit të ri shqiptar

dhe institucioneve të tij legjitime, por këto përpjekje hasën në vështirësi. Së pari,

Shqipëria u ndodh përballë pushtimit të ushtrive të shteteve shoviniste fqinje, që

kërkonin të realizonin pretendimet e tyre territoriale në kurriz të vendit tonë. Së dyti,

krerët më me influencë të asaj kohe, si Esat Pashë Toptani, nuk bashkëpunuan me

qeverinë e Vlorës dhe e penguan përhapjen e influencës së saj në Shqipërinë e Mesme

dhe të Veriut.

104

Kanuni i Zhurisë, botuar në gazetën “Përlindja e shqipnies”, vëll. 1, Vlorë, 13-14 dhe 15 shkurt

1914. 105

Anastasi, A.: Kanuni i Zhurisë, Tiranë, “Studime juridike”, 2001, nr. 1, f. 73-81. 106

Elezi, I.: Vështrim i shkurtër historik i drejtësisë penale në Shqipëri dhe sfidat para saj, Tiranë,

revista juridike shkencore “Justiniani I”, nr. 1. 2009, f. 8. 107

Ligji penal i 28 prillit 1910, në disa dispozita të tij rregullonte administrimin e burgjeve (nenet

131-149). 108

Sufaj, F.: Reformimi i sistemit të paraburgimit në Shqipëri në raport me standardet e Bashkimit

Europian, Tiranë: Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009, f. 2.

~ 76 ~

Kryengritja fshatare në Shqipërinë e Mesme dhe fillimi i Luftës së Parë Botërore

ndërprenë sundimin e princ Vidit. Në vitin 1915 pothuajse në të gjitha territoret e

vendit tonë ishin vendosur trupat pushtuese të shteteve fqinje. Me shkallëzimin e

veprimeve luftarake midis vendeve ndërluftuese, në territoret e vendit tonë u

vendosën trupat austro-hungareze, franceze, italiane dhe bullgare, duke e kthyer tërë

vendin në një zonë të pushtuar.

Gjatë periudhës së Luftës Parë Botërore, shtetet pushtuese, si Austro-Hungaria,

Franca, Italia, morën në duar administrimin e vendit dhe, për rrjedhojë, u përpoqën të

bëjnë zëvendësimin e akteve ligjore në fuqi edhe për administrimin e burgjeve, por

periudha e pamjaftueshme bëri që të mos realizohej një reformim i mirëfilltë i kuadrit

ligjor për sistemin e burgjeve të asaj kohe109

. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit,

gjatë periudhës që veproi në Shqipëri dhe, më pas, përfaqësues të shteteve pushtuese,

krahas përpjekjeve për reformim të legjislacionit penal, kanë ndjekur edhe problemin

e trajtimit të të dënuarve, kujdesin për ta, strehimin e tyre etj.110

. Nga shqyrtimi i

dokumenteve arkivore të kësaj periudhe konstatohen disa urdhëresa të komandës

austriake, në të cilat përcaktohet dieta ditore për çdo të dënuar. Në këto akte ishte e

parashikuar edhe e drejta e të dënuarve për të bërë blerje me mjetet e tyre financiare.

Bazuar në informacionin arkivor, mësohet se, krahas shfrytëzimit të burgjeve që

dispononte Shqipëria në atë periudhë, forcat pushtuese kishin dërguar një kontingjent

të të dënuarve jashtë vendit, në ish-kolonitë e tyre111

.

Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore, çlirimin e Vlorës nga pushtuesit italianë si

dhe tërheqjen e forcave serbe nga zonat verilindore, forcat politike të kohës, krahas

luftës diplomatike për mbrojtjen e pavarësisë së vendit, u përqendruan në krijimin dhe

konsolidimin e institucioneve të shtetit, bazat e të cilit u hodhën me Kongresin e

Lushnjës, më 1920-ën, kohë kur u krijuan organet e larta të pushtetit ligjvënës dhe

ekzekutues të vendit. Këshilli i Lartë i Shtetit dhe regjenca që u zgjodh nga Kongresi i

Lushnjës, me dekretin e 11 janarit 1921, krijuan sistemin gjyqësor shqiptar. Politika

penale e shtetit shqiptar gjeti pasqyrim edhe në programin e Qeverisë Demokratike të

Fan. S. Nolit (1924), në reformën ligjore me fokus të veçantë ligjet për drejtësinë

penale. Pas rrëzimit të Qeverisë së Fan S. Nolit dhe me ardhjen në fuqi të Ahmet

Zogut, u miratuan “Statuti themeltar i Republikës së Shqipnies”, më 1925-n dhe

“Statuti themeltar i Mbretnisë së Shqipnies”, më 1928-n. Të dyja këto dokumente

themeltare hodhën bazat juridike për reformën në drejtësi në tërësi dhe, në veçanti, në

reformën e drejtësisë penale112

. Gjatë viteve 1920–1928 dolën ligje të posaçme

penale. Njëkohësisht vepronte edhe e drejta zakonore (kanunet), sidomos në zonat

malore të vendit, në Veri dhe në Jug113

.

Për zhvillimet ligjore, infrastrukturore dhe ato të zbatimit të legjislacionit në sistemin

e burgjeve shqiptare paraqesim zhvillimet kryesore si më poshtë:

109

Sufaj, F.: Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet aktuale,

Tiranë, “Jeta juridike”, nr. 3, 2008, f. 9. 110

“Komisioni Ndërkombëtar e ngarkoi bashkinë me pagu gjellën, bukën dhe qethjen e hapsorëve”

(kupto të burgosurve). Marrë nga Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 347, dosja 23, viti 1914. 111

Sufaj, F.: Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet aktuale,

Tiranë, “Jeta juridike” nr. 3, 2008, f. 9. 112

Elezi, I.: Vështrim i shkurtër historik i drejtësisë penale në Shqipëri dhe sfidat para saj, Tiranë,

revista juridike shkencore “Justiniani I” nr. 1, 2009, f. 10. 113

Elezi, I.: Zhvillimi historik i legjislacionit penal në Shqipëri, Tiranë: Albin, 1998.

~ 77 ~

Përpjekjet për krijimin e bazës ligjore të sistemit të burgjeve në Shqipëri u futën në

një fazë të re pikërisht pas vitit 1920. Këto përpjekje konsistonin kryesisht në krijimin

e kuadrit ligjor dhe të përzgjedhjes së nëpunësve që do të shërbenin në institucionet e

burgjeve që ishte përcaktuar të bëhej mbi baza konkurruese. Ishte pikërisht kjo

periudhë kohore kur theksohej koncepti i drejtimit të burgjeve nga nëpunës civilë.

Burimet arkivore të asaj kohe evidentojnë se “...në botën e qytetëruar administracioni

i burgjeve është rregulluar me norma dhe artiklla114

të veçantë duke marrë ndër sy

nevojat e të burgosurit, që i përkasin shëndetit, ushqimit dhe edukacionit të tyre.”115

.

Këshilli i Naltë, në mbledhjen e datës 23.5.1921, ngarkon qeverinë të bëjë një

projektligj për përmirësimin e jetës së të burgosurve si në shtetet e qytetëruara116

.

Ndër aktet e para ligjore që u hartuan në atë kohë, ishte ligji “Për përdorimin e të

burgosurve në punë”117

dhe për vetë nevojën që paraqiste vendi për të punësuar

shtetasit për të rimëkëmbur infrastrukturën e rrënuar të vendit, por edhe për rëndësinë

që vlerësohej të kishte puna në zhvillimin pozitiv të personalitetit të të burgosurve.

Në reformimin e bazave të administrimit të institucioneve të ndryshme shtetërore kanë

kontribuar edhe specialistë të huaj, në përputhje edhe me ligjin “Për organizatorët e

huaj në Shqipëri”, të vitit 1923. Reformimi i sistemit të burgjeve nuk bënte përjashtim.

Disa nga rekomandimet kryesore të specialistëve të huaj për paketën e reformës në

këtë fushë ishin:

Klasifikimi i të dënuarve duke i mbajtur të ndarë të arrestuarit nga të

dënuarit, të rinjtë nga të moshuarit, të dënuarit për krime të rënda nga ata

për vepra të tjera penale.

Ndërtimi i dy burgjeve qendrore, një për Veriun dhe një për Jugun, sipas

projekteve që plotësojnë kushtet e sigurisë dhe të trajtimit të dënuarve,

përfshirë këtu programe punësimi, arsimimi dhe shërbime mjekësore.

Kavaja dhe fortesa e Gjirokastrës mendoheshin si më të përshtatshme, duke

pasur parasysh përhapjen gjeografike të kriminalitetit.

Shpejtimi i procedurave ligjore për dënimin e personave në afate sa më të

shkurtra, duke shtuar gjykatat.

Kufizimi i pushtetit të këshillave, prefektëve, n/prefektëve për të dhënë

dënime, përveçse për rastet pa rëndësi.

Hartimi i ngutshëm i një ligji për mbrojtjen e të drejtave të shtetasve, ku

arrestimi të mos ketë fuqi më shumë se 30 ditë afat, pas të cilit i pandehuri

duhet të sillet para gjyqit.

Krijimin e një dege të policisë së burgjeve brenda forcave të xhandarmërisë,

që do të mbulonte vetëm këtë shërbim dhe stërvitjen e kësaj trupe, kriteret

specifike të xhandarëve që do të punonin në këtë degë.

Ngritja e një komisioni prej tre anëtarësh me përfaqësues nga Ministria e

Drejtësisë, e Brendshme dhe Xhandarmëria, i cili të studiojë dhe t’i raportojë

Kryeministrisë për masat e ngutshme që duhen marrë për administrimin më

të mirë të burgjeve dhe për ndarjen e të dënuarve nga të paraburgosurit. Për

daljen nga situata dhe për përmirësimin e gjendjes në sistemin e burgjeve,

në rekomandimet e një specialisti të huaj nënvizohet: “…Nuk mund të

114

Kupto ligje dhe nene. (Shënim i autorit). 115

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 317, dosja 11, viti 1917. 116

Po aty. 117

I lëshuar nga Këshilli i Lartë më 31.1.1923.

~ 78 ~

shqyrtoj aq sa duhet gjithë sistemin e burgjeve, por për kredimin e mirë të

Shqipërisë duhen reforma drastike”118

.

Një pjesë e këtyre rekomandimeve u morën parasysh në hartimin e Rregullores së

burgjeve të vitit 1933, e cila trajtohet më poshtë.

Situata politike nuk u stabilizua edhe pas Kongresit të Lushnjës. Deri më 1925-n u

ndërruan 11 kabinete qeveritare. Në këto kushte ku sundoi anarkia, nuk pati terren të

përshtatshëm për ngritjen e institucioneve dhe funksionimin normal të shtetit. Për ta

kuptuar më mirë këtë situatë, po japim një përshkrim, të cilin një gazetar me

pseudonimin “Shkodrani” ka bërë në gazetën “Agimi” në vitin 1921: “Me idhnim të

madh po dëgjojmë se gjithkund nëpër Shqipëri asht tu u ba një propogandë kundra

mbarshtrimit civil e sidomos kundra organizimit të drejtësisë, a thua se jemi një vend

prej Afrike dhe jo në qendër të Europës e në të XX-shin qindvjetsh…”119

Gjatë periudhës së monarkisë u bë një hap përpara në organizimin e institucioneve

shtetërore dhe, në këtë kuadër, ndryshime të konsiderueshme ndodhën edhe në

sistemin e burgjeve. U hartua Kodi penal, Kodi i procedurës penale, Kodi civil, që

përbënin bazën ligjore të asaj periudhe120

. Hyrja në fuqi e Kodit penal kishte rëndësi

të madhe për reformën në drejtësinë penale, pasi ajo shënonte shkëputjen nga regjimi

osman dhe ndikimet e tij në dhënien e drejtësisë penale në Shqipëri. Ky Kod

orientohej nga legjislacioni penal europian i asaj kohe. Në gusht 1933 hyri në fuqi

Rregullorja e re e burgjeve, e hartuar mbi bazën e një pakete “Përmbledhje e

rregullave mbi trajtimin e të burgosurve”, dërguar nga Lidhja e Kombeve nëpërmjet

Ministrisë së Jashtme, më 9.11.1931. Rregullorja u miratua me vendim të qeverisë

dhe është e firmosur nga gjithë kabineti qeveritar i asaj kohe, pasi, për zbatimin e saj,

kishin detyrime të gjitha ministritë sipas drejtimeve përkatëse.

Për të kuptuar më mirë rregullimet e jetës në burg dhe administrimin e tij, do të

ndalemi te kjo rregullore. Më konkretisht, Rregullorja e re e burgjeve përmbante 12

kapituj dhe 95 nene. Kapitulli i parë “Burgjet e prefekturave” përcaktonte ndarjen dhe

kategorizimin e të dënuarve sipas krimeve, moshës, seksit, gjendjes shëndetësore.

Këto burgje akomodonin edhe gratë dhe të rinjtë deri në 21 vjeç. Kapitulli i dytë

“Burgjet e nënprefekturave” përcaktonte drejtimin e burgjeve kryesisht për të

paraburgosurit, të dënuarit për borxhe dhe të dënuarit deri në një vit dhe për ata që u

kishte mbetur një vit nga dënimi i rëndë. Në kapitullin e tretë parashikohej trajtimi i

personave të pandehur për të cilët ishte vendosur nga gjykata papërgjegjshmëria në

momentin e kryerjes së veprës penale, në institucione të specializuara psikiatrike dhe

të dënuarit e sëmurë me sëmundje ngjitëse ose kronike të cilët vendoseshin në burgun

e Palermos. Kapitujt e tjerë parashikonin dispozita që kanë të bëjnë me rregullimin e

jetës në burg, si transferimi i të dënuarve; personeli i shërbimit, detyrat dhe

kompetencat e tyre; higjiena, trajtimi ekonomik e shëndetësor, puna, arsimimi,

detyrimet e këshillit vrojtues etj.121

.

118

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 152, dosja 923, viti 1923. 119

Arkivi Qendrori Shqipërisë, fondi 152, viti 1921; dosja 928 (artikulli mban titullin “Le mepris des lois

et ses censequences sociales”, në shqip “Përbuzja e ligjeve dhe rrjedhimet e saj shoqërore”, me autor

Daniel Bellet. Ky artikull mbyllet me një koment të bërë nga një gazetar me pseudonim “Shkodrani”, në

gazetën “Agimi”). 120

Sufaj, F.: Historia e burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit XX, Tiranë, 2000, f. 17. 121

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fletore zyrtare nr. 57, datë 27 shtator 1933.

~ 79 ~

Për sa i takon mënyrës së drejtimit të burgjeve, në bazë të rregullores së gushtit 1933,

neni 60, burgu drejtohej nga një këshill vrojtues, i përbërë nga prefekti, prokurori,

komandanti i xhandarmërisë dhe drejtori i burgut. Ky këshill bënte kontrollin e

përgjithshëm të burgut dhe të të dënuarve çdo 15 ditë. Çdo muaj ky këshill raportonte

pranë ministrit të Punëve të Brendshme dhe atij të Drejtësisë për çdo gjë të konstatuar.

Këshilli kishte për detyrë të mbikëqyrte zbatimin e kësaj rregulloreje; të merrte masa

disiplinore ndaj personelit dhe, kur këta të fundit kryenin shkelje të rënda dhe merrnin

pesë masa ndëshkimore, u jepej pushim nga puna. Këshilli kishte për detyrë të

vrojtonte edhe sjelljet e të dënuarve. Për këtë qëllim, në secilin burg mbahej regjistër i

veçantë për të dënuarit dhe një regjistër për sjelljet e personelit.

Neni 63 i kësaj rregulloreje përcakton qartë 12 kompetencat e këshillit vrojtues:

1. Cakton numrin e të burgosurve që duhet të transferohen sipas nevojës.

2. Cakton ditët dhe orët e mësimeve që u jepen të burgosurve.

3. Merr vendim për raportet që jepen prej mjekëve.

4. Cakton në çdo stinë orët kur të burgosurit duhet të flenë dhe të zgjohen dhe orët

kur duhet të mbahen në ajrim.

5. Cakton llojet e punëve që mund të bëjë një i burgosur.

6. Lejon ushtrimin e zejes së të burgosurve zejtarë.

7. Merr masa disiplinore kundrejt të burgosurve mbi propozimin e drejtorit të burgut.

8. Merr masa disiplinore kundrejt personelit të burgut.

9. Vendos për akomodimin e të burgosurve në institucionin penitenciar.

10. I propozon ministrit të Drejtësisë falje për arsye të justifikueshme.

11. Merr çdo masë për pastrimin e burgut.

12. Kujdeset për shitjen e ushqimit të burgut në përputhje me ligjin e kontabilitetit.

Nga detyrat e përcaktuara me këtë rregullore për këshillin vrojtues të burgut, kuptohet

se ky organ kolegjial ka shumë rëndësi për jetën dhe administrimin e institucionit dhe

parandalon rastet abuzive nëse këto kompetenca do të ishin të përqendruara në një

person të vetëm.

Për më tepër, nëpërmjet akteve ligjore dhe dokumentacionit arkivor që lidhet me

institucionet e paraburgimeve dhe të burgjeve, evidentohet karakteri publik që duhej

të kishte ky shërbim. Në letrën e prokurorit të Korçës, z. Sali Babeni, drejtuar këshillit

qeverisës të qytetit, në vitin 1917, theksohet se burgu, në vend që të administrohet nga

një nëpunës civil, i cili duhet të këtë përgjegjësinë që i ngarkon procedura, ka mbetur

vetëm nën kujdesin e policisë. Gjatë kësaj periudhe institucionet e paraburgimit

dhe burgjet ishin nën përgjegjësinë dhe administrimin e Ministrisë së Punëve të

Brendshme. Në nivel prefekture, këto institucione drejtoheshin nga drejtorë që

emëroheshin dhe shkarkoheshin nga Ministria e Punëve të Brendshme me propozim të

këshillit vrojtues të prefekturës, ndërsa në institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve

në nënprefektura nuk emërohej drejtor në drejtimin e burgut, por ai drejtohej nga

xhandarmëria e nënprefekturës, e cila varej nga këshilli vrojtues për aspektet e

menaxhimit e të sigurimit të personave të dënuar me heqje lirie.

Vlen të theksohet se, gjatë kësaj periudhe, për reformimin e sistemit të burgjeve

shqiptare u morën përvojat e vendeve me demokraci të zhvilluar të asaj kohe dhe u

bënë përpjekje për të përshtatur këto praktika me kushtet e vendit tonë122

.

122

Evoluimi i burgjeve. http: //www.dpbsh.gov.al/

~ 80 ~

Në të gjitha raportet që kanë bërë punonjësit e drejtësisë, prokurorë, gjyqtarë,

specialistë të huaj që kanë qenë në vendin tonë, është theksuar qartë qëllimi i burgimit

për rehabilitimin e personave të cilët veprojnë në kundërshtim me ligjet123

. Nga

studimi i një sërë dokumentesh arkivore, theksi i vihej trajtimit human të personave të

dënuar me heqje lirie.

Sipas Rregullores së vitit 1933 parashikohej që të burgosurit të dilnin në ajrim dy herë

në ditë, duke marrë parasysh që të miturit dhe gratë të ajroseshin veças burrave, si

edhe të paraburgosurit veças të dënuarve124

. Një herë në javë parashikohej të bënin

banjë të burgosurit dhe të lanin teshat e tyre125

. Rregullorja garantonte edhe të drejtën

e të burgosurve për ushqim nga vetë institucioni për të gjithë ata që deklaroheshin si të

varfër si edhe ushqim sipas nevojave specifike të të burgosurve të sëmurë126

. Një herë

në javë parashikoheshin vizita të atyre që kishin leje me shkrim nga prokurori në

prefektura dhe gjyqtari paqtues në nënprefektura127

. Gjithashtu, rregullorja

parashikonte dispozita të veçanta për mbarëvajtjen e punësimit dhe ushtrimit të

zejtarisë në burgje, shërbesat fetare si edhe të arsimimit të të burgosurve, organizimin

e kurseve të analfabetizmit, oraret, përgjegjësitë e drejtorit të institucionit dhe

punonjësve të tjerë etj. Kjo rregullore detyron Ministrinë e Arsimit të ndjekë programet

arsimore në burgje, si edhe të sigurojë tekstet e nevojshme për të burgosurit.

Sipas burimeve arkivore të viteve 1921 dhe 1927 evidentohet se pas viteve ‘20 janë

bërë përpjekje për arsimimin e të burgosurve me kurse kundër analfabetizmit dhe

bisedave oratorike për etikën128

. Në vitin 1927 Ministria e Brendshme nxori një

qarkore ku u drejtohej të gjitha burgjeve për organizimin e mësimit të shkrimit, gjuhës

dhe leximit nga tre deri në katër orë në ditë nga nëpunësit e burgut për “me i vu shteg

disokupacionit të të burgosurve dhe që të përmirësohet disi morali dhe shpirti i

egërsuar i tyre...”129

. Përpos kësaj qarkoreje, Ministria e Arsimit, në dy qarkore të saj

të po të të njëjtit vit, njofton të gjitha prefekturat dhe nënprefekturat se është marrë

vendim për ofrimin e mësimdhënies për të burgosurit dhe për të realizuar këtë

veprimtari udhëzohen të gjitha burgjet të caktojnë një ose dy mësues. “Mësuesit jo

vetëm që kanë për të luftuar analfabetizmin, - thuhet në këto dy qarkore, - por, me

konferencat dhe predikimet e tyre, do të mundohen të fusin ndjenja njerëzore dhe

kombëtare në zemrat e tyre, në mënyrë që kur këta të lirohen, të bëhen elementë të

vlefshëm të shoqërisë njerëzore e kombëtare”130

.

Gjithashtu, po sipas këtyre burimeve, del në pah se institucionet e burgjeve u

mundësonin ushtrimin e besimit fetar personave të dënuar me heqje lirie. Nga

letërkëmbimet mes prefekturave, komandës së xhandarmërisë dhe Ministrisë së

Brendshme del në pah se burgjet në prefektura vendosën t’i aktivizojnë në punë

personat e dënuar me heqje lirie131

, megjithëse punësimi i tyre nuk arriti të ishte

123

Sufaj F.: Historia e Burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX, Tiranë, 2000, f. 34. 124

Neni 35 i Rregullores së burgjeve, Fletore zyrtare nr. 57, datë 27 shtator 1933. 125

Neni 36 i Rregullores së burgjeve, Fletore zyrtare nr. 57, datë 27 shtator 1933. 126

Neni 42 i Rregullores së burgjeve, Fletore zyrtare nr. 57, datë 27 shtator 1933. 127

Neni 43 i Rregullores së burgjeve, Fletore zyrtare nr. 57, datë 27 shtator 1933. 128

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 152, dosja 379, viti 1921 dhe fondi 152, dosja 837, viti 1927. 129

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 152, dosja 837, viti 1927. 130

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 152, dosja 838, viti 1927. 131

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 379, dosja 8, viti 1929.

~ 81 ~

asnjëherë masiv. Lloji i punës ishte kryesisht në rregullimin dhe mirëmbajtjen e

rrugëve të qyteteve, parqeve, lulishteve, mjediseve çlodhëse etj. Kjo mbështetet edhe

nga korrespondencat zyrtare mes prefekturave dhe organeve qendrore të pushtetit. Në

disa burgje të tjera organizohej punësim brenda institucionit, si punë artizanale,

punime kashte, mobilieri, punime druri, riparime këpucësh etj. Për të nxitur punësimin

edhe nga sektori i biznesit privat, në vitin 1936 Ministria e Brendshme u drejtohej

prefekturave dhe dhomave të tregtisë me një qarkore që udhëzonte nxitjen e pronarëve

të zgjeronin aktivitetin e tyre edhe në burg. Në këtë qarkore udhëzoheshin burgjet të

merrnin masa për aftësimin e të burgosurve me mjeshtëri të ndryshme nga specialistë

të jashtëm të punësimit profesional, që më vonë këto aftësi të përdoreshin për punësim

në burgje132

.

Në dhjetë prefektura dhe në 23 nënprefektura kishte burgje. Sipas të dhënave të datës

23.9.1936, ishin 3874 të dënuar dhe të paraburgosur. Duke iu referuar burimeve

arkivore133

, pranë burgjeve të prefekturave kishte nga një dhomë për gra me një

kapacitet 5-10 vetë. Megjithëse gjatë kohës së Monarkisë Zogiste u rindërtua burgu i

Gjirokastrës brenda në kalanë e këtij qyteti (1928), i cili ka qenë në përdorim deri në

vitin 1955, mënyra konstruktive e tij, - shkruante inspektori i oborrit mbretëror

Xh. Ypi më 1932-në, - nuk pajtohet me ekzistencën e njeriut. Në vitin 1930 u ndërtua

burgu i Tiranës, i cili është ende funksionim në 50% të godinës134

. Për kushtet aspak

të përshtatshme të këtij burgu shkruan ish-i dënuari politik Haki Stërmilli, i cili u

burgos dhe u vendos në këtë burg: “...nuk është i përshtatshëm për burg, pasi nuk

është ndërtuar sipas dispozitave ligjore, këtu rrinë fajtorët politikë bashkë me ata

ordinerë, vrasësi me hajdutin, debitori me falsifikatorin, plaku me të riun etj. Për këtë

shkak, burgu është bërë si një farë shkolle ku mësohet kriminaliteti e jo një institucion

ku shtypet e zhduket ky ves i ligë”135

. Krahas këtyre burgjeve, në atë kohë

funksiononin burgjet e Porto-Palermos, Shkodrës, Beratit, Voskopojës, Durrësit,

Peshkopisë, Kukësit, Elbasanit, Korçës dhe spitalit të burgut Tiranë136

etj..

Megjithëse qëllimi i burgimit ishte rehabilitimi i personave të dënuar me heqje lirie,

ajo që vihej re ishte se sistemi i burgjeve mbetej larg realizimit të qëllimit të tij duke

pasur parasysh kushtet e jetesës dhe veprimtaritë në burgje. Midis të tjerash vlen të

përmendet se ndërtesat e burgjeve ishin të papërshtatshme, kishte mungesa të nyjave

hidrosanitare, të ujit të rrjedhshëm, të ngrohjes e në përgjithësi kushte jashtëzakonisht

të rënda të strehimit. Mungesa e barnave mjekësore, kequshqyerja, mbipopullimi i

ndërtesave jashtë kapacitetit të tyre etj. kishin rrezikuar seriozisht shëndetin e

personave të dënuar me heqje lirie137

. Nga raportet e asaj kohe për gjendjen

shëndetësore të të burgosurve jepen informacione se shumë prej tyre vuanin nga

sëmundje të rënda, ngjitëse, kronike dhe ato të pashërueshme, si: dizenteri, malarie,

132

Sufaj, F., (2008). “Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet

aktuale”, Tiranë: Jeta juridike. - Nr. 3, f.20. 133

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi. 155, dosje 1242, viti 1942. 134

Sufaj F., (2009). “Reformimi i sistemit të paraburgimit në Shqipëri në raport me standardet e

Bashkimit Europian”, Tiranë: Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca,

f.2. 135

Sufaj, F., (2008). “Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet

aktuale”, Tiranë: Jeta juridike. - Nr. 3, f.17. 136

Burgjet e Porto Palermos, Ardenicës dhe Voskopojës shërbenin për trajtimin e personave me

probleme të shëndetit mendor, ndërsa spitali i Tiranës për trajtimin e të dënuarve të sëmurë. 137

Sufaj, F., (2000) “Historia e Burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX”, Tiranë. f. 44.

~ 82 ~

sifiliz e sëmundje të tjera të ndryshme. Një nga sëmundjet më të përhapura ishte ajo e

tuberkulozit. Në spitalin e burgut në Tiranë, vetëm gjatë vitit 1935 raportoheshin të

kishin vdekur nga kjo sëmundje 49 të burgosur138

.

Me pushtimin e Shqipërisë më 1939-n nga Italia fashiste, hyri në fuqi edhe

Kushtetuta, e cila institucionalizoi bashkimin personal midis Shqipërisë dhe Italisë.

Kjo Kushtetutë është përcaktuar nga një studiues juridik amerikan si tipike e rendit të

ri që diktatorët europianë u diktonin shteteve të pushtuara. Kjo Kushtetutë vendosi një

diktaturë ushtarake fashiste, autoritare, hierarkike, tej mase të centralizuar dhe

antidemokratike. Ajo i vishte pushtetin ekzekutiv mbretit, i cili në Shqipëri

përfaqësohej nga mëkëmbësi i përgjithshëm. Drejtësia buronte nga mbreti dhe

administrohej në emër të tij nga gjykatësit që ai emëronte. Në përgjithësi, italianët

ruajtën organizimin e vjetër gjyqësor të kohës së Zogut. Kodi penal që përdorej nga

gjykatat për çështjet penale, ishte ai italian i vitit 1930, pjesa më e madhe e të cilit

kishte hyrë në fuqi në Shqipëri përmes dekretit të Jacomonit, të datës 6 janar 1940139

.

Periudha 1939-1944 karakterizohej nga një paqëndrueshmëri në situatën e burgjeve

për shkak të kushteve në të cilat ndodhej vendi ynë gjatë pushtimit fashist. Gjatë

periudhës së Luftës së Dytë Botërore u bënë disa ndryshime të pjesshme të rregullores

së burgjeve të vitit 1933 dhe në mënyrën e organizimit të këtyre institucioneve.

Kështu, në vitin 1942 u krijua Drejtoria Qendrore Penitenciare. Në këtë kuadër u

krijua kartoteka, e cila mbante dosjet e të burgosurve. Me ndryshimet e pjesshme të

rregullores u pakësuan kompetencat e këshillit vrojtues. Gjithashtu, ruajtja e të

burgosurve iu kalua reparteve të milicisë.

Për sa u takon zhvillimeve konkrete në terren nga burgjet, vlen të përmendet se, më

7-8-9 prill 1939, u hapën pothuajse të gjitha burgjet e Shqipërisë dhe të burgosurit u

arratisën. Kjo pasqyrohet në njoftimet e prefekturave dhe të nënprefekturave140

.

Situata e zbrazjes së burgjeve ndryshoi plotësisht shumë shpejt, si rezultat i

përshkallëzimeve të përndjekjes së kundërshtarëve të regjimit fashist. Kështu, burgjet

u mbipopulluan dhe situata e administrimit të të burgosurve në kushtet e një sistemi

infrastrukturor tejet të vjetruar të asaj kohe i cili nuk garantonte siguri dhe mjedise të

mjaftueshme, u bë edhe më e vështirë. Për këto arsye mëkëmbësi i përgjithshëm

vendosi transferimin e të burgosurve shqiptarë në burgjet e Italisë me propozimin e

ministrit të Drejtësisë të asaj kohe141

. Numri i të burgosurve të transferuar, sipas

njoftimit të ministrit të Drejtësisë, ishte rreth 70 vetë142

. Ky veprim hasi në reagime

dhe protesta të familjarëve të të burgosurve si edhe në rritjen e kërkesave nga ana e

tyre për riatdhesim. Në gjysmën e dytë të vitit 1941 filloi riatdhesimi i të burgosurve.

Sipas një qarkoreje të ministrit të Drejtësisë njoftohej se autoritetet italiane kanë

dhënë urdhër për shoqërimin e të gjithë të burgosurve shqiptarë në burgjet e

Shqipërisë, por “...për vështirësi të mbikëqyrjes dhe të mjeteve të komunikimit,

riatdhesimi i cili ka filluar, do të bëhet gradualisht”143

.

138

Sufaj, F.: Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet aktuale,

Tiranë, “Jeta juridike” nr. 3, 2008, f. 21. 139

Fischer, J. B.: Shqipëria gjatë Luftës, 1939-1945, Tiranë, shtëpia botuese “Çabej”, 1999, f. 70-71, 73. 140

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi. 152, dosja 29, viti 1939. 141

Shkresë e datës 11.3.1941. 142

Njoftim zyrtar i datës 16.8.1941. 143

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 155, dosja 1453, viti 1941.

~ 83 ~

Lëvizja masive e të burgosurve u bë edhe brenda vendit, për mungesë sigurie. Kjo

situatë rëndonte drejtpërdrejt në pezullimin e seancave gjyqësore dhe, në shumë raste,

në mosrespektimin e vendimeve me burgim të gjykatave për të burgosurit. Këta të

fundit, në shumë raste, mbaheshin në burgjet e Italisë në një kohë kur, sipas vendimit

të gjykatës, ata duhet të ishin të lirë. Kjo mbështetet edhe nga burimet arkivore të asaj

kohe që reflektonin ankesat e të burgosurve si rezultat i këtyre lëvizjeve nga një burg

në tjetrin144

.

Mbipopullimi në burgje u shtua sidomos nga viti 1942 kur, siç dihet, Lufta

Nacionalçlirimtare mori përpjesëtime të reja. Kështu, numri i personave të dënuar me

heqje lirie arriti rreth 2500 të dënuar, pa llogaritur kampet e përqendrimit brenda dhe

jashtë vendit dhe personat e dënuar me heqje lirie të transferuar jashtë vendit,

ndërkohë që kapaciteti që kishte sistemi i burgjeve të Shqipërisë në vitin 1942, ishte

1500 meshkuj dhe 60 femra145

. Numri i të burgosurve u dhjetëfishua, po të

krahasojmë të dhënat e vitit 1939 me vitin 1942. Po ta ilustrojmë me të dhënat e

burgut të Tiranës, për vitin 1939 aty kishte 85 të burgosur; për vitin 1940 numri i tyre

shkoi 145; në vitin 1941 numri i tyre shkoi në 560 dhe në vitin 1942 numri i të

burgosurve arriti në 800. Megjithëse u hapën institucione të reja penale dhe kampe

internimi, mbipopullimi tronditës, kequshqyerja, kushtet e rënda higjienike dhe dhuna

e ushtruar mbi të burgosurit ishin disa nga problemet më shqetësuese të sistemit të

burgjeve të kësaj periudhe. Në një informacion të hartuar nga prokurori i Vlorës për

vlerësimin e situatës në burgje, mes të tjerash, ai shkruan: “...është krijuar një

atmosferë psikologjike, pa asnjë orientim të caktuar në dëm të disiplinës në burg... Në

konditat e mësipërme burgu në vend që të mbajë misionin si institut përmirësimi,

rezulton shtëpi korrupsioni të çdo lloji e të çdo natyre”146

. Me gjithë amnistinë për të

gjitha veprat penale me karakter politik dhe financiar të vitit 1943, burgjet u

rimbushën përsëri me shpejtësi deri në përfundim të Luftës Nacionalçlirimtare.

Gjeneral armate G. Pagrili e ka përshkruar në këtë mënyrë situatën e përgjithshme të

burgjeve gjatë Luftës, në vitin 1942: “Burgjet civile të Shqipërisë ndodhen në lokale

provizore, që zakonisht veçse u mungon çdo veti higjienike e morale, nuk janë të

përshtatshme edhe për sa i përket sigurisë. …Në burgje ruhen të përzier të dënuar me

ndëshkime të gjata dhe me ndëshkime të përjetshme, me ndëshkime të lehta dhe në

pritje të gjykimit. Dëmi që rrjedh nga një përzierje e tillë është i qartë dhe se burgu

dështon edhe si qëllim riedukimi moral i të dënuarve për faje të rrepta”147

. Gjithashtu,

në raportin e tij, kolonel Edmond Dr. Leppo, në fund të vitit 1942, përshkruan: “Pjesa

më e madhe e të burgosurve janë ndry nëpër dhoma të mëdha që përmbajnë 100 vetë

çdonjëra. Nga ana inkonveniente përzierja është e dëmshme, si në pikëpamjen

shoqërore edhe atë higjienike. Penxheret janë të zvogëluara tepër tu ndalue kështu

qarkullimin e ajrit, wc-të nuk funksionojnë mirë, uji shpesh mungon krejt. Mungojnë

144

Më 20.5.1941, të burgosurit e burgut të Burrelit, në pritje të vendimit të gjykatës, në një letër

drejtuar kryeministrit të vendit Shefqet Vërlaci, i kërkonin kthimin e tyre në burgun ku ishin më parë në

mënyrë që të mundësohej frekuentimi i seancave gjyqësore për të marrë vendimin e gjykatës. Marrë

nga Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 155, dosja 1453, viti 1941. 145

Sufaj, F.: Historia e burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX, Tiranë, 2000, f. 56-57, 62. 146

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 155, dosja 1242, viti 1942. 147

Sufaj, F.: Reformimi i sistemit të paraburgimit në Shqipëri në raport me standardet e Bashkimit

Europian, Tiranë: Revista Shqiptare për Studime Ligjore, Takimi IV, Instituti Alb-Shkenca, 2009, f. 2.

~ 84 ~

dyshekët, shtretër, ambulancat, çdo mjet medicinal. Ushqimi përbëhet vetëm prej një

kilogram bukë në ditë”148

.

3.2.2 Zhvillimet kryesore në sistemin e burgjeve për periudhën 1945 – 1990

Periudha 1945–1990 u karakterizua nga sundimi i regjimit totalitar dhe, për rrjedhojë,

sistemi i drejtësisë, veçanërisht drejtësia penale, ishin në shërbim të politikës

parti-shtet. Miratimi i Kushtetutës së Republikës Popullore të Shqipërisë në vitin 1946

shtroi për detyrë shkatërrimin e të gjithë sistemit të mëparshëm të drejtësisë penale

dhe krijimin e organizimin e sistemit të drejtësisë, përfshirë dhe atë penale, që në

thelb kishin forcimin e shtetit të diktaturës së proletariatit dhe luftës së klasave kundër

kundërshtarëve të regjimit. Sistemi i drejtësisë kishte për mision të mbronte nga çdo

cenim organizimin shoqëror dhe shtetëror në Republikën Popullore të Shqipërisë, të

vendosur me Kushtetutë, sistemin socialist të ekonomisë dhe pasurisë socialiste149

.

Me hyrjen në fuqi të Kushtetutës së vitit 1976150

dhe thellimin e luftës së klasave, u

hartua Kodi penal i vitit 1977151

, i cili ashpërsoi sanksionet penale, përfshirë 33

dënimet politike dhe u jepte vend parësor krimeve politike. Kodi Penal e përkufizonte

kështu dënimin penal: “Dënimi penal është një mjet shtrëngues me karakter politik

dhe ideologjik i shtetit socialist në luftën e klasave dhe armë e fuqishme e diktaturës

së proletariatit në luftë kundër armiqve të saj për ruajtjen dhe forcimin e rendit

socialist”152

. Karakteri politik i gjithë legjislacionit penal del qartë në nenin 1 dhe 2 të

Kodit penal ku thuhej: “Legjislacioni penal në Republikën e PS të Shqipërisë

udhëhiqet nga politika e PPSH-së dhe bazohet mbi ideologjinë e klasës punëtore, në

marksizëm – leninizëm dhe buron nga Kushtetuta e RPS të Shqipërisë. Legjislacioni

penal ka për detyrë të mbrojë shtetit socialist, PPSH –në, si forcë e vetme politike

udhëheqëse e shtetit dhe shoqërisë, pasurinë socialiste, të drejtat dhe interesat e

shtetasve, gjithë rendin shoqëror socialist nga veprat shoqërisht të rrezikshme me anë

të zbatimit të dënimeve kundrejt atyre që i kryejnë ato...”. Në po të njëjtit vit, krahas

Kodit penal u hartua edhe Kodi i procedurës penale153

.

Institucionet kryesore përbërëse të sistemit të drejtësisë penale, përveç gjykatës dhe

prokurorisë, ishin edhe Drejtoria e Sigurimit të Shtetit, si strukturë e Ministrisë së

Punëve të Brendshme, burgjet, kampet dhe hetuesia, e cila pas vitit 1983 u krijua si

institucion i pavarur. Misioni i tyre ishte mbrojtja e shtetit. Ato ishin të njohura si

organe të diktaturës së proletariatit, pra ishin organe të shtypjes dhe dhunës. Ky

funksion përcaktonte politikën kriminale dhe luftën juridiko-penale si formë kryesore

të luftës kundër kriminalitetit të bazuar në dënimin penal dhe masat shtrënguese154

.

Me vendosjen e regjimit komunist, burgjet u bënë simboli më i qartë i dhunës, i

shtypjes dhe i shkeljeve të të drejtave të personave të dënuar me heqje lirie. Nën

148

Arkivi Qendror i Shqipërisë, fondi 155, dosja 1242, viti 1942. 149

Neni 2 i ligjit “Për organizimin gjyqësor”, Fletore zyrtare nr. 20, korrik 1951. 150

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1976. 151

Kodi penal i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1977. 152

Neni 16 i Kodit penal të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1977, botim i shtëpisë

botuese “8 Nëntori”. 153

Kodi i procedurës penale të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1977. 154

Elezi, I., & Hysi, V.: Politika kriminale, Tiranë, sht. bot. “Pegi”, 2006.

~ 85 ~

shembullin e Gulagut të Bashkimit Sovjetik, u ngritën kampet e punës së detyruar ku

u grumbulluan mijëra persona të dënuar me heqje lirie, të zakonshëm dhe politikë, të

cilët kanë punuar në kushte çnjerëzore, të zhveshur dhe të paushqyer, nën kërcënimin

e armëve. Burgjet, nga shërbime publike, u kthyen në institucione ushtarake. Pra ishin

të njëjtat organe që survejonin, ndalonin, arrestonin dhe hetonin. Në vitin 1955, me

vendim të Ministrisë së Punëve të Brendshme, kampet e punës dhe burgjet u emëruan

reparte.

Përvojat e mira të përftuara nga vendet perëndimore gjatë periudhës 1912-1944 dhe

hapat pozitivë të hedhur në fushën penitenciare, jo vetëm nuk u vlerësuan, por,

përkundrazi, u shkatërruan dhe sistemi i burgjeve reflektoi të gjitha karakteristikat e

një shteti diktatorial. Burgu ishte vendi ku njeriu depersonalizohej, ku nuk njiheshin

vlerat dhe të drejtat minimale humane, ku kishte uri, rrahje dhe tortura, mungesë

higjiene, vdekje dhe poshtërim moral. Gjithë punonjësit e vjetër që kishin punuar në

burgje, shumica e të cilëve ishin intelektualë, jo vetëm u hoqën nga puna, por një

pjesë e tyre edhe u burgosën. Kjo solli mungesa të mëdha në bazën intelektuale, gjë që

detyroi institucionet e shtetit të drejtoheshin nga persona pa përvojë dhe me një

formim arsimor që linte për të dëshiruar. Organika, në përgjithësi, për çdo burg ishte:

komandant, komisar, oficer, komandant për shërbimet në burg dhe stërvitje, 1 mjek,

1 infermier, një togë ushtarësh për rrethimin e jashtëm dhe një togë policësh për

rrethimin e brendshëm155

. Nga çfarë shihet nga organika e burgut, fokusi ishte te

sigurimi i të dënuarve, ndërkohë që shërbimet sociale dhe ato psikologjike për të

dënuarit mungonin plotësisht. Me fjalë të tjera, burgjet drejtoheshin nga mendësi

ushtarake dhe konsideroheshin si institucione të tilla.

Kapitulli i të drejtave të të dënuarve të rregullores së burgjeve nuk parashikonte as

edhe të drejtat minimale të sanksionuara në Kushtetutë. P.sh., korrespondenca me

familjen dhe të afërmit kufizohej me jo më shumë se dy letra në muaj që nuk duhet të

kalonin dy faqe me shkrim. Nëse shkrimi nuk ishte i qartë dhe përmbante “fakte të

pavërteta”, letra grisej duke mos e dërguar në adresën e shënuar156

. Kjo bazohej te

dispozita e rregullores e cila parashikonte që gjithë korrespondenca që i vinte të

dënuarit ose ajo që nisej nga i dënuari duhej të kontrollohej nga komanda. Masat

ndëshkimore për të dënuarit parashikonin heqjen e disa të drejtave themelore të cilat

në asnjë rast nuk duhet të shkelen ose të hiqen, të tilla si: ndërprerja e vizitave nga

familjarët, nga një deri gjashtë muaj; ndërprerja e korrespondencës së të dënuarve me

botën jashtë deri në tre muaj; kufizimin e pranimit të pakove dhe të ushqimeve për të

dënuarit deri në gjashtë muaj si edhe izolime të gjata157

. Vizitat nga familjarët

parashikoheshin deri në dy takime në muaj, por, faktikisht, këto vizita ishin shumë të

rralla për shumë arsye, si: vështirësia për të mbërritur në burg, pasi largësitë ishin të

mëdha; mungesa e transportit; pengesa artificiale e krijuar nga administrata e burgjeve

dhe hetuesia në rastet e personave të paraburgosur etj. Rregullorja parashikonte

punësimin e detyruar të të gjithë të burgosurve dhe ajo kishte karakter ndëshkues.

Shumë të dënuar vetëgjymtoheshin për të mos punuar në punë të rënda ku ata

detyroheshin të punonin. Për të nxitur punën te të dënuarit, në vitin 1950 u miratua

ligji për llogaritjen e punës së të dënuarve, shpërblimin, ushqimin dhe veshmbathjen,

sipas të cilit, përkundrejt normës së realizuar të punës, parashikoheshin ulje dënimi

155

Evoluimi i burgjeve. http: //www.dpbsh.gov.al/ 156

Arkivi Qendror i Shtetit, fondi 492, dosja 21, viti 1953, f. 15. 157

Po aty, dosja 21.

~ 86 ~

për secilin të dënuar, të përcaktuara këto qartë në ligj158

. Ky ligj u rishikua disa herë,

por, në thelb, mbeti karakteri detyrues dhe ndëshkues i punës së të dënuarve.

Për sa i takon misionit korrektues të burgjeve, rregullorja e burgjeve e vitit 1986 e

parashikonte atë në këtë mënyrë: “Komandat e reparteve të riedukimit dhe të burgjeve

riedukimin e bëjnë nëpërmjet:

a) zbatimit me rigorozitet të të gjitha normave që rregullojnë regjimin e

kryerjes së dënimit të të dënuarve;

b) aktivizimit të tyre në punë prodhuese;

c) punës ideopolitike edukative dhe kulturore159

.

Në nenin 77 të saj kjo rregullore parashikonte se puna edukative kishte për qëllim

edukimin e fajtorit, duke krijuar tek ai botëkuptim e ideologji të qartë për sistemin160

.

Numri i personave të dënuar me heqje lirie u rrit në mënyrë të ndjeshme, pasi, krahas

personave të burgosur për krime të zakonshme, u shtuan në burgje edhe personat që

dënoheshin për veprimtari politike kundër shtetit. Që në vitin 1947, pra fill pas

përfundimit të Luftës Nacionalçlirimtare, kishte 4749 të burgosur gjithsej, nga të cilët

3659 ishin të burgosur politikë dhe 1090 të zakonshëm. Shqipëria kishte tani më

shumë të burgosur se kishte pasur ndonjëherë gjatë shekullit XX161

. Numri i

popullsisë në burgje erdhi duke u rritur me ashpërsimin e luftës së klasave dhe luftën

kundër individëve që kërcënonin rendin socialist të asaj kohe.

Është me interes të evidentojmë se në Kuçovë, më 1966-n u krijua një kamp për gratë

të cilat më parë kishin qenë në punëtorinë e artizanit në Tiranë. Kjo u bë me qëllim që

gratë e dënuara të viheshin në punë në bujqësi, sepse toka në periferi të puseve të

naftës nuk mund të punohej me mjete të mekanizuara. Edhe ky kamp ishte ndërtuar

prej barakash me dërrasa ku në një dhomë banonin 60 gra të burgosura politike. Më

28.12.1975 ky kamp u transferua në burgun e Kosovës së Lushnjës. Në vitin 1989,

gratë e dënuara u transferuan në institutin e riedukimit 325, ku janë aktualisht edhe

sot162

. Sipas statistikave nëntor-dhjetor 1962, raportohen 25 gra të dënuara politike

dhe 139 gra për krime të zakonshme163

.

Gjeografia e vendosjes së burgjeve dhe e kampeve gjatë periudhës së regjimit

diktatorial ka ndryshuar në raport me nevojat më të rëndësishme të vendit nga

pikëpamja ekonomike duke mbuluar frontet më të vështira të punës në terren. P.sh.,

kampi nr. 1, i emëruar reparti 301, i cili ka pasur 1000 të dënuar gjatë ekzistencës së

tij, ka lëvizur nga këneta e Maliqit në vitin 1951, në Gosë të Kavajës në vitet 1952-

1953, në fushën e aviacionit Berat në prill 1953, në Rinas në shtator-dhjetor 1953 dhe,

më pas, në vitin 1954, në Bulqizë ku qëndroi deri në vitin 1991164

.

158

Dekretligji nr. 1188, dt. 5.12.1950. 159

Rregullorja mbi sigurimin dhe riintegrimin e të dënuarve në repartet e riedukimit dhe burgjeve.

Botim i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Tiranë, 1986. 160

Po aty. 161

Sufaj, F.: Historia e burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX, Tiranë, 2000, f. 105. 162

Ky institucion sot quhet institucioni “Ali Demi”, Tiranë. 163

Sufaj, F.: Historia e burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX, Tiranë, 2000, f. 122 dhe f. 127. 164

Sufaj, F.: Sistemi i ndëshkimeve në Shqipëri gjatë regjimit komunist (1945–1990), Tiranë, 2012,

f. 88, temë doktorature te http: //www.fhf.edu.al

~ 87 ~

Sipas raportimeve të herëpashershme për gjendjen shëndetësore të të dënuarve,

raportet flasin për një numër të konsiderueshëm dhe në rritje të të sëmurëve në burgje

për shkak të: kushteve shumë të këqija në burgje dhe kampe, trajtimeve çnjerëzore që

u bëheshin të burgosurve, punëve të rënda ku ata detyroheshin të punonin, si edhe falë

kequshqyerjes. Sëmundjet më të përhapura kanë qenë tuberkulozi, sëmundjet e

pashërueshme dhe ato kronike165

.

Ushqimi i keq në burgje ishte një tjetër formë e keqtrajtimit dhe shkeljes së dinjitetit

njerëzor. Ushqimi ishte kryesisht bukë misri, plot mbeturina. Për ata që punonin, me

gjithë ndryshimet e normës ushqimore, kaloritë që merrnin nuk u përgjigjeshin

kalorive që ata konsumonin. Nga përllogaritjet e bëra nga vetë administrata e burgjeve

rezultonte se një i burgosur në burgun e Spaçit shpenzonte 4400 kalori dhe, në bazë të

normave ushqimore, merrte vetëm 1700 kalori166

.

Në vitin 1990, në vigjilje të zhvillimeve demokratike dhe dhënies fund të regjimit

totalitar, ishin këto burgje dhe kampe: reparti 311, Qafë-Bari; reparti 305, Sarandë;

reparti 321, Burrel (burg); reparti 303, Spaç; reparti 301, Bulqizë; reparti 313, Tiranë

(burg); reparti 314, Kavajë; reparti 327, Gjirokastër; reparti 305, Sarandë; reparti 325,

Tiranë; reparti 318, Lushnjë.

3.2.3 Zhvillimet kryesore në reformimin e sistemit të burgjeve shqiptare

nga vitet 1991 deri në ditët e sotme

Me përmbysjen e regjimit diktatorial në fillimet e viteve ’90 dhe kalimit drejt një

Shqipërie në pluralizëm politik, shteti shqiptar u përball me sfida të reja në fushën e

reformave të sistemit të drejtësisë në përgjithësi dhe reformës në drejtësinë penale në

veçanti. Orientim i politikës ishte shkatërrimi i sistemit të mëparshëm të drejtësisë

penale dhe krijimi i drejtësisë penale, bazuar në parimet e shtetit të së drejtës,

demokracisë dhe respektimin e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Me këtë

frymë u hartuan dhe hynë në fuqi “Dispozitat kryesore kushtetuese” të vitit 1991167

të

cilat shfuqizuan Kushtetutën e vitit 1976 dhe hodhën bazat juridike për legjislacionin

e ri penal e procedural penal dhe për gjithë sistemin e drejtësisë penale168

. Gjithashtu,

u ndërmorën reforma të thella në të gjitha drejtimet për përmirësimin e shërbimit të

institucioneve të paraburgimeve dhe burgjeve si një nga fushat prioritare të

respektimit të të drejtave të njeriut në procesin e përafrimit të vendit me familjen

europiane.

Gjatë vitit 1991, kampet famëkeqe të Spaçit, Qafë-Barit dhe Bulqizës u mbyllën dhe

për një kohë shumë të shkurtër u mbyllën të gjitha kampet e punës duke u trashëguar

vetëm dy burgje: ai i Burrelit dhe burgu i Tiranës, në gjendje të mjeruar dhe me histori

të dhembshme. Disa reforma u ndërmorën gjatë periudhës ‘91-‘97 për të cilat do të

flitet më gjatë në vijimësi të këtij kapitulli, megjithatë, gjatë viteve 1997-1998,

periudhë kur vendi u përfshi në kaos civil, situata në sistemin e burgjeve u

165

Arkivi i Ministrisë së Brendshme, fondi-dega e kampeve dhe burgjeve, dosja 47, viti 1956. 166

Arkivi Qendror i Shtetit, fondi 492, Prokuroria e Përgjithshme, dosja 96, viti 1974. 167

Dispozitat kryesore kushtetuese, shpallur me ligjin nr. 29, janar 1991. 168

Elezi, I.: Vështrim i shkurtër historik i drejtësisë penale në Shqipëri dhe sfidat para saj, Tiranë,

revista juridike shkencore “Justiniani I”, nr. 1, 2009, f. 15.

~ 88 ~

karakterizua nga shkatërrimi i plotë i të gjitha mjediseve dhe pajisjeve në institucionet

ekzistuese, arratisja nga institucionet e paraburgimeve/burgjeve të 1302 të

paraburgosurve/të dënuarve dhe shpallja e amnistisë nga Kuvendi i Republikës së

Shqipërisë, duke falur 1/3 e dënimit të të dënuarve të cilët ktheheshin vullnetarisht në

institucionet e kryerjes së dënimit. Në vitin 1998 ishin 225 të dënuar të kthyer në

këto institucione. Gradualisht, filloi puna rehabilituese e ndërtesave të këtyre

institucioneve dhe pajisjeve logjistike, krahas zhvillimeve të tjera në drejtimin e

këtyre institucioneve169

.

Reformat në sistemin e burgjeve, sidomos pas viteve 1998 e deri më sot, konsistuan

në ndryshimin e akteve ligjore dhe nënligjore duke i përafruar me standardet

europiane, në ndryshimin e misionit dhe detyrat e institucioneve penale, në mënyrën e

menaxhimit, të organizimit dhe në arkitekturën e tyre dhe e fundit, në mënyrën e

trajtimit të të paraburgosurve/të dënuarve.

Gjatë viteve të transformimeve demokratike të sistemit të burgjeve në Shqipëri

rëndësi të veçantë ka marrë përcaktimi i qartë i misionit të vetë këtij sistemi i cili ka

për qëllim të kontribuojë për një shoqëri të sigurt nëpërmjet zbatimit me efektivitet e

në mënyrë humane të dënimeve me burgim dhe masave të tjera penale, duke u

mundësuar personave të cilët i janë besuar kujdesit të këtij shërbimi, ndërtimin e një

mënyre jetese të pranuar sociale me rikthimin e tyre në shoqëri170

. Sipas këtij

formulimi, i cili vjen në përputhje të plotë me normat dhe standardet e pranuara

europiane, theksi i vihet rehabilitimit të sjelljeve të personave në konflikt me ligjin

dhe, më tutje, riintegrimit të tyre në shoqëri. Në zbatim të këtij misioni, sistemi i

burgjeve shqiptare ka përmirësuar trajtimin e personave të dënuar me heqje lirie

nëpërmjet veprimtarive të ndryshme për të cilin do të flasim më poshtë në këtë

kapitull.

Nga pikëpamja e menaxhimit, burgjet shqiptare janë institucione publike dhe, siç e

parashikon edhe neni 3 i Rregullores së përgjithshme të burgjeve, “Drejtoria e

Përgjithshme e Burgjeve është një organ në varësi të Ministrisë së Drejtësisë, që

organizon, drejton dhe kontrollon ekzekutimin e vendimeve penale me burgim dhe

masave të sigurimit me ‘arrest në burg’ në të gjithë sistemin e burgjeve. Drejtoria e

Përgjithshme e Burgjeve merr masat përkatëse për të siguruar zbatimin e ligjit të

kësaj rregulloreje, të urdhrave dhe udhëzimeve të ministrit të Drejtësisë”.

Realizimi i misionit që kanë institucionet e paraburgimeve/burgjeve, varet në radhë të

parë nga integriteti, humanizmi, aftësitë profesionale dhe cilësitë personale të

administratës që punon në këto institucione. Reforma në përmirësimin e cilësisë së

shërbimeve të personelit në institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve si edhe rritja e

vazhdueshme e profesionalizmit të tij kanë qenë dhe mbeten ndër përparësitë kryesore

të sistemit të burgjeve gjatë viteve të transformimeve demokratike të këtyre

institucioneve. Rritja e llojit të shërbimeve dhe personelit civil, të tillë si: punonjës

socialë, psikologë, punonjës me përvojë në pedagogji etj., është një tjetër tregues se

169

Brand van den J.; Boeij, C.; Papavangjeli, E.; Sufaj F.: Drejtimi human i burgjeve (Manual për

drejtimin e lartë në burgje), Tiranë, Komiteti Shqiptar i Helsinkit. Kapitulli II, prill 2009, f. 2. 170

Brand van den J.; Boeij, C.; Papavangjeli, E.; Sufaj, F.: Drejtimi human i burgjeve (Manual për

drejtimin e lartë në burgje), Tiranë, Komiteti Shqiptar i Helsinkit. Kapitulli I, prill 2009, f. 1.

~ 89 ~

institucionet penale nuk konsiderohen më si institucione ushtarake, por si institucione

publike të cilat duhet të drejtohen me mendësi civile.

Aktualisht, me përjashtim të administratës së Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve,

personeli i institucioneve të paraburgimit/burgjeve nuk përfshihet në statusin e

nëpunësit civil, për pasojë, menaxhimi i tij nuk bëhet në bazë të ligjit “Për statusin e

nëpunësit civil”, por në bazë të Kodit të punës. Një rregullim i tillë ligjor i personelit

të institucioneve vendore ka lënë shteg për ndryshime të herëpashershme të

administratës së burgjeve, shpeshherë të pamotivuara profesionalisht, caktime politike

të personelit dhe cenim të profesionalizmit të shërbimeve të ofruara ndaj personave të

dënuar me heqje lirie. Përfshirja e stafit të burgjeve lokale në shërbimin civil është një

kërkesë e kohës që do të ndodhë shpejt në kuadrin e integrimit të Shqipërisë në BE.

Kjo kërkesë është theksuar tashmë edhe në raportprogreset e BE-së për Shqipërinë.

Nga ana tjetër, përveç faktit që administrata e institucioneve vendore penale ende nuk

funksionon sipas statusit të nëpunësit civil, kjo nuk pengon që të mos zbatohen

parimet kryesore të këtij ligji, që kanë të bëjnë me profesionalizmin, pavarësinë dhe

integritetin, paanësinë politike, transparencën, shërbimin ndaj publikut, vazhdimësinë

e karrierës dhe korrektësi në zbatimin e ligjeve171

.

Aspekte të rëndësishme në procesin e marrjes në punë të personelit të sistemit të

burgjeve janë përzgjedhja e aftësive të përshtatshme, cilësive personale dhe arsimimit.

Sidomos gjatë viteve 2007-2008 sistemi i burgjeve përmirësoi procedurat e

përzgjedhjes së personelit të paraburgimeve/burgjeve që punonin në institucionet e

paraburgimit/burgjet të hapura rishtas. Për këtë, përveç respektimit të procedurave të

shkruara të përshkruara në dispozitat ligjore përkatëse, Ministria e Drejtësisë zbatoi

metodën e intervistave me kandidatët e mundshëm. Ky është një hap shumë i mirë

përpara, por në të ardhmen lind nevoja e përdorimit të testeve psikologjike dhe testeve

të shkruara që do të shoqërojnë intervistat me kandidatët e mundshëm që dëshirojnë të

punojnë në sistemin e burgjeve172

. Garantimi i qëndrueshmërisë së personelit të

sistemit të burgjeve dhe rritja e vazhdueshme e profesionalizmit të tij mbeten sfida të

së ardhmes së sistemit të burgjeve.

Nga pikëpamja strukturore e ndërtimit të burgjeve janë arritur zhvillime pozitive në

krijimin e një institucioni penal shumëfunksional i cili ofron akomodim dhe trajtim të

të paraburgosurve/ të dënuarve me regjime të ndryshme, si: regjime paraburgimi,

siguri e lartë, e mesme dhe e zakonshme, si edhe siguri e ulët në të njëjtin institucion.

Megjithatë mbetet ende shumë për të bërë në përafrimin e plotë të sistemit penitenciar

me standardet e pranuara ndërkombëtare173

.

Të gjitha çështjet e sipërpërmendura të cilat kanë një ndikim të drejtpërdrejtë në

respektimin e të drejtave të grave dhe veçanërisht në trajtimin e tyre në institucionet e

mbyllura penale, do të trajtohen në një pjesë të veçantë të këtij kapitulli.

171

Neni 3 i ligjit “Për statusin e nëpunësit civil”. 172

Brand van den J.; Boeij, C.; Papavangjeli, E.; Sufaj, F.: Drejtimi human i burgjeve (manual për

drejtimin e lartë në burgje), Tiranë: Komiteti Shqiptar i Helsinkit. kapitulli IV, prill 2009, f. 3. 173

Një kapitull i veçantë do të analizojë programet e trajtimit të grave në institucionet e paraburgimit

dhe burgjet, parë nga këndvështrimi gjinor.

~ 90 ~

3.3 Zhvillimet kryesore ligjore në sistemin e burgjeve, 1991–2012

Që nga viti 1991, kur hyri në fuqi ligji kushtetues “Dispozitat kryesore kushtetuese” e

më pas hartimi dhe hyrja në fuqi e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë (1998)174

e deri më sot, legjislacioni që rregullon të drejtat dhe trajtimin e personave të dënuar

me heqje lirie, ka pësuar reforma të qenësishme për ta përafruar atë me legjislacionin

europian dhe standardet ndërkombëtare të njohura në këtë fushë.

Janë hartuar dhe janë miratuar një sërë aktesh ligjore dhe nënligjore, si: Kodi penal,

Kodi i procedurës penale, ligji “Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së

Drejtësisë”, ligji “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të

paraburgosurve”, ligji “Për ekzekutimin e vendimeve penale”, ligji “Për Avokatin e

Popullit”, ligji “Për policinë e burgjeve”, ligji “Për faljen”, ligji “Për ndihmën

juridike”, vendimi i Këshillit të Ministrave “Për miratimin e Rregullores së

përgjithshme të burgjeve”, rregullorja “Për standardet dhe procedurat e mbikëqyrjes

së ekzekutimit të dënimeve alternative si dhe organizimin dhe funksionimin e

shërbimit të provës”, vendimi i Këshillit të Ministrave “Për përfshirjen e personave të

dënuar me burgim dhe të paraburgosurve në kategorinë e personave ekonomikisht

joaktivë”, urdhri i ministrit të Drejtësisë “Për rregullat e sjelljes për punonjësit e

sistemit të paraburgimit dhe të burgjeve”175

etj.

Gjithashtu, pjesë e reformave ligjore janë edhe ratifikimi dhe integrimi në

legjislacionin e brendshëm i një numri të konsiderueshëm konventash dhe rregullash

të ndryshme ndërkombëtare për të drejtat e njeriut në përgjithësi dhe ato në fushën

penale në veçanti, midis të tjerave edhe i Deklaratës Universale të të Drejtave të

Njeriut (1948), Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut (1953), Aktit final të

Helsinkit (1975), konventës ndërkombëtare “Për të drejtat civile dhe politike” (1976),

Rregullave standarde minimum të Kombeve të Bashkuara (1955); konventës së

Kombeve të Bashkuara “Kundër torturës dhe ndëshkimeve apo trajtimeve të tjera

mizore çnjerëzore dhe poshtëruese” (1987), konventës europiane “Kundër torturës

dhe ndëshkimeve apo trajtimeve mizore çnjerëzore dhe poshtëruese” (1987), tërësisë

së parimeve të Kombeve të Bashkuara “Për mbrojtjen e të gjithë personave kundër

çdolloj forme të ndalimit ose burgimit” (1988), parimeve bazë të Kombeve të

Bashkuara “Për trajtimin e të dënuarve” (1990), protokollit opsional të konventës së

174

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1998. 175

Ligji nr. 7895, datë 1.21.1995, "Kodi penal i RSH-së", i ndryshuar; ligji nr. 7905, datë 3.21.1995,

"Kodi i procedurës penale", i ndryshuar; ligji nr. 8678, datë 14.5.2001, “Për organizimin dhe

funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”, i ndryshuar; ligji nr. 8328, datë 4.16. 1998, "Për të drejtat dhe

trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar; ligji nr. 8331, datë 21.4.1998,

“Për ekzekutimin e vendimeve penale”, i ndryshuar; ligji nr. 8454, datë 2.04.1999, "Për Avokatin e

Popullit", i ndryshuar; ligji nr. 10032, datë 11.12.2008, “Për policinë e burgjeve”; ligji nr. 10 295, datë

1.7.2010, “Për faljen”; ligji nr. 10039, datë 22.12. 2010, “Për ndihmën juridike”; vendimi i Këshillit të

Ministrave nr. 303, datë 3.25.2009, "Për miratimin e Rregullores së përgjithshme të burgjeve ", i

ndryshuar; vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 302, datë 25.3.2009, rregullorja “Për standardet dhe

procedurat e mbikëqyrjes së ekzekutimit të dënimeve alternative si dhe organizimin dhe funksionimin e

Shërbimit të Provës”; vendimi i Këshillit të Ministrave, datë 6.4.2011, “Për përfshirjen e personave të

dënuar me burgim dhe të paraburgosurve në kategorinë e personave ekonomikisht joaktivë”; urdhri i

ministrit të Drejtësisë nr. 3052/1, datë 25.5.2005, “Për rregullat e sjelljes për punonjësit e sistemit të

paraburgimit dhe të burgjeve” etj.

~ 91 ~

Kombeve të Bashkuara “Kundër torturës dhe ndëshkimeve apo trajtimeve të tjera

mizore çnjerëzore dhe poshtëruese (2002), Rregullave europiane të burgjeve (2006),

konventës “Për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit kundër grave” (1981),

Rregullave standarde minimum të Kombeve të Bashkuara për administrimin e

drejtësisë për të miturit (1985) etj.

Ratifikimi i Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ) nga vendi ynë ka

siguruar që viktimat e shkeljeve të të drejtave të njeriut kanë të drejtën dhe garancinë

për rishikim në Gjykatën Europiane të të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ). Në nivel

kombëtar, ratifikimi i KEDNJ-së ka bërë që dispozitat e saj të jenë drejtpërdrejt të

zbatueshme përmes gjykatave shqiptare. Shumë dispozita të KEDNj-së janë të një

rëndësie të drejtpërdrejtë për mbrojtjen e të drejtave të personave të dënuar me heqje

lirie. GJEDNJ-ja, me vendimet e çështjeve të sjella përpara saj nga personat e dënuar

me heqje lirie, shërben, gjithashtu, si një burim i jurisprudencës së kësaj fushe për

vendin tonë dhe administrimin e drejtësisë penale në përputhje me standardet

ndërkombëtare176

.

Përveç këtij mekanizmi rajonal, me ratifikimin e konventës europiane “Për parandalimin

e torturës dhe/ose trajtimeve çnjerëzore ose poshtëruese”, Komiteti Europian për

Parandalimin e Torturës (KPT) ka të drejtë të ushtrojë kontroll në vendet anëtare, i

cili, në një numër rastesh, ka vizituar në Shqipëri vendet e privimit të lirisë dhe i ka

pasqyruar vëzhgimet e bëra dhe rekomandimet në raportet e tij. Edhe ky mekanizëm

rajonal shërben si burim i hartimit dhe zhvillimit të standardeve europiane që lidhen

drejtpërdrejt me sistemin e policisë dhe atë të burgjeve.

I gjithë ky kuadër ligjor, së bashku me instrumentet dhe institucionet e ngritura për

mbikëqyrje të vazhdueshme, ka bërë të mundur që sistemi i burgjeve shqiptare të

konsiderohet një sistem i institucioneve publike dhe jo ushtarake/ndëshkuese, i cili ka

për mision të kontribuojë për një shoqëri të sigurt nëpërmjet zbatimit me efektivitet e

në mënyrë humane të dënimeve me burgim dhe masave të tjera penale, duke u

mundësuar personave të cilët i janë besuar kujdesit të këtij shërbimi, ndërtimin e një

mënyre jetese të pranuar sociale me rikthimin e tyre në shoqëri177

. Legjislacioni

kombëtar në fuqi u garanton personave të dënuar me heqje lirie një trajtim human që

respekton të drejtat dhe liritë e tyre themelore si edhe dinjitetin e tyre njerëzor, pasi,

në përgjithësi, ai është në përputhje me standardet ndërkombëtare.

3.3.1 Zhvillimet ligjore për të drejtat dhe trajtimin e grave në sistemin

e burgjeve, parë nga këndvështrimi i standardeve ndërkombëtare

dhe legjislacioni vendës

3.3.1.1 Vështrim i shkurtër te instrumentet kryesore ligjore ndërkombëtare

Instrumentet kryesore ligjore ndërkombëtare dhe disa nga normat politike, si

deklaratat dhe rezolutat që përmbajnë rekomandime të organizmave të ndryshëm

176

Disa nga çështjet në këtë fushë (polici dhe burgje) për Shqipërinë janë: Grori kundër Shqipërisë

(aplikimi nr. 25336/04), Dybeku kundër Shqipërisë (aplikimi nr. 41153/06), Caka kundër Shqipërisë

(ankimi nr. 44023/02). 177

Brand van den J.; Boeij, C.; Papavangjeli, E.; Sufaj, F.: Drejtimi human i burgjeve (manual për

drejtimin e lartë në burgje), Tiranë, Komiteti Shqiptar i Helsinkit. kapitulli I, prill 2009, f. 1.

~ 92 ~

ndërkombëtarë (Kombet e Bashkuara, Këshilli i Europës, Parlamenti Europian) për

mbrojtjen e të drejtave të personave të kufizuar nga liria, përfshirë këtu edhe gratë,

kanë qëllim të garantojnë riintegrimin social të tyre në shoqëri178

.

Në parim, të paraburgosurit/të dënuarit gëzojnë të njëjtat të drejta, si çdo qytetar tjetër.

Neni 1 i Rregullave europiane të burgjeve thotë se personat të cilëve u është hequr

liria, duhet të trajtohen me respekt për të drejtat e tyre të njeriut.

Përveç Rregullave europiane të burgjeve, parimet e të drejtave të të paraburgosurve/të

dënuarve, përfshirë këtu edhe gratë, të cilat janë në pritje të gjykimit ose ato të

dënuara me vendim të formës së prerë të gjykatës, mund të gjenden në Deklaratën

Universale të të Drejtave të Njeriut, në standarde të ndryshme ndërkombëtare, në

Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë dhe ligjet kombëtare të kësaj fushe.

Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut garanton se: “Secili gëzon të gjitha të

drejtat dhe liritë e parashtruara me këtë Deklaratë, pa kurrfarë kufizimesh për sa i

përket racës, ngjyrës, gjinisë, gjuhës, besimit fetar, mendimit politik ose tjetër,

origjinës kombëtare a shoqërore, pasurisë, lindjes ose tjetër”.

Pakti ndërkombëtar “Për të drejtat civile dhe politike”, neni 3 thotë: “Shtetet palë të

këtij pakti zotohen të sigurojnë të drejtën e barabartë të burrit dhe të gruas për të

gëzuar të gjitha të drejtat civile dhe politike të shpallura në këtë pakt”.

Konventa “Për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj grave”, neni 2:

“Shtetet palë dënojnë diskriminimin ndaj grave në të gjitha format, pranojnë të

ndjekin me të gjitha mjetet e përshtatshme dhe pa vonesë një politikë me pikësynim

eliminimin e diskriminimit kundrejt grave dhe për këtë qëllim zotohen:

a) Të përfshijnë në Kushtetutën e tyre kombëtare ose në çdo dispozitë tjetër ligjore

të përshtatshme, parimin e barazisë mes burrit dhe gruas, gjë që tashmë edhe

mund të jetë bërë, dhe të sigurojnë përmes legjislacionit apo me mjete të tjera të

përshtatshme, zbatimin efektiv të këtij parimi.

b) Të miratojnë masa legjislative dhe të tjera të përshtatshme, të shoqëruara edhe

me sanksione, po të jetë nevoja, për ndalimin e çdo diskriminimi ndaj grave.

178

Tërësia e rregullave minimum të Kombeve të Bashkuara, "Për trajtimin e të burgosurve" (Kombet e

Bashkuara, 1955); tërësia e parimeve "Për mbrojtjen e të gjithë personave ndaj çdo forme ndalimi apo

burgimi" (Kombet e Bashkuara, 1988); Parimet bazë për trajtimin e të dënuarve (Kombet e Bashkuara,

1990); rregullat standarde minimale të Kombeve të Bashkuara “Për masat alternative të dënimit me

burgim” (Rregullat e Tokios, 1990); deklarata e Vjenës “Për krimin dhe drejtësinë: Përballja e sfidave

të shekullit XXI” (Kombet e Bashkuara, 2001); Parimet bazë të përdorimit të programeve të drejtësisë

restauruese në çështjet penale (Kombet e Bashkuara, 2002); Plani i veprimit për zbatimin e deklaratës

së Vjenës “Për krimin dhe drejtësinë”: Përballja e sfidave të shekullit XXI (Kombet e Bashkuara,

2002); të drejtat e njeriut në administrimin e drejtësisë (Kombet e Bashkuara, 2003); konventa

europiane “Për parandalimin e torturës dhe trajtimit ose ndëshkimit çnjerëzor dhe poshtërues”

(Komiteti Europian për Parandalimin e Torturës dhe Trajtimit ose Ndëshkimit Çnjerëzor dhe

Poshtërues, 2004); Rregullat europiane të burgjeve (Këshilli i Europës, 2006); deklarata e Bangkokut

“Për sinergjitë dhe reagimet: Aleancat strategjike në parandalimin e krimit dhe drejtësinë penale

(Kombet e Bashkuara, 2006); intensifikimi i përpjekjeve për të eliminuar të gjitha format e dhunës

kundër grave (Kombet e Bashkuara, 2006); rezoluta e Parlamentit Europian “Për situatën e veçantë në

burgje dhe influenca që ka burgosja e prindërve në jetën sociale dhe atë familjare”; Të drejtat e fëmijës

(Kombet e Bashkuara, 2008); Rregullat për trajtimin e grave të dënuara dhe masat jo-me-burgim për

gratë e dënuara (Rregullat e Bangkokut, Kombet e Bashkuara, 2010).

~ 93 ~

c) Të vendosin mbrojtje gjyqësore të të drejtave të grave në barazi me burrat dhe të

garantojnë, përmes gjykatave kombëtare kompetente dhe institucioneve të tjera

publike, mbrojtjen efektive të grave kundër çdo akti diskriminues.

d) Të mos ndërmarrin asnjë veprim ose praktikë diskriminuese ndaj grave dhe të

arrijnë që autoritetet publike dhe institucionet publike t’i përshtaten këtij

detyrimi.

e) Të marrin të gjitha masat e përshtatshme për të eliminuar diskriminimin që

ushtron ndonjë person, organizatë ose ndërmarrje e çfarëdoshme ndaj grave.

f) Të marrin të gjitha masat e përshtatshme, përfshirë dispozita legjislative, për të

ndryshuar ose për të anuluar çdo ligj, dispozitë rregulluese, zakon ose praktikë

që përbën diskriminimin ndaj gruas.

g) Të shfuqizojnë të gjitha dispozitat e brendshme penale të cilat përbëjnë

diskriminim ndaj grave.

Deklarata e Kombeve të Bashkuara “Për eliminimin e dhunës ndaj grave”, përcakton

në nenin 2 se: “Dhuna ndaj grave duhet të kuptohet të përfshijë, por jo të kufizohet,

në sa vijon: c) dhunë fizike, seksuale dhe psikologjike, kryer ose ushtruar nga shteti,

kurdo që ajo kryhet” dhe në nenin 4/i të saj thotë: “Të merren masa për të siguruar që

personeli mbikëqyrës dhe zyrtarët publikë përgjegjës për zbatimin e politikave të

parandalojnë, të hetojnë dhe të ndëshkojnë dhunën ndaj grave, të trajnohen për t’i

sensibilizuar ata ndaj nevojave të grave”.

Ndërsa në parimin 5 (2) të tërësisë së parimeve “Për mbrojtjen e të gjithë personave

ndaj çdo forme ndalimi apo burgimi” theksohet se: “Masat që zbatohen sipas ligjit

dhe të krijuara vetëm për të mbrojtur të drejtat dhe statusin e veçantë të grave,

veçanërisht të grave shtatzëna dhe nënave me fëmijë në gji, fëmijëve dhe të rinjve,

personave të moshuar, të sëmurë ose me probleme mendore, nuk duhen të jenë

diskriminuese”.

Vlen të theksohet se version i vitit 1989 i Rregullave europiane të burgjeve nuk i

referohej në mënyrë specifike situatës së grave në institucionet penale. Në Rregullat

europiane të burgjeve (2006) ka një seksion të veçantë për gratë që sanksionon se:

“Përveç dispozitave të veçanta, në këto rregulla që lidhen me gratë e dënuara179

,

autoritetet duhet t’u kushtojnë vëmendje të veçantë kërkesave të tyre për nevojat

fizike, profesionale, sociale dhe psikologjike kur marrin vendime që influencojnë çdo

aspekt të kufizimit të tyre të lirisë”. (rregulla 34.1)

“Duhet të bëhen përpjekje të veçanta për të mundësuar aksesin te shërbimet specifike

për gratë e dënuara të cilat kanë përjetuar abuzim fizik, psikologjik dhe seksual.

(rregulla 34.2)

Në rregullën 34.3 përcaktohen edhe masat që merren në rastet kur gratë e dënuara

lindin gjatë kohës që janë në institucionet penale duke garantuar se: “Të dënuarave

duhet t’u lejohet të lindin jashtë burgut; kur një fëmijë lind në burg, autoritetet duhet

të sigurojnë të gjithë mbështetjen dhe lehtësirat e duhura”, ndërsa në rregullën 19.7

theksohet se “Duhet të garantohen në mënyrë të veçantë nevojat higjieno-sanitare të

grave”.

179

Lexo gratë e paraburgosura dhe të dënuara. Shënim i autores.

~ 94 ~

Tërësia e rregullave minimum “Për trajtimin e të burgosurve”, ashtu si edhe një sërë

instrumentesh ligjore ndërkombëtare, bazohet në parimin e barazisë mes burrave dhe

grave. Rregullat ligjore ndërkombëtare sugjerojnë që burrat dhe gratë në burgje të

mbahen veças nga njëri-tjetri.

Vlen të ndalem në zhvillimin më të fundit në kuadrin ligjor ndërkombëtar për të

drejtat dhe trajtimin e grave të dënuara dhe pikërisht te Rregullat për trajtimin e grave

të dënuara dhe masat jo-me-burgim për gratë e dënuara, të cilat njihen ndryshe, si

Rregullat e Bangkokut, të adoptuara nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të

Bashkuara, më 21 dhjetor 2010.

RREGULLAT E BANGKOKUT

Siç u parashtrua edhe më lart, deri në këtë vit ka pasur një sërë dispozitash ligjore në

shumë instrumente ndërkombëtare ligjore, por Rregullat e Bangkokut fokusohen

vetëm te gratë e dënuara. Është shumë e rëndësishme të kuptohet se këto rregulla u

shtohen rregullave standard minimum “Për trajtimin e të dënuarve” (RSM) dhe

rregullave standard minimum “Për masat jo me burgim” (Rregullat e Tokios).

Në paragrafët e mëposhtëm sillen shkurtimisht ato dispozita të cilat janë me interes

për çështjet me fokus gratë në drejtësinë penale:

Mosdiskriminimi i grave të dënuara

Parimi i mosdiskriminimit të grave të dënuara përshkruan të gjitha Rregullat e

Bangkokut. Rregullat kërkojnë që të merren parasysh nevojat individuale të grave të

dënuara, në mënyrë që asnjë nga të dënuarat të mos përjetojë asnjë lloj diskriminimi

në trajtim dhe në rezultatet e trajtimit të tyre. Përmbushja e këtyre nevojave specifike

nuk përbën diskriminim në vetvete për pjesën tjetër të popullsisë në burgje, por,

përkundrazi, përmbushja e nevojave të veçanta të grupeve të caktuara në burgje do të

thotë të garantohet trajtimi i tyre pa diskriminim në gëzimin e të gjitha të drejtave

mbi baza të barabarta me të tjerët në jetën e përditshme në burg. Parimi i

mosdiskriminimit dhe i individualizimit të trajtimit janë dy nga parimet bazë të

pothuajse gjithë tërësisë së instrumenteve ligjorë ndërkombëtare në fushën penale180

.

Rregullat për masat jo me burgim

Dhjetë Rregullat e Bangkokut për këtë çështje janë bazuar te parimet dhe dispozitat

ligjore të shprehura në Rregullat e Tokios, duke i interpretuar ato nga këndvështrimi

gjinor dhe u shton këtyre të fundit analizat e studimeve dhe të dhënat e viteve të fundit

për gratë në sistemin e drejtësisë të cilat tregojnë qartë një rritje të numrit të grave në

konflikt me ligjin, pasi kanë dalë Rregullat e Tokios në vitin 1990.

Siç e thekson edhe komentari i Rregullave të Bangkokut, 57-58: “Një pjesë e

konsiderueshme e grave në konflikt me ligjin nuk përbëjnë domosdoshmërisht rrezik

për shoqërinë dhe, për rrjedhojë, burgimi i tyre nuk ka për t’i ndihmuar, përkundrazi,

ai do t’i pengojë ato nga riintegrimi në shoqëri. Shumë prej tyre janë në burgje si

pasojë e drejtpërdrejtë ose e tërthortë e faktorëve të ndryshëm të përjashtimit social

180

Komentari i Rregullave të Bangkokut, rregulla 1.

~ 95 ~

dhe diskriminimit nga bashkëshortët e tyre, kushtet e tyre familjare dhe ato të

komunitetit. Për rrjedhojë, gratë në konflikt me ligjin duhet të trajtohen në mënyrë të

drejtë nga sistemi i drejtësisë penale. Ky i fundit duhet të marrë parasysh kushtet,

rrethanat, shkaqet që i kanë çuar këto gra drejt kryerjes së krimit, duke i dhënë

njëkohësisht kujdes, mbështetje dhe trajtim në komunitet për t’i ndihmuar ato të

kalojnë pikërisht ata faktorë që i çuan drejt sjelljes kriminale. Duke i mbajtur këto gra

jashtë burgjeve, kur burgimi nuk është i domosdoshëm apo i justifikuar, fëmijët e tyre

mund të shpëtohen nga efektet negative që sjell burgimi i nënave të tyre, duke

përfshirë këtu edhe institucionalizimin e tyre të mundshëm ose ndoshta burgimin e

tyre në të ardhmen”181

.

Rregullat e masave jo me burgim të Rregullave të Bangkokut japin udhëzime shumë

të rëndësishme për politikëbërësit, ligjvënësit, autoritetet në fushën penale dhe

personelin e burgjeve për të marrë masa ligjore dhe ato në praktikë me qëllim uljen e

numrit të grave në institucionet penale, duke marrë parasysh kushtet, rrethanat dhe

përgjegjësitë prindërore të grave. Rregullat kërkojnë që politikëbërësit dhe

vendimmarrësit të mbajnë parasysh interesin më të lartë të fëmijëve të përfshirë dhe,

për rrjedhojë, të garantojnë se alternativa që marrin parasysh nevojat specifike gjinore

të grave ekzistojnë në praktikë, si edhe të krijojnë garanci për kushtet specifike dhe

pozitën e dobët të grupeve specifike, siç janë: gratë që duan mbrojtje, vajzat në

sistemin e drejtësisë penale dhe viktimat e trafikimit të qenieve njerëzore182

.

Veçanërisht rregullat 57, 58 dhe 60 marrin parasysh “respektimin e të drejtave të

njeriut, kërkesat e drejtësisë sociale dhe nevojat për rehabilitim të viktimës” dhe, në

rastin e grave në konflikt me ligjin, mbajnë parasysh kushtet dhe rrethanat e tyre

specifike dhe përgjegjësitë e tyre prindërore. Këto rregulla marrin parasysh se gratë në

konflikt me ligjin janë shpeshherë viktima të dhunës në familje, kanë probleme të

ndryshme mendore dhe kanë në përgjegjësinë e tyre fëmijët183

.

Këto rregulla stimulojnë jo vetëm përdorimin sa më të gjerë të masave alternative të

dënimit me burgim, por edhe të masave alternative të paraburgimit të grave, pasi

marrin parasysh se vendosja e grave në paraburgim, qoftë edhe për një periudhë të

shkurtër, mund të ketë ndikim shumë negativ për fëmijët dhe familjet e tyre dhe, për

rrjedhojë, i nxitin autoritetet t’i japin përparësi përdorimit të alternativave të

paraburgimit për gratë atje ku është e mundur. Rregullat vijnë në përputhje me nenin

9 (3) të konventës ndërkombëtare “Për të drejtat civile dhe politike”, rregullën 6 të

Rregullave të Tokios dhe tërësia e parimeve “Për mbrojtjen e të gjithë personave të

mbajtur në çdolloj forme të ndalimit ose burgimit” të cilat kufizojnë përdorimin e

masës me paraburgim vetëm në raste të veçanta184

.

Rregulla 60 i bën përgjegjës shtetet të përllogaritin burime njerëzore dhe financiare

për të mundësuar zbatimin e masave dhe të dënimeve alternative me burgim, të cilat

duhet t’u përgjigjen nevojave specifike të grave të dënuara në legjislacionet kombëtare.

181

Rregullat e Bangkokut, Komentari i rregullave 57-58. 182

Atabay, T.: Udhëzuesi i rregullave të Kombeve të Bashkuara “Për gratë e dënuara dhe masat jo me

burgim për gratë e dënuara”, Rregullat e Bangkokut”, Reforma penale ndërkombëtare (Penal Reform

international, PRI), maj 2012, f. 5. 183

Po aty, f. 6. 184

Rregullat e Bangkokut, Komentari i rregullave 57 dhe 58.

~ 96 ~

Rregulla 64 nxit përdorimin e masave dhe alternativave të dënimit, në vend të dënimit

me burgim sidomos për gratë shtatzëna, ato që kanë fëmijët në gji dhe ato që kanë

fëmijë në përgjegjësinë e tyre.

Gjatë procesit të dënimit

Rregulla 61: “Kur dënojnë gratë në konflikt me ligjin, gjykatat duhet të kenë

kompetencë të marrin parasysh rrethanat lehtësuese, të tilla si: mungesa e një historie

penale të mëparshme, relativisht vepër penale jo e rëndë, natyra e sjelljes kriminale të

gruas e parë kjo nga këndvështrimi i përgjegjësive të kujdesit që kanë gratë dhe

rrethanat e tyre të veçanta”185

, merr rëndësi të veçantë, pasi janë një numër i

konsiderueshëm i grave të dënuara të cilat kanë kryer vepra penale të dhunshme

kundër bashkëshortëve ose partnerëve të tyre, si pasojë e dhunës afatgjatë dhe

sistematike të ushtruar nga ata. Ashtu siç është edhe një numër në rritje i grave që

detyrohen ose marrin përsipër të jenë bashkëpunëtore në një numër të konsiderueshëm

të veprave penale të dhunshme ose vepra të lidhura me substancat narkotike, ose

vepra penale të kryera për shkak të varfërisë së tyre dhe nevojës që ato kanë për t’iu

përgjigjur fëmijëve që kanë në kujdes. Të ndodhura në këto rrethana, ato kryejnë

vepra penale nganjëherë pa kuptueshmërinë e plotë të pasojave të veprimeve të

tyre186

.

Kjo rregull i nxit gjykatat që, gjatë procesit të dhënies së drejtësisë në çështje me të

pandehura gra, të marrin parasysh pikërisht këto rrethana të veçanta që i kanë çuar ato

drejt kryerjes së veprave të dhunshme penale.

Pas dënimit me burgim

Rregulla 63 inkurajon autoritetet përkatëse që: “Në vendimet që lidhen me lirimet me

kusht, të favorizojnë dhe të marrin parasysh përgjegjësitë e kujdesit ndaj fëmijëve si

edhe nevojat specifike të grave për riintegrim”. Rëndësia që merr lirimi me kusht në

mundësimin e riintegrimit të të dënuarve është njohur si në Rregullat e Tokios,

rregullën 9, ashtu edhe nga organizatat rajonale, si Këshilli i Europës187

. Rregulla 63

ka qëllim të sigurojë që organet që kanë përgjegjësinë të marrin vendime për lirimin

me kusht, në procesin e vlerësimit të përfitimeve që mund të ketë shoqëria nga

riintegrimi i suksesshëm i grave në shoqëri, duhet të mbajnë parasysh veçanërisht:

dëmin që shkakton burgosja te gratë, nevojat e tyre për kontakte me familjen,

përgjegjësitë e tyre dhe profilin përgjithësisht të ulët të tyre të rrezikshmërisë

shoqërore. Në këtë kuadër, duhen mbajtur parasysh nevojat dhe interesat më të lartë të

fëmijëve të cilët mund të jetojnë me gruan në burg ose ata që janë jashtë burgut.

Pranimi, regjistrimi dhe vendosja në një institucion penal

Rregullat e Bangkokut për pranimin, regjistrimin dhe vendosjen në institucion penal

të grave të dënuara prezantojnë kërkesa më të detajuara të cilat marrin parasysh

pozitat e dobëta dhe nevojat specifike të tyre dhe sjellin në vëmendje të administratës

185

Në përputhje të plotë me rregullat 3.3 dhe 7.1 të Rregullave të Tokios. 186

Rregullat e Bangkokut, Komentari i rregullës 61. 187

Për më shumë njihuni me Rekomandimin Rec (2003)22 të Këshillit të Ministrave të vendeve

anëtare për lirimin me kusht (Adoptuar nga Këshilli i Ministrave në 24 Shtator 2003).

~ 97 ~

së burgjeve rëndësinë që duhet t’i japin faktit që shumica e grave kanë fëmijë të cilët

në disa raste shoqërojnë nënat e tyre në burg dhe në pjesën më të madhe të rasteve

janë jashtë institucioneve të mbyllura penale. Këto Rregulla janë të parat ndër gjithë

standardet ndërkombëtare, të cilat udhëzojnë autoritetet përkatëse shtetërore si të

trajtojnë fëmijët e grave të dënuara në përputhje të plotë me konventën “Për të drejtat

e fëmijës” si edhe me gjithë instrumentet ndërkombëtare rajonale. Gjithashtu,

Rregullat e Bangkokut garantojnë edhe një masë pozitive për gratë që të vendosen sa

më afër shtëpive të tyre ose qendrave të rehabilitimit, duke marrë parasysh

përgjegjësitë e tyre prindërore, parapëlqimet e vetë grave dhe mundësitë për programet

dhe shërbimet e përshtatshme188

.

Shërbimet mjekësore dhe higjiena

Rregullat standarde minimum dhe Rregullat europiane të burgjeve japin standardet

dhe parimet e nevojshme për ofrimin e shërbimeve të përgjithshme të kujdesit

mjekësor dhe marrjen parasysh të nevojave specifike të grave për garantimin e

kushteve të përshtatshme higjieno-sanitare189

, si edhe për parandalimin, trajtimin dhe

kujdesin për personat mbartës të HIV/AIDS-it. Rregullat e Bangkokut marrin

parasysh të gjitha këto standarde dhe plotësojnë me dispozita të veçanta aspektet kyçe

të higjienës dhe kujdesit mjekësor për gratë e dënuara si edhe për fëmijët të cilët

qëndrojnë me nënat e tyre në burg, duke i trajtuar të gjitha këto aspekte nga një qasje

gjithëpërfshirëse190

.

Në mënyrë të veçantë Rregullat e Bangkokut theksojnë se, pavarësisht sa mirë mund

të drejtohen burgjet, ato nuk janë të ndërtuara për t’iu përgjigjur nevojave specifike të

grave shtatzëna, nënave me fëmijët në gji dhe fëmijëve të vegjël dhe, për rrjedhojë,

inkurajojnë që gratë shtatzëna dhe nënat me fëmijë të vegjël të mos dënohen me

burgim, përveç rasteve kur kjo është e domosdoshme191

.

Të ndierit të sigurta dhe siguria

Dispozitat 19-25 të Rregullave të Bangkokut për të ndierit të sigurta dhe sigurinë

bazohen te filozofia se siguria në burgje mund të përmirësohet duke respektuar të

drejtat e grave të dënuara, nevojat e tyre me bazë gjinore, duke u dhënë vëmendje të

veçantë grave shtatzëna, nënave me fëmijë në gji dhe atyre me fëmijë të vegjël në

burg. Rregullat e Bangkokut për këtë çështje bazohen te bindja se të ndierit të sigurta

është nevoja më thelbësore që kanë gratë e dënuara, pa të cilën nuk mund të zhvillohet

koncepti i riintegrimit social të tyre. Këto Rregulla tregojnë si duhet ruajtur ndjenja e

sigurisë te gratë duke marrë parasysh nevojat e tyre të veçanta, p.sh., gjatë kontrolleve

trupore, përdorimit të mjeteve shtrënguese, masave disiplinore, procedurave të

ankesave dhe kërkesave dhe inspektimeve në burgje.

188

Rregulla 4 e Rregullave të Bangkokut. 189

Shih më lart për dispozitat e veçanta për gratë te Rregullat europiane të burgjeve. 190

Nga rregulla 5-18, Rregullat e Bangkokut mbulojnë një numër të konsiderueshëm të aspekteve të

kujdesit shëndetësor dhe të higjienës sipas nevojave specifike të grave të dënuara, ku përfshihen:

kontrollet mjekësore sapo një grua hyn në institucion, trajtimi i përgjithshëm mjekësor i ndjeshëm ndaj

nevojave specifike të grave, sëmundjet e transmetueshme, shëndeti mendor, shëndeti riprodhues,

varësitë e ndryshme të grave, parandalimi i vetëvrasjeve dhe rasteve të dëmtimit të vetes, shërbimet

mjekësore parandaluese. 191

Rregulla 64 e Rregullave të Bangkokut.

~ 98 ~

Lidhjet me botën jashtë

Rregullat e Bangkokut njohin nevojën e veçantë dhe të domosdoshme që kanë gratë

për të mbajtur lidhjet me botën jashtë, sidomos me fëmijët e tyre, si edhe mbajnë

parasysh efektet jashtëzakonisht të dëmshme që sjell izolimi/mospasja e lidhjeve me

familjen dhe të afërmit te gratë e dënuara. Rregullat i adresojnë këta faktorë, ndërkohë

që mbahet parasysh realiteti që gratë zakonisht mbahen në burgje, të cilat janë larg

familjeve dhe komunitetit ku kanë jetuar përpara burgosjes, për shkak të numrit të tyre

të vogël si edhe sfidat dhe vështirësitë që ato kanë për t’i mbajtur këto lidhje me

familjen dhe të afërmit. Për më tepër, Rregullat marrin parasysh edhe nevojën

specifike për t’i mbajtur këto lidhje të forta me nënat e tyre gjatë kohës që ato janë në

burg, një aspekt i veçantë i cili sillet për herë të parë në tërësinë e instrumenteve

ndërkombëtarë të kësaj fushe.

Rregullat inkurajojnë autoritetet e burgjeve të marrin masat e nevojshme për të

mundësuar lidhjet me përfaqësuesit ligjorë që gratë të përfitojnë nga këshillimet dhe

ndihmën ligjore që u nevojitet gjatë gjithë periudhës që ato janë në institucionet e

mbyllura penale.

Rehabilitimi i të dënuarve

Pjesa e dispozitave të Rregullave të Bangkokut që lidhet me rehabilitimin e të

dënuarve, ndjek strukturën e dispozitave të RSM-ve192

, por ato sjellin këndvështrimin

gjinor, duke mbajtur parasysh vëmendjen e veçantë që i duhet kushtuar riintegrimit të

grave sipas nevojave të tyre konkrete. Programi i trajtimit rehabilitues për gratë duhet

t’u ofrohet, si grave të dënuara, ashtu edhe atyre të paraburgosura.

Këto programe ndërtohen mbi bazën e të dhënave që dalin nga raportet e vlerësimit në

momentin e pritjes së grave në institucionet penale dhe mbahen parasysh nevojat me

bazë gjinore dhe kushtet e rrethanat individuale të secilës grua në individualizimin e

planit të dënimit.

Pjesë e programit rehabilitues dhe riintegrues janë edhe politikat që duhet të ndjekin

autoritetet përkatëse në vendosjen e grave në burgje me regjime me siguri të ulët.

Burgjet duhet të ofrojnë mundësi riintegrimi për gratë me sistemin e lejeve shpërblyese

të ndjeshëm ndaj nevojës thelbësore që kanë gratë në mbajtjen e shëndetshme të

lidhjes me fëmijët dhe familjen si edhe mundësi të burgjeve gjysmë të hapura dhe të

hapura ku inkurajohet kthimi i shpeshtë i grave në komunitetin ku jetojnë. Rregulla 45

thotë: “Autoritetet e burgjeve duhet të shfrytëzojnë në maksimumin e lejuar të gjitha

mundësitë, si: lejet, burgjet e hapura, gjysmë të hapura dhe programet dhe shërbimet

me bazë komunitetin për gratë e dënuara për të lehtësuar kalimin e tyre nga burgu në

liri, për të zvogëluar stigmën dhe për të rivendosur lidhjet me familjet në fazat më të

hershme”.

Rregulla 46 thekson, gjithashtu, se riintegrimi i suksesshëm i grave është një proces

gjithëpërfshirës i shumë aktorëve, si autoritetet e burgjeve në bashkëpunim me

shërbimin e provës dhe/ose me shërbimet e mirëqenies sociale, grupet komunitare

192

Pjesa II e RSM, me nëntitullin “Rregullat e zbatuara për kategori të veçanta”.

~ 99 ~

vendore dhe OJF-të, të cilat duhet të hartojnë dhe të zbatojnë së bashku një program

para dhe pas lirimit, i cili duhet të marrë parasysh nevojat specifike të grave.

Pjesë e këtyre rregullave u kushtohet programeve për kategori të veçanta, si: gratë

shtatzëna, nënat me fëmijë në gji dhe ato që kanë fëmijë në burgje; gratë e

paraburgosura, vajzat e dënuara; gratë me kombësi të huaj dhe gratë që u përkasin

minoriteteve.

Forcimi i kapaciteteve institucionale dhe profesionale të personelit në burgje

Shtatë rregullat për këtë çështje theksojnë nevojën e rritjes së profesionalizimit të

personelit që punon me gratë e dënuara për çështje të të drejtave të njeriut dhe

nevojave të veçanta të grave, përfshirë këtu dhunën mbi bazë gjinore, aspekte të

ndryshme të kujdesit shëndetësor të grave dhe të fëmijëve që gjenden në burgje etj.

Për më shumë, rregullat inkurajojnë punësimin dhe rritjen në karrierë të personelit

femër në burgje.

Shumë nga Rregullat e Bangkokut nuk kërkojnë burime shtesë për të bërë të mundur

zbatimin e tyre, por më shumë kërkohet një ndryshim në qëndrime dhe praktika si dhe

një rritje e ndjeshmërisë nga ana e aktorëve që zbatojnë politikën penale. Vëmendje e

veçantë duhet t’i kushtohet trajnimit të këtyre aktorëve për Rregullat e Bangkokut si

dhe rritjes së ndjeshmërisë së tyre për situatën e veçantë në të cilën gjenden gratë në

konflikt me ligjin dhe nevojat e tyre specifike për rehabilitim dhe riintegrim193

.

Standardet e trajtuara më sipër përbëjnë parimet themelore, të cilat janë të vlefshme

në të gjitha sistemet e burgjeve në mbarë botën dhe zbatohen për të gjithë të dënuarit,

pa diskriminim. Kjo bën të qartë, gjithashtu, që marrja e masave të veçanta për të

adresuar nevojat specifike të grave në burgje nuk janë në vetvete diskriminuese për

pjesën tjetër të popullatës në burgje.

3.3.1.2 Vështrim i shkurtër te kuadri ligjor kombëtar për të drejtat

dhe trajtimin e grave të dënuara

Legjislacioni vendës në përgjithësi është në përputhje me frymën dhe garancitë ligjore

të detajuara më lart. Kështu, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (RSH) është akti

ligjor me fuqinë më të lartë juridike që sanksionon barazinë përpara ligjit, si parimin

themelor të mbrojtjes, respektimit dhe promovimit të të drejtave të njeriut.

Sipas nenit 3 të Kushtetutës së RSH-së: “Dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e

tij….janë baza e këtij shteti, i cili ka për detyrë t’i respektojë dhe t’i mbrojë”. Pjesa e

dytë e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë u kushtohet “Të drejtave dhe lirive

themelore të njeriut” për të cilat neni 15 garanton: “Të drejtat dhe liritë themelore

janë të pandashme, të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe qëndrojnë në themel të

të gjithë rendit juridik”.

193

Atabay, T.: Udhëzuesi i Rregullave të Kombeve të Bashkuara për gratë e dënuara dhe masat jo me

burgim për gratë e dënuara, Rregullat e Bangkokut, Reforma penale ndërkombëtare (Penal Reform

international, PRI).

~ 100 ~

Kufizimet e të drejtave dhe lirive të parashikuara në Kushtetutë mund të vendosen

vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Këto

kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave.

Kushtetuta hedh themelet e drejtësisë penale dhe përcakton qartë të drejtat

procedurale të personit të pandehur. Mund të përmenden këtu: parimi i prezumimit të

pafajësisë194

; fuqia prapavepruese që garanton se askush nuk mund të akuzohet ose të

deklarohet fajtor për një vepër penale e cila nuk konsiderohej si e tillë me ligj në

kohën e kryerjes së saj dhe se nuk mund të jepet një dënim më i rëndë se ai i

parashikuar me ligj në kohën e kryerjes së veprës penale195

; e drejta për një proces të

rregullt ligjor196

; e drejta për të mos iu nënshtruar torturës, dënimit apo trajtimit mizor,

çnjerëzor e poshtërues197

; e drejta e individit për të mos iu hequr ose kufizuar në

mënyrë arbitrare liria e tij dhe pozitat e të miturit198

; të drejtat procedurale penale

kushtetuese për individët të cilëve u është hequr ose u është kufizuar liria199

.

Ligji penal shqiptar parashikon mbrojtje të veçantë juridiko-penale të gruas në

përgjithësi: mbron jetën dhe shëndetin e gruas nga ndërprerja e paligjshme e

shtatzënisë, kur kjo ndërprerje kryhet pa pëlqimin e saj ose në vende dhe persona të

paautorizuar, tej kohës së kërkuar nga ligji; mbron gruan nga dhuna seksuale dhe kur

femra është nën 14 vjeç, ligji e mbron atë edhe në rast se marrëdhëniet seksuale

kryhen me dëshirën e saj; e mbron nga lloje abuzimesh kur autori shfrytëzon

pazotësinë fizike dhe mendore ose gjendjen e papërgjegjshme të saj (gjendje gjumi, e

dehur ose e droguar etj.); e mbron kur ka qenë e detyruar të kryejë marrëdhënie nën

presionin e eprorit të saj ose në kërcënimin e armës; e mbron nga trafikimi dhe

shfrytëzimi për prostitucion200

.

Në kuadër të reformës së drejtësisë penale janë ndërmarrë ndryshime të Kodit penal201

të cilat kishin qëllim funksionimin efektiv të alternativave të dënimit me burgim për

arsyet e shumta ekonomike, sociale shoqërore, humane dhe sidomos uljen e dukurisë

së mbipopullimit në burgje.

Më konkretisht, në Kodin penal parashikohen pesë alternativa dënimi në këto nene: 58

“Gjysmëliria”; 59 “Pezullimi i ekzekutimit të vendimit me burgim dhe vënia në

prove”, e njohur ndryshe edhe si “dënimi me kusht”; 59/a “Qëndrimi në shtëpi”, 63

“Pezullimi i ekzekutimit të vendimit me burgim dhe detyrimi për kryerjen e një pune

në interes publik” dhe neni 64 “Lirimi me kusht”. Thelbi i këtyre alternativave të

dënimit me burgim është dhënia e drejtësisë restauruese dhe riintegruese e personit në

konflikt me ligjin, duke shmangur masën e izolimit dhe të ndëshkimit me burgim.

Rishikimi i Kodit në këtë drejtim ishte një hap pozitiv i hedhur drejt tendencave më

bashkëkohore të drejtësisë penale e cila fokusohet së tepërmi tek edukimi, riintegrimi

dhe risocializimi i individit që ka kryer veprën penale, krahas zhdëmtimit të të

dëmtuarit nga kryerja e kësaj vepre.

194

Neni 30 i Kushtetutës së RSH-së. 195

Neni 29 i Kushtetutës së RSH-së. 196

Neni 42 i Kushtetutës së RSH-së. 197

Neni 25 i Kushtetutës së RSH-së. 198

Neni 27 i Kushtetutës së RSH-së. 199

Nenet 28, 31, 32, 33, 34 të Kushtetutës së RSH-së. 200

Elezi, E. dhe Hysi, V.: “Politika kriminale”, Tiranë, sht. bot. “Pegi”, 2006, f. 190. 201

Ligji nr. 10 023, datë 27.11.2008.

~ 101 ~

Kushtet dhe arsyet e veçanta që përbëjnë bazën e vlerësimit nga ana e gjykatës për

zbatimin e këtyre alternativave të dënimit në rastet konkrete, janë parashikuar për

secilën prej dispozitave të përmendura më lart në Kodin penal. Vetëm njëra prej

këtyre alternativave, ajo e qëndrimit në shtëpi, e parashikuar në nenin 59/a, shprehet

në mënyrë specifike se një nga grupet që përfitojnë nga kjo masë alternative, janë

gratë shtatzëna ose nënat me fëmijë nën moshën 10 vjeç, që jetojnë me të. Pavarësisht

kësaj, gratë në procesin penal mund të përfitojnë nga të gjitha dispozitat e mësipërme,

nëse plotësojnë kërkesat e parashikuara në ligj, ashtu si edhe individët e tjerë.

Vlen të përmendet edhe neni 65/a pika c, ç dhe d, i cili parashikon garanci ligjore që

gjykatat të caktojnë një periudhe sigurie gjatë së cilës nuk zbatohet neni 64 “Lirimi

me kusht” kur vepra penale është kryer: (c) kundër të miturve, grave shtatzëna dhe

personave të tjerë që, për shkaqe të ndryshme, nuk mund të mbrohen; (ç) duke

përfituar nga marrëdhëniet familjare ose të bashkëjetesës; (d) shtyrë nga motive që

kanë të bëjnë me gjininë, racën, fenë, kombësinë, gjuhën, bindjet politike, fetare ose

sociale. Kjo dispozitë shihet si një masë penale mjaft e rëndësishme kundër

diskriminimit, që me frymën e saj i shërben parandalimit të diskriminimit dhe

mbrojtjes nga dhuna në familje202

.

Një tjetër hap pozitiv i hedhur drejt reformimit të legjislacionit penal nga

këndvështrimi gjinor janë edhe ndryshimet e fundit gjatë vitit 2012 të Kodit penal203

dhe, më konkretisht, të dispozitës 130/a. Nëpërmjet kësaj dispozite parashikohen

dënime me burgim për veprat penale të: rrahjes, kanosjes serioze për vrasje ose

plagosjes së rëndë dhe plagosjes së kryer me dashje në kuadër të marrëdhënieve

familjare. Kjo dispozitë mbron në mënyrë të veçantë gratë dhe fëmijët të cilët janë

subjektet më të dhunuara brenda marrëdhënieve familjare.

Me ndryshimet në vite të Kodit penal të viteve 1998, 2001 dhe së fundmi të vitit 2012

parashikohet mbrojtja e gruas nga shfrytëzimi i prostitucionit204

, por neni 113, sipas të

cilit ushtrimi i prostitucionit me gjobë ose me burgim dënohet deri në tre vjet,

ndëshkon viktimat e shfrytëzimit të prostitucionit si edhe ato të trafikimit të qenieve

njerëzore. Ky ka qenë përfundimi i një studimi të rasteve të vendimeve të dhëna nga

gjykatat me këtë objekt205

, i cili nënvizon efektet e nenit 113 të Kodit penal si

shprehje e diskriminimit të tërthortë gjinor ndaj grave dhe vajzave- viktima të

ushtrimit të prostitucionit dhe trafikimit të qenieve njerëzore.

Për këtë arsye Komiteti CEDAW, pas raportit periodik të fundit të shtetit shqiptar, të

paraqitur në vitin 2010 pranë Kombeve të Bashkuara, rekomandoi ndryshimin e Kodit

penal me qëllim që të mos vazhdohet të ndiqet praktika e ndjekjes penale dhe e

dënimit penal të grave dhe vajzave që prostituojnë. Me gjithë rekomandimet e bëra

nga komisionerja për mbrojtjen nga diskriminimi për shfuqizimin e nenit 113 të Kodit

penal206

, kjo dispozitë ende mbeti e pashfuqizuar me ndryshimet e fundit të vitit 2012.

Përmbajtja e këtij neni u pasurua edhe me këtë përmbajtje: “Dhënia e shpërblimit për

202

Anastasi, A. etj.: Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Tiranë, sht. bot. “Pegi”, 2012, f. 121. 203

Ligji nr. 23/2012, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.1.1995, “Kodi penal

i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar. 204

Neni 114/a i Kodit penal. 205

Qendra për Nisma Ligjore Qytetare: “Efektet e nenit 113 të Kodit penal, shprehje e diskriminimit të

tërthortë gjinor”, mars 2012. 206

Rekomandim i komisioneres për mbrojtjen nga diskriminimi, nr. 49, dt. 13.2.2012.

~ 102 ~

përfitim personal të prostitucionit dënohet me gjobë ose me burgim gjer në tre vjet”.

Studiues të fushës e kanë interpretuar këtë shtesë si përpjekje të ligjvënësit për të

korrigjuar një mosbarazim të drejtpërdrejtë që ekzistonte në variantin e parë të nenit

ku parashikohej vetëm dënimi me gjobë dhe me burgim i ushtrimit të prostitucionit.

Megjithatë, edhe me këtë ndryshim nuk garantohet mosdiskriminimi i tërthortë i grave

të cilat mund të përfundojnë si të dënuara viktima të trafikimit të qenieve njerëzore207

.

Kodi penal, në nenin 48 të tij parashikon shtatë rrethana lehtësuese të ndryshme të

veprës penale të cilat nuk janë një listë shteruese për sa kohë vetë ky nen, në

paragrafin e fundit, i krijon fleksibilitet dhe lë në çmimin e gjykatave të vlerësojnë

edhe rrethana të tjera lehtësuese të cilat nuk janë listuar në këtë nen, duke sanksionuar

se: “Gjykata, pavarësisht nga rrethanat që përmenden në nenin 48 të këtij Kodi, mund

të marrë në konsideratë edhe rrethana të tjera për sa kohë i quan të tilla që

justifikojnë lehtësimin e dënimit”.

Me interes është të përmendet pika b) e tij që parashikon rrethanë lehtësuese kur vepra

është kryer nën ndikimin e tronditjes psikike të shkaktuar nga provokimi ose veprime

të padrejta të viktimës apo të ndonjë personi tjetër. Kjo është një rrethanë shumë

relevante për rastet e grave të cilat vrasin bashkëshortët si pasojë e një dhune fizike

dhe/ose psikologjike sistematike të ushtruar nga ish-bashkëshortët ose partnerët e tyre.

Nga hulumtimet e disa studimeve të vendimeve të gjykatave ka rezultuar se ka pasur

raste kur gjyqtarët kanë përdorur këtë rrethanë lehtësuese për të marrë masa më të

lehta dënimi për gratë që në rrethanat e një tronditjeje të thellë psikike kanë kryer

veprën e vrasjes së ish-bashkëshortëve të tyre208

. Ka pasur edhe raste konkrete209

ku

gjyqtarët kanë marrë parasysh dispozitën e Kodit penal e cila përligj rastet kur gruaja,

në kushtet e mbrojtjes së nevojshme, ka vrarë bashkëshortin e saj dhe e ka konsideruar

të pandehurën të pafajshme.

Megjithatë, nga studimi i të dhënave të dosjeve të grave të paraburgosura dhe atyre të

dënuara të cilat janë sjellë në fokus të analizës së kreut të dytë të këtij studimi, del

qartë fakti që shumë nga rastet e grave që kanë vrarë ish-bashkëshortët e tyre, janë

rezultat i dhunës në familje të ushtruar ndaj tyre dhe/ose ndaj fëmijëve e tyre dhe në

asnjë rast gjykatat nuk kanë përmendur si rrethanë lehtësuese dhunën sistematike në

familje, si shkakun kryesor që i ka çuar ato gra drejt kryerjes së veprës penale të

vrasjes. Më konkretisht, gratë e dënuara për veprat penale të vrasjes me dashje (neni

76, me marxh dënimi nga 10-20 vjet burgim) dhe atë me paramendim (neni 78, me

marxh dënimi 15-25 vjet burgim) janë dënuar me një mesatare prej 19 vjet dënim me

burgim për rastet e vrasjeve me dashje dhe 16 vjet dënim me burgim për vrasjet me

paramendim.

Neni 82 i Kodit penal parashikon se “Vrasja me dashje e kryer në gjendje të tronditjes

së fortë psikike të çastit, shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës, dënohet

me burgim gjer në tetë vjet”. Po të shohim si e parashikojnë kodet penale të disa

vendeve europiane këtë lloj të veprës penale, vëmë re ngjashmëri me Kodit penal

shqiptar. Kështu, Kodi penal serb dhe ai malazez parashikojnë të njëjtën masë dënimi,

207

Anastasi, A. etj.: Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Tiranë, sht. bot, “Pegi”, 2012, f. 124. 208

Anastasi, A. etj.: Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Tiranë, sht. bot.”Pegi”, 2012, f. 124. 209

Vendimi nr. 520, datë 13.12.2002, i gjykatës së apelit, Tiranë, ka ndryshuar vendimin nr. 744,

datë 22.10.2002, të gjykatës së shkallës së parë, Tiranë.

~ 103 ~

ndërsa Kodi penal gjerman parashikon masën e dënimit me burgim nga një deri në

dhjetë vjet burgim. Kodi penal estonez dhe ai maqedonas parashikojnë dënim me

burgim nga një deri në pesë vjet burgim.

Vlen të sillet në vëmendjen e lexuesit se Kodi penal maqedonas, si një nga shkaqet që

e ka çuar personin drejt kryerjes së veprës penale të vrasjes, parashikon në mënyrë

specifike dhunën në familje dhe, për rrjedhojë, e dënon autorin/en e kësaj vepre me

dënim me burgim deri në pesë vjet. “Kushdo që do të shkaktojë vdekjen e një personi

tjetër duke kryer vrasje, e sjellë kundër vullnetit të tij në një gjendje të fortë acarimi

nga sulmi apo fyerjet e rënda ose si pasojë e dhunës në familje nga personi i vrarë, do

të dënohet me burgim prej një deri në pesë vjet”210

.

Duke pasur parasysh përqindjen e konsiderueshme të grave që kanë kryer vepra

penale si rezultat i dhunës sistematike në familje dhe dënimet relativisht shumë të

gjata me burgim, do të ishte me vend të konsiderohej një parashikim ligjor i ngjashëm

me atë të Kodit penal maqedonas për të zbutur politikën penale për rastet kur gratë

shtyhen drejt rrugës së krimit për shkak të dhunës familjare.

Në zbatim të Kodit penal, Kodi i procedurës penale i RSH-së, në nenin 230 përcakton

se “masa e arrestit në burg mund të vendoset vetëm kur çdo masë tjetër është e

papërshtatshme për shkak të rrezikshmërisë së veçantë të veprës dhe të pandehurit”.

Ky parim vjen në përputhje me qasjen e rekomanduar të dhënies së masës së arrestit

me burg, si masë e fundit dhe në rastet kur ajo është e domosdoshme. Neni 230/2

është me interes të veçantë për fokusin e këtij punimi. Ai thekson se “nuk mund të

vendoset arresti në burg ndaj një gruaje shtatzënë ose me fëmijë në gji....” duke

garantuar kështu një nga standardet ndërkombëtare për këtë çështje. Gjithsesi,

praktika tregon se masa e arrestit në burg mbetet një nga masat shtrënguese që

përdoret gjerësisht ndaj grave edhe kur profili i tyre i rrezikshmërisë nuk paraqitet dhe

kaq i lartë për shoqërinë dhe, në këtë këndvështrim, nevojiten studime të thella për

këtë çështje në mënyrë që të pasohen me masa konkrete për zbutjen e politikës penale

ndaj kategorive të tilla, si gratë dhe të miturit.

Ligji nr. 8328, datë 16.4.1988, “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim”,

i ndryshuar, i cili përbën edhe ligjin më specifik për personat e paraburgosur dhe të

dënuar, në nenin 5 të tij sanksionon: “Ekzekutimi i dënimit me burgim bëhet duke

respektuar dinjitetin e të dënuarit dhe përshkohet nga ndjenja njerëzore. Trajtimi i të

dënuarve duhet të bëhet pa njëanshmëri apo diskriminim për shkak të seksit,

kombësisë, racës, gjendjes ekonomike dhe shoqërore, pikëpamjeve politike dhe

besimit fetar. Të dënuarve duhet t’u sigurohen kushte jetese të tilla që të ulin në

minimum efektet paragjykuese negative të burgimit dhe ndryshimet me jetën e

shtetasve të tjerë”. Sipas këtij ligji, të drejtat e të dënuarve mund të kufizohen ose të

hiqen përkohësisht për shkelje të ligjit ose të rregullave të brendshme vetëm në rastet

dhe sipas kritereve të parashikuara në këtë ligj (neni 6).

Trajtimi i të paraburgosurve dhe të dënuarve, sipas këtij ligji, duhet të bëhet sipas

kriterit të individualizimit në përputhje me gjendjen, karakteristikat dhe nevojat

individuale të tyre duke marrë parasysh kushtet dhe mjedisin në të cilin i

210

Neni 125 i Kodit penal të Republikës së Maqedonisë, nr. 87/2007, 103/2008 dhe 161/2008.

~ 104 ~

paraburgosuri/i dënuari ka jetuar, shkaqet edukative dhe shoqërore që e kanë larguar

atë nga jeta normale (neni 10).

Ligji “Për të drejtat dhe trajtimin e dënuarve me burgim” parashikon, gjithashtu,

vendosjen e grave dhe të miturve në institucione të posaçme vetëm për to dhe, në

pamundësi, në seksione të veçanta të institucioneve të tjera, sipas kritereve të këtij

ligji. Gratë mbahen nën mbikëqyrjen e kujdesin vetëm të një personeli femëror.

Nënave u lejohet të mbajnë me vete fëmijët deri në moshën 3 vjeç. Për kujdesin dhe

asistencën ndaj këtyre fëmijëve funksionojnë çerdhe të posaçme (neni 17). Çerdhe ka

vetëm në institucionin “Ali Demi” dhe nuk ka një të tillë në institucionin “Jordan

Misja” ku gjenden gratë e paraburgosura. Rastet e nënave të paraburgosura me fëmijë

nën moshën 3 vjeç trajtohen në qendrën spitalore të burgjeve, e cila nuk është një

zgjidhje në përputhje me standardet ndërkombëtare.

Gjatë vitit 2010, rregullorja e brendshme e institucionit “Ali Demi” është përmirësuar

në drejtim të marrjes së masave pozitive për gratë e dënuara të cilat kanë fëmijë deri

në moshë tre vjeç në kujdesin e institucionit. Deri në këtë vit, gratë kalonin vetëm një

kohë të caktuar me fëmijët e tyre në çerdhen e institucionit, ndërsa, me ndryshimet e

rregullores, gratë që kanë fëmijë në burg, rrinë gjithë kohën me fëmijët e tyre211

.

Legjislacioni vendës garanton shërbim mjekësor gjatë gjithë kohës së qëndrimit të

grave në institucionet penale. Ky shërbim u përgjigjet nevojave për parandalimin dhe

ruajtjen e shëndetit të të dënuarve. Më tej, dispozitat ligjore marrin parasysh

funksionimin e shërbimeve të veçanta në shërbim të grave shtatzëna dhe atyre me

fëmijë në gji. (Neni 33 i ligjit “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim

dhe të paraburgosurve”).

Dy parashikime të tjera ligjore të vendosura në rregulloren e brendshme të

institucionit “Ali Demi” lidhen me: 1. vizitat periodike gjinekologjike një herë në

muaj që duhet të bëjnë gratë e dënuara dhe kontrollet me të shpeshta për gratë

shtatzëna ose ato lehonë, në bashkëpunim me qendrën spitalore të burgjeve apo

spitalet gjinekologjike më të afërta212

dhe 2. vizitat mjekësore për çdo fëmijë të

çerdhes në institucion, të merren masa për kartelizimin, vaksinimin dhe vizitat e

shpeshta në konsultoren e fëmijëve pranë qendrave administrative213

. Megjithëse kjo

rregullore ka disa dispozita të ndjeshme gjinore, pritej të ishin riformuluar më shumë

dispozita me fokus trajtimin e veçantë të grave të dënuara.

Vlen të evidentohet fakti se gratë e paraburgosura mbahen në kujdesin e institucionit

“Jordan Misja” dhe, për fat të keq, rregullorja e brendshme e këtij institucioni,

megjithëse e rihartuar gjatë vitit 2010214

nuk reflekton asnjë dispozitë që të ketë në

fokus të veçantë gratë e paraburgosura.

211

Urdhër i ministrit të Drejtësisë, nr. 5322, datë 7.6.2010, “Rregullore e brendshme e IEVP-së

“Ali Demi”, Tiranë. 212

Neni 36/6 i Rregullores së brendshme të IEVP-së “Ali Demi”, Tiranë. 213

Neni 36/7 i Rregullores së brendshme të IEVP-së “Ali Demi”, Tiranë. 214

Urdhër i ministrit të Drejtësisë, nr. 5280, datë 7.6.2010, Rregullore e brendshme e IEVP-së “Jordan

Misja”, Tiranë.

~ 105 ~

Sipas nenit 32 të ligjit “Për të drejtat dhe trajtimin e dënuarve me burgim”,

“Objektivat e trajtimit përfshijnë arsimimin, formimin profesional, zhvillimin e

aftësive të tjera individuale, veprimtaritë kulturore, çlodhëse e sportive, punën,

asistencën shpirtërore dhe veprimtari të tjera në grup që kanë si qëllim rikrijimin e

aftësisë për t’i integruar në shoqëri. Trajtimi social-edukativ i të dënuarve zhvillohet

me anë të veprimeve individuale dhe të veprimtarive formuese, që realizohen nga ana

e personelit të burgjeve të aftësuar posaçërisht në fushën pedagogjike, në

bashkëpunim me punonjësit e tjerë të institucionit. Kontaktet me botën e jashtme dhe

familjen inkurajohen dhe sigurohen sipas programeve individuale dhe grupore”. Më

konkretisht, për gratë që kanë fëmijë të mitur dhe të miturit neni 40 i këtij ligji

parashikon të hartohen dhe të zbatohen programe të posaçme dhe favorizuese për

lidhjet me familjen.

Realizimi në mënyrë të vazhdueshme dhe të strukturuar të punësimit të të dënuarve, si

pjesë integrale e riintegrimit të tyre në shoqëri dhe shpërblimi i tij, garantohet në

legjislacionin vendës, megjithatë, zbatimi i plotë i legjislacionit për shpërblimin e

punësimit të të dënuarve në përgjithësi dhe grave në veçanti nuk realizohet ende për

arsye të mungesës së fondeve buxhetore.

Për disiplinimin e sjelljes së të dënuarve, sipas nenit 53 të ligjit “Për të drejtat dhe

trajtimin e dënuarve me burgim”, zbatohen disa masa disiplinore të tilla, si: a) qortim

individual; b) vërejtje në prani të të dënuarve; c) përjashtim nga veprimtari të veçanta,

të përbashkëta, deri në 10 ditë; ç) përjashtim nga ajrosja në grup, por jo më shumë se

20 ditë; d) përjashtim nga të gjitha veprimtaritë e përbashkëta deri në 20 ditë;

dh) ndërprerje e lejeve. Për të miturit dhe gratë, masat e parashikuara në shkronjat “c”,

“ç” dhe “d” mund të jepen deri në gjysmën e kohës së parashikuar. Për gratë shtatzëna

ose që u është lënë fëmija, mund të zbatohen vetëm masat disiplinore të parashikuara

në shkronjat “a” dhe “b” të këtij neni.

Në përgjithësi, legjislacioni i brendshëm shqiptar është në përputhje me standardet

ndërkombëtare dhe ka disa dispozita kryesore të cilat fokusojnë gratë e dënuara, siç

është paraqitur më lart. Gjithsesi, nevojitet të reformohet gjithë legjislacioni kombëtar,

duke filluar nga Kodi penal deri te rregulloret e brendshme në institucionet ku mbahen

gratë e dënuara, në përputhje me zhvillimet më të fundit me Rregullat e Bangkokut,

për të mos pasur një legjislacion të shkruar në gjuhë neutrale, por, përkundrazi, një

legjislacion që të reflektojë qasjen gjinore.

3.4 Reforma institucionale dhe ajo infrastrukturore e sistemit

të burgjeve gjatë viteve 1991-2012

Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë”, ligji "Për të

drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", ligji “Për

ekzekutimin e vendimeve penale”, ligji "Për Avokatin e Popullit", ligji “Për ndihmën

juridike”, VKM-ja "Për miratimin e Rregullores së përgjithshme të burgjeve" etj. kanë

krijuar bazë ligjore për ngritjen dhe funksionimin e një sërë institucionesh që kanë

përmirësuar shërbimet e ofruara në sistemin e burgjeve shqiptare, si: sistemin e

brendshëm të inspektimeve dhe të mbikëqyrjes dhe organet/institucionet e jashtme

monitoruese të sistemit të burgjeve, shërbimin e provës, strukturën për ofrimin e

~ 106 ~

ndihmës ligjore falas për personat e dënuar me heqje lirie, si një kategori që përfiton

nga ky shërbim etj.

Duke pasur parasysh reformat ligjore dhe ato institucionale, në sistemin e burgjeve

janë hedhur hapa pozitivë që kanë qëllim përafrimin e këtij sistemi me standardet dhe

normat ndërkombëtare, por zbatimi i këtyre reformave ose ka qenë i vonuar, ose nuk

është realizuar plotësisht215

. Një çështje tejet shqetësuese që u mbart për shumë vite si

problem i pazgjidhur, ishte transferimi i dhomave të paraburgimit nga varësia e

Ministrisë së Rendit Publik në atë të Ministrisë së Drejtësisë. Megjithëse ligji “Për

organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtësisë” përcaktonte qartë varësinë e

sistemit të paraburgimit nga Ministria e Drejtësisë që prej vitit 2001 dhe sipas VKM

nr. 327, datë 15.3.2003 “Për kalimin e sistemit të paraburgimit në varësi të Ministrisë

së Drejtësisë”, pra që dhomat e paraburgimit të kalonin në varësi të Ministrisë së

Drejtësisë, transferimi i plotë i dhomave të paraburgimit u bë i mundur vetëm në vitin

2007. Ky transferim nuk ishte thjesht çështje organizative dhe mosrespektim i ligjit,

por mbi të gjitha ishte çështje që lidhej drejtpërdrejt me respektimin e të drejtave dhe

lirive themelore të personave të dënuar me heqje lirie216

. Transferimi i dha fund

dyzimit të standardeve të trajtimit të personave të paraburgosur që ishin në kujdesin e

Ministrisë së Rendit Publik, ku nuk garantoheshin të drejtat ligjore të të

paraburgosurve, ndryshe nga trajtimi që u bëhej të atyre në kujdesin e Ministrisë së

Drejtësisë. Megjithatë, ky transferim hasi për një kohë të gjatë në një sërë problemesh

infrastrukturore për arsye se një pjesë e konsiderueshme e dhomave të paraburgimit u

trashëguan nga mjedise tejet të amortizuara të komisariateve të policisë si edhe

probleme të mungesës së personelit specialist të shërbimeve të ndryshme217

.

Sipas rekomandimit (2006) 2 të Rregullave europiane të burgjeve218

, kushtet

infrastrukturore në burgje duhet të jenë të tilla që të garantojnë respektimin e dinjitetit

njerëzor për personat që mbahen në këto mjedise, ndaj u tërhiqet vëmendja

autoriteteve shtetërore të bëjnë investimet e mjaftueshme për të përmbushur këto

standarde. Gjatë viteve të fundit, me ndërtimin e burgjeve të reja219

dhe

rikonstruktimin e institucioneve të vjetra220

, nga pikëpamja strukturore, tendenca që

në të njëjtin institucion të përqendrohen regjime të ndryshme, si: regjimet e

paraburgimit, regjime me siguri të lartë, të mesme dhe të ulët, është pozitive.

Megjithatë, kushtet infrastrukturore të disa institucioneve të paraburgimit që janë në

mjediset e vjetra të komisariateve të policisë dhe disa burgje me ndërtesa të vjetra dhe

215

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raporti i të drejtave të njeriut në Shqipëri, Tiranë, 2006. 216

Neni 71 i Rregullave europiane të burgjeve parashtron standardin se “Burgjet duhet të jenë nën

përgjegjësinë e autoriteteve publike, të ndara nga institucionet ushtarake, policore ose shërbimet e

hetimit të krimit”. 217

Fondacioni i shoqërisë së hapur për Shqipërinë, SOROS: Raporti i monitorimit të Shqipërisë në

procesin e Stabilizim Asociimit”, Tiranë, tetor 2008, f. 66. 218

Neni 18.1 thotë: “Akomodimi që u garantohet të dënuarve dhe në veçanti të gjitha mjediset e fjetjes,

duhet të respektojnë dinjitetin njerëzor dhe sa më shumë të jetë e mundur, privatësinë, dhe të

përmbushin kërkesat për shëndet dhe higjienë, duke u kushtuar vëmendjen e duhur kushteve

klimaterike dhe veçanërisht hapësirës, mbushjes me ajër, dritë, ngrohje dhe ventilim”. 219

Gjatë viteve të fundit janë ndërtuar institucione të reja, si në Fushë-Krujë, Vlorë, Korçë, Durrës,

Kavajë me mbështetjen financiare kryesisht të Bashkimit Europian dhe në ndonjë rast të buxhetit të

shtetit. 220

Pothuajse të gjitha institucionet e vjetra janë ristrukturuar, megjithatë disa prej tyre janë tejet të

amortizuara dhe, për rrjedhojë, jo në përputhje me standardet ndërkombëtare.

~ 107 ~

të amortizuara lënë shumë për të dëshiruar221

. Mungesa e energjisë elektrike dhe e ujit

të rrjedhshëm 24-orësh, ndërtesat e amortizuara dhe me lagështirë si edhe funksionimi

mbi kapacitetin e lejuar në disa nga këto institucione ndikojnë drejtpërdrejt në cilësinë

e keqe të jetës së personave të dënuar me heqje lirie dhe bëjnë që kushtet e jetesës në

këto institucione të vlerësohen si jo në përputhje me standardet ndërkombëtare222

.

Statistikat tregojnë se Shqipëria ka në burgje një popullatë rreth 4764 persona (125

të mitur, 87 gra dhe 4552 burra), ndërkohë që kapaciteti zyrtar i sistemit të burgjeve

është 4417223

persona. Vihet re tendenca në rënie e mbipopullimit në burgje vitet e

fundit, një problem ky i ngritur në një sërë raportesh të progresit të Komisionit

Europian për Shqipërinë224

. P.sh., në maj 2008, numri i personave të dënuar me heqje

lirie që mbaheshin në sistemin e burgjeve mbi kapacitetin e lejuar, arriti të ishte 1500

persona225

.

Trajtimi i grupeve të cenueshme, duke u krijuar atyre kushte të përshtatshme

infrastrukturore, merr rëndësi të veçantë sidomos kur flasim për të miturit, gratë dhe

personat me probleme të ndryshme mendore në burgje. Vlen për t’u theksuar se gjatë

gjithë këtyre viteve qeveria shqiptare nuk ka mundur të ndërtojë një burg me regjime

të ndryshme vetëm për gratë me liri të kufizuar. Gratë mbahen në dy institucione226

,

në ndërtesa tejet të amortizuara dhe aspak të përshtatshme për të plotësuar nevojat

specifike të tyre duke mos plotësuar kështu standardet ndërkombëtare për mjediset e

jetesës për to. Mungesa e një nisme të ndërtimit të një burgu vetëm për gra gjatë gjithë

këtyre viteve, në një kohë që janë ndërtuar institucione të reja me mbështetjen

financiare të BE-së dhe/ose të buxhetit të shtetit, përbën një tregues të neglizhencës

dhe, për më tepër, të qëndrimit diskriminues nga ana e autoriteteve përgjegjëse për

këtë kategori në sistemin e burgjeve.

Bazuar në VKM “Për miratimin e strategjisë ndërsektoriale të drejtësisë dhe të planit

të veprimit të saj”227

, për periudhën 2009-2013 janë planifikuar dhe janë në zbatim

projekte të ndryshme të ndërtimit të institucioneve të reja dhe të rikonstruktimit të

institucioneve ekzistuese228

, megjithatë strategjia dhe plani i veprimit nuk parashikojnë

edhe ndërtimin e burgjeve gjysmë të hapura dhe të hapura. Përveç pasjes së një

shumëllojshmërie regjimesh në një institucion shumëfunksional, ekziston nevoja e

krijimit të burgjeve gjysmë të hapura dhe të hapura, për të siguruar zbatimin e planit

të dënimit të të dënuarve duke nisur që nga situata e paraburgimit në një institucion të

mbyllur, më tej në gjysmë të hapur dhe, në përfundim të dënimit, në institucione të

221

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe

komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale, Tiranë,

maj 2010. 222

Komisioni Europian: Raportprogresi për Shqipërinë 2011, Bruksel, tetor 2011, f. 16. 223

Të dhënat e datës 6 tetor 2011, nga fjala e drejtorit të përgjithshëm të Burgjeve, z. Gazment Dibra,

mbajtur në takimin e 16-të të drejtorëve të sistemit të burgjeve, Strasburg, 11 tetor 2011. 224

Komisioni Europian: Raportprogresi për Shqipërinë 2009, Bruksel, tetor 2009, f. 14. 225

Komisioni Europian: Raportprogresi për Shqipërinë 2008, Bruksel, nëntor 2008, f. 12. 226

Gratë e paraburgosura, të cilat janë në pritje të gjykimit dhe vendimit të formës së prerë, mbahen në

institucionin “Jordan Misja”, Tiranë, dhe ato që kanë një vendim të formës së prerë me dënim me

burgim, akomodohen në institucionin “Ali Demi”, Tiranë. 227

VKM nr. 519, datë 20.7.2011. 228

Institucione paraburgimi dhe burgje të reja do të ndërtohen në Elbasan, Fier, Berat, Shkodër,

institucioni “Jordan Misja”, institucioni “Ali Demi” si edhe rikonstruksione në Peqin, Korçë, Rrogozhinë,

Krujë, Burrel, Fushë-Krujë, Durrës, Lushnjë.

~ 108 ~

hapura, me programe trajtimi sipas nevojave të veçanta të grupeve të ndryshme në

burgje. Kjo do të ndihmojë në parapërgatitjen e të dënuarve për t’u integruar në

shoqëri, gjë e cila do të përmbushte edhe njërën nga detyrat më kryesore të sistemit të

burgjeve kundrejt personave nën kujdesin e tij.

Në fundin e vitit 2012 drejtuesit e lartë të Ministrisë së Drejtësisë kanë shpalosur idetë

e tyre për reformimin e mëtejshëm të sistemit të burgjeve duke shkuar drejt

privatizimit të tyre sipas modeleve të ofruara nga sistemi i burgjeve në Mbretërinë e

Bashkuar apo në SHBA229

.

Duke marrë parasysh se sistemi i burgjeve shqiptare ende nuk është i konsoliduar mbi

bazat e një menaxhimi efektiv dhe në përputhje me standardet dhe normat e të

drejtave të njeriut, nevojitet një shqyrtim i plotë i çështjes së privatizimit të burgjeve

shqiptare, qofshin këto edhe të sigurisë së ulët. Analiza dhe diskutimi i thellë mes

specialistëve duhet të shqyrtojë aspektet, si ndikimi që ka te mirëqenia e të burgosurve

privatizimi i burgut në një mjedis të shtyrë nga fitimi, ku puna në burg shikohet

gjithnjë si një burim i të ardhurave dhe ka pak të bëjë me trajnimin dhe rehabilitimin e

të burgosurve. Duhet parë nga afër sa garanci japin burgjet private për të krijuar të

gjitha kushtet për një trajtim të duhur për të burgosurit dhe se çfarë mekanizmash

përdoren për të mbrojtur të burgosurit nga format e ndryshme të keqtrajtimeve nga

personeli, por edhe mes vetë të burgosurve; sa ndikojnë këto lloje burgjesh te nivelet e

përsëritjes së krimit në shoqëri; si do të realizohet mbikëqyrja e burgjeve private nga

institucionet publike etj. Shqyrtimi nga afër i kësaj çështjeje do të vlerësojë kostot

reale përkundrejt efektivitetit të këtyre shërbimeve dhe nëse me të vërtetë paraqet

vlerë për paratë e taksapaguesve dorëzimi te kompanitë private i drejtimit të burgut,

në vend që këtë përgjegjësi ta kenë autoritetet shtetërore. Analiza e epërsive dhe e

mangësive do të marrë parasysh edhe efektet që ka privatizimi te personeli dhe te

komuniteti në përgjithësi. Gjithashtu, duhet të analizohet parimi moral dhe themelor

nëse administrimi i sistemit të burgjeve si shërbim publik i takon si përgjegjësi

autoriteteve shtetërore apo kompanive fitimprurëse.

Duhen nxjerrë mësime edhe nga përvojat që sjellin vende si SHBA dhe Mbretëria e

Bashkuar në lidhje me privatizimin e burgjeve230

. P.sh., burgu i parë privat në

Mbretërinë e Bashkuar është hapur në vitin 1992, por e gjithë kjo ndodhi pa ndonjë

debat publik apo diskutim dhe shumë pak analiza u ndërmorën përpara zbatimit të

politikës së privatizimit të burgjeve. Performanca ka qenë aq e dobët, sa dy nga

burgjet iu kthyen përsëri sektorit publik. Gjithashtu, në vitin 2008 u vu re se 10 nga 11

burgjet private në Angli dhe Uells ishin në fund të tabelës për performancën më të

keqe në klasifikimin e bërë nga Ministria e Drejtësisë. Në Angli, shumë aktorë të

drejtësisë penale kanë bërë thirrje për një moratorium për të gjithë procesin e

privatizimit të burgut dhe për një shqyrtim të pavarur të të gjitha aspekteve të këtij

procesi231

.

229

Ministri i Drejtësisë, z. Eduart Halimi, në analizën vjetore për vitin 2012, ka prezantuar reformat e

Ministrisë së Drejtësisë për vitin 2013, mes të tjerave edhe të privatizimit të burgjeve të sigurisë së ulët

sipas modelin të SHBA-së. https: //www.justice.gov.al 230

Austin, J.; Coventry, G.: Çështje që lindin nga burgjet e privatizuara, Nju-Jork, botimi i Byrosë së

Mbështetjes së Drejtësisë. Departamenti i Shtetit i SHBA-së, 2001. https: //www.ncjrs.gov 231

Poyner, Ch.: Privatizimi i burgjeve do të jetë skandal kombëtar, Londër, “The Guardian”, 8 nëntor

2012. http: //www.guardian.co.uk

~ 109 ~

Duke marrë parasysh sa më sipër, sugjerohet se, përpara se të merren hapa konkretë

drejt privatizimit të burgjeve shqiptare, qofshin këta edhe të sigurisë së ulët, të

shqyrtohen pasojat e privatizimit të tyre te të burgosurit, te personeli dhe te gjithë

shoqëria. Privatizimi i disa shërbimeve, si: furnizimet me ushqim, transporti i të

burgosurve etj., janë tashmë një praktikë e provuar në shumë sisteme europiane që

kanë sjellë rezultate pozitive në menaxhimin më të mirë të burgjeve, por kalimi i të

gjitha përgjegjësive të menaxhimit të këtyre institucioneve të shërbimit publik te

sektori privat e fitimprurës do të ishte një hap i nxituar me pasoja të dëmshme, pa bërë

fillimisht një diskutim të hapur me gjithë aktorët e rëndësishëm të zinxhirit të

drejtësisë penale.

3.5 Trajtimi i të dënuarve – vështrim i përgjithshëm. Parimet e një

trajtimi të përshtatshëm për personat e paraburgosur dhe të dënuar

Ligjet dhe rregullat në fuqi mbrojnë të dënuarit nga abuzimet e autoriteteve shtetërore

dhe nga arbitrariteti dhe, së bashku me instrumentet ndërkombëtare, ato i udhëzojnë

autoritetet përgjegjëse si t’i japin formë dhe përmbajtje zbatimit të regjimit të dënimit

në praktikë dhe si të garantojnë një trajtim të përshtatshëm për personat e dënuar me

heqje lirie. Duke u bazuar në kornizën ligjore të fushës, në këtë pjesë do të trajtoj

parimet kryesore për një trajtim të përshtatshëm232

dhe si gjejnë pasqyrim këto parime

në sistemin e burgjeve shqiptare.

Trajtimi i përshtatshëm është më shumë sesa respektimi i të drejtave të personave të

dënuar me heqje lirie dhe më shumë se kryerja e detyrave nga administrata, të

përcaktuara në bazën ligjore. Termi 'trajtim’ përfshin gjithçka që institucioni mund t’i

ofrojë të dënuarit. Në këtë mënyrë, parimet e trajtimit të duhur duhet të përfshijnë

kërkesat e cilësisë për trajtimin e të burgosurve, në kuptimin më të gjerë të fjalës233

.

Zbatim i plotë dhe në përputhje me standardet dhe parimet përfshin përpjekjet e

vazhdueshme për përmirësim, qëllime pozitive dhe një qëndrim fleksibël ndaj

ndryshimeve që pëson sistemi i burgjeve234

. Trajtim i përshtatshëm do të thotë se

vëmendja i kushtohet individit dhe jo standardit, duke zbatuar dënimin me përgjegjësi

edhe në situata të papritura për të cilat ligji e rregulla nuk kanë një përshkrim të

qartë235

. Sipas hartuesve të këtyre parimeve kryesore, “Parimet përbëjnë një pikënisje

për vlerësimin e situatave specifike. Ato ndihmojnë për të qenë vigjilentë kur është

fjala për rregulloret dhe praktikat kur ato qëndrojnë nën një nivel minimal të trajtimit

të duhur, si dhe kur është fjala për një përkeqësim (të mundshëm) të kushteve të

burgimit. Parimet mund të ndihmojnë për të nxitur ndryshimet e nevojshme, por,

gjithashtu, ato mund të funksionojnë si pikë fillimi për një vlerësim pozitiv të situatës

së burgimit dhe të cilësisë së trajtimit”236

.

232

Këshilli për Administrimin e Drejtësisë Penale dhe Mbrojtjen e të Miturve: Trajtim i përshtatshëm –

parimet si duhen trajtuar personat e dënuar me heqje lirie, Hagë, 2010, “Raad voor Strafrechtstoepassing

en Jeugdbescherming”. http: //www.rsj.nl/ 233

Po aty, f. 2. 234

Po aty, f. 2-3. 235

Po aty, f. 5. 236

Po aty, f. 3.

~ 110 ~

PARIMI I PARË: parimi i korrektësisë dhe cilësia e kontakteve të përditshme ka të

bëjë me trajtimin ditor dhe kontaktet me personat e dënuar me heqje lirie që duhet të

përmbushin tërësinë e detyrimeve për cilësi të mirë shërbimesh, me profesionalizëm,

korrektesë dhe etikë. Parimi i vë theksin profesionalizmit me të cilin personeli i

burgjeve duhet të menaxhojë personat e dënuar me heqje lirie në situata të ndryshme,

pavarësisht se me cilin person ka të bëjë237

.

Gjatë 21 viteve të ndryshimeve që ka pësuar sistemi i burgjeve shqiptare, rritja e

profesionalizmit të personelit ka qenë ndër përparësitë kryesore. Vihet re një

ndërgjegjësim më i lartë i personelit të institucioneve të paraburgimeve dhe burgjeve

për një trajtim të përshtatshëm e sipas nevojave të personave që kanë në kujdes.

Ekspertizë e trajnime të vazhdueshme të personelit janë realizuar sidomos me

konsolidimin e qendrës së trajnimeve të burgjeve me module trajnimi të të gjitha

niveleve të drejtimit238

dhe me mbështetjen gjithnjë në rritje që kanë dhënë në këtë

drejtim shoqëria civile dhe agjencitë ndërkombëtare. Në raportin e tij të 2010-s,

Avokati i Popullit239

thekson se “hapat e ndërmarrë në trajnimin e stafit punonjës,

përfshirja e tyre në programe shkëmbimi përvojash ka qenë një model pozitiv që ka

rritur ndjeshëm ndërgjegjësimin e tyre mbi të drejtat e njeriut”.

Megjithatë, herë pas here, Avokati i Popullit dhe organizatat monitoruese vendëse dhe

ato ndërkombëtare kanë raportuar raste të abuzimeve, të përdorimit të dhunës dhe të

arbitraritetit ndaj personave të dënuar me heqje lirie240

. Ka pasur raste suksesi ku

personat përgjegjës janë vënë përpara përgjegjësisë, megjithatë numri i tyre ka qenë i

ulët në krahasim me rastet e raportuara për keqtrajtime. Autoritetet përgjegjëse

inkurajohen të ndërmarrin hetime të shpejta, të pavarura dhe efektive të të gjitha

pretendimeve të rasteve të torturës dhe/ose keqtrajtimeve në përputhje me Rregullat e

Stambollit241

për të garantuar se në të gjitha rastet personat përgjegjës të akteve

abuzive të vihen përpara përgjegjësisë penale242

.

Raportet e vëzhgimit të OJF-ve gjatë vitit 2011 kanë nxjerrë në pah rastet e

pretenduara nga personat e dënuar me heqje lirie për mungesë të etikës së

komunikimit, ushtrim presioni, ushtrim dhune psikologjike dhe, në raste të rralla,

pretendime për ushtrim dhune fizike nga personeli i institucioneve të paraburgimeve

237

Rregullat europiane të burgjeve (2006) parashikojnë: Neni 72.1- Burgjet duhet të drejtohen brenda

një konteksti etik, i cili njeh detyrimin për trajtimin e të dënuarve me humanizëm dhe respekt për

dinjitetin personal të qenieve njerëzore. Neni 72.2- Personeli duhet të tregojë qartë qëllimin e sistemit

të burgjeve. Drejtimi, nëpërmjet lidershipit duhet të ofrojë mënyra të ndryshme për arritjen sa më të

mirë të qëllimit. Neni 72.3-Detyrat e personelit kalojnë përtej atyre të paracaktuara si thjesht roja, por

duhet të konsiderojnë nevojën e lehtësimit të riintegrimit social të të dënuarve në shoqëri, pas kryerjes

së dënimit të tyre, përmes një programi pozitiv kujdesi dhe asistence. Neni 75-Personeli, në çdo kohë,

duhet të sillet dhe të kryejë punën e tij në mënyrë të tillë që të influencojë të paraburgosurit dhe të

dënuarit nëpërmjet shembullit të mirë dhe të imponojë respektin e tyre. 238

Komisioni Europian: “Raportprogresi për Shqipërinë 2011, Bruksel, tetor 2011, f. 15. 239

Raporti i Avokatit të Popullit, 2010. http: //www.avokatipopullit.gov.al/ 240

Mekanizmi për Parandalimin e Torturës pranë Avokatit të Popullit, Komiteti Shqiptar i Helsinkit,

Komiteti Europian për Parandalimin e Torturës kanë denoncuar raste konkrete të keqtrajtimeve. 241

Rregullat e Stambollit i janë bashkëlidhur rezolutës 2000/43 të Komisionit për të Drejtat e

Njeriut.ap.ohchr.org/documents/.../CHR/resolutions/E-CN_4-RES-2000-43 242

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe

komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale, Tiranë,

maj 2010, f. 44.

~ 111 ~

dhe burgjeve, të cilat kanë lëkundur besueshmërinë e këtyre personave në aspektin

human të ekzekutimit të dënimit me burgim243

. Shumë aktorë të shoqërisë civile dhe

organizma ndërkombëtarë tërheqin vëmendjen e administratës së burgjeve për një

trajtim cilësor ditor me personat që ata kanë në kujdesin e tyre.

Trajtimi cilësor ditor i personave të dënuar me heqje lirie nëpërmjet kontakteve me

personelin garanton dhe ofron mundësi për zgjidhje të problemeve dhe/ose

shqetësimeve mes personave të dënuar me heqje lirie dhe personelit ose mes vetë

personave të dënuar me heqje lirie. Kjo nënkupton që personeli i burgjeve duhet të

veprojë me profesionalizëm për zgjidhjen e këtyre çështjeve përmes takimeve të

drejtpërdrejta me personat në kujdes, por edhe përmes procedurave formale që duhet

të garantojnë raportim të ankesave për çdo aspekt të jetës në institucionin penal si

edhe të garantojnë trajtim të shpejtë, efektiv dhe me profesionalizëm të ankesës dhe

marrjen e masave për të vënë në vend të drejtat e shkelura, sidomos në rastet e

keqtrajtimeve.

Duke iu referuar dispozitave ligjore në fuqi, rezulton se ka një mekanizëm të

brendshëm për kontrollin/monitorimin e respektimit të të drejtave të personave të

paraburgosur/dënuar në institucionet penale, por vlen të analizohet efektshmëria e

këtij mekanizmi244

. Vihet re se brenda institucioneve penale personat e dënuar me

heqje lirie adresojnë kërkesa vetëm te DPB-ja dhe kryesisht për transferime, ndërsa

ankesat zënë një vend të vogël krahasuar me kërkesat245

. Më konkretisht, për

periudhën janar-gusht 2011 DPB-së i janë drejtuar 114 kërkesa, pothuajse të gjitha për

transferime të personave të dënuar me heqje lirie në institucione të tjera dhe vetëm 21

janë ankesa kryesisht për masat disiplinore të marra përkundrejt personave të dënuar

me heqje lirie nga komisioni i masave disiplinore të institucioneve përkatëse. Për këtë

periudhë tri ankesa kanë qenë për keqtrajtime të personave të dënuar me heqje lirie

nga personeli i institucioneve.

Më së shumti, personat e dënuar me heqje lirie i drejtojnë ankesat në institucione

jashtë sistemit të burgjeve, si p.sh., te Avokati i Popullit (AP) ose Komiteti Shqiptar i

Helsinkit (KShH). Për periudhën janar-gusht 2011, pranë AP/Njësisë për Parandalimin

e Torturës janë paraqitur 250 ankesa246

. Objekt kryesor i tyre kanë qenë kundërshtimet

ndaj hetimit dhe vendimeve gjyqësore, refuzimi i lejeve nga administrata e burgjeve,

ankesa për ushqimin, mungesën dhe dyshimet për cilësinë e ujit në burg, ndihmë dhe

këshillim ligjor, ankesa për mosdhënie të shërbimit të kualifikuar shëndetësor, ankesa

për dhunë nga policia e burgjeve etj. Për të njëjtën periudhë KShH-ja ka marrë 106

ankesa nga personat e dënuar me heqje lirie në paraburgim apo burgje. Ankesat kanë

qenë për pretendim dhune fizike ose psikologjike, kushtet e këqija në institucione të

ndryshme, për mungesën e kujdesit shëndetësor, për shkelje të të drejtave të

personave të dënuar me heqje lirie dhe ankesa lidhur me transferimet dhe largësinë

nga familja. Fakti që ankesat janë drejtuar në një numër të konsiderueshëm te

institucionet jashtë sistemit të burgjeve është tregues i mosbesimit të personave të

dënuar me heqje lirie te trajtimi efektiv i ankesave të tyre brenda sistemit të burgjeve.

243

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në

institucionet e ekzekutimit të vendimeve penale, Tiranë, dhjetor 2011, f. 6. 244

Neni 50 i ligjit nr. 8328, dt. 16.04. 1998, “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të

paraburgosurve”, i ndryshuar. 245

Të dhënat e paraqitura janë marrë nga burime zyrtare të DPB-së. 246

Të dhënat zyrtare janë marrë nga drejtues të Njësisë për Parandalimin e Torturës.

~ 112 ~

Bazuar mbi gjetjet e studimeve të fushës247

ka praktika të ndryshme të administrimit

të ankesës në institucione të ndryshme penale, ndaj sugjerohet që, në kuadër të

reformimit të mëtejshëm të sistemit të burgjeve, të hartohen procedura të unifikuara

ku të përcaktohen qartë procedurat e administrimit të ankesës si edhe strukturat

eficiente dhe të pavarura që operojnë brenda dhe jashtë sistemit të burgjeve.

Ashtu siç edhe është trajtuar më lart, pjesë e reformës në burgje dhe përafrimi i tij me

sisteme të vendeve të konsoliduara demokratike mbetet edhe përmirësimi i procedurës

së përzgjedhjes së personelit të burgjeve i cili duhet të bëhet mbi bazat e

meritokracisë; vazhdimësia e trajnimeve profesionale për të gjitha nivelet e drejtimit

në burgje dhe shtrirja e statusit të nëpunësit civil tek e gjithë administrata e burgjeve

për të krijuar kushtet për rritjen e qëndrueshmërisë së personelit dhe forcimit të

profesionalizmit të tij.

Çdo institucion penal duhet të ketë një strukturë të përshtatshme drejtuese dhe një

numër të mjaftueshëm specialistësh në personel, si për shembull: psikiatër, psikologë,

mjekë, infermierë, punonjës socialë, përfaqësues të besimit fetar, punonjës biblioteke,

mësues, instruktorë zanatesh, punonjës për punësimin etj. Kjo nevojë është theksuar

herë pas here, pasi nga monitorimi nga institucione jashtë sistemit të burgjeve janë

evidentuar standarde të ndryshme në institucione të ndryshme penale. Një pjesë e

konsiderueshme e tyre kanë strukturë të cunguar dhe, për rrjedhojë, edhe mungesë të

shërbimeve të ndryshme të specializuara, si të shërbimeve psikiatrike, shëndetësore,

psiko-sociale etj., të cilat janë thelbësore për mbarëvajtjen e jetës dhe respektimin e të

drejtave të personave të dënuar me heqje lirie në këto institucione248

.

PARIMI I DYTË: parimi i perspektivës, i riintegrimit dhe përkujdesjes pas lirimit ka të bëjë me qëllimin që duhet të ketë regjimi i dënimit, i cili përqendrohet te kthimi i

personit të dënuar me heqje lirie në shoqëri dhe garanton në këtë mënyrë një sistem të

përshtatshëm të kujdesit pas lirimit. Perspektiva e rikthimit të suksesshëm në shoqëri

pas lirimit duhet të përshkruajë të gjitha programet ditore në burgje249

. Me fjalë të

tjera, programet e dënimit për secilin të dënuar duhet të hartohen në mënyrë të tillë me

qëllimin që nga dita e parë që i dënuari hyn në një institucion penal të punohet

sistematikisht nga personeli i institucionit me veprimtaritë e ndryshme për rikthimin e

tij/të saj në shoqëri.

Kuadri ligjor shqiptar e parashikon këtë parim si qëllimin kryesor të dënimit. Ajo që

na ofron realiteti i institucioneve penale në këtë drejtim është shumë pak. Programet

për përgatitjen për lirim kufizohen vetëm me disa muaj përpara se personi të lirohet

dhe t’i rikthehet shoqërisë. Në disa institucione penale këto programe mungojnë

pothuajse fare, ndërkohë që, edhe kur ato ekzistojnë, janë thuajse formale dhe të

sipërfaqshme. Nuk ekziston një qasje e strukturuar dhe gjithëpërfshirëse e cila fillon

me pranimin e personit të paraburgosur në një institucion paraburgimi dhe deri në

247

Migena Leskoviku, Edlira Papavangjeli: Mbi vlerësimin e mekanizmit të kërkesë-ankesës në

institucionet e privimit të lirisë, Tiranë, 2011, f. 43-44. 248

Instituti Europian i Tiranës: Mbrojtja e të drejtave të njeriut në Shqipëri: Raport monitorimi 2011.

Për kujdesin ndaj shëndetit mendor në sistemin e burgjeve, 2011, f. 40; Avokati i Popullit: Raporti

vjetor 2011, Tiranë, 2012, f. 143, f. 151, f. 153. 249

Këshilli për Administrimin e Drejtësisë Penale dhe Mbrojtjen e të Miturve: Trajtim i përshtatshëm-

parimet si duhen trajtuar personat e dënuar me heqje lirie, Hagë, 2010, f. 7. http: //www.rsj.nl/

~ 113 ~

momentin që ai/ajo lirohet, si dhe nuk parashikohet dhe as realizohet bashkëpunimi

konkret me institucione të tjera vendore dhe qendrore, si: shërbimi i provës, zyrat

vendore të punësimit, ato të shërbimeve sociale, policia vendore, bizneset vendore

etj., për të mbështetur personin e dënuar me heqje lirie në procesin e riintegrimit të tij

në shoqëri.

Bazuar mbi të dhënat e vlerësimeve të institucioneve monitoruese të fushës, ka dalë

në pah fakti se sistemi i burgjeve shqiptare bën pak në këtë drejtim dhe në këtë proces

nuk ka aspak ndërveprim dhe bashkëpunim mes sistemit të burgjeve dhe

institucioneve të tjera të rëndësishme250

për të cilat do të flasim më poshtë. Përgatitja

për lirim deri më sot konsiderohet si program që nis vetëm në ditët, javët ose në disa

raste të mira në muajt e fundit të dënimit të të dënuarve, por përvojat e burgjeve

europiane theksojnë se programet e përgatitjes për lirim duhen filluar që në

paraburgim duke pasur parasysh se një pjesë e mirë e të paraburgosurve kthehen në

shoqëri pa shkuar në burg. Krahas programeve konkrete që duhet të vendosë

institucioni penal me zyrat vendore të shërbimeve në komunitetet ku do të kthehen

personat pas lirimit, duhet një ndërgjegjësim i shërbimit të provës dhe i disa organeve

vendore për të ndërtuar një rrjet institucional bashkëpunimi për përgjegjësinë e

kthimit të të dënuarave në shoqëri dhe mbikëqyrjen e tyre në fazën fillestare. Tani për

tani ky bashkëpunim institucional i gjithë aktorëve jashtë sistemit të burgjeve me

institucionet penale pothuajse mungon plotësisht, ndaj, duke pasur parasysh sa më

lart, vendosja e këtij bashkëpunimi institucional merr rëndësi të veçantë për të realizuar

qëllimin kryesor të regjimit të dënimit për të gjithë personat e dënuar me heqje lirie.

PARIMI I TRETË: parimi i një regjimi kuptimplotë ka lidhje me ekzistencën e një

regjimi të dënimit kuptimplotë që do të thotë se regjimi i dënimit ofron hapësira të

mjaftueshme për aktivitete të nevojshme dhe kuptimplote për t’i dhënë strukturë jetës

në institucion, variacion në ritmin ditor, aktivitete që synojnë riintegrim social si edhe

u japin mundësi personave të dënuar me heqje lirie të zhvillohen dhe të realizojnë

potencialet e tyre251

.

Gjatë gjithë këtyre viteve të transformimeve në burgje janë bërë përpjekje e

vazhdueshme për pasurimin e aktiviteteve edukuese, sportive, rikrijuese dhe

rehabilituese të ofruara gjatë programit ditor në burgje. Megjithatë raportet

monitoruese të fushës nxjerrin në pah se institucionet penale kanë ende standarde të

ndryshme252

. Në disa institucione penale ka programe të varfra me mungesa të

theksuara të aktiviteteve me fokus nevojat specifike të personave të dënuar me heqje

lirie, ndërkohë që disa institucione ofrojnë shembuj të mirë, siç është rasti i

programeve të ofruara në burgun e grave253

.

Në këtë pjesë të analizës vlen të theksoj dy probleme që kanë lidhje me një prej

veprimtarive kuptimplote për personat e dënuar me heqje lirie. E para ka të bëjë me

250

Vlerësimet monitoruese të Komitetit Shqiptar të Helsinkit të viteve 2010-2011. http: //ahc.org.al/ 251

Këshilli për Administrimin e Drejtësisë Penale dhe Mbrojtjen e të Miturve: Trajtim i përshtatshëm -

parimet si duhen trajtuar personat e dënuar me heqje lirie, Hagë, 2010, f. 9. http: //www.rsj.nl/ 252

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe

komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe të ekzekutimit të vendimeve penale, Tiranë,

maj 2010, f. 37-38. 253

Luteni të lexoni më shumë rreth programeve të trajtimit për gratë e dënuara në kapitullin e pestë të

këtij punimi.

~ 114 ~

shpërblimin e punësimit. Megjithëse qysh në vitin 2009 ka hyrë në fuqi ndryshimi i

Rregullores së përgjithshme të burgjeve që mundëson realizimin e punësimit në gjithë

sistemin e burgjeve si edhe shpërblimin e përshtatshëm të punës së të dënuarve, ky

shpërblim, për mungesë të burimeve financiare të disbursuara për buxhetin e DPB-së

nga Ministria e Financës, nuk realizohet siç parashikohet në këtë rregullore, por

vazhdon të zbatohet praktika e vjetër e uljes së 4 ditëve të dënimit për çdo muaj

punësim. Kjo përvojë bie ndesh me legjislacionin vendës254

dhe, për më tepër, nuk

është në përputhje me praktikat e mira europiane të sistemeve të burgjeve.

Sipas të dhënave zyrtare të DPB-së, struktura organike e punës së të dënuarve

përfshin 660 persona sipas nevojave të institucioneve penale për totalin e rreth 4800

personave të dënuar me heqje lirie255

. Përfshirja e një numri kaq të kufizuar të

dënuarish në strukturën organike përjashton mundësinë që punësimi t’u garantohet të

gjithë personave të dënuar me heqje lirie.

Një tjetër çështje që vlen të dalë në pah në këtë pjesë të analizës, është ekzistenca e

dyzimit të standardeve të ofrimit të mundësive për arsimim. Në dhjetor 2008 u arrit

një memorandum bashkëpunimi mes Ministrisë së Drejtësisë dhe asaj të Arsimit dhe

të Shkencës për realizimin e arsimimit të detyrueshëm në të gjitha mjediset e

paraburgimeve dhe të burgjeve, e shoqëruar kjo në buxhetin e vitit 2010 me një zë të

veçantë, i cili mundëson angazhimin e mësuesve të shkollave publike të japin mësim

në institucionet penale. Arsimimi i personave të dënuar me heqje lirie është realizuar

në disa institucione, por mbetet që ky shërbim të shtrihet në të gjitha institucionet e

paraburgimeve dhe burgjeve pa dallim, duke shmangur dyzimin e standardeve.

Arsimimi merr rëndësi shumë të veçantë sidomos kur bëhet fjalë për të miturit e

paraburgosur e të dënuar, por ajo që vihet re është se jo të gjithë të miturve u ofrohet

ky shërbim në të gjitha institucionet ku ata akomodohen. Kjo përbën një shkelje

serioze të neni 37 të ligjit “Për të drejtat dhe trajtimin e personave të dënuar dhe të

paraburgosur”, i cili parashikon se: “Arsimimi dhe formimi kulturor e profesional

bëhet me anë të organizimit të shkollës, e detyrueshme për të miturit, si dhe të kurseve

profesionale, sipas sistemeve në fuqi”.

PARIMI I KATËRT: parimi i individualizimit lidhet me individualizimin e trajtimit të

personave të dënuar me heqje lirie që do të thotë që institucioni penal merr parasysh

interesat, nevojat dhe kushtet specifike të secilit individ256

.

Sipas ligjit vendës257

trajtimi i të paraburgosurve dhe të dënuarve duhet të bëhet sipas

kriterit të individualizimit në përputhje me gjendjen dhe karakteristikat dhe nevojat

individuale të tyre duke marrë parasysh kushtet dhe mjedisin në të cilin i

paraburgosuri/i dënuari ka jetuar, shkaqet edukative dhe shoqërore që e kanë larguar

atë nga jeta normale.

254

Neni 37 i ligjit nr. 8328, datë 04.16. 1998, "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe

të paraburgosurve" i ndryshuar. 255

Fondacioni shoqëria e hapur për Shqipërinë: Raporti i monitorimit qytetar 2011 – Plani i veprimit në

adresimin e 12 prioriteteve të opinionit të KE-së për Shqipërinë, Tiranë, 2011, f. 133. 256

Këshilli për Administrimin e Drejtësisë Penale dhe Mbrojtjen e të Miturve: Trajtim i përshtatshëm -

parimet si duhen trajtuar personat e dënuar me heqje lirie, Hagë, 2010, f. 11. http: //www.rsj.nl/ 257

Neni 10 i ligjit nr. 8328, datë 4.16. 1998, "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe

të paraburgosurve", i ndryshuar.

~ 115 ~

Programi i trajtimit duhet të bazohet pikërisht në një qasje shumëplanëshe të

ndërhyrjes për të rehabilituar sjelljet e personave të dënuar me heqje lirie si edhe për

t’u dhënë atyre aftësitë që u nevojiten. Gjithë theksi i kësaj qasjeje bazohet mbi

individin.

Programet e trajtimit me qasje individuale mbeten sfidë për sistemin e burgjeve

shqiptare, pasi institucionet penale të cilat kanë personelin e përshtatshëm dhe të

mjaftueshëm janë të pakta. Edhe bashkëpunimi me aktorë të shoqërisë civile që

ofrojnë shërbime të specializuara dhe me institucione të tjera shtetërore lë shumë për

të dëshiruar, ndaj dhe reformimi i qasjes së trajtimit dhe ndërhyrjeve konkrete është i

domosdoshëm për t’u trajtuar në një strategji gjithëpërfshirëse.

PARIMI I PESTË: parimi i sigurisë në burg ka të bëjë me garantimin e të ndierit të

sigurt të personave të dënuar me heqje lirie në institucionet penale. Me fjalë të tjera

kjo do të thotë që trajtimi është i përshtatshëm vetëm atëherë kur garanton sigurinë

fizike, por edhe atë mendore të personave gjatë burgosjes së tyre258

.

Vitet e fundit, në sistemin e burgjeve shqiptare është vënë re një qasje për trajtim të

diferencuar në përputhje me nevojat specifike të grupeve të tilla të cenueshme, si: të

sëmurët mendorë259

, të varurit nga substancat narkotike, të miturit dhe gratë. Sipas

statistikave zyrtare260

, numri i të sëmurëve me probleme mendore në burgje ka ardhur

duke u rritur. Tashmë numërohen 331 persona të dënuar me heqje lirie të diagnostikuar

me probleme të ndryshme mendore të cilët jo në të gjitha institucionet janë

akomoduar veças personave të tjerë të shëndetshëm si edhe nuk ekziston një qasje

shumëplanëshe e trajtimit të tyre nga një personel i specializuar. Sektorët e kujdesit të

veçantë duhet të hapen te të gjitha institucionet ku ka një numër të personave me

probleme mendore, si edhe duhet të merren masat që ky trajtim të realizohet nga një

personel multidisiplinar. Megjithëse gjatë fundit të vitit 2011 u hap, edhe pse me

shumë vonesa, institucioni i Durrësit ku akomodohen për trajtim të përkohshëm

personat me probleme mendore, ai nuk mund t’i përballojë nevojat e një numri në

rritje të personave me probleme mendore në të gjitha institucionet penale. Ndaj,

krahas ekzistencës së këtij institucioni dhe atij të Krujës, ku trajtohen të sëmurët me

probleme më të rënda mendore, duhet të ekzistojë mundësia e hapjes së sektorëve të

kujdesit të veçantë në ato institucione penale ku numri i tyre është i konsiderueshëm.

Në vijimësi duhet përçuar praktika e mirë e përgatitjes së personelit për hapjen e

këtyre sektorëve. Parapërgatitja nënkupton hartimin e një strategjie pune me masa

konkrete infrastrukturore, të burimeve njerëzore, të hartimit të programeve të veçanta

të trajtimit dhe gjithë instrumentet ndihmëse dhe operuese me të cilat do të punojë

personeli.

Garantimi i një shërbimi mjekësor sipas nevojave shëndetësore të personave të

paraburgosur dhe të dënuar në gjitha institucionet penale mbetet një sfidë për sistemin

258

Këshilli për Administrimin e Drejtësisë Penale dhe Mbrojtjen e të Miturve: Trajtim i përshtatshëm -

parimet si duhen trajtuar personat e dënuar me heqje lirie, Hagë, 2010, f. 10. http: //www.rsj.nl/ 259

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe

komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale, Tiranë,

maj 2010, f. 41-42. Gjatë vitit 2009-2010 janë hapur sektorë të kujdesit të veçantë për të sëmurët

mendorë në institucionet, si “Ali Demi”, Tiranë, Peqin dhe Lezhë. 260

Z. Gazment Dibra, drejtor i përgjithshëm i Burgjeve, në fjalën e tij në konferencën për ligjin “Për të

sëmurët mendorë në sistemin e burgjeve”, dhjetor 2011.

~ 116 ~

e burgjeve. Ekzistenca e standardeve të dyzuara në këtë drejtim është evidentuar në

një sërë raportesh të të drejtave të njeriut. Një numër i konsiderueshëm i ankesave

vijnë për cilësi të dobët të shërbimit mjekësor261

. Reformimi i këtij shërbimi brenda

burgjeve me personel të mjaftueshëm, të specializuar, investime infrastrukturore dhe

pajisje si edhe me një sistem funksional të parandalimit, diagnostikimit, trajtimit

shëndetësor dhe mbikëqyrjes së këtyre shërbimeve mbetet domosdoshmëri për të

ardhmen.

Pjesë e problemeve të pazgjidhura mbetet trajtimi i të sëmurëve mendorë për të cilët

gjykatat përkatëse kanë dhënë masën “mjekim i detyruar” dhe për të cilët legjislacioni

vendës parashikon trajtim të specializuar në institucione të posaçme për këtë qëllim.

Sipas të dhënave të raportuara nga institucione monitoruese të sistemit të burgjeve

numërohen rreth 101 persona me masën “mjekim i detyruar” të cilët mbahen në

kundërshtim me ligjin në spitalin e burgut dhe në institucionin e veçantë të Krujës262

.

Kjo situatë cenon rëndë të drejtat e personave të cilët duhet të kurohen në institucione

të specializuara të mjekësisë ligjore dhe të cilët gjykata nuk i ka vlerësuar të dënuar.

Gjatë gjithë këtyre viteve Ministria e Shëndetësisë dhe ajo e Drejtësisë nuk ka gjetur

një zgjidhje përfundimtare për këtë problem tejet shqetësues263

. Kjo shkelje flagrante

e të drejtave dhe sigurisë fizike dhe mendore të personave me mjekim të detyruar, por

edhe e personave të dënuar të cilët mbahen në të njëjtat mjedise me këta persona,

është ngritur me forcë nga pothuajse të gjithë aktorët vendës dhe të huaj që

monitorojnë sistemin e burgjeve264

. Zgjidhja përfundimtare e këtij problemi është

pjesë e reformimit të mëtejshëm të sistemit të burgjeve shqiptare.

PARIMI I GJASHTË: parimi i zbatimit legjitim garanton kuadrin e përgjithshëm ligjor

në vend të vendimeve thjesht të rastësishme që mund të merren nga personeli i

burgjeve në situata të ndryshme. Siç u trajtua edhe më lart, ky kuadër ligjor është

tashmë i plotë, por ky parim i jep rëndësi zbatimit korrekt të këtij kuadri ligjor,

sidomos kur bëhet fjalë për kufizimet e të drejtave të të burgosurve të cilat në të gjitha

rastet duhet të jenë të legjitimuara nga një rregullore e veçantë/protokoll/urdhër

administrativ specifik për llojin e kufizimit përkatës, pasi rregulloret (shumë) e

përgjithshme përkufizimet ose masat shtrënguese nuk mjaftojnë.

Në frymën e këtij parimi organet kompetente të sistemit të burgjeve shqiptare duhet të

shohin si tepër të rëndësishme hartimin dhe zbatimin e duhur të udhëzuesve

administrativë për situata të veçanta, si p.sh. për: menaxhimin e të burgosurve të cilët

kanë probleme mendore dhe janë në momente krize, vendosjen dhe mirëmenaxhimin

e të burgosurve në dhomat e izolimit etj.. Hartimi dhe zbatimi i procedurave të

përcaktuara qartë për secilën nga këto situata do të shmangë mundësitë e abuzimit me

të burgosurit në situatat specifike. Nga përfundimet e raporteve të organizatave të

261

Avokati i Popullit, KShH, Instituti Europian i Tiranës, Qendra për Traumën dhe Torturën etj., kanë

raportuar herë pas here një numër të konsiderueshëm ankesash në këtë drejtim. 262

Instituti Europian i Tiranës: Mbrojtja e të drejtave të njeriut në Shqipëri: Raport monitorimi 2011.

Për kujdesin ndaj shëndetit mendor në sistemin e burgjeve, 2011, f. 73 dhe 124. 263

Gjatë vitit 2011 është hartuar baza ligjore përkatëse që rregullon mes të tjerash edhe trajtimin e

personave me mjekim të detyruar. Ndërkohë që, sipas burimeve zyrtare të DPB-së, gjatë vitit 2012 do

të zgjidhet edhe çështja e ndërtesës së një institucioni të specializuar për trajtimin e këtyre personave,

siç e kërkon ligji, si edhe ndarja e përgjegjësive mes Ministrisë së Shëndetësisë dhe asaj të Drejtësisë. 264

Avokati i Popullit, KShH, Instituti Europian i Tiranës, KPT-ja, Komisioni Europian etj.

~ 117 ~

pavarura vëzhguese del qartë se ka vend për t’u përmirësuar procedurat e këtij lloji që

mundësojnë zbatimin me korrektësi të ligjit në fuqi dhe në proporcionalitet me

rrethanat konkrete të situatës së krijuar265

.

3.6 Përfundime

Siç u trajtua edhe më lart, nga analiza e zhvillimeve historike doli në pah se burgjet

shqiptare pas shkëputjes nga sundimi turk trashëguan bazën ligjore, format dhe

metodat e drejtimit të burgjeve dhe infrastrukturën e mjerueshme me mjedise të

papërshtatshme që nuk garantonin sigurinë, kushtet higjieno-sanitare, trajtimin

njerëzor dhe me dinjitet dhe mundësi për risocializimin e të dënuarve. Gjatë periudhës

kohore 1920–1939 u bë një hap përpara në organizimin e institucioneve shtetërore dhe

në këtë kuadër ndryshime të konsiderueshme ndodhën në sistemin e burgjeve. Këtu

veçojmë hartimin e kuadrit ligjor dhe marrjen e disa përvojave të mira të ardhura nga

vendet perëndimore në mënyrën si duhet të drejtoheshin institucionet penale.

Megjithatë problemet e institucioneve penale ishin të shumta dhe larg përmbushjes së

qëllimit të burgimit të kësaj periudhe në shërbimet dhe trajtimin që u garantohej

personave të dënuar me heqje lirie.

Gjatë periudhës së diktaturës sistemi i burgjeve pësoi regres. Burgjet konsideroheshin

si institucione ushtarake dhe drejtoheshin si të tilla. Burgu ishte vendi ku njeriu

depersonalizohej, vendi ku nuk njiheshin vlerat dhe të drejtat minimale humane, ku

kishte uri, rrahje e tortura, mungesë higjiene, vdekje dhe poshtërim moral. Analiza e

zhvillimeve historike të sistemit të burgjeve në vendin tonë tregon qartë se

institucionet e burgjeve trashëguan një të kaluar aspak demokratike në mënyrën si

drejtoheshin dhe si funksiononin në shoqëri. Kjo e kaluar ka lënë gjurmët e saj në

sistemin e burgjeve të periudhës postkomuniste.

Sistemi i burgjeve shqiptare në këta 22 vjet të transformimeve demokratike ka

shënuar progres në ndryshimet dhe hapat pozitivë të hedhur në drejtim të legjislacionit

dhe deri diku të infrastrukturës dhe trajtimit të ofruar për personat e dënuar me heqje

lirie. Megjithatë, siç është evidentuar edhe nga analiza e sjellë në këtë pjesë të

studimit, mbetet ende shumë për të bërë në drejtim të garantimit të një trajtimi të

përshtatshëm për personat e dënuar me heqje lirie në përgjithësi dhe sidomos ata me

nevoja specifike në kujdesin e sistemit të burgjeve. Me gjithë reformimin ligjor në

fushën penale, nevojitet që gjithë baza ligjore e fushës të reformohet edhe më tej duke

pasur parasysh zhvillimet e fundit ligjore edhe në arenën ndërkombëtare në mënyrë që

legjislacioni ynë të jetë i ndjeshëm ndaj çështjeve të karakterit gjinor.

Mbetet domosdoshmëri që parimet e trajtuara më sipër për një trajtim të përshtatshëm

të personave të dënuar me heqje lirie në kujdesin e sistemit të burgjeve shqiptare të

shërbejnë si referenca për hartimin e politikave dhe strategjive afatshkurtra dhe

afatmesme në burgje dhe në përmirësimin e mëtejshëm të zbatimit të ligjit me

korrektësi në praktikë.

265

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Mbi gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe komisariatet e

policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale, maj-nëntor 2012, Tiranë,

2013, f. 36-38.

~ 118 ~

Reformat e mëtejshme në këtë fushë kërkojnë vullnet të nivelit vendimmarrës dhe

vizion bashkëkohor për ndryshimet që duhen ndërmarrë. Pjesë e reformës në burgje

mbeten: përmirësimi i procedurës së përzgjedhjes së personelit të burgjeve i cili duhet

të bëhet mbi bazat e meritokracisë; vazhdimësia e trajnimeve profesionale për të

gjitha nivelet e drejtimit në burgje dhe shtrirja e statusit të nëpunësit civil tek e gjithë

administrata e burgjeve për të krijuar kushtet për rritjen e qëndrueshmërisë së

personelit dhe forcimit të profesionalizmit të tij.

Reforma në sistemin e burgjeve duhet udhëhequr nga mendësi civile në drejtimin dhe

mirëfunksionimin e gjithë institucioneve penale në vend. Një zbatim i plotë i këtyre

reformave do të mundësojë matjen e progresit në një nga fushat prioritare të

Shqipërisë në rrugëtimin e anëtarësimit drejt familjes europiane.

~ 119 ~

4.1 Hyrje mbi çështjet e trajtuara në këtë kapitull

Në vijimësi të të dhënave dhe treguesve të profilit të grave në faza të ndryshme të

procesit penal, të paraqitura në kreun e dytë, kjo pjesë e punimit përqendrohet te

analiza krahasuese e dinamikave të përjashtimit dhe përfshirjes sociale. Kjo analizë do

të ndihmojë të provojë dy nga tezat e parashtruara në kreun hyrës se:

1. Shumica e grave në institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve vijnë nga

kategori individësh që kanë përjetuar një shkallë të caktuar të përjashtimit

social përpara se të përfundonin në institucionet penitenciare.

2. Dënimi përjashton ato gra të cilat nuk kanë përjetuar përjashtimin social

përpara se të dënoheshin dhe përjashton edhe më tutje gratë tashmë të

përjashtuara.

Analiza e faktorëve që ndikojnë në përjashtimin social te gratë të cilat i janë kthyer

rrugës së kriminalitetit, merr rëndësi, pasi jo vetëm do të rritë kuptueshmërinë e

shkaqeve që i çojnë këto gra drejt kryerjes së veprave të ndryshme penale, por më së

shumti do të krijojë mundësinë e arritjes te gjetjet dhe sugjerimet kryesore për

parandalimin dhe uljen e rasteve të grave që kryejnë vepra penale si edhe për

përmirësimin e politikës penale ndaj grave autore të veprave penale duke e përshtatur

me kushtet dhe karakteristikat specifike të këtyre grave.

Për më tepër, trajtesa në këtë kapitull do të mundësojë analizën përmasat e përfshirjes

sociale, shërbimet sociale dhe llojet e ndryshme të politikave sociale të cilat synojnë

individët e margjinalizuar dhe personat në pozita të dobëta ku përfshihen edhe gratë e

dënuara me heqje lirie.

4.2 Përjashtimi social i grave përpara burgosjes së tyre

Parë edhe nga këndvështrimi gjinor, dimensionet kryesore të përjashtimit social, të

cilat shpeshherë lidhen me njëra-tjetrën, janë:

1. Dimensioni ekonomik: ndryshimet globale në tregjet botërore dhe

reduktimi i politikave të mirëqenies sociale ka çuar në përjashtimin e shumë

burrave dhe grave nga tregjet e punës. Megjithatë gratë në Europë e më

gjerë po bëhen më të varfra se burrat. Pikërisht këtë argument sjell edhe

~ 120 ~

Strategjia kombëtare e barazisë gjinore dhe dhunës në familje (2007–2010)

ku thuhet: “Në mënyrë të veçantë papunësia po ndikon në statusin social të

grave shqiptare. Të dhënat për varfërinë në Shqipëri tregojnë për një

feminizim të varfërisë dhe rritjes së peshës së grave në grupin e të varfërve.

Gjeografikisht kemi ritme të ulëta të varfërisë në këto grup-popullata në

zonat rurale, ku, përveç shumë faktorëve që prodhojnë varfëri, inferioriteti

ekonomik e social i gruas ndikon fuqishëm”266

. Feminizimi i varfërisë vihet

re edhe te rritja e numrit të grave si kryefamiljare dhe në pabarazinë në

pagat mes grave dhe burrave267

. Përjashtimi social merr forma të tilla, si:

papunësi, të ardhura ose paga të ulëta, vështirësi në gëzimin e përfitimeve të

caktuara për rrjedhojë të statusit të papunë, si ndihmë ekonomike etj.

2. Dimensioni social-kulturor: gratë, ashtu ai edhe grupe të tjera të cenueshme

në Europë e më gjerë, përjetojnë përjashtim edhe për shkak të diskriminimit

mbi baza gjinie, moshe, ngjyre, race, etnie, gjendjeje ekonomike, shoqërore,

familjare dhe martesore etj., ose për shkak të situatave ku gruaja është

viktimë e dhunës në familje. Në një vend si Shqipëria, kultura

diskriminuese me bazë gjinore nuk është thjesht një çështje e shkeljes së të

drejtave të njeriut, por pabarazia gjinore përfaqëson një pengesë serioze në

përfshirjen sociale. Viktima të formave të ndryshme të diskriminimit janë

gratë e divorcuara, kryefamiljaret, gratë të cilat janë ekonomikisht

pasive/shtëpiaket të cilat nuk janë të mbrojtura nga legjislacioni i punësimit,

viktimat e dhunës fizike, psikologjike dhe seksuale brenda familjes, gratë

minoritare, të miturat, lesbiket, transgjinoret, ish-të dënuarat etj.

Më poshtë paraqiten disa nga faktorët kryesorë të përmendur te dimensionet e

përjashtimit social të cilat dalin në pah edhe nga intervistat me gratë e dënuara me

heqje lirie.

4.2.1 Gjendja e keqe ekonomike

Gratë, përpara burgosjes së tyre, në rastet kur kanë qenë të papuna, kanë qenë shumë

të varfra dhe të varura ekonomikisht tërësisht nga bashkëshortët e tyre. Më

konkretisht, nga intervistat me këto gra, rreth 45.5% e gjithë grave për të cilat ka të

dhëna kanë qenë të papuna përpara se të paraburgoseshin, ndërsa rreth 44% e tyre

kanë qenë të punësuara. Gratë e papuna, në pothuajse të gjitha rastet, nuk përfitonin

nga ndihma ekonomike dhe, për rrjedhojë, vareshin ekonomikisht nga ish-

bashkëshortët ose bashkëshortët e tyre. Pyetjes pse nuk kishin kërkuar të përfitonin

nga ndihma ekonomike, pothuajse të gjitha i janë përgjigjur se janë përballur me

procedura të gjata dhe burokratike. Në disa raste ato nuk kanë pasur njohuri se si

duhej kërkuar ndihma ekonomike ose bashkëshortët e tyre i kanë pasur shumë xhelozë

dhe, për rrjedhojë, ata nuk i lejonin të dilnin nga shtëpitë e tyre. Vlen të evidentohet se

nga intervistat me gratë e paraburgosura dhe të dënuara doli se një numër i

konsiderueshëm i tyre (rreth 83% e të gjithë grave të punësuara) ishin punësuar në

treg të zi, duke mos përfituar kështu as vite pensioni dhe as përfitime shëndetësore

dhe shoqërore. Shumë prej të punësuarave bënin punë të vështira krahu, si: në bujqësi,

në ndërtim, pastruese etj.

266

Strategjia kombëtare e barazisë gjinore dhe dhunës në familje, 2007-2010, f. 18. 267

Surt Association: “Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor

2005, f. 23.

~ 121 ~

Të dhënat që vijnë nga studime të ngjashme të disa vendeve të Europës për situatën e

grave në tregun e punës përpara se ato të dënoheshin, tregojnë se një pjesë e

konsiderueshme e grave ishin pasive ose të papuna, ose punonin në punë të

pasiguruara dhe të paguara keq268

. Të dhënat vijnë nga periudha të ndryshme kohore,

por ato tregojnë qartë tendencën e situatës së grave në tregun e punës para

burgosjes269

. Këto tendenca janë tepër të ngjashme me ato që u përmendën më lart për

Shqipërinë. Më konkretisht, në Francë, gratë e dënuara në vitin 2002, pyetjes për

situatën e punësimit të tyre para burgosjes vetëm 25% e tyre iu përgjigjën se qenë të

punësuara; 22% e grave u përgjigjën se kanë qenë të papuna ose pasive, ndërsa 53%

nuk kanë dhënë informacion për këtë çështje. Në Hungari, sipas të dhënave të vitit

2003, përpara burgosjes, 37% e grave nuk kishin një profesion, 8% ishin të papuna,

6% përfitonin ndihmë sociale për shkak të situatës së tyre shëndetësore dhe 14% ishin

shtëpiake. Vetëm 25% e grave kishin një profesion përpara burgosjes së tyre dhe 9%

ishin të punësuara në punë sezonale. Në Itali, sipas të dhënave të vitit 2003 rezulton se

vetëm 12% e grave të dënuara ishin të punësuara përpara burgosjes, 30% e tyre ishin

të papuna dhe nuk kërkonin për punë, 15% pohuan se ishin duke kërkuar për punë dhe

12% ishin shtëpiake. 28% e tyre nuk kanë dhënë të dhëna për këtë çështje270

.

4.2.2 Arsimimi i ulët

Gratë e intervistuara kanë një profil të ulët arsimor. Më konkretisht, 31.5% e grave të

paraburgosura dhe të dënuara kanë vetëm arsim 8-vjeçar, rreth 12% e tyre kanë vetëm

disa klasë shkollë dhe po kaq janë gratë që nuk kanë përfunduar arsimin e mesëm,

8.6% e grave kanë përfunduar shkollën e mesme e po kaq kanë përfunduar arsimin e

lartë, ndërsa rreth 5.5% janë pa arsim. Shumë prej grave të intervistuara evidentuan

disa nga faktorët familjarë që i kishin penguar të përfundonin shkollën 8-vjeçare ose

atë të mesme, si martesa dhe/ose shtatzënia në moshë të re. Vlen të theksohet fakti se

një pjesë e mirë e grave ishin të moshës së pjekur ose të thyer dhe arsimimin e tyre e

kishin kryer në periudhën e regjimit totalitar, periudhë kjo që nuk karakterizohet nga

braktisja e shkollës, e fëmijëve në përgjithësi dhe vajzave në veçanti. Po të

krahasohen këto të dhëna me ato të studimeve të fushës në disa vende europiane, vihet

re se ka një përqindje më të lartë të grave të paraburgosura/të dënuara të cilat nuk

kishin përfunduar arsimin e detyrueshëm. Në Itali dhe Hungari ka më shumë gra që

nuk kanë mbaruar shkollën, në krahasim me burrat e dënuar. Ndërsa në Angli niveli

arsimor i grave të dënuara është më i ulët, krahasuar me gratë jashtë institucioneve

penale. Në Francë të dhënat flasin për të njëjtin profil të ulët arsimor të grave që hyjnë

në burg, mes të cilave ka shumë gra analfabete ose që s’kanë përfunduar arsimin e

detyrueshëm; një pjesë e konsiderueshme janë me kombësi të huaj271

. Kështu, në

Angli dhe Wells, të dhënat e viteve 2002/03 tregojnë se 74% e grave të dënuara kanë

lënë shkollën në moshën 15 ose 16 vjeç dhe 39% e tyre nuk kanë asnjë kualifikim. Në

vitin 2003, në Francë, 15% e grave të dënuara deklaruan se ishin analfabete dhe 45%

e tyre kishin përfunduar vetëm arsimin fillor. Në Hungari, për të njëjtin vit, 5% ishin

268

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e së drejtës dhe politikës europiane të burgut, Nju-Jork:

Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 184. 269

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005. 270

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005,

f. 19. 271

Po aty, f. 26.

~ 122 ~

analfabete, 20% nuk kishin përfunduar arsimin fillor, ndërkohë që 45% kishin

përfunduar arsimin fillor. Në vitin 2002, në Itali, 5% e grave ishin analfabete, 11%

nuk kishin përfunduar arsimim fillor, 18% e tyre kishin përfunduar arsimin fillor dhe

37% kishin përfunduar shkollën e mesme272

.

Një tjetër tregues me shumë interes është fakti se në popullatën e grave në

institucionet penale shqiptare ka 12.5% gra që i përkasin minoritetit rom dhe ato nuk

kishin përfunduar arsimin bazë të detyrueshëm për arsyet e përmendura më lart. Edhe

vendet e tjera europiane për të cilat kemi të dhëna për gratë në burgje, si Spanja,

tregojnë se 32% e grave rome ishin analfabete, 28% e tyre lexonin, por nuk shkruanin

dhe 25% e tyre nuk kishin përfunduar arsimin e detyruar.

4.2.3 Gjendja civile dhe përgjegjësitë e tyre familjare e prindërore

Nga të dhënat e përftuara nga intervistat me gratë në institucionet penale evidentohet

se rreth 44.5% e numrit të përgjithshëm të tyre e përbëjnë gratë e martuara, 24.6%

gratë beqare dhe 18.5% gratë e divorcuara. Rreth 10% e grave janë divorcuar

kryesisht ose për arsye se ato kanë vrarë ish-bashkëshortët e tyre, ose për arsye se

kanë kryer një vepër penale dhe janë vendosur në institucionin penal273

. 93.2% e të

gjitha grave kanë fëmijë nga martesat e tyre dhe në po kaq përqindje kanë dy ose më

shumë fëmijë në moshë adoleshente. Të dhënat flasin qartë se gratë e burgosura janë

nëna dhe gra me përgjegjësi familjare dhe prindërore. Mes historive të treguara nga

gratë gjatë intervistave, ato kanë theksuar rëndësinë e madhe që ka për to familja e

tyre dhe, mbi të gjitha, fëmijët e tyre. Nga të dhënat e paraqitura në kreun 2 dytë të

punimit rezulton se: një numër i konsiderueshëm i fëmijëve ishin vendosur në shtëpitë

e fëmijës pas burgimit të nënave të tyre, një pjesë rrinin me prindërit/familjarët e afërt

të nënës së tyre dhe pjesa më e madhe e tyre qëndronin me baballarët dhe/ose

prindërit/familjarët e tyre274

. Për to të jesh një nënë e mirë do të thotë të jesh pranë

fëmijëve gjatë zhvillimit dhe rritjes së tyre. Këtij faktori do t’i kthehemi përsëri në

këtë punim kur të trajtojmë argumentin se burgosja e grave përforcon përjashtimin

social të tyre.

Nga të dhënat e disa vendeve europiane për vitet 2002-2003 rezulton se shumica e

grave të dënuara janë beqare dhe, gjithashtu, shumica prej tyre kanë fëmijë nën

moshën 18 vjeç, shumë prej tyre janë ndarë/divocuar apo janë vejusha dhe, për

rrjedhojë, shumë prej tyre janë kryefamiljare. Në Angli dhe Wells 2/3 e grave në

burgje janë beqare; 1/5 e tyre janë prindër të vetëm; 66% janë nëna me fëmijë poshtë

moshës 18 vjeç. Në Francë 60% janë beqare, 11% të divorcuara ose të ndara, 2% janë

vejusha, vetëm 25% jetojnë me një partner të martuar ose jo dhe 46% kanë fëmijë. Në

Hungari 31% janë beqare, 19% janë të divorcuara, 7% janë vejusha, 26% janë të

martuara dhe 18% jetojnë me një partner. 50% e grave të intervistuara kanë fëmijë të

mitur. Në Itali 41% e grave janë beqare, 14% janë të divorcuara, 7% janë vejusha dhe

56% e tyre kanë fëmijë, ndër të cilat shumë janë prindër të vetëm.

272

Po aty, f. 18. 273

Vetëm një numër shumë i vogël i tyre janë divorcuar kohë më parë se të burgoseshin. 274

Për të dhënat konkrete dhe disa nga historitë e treguara nga gratë e dënuara referohuni te kreu i dytë.

~ 123 ~

4.2.4 Dhuna gjinore

Shpeshtësia dhe roli i dhunës në familje ka përcaktuar mënyrën e të jetuarit të grave të

dënuara. Bazuar mbi të dhënat gjatë intervistave, gratë e dënuara kanë përjetuar dhunë

sistematike fizike dhe/ose psikologjike, të ushtruar kryesisht nga bashkëshortët e tyre.

Shpeshherë ato kanë shpresuar që kjo dhunë të merrte fund, por, fatkeqësisht, kjo nuk

ka ndodhur për të gjitha ato gra të cilat sot gjenden në burg. Kjo evidentohet edhe nga

fakti se, në të shumtën e rasteve, këto gra kanë pasur lidhje martesore të gjata. Në

shumë nga historitë e treguara, gratë kanë treguar se jo vetëm kanë përjetuar dhunë

sistematike në familje, por, shpeshherë, edhe fëmijët e tyre kanë qenë të kërcënuar

nga baballarët e tyre të dhunshëm që në ndonjë rast kanë rrezikuar edhe jetët e

fëmijëve të tyre dhe të vetë grave.

Rasti më flagrant ishte ai i së dënuarës P.M. e cila gjatë intervistës pohoi se: “...Burri

m’i dhunonte fëmijët dhe vetë mua. Unë kam duruar gjithë jetën. Ai pinte dhe më

rrihte rregullisht. Jam martuar me të që kur isha 15 vjeç. Edhe vajzën që ka qenë në

burg e ka hedhur nga kati i dytë. Në polici e kam denoncuar, por policëve të zonës ai

u jepte raki, ndaj nuk e preknin. Edhe djalin desh ma ka vrarë me sëpatë...”. Kjo grua,

së bashku me vajzën e saj, u burgosën pikërisht për vrasjen e ish-bashkëshortit dhe

babait.

Është tejet shqetësues fakti që vjen nga të dhënat e veprave penale të kryera nga gratë

ku rezulton se në rreth 40% të rasteve gratë janë akuzuar ose janë dënuar për veprat

penale kundër jetës, të kryera me dashje dhe, në disa raste, në bashkëpunim si edhe në

kombinim me kryerjen e veprave të tjera penale. Kjo përqindje e konsiderueshme

mbetet shqetësuese për vetë natyrën e këtyre veprave penale të cilat kanë pasoja të

rënda, siç është humbja e jetës së një qytetari, por, siç u evidentua edhe më lart, arsyet

që i kanë çuar këto gra drejt kryerjes së veprave penale të vrasjes ka qenë pikërisht

faktori “dhunë sistematike” në familje.

Edhe në studime të ngjashme nga intervistuesit e grave të dënuara në vende të

ndryshme të Europës theksohet rëndësia jetike e përjetimit të dhunës në familje në

jetët e shumë grave të dënuara. Intervistuesit e konsiderojnë dhunën në familje si një

nga dy arsyet kryesore që i drejtojnë gratë drejt krimit, si vrasja ose vepra të tjera të

dhunshme kundrejt dhunuesit dhe vepra penale të kryera në bashkëpunim me

dhunuesit e tyre, partnerë në krime të lidhura me lëndët narkotike. Ky ka qenë rasti i

sjellë nga studimi i veprave penale të grave në sistemin e burgjeve franceze275

. Në

rastet e studiuara në Spanjë dhe në Hungari bie në sy se përjetime të tilla të dhunës së

tejskajshme kanë pasur ndikim shumë të madh dhe, për më tepër, kanë qenë

vendimtare te jetët e grave në konflikt me ligjin. Gjatë intervistave të realizuara në

institucionet e mbyllura penale në Spanjë dhe në Hungari, gratë e intervistuara kanë

pohuar se kanë përjetuar forma të ndryshme të dhunës së ushtruar ndaj tyre që gjatë

fëmijërisë, nga baballarët ose të afërmit e tyre e, më pas, nga bashkëshortët/partnerët e

tyre etj., dhe i kanë interpretuar këto forma dhune si probleme të tyre personale276

.

Edhe në rastin e Shqipërisë, gratë që kanë përjetuar forma të ndryshme të dhunës në

familje kanë qenë më shumë se gratë që kanë kryer krime kundër dhunuesve të tyre.

275

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005, f. 31. 276

Po aty.

~ 124 ~

Vlen të theksohet fakti se, shpeshherë, çështje që lidhen me dhunën në familje dhe

gratë si viktima të kësaj dhune, janë bërë pjesë e diskutimeve mes specialistëve të

fushës dhe është vënë në dukje se strukturat shtetërore nuk kanë funksionuar për të

mbrojtur këto viktima në mënyrë efektive dhe nuk kanë arritur të parandalojnë krimet,

rrjedhojë e dhunës në familje.

Nga intervistat me shumë nga gratë që kanë marrë guximin ta raportojnë këtë dhunë te

organet kompetente të policisë vendore, evidentohet fakti se shpeshherë gratë jo

vetëm nuk janë mbrojtur nga dhunuesit e tyre, por, përkundrazi, ato janë “këshilluar”

të kthehen pranë familjes për shkak se autoritetet kanë pasur lidhje miqësore me

dhunuesit në komunitetin e përbashkët ku ata jetonin.

Studiues shqiptarë dhe të huaj të fushës e mbështetin këtë tendencë të mosraportimit

në polici të krimit, në rastin tonë të viktimave të dhunës në familje. Ata pohojnë se

viktimat nuk raportojnë krimin në polici për shkak të mungesës së besimit se problemi

i tyre do të zgjidhet, nuk duan të kenë kontakte me policinë ose kanë frikë nga ndonjë

reagim nga ana e autorit të krimit. Mungesa e besimit lidhet edhe me nivelin e

korrupsionit në radhët e policisë277

.

4.3 Përjashtim i mëtejshëm social me burgosjen e grave – shkëputja

nga jeta normale

Përpara se të paraqitet shkurt një analizë e faktorëve kryesorë që çojnë në përjashtimin

e mëtejshëm social të grave me vendosjen e tyre në institucionet e mbyllura penale,

vlen të theksohet se legjislacioni shqiptar penitenciar, siç është shtjelluar më parë në

këtë punim, mbështet dhe mundëson gjerësisht veprimtari që kontribuojnë në

rehabilitimin dhe riintegrimin e personave të dënuar me heqje lirie, përfshirë këtu

edhe grupet e cenueshme, si gratë në burgje.

Burgosja, në vetvete, sjell mohimin e disa lirive si për burrat dhe për gratë e dënuara

me heqje lirie, por, në rastin e grave, burgosja do të analizohet si një përjashtim i

mëtejshëm social i tyre dhe, për rrjedhojë, si përkeqësim i kësaj situate që fillesat i

kishte përpara se ato të burgoseshin. Të dhënat e nxjerra nga intervistimet me gratë e

dënuara tregojnë qartë karakterin gjinor të faktorëve të tillë, si: humbja e lidhjeve me

familjen e sidomos me fëmijët, përjetimet gjatë përballjes së parë me organet e

policisë dhe gjyqësorin, vështirësitë drejt riintegrimit të tyre në shoqëri etj. Faktorët e

mëposhtëm nuk janë një listë shteruese, por ato të më kryesoret, të cilat janë evidentuar

gjatë intervistimit me gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara në burgjet shqiptare.

4.3.1 Ndalimi/arrestimi – shënojnë formën e parë të shkëputjes

nga jeta “normale”

Bazuar te përvojat e treguara nga gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara, përballja

me komisariatin e policisë dhe ose me institucionin e paraburgimit ka qenë një shok i

vërtetë pothuajse për të gjitha gratë. Përpos shokut të provuar nga fakti që u ndaluan

nga policia ose silleshin në institucionin e paraburgimit, shumë prej grave të

277

Hysi, V.: Kriminologjia, Tiranë, KRISTALINA-KH, 2005, f. 205.

~ 125 ~

intervistuara tregojnë shumë shkelje të rënda të të drejtave të tyre nga policia gjatë

momentit të ndalimit dhe ose të arrestimit, në përpjekje për të marrë pohimet e tyre

për akuzat e ngritura ose gjatë qëndrimit të tyre në mjediset e komisariateve përkatëse.

Ky studim nuk merr përsipër të vërtetojë këto pretendime të grave të intervistuara, por

vlen të theksohet se shqetësimet e ngritura nga gratë në institucionin e paraburgimit

dhe atë të burgut për trajtimin që personeli policor i ka bërë gjatë ndalimit/arrestimit

të tyre kanë qenë të shumta dhe drithëruese.

Për përvojën e saj në komisariatin e policisë një grua thotë: “Trajtimi në polici ka

qenë shumë i keq. Njeriu aty humb dinjitetin se komunikimi ka qenë fyes. Më kanë

kërkuar të pranoj akuzën duke ushtruar dhunë psikologjike mbi mua. Kam kërkuar

avokat dhe nuk më kanë sjellë...”.

Një grua egjiptiane pohon: “Kanë ardhur 40 civilë në dymbëdhjetë të natës për

trafikim në flagrancë. Në komisariat kisha hemorragji dhe nuk kishte asnjë personel

femër me të cilën të flisja dhe të kërkoja ndihmë... 5 ditë në komisariat, pa lajmëruar

familjen dhe nuk më shpjeguan se për çfarë isha arrestuar...”.

Një tjetër grua e përshkruan kështu përjetimin e saj në polici: “Në komisariat ka qenë

një tragjedi më vete. Këtu mund të hash dru, më thanë... kam urinuar në dhomë dhe të

nesërmen më kërkuan të pastroj urinën time..., por nuk pranova...”.

Shumë gra treguan histori të ngjashme, pavarësisht statusit të tyre social, arsimor e

kulturor. Ashtu sikundër ka pasur një numër të konsiderueshëm të grave që pohuan se

ishin trajtuar në përputhje me rregullat nga ana e personelit të policisë, përveç faktit

që rastet kur gratë kishin avokat që në momentet e para të arrestimit të tyre ishin

pothuajse të rralla. Shumë prej grave as nuk i njihnin të drejtat e tyre procedurale gjatë

momentit të ndalimit/arrestimit. Ato ishin ndërgjegjësuar më vonë kur ishin

akomoduar në institucionin e paraburgimit apo të burgut. Shumë prej grave të

intervistuara kujtojnë se muajt e parë në institucionin e paraburgimit ishin izoluar, nuk

dëshironin të dilnin nga dhoma e tyre, kishin rënë në depresion dhe shpresonin vetëm

të dilnin sa më shpejt. Zvarritja e proceseve gjyqësore për secilën prej tyre

përkeqësonte gjendjen e tyre psikologjike, mendore e shpirtërore. Shumë nga gratë

kanë pohuar se ardhja në institucionin e burgut ka qenë si “prehje” dhe “qetësim” i

gjendjes së tyre, pasi më në fund dinin sa kohë do të qëndronin në burg, sidomos ato

që kishin përjetuar dhunë sistematike në familje, në kushtet e burgut ndiheshin më të

sigurta. Nga analiza më poshtë në këtë punim do të evidentohen edhe problemet që

lidhen me mbylljen e grave në institucione penale, si përjashtim i mëtejshëm i tyre.

4.3.2 Pak burgje për gratë – vendosja e tyre larg komunitetit,

familjes dhe miqve

Numri i vogël i grave në sistemin e burgjeve do të thotë që ka pak institucione që

akomodojnë gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara dhe, për pasojë, shumë gra

vendosen larg komunitetit ku ato kanë jetuar, larg familjes së tyre dhe larg rrethit të

ngushtë të të afërmve dhe miqve278

. Në vendin tonë dy institucionet e vetme ku

278

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e së drejtës dhe politikës evropiane të burgut, Nju-Jork:

Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 184.

~ 126 ~

akomodohen gratë, në njërin të paraburgosurat dhe në tjetrin gratë e dënuara, ndodhen

në Tiranë. Nga të dhënat që janë marrë nga intervistat me gratë, rezulton se vetëm

28.5% e grave të paraburgosura dhe vetëm 22.5% e grave të dënuara vijnë nga Tirana

ose fshatrat e saj, pjesa më e madhe e tyre vijnë nga rrethe dhe fshatra të largëta në

Veri dhe Jug të Shqipërisë.

Gjatë intervistave ato kanë theksuar një sërë vështirësish që hasin familjarët, fëmijët,

të afërmit dhe miqtë për të ardhur për t’i takuar. Disa nga këto vështirësi janë:

mungesa financiare për të realizuar vizitat në burg për arsye se shumë nga gratë vijnë

nga familje me gjendje ekonomike shumë të keqe; shpeshherë familjarët dhe të

afërmit kanë mungesa në mjete transporti; një pjesë e grave fëmijët i kanë të

shpërndarë në shtëpi të ndryshme të fëmijëve dhe këto institucione nuk kanë mundësi

logjistike, njerëzore dhe financiare t’i sjellin fëmijët shpesh; në një pjesë të

konsiderueshme të rasteve, prindërit e grave të dënuara, të cilët kanë marrë përsipër të

kujdesen për fëmijët e vajzave të tyre, janë në pamundësi moshore, shpeshherë dhe

financiare e logjistike për t’i sjellë fëmijët aq sa kanë nevojë gratë.

Shumë prej grave të moshuara që nuk kanë mundësi punësimi në burg dhe as mundësi

financiare nga familjarët e tyre për të blerë karta telefoni, shpeshherë ndihmohen nga

shoqet e tyre në burg ose në mënyrë personale nga personeli në burg, që u jep kartat e

tyre për të folur me familjarët dhe të afërmit. Në bisedat me to ato kanë evidentuar

gjendjen e tyre të keqe financiare që shesh herë bëhet pengesë për të mbajtur të

rregullta kontaktet nëpërmjet bisedave telefonike me njerëzit e tyre të dashur e

sidomos me fëmijët.

Kontaktet me botën jashtë burgut dhe sidomos marrëdhëniet me familjet dhe fëmijët e

tyre279

kanë rëndësinë themelore për gratë, mungesa e këtyre kontakteve çon në

izolimin e tyre dhe ka pasoja të jashtëzakonshme sociale dhe psikologjike te gratë.

Nga anketimet e bëra me gratë e dënuara në Itali, Gjermani, Hungari, Spanjë dalin

shqetësime të ngjashme me ato të përmendura në rastin shqiptar. Vlen të përmend se

ka edhe masa pozitive të marra nga autoritetet në disa prej këtyre vendeve, si lejet

njëditore për gratë shtëpiake në burgjet gjermane. Me këtë leje ato shkojnë dhe

kujdesen për fëmijët ose shikojnë ndonjë pjesëtar të sëmurë të familjes. Në Hungari

ka një projekt të veçantë që quhet rregulla ekzekutuese e butë (LER), në kuadër të së

cilës mundësohet shkuarja në shtëpi për një fundjavë çdo muaj për gjithë gratë, të cilat

e vlerësojnë maksimalisht këtë nismë, pasi e ndiejnë se u forcon lidhjet me familjet

dhe i ndihmon të vendosin lidhjet me miqtë dhe komunitetin e, për rrjedhojë, edhe për

riintegrimin e tyre në shoqëri. Zakonisht këto janë regjime të burgjeve gjysmë të

hapura. Ka edhe përvoja të regjimeve të burgjeve të hapura që vijnë nga shumë vende

europiane me demokraci të konsoliduar të cilat mundësojnë që gratë të punojnë gjatë

ditës jashtë institucionit penal dhe vetëm në mbrëmje të kthehen në institucion. Kësaj

çështjeje do t’i rikthehem kur të diskutohet infrastruktura e burgjeve në vendin tonë

dhe lehtësirat që duhet t’u krijohen grave të dënuara me qëllim riintegrimin e tyre në

shoqëri.

279

Teoria e marrëdhënieve, e sjellë në kreun e parë të studimit, nxjerr në pah rëndësinë e ndërtimit dhe

mbajtjes së këtyre marrëdhënieve si jetike për vazhdimësinë e jetës në burg dhe pas lirimit të grave të

dënuara me heqje lirie.

~ 127 ~

4.3.3 Burgosja çon në humbjen e statusit social, krisjes së lidhjeve familjare

dhe cenimin e përgjegjësive prindërore

Krahas grave të cilat kanë një profil të ulët arsimor, sidomos vitet e fundit vihet re një

tendencë për përfshirjen në rritje në kriminalitet të grave me arsim të lartë ose të atyre

që janë duke e përfunduar atë. Ato përbëjnë rreth 10% të grave të dënuara me heqje

lirie. Për këto gra, paraburgimi dhe më tej burgosja çon në ndërprerjen e arsimimit të

tyre ose në humbjen e vendit të tyre të punës. Më tej, 10% e grave janë divorcuar për

faktin se ato janë dënuar me heqje lirie. Një numër i konsiderueshëm i grave janë

braktisur nga familjet e tyre për arsyet e mësipërme ose për arsye të tjera, si

pamundësia financiare për t’i vizituar ato ose imigrimi i fëmijëve dhe/ose i familjarëve

të tyre.

Të dhëna të ngjashme raportohen edhe nga anketime të ngjashme në burgjet e grave

në Francë, Hungari dhe Angli dhe Wells, ku gratë, me burgimin e tyre, kanë lënë në

mes punën, pasi një pjesë e mirë e grave të dënuara me heqje lirie ka gëzuar një status

të lartë profesional dhe një nivel shumë të mirë integrimi në shoqëri. Për të tjerat,

është humbje e mundësisë së vazhdimit të formimit të tyre profesional280

.

Nga intervistat me gratë e dënuara që kanë fëmijë në kujdesin e tyre, doli se të gjitha

ato janë të shqetësuara për mbarëvajtjen dhe zhvillimin e fëmijëve të tyre, siç edhe

është treguar në kreun e dytë të punimit281

. Në disa raste fëmijët e tyre jetojnë vetëm

fare, pa asnjë njeri tjetër në shtëpi282

.

Në rreth 5% të rasteve, përpara burgosjes së tyre, ato janë kujdesur për fëmijë me

probleme mendore dhe këto gra janë tejet të shqetësuara se, duke mos qenë më pranë

tyre, kanë shumë vështirësi për t’u siguruar të njëjtin kujdes dhe ndihmë të

specializuar për problemet e tyre. Shumë prej tyre e bëjnë veten fajtore për

mospërmbushjen e detyrimeve të tyre si nëna dhe e vuajnë faktin që nuk janë pranë

fëmijëve të tyre.

Disa nga ato ua kanë fshehur fëmijëve të tyre faktin që janë në burg, disa të tjera nuk

duan të kenë takime me fëmijët e tyre, sidomos kur fëmijët i kanë vegjël, pasi e kanë

të vështirë t’u shpjegojnë arsyet pse nëna e tyre ndodhet në burg. Këto rastet, kur

nënat parapëlqejnë të mos kenë takime me fëmijët e tyre të mitur gjatë kohës që janë

në paraburgim ose burg, janë të rralla. Disa nëna, sidomos ato që kanë vrarë

bashkëshortin, kanë probleme të kujdestarisë për fëmijët, pasi familjarët e ish-

bashkëshortit bëjnë përpjekje që ato të mos kenë asnjë lloj lidhjeje me fëmijët e tyre.

Me pak fjalë, ka shumë të dhëna që tregojnë qartë se burgosja u shkakton grave

probleme serioze në “këputjen” e lidhjes së tyre me fëmijët. Ndarja nga fëmijët për

këto gra është burim stresi, ndjenje fajësie, shqetësimi dhe ankthi dhe një ndjenjë

dështimi në detyrën e tyre të nënës, megjithëse shumë prej tyre nuk kanë pushuar së

qeni të përgjegjshme ndaj fëmijëve të tyre.

280

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, f. 37. 281

Kreu i dytë. 282

Rasti i A.P është rasti më flagrant kur të katër fëmijët jetojnë vetëm në një kasolle të mjerueshme

dhe pa mbrojtje ose ndihmë nga strukturat shtetërore.

~ 128 ~

4.3.4 Qëndrimi në një institucion të mbyllur penal e largon gruan

nga riintegrimi në shoqëri

Nga të dhënat zyrtare të paraqitura në kreun e dytë, rreth 77.5% e grave të dënuara

janë mbajtur në paraburgim me masën “arrest me burg”, 11% e tyre janë gjykuar në

mungesë dhe po kaq janë gjykuar në gjendje të lirë. Deri në marrjen e vendimeve të

formës së prerë gratë e dënuara kanë qëndruar në paraburgim mesatarisht 22.3 muaj.

Kjo mesatare qëndrimi është një tregues tejet shqetësues që hedh dritë mbi ecurinë e

seancave gjyqësore dhe shpejtësinë e dhënies së drejtësisë me subjekt gratë e

pandehura. Gjithashtu, tejet shqetësuese është edhe tendenca e evidentuar nga këto të

dhëna se organet gjyqësore kanë përdorur në një numër të konsiderueshëm masën e

arrestit me burg ndaj grave të pandehura, ndërkohë që tendenca duhet të jetë e tillë që

kjo masë të përdoret vetëm si masë e fundit dhe për ato raste kur gruaja paraqet

rrezikshmëri të lartë për shoqërinë.

Nga të dhënat e paraqitura në kreun e dytë rezulton se rreth 64.5% e numrit të

përgjithshëm të grave kanë marrë dënime shumë të gjata, nga 10-25 vjet burgim dhe

rreth 18% e tyre kanë marrë dënime relativisht të gjata, nga 5-10 vite burgim,

ndërkohë që një numër i vogël i grave janë dënuar me dënime relativisht të shkurtra

deri në 2 vjet burgim ose nga 2-5 vjet burgim. Po t’u referohemi të dhënave që vijnë

nga studime të ngjashme në vende të Europës e më gjerë, rezulton se mesatarja e

kohëzgjatjes së dënimit është nga disa muaj në 7 vjet283

.

Të gjitha këto të dhëna evidentojnë faktin se organet e drejtësisë penale administrojnë

një politikë të ashpër penale dhe, për më tepër, aspak të ndjeshme ndaj situatave

specifike të grave në konflikt me ligjin. Duke qëndruar kaq gjatë në institucionet e

paraburgimit dhe burgje, grave u bëhet tejet i vështirë rifillimi i jetës aty ku e kanë

lënë në të gjitha aspektet që lidhen me familjet e tyre, fëmijët, arsimimin dhe

punësimin e tyre.

4.3.5 Gratë e përjashtuara nga ana sociale janë përjashtuar

më shumë nga burgosja e tyre

Shumica e grave, siç është trajtuar më lart, u përkasin shtresave sociale të varfra në

shoqëri, për rrjedhojë, ato e kanë pasur të pamundur të sigurojnë ose të vazhdojnë të

paguajnë një mbrojtës ligjor me pagesë gjatë procesit të pritjes së vendimit nga

gjykata e më pas. Më konkretisht, rreth 65% e grave të paraburgosura dhe të dënuara,

për të cilat ka të dhëna, janë mbrojtur nga avokatë personalë në seancat e para

gjyqësore. Më pas rezulton se këto gra janë përballur me kërkesa për shuma të

papërballueshme monetare nga ana e avokatëve të tyre dhe, për rrjedhojë, më shumë

se gjysma e tyre i janë kthyer mbrojtjes ligjore përmes avokatëve të caktuar kryesisht

nga gjykatat përkatëse. Rreth 35% e grave nuk kanë pasur mundësi financiare dhe

janë përfaqësuar që në fillimet e seancave gjyqësore nga avokatë të caktuar kryesisht

nga gjykatat përkatëse.

283

Këshilli Quaker i Punëve Europiane: Gratë në burgje - një rishikim i kushteve të vendeve anëtare të

Këshillit të Europës, shkurt 2007.

~ 129 ~

Gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara ngritën këto shqetësime: a) avokatët

kërkojnë shumë para; b) takimet nuk janë të rregullta; c) nuk kanë bërë pothuajse

asgjë për kujdestarinë e fëmijëve të tyre apo për zgjidhjen e problemeve ligjore me të

cilat ato janë përballur për mbajtjen e kontakteve të rregullta me fëmijët, d) nuk janë

të qarta për çka ndodh me çështjet e tyre nga ana ligjore, por edhe për një sërë çështje

të tjera ligjore që lidhen me faktin që ato kanë humbur lirinë, dh) avokatët disa herë

kanë qenë nën presionin e palës tjetër dhe janë tërhequr nga çështja, e) në disa raste

gratë evidentuan raste ku avokatët e tyre nuk kanë qenë në nivelin e duhur profesional

në mbrojtjen e tyre etj.

Edhe gratë që kishin avokat të caktuar kryesisht nga gjykatat ishin shumë të

pakënaqura nga ky shërbim që, sipas tyre, nuk është aspak profesional, por ka qenë

thjesht formal, sa për të përfunduar procedurat gjyqësore.

Kështu, del qartë që gratë të cilat i përkasin një grupi të shpërfillur dhe të varfër

ekonomikisht, janë përjashtuar edhe më tej në marrjen e shërbimeve cilësore ligjore

që ka çuar në vështirësimin e pozitës së tyre ligjore në procesin e hetimeve dhe

marrjes së vendimit të prerë nga gjykata.

Për më tepër, duhet marrë parasysh se, përgjithësisht, gratë janë “gojëkyçura” kur

është fjala për të treguar përpara autoriteteve publike përvojat e tyre personale 284

dhe,

për rrjedhojë, faktorët gjinorë që i kanë çuar ato drejt kryerjes së një vepre penale, nuk

bëhen të dukshme sa duhet përpara gjykatës. Këtu e kam fjalën për faktorë të tillë, si:

përjetimi sistematik i dhunës në familje; detyra e tyre për të mbrojtur fëmijët e tyre

nga kjo dhunë e vazhdueshme; gjendja e pashpresë e tyre, pasi e ndienin veten të

braktisur nga shoqëria dhe strukturat përkatëse shtetërore dhe të lëna në gjendjen e

tyre të mjerueshme sociale dhe ekonomike etj.. Shumë gra të intervistuara kanë

shprehur zemërimin e tyre, pasi ato kanë krijuar perceptimin se gjyqtarët, megjithëse

kanë evidentuar dhunën që ato kanë përjetuar, kjo nuk kanë qenë e mjaftueshme për

t’u dhënë atyre dënime më të lehta penale. Ndaj merrte rëndësi themelore aksesi i

vazhdueshëm që ato duhet të kishin te një përfaqësues ligjor cilësor.

4.4 Përfundime dhe sugjerime

Nga analiza e mësipërme e profilit social, kulturor, arsimor dhe ekonomik i grave në

konflikt me ligjin në Shqipëri, përforcuar kjo edhe me një krahasim të profilit të grave

në disa vende europiane, arrijmë në përfundime të konsoliduara se shumica e grave në

institucionet e paraburgimeve dhe burgjeve vijnë nga kategori individësh që kanë

përjetuar një shkallë të caktuar të përjashtimit social përpara se ato të përfundonin në

institucionet e mbyllura penale. Faktet që u sollën në këtë pjesë të punimit,

përforcojnë idenë se ka dimensione dhe faktorë të caktuar të përjashtimit social si ata

që lidhen me aspektet ekonomike, edhe ata që lidhen me pjesën sociale dhe kulturore

nga e cila vijnë gratë.

Më konkretisht, feminizimi dhe kriminalizimi i varfërisë, kriminalizimi i faktorëve

socialë dhe kulturorë, si dhuna në familje etj., të cilat i pamë qartë te rasti shqiptar,

284

Ardener, S.: Përkufizimi i grave, Londër, 1978; Warall, A.: Gratë e dënuara: gratë shkelëse të ligjit

dhe sistemi i drejtësisë penale, Londër, 1990.

~ 130 ~

por edhe i vendeve të ndryshme të Europës, tregojnë për këta faktorë të përjashtimit

social dhe, sa më shumë nga këta faktorë të ndërthuren me njëri-tjetrin te jeta e një

gruaje, aq më e destinuar është ajo t’i drejtohet rrugës së krimit.

Analiza e sjellë më lart për hipotezën e dytë: se paraburgosja/burgosja e grave e

thellon përjashtimin e tyre social dhe përjashton ato gra që nuk kishin përjetuar

përjashtim social përpara burgosjes, solli në vëmendjen e lexuesit faktin që burgosja e

grave e bën shumë të vështirë mbajtjen e lidhjeve të forta me fëmijët dhe familjen,

rikthimin e tyre në jetën normale pas lirimit dhe rifitimin e të njëjtit status social pas

lirimit. Gjithashtu, statusi i tyre i dobët ekonomik e ka bërë të disfavorshëm

garantimin e shërbimeve cilësore të mbrojtjes ligjore.

Duke marrë parasysh se gratë në sistemin e burgjeve në vendin tonë dhe më gjerë

përbëjnë një pjesë të popullatës në sistemin e burgjeve shtron nevojën e rishikimit të

politikave dhe praktikave që ndiqen për gratë në konflikt me ligjin. Burgosja e grave

ka ndikim negativ jo vetëm për vetë gratë, por më së shumti për fëmijët e tyre.

Në frymën e Rezolutës së Parlamentit Europian të 13 marsit 2008 për situatën e

veçantë të grave në burgje dhe ndikimin e burgosjes te prindërit në jetën e tyre sociale

dhe familjare285

, si edhe të Rezolutës së Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të

Bashkuara të 21 dhjetorit 2010, të quajtura ndryshe “Rregullat e Bangkokut”286

gjithë

instrumentet ndërkombëtare të fushës inkurajohen të adresojnë shkaqet dhe të

parandalojnë faktorët që çojnë në përjashtimin social të grave në konflikt me ligjin me

anë të politikave dhe masave të ndjeshme ndaj situatave dhe karakteristikave specifike

të grave në proces penal. Këto ndërhyrje duhet të jenë pjesë e një politike gjithë

përfshirëse e mirëqenies sociale, pjesë e së cilës është edhe politika penale.

285

P6_TA(2008)0102 286

Resolution A/RES/65/229, http: //www.un.org/Docs/journal/asp/ws.asp?m=A/C.3/65/L.5.

~ 131 ~

5.1 Hyrje mbi disa çështje të këtij kapitulli

Gratë e ndaluara/arrestuara nga policia, pasi dalin në seancën gjyqësore të vlerësimit

të masës së arrestit dhe pasi marrin nga gjykata e rrethit gjyqësor përkatës vendimin

“masë arresti me burg pa afat”, shoqërohen për në paraburgimin “Jordan Misja”,

Tiranë, ku akomodohen te sektori i grave. Pasi u bëhen të gjitha procedurat e pranimit

në këtë institucion, fillon rruga e vështirë e tyre. Ato rrinë në paraburgim për një kohë

relativisht të gjatë në pritje të një vendimi të formës së prerë të gjykatës, duke u

shkëputur në mënyrë të menjëhershme nga një jetë zakonisht komplekse, e vështirë

dhe me shumë pasiguri për fëmijët që kanë lënë pas.

Për të kuptuar më mirë se ç’ndodh me jetët e këtyre grave në kujdesin e sistemit

penitenciar shqiptar, kjo pjesë e punimit, pa pretenduar të jetë shteruese, synon të

paraqesë një analizë se deri në çfarë niveli programet dhe shërbimet e ofruara nga

administrata e burgjeve u përgjigjen nevojave dhe rrethanave specifike të jetës së

grave duke përdorur teorinë e ndjeshme ndaj gjinisë, e sjellë në kreun e parë të këtij

punimi.

Për më tepër, analiza që u bëhet programeve dhe trajtimit në institucionet ku janë

vendosur gratë si edhe të dhënat nga anketimet e aktorëve të ndryshëm që luajnë rol

në riintegrimin e tyre në shoqëri, sjellin një tjetër këndvështrim te përjashtimi i

mëtejshëm që u bëhet grave me burgosjen e tyre.

Thënë këtë, ky kapitull teston, gjithashtu, edhe dy hipotezat e fundit se:

1. Politikat, strategjitë, masat dhe programet aktuale që kanë qëllim integrimin

social ose riintegrimin e ish-të dënuarave janë ende të pamjaftueshme duke

e parë nga këndvështrimi i praktikave të mira europiane dhe i standardeve

të pranuara në këtë fushë.

2. Ekzistojnë pengesa të shumta për integrimin/riintegrimin e grave ish-të

dënuara në shoqëri.

5.2 Cilat janë modelet e profileve të grave në burgje?

Po t’u hedhim një sy karakteristikave social/kulturore të grave shqiptare në sistemin e

burgjeve, gjendjes së tyre ekonomike, nivelit arsimor, gjendjes së tyre familjare dhe

~ 132 ~

llojit të veprave penale të kryera prej tyre, ravijëzohen qartë disa modele të

profileve/grupeve të grave në burgje.

Nga anketimet me gratë në dy institucionet e lartpërmendura, evidentohet fakti se

pothuajse të gjitha ato kanë përjetuar forma të ndryshme të përjashtimit social përpara

se të burgoseshin dhe gjatë procesit penal, por shkallët e përjashtimit të tyre nuk janë

të njëjta për gjithë gratë.

Të dhënat tregojnë se ka tri modele të profileve ose të grupeve të grave në burgje. Një

grup është ai i grave të cilat kanë përjetuar forma të ndryshme të diskriminimit të cilat

detyrimisht do t’i çonin drejt rrugës së kryerjes së një vepre penale dhe ky është grupi

i destinuar “drejt krimit nga përjashtimi”. Modeli tjetër përfaqësohet nga grupi i

grave të cilat kanë qenë viktimë e dhunës sistematike në familje dhe, për rrjedhojë,

kanë kryer krim përkundrejt dhunuesit të tyre, të cilin e quaj “drejt krimit nga

dhuna”. Ndërsa modeli i tretë përfaqësohet nga gratë të cilat e kanë zgjedhur vetë

rrugën drejt krimit, pra janë ato gra që jo detyrimisht janë shtrënguar nga rrethanat e

jetës së tyre për të kryer në mënyrë të pashmangshme një vepër penale, ndaj ky grup

është quajtur “drejt krimit me zgjedhje”.

5.2.1 Gratë e destinuara “drejt krimit nga përjashtimi”

Grupi i parë i grave të dënuara, të cilat përkufizohen si të destinuara “drejt krimit nga

përjashtimi”, janë gratë me profil të ulët arsimor. Shumica prej tyre nuk ka

përfunduar arsimin e detyrueshëm për arsye të ndryshme familjare. Një pjesë e tyre

nuk kanë asnjë formim profesional dhe kanë përjetuar varfërinë apo kushtet e

mbijetesës në familje që në adoleshencë. Në shumë raste këto janë gra që kanë punuar

në treg të zi dhe, për rrjedhojë, nuk kanë përfituar nga sigurimet shoqërore dhe ato

shëndetësore. Një numër i konsiderueshëm i grave të këtij grupi kanë qenë shtëpiake

dhe, për rrjedhojë, të varura ekonomikisht nga bashkëshortët ose familjarët e tyre.

Gjatë intervistave me disa prej këtyre grave ka dalë në pah edhe fakti që shpeshherë

ato janë përballur me xhelozinë kryesisht të bashkëshortëve të tyre që nuk i kanë

lejuar të dalin në komunitet e, për më tepër, e kanë pasur të pamundur të shkonin në

zyrat përkatëse vendore për të kërkuar ndihmë ekonomike, të bënin kërkesë për

punë etj.

Shumica e këtyre grave kanë përgjegjësi prindërore dhe familjare. Gjithashtu, vlen të

evidentohet se pothuajse të gjitha gratë dhe vajzat rome që gjenden në paraburgim dhe

burg i takojnë këtij grupi. Është interesant fakti se një pjesë e mirë e këtyre grave kanë

qenë në emigrim në vendet fqinjë, kryesisht në Greqi dhe Itali dhe, duke qenë ende

atje, janë akuzuar dhe/ose janë dënuar për vepra penale, kryesisht për trafikim të

qenieve njerëzore ose të substancave narkotike.

Shumë prej tyre e kanë filluar jetën martesore në një moshë shumë të re duke lënë

kështu të pambaruar arsimin e tyre të detyrueshëm dhe duke filluar jetën e tyre si nëna

në moshë shumë të re.

Gratë e këtij grupi akuzohen ose kanë kryer vepra penale të tilla, si: “vjedhje”,

“mashtrim”, “falsifikim dokumentacioni”, “ushtrim prostitucioni”, “shfrytëzim

prostitucioni”, “trafikim të substancave narkotike”, “trafikim të qenieve njerëzore”,

~ 133 ~

“prodhim dhe/ose shitje e substancave narkotike”. Vlen të theksohet se një pjesë e

këtyre veprave penale i kanë kryer në bashkëpunim me bashkëshortët, partnerët ose

familjarët e tyre, të detyruara shpeshherë nga rrethanat familjare dhe/ose gjendja e

keqe ekonomike në të cilën ndodheshin.

Ka shumë tregues që më çojnë në përfundimin se ky grup grash ka përjetuar më

shumë se një formë përjashtimi social, faktorë të cilët kanë ndikim të drejtpërdrejtë në

kryerjen e veprës penale nga ana e tyre.

5.2.2 Gratë e destinuara “drejt krimit nga dhuna”

Grupi më i madh i grave përbëhet nga ato gra që kanë kryer veprën penale të vrasjes

përkundrejt ish-bashkëshortëve të tyre, si reagim i përjetimit të një dhune sistematike

fizike dhe/ose psikologjike të vetë atyre dhe/ose fëmijëve të tyre të përbashkët. Vetë

faktori “dhunë fizike dhe/ose psikologjike në familje” ka ndikuar në përjashtimin e

këtyre grave shumë kohë përpara se ato të kryenin një vepër penale, gjatë procedurave

të zbardhjes së veprës penale e më pas kur ato janë dënuar. Përgjithësisht ato kanë

duruar martesa/lidhje të gjata në kushtet e kësaj dhune sistematike, por, për një

moment, kur nuk kanë mundur më të vazhdojnë të jetojnë me këtë lloj jete, ato i janë

drejtuar krimit.

Pothuajse të gjitha gratë janë dhunuar për shumë vite gjatë martesave të tyre të gjata

dhe intensiteti i dhunimit të tyre fizik dhe terrori psikologjik në të cilin ato kanë jetuar

e ka bërë jetën e tyre tepër të vështirë dhe shpeshherë rrethi i të dhunuarve në familje

është rritur duke u shtrirë nga gruaja te fëmijët që kanë përjetuar ngjarje të rënda të

dhunës ku nëna e tyre ka qenë objekt, ashtu siç ka pasur shumë raste kur fëmijët janë

rrahur nga baballarët e tyre.

Gratë e dhunuara në familje, gjatë intervistave kanë treguar se bashkëshortët e tyre i

kanë izoluar brenda familjeve duke mos i lejuar ato të punësohen, të dalin lirisht në

komunitet, të kenë marrëdhëniet e tyre të lira me miq. Ngushtimi i veprimtarisë së

tyre ditore vetëm brenda familjes së ngushtë ka çuar në izolim të tyre dhe format e

dhunës në familje kanë ndikuar edhe në uljen e vlerësimit për veten. Fakti që ishin

kryesisht shtëpiake dhe merreshin vetëm me përgjegjësitë ndaj familjes dhe ndaj

fëmijëve ka çuar në situatën që ato të jenë krejtësisht të varura ndaj dhunuesve të tyre.

Pyetjes si kanë mundur ta duronin këtë situatë dhune ato i janë përgjigjur duke

evidentuar faktorë të ndryshëm, si: përgjegjësitë e tyre ndaj fëmijëve; pafuqinë e tyre

për të ndryshuar situatën ku gjendeshin; faktin që nuk kishin ku të shkonin, familjet e

tyre i kishin mësuar të rrinin pranë burrave të tyre, në të mirë e në të keq;

pamundësinë për të gjetur punë të paguar mirë për të mbajtur fëmijët nëse do të

përpiqeshin të iknin bashkë me ta, kështu që e shihnin të ardhmen e tyre të errët e pa

rrugëdalje; frika se edhe sikur të iknin nga bashkëshortët e tyre dhunues, ata do t’i

gjenin kudo ku ato të shkonin dhe kështu do të vinin në vështirësi edhe familjarët apo

të njohurit e tyre etj.

Edhe në rastet kur ato e kanë raportuar dhunën te organet e policisë në komunitetin ku

kanë jetuar, janë përballur me pandjeshmërinë e forcave të policisë ndaj këtyre rasteve

të dhunës. Madje ka pasur raste kur i kanë “këshilluar” të kthehen në familjen e tyre,

pasi punonjësi i policisë ose ka pasur njohje me dhunuesin, ose e ka paragjykuar

~ 134 ~

gruan që ka raportuar dhunën. Shumë nga gratë që janë dhunuar vijnë nga rrethina e

komunitete të thella të vendit ose nga qytete të vogla dhe, për rrjedhojë, qytetarët

njihen me njëri-tjetrin, ose vijnë nga subkultura ku raportimi i dhunës mbetet ende

çështje tabu dhe, për rrjedhojë, rastet e dhunës në familje nuk janë vlerësuar me

seriozitetin e duhur për pasojat e humbjes së jetës së dhunuesve që këto raste kanë

sjellë.

Duke pasur parasysh karakteristikat e lartpërmendura për profilin e grave të këtij

grupi, mund të thuhet se ai përbën një grup të qartë të grave që i janë drejtuar krimit të

ndikuara nga dhuna në familje. Vlen të evidentohet fakti se edhe gjatë procesit

gjyqësor penal, dhuna në familje nuk është konsideruar si faktori vendimtar që e ka

çuar një grua drejt kryerjes së veprës penale të vrasjes dhe, për rrjedhojë, të

përdoreshin hapësirat ligjore të rrethanave lehtësuese në dhënien e vendimit të formës

së prerë të burgimit.

Kthimi në familje pas lirimit nga burgu për gratë-viktima të dhunës në familje duket

se është një problem më vete. Intervistat në shumë raste kanë evidentuar frikën që i

karakterizon ato për rifillimin e jetës, sidomos për rivendosjen e plotë të

marrëdhënieve me fëmijët, familjen e ngushtë dhe me komunitetin e lirë. Disa prej

tyre kanë humbur lidhjet dhe marrëdhëniet e ngushta me fëmijët, pasi familjarët e ish-

bashkëshortëve të tyre kanë kontribuar në humbjen e këtyre marrëdhënieve, pasi nëna

e tyre ka filluar jetën në një institucion të mbyllur penal.

Duke marrë parasysh sa më sipër, përfundoj se dhuna në familje ka kontribuar në

izolimin e grave që kur ato ishin në komunitet në botën e lirë, ku ato kanë përjetuar

forma të ndryshme të përjashtimit dhe, për më tepër, i ka çuar drejt kryerjes së

veprave penale të dhunshme.

5.2.3 Gratë e destinuara “drejt krimit me zgjedhje”287

Në institucionet e mbyllura penale në vendin tonë, pak gra i përkasin këtij grupi. Në

institucionin e paraburgimit ato përbëjnë 1/3 e grave në përgjithësi, ndërsa në

institucionin e burgut ka vetëm dy raste të grave me profilin e këtij grupi. Këto janë

gra me një nivel përgjithësisht të mirë arsimor, që mund të kenë mbaruar arsimin e

mesëm ose ndonjë formim të caktuar profesional. Në disa raste ato kanë përfunduar

edhe arsimin e lartë dhe, për rrjedhojë, vijnë me një të kaluar të pavarur ekonomike.

Pjesa e grave që kanë përfunduar arsimin e mesëm ose të lartë, kanë qenë të

punësuara ose të vetëpunësuara në biznese të vogla ose të mesme.

Përgjithësisht ato vijnë nga një shtresë e mesme sociale, nga familje të shëndosha, me

të dy prindërit dhe me një nivel të qëndrueshëm ekonomik dhe kanë jetuar një fëmijëri

të jetuar mirë dhe pa trauma të rënda. Nga intervistat rezulton se kanë qenë në

marrëdhënie pune, por, pavarësisht kësaj, kanë pasur pritshmëri më të mëdha për

situatën e tyre financiare, për shkak se vijnë nga një shtresë e mesme. Sigurisht, edhe

këto gra kanë përjetuar vështirësi financiare dhe jetë me probleme, por nuk kanë

përjetuar shkallën e përjashtimit të grave të grupi të parë.

287

Janë gra që jo detyrimisht janë shtyrë drejt kryerjes së veprës penale nga arsye të ndryshme sociale

apo të shtyra nga rrethanat e caktuara familjare, siç është dhuna sistematike në familje.

~ 135 ~

Llojet e veprave penale për të cilat ato janë akuzuar ose dënuar, ndërmjet të tjerash,

janë: “mashtrim”, “prekje e uniformës së policisë”, “falsifikim parash”, “falsifikim

dokumentesh”, “trafikim i lëndëve narkotike”, “nxjerrje informacioni jashtë”,

“shfrytëzim prostitucioni”.

Pjesa më e madhe e këtyre grave janë në moshë relativisht të re dhe pak prej tyre janë

nëna me fëmijë. Këto gra kanë pasur një stil jetese jotipike, “e nënshtruar”, si ajo e

grave të grupit të parë dhe të dytë. Ato janë më të ndërgjegjësuara për të drejtat e tyre

dhe shpeshherë kanë ngritur zërin për padrejtësitë që u janë bërë gjatë trajtimit në

polici, gjatë seancave gjyqësore dhe, më pas, në institucionet e mbyllura penale.

Megjithatë, bazuar në pohimet e tyre gjatë intervistave, mund të arrihet përfundimi se,

pavarësisht se këto gra i janë drejtuar një vepre penale si zgjedhje, ndryshe nga gratë e

grupit të parë dhe të dytë, përsëri edhe këto nuk kanë qenë të ndërgjegjësuara për

gjithçka kanë zgjedhur dhe kanë bërë në jetë e, për më tepër, për pasojat e veprimeve

të tyre.

Duke pasur parasysh profilet e të tria grupeve kryesore të grave të dënuara, vlen të

analizohen nevojat specifike të tyre.

5.3 Cilat janë nevojat që i përgjigjen situatës specifike të grave

në konflikt me ligjin?

Literatura bashkëkohore e kriminologjisë e cila ka fokusuar vëmendjen te ndjeshmëria

gjinore në trajtimin e problemeve të grave në sistemin e burgjeve dhe kthimin e tyre

në shoqëri, ka evidentuar rrugët kryesore specifike për gratë që i çojnë ato drejt

kriminalitetit. Teoria e ndjeshme ndaj gjinisë është trajtuar tashmë në kreun e parë të

punimit dhe në këtë pjesë të punimit do të advokoj probleme të veçanta për gratë, të

lidhura me profilin e tyre dhe veprat penale të kryera, për t’i pasur parasysh gjatë

analizës së përshtatjes së programit të trajtimit të grave në institucionet penale.

Probleme të tilla janë: 1. Viktimizimi dhe abuzimi; 2. marrëdhëniet jofunksionale;

3. problemet mendore; 4. vetëvlerësimi i ulët për veten dhe për atë çka mund të arrijnë

në jetë; 5. probleme të thella ekonomike dhe familjare; 6. çështje që lidhen me

përgjegjësitë e tyre prindërore.

Vlen për t’u evidentuar se në literaturën bashkëkohore të fushës të gjitha këto

probleme dalin në pah288

, sikurse edhe një tjetër, ai i abuzimit me lëndët narkotike.

Është thënë edhe më herët në punim se ky problem është një nga karakteristikat e

profilit të grave të dënuara në Shqipëri, ndërkohë që në Europë dhe më gjerë, është një

ndër problemet që i karakterizon gratë në konflikt me ligjin dhe i drejton ato drejt

kryerjes së veprave penale289

.

288

Belknap, J.: Gruaja e padukshme: gjinia, krimi dhe drejtësia (bot. i tretë). Kaliforni, 2007; Holtfreter,

K.; Reisig, M.D. & Morash, M.: Varfëria, kapitali shtetëror dhe recidivizmi te gratë e dënuara.

Kriminologjia & Politikat publike, 3, 2004, f. 185-208. 289

Bloom, B.; Owen, B., & Convington, S.: Strategjitë e ndjeshme gjinore: Punë kërkimore, praktika

dhe parimet udhëheqëse për gratë e dënuara, Uashington, DC, 2003.

~ 136 ~

1. Viktimizimi dhe abuzimi

Siç është trajtuar edhe më herët në punim, duke u bazuar në të dhënat e Shqipërisë dhe

të vendeve të tjera europiane, por jo vetëm, studimet kanë treguar se të dënuarat gra,

krahasuar me burrat, janë më të prirura për të përjetuar abuzim fizik dhe/ose seksual

që në fëmijëri dhe më vonë në familje gjatë martesës290

. Vlerësimet në disa shtete të

ShBA-së tregojnë se janë 32-75% e grave të dënuara, krahasuar me 6-13% e burrave

të dënuar, që kanë përjetuar dhunë në familje291

.

Viktimizimi në moshë madhore luan rol thelbësor në ndikimin e drejtpërdrejtë te

sjellja kriminale e grave292

dhe kjo gjetje është konfirmuar në një pjesë të

konsiderueshme të literaturës në fushën e kriminologjisë bashkëkohore293

.

2. Marrëdhëniet jofunksionale

Siç edhe është trajtuar në kreun e parë të punimit, teoria e marrëdhënieve është

mbështetur nga shumë studiues të fushës294

. Marrëdhëniet e shëndetshme me të tjerët

janë shumë të rëndësishme për gratë. Fatkeqësisht, shpeshherë, në rastin shqiptar,

gratë e dënuara kanë qenë viktimë e dhunës në familje, siç edhe u evidentua nga

intervistimet me to. Për rrjedhojë, aftësia e tyre për të ndërtuar marrëdhënie të

shëndetshme është komprometuar295

. Për më tepër, në shumë raste, marrëdhëniet e

varësisë nga bashkëshortët/partnerët kanë ndikuar në sjelljen e tyre kriminale

nëpërmjet veprimtarisë kriminale të këtyre të fundit296

.

3. Shëndeti mendor

Gratë e dënuara janë më të prirura se burrat të shfaqin depresion, ankth, çrregullime të

ndryshme dhe sjellje vetëdëmtuese297

. Ky punim nuk merr përsipër të sjellë të dhëna

krahasuese për shëndetin mendor dhe për të tjerë faktorë gjinorë të dhënë në punim,

290

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e së drejtës dhe politikës evropiane të burgut, Nju-Jork:

Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 184. 291

Byroja e statistikave të drejtësisë: Raport i veçantë “Gratë e dënuara”, Uashington, DC, 1999. McClellan,

D. S.; Farabee, D. & Crouch, B. M.: Viktimizimi i hershëm, përdorimi i drogës dhe kriminaliteti: Një

krahasim i të dënuarve burra e gra, “Drejtësia penale dhe sjellja” nr. 24, 1997, f. 455-476. 292

Kapitulli i dytë sjell të dhënat për gratë e dënuara në Shqipëri dhe në disa vende të Europë. 293

Bloom, B.; Owen, B. & Convington, S.: Strategjitë e ndjeshme gjinore: Punë kërkimore, praktika

dhe parimet udhëheqëse për gratë e dënuara, Uashington, DC, 2003; Covington, S.: Teoria e

marrëdhënieve e zhvillimit psikologjik të grave. Implikimet në sistemin e drejtësisë penale, në Zaplin,

R.T. (Red.): Gratë e dënuara: Perspektivat kritike dhe ndërhyrjet efektive, 1998, f. 113-128; Ritchie, B.:

Kurthi gjinor i grave të dhunuara me ngjyrë, Londër, 1996. 294

Gilligan, C.: Me një zë tjetër: teoria psikologjike dhe zhvillimi i grave, Cambridge, 1982; Kaplan,

A. G.: Vetja në marrëdhënie: Implikimet për depresionin e grave, Wellesley, 1984; Miller, J. B.: Drejt

një psikologjie të re të grave, Boston, 1976. 295

Covington, S.: Teoria e marrëdhënieve e zhvillimit psikologjik të grave. Implikimet në sistemin e

drejtësisë penale, në Zaplin, R.T. (Red.): Gratë e dënuara: Perspektivat kritike dhe ndërhyrjet efektive,

1998, f. 113-128. 296

Ritchie, B.: Kurthi gjinor i grave të dhunuara me ngjyrë, Londër, 1996. 297

Surt Association: Integrimi i grave dhe burgu, botim i Aurea Editores S.L, Barcelona, qershor 2005.

McClellan, D. S.; Farabee, D., & Crouch, B. M.: Viktimizimi i hershëm, përdorimi i drogës dhe

kriminaliteti: Një krahasim i të dënuarve burra e gra, “Drejtësia penale dhe sjellja” nr. 24, 1997,

f. 455-476. Holtfreter, K.; Reisig, M.D. & Morash, M: Varfëria, kapitali shtetëror dhe recidivizmi te

gratë e dënuara. Kriminologjia & politikat publike, 3, 2004, f. 185-208.

~ 137 ~

por thjesht sjell përjetimet e grave për të gjithë faktorët e përmendur dhe ndikimin e

tyre në jetët e tyre. 10.4% e grave në institucionin e burgut vuajnë nga probleme të

ndryshme të shëndetit mendor, si: çrregullime të humorit, të panikut, personalitetit,

gjendje ankthioze, trauma, strese posttraumatike etj.

Gratë e intervistuara pohuan se përpara se të burgoseshin nuk kanë pasur probleme të

shëndetit mendor, megjithatë personeli i institucionit evidentoi se një pjesë e tyre kanë

pasur probleme të shëndetit mendor, por nuk janë diagnostikuar ose trajtuar nga ana

mjekësore. Një pjesë tjetër e grave kanë përjetuar probleme të shëndetit mendor gjatë

burgosjes së tyre.

Studimet e kryera në fushën e shëndetit mendor te gratë në burgje, të cilat janë

përqendruar te masat me ndikim te sjellja e grave të dënuara, kanë evidentuar se ka

një lidhje të fortë mes problemeve të shëndetit mendor dhe përsëritjes së krimit dhe

se, krahasuar me burrat e dënuar, te këta të fundit kjo lidhje nuk ekziston298

.

4. Vetëvlerësim i ulët për veten dhe për atë çka mund të arrijnë në jetë

Nga intervistat me gratë dhe me personelin që punon me to në institucionet penale,

është evidentuar fakti se, kur flitet për vetëvlerësim, flitet njëkohësisht edhe për

konceptin tjetër, atë të fuqizimit të grave, të rritjes së vlerësimit për veten dhe të

aftësive që ato kanë për të arritur objektiva në jetë. Të pyetur sa ndikon te një grua

besimi te vetja se mund të arrijë gjëra të rëndësishme në jetë, personeli i burgjeve

ndante mendimin se vlerësimi i lartë për veten dhe për aftësitë që ka një grua për të

përmbushur jetën e saj është i lidhur ngushtësisht me mbajtjen larg të grave nga rruga

e krimit. Kjo është gjetje edhe e studimeve të ngjashme të fushës të cilat theksojnë,

gjithashtu, edhe rëndësinë e përfshirjes së këtij faktori të ndjeshëm gjinor në

programin e trajtimit të grave të dënuara299

.

5. Probleme të thella ekonomike dhe familjare

Të dhënat flasin qartë për faktin e pamohueshëm se gratë e dënuara në Shqipëri, ashtu

si edhe në shumë vende europiane dhe shtete të tjera, vuajnë nga një gjendje shumë e

keqe ekonomike. Arsyet më kryesore pse gratë e dënuara në vendin tonë janë të

varfra, janë nga më të ndryshmet, si: arsimimi i ulët dhe profili i ulët i aftësive për

punë; përgjegjësitë dhe kujdesi ndaj fëmijëve dhe familjes në tërësi; puna në treg të zi

dhe pagesat tepër të ulëta.

6. Çështje që lidhen me përgjegjësitë e tyre prindërore

Nga të dhënat e prezantuara më herët në këtë punim është evidentuar fakti se, në

shumicën e rasteve, gratë e dënuara janë nëna me shumë fëmijë dhe me përgjegjësi

familjare dhe shpeshherë stresi i përgjegjësive prindërore është i lidhur me kryerjen e

disa llojeve të veprave penale. Kjo është praktikë edhe e vendeve të tjera300

.

298

Benda, B.B.: Ndryshimet gjinore në teorinë e recidivizmit: një analizë e mbijetesës, revistë

ndërkombëtare e terapisë së të dënuarve dhe kriminologjia krahasuese, nr. 49.2005, f. 325-342. 299

Schram, P. J. & Morash, M.: Vlerësim i programit për aftësitë për jetën për gratë e dënuara në

Michigan, revistë e rehabilitimit të të dënuarve nr. 34, 2002, f. 47-70. 300

Salisbury, E.; Van Voorhis, P. & Wright, E.: Ndërtimi dhe vlerësimi i instrumentit të riskut/nevojave

për gratë e dënuara në Misuri dhe Maui, Prezantuar në takimin vjetor të Shoqatës Amerikane të

Kriminologjisë, Los Anxhelos, 2006.

~ 138 ~

Duke marrë parasysh sa më lart, arrij në përfundimin se ka shumë mbështetje në

literaturë dhe te të dhënat empirike që na ndihmojnë të kuptojmë rëndësinë e

analizimit të problemeve të grave nga këndvështrimi gjinor dhe në përputhje me këto

nevoja të ndërtohen programet e trajtimit për to në institucionet penale dhe në

përgatitjen e tyre për lirim dhe riintegrim në shoqëri.

5.4 Sa përputhen programet e trajtimit me nevojat e grave

në institucionet penale?

Të dyja institucionet ku janë vendosur gratë e dënuara kanë një program javor trajtimi

me një sërë veprimtarish të ndryshme301

. Kështu, në IP-në “Jordan Misja” gratë

marrin pjesë në terapi individuale dhe në grup, rite fetare, diskutime librash, aktivitete

argëtuese dhe sportive, dhe disa kurse profesionale, si: rrobaqepësi, punime me dorë

dhe parukeri. 32% e grave punojnë në mirëmbajtje dhe pastrim dhe në kuzhinë.

Institucioni garanton programe të diferencuara për gratë e moshës së re 18-21-vjeçare

që frekuentohen nga katër gra, program të veçantë për gratë me probleme mendore në

kujdesin e të cilit ishte një grua me çrregullime mendore. Ekziston edhe një program i

veçantë për gratë me varësi nga substancat narkotike, por, aktualisht, në këtë

institucion nuk ka asnjë grua me probleme të tilla.

IEVP “Ali Demi” realizon programe individuale dhe në grup, si: menaxhim stresi,

aftësim social, prindërim në distancë, trajtim individual psikologjik për ato gra me

probleme psikologjike, terapi okupacionale302

, frekuentim i bibliotekës, aktivitete

fetare, argëtuese dhe sportive. Realizohen edhe kurse profesionale, si për: kuzhinë,

kopshtari, rrobaqepësi, parukeri, punime artizanale, gjuhë të huaja (anglisht, spanjisht,

italisht), higjienë, me një pjesëmarrje prej 9-20 gra për secilin kurs. Këto kurse janë të

licensuara nga Ministria e Punës, e Çështjeve Sociale dhe e Shanseve të Barabarta dhe

në përfundim të tyre të dënuarat pajisen me një certifikatë. Ky institucion ka hapur

edhe një sektor të kujdesit të veçantë ku trajtohen në mënyrë të diferencuar me një

program të veçantë, në mjedise të veçuara, 7 gra të cilat kanë probleme të ndryshme

mendore. 47% e grave janë të punësuara në profesione të tilla, si: sanitare, bojaxhie,

kuzhiniere, rrobaqepësi, mirëmbajtje, parukeri, magaziniere, punonjëse në sera,

punonjëse në bibliotekë etj. Programet e përgatitjes për lirim kryhen me ato gra në

3-6 mujorin e fundit të qëndrimit të tyre në burg, të cilat duket se nuk kanë

mbështetjen e nevojshme, dijet apo aftësitë e nevojshme për ndërveprim dhe rikthim

të suksesshëm në komunitetin ku ato jetojnë. Gratë ndihmohen për t’u njohur me

tregun e punës, institucionet e ndryshme për punësim dhe shërbime të tjera sociale.

Gjatë periudhës janar-gusht 2011 në këtë program kanë marrë pjesë 50 gra.

Nga një analizë e trajtimit që u bëhet grave në këto institucione, arrijmë në gjetjet

kryesore të paraqitura më poshtë:

301

Të dhënat zyrtare për programet e trajtimit janë marrë gjatë muajve gusht-shtator 2011 nga personeli

i institucioneve penale dhe nga intervistat me gratë e dënuara. 302

Terapia okupacionale është trajtimi i individualizuar i pacientëve me probleme të ndryshme të

shëndetit mendor ose me paaftësi të caktuara fizike për të zhvilluar, për të fituar apo për të mbajtur një

stil jetese të përditshëm si edhe për të fituar aftësi pune të caktuara.

~ 139 ~

Gjetja nr. 1: Ndërtesat në të cilat mbahen gratë e dënuara nuk përputhen me nevojat

e tyre. Mungesa e regjimeve të larmishme që ofrojnë nivele të ndryshme sigurie e

bëjnë të vështirë jetën e grave në këto institucione.

Ndërtesat e të dyja institucioneve janë tejet të amortizuara dhe aspak të përshtatshme

për mbajtjen e grave. Që të dyja institucionet janë përshtatur për akomodimin e grave.

Ato akomodojnë edhe burra të rritur, si në rastin e IEVP-së “Ali Demi”, ndërsa në

IP-në “Jordan Misja”, përveç grave, akomodohen edhe të mitur të paraburgosur, ka

edhe regjime të sigurisë së lartë të burrave të paraburgosur. Gratë që kanë qëndruar te

të dyja institucionet, theksojnë se regjimet e mbyllura të sigurisë së lartë te IP “Jordan

Misja” nuk japin mundësi për një jetë më fleksibël për gratë, ndërkohë që vlerësojnë

jetën pothuajse jashtë dhomave të fjetjes që realizohet tek IEVP “Ali Demi”,

pavarësisht se edhe kjo ndërtesë ka shumë probleme infrastrukturore. Mungesa e

burgjeve të ndërtuara enkas për gratë e dënuara si edhe e regjimeve të mbyllura,

gjysmë të hapura303

dhe të hapura nuk lejon të krijohen kushtet për rikthimin sa më të

suksesshëm të grave në komunitet pas lirimit të tyre.

Gjetja nr. 2: Vlerësimi i nevojave dhe i rreziqeve i grave të dënuara që përdoren në

institucionet penale nuk u përgjigjen specifikave të grave.

Vlerësimi i rreziqeve/nevojave dhe trajtimi i faktorëve të rrezikut janë detyra

thelbësore për institucionet e mbyllura penale, ashtu siç janë edhe për institucionet e

tjera publike, si shërbimi publik shëndetësor dhe institucionet e shëndetit mendor. Në

gjithë botën institucionet penale në veçanti kanë një praktikë standarde me të cilën

vlerësojnë rrezikun e ripërsëritjes së krimit dhe, mbi bazën e këtyre të dhënave, këto

institucione caktojnë nivelin e sigurisë së burgimit. Vendimi për vendosjen e të

dënuarit në një nivel sigurie të caktuar lidhet, gjithashtu, edhe me programet dhe

metodat e terapisë dhe të rehabilitimit të personit në fjalë, pasi theksi vihet te

rehabilitimi dhe ulja e rrezikut për ripërtëritje të krimit dhe baza është sjellja e

personit të dënuar me heqje lirie304

.

Nëse në shumë vende të Europës vlerësimin e rrezikut dhe të nevojave dhe

klasifikimin e të dënuarve në nivelin e caktuar të sigurisë e bëjnë autoritetet e

burgjeve, ndërsa në vendin tonë vendosjen e nivelit të sigurisë për personin e dënuar e

ka kompetencë gjykata e rrethit gjyqësor përkatës. Praktika e mirë europiane e

sistemit të burgjeve tregon se ka instrumente të hartuara posaçërisht për të vlerësuar

rrezikun dhe nevojat e personave të dënuar me heqje lirie, ndërsa në praktikën e

burgjeve shqiptare ekziston një raport standard pranimi për të gjithë personat e

paraburgosur dhe ata të dënuar, i cili filloi të zbatohej nga viti 2009 dhe është

përmirësuar.

Ky raport pranimi përmban të dhënat personale të përgjithshme: rrethanat familjare,

llojin e marrëdhënieve të ndërtuara me familjarët, nivelin social-kulturor të familjes,

303

Nëse sistemi shqiptar i burgjeve do të kishte burgje/regjime gjysmë të hapura dhe të hapura, do t’u

krijohej mundësia grave që në periudhën e fundit të vuajtjes së dënimit të kishin të drejtë të shkonin

pranë familjes një herë në muaj për fundjavë në rastin e regjimeve gjysmë të hapura dhe të ato të

hapura çdo fundjavë gratë mund të shkojnë pranë familjeve të tyre. 304

Van Voorhis, P.: Klasifikimi i grave të dënuara – Qasje të ndjeshme ndaj gjinisë për vlerësimin e

riskut/nevojave”, USA Universiteti i Cincinatit, 2005, f. 1.

~ 140 ~

nëse i dënuari pret vizitorë nga familjarët apo jo; të dhënat shëndetësore, përfshirë

këtu çrregullimet psikologjike dhe fizike; të dhënat për personalitetin, përfshirë

këtu ekuilibrin personal, vetëvlerësimin dhe konceptin për veten, gjendjen

psiko-emocionale, shkallën e agresivitetit etj.; historinë kriminale, përfshirë llojin e

veprës, përvojat e mëparshme kriminale, konfliktet e mundshme me personat e tjerë

dhe llojin e konfliktit; aktivitetet e ndryshme të programit ditor, si aktivitete

sportive-kulturore, kurset profesionale, llojin e punës, programet arsimore; shërbimin

e provës, i cili përfshin kontaktet me Shërbimin e Provës dhe OJF-të dhe përfundon

me vlerësimin e specialistit, përfshirë nevojat e evidentuara dhe propozimet për

ndërhyrje. Raporti i pranimit plotësohet nga punonjësi social dhe ky bëhet pjesë e

dosjes psiko-sociale që ndjek personin e paraburgosur edhe në burg, nëse ai

transferohet atje. Ky raport pranimi shërben për dy arsye kryesore: e para, për të

vendosur dhomën dhe sektorin ku do të jetojë personi i paraburgosur ose i dënuar dhe,

e dyta, për të ndërtuar planin e dënimit, përfshirë programet e trajtimit individual.

Raporti është përmirësuar në dritën e parimeve ndërkombëtare dhe praktikave të mira

kryesisht të ardhura nga sistemi i burgjeve holandeze.

Në shumë vende të Europës dhe botës një numër i konsiderueshëm i raporteve të

vlerësimit janë krijuar fillimisht për burrat dhe ato janë aplikuar edhe kundrejt

popullatës së grave në burgje, pa vlerësuar së pari nëse ato janë të përshtatshme edhe

për gratë305

. Janë bërë studime për përshtatshmërinë e praktikave të klasifikimit të

përdorura për gratë e dënuara në sisteme të ndryshme burgjesh306

.

Studimet e kryera kanë arritur në përfundime të tilla, si:

Shumë politikëbërës ndajnë mendimin se gratë e dënuara janë më pak të

rrezikshme se burrat e dënuar.

Gratë kanë nevoja të ndryshme nga burrat, por këto nevoja rrallëherë

merren parasysh në sistemin e vlerësimit të përdorur nga institucionet

penale.

Sistemet e klasifikimit të të dënuarve në regjime të sigurive të ndryshme i

vendosin zakonisht gratë në regjime sigurie më të lartë seç duhet për gratë e

dënuara.

Rrallë vlerësohen raportet e vlerësimit te gratë e dënuara.

Këto studime kanë evidentuar se instrumentet e vlerësimit të matjes së rrezikut dhe

nevojave për gratë duhet të mbështetin më mirë hartimin e programeve të ndjeshme

gjinore në mënyrë që gratë e dënuara për vepra penale jo të rënda të kalojnë më lehtë

nga një shkallë sigurie në tjetrën307

.

Megjithatë, ka studime të cilat kanë përmirësuar dhe përshtatur mekanizmat e

klasifikimit dhe vlerësimit sipas nevojave specifike të grave të dënuara në vendet e

ndryshme në Europë dhe SHBA. Këta mekanizma përdoren për t’i klasifikuar gratë në

nivelin e përshtatshëm të sigurisë brenda institucioneve penale si edhe për të

përllogaritur nivelin e rrezikshmërisë në komunitetet ku ato jetojnë ose do të rikthehen.

305

Bloom, B.; Owen, B., & Convington, S.: Gratë e dënuara dhe efektet gjinore të politikave publike.

Rishikim i punës kërkimore të politikave, 21, 2004, f. 31-48. 306

Van Voorhis, P. & Presser, L.: Klasifikimi i grave të dënuara: Një vlerësim kombëtar i politikave

aktuale, Uashington, DC, Instituti Kombëtar i Korrektimeve, 2001. 307

Po aty, f. 4.

~ 141 ~

Sistemi i vlerësimit dhe i klasifikimit bazohet te karakteristikat individuale të së

dënuarës. Variabla të ndryshëm përdoren për të bërë një vlerësim të plotë të grave të

dënuara, si:

historiku kriminal,

arsimimi,

gjendja financiare/punësimi,

konfliktet familjare,

konflikte të tjera me të njohur/miq,

siguria e banimit,

historiku për sjelljet antisociale,

historitë me drogat/alkoolin,

substancat narkotike/alkooli që konsumohet aktualisht,

historiku i gjendjes psiko-sociale/problemet e mundshme të çrregullimeve

mendore,

gjendja aktuale e nivelit të depresionit,

psikozat aktuale,

qëndrimet aktuale antisociale,

zemërimi,

abuzimet që në fëmijëri,

dhuna e përjetuar si e rritur.

Këta variabla nxjerrin në pah dhe vlerësojnë më vete anët e forta ose të dobëta, si:

nivelin arsimor; mbështetjen familjare; mbështetjen te rrethi i miqve dhe të afërmve;

vlerësimin që i bëjnë gratë e dënuara vetes dhe vlerësimin e efikasitetit të tyre; nivelin

e stresit tek ato; abuzimet e përjetuara në fëmijëri; abuzimet fizike në moshë madhore;

traumat emocionale të përjetuara në moshë të rritur; ngacmimet seksuale në moshë të

rritur; mosfunksionimin në vendosjen e marrëdhënieve me të tjerët. Këta variabla

vlerësohen me një sistem pikëzimi të shkallës së vlerësimit të përcaktuar për secilin

variabël308

.

Vlen të theksohet se këta variabla përdoren për tri faza të ndryshme të vlerësimit dhe

të klasifikimit të personave të dënuar me heqje lirie në sistemin e drejtësisë penale, si

nga: shërbimi i provës, kur personat me vendim gjyqësor vihen në mbikëqyrjen e këtij

shërbimi për zbatimin e masave alternative të dënimit; institucionet penale, kur

personat e dënuar me heqje lirie janë dënuar me masën e dënimit me burgim dhe, e

fundit, autoritetet përkatëse të gjyqësorit apo të burgjeve, kur personat e dënuar

përfitojnë lirim me kusht.

Studimet bashkëkohore në këtë fushë theksojnë se në sisteme penale të vogla,

mungesa e mjediseve infrastrukturore për gratë e bën të pamundur përdorimin e plotë

të këtyre instrumenteve të vlerësimit dhe të klasifikimit. Morash dhe Bynum (1999,

f. 18) thonë se shtetet të cilat kanë vetëm një mjedis/ndërtesë për gratë e dënuara, e

kanë të vështirë të menaxhojnë gratë të përshtatura me nivele të ndryshme sigurie dhe

njëkohësisht t’u përgjigjen nevojave të tyre, si moshimi, problemet mendore, dënimet

e gjata, nevojat e tjera shëndetësore.

308

Bloom, B.; Owen, B.; Convington, S.; Raeder, M.: Strategjitë e ndjeshme ndaj gjinisë: Punë kërkimore

dhe parimet drejtuese për gratë e dënuara, 2002, f. 28-30.

~ 142 ~

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për rastin e grave të dënuara të cilat kur

paraburgosen dhe deri sa marrin një vendim të formës së prerë nga gjykata përkatëse,

qëndrojnë në institucionin e paraburgimit “Jordan Misja” i cili është një institucion i

sigurisë së lartë dhe ku, përveç grave, akomodon edhe burrat e paraburgosur për vepra

të rënda penale dhe të miturit e paraburgosur.

Për më tepër, instrumentet e klasifikimit tentojnë t’i japin shumë rëndësi veprës

penale të kryer, si treguesin kryesor të rrezikshmërisë të grave, por, ndërkohë,

studimet kërkimore tregojnë se lloji i veprës penale të grave ka pak lidhje me

përshtatjen e gruas në burg dhe klasifikimi i grave, bazuar kryesisht te lloji i veprës

penale, nuk garanton një rikthim të suksesshëm të grave në shoqëri pas lirimit309

. Më

shumë se faktorët kriminogjenë, rreziqet e grave për t’iu kthyer rrugës së krimit janë

të lidhura me mungesën e programeve dhe të instrumenteve mbështetëse që do t’i

ndihmonin ato për t’u riintegruar me sukses në komunitetin ku jetojnë.

Për të përfunduar këtë pjesë të analizës, sugjeroj që sistemi i burgjeve shqiptare, në

hartimin e instrumenteve të vlerësimit dhe të klasifikimit të tyre në nivele të ndryshme

të sigurisë, të ketë parasysh nevojat specifike të grave të dënuara. Raporte të tilla

vlerësimi do të nxjerrin në pah nevojën për programe që adresojnë nevojat e grave të

dënuara me qëllim rehabilitimin e tyre sa kohë qëndrojnë në institucionet penale,

programe mbështetëse të cilat do t’i ndihmojnë ato të kthehen me sukses në shoqëri

pas lirimit dhe këtu faktorët më kryesorë janë roli i tyre si prindër dhe lidhjet me

familjen. E fundit, instrumentet e vlerësimit, të ndjeshme ndaj kushteve dhe nevojave

specifike të grave, do të ndihmojnë organet e sistemit gjyqësor dhe të shërbimit të

provës të mbajnë jashtë institucioneve penale sa më shumë gra të jetë e mundur duke i

mbështetur dhe duke i mbikëqyrur ato me programe rehabilituese dhe mbështetëse për

të mundësuar jetesën e tyre në komunitet.

Studiues të fushës inkurajojnë se, nëse këto instrumente të vlerësimit dhe klasifikimit

kanë parasysh gratë, atëherë vëmendja do të përqendrohet te faktorët që janë shumë të

rëndësishëm për riintegrimin e grave të dënuara, si: fëmijët e tyre, marrëdhëniet e tyre

me të tjerët, abuzimet e përjetuara, problemet e shëndetit apo ato të çrregullimeve

mendore, aftësitë për punë310

. Duke pasur parasysh këtë gjetje, sugjeroj se ka nevojë

të vlerësohen gjithë instrumentet e vlerësimit dhe të klasifikimit të grave në konflikt

me ligjin të përdorura nga organe të ndryshme të sistemit të drejtësisë penale.

Gjetja nr. 3: Shumica e grave që kanë kryer vepra penale të dhunshme, janë viktimë e

një dhune fizike/psikologjike të vazhdueshme ndaj tyre dhe shpeshherë edhe ndaj

fëmijëve të tyre dhe se problemet traumatike/psikologjike dhe çrregullime të ndryshme

mendore që këto gra kanë përjetuar edhe përpara burgosjes, kanë qenë të paadresuara.

Pothuajse gjysma e grave të dënuara kanë kryer krimin e vrasjes, në të shumtën e

rasteve të ish-bashkëshortëve të tyre ose të familjarit që i kanë dhunuar sistematikisht

ato. Nga përvojat jetësore të tyre del në pah se këto gra kanë jetuar në një rreth vicioz

të dhunës në familje. Faktorët që i kanë frenuar të dalin nga ky rreth vicioz, kanë qenë

dëshira për të mos prishur familjet e tyre për hir të fëmijëve dhe në pothuajse të gjitha

309

Shaw, M. dhe Dubois, Sh.: Të kuptojmë dhunën e grave: një rishikim i literaturës, 1995. 310

Van Voorhis, P. & Presser, L.: Klasifikimi i grave të dënuara: Një vlerësim kombëtar i politikave

aktuale, Uashington, DC, Instituti Kombëtar i Korrektimeve, 2001, f. 24.

~ 143 ~

rastet varësia ekonomike nga bashkëshorti. Shumica e këtyre grave kanë përjetuar

çrregullime postraumatike ose probleme të shëndetit mendor. Në institucionet e

lartpërmendura ekzistojnë veprimtari të tilla, si terapi individuale, ndihmë psikologjike

etj., megjithatë nuk ekzistojnë shërbime të vazhdueshme të trajtimit të pasojave të

traumave të shkaktuara nga dhuna sistematike fizike e përjetuar nga këto gra. Teoria e

ndjeshme ndaj gjinisë thekson se adresimi i shkaqeve të traumave të përjetuara nga

gratë e dhunuara në familje merr rëndësi parësore në përgatitjen e të dënuarave për

lirim dhe rehabilitimin e tyre311

.

Gjetja nr. 4: Shumica e grave të dënuara kanë fëmijë në përgjegjësinë e tyre.

Burgosja e nënave është shumë më e ndryshme se burgosja e baballarëve dhe ndikimi

i burgosjes së nënave te fëmijët është shumë herë më i madh.

Intervistimi nxori në pah se 63% e grave të dënuara janë nëna me fëmijë dhe 33%

kryefamiljare me fëmijë në kujdesin e tyre. Shumica prej tyre i kanë fëmijët e mitur.

Personeli i institucioneve theksoi se gratë shqetësohen më shumë për fëmijët e tyre

sesa për vete gjatë burgosjes dhe se kjo dukuri nuk vihet re te burrat e dënuar. Gjatë

intervistimit, pothuajse të gjitha gratë nëna shprehën shqetësimin se, me dënimin e

tyre me burg, fëmijët vuajnë në mënyra të ndryshme dhe të konsiderueshme pasojat e

burgosjes së tyre. Shumica prej tyre ua fshehin të vegjëlve të tyre të vërtetën, nuk u

thonë se janë në burg; një pjesë e fëmijëve të tyre lënë shkollën ose përkeqësojnë

performancën e tyre dhe/ose përballen me stigmën/talljet e bashkëmoshatarëve se

nëna e tyre është në burg e, në disa raste, diskriminohen edhe nga mësuesit e tyre.

Sipas informacionit të personelit të institucioneve, gratë e dënuara vizitohen më rrallë

se burrat e dënuar për arsyet që janë sjellë më lart në këtë punim.

Gjetja nr. 5: Gratë që marrin pjesë në veprimtaritë e ofruara nga institucionet, kanë

mendim shumë pozitiv për to. Kur gratë marrin pjesë aktivisht në këto programe,

përfitimet janë jo vetëm për gratë, por edhe për personelin në institucion. Megjithatë,

ka gra të cilat, për arsye të ndryshme, mbeten jashtë adresimit përmes veprimtarive të

ndryshme.

Pothuajse të gjitha gratë e intervistuara marrin pjesë në veprimtaritë që ofrojnë

institucionet duke vlerësuar se ato u japin një strukturë ditës së tyre dhe i mbajnë të

angazhuara, fitojnë aftësi profesionale të reja që do t’u duhen kur të dalin jashtë

burgut. Personeli shtoi se veprimtaritë e larmishme krijojnë një klimë të shëndetshme

mes tyre dhe të dënuarave si edhe mes vetë të dënuarave. Për më tepër, gratë që

marrin pjesë në programe të ndryshme trajtimi, kanë sjellje të pranueshme sociale312

.

Megjithatë, pothuajse të gjitha gratë me dënime të shkurtra pohuan se nuk u ofrohet

mundësi punësimi. Kjo për arsye se numri i vendeve të punës vjen i përcaktuar nga

Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve (DPB) dhe duhet respektuar nga institucionet

vendore dhe ky numër në asnjë rast nuk është i barabartë me numrin e përgjithshëm të

311

Departamenti i Komisionit të Korrektimeve për Çështjet e Grave dhe zyra e politikave për to:

Thyerja e rrethit, rindërtimi i jetëve – analiza gjinore e programeve dhe shërbimeve për gratë e dënuara

me heqje lirie në qarkun e Santa Klarës, Santa Klara, 2008, f. 24. 312

Bloom, B.; Owen, B. dhe Covington, S.: Strategjitë e ndjeshme gjinore: kërkime, praktika dhe

drejtim, parimet për gratë e dënuara me heqje lirie, Uashington, DC, Departamenti i Drejtësisë, Instituti

Kombëtar i Korrektimeve, 2003.

~ 144 ~

të dënuarave në institucione. Nga 66 gra të dënuara në IEVP “Ali Demi” vetëm 31 gra

janë të punësuara, pasi ky është numri maksimal i organikës së miratuar të punësimit.

Ndërkohë, në IP “Jordan Misja” situata është edhe më problematike, pasi vetëm 9 gra

janë të punësuara, nga 29 gra që janë gjithsej. Duke marrë shkas nga fakti që gratë

qëndrojnë në IP “Jordan Misja” mesatarisht 18 muaj, në pritje të vendimit të formës së

prerë të gjykatës, merr rëndësi larmia e veprimtarive, përfshirë këtu punësimin dhe

kurset profesionale që duhet t’u ofrohen grave në këtë fazë.

Nga shqetësimet që shprehën në intervista gratë nëna për takimet e rralla me fëmijët e

tyre, u kërkua që institucionet të mundësonin programe të vazhdueshme në fokus të të

cilit të jenë nënat me fëmijë. Programi “prindërimi në distancë”, i ofruar nga IEVP

“Ali Demi” vlerësohet, por gratë theksuan se është i pamjaftueshëm, pasi aty

përfshihen një numër i kufizuar nënash të dënuara, ndërsa në IP “Jordan Misja” një

program i tillë mungon.

Gjetja nr.6: Gratë me probleme të ndryshme mendore frekuentojnë programet dhe

shërbimet e ofruara në sektorin e kujdesit të veçantë. Kjo nismë pilot për gjithë

burgjet shqiptare vlerësohet pozitivisht nga personeli si edhe nga vetë gratë e

dënuara.

Që prej vitit 2010 IEVP “Ali Demi” ka hapur mjedise të veçuara ku trajtohen në

mënyrë të diferencuar gratë me probleme të ndryshme mendore me një personel të

trajnuar paraprakisht për trajtimin dhe programet që duhet të zbatohen në këtë

sektor313

. Programi i këtij sektori është i ndryshëm nga ai i sektorëve të tjerë.

Veprimtaritë mbizotëruese janë veprimtari të terapisë okupacionale, trajtim individual

psikologjik, punë në grup me punonjës socialë, trajtim mjekësor në përputhje me

nevojat e tyre, një politikë e masave disiplinore krejt e ndryshme nga ajo e zbatuar në

sektorët e tjerë etj.314

.

Në këtë sektor trajtohen 7 gra me probleme të ndryshme mendore. Përfitimet e këtij

sektori janë për vetë gratë me probleme mendore, por edhe për gjithë institucionin,

pasi grupimi i tyre në mjedise të veçanta dhe trajtimi i diferencuar shmang problemet

që lindin zakonisht kur këto gra akomodohen me gratë e tjera pa probleme mendore.

Edhe personeli i institucionit e vlerëson maksimalisht këtë nismë, pasi edhe për ta

ekzistenca e këtij sektori kontribuon në një menaxhim më të mirë të këtyre grave.

Gjetja nr. 7: Gratë e dënuara kanë nevojë për një qasje gjithëpërfshirëse për

përgatitjen e tyre për lirim dhe për periudhën e rikthimit të tyre në komunitet.

Megjithëse në IEVP “Ali Demi” bëhet një punë e mirë për përgatitjen e të dënuarave për

lirim, shumica e grave të intervistuara mendojnë se janë ende të paorientuara në fazën e

përgatitjes për lirim. Në IP “Jordan Misja” ky program nuk ofrohet fare, megjithëse nga të

dhënat e institucionit vetëm 30% e grave të paraburgosura shkojnë në burg për periudhën

janar-gusht 2011, pra një pjesë e konsiderueshme i kthehet shoqërisë.

313

Komiteti Shqiptar i Helsinkit: Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe

komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimeve dhe të ekzekutimeve të vendimeve penale,

Tiranë, 2010, f. 41. 314

Përvoja e mirë e sistemit të burgjeve holandeze u soll në sistemin e burgjeve shqiptare nëpërmjet

ekspertëve të burgjeve holandeze dhe ekspertëve të KShH-së.

~ 145 ~

Shumë prej grave të intervistuara theksuan se kanë mungesë të theksuar informacioni

ligjor për çështjet komplekse ligjore që i presin pas lirimit, përfshirë edhe çështjet e

kujdestarisë prindërore të fëmijëve etj. Ato pohuan se pak ndihmë ligjore marrin nga

institucioni dhe nga ndonjë OJF për këto procese ligjore me të cilat po ose do të

përballen. Ato theksuan se programe të ndihmës ligjore do të ishin një ndihmë për to.

Mbështetja individuale psikologjike duhet të intensifikohet për çdo grua që përgatitet

për lirim, për çështje të tilla, si: sjellja që lidhet me veprat penale të kryera prej tyre,

pasojat e sjella nga dhuna në familje, pasojat që ka sjellë ndarja nga familja dhe

sidomos nga fëmijët. Këto janë çështje shumë të rëndësishme të cilat duhen përfshirë

në programin individual të ndihmës psikologjike veçanërisht për përgatitjen e grave

për t’u rikthyer në jetën e tyre jashtë burgut.

Krahas këtyre temave, me shumë interes janë edhe çështje të tilla, si për shembull, si

duhet të përballen me sukses gratë me ankthin, frikën e kthimit në jetën e tyre jashtë

burgut dhe ndihma që duhet t’u jepet që ato të identifikojnë projekte pozitive për të

rifilluar jetën e tyre pas lirimit nga burgu etj. Ndihma psikologjike individuale, si

pjesë e planit të tyre për lirim, për të tilla çështje merr rëndësi të jashtëzakonshme. Në

institucionet penale shqiptare ku mbahen gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara pak

punohet në rrafshin psikologjik individual për shumë arsye, por kryesisht për faktin se

psikologët e institucioneve mbingarkohen me detyra të tjera të një punonjësi të

zakonshëm të kujdesit social dhe kjo nuk krijon hapësira për dhënien e kësaj ndihme

profesionale psikologjike në intensitetin e duhur dhe për çështjet që shqetësojnë gratë

që përgatiten t’i kthehen jetës jashtë burgut.

Megjithëse ka përpjekje pozitive për t’u dhënë ndihmë grave në përgatitjen e tyre për

lirim nga punonjësit socialë në burgjet shqiptare, ende pak realizohet në programet

ekzistuese për çështje konkrete me interes, si: përgatitje për intervista pune, përgatitje

për aplikim për shërbime sociale, për të hartuar kërkesë për banesë sociale, për të

përfituar nga shërbimet falas të ofruara nga organet e qeverisjes vendore, qendrat

rezidenciale sociale dhe OJF-të etj. Ndihma e dhënë nga punonjësit socialë gjatë

përgatitjes së grave për lirim mbetet ende në planin e përgjithshëm dhe nuk fokusohet

ende në projekte konkrete individuale për secilën grua që planifikon t’i kthehet së

shpejti shoqërisë.

Nga intervistat me gratë, me personelin dhe me aktorë të përfshirë në dhënie

shërbimesh në burgje u theksua se nuk ka asnjë lloj programi të bashkëpunimit

institucional mes institucioneve penale dhe organeve të qeverisjes vendore, shërbimit

të provës, policisë, OJF-ve që ofrojnë shërbime etj., bashkëpunim i cili duhet të fillojë

qysh në burg e të vazhdojë me kthimin e grave të dënuara në komunitet. Deri tani

përgatitja për lirim realizohet kryesisht nga administrata e burgjeve315

, siç përmendet

edhe më lart, kryesisht nga punonjësit socialë, ndërkohë që të gjithë aktorët duhet të

ndërgjegjësohen që kjo është detyrë institucionale e përbashkët për realizimin e

kthimit dhe të riintegrimit të suksesshëm të grave ish-të dënuara në komunitet.

315

Sipas të dhënave zyrtare në IEVP-në “Ali Demi” ka një OJF që ka ofruar ndihmën e saj 4 vitet e

fundit për të ndihmuar gratë pas lirimit. IEVP “Ali Demi” nuk ka bashkëpunim me institucione apo

organizata të tjera që ofrojnë ndihmë për gratë e dënuara pas lirimit. Nga programi i ofruar nga kjo OJF

janë ndihmuar 11 të dënuara dhe aktualisht janë të punësuara dhe konsiderohen si raste të suksesshme

5 ish-të dënuara, 4 në Tiranë dhe 1 në Fushë- Krujë.

~ 146 ~

Sipas informacioneve zyrtare të shërbimit të provës316

, ky i fundit ka lidhur 203

memorandume bashkëpunimi me organet e qeverisjes vendore dhe konkretisht me 8

këshilla qarqesh, 56 bashki dhe 139 komuna në gjithë Republikën e Shqipërisë.

Qëllimi i këtyre marrëveshjeve me njësitë e qeverisjes vendore është:

të sigurojnë punë për personat me banim në komunitetin e tyre, për të cilët

gjykata ka dhënë si masë alternative punën me interes publik;

të mbështetin të dënuarit me dënime të tjera alternative për të cilët organet e

qeverisjes vendore janë drejtpërdrejt të interesuara t’i ri-integrojnë në

komunitet si edhe të garantojnë sigurinë publike të komunitetit.

Duke pasur parasysh sa më sipër, del qartë se mungon bashkëpunimi mes shërbimit të

provës, organeve të qeverisjes vendore dhe burgjeve për të dënuarit/at të cilët

përgatiten t’i kthehen komunitetit.

Me pak fjalë, programet e trajnimit dhe këshillimit në kuadër të përgatitjes së grave

për lirim, në të shumtën e rasteve janë të pamjaftueshme, të pakoordinuara dhe jo të

individualizuara mjaftueshëm. Them të pamjaftueshme, pasi nuk ka një standard në

institucionin e paraburgimit dhe të burgut. Programet e përgatitjes për lirim nuk

ofrohen që në momentin që gratë futen në institucionet penale dhe në vazhdimësi dhe

gama e masave dhe ndërhyrjeve aktuale të këtyre programeve është ende e ngushtë,

duke u fokusuar kryesisht vetëm te disa aspekte të mësimit të aftësive, si kurse

profesionale dhe puna në burg, si edhe aftësitë për kërkim të një pune.

Përpjekjet për realizimin me sukses të këtyre programeve mbeten të pakoordinuara me

aktorë të tjerë të drejtësisë penale dhe organeve të tjera të qeverisjes vendore dhe

OJF-të që japin shërbime të ndryshme. Nuk ka bashkëpunim të koordinuar jo vetëm

në rrafshin praktik, por që në fazën e konceptimit/hartimit të programit të përgatitjes

për lirim, duke e lënë këtë fazë pa përcaktuar një grup aktorësh përgjegjës për këtë

program trajtimi dhe këshillimi. Për rrjedhojë, edhe nëse ka ndonjë bashkëpunim mes

burgut dhe ndonjë OJF-je që jep shërbime të caktuara për të ndihmuar dhe për të

mbështetur gratë që i kthehen shoqërisë pas kryerjes së dënimit, asnjë grua nuk ka

gjasa t’i ofrohet një ndihmë gjithëpërfshirëse dhe e individualizuar e gjithë aktorëve

shtetërorë dhe joshtetërorë për të bërë plane konkrete për përgatitjen e grave për lirim.

Dhe, së fundi, sistemi i burgjeve shqiptare duhet të përllogaritë kosto buxheti dhe

personel të mjaftueshëm dhe të specializuar që në mënyrë të vazhdueshme dhe të

qëndrueshme të ofrojë shërbime dhe mbështetje konkrete në zbatimin e programeve

për përgatitje për lirim për gjithë personat e dënuar me heqje lirie dhe në veçanti për

grupet specifike, si gratë dhe të miturit.

5.5 Sugjerime për ndërhyrje konkrete për përmirësimin e programeve

të trajtimit dhe të shërbimeve për gratë e dënuara

Për secilën nga gjetjet e mësipërme, më poshtë paraqitet në listë e propozuar

ndërhyrjesh që do të çojnë në përmirësime të ndjeshme të shërbimeve dhe programeve

për gratë në institucionet penale, por edhe pas lirimit të tyre:

316

Sipas një informacioni të përcjellë me e-mail nga z. Erjon Ruka, inspektor në drejtorinë e inspektimeve

dhe shërbimeve komunitare në Shërbimin e Provës, dt. 20 shtator 2012.

~ 147 ~

Gjetjet Ndërhyrjet e propozuara

1: Ndërtesat në të cilat mbahen gratë e

dënuara nuk përputhen me nevojat e

tyre. Mungesa e regjimeve të

larmishme që ofrojnë nivele të

ndryshme sigurie e bëjnë të vështirë

jetën e grave në këto institucione.

Grupi i punës i ngritur për projektin e ndërtimit të

institucionit të ardhshëm për gratë të marrë parasysh

nevojat specifike të grave në ndërtimin e mjediseve

të përshtatshme me regjime të ndryshme

paraburgimi, të burgimit të mbyllur, gjysmë të hapur

dhe të hapur në një institucion.

2: Vlerësimi i nevojave dhe i rreziqeve i

grave të dënuara që përdoren në

institucionet penale nuk u përgjigjen

specifikave të grave.

Sistemi i burgjeve shqiptare duhet të mbajë parasysh

nevojat specifike të grave të dënuara në hartimin e

instrumenteve të vlerësimit dhe klasifikimit të tyre në

nivele të ndryshme të sigurisë. Raporte të tilla

vlerësimi do të nxjerrin në pah nevojën për programe

që adresojnë nevojat e grave të dënuara me qëllim

rehabilitimin e tyre sa kohë qëndrojnë në

institucionet penale, programe mbështetëse të cilat do

t’i ndihmojnë ato të kthehen me sukses në shoqëri

pas lirimit dhe këtu faktorët më kryesorë janë roli i

tyre si prindër dhe lidhjet me familjen.

Instrumentet e vlerësimit, të ndjeshme ndaj kushteve

dhe nevojave specifike të grave, do të ndihmojnë

organet e sistemit gjyqësor dhe të Shërbimit të

Provës që të mbajnë jashtë institucioneve penale sa

më shumë gra të jetë e mundur duke i mbështetur dhe

mbikëqyrur ato me programe rehabilituese dhe

mbështetëse për të mundësuar jetesën e tyre në

komunitet.

3: Shumica e grave që kanë kryer vepra

penale të dhunshme janë viktimë e një

dhune fizike/psikologjike të

vazhdueshme ndaj tyre dhe shpeshherë

edhe ndaj fëmijëve të tyre dhe se

problemet traumatike/psikologjike dhe

çrregullime të ndryshme mendore që

kanë përjetuar këto gra edhe përpara

burgosjes, kanë qenë të paadresuara.

Administrata e institucioneve të sigurojë shërbime

të specializuara për adresimin e pasojave të dhunës

në familje të ushtruar ndaj grave nëpërmjet ngritjes

së një rrjeti aktorësh që ofrojnë shërbime në këtë

fushë

Hartimi i një programi specifik dhe zbatimi i tij me

rregullsi dhe në vazhdimësi me gratë viktimë e

dhunës nga psikologu i institucioneve përkatëse

DPB-ja duhet të rishikojë mënyrën si përdoren

psikologët në praktikën e përditshme në institucionet

penale. Ata duhet të “çlirohen” nga ngarkesat rutinë

të punonjësve të zakonshëm të kujdesit social dhe të

fokusohen vetëm me rastet individuale të personave

të dënuar me heqje lirie të cilët kanë nevoja specifike

për t’u trajtuar në mënyrë të individualizuar nga

psikologu i institucionit.

Hartimi dhe zbatimi i një trajnimi specifik me

elementët e teorisë së ndjeshme ndaj gjinisë ku i

gjithë personeli që punon me gratë të trajnohet nga

qendra e trajnimit të burgjeve në bashkëpunim me

aktorë të ndryshëm të fushës.

DPB-ja dhe institucionet duhet të vendosin

bashkëpunim institucional me Këshillin Shtetëror të

Ndihmës Juridike për t’i mundësuar ndihmën

juridike falas dhe efektive nga avokatë të trajnuar për

dhunën në familje si edhe me OJF-të që ofrojnë

shërbim ligjor falas të specializuar në këtë fushë

~ 148 ~

Gjetjet Ndërhyrjet e propozuara

4: Shumica e grave të dënuara kanë

fëmijë në përgjegjësinë e tyre. Burgosja

e nënave është shumë më e ndryshme se

burgosja e baballarëve dhe impakti

është shumë herë më i madh te fëmijët

në rastin e nënave të dënuara.

Personeli të përgatitë informacion bazë ligjor për të

drejtat që kanë gratë për kujdestarinë dhe çështje të

tjera që lidhen me fëmijët e tyre

Bashkëpunimi institucional që ekziston me

institucionet e shtëpive të fëmijës të mundësojë

marrjen e masave që fëmijët të vendosen në

institucionet pranë institucioneve penale të grave për

mundësimin e takimeve të rregullta me nënat e

dënuara

Hartimi i broshurave miqësore për fëmijët me nënat

në burg do të kontribuojë në thyerjen e disa

koncepteve që fëmijët kanë për nënat e tyre të

dënuara dhe do t’i ndihmojë ata të përballojnë

stigmën në shoqëri dhe shkolla.

Bashkëpunimi institucional mund të vendoset edhe

me shkollat dhe shërbimin psikologjik në to për t’u

ardhur në ndihmë fëmijëve me nënat në burg.

5: Gratë që marrin pjesë në

veprimtaritë e ofruara nga institucionet

kanë mendim shumë pozitiv për to. Kur

gratë marrin pjesë aktivisht në këto

programe përfitimet janë jo vetëm për

gratë, por edhe për personelin në

institucion. Megjithatë, ka gra të cilat

për arsye të ndryshme mbeten jashtë

adresimit përmes veprimtarive të

ndryshme.

DPB dhe Ministria e Financave duhet të marrë

parasysh nevojat specifike të grave duke u dhënë

atyre mundësi të barabarta për punësim pavarësisht

kohëzgjatjes së dënimit të tyre.

Programe trajtimi, si prindërimi në distancë, duhen

garantuar si në paraburgim edhe në burg për nënat

me fëmijë. Një bashkëpunim konkret duhet të

kërkohet nga administrata e burgjeve me OJF-të apo

organet e tjera vendore për të mundësuar këtë

program për të gjitha nënat që kanë nevojë.

6: Gratë me probleme të ndryshme

mendore frekuentonin programet dhe

shërbimet e ofruara në sektorin e

kujdesit të veçantë. Kjo nismë pilot për

gjithë burgjet shqiptare vlerësohej

pozitivisht nga personeli si edhe nga

vetë gratë e dënuara.

Nisma të tilla pozitive duhen vazhduar dhe

konsoliduar edhe në të ardhmen në sistemin e

burgjeve, sidomos për gratë e dënuara të cilat, siç e

trajtuam në punim, kanë nevojë për shërbime dhe

programe të diferencuara në përputhje me problemet

e tyre mendore.

Përllogaritja e burimeve të mjaftueshme njerëzore,

financiare dhe logjistike do të garantonte

vazhdimësinë e kësaj nisme.

Mbështetja, orientimi i personelit në institucionet

penale me anë të ekspertizës nga praktikat e mira

europiane në këtë drejtim duhet të vazhdojë edhe në

të ardhmen, pasi kjo është një nismë shumë e re e

gjithë sistemit të burgjeve.

7: Gratë e dënuara kanë nevojë për një

qasje gjithëpërfshirëse për përgatitjen e

tyre për lirim dhe për periudhën e

rikthimit të tyre në komunitet.

Përgatitja për lirim nuk duhet konsideruar si program

që duhet të nisë vetëm në muajt e fundit të dënimit të

grave në burg, por duhet filluar që në paraburgim

duke pasur parasysh se një pjesë e mirë e grave

kthehen në shoqëri pa shkuar në burg.

Duhet një ndërgjegjësim i Shërbimit të Provës dhe i

disa organeve vendore për të ndërtuar një rrjet

institucional bashkëpunimi për përgjegjësinë e

kthimit të të dënuarave në shoqëri dhe mbikëqyrjen e

tyre në fazën fillestare.

~ 149 ~

Gjetjet Ndërhyrjet e propozuara

Programe konkrete bashkëpunimi duhen vendosur

mes DPB-së, institucioneve penale dhe zyrave

vendore të punësimit, zyrave pranë komunave dhe

bashkive që ofrojnë shërbime sociale për kategori të

cenueshme, policisë ku do të kthehet e dënuara pas

lirimit dhe OJF-ve që ofrojnë shërbime të ndryshme

Hartimi i paketave informuese për të ndihmuar gratë

për rikthimin e tyre sa më të mirë në komunitet

Eksplorim i mundësive që ofrohen për ndihmë të

shpejtë ndaj grave që kanë nevoja urgjente si strehim

ose ndonjë mbështetje fillestare financiare për

fillimin e jetës në komunitet.

DPB-ja duhet të përllogaritë burime të mjaftueshme

njerëzore, financiare dhe logjistike që do të

garantonin realizimin në mënyrë gjithëpërfshirëse

dhe të individualizuar të programeve për lirim për

gratë e dënuara me heqje lirie.

5.6 Përfundime

Ndërkohë që vetë burgimi është një masë ndëshkuese, programet dhe shërbimet janë

një mundësi tepër e rëndësishme për ndërhyrje të trajtimit efektiv në jetët e grave dhe,

në këndvështrimin afatgjatë, janë faktorë përcaktues në rikthimin e tyre të suksesshëm

në shoqëri. Si rezultat i punës kërkimore për këtë punim rezulton se programet dhe

shërbimet nuk janë vetëm në të mirë të grave të dënuara, por edhe të jetës dhe të

klimës në institucion. Për rrjedhojë, përfiton edhe vetë personeli i institucionit. Kur

ndërhyhet me shërbime dhe programe që përputhen me nevojat e tyre specifike, të

dënuarat aftësohen në shumë drejtime, mbështeten dhe rehabilitohen, por edhe klima e

të ndierit të sigurta dhe e sigurisë përmirësohet në institucion. Për më tepër, me

realizimin e kthimit të suksesshëm të grave të përgjegjshme që i binden ligjit në

shoqëri, institucionet penale përmbushin misionin e tyre ndaj vetë shoqërisë.

Bazuar mbi të dhënat empirike dhe përvojat e mira europiane, si dhe më gjerë, theksoj

se programet dhe shërbimet që u përgjigjen nevojave të grave dhe që janë të ndjeshme

ndaj përkatësisë së tyre gjinore, janë çelësi i rehabilitimit të grave të dënuara dhe një

garanci më shumë për kthimin e tyre të shëndetshëm pranë familjes dhe komunitetit.

Sfidat kryesore në zbatimin e programeve dhe të shërbimeve të ndjeshme ndaj gjinisë

janë jo vetëm përpjekjet për sigurimin e burimeve të mjaftueshme, por edhe garantimi

i një mjedisi institucional që mbështet rehabilitimin e grave. Mbetet me shumë rëndësi

trajnimi i vazhdueshëm i personelit që punon me gratë e dënuara në mënyrë që të

përftojnë aftësi në menaxhimin më efektiv të specifikave të tyre. Sugjeroj të

konsolidohet praktika e mirë e vënë re në institucionet penale shqiptare ku mbahen

gratë e dënuara, që të vazhdojë të punojë një personel i përbërë me burra e gra, ku,

sigurisht, gratë si punonjëse dhe specialiste të burgjeve të mbizotërojnë në numër dhe

funksione në regjimet e brendshme në institucionet/sektorët ku akomodohen gratë e

dënuara.

~ 150 ~

Dhe, e fundit, por aspak më e parëndësishme, për t’u përballur me sfidën e

mirëmenaxhimit të grave të dënuara dhe sidomos në përgatitjen e tyre për rikthim të

suksesshëm në shoqëri duhet bashkëpunimi institucional i institucioneve penale ku

mbahen gratë e dënuara me shumë aktorë të tjerë të zinxhirit të drejtësisë penale.

~ 151 ~

6.1 Çështjet e trajtuara në këtë kapitull

Në krerët pararendës jemi njohur me profilin e grave në konflikt me ligjin dhe janë

provuar hipotezat e hedhura në fillim të studimit për përjashtimin social të grave dhe

vajzave përpara se ato të burgoseshin, gjatë burgimit dhe më pas në përpjekjet për

riintegrimin e tyre në shoqëri. Më tej, analiza është përqendruar edhe te qëmtimi i

legjislacionit, zbatimi i tij në praktikë në sistemin e burgjeve dhe administrimi i

drejtësisë penale nga gjithë aktorët e zinxhirit të drejtësisë penale ku subjekt është

gruaja në konflikt me ligjin, për të parë nga afër sa të ndjeshëm nga pikëpamja gjinore

janë gjithë këta komponentë. Profili i grave në konflikt me ligjin si edhe veçoritë e

tyre kërkojnë vëmendje më të madhe nga gjithë aktorët e zinxhirit të drejtësisë penale.

Ky kapitull sjell si sugjerime të gjitha aspektet e rëndësishme të një politike penale të

ndjeshme ndaj problemeve gjinore kur është fjala për gjithë gratë në konflikt me ligjin.

Vend i veçantë në analizën e ofruar u është lënë specifikave të historive të grave që

kanë vrarë bashkëshortët e tyre abuzues. Intervistat me gratë e paraburgosura dhe ato

të dënuara në burgjet shqiptare ofrojnë një këndvështrim unik te jetët e grave që

vrasin bashkëshortët/partnerët e tyre abuzues. Ajo që vihet re lehtë në këto intervista

është frika, lodhja, stresi dhe heqja dorë nga jetët e tyre për momente të caktuara të

jetës së tyre.

Gratë që kanë sjellë historitë e tyre të dhembshme në këtë studim, janë dëshmi e gjallë

e dështimit të një sërë hallkave dhe organeve shtetërore të sistemit social që adresojnë

aspekte të ndryshme të dhunës ndaj grave të ushtruar nga ish-bashkëshortët/ partnerët

e tyre. Shumë prej grave të intervistuara në fillim të historive të tyre të abuzimit kanë

tentuar t’u drejtohen sistemeve të ndryshme sociale, si familjes së tyre dhe asaj të

abuzuesit të tyre, policisë në komunitetin e tyre, specialistëve të ndryshëm të kujdesit

shëndetësor, miqve dhe të afërmve të tjerë etj. Pothuajse në të gjitha rastet, objekt i

këtij studimi, këto sisteme sociale nuk kanë mundur të parandalojnë atë që do të

ndodhte më pas: vdekjen e dhunuesit, dënimin me burgim të gruas së dhunuar dhe

fëmijët të mbetur pa prindër pranë tyre pas kësaj ngjarjeje të dhembshme.

Shumë nga gratë e intervistuara theksuan se janë përpjekur t’i shmangen dhunës, duke

u larguar te prindërit e tyre, duke kërkuar ndihmë te familjarët e dhunuesit të tyre me

shpresën se ata mund të kishin ndikim te sjelljet e tij. Shpesh ato u kanë kërkuar

ndihmë miqve dhe të afërmve të tjerë, në ndonjë rast i janë drejtuar policisë ose

~ 152 ~

ndonjë OJF-je që ofronte këshillime ndaj grave të dhunuara. Disa prej tyre kanë

shkuar të mjekohen te shërbimet e ndryshme shëndetësore për plagët që i kanë

shkaktuar veprimet e dhunuesve. Këto strategji mbijetese kanë kërkuar që gratë të

jenë të guximshme, të vendosura dhe krijuese. Fatkeqësisht, nga intervistat rezultojnë

raste që tregojnë se përpjekjet e tyre për të mbijetuar dhe për të dalë nga situatat e

dhunës sistematike në familje për ato vetë, por shpeshherë edhe për fëmijët e tyre,

kanë rënë vesh të shurdhër, kanë hasur indiferencë, humbje shprese dhe, ç’është më e

rënda, në pandjeshmërinë e strukturave të caktuara shtetërore për të qenë efektive dhe

proaktive në marrjen e masave të përshtatshme për të parandaluar situatat e rënda si

rrjedhojë e dhunës në familje.

Pamundësia e sistemeve sociale për t’i ndihmuar në mënyrë efektive këto gra, u ka

krijuar atyre bindjen se nuk kanë asnjë lloj zgjidhje të problemit të madh me jetët e

tyre përveç atij veprimi vdekjeprurës të ndërmarrë ndaj dhunuesve të tyre ose

përndryshe, herët ose vonë, ato duhet të pranonin vdekjen e tyre dhe ose lëndimin e

rëndë të fëmijëve në kujdesin e tyre.

Duke mos marrë parasysh vetëm numrin aktual të grave të dhunuara që vrasin

dhunuesit e tyre, por edhe pasojat tepër të dëmshme te fëmijët, familjet e tyre dhe më

gjerë, pasojat te e gjithë shoqëria, pyetja shtrohet: çfarë mund të bëhet për të

zvogëluar këtë fenomen, për të parandaluar dhunën sistematike fizike dhe

psikologjike që edhe gra të tjera mund ta përjetojnë, për të parandaluar dhunën dhe

traumën që mund të përjetojnë fëmijë të tjerë në situata të ngjashme si edhe për të

parandaluar që jeta e këtyre grave të mos marrë kthesën drejt burgut?

Megjithëse gjatë dhjetëvjeçarit të fundit ka pasur zhvillime të qenësishme dhe me

rëndësi për parandalimin dhe luftën e shpallur kundër fenomenit të dhunës në familje,

duke filluar nga kuadri ligjor që ka ardhur drejt përmirësimit dhe së bashku me të janë

ndërmarrë reforma institucionale si edhe janë pasuruar shërbimet ndaj grave që janë

viktima të dhunës në familje, gjetjet e këtij studimi nxjerrin në pah nevojën për

reforma të mëtejshme në hartimin e politikave publike, ndryshimin e mendësive të

politikëbërësve dhe sjelljeve profesionale të autoriteteve përkatëse të pushtetit

ekzekutiv dhe atij gjyqësor.

6.2 Një vështrim i shkurtër i literaturës bashkëkohore

për sindromën e gruas së rrahur317

Ka rreth një gjysmë shekulli që vëmendja në shumë vende të botës është përqendruar

te grupet në nevojë dhe ato të shtypura në një mënyrë ose tjetër me qëllim që të

adresohen problemet në kuadër të një reforme për drejtësi sociale. Në fillim të viteve

’60 abuzimi ndaj fëmijëve filloi të njihej si problem social, sidomos nëpërmjet punës

së pediatrit dr. Henry Kempe (1962) dhe librit të tij “Sindroma e fëmijës së rrahur”.

Me lindjen e lëvizjes së gruas, dhuna në familje edhe ndaj grave do të njihej si

problem social.

317

Në literaturën angleze ky term njihet si “Battered Woman Syndrome” të cilin në këtë punim e kam

përshtatur me “Sindroma e gruas së rrahur” që përfshin tërësinë e simptomave të një gruaje që ka

përjetuar rrahje sistematike, kanosje serioze, kërcënime për jetën e të tjera keqtrajtime dhe denigrime të

dinjitetit njerëzor. (Shënim i autores.)

~ 153 ~

Lenor Uolker (Lenore Walker, 1979) themeloi atë që sot njihet si fenomeni “sindroma

e gruas së rrahur” e cila përdoret si mjet për të shpjeguar si dhe pse gratë e rrahura

qëndrojnë në marrëdhënie abuzive. Me kalimin e viteve puna kërkimore e Uolkerit

dhe pasuesve të saj ka çuar në zhvillime të mëtejshme të qasjes teorike të fenomenit.

Kjo studiuese dhe të tjerë kanë identifikuar një tërësi karakteristikash psikologjike të

grave të abuzuara fizikisht dhe psikologjikisht. Uolkeri (1979, 1982) ka evidentuar se

gratë e rrahura vijnë nga të kaluara të ndryshme ekonomike dhe arsimore, megjithatë,

zakonisht, ato janë të varura ekonomikisht nga burrat e tyre abuzivë. Ato besojnë se

burrat që i rrahin, mund edhe t’i vrasin. Për më tepër, sjelljet posesive dhe

kontrolluese të burrave të tyre abuzues i izolojnë gratë nga familjet dhe miqtë e tyre.

Që të arrijmë të kemi një qasje për politika të ndjeshme ndaj specifikave gjinore

fillimisht duhet të jemi të vetëdijshëm për karakteristikat e grave të rrahura dhe të

dhunuara psikologjikisht. Për disa nga karakteristikat e grave të dhunuara, Uolkeri

(1979, f. 31) thotë: “Gruaja e rrahur ka vetëvlerësim të ulët, beson të gjitha mitet

rreth marrëdhënieve të dhunshme mes burrit dhe gruas, është tradicionale për

familjen, beson fort tek uniteti i familjes dhe stereotipat e përshkruar të roleve tipike

gjinore, pranon përgjegjësitë për veprimet e ndërmarra nga dhunuesi, vuan nga faji,

megjithëse e mohon terrorin dhe zemërimin që ajo ndien, paraqitet pasive përpara

botës, por ka fuqinë të manipulojë rrethanat në të cilat ndodhet për të parandaluar

përshkallëzimin e dhunës dhe situatat që mund të shkaktojnë vdekjen e saj, reagon si

rrjedhojë e një stresi të rëndë, me ankesa psiko-fiziologjike, përdor seksin për të

vendosur marrëdhëniet intime, beson se asnjë nuk është i aftë ta ndihmojë për të

zgjidhur telashet e saj përveç asaj vetë”.

Po cilat janë dy nga karakteristikat më të rëndësishme të marrëdhënies së dhunshme

me të cilin gruaja e dhunuar ka vendosur të jetojë? Duke u bazuar në literaturën e

konsultuar të fushës, por edhe në historitë e treguara nga gratë shqiptare të dënuara

për vrasjen e burrave të tyre, dalin në pah dy karakteristika kryesore: modeli i

përsëritjes së dhunës dhe ndjenja e të qenit e pafuqishme me të cilën gruaja e dhunuar

fillon dhe mësohet318

.

Gjatë fazës së përsëritjes së dhunës, ndërtohet tensioni mes burrit dhe gruas, pasi

ndodhin incidente të vogla dhune dhe gruaja është tepër vigjilente që të mos

përshkallëzohet dhuna. Gjatë kësaj faze gratë përjetojnë trauma të vazhdueshme dhe

ndërkohë që zhvillojnë paaftësi mendore në disa drejtime, ato zhvillojnë dhe aftësinë

të zbulojnë rrezikun që i vjen nga dhunuesi319

.

Faza e ndërtimit të tensionit pasohet nga faza e “rrahjeve akute”, gjatë së cilës

përshkallëzohet dhuna dhe gruaja u nënshtrohet incidenteve të dhunshme të rrahjes.

Brenda këtij cikli, viktima ka si qëllim vetëm të mbijetojë dhe shpesh ajo ka frikë dhe

ndihet e pafuqishme t’u përgjigjet këtyre sulmeve të dhunshme.

Më pas vijon faza e pendimit të dhunuesit që kupton se e ka tepruar dhe përpiqet të

pajtohet me gruan e rrahur. Kjo periudhë pendimi dhe qetësie shpjegon pjesërisht pse

gratë qëndrojnë në këto marrëdhënie tensioni dhe dhune. Konfirmimet e dashurisë dhe

premtimet që dhuna të mos përsëritet e bindin gruan të jetojë me abuzuesin,

318

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja, SHBA, 2010, f. 91. 319

Downs, D.: Më shumë sesa viktima: Gratë e rrahura, sindroma e shoqërisë dhe e ligjit”, SHBA, 1996.

~ 154 ~

pavarësisht dhunës së përjetuar. Për më tepër, ashtu siç edhe u përmend më lart, gratë

e rrahura kanë pikëpamje tradicionale për rolin e gruas. Përkushtimi i saj i plotë ndaj

unitetit të familjes e bën atë edhe më të dobët për t’iu bindur me lehtësi dhunuesit320

.

Abuzimi vazhdon, ripërsëritet, derisa faza e pendimit ndodh rrallë e më rrallë dhe këto

periudha shkojnë drejt zhdukjes së plotë. Fazat e përsëritjes së dhunës ndodhin sipas

të njëjtin model dhe, për rrjedhojë, gratë menjëherë dallojnë se kur do të ndodhë

incidenti i rrahjes. Shpeshtësia dhe përshkallëzimi i dhunës rritet321

. Uolkeri322

pohon

se, që gratë të klasifikohen të rrahura, cikli i rrahjes duhet të përsëritet të paktën

2 herë.

Krahas ciklit të përsëritjes së rrahjes, Uolkeri (1979) përdori teorinë e Martin

Seligmanit (1975)323

“të pafuqisë të mësuar” për të shpjeguar pse gratë rrinë me

dhunuesit e tyre. Seligmani përshkroi dëmet që shkakton mungesa e kontrollit të

perceptuar nëpërmjet një eksperimenti të kryer me qen. Ai vendosi qentë në kafaze të

pajisura me mjete që shkaktonin gjendje shoku, për t’i mësuar ata që s’mund të

shmangin ose të kontrollojnë shokun. Kur të njëjtëve qen u jepej mundësia të iknin

nga goditjet e shokut, ata nuk largoheshin, por qëndronin të frikësuar dhe pasivë dhe

duronin në mënyrë stoike goditjet e shokut. Bazuar mbi këtë eksperiment, Seligmani

sugjeroi se njerëzit të cilët përjetojnë depresion ose dhunohen, në mënyrë të ngjashme

mund të mësojnë të jenë të pafuqishëm. Pra, pavarësisht, përpjekjeve të saj, gruaja e

rrahur nuk mund të ndalojë dhe/ose të kontrollojë dhunën e ushtruar ndaj saj. Për

rrjedhojë, ato bien në gjendje depresioni dhe pafuqie të mësuar. Studiues të ndryshëm

të fushës324

arrijnë në përfundimin se kjo e bën gruan e rrahur të besojë se asgjë nuk

mund të ndryshojë situatën e saj. Kjo situatë përkeqësohet për gruan e rrahur, pasi ajo

kërcënohet nga dhunuesi i saj se, nëse ajo përpiqet të largohet ose kërkon ndihmë, do

të përjetojë më shumë dhunë325

.

Pra, cikli i dhunës dhe pafuqia e mësuar na bëjnë të kuptojmë pse gratë e rrahura

vazhdojnë të jetojnë me dhunuesit e tyre. Ky kontekst i dhunës së përjetuar nga gratë

e rrahura ndihmon edhe aktorët kryesorë të drejtësisë penale, si prokurorët, avokatët

dhe gjyqtarët të arsyetojnë për perceptimet e tyre në çështjet që trajtojnë kur e

pandehura është një grua e rrahur dhe ka vrarë burrin, partnerin ose të dashurin e saj.

Për shumë individë që njihen me sindromën e gruas së rrahur, fjala “sindromë”

provokon ndoshta diskutime nga këndvështrime të ndryshme, ndoshta keqkuptime

dhe nganjëherë dhe shqetësime326

. Kështu, p.sh., mes feministëve është diskutuar frika

se ndoshta termi “sindromë” çon në etiketimin e grave të rrahura si anormale dhe, për

rrjedhojë, opinioni i gjerë publik shfajëson viktimën/dhunuesin dhe e shkarkojnë atë

320

Walker, L.: Gratë e rrahura, SHBA, 1979 dhe Walker, L.: Gratë e rrahura, SHBA, 1982. 321

Browne, A.: Kur gratë e rrahura vrasin, Nju-Jork dhe Londër, 1987; Ewing, Ch. P.: Gratë e rrahura

që vrasin: Vetëmbrojte psikologjike si justifikim ligjor. Leksington. Pagelow, 1987; M. D.: Viktimat e

rritura të dhunës në familje, Revistë e dhunës ndërpersonale, 7, 1992, f. 87-120. 322

Walker, L.: Gratë e rrahura, SHBA, 1979, f. 15. 323

Seligman, M. E. P.: Pafuqia: Mbi depresionin, zhvillimin dhe vdekjen, San-Francisko, 1975. 324

Walker, L.: Gratë e rrahura, SHBA, 1982; Schuller, R. A. & Vidmar, N.: Provat në sallën e gjyqit të

sindromës së gruas së rrahur: Një rishikim i literaturës. Ligji dhe sjellja njerëzore, 16, 1992, f. 273-291. 325

Browne, A.: Kur gratë e rrahura vrasin, Nju-Jork dhe Londër, 1987. 326

Dowd, M.: Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri. Revista e

së drejtës urbane Fordham, vëllimi 19, botimi 3, artikulli 2. f. 577, 1991.

~ 155 ~

nga përgjegjësitë për situatën e krijuar dhe akumuluar për gruan e rrahur. Në mjekësi

dhe psikologji, termi “sindromë” përbën një kombinim të disa karakteristikave të

njohura klinikisht, shenjat (e vëzhguara nga dikush tjetër dhe jo nga pacienti),

simptomat (e raportuara nga pacienti), fenomenet ose karakteristikat që shpesh

ndodhin së bashku, në mënyrë që prania e një ose më shumë karakteristikave të

shërbejë si tregues alarmi për ofruesit e shërbimit shëndetësor për praninë e

mundshme të karakteristikave të tjera. Në dhjetëvjeçarët e fundit, termi është përdorur

jashtë mjekësisë për t'iu referuar një tërësie dukurish, parë në mënyrë të kombinuar,

siç është edhe rasti i sindromës së gruas së rrahur.

Për avokatët mbrojtës, të cilët përdorin sindromën e gruas së rrahur për të shpjeguar se

veprimet e klientëve të tyre ishin të arsyeshme, sfida më e madhe me të cilën ata

hasen gjatë mbrojtjes, është pikërisht aftësia që ata duhet të kenë për të shmangur çdo

implikim negativ që vetë termi “sindromë” mban në vetvete tek arsyetimi në seancë

gjyqësore. Gjyqtarët, prokurorët dhe avokatët duhet ta njohin mirë këtë sindromë,

duke mos pasur vetëm arsyetimin se gruaja qëndron me abuzuesin e saj, pasi është

pikërisht ky abuzim që ka dëmtuar aftësinë e saj në marrjen e një vendimi racional për

t’u larguar nga abuzuesi. Pjesa më e vështirë për t’u kuptuar nga aktorët e gjyqësorit

është pikërisht veprimi vdekjeprurës në kushtet e një vetëmbrojtjeje si një veprim i

arsyeshëm, në kushtet kur gruaja në vendimet e saj të mëparshme ka reflektuar

mungesë të veprimeve të arsyeshme, siç mund të jetë vendimi për t’u larguar nga

dhunuesi, duke shmangur kështu veprimin vdekjeprurës ndaj këtij të fundit.

Kështu, në vend që të përqendrohemi te debatet që mund të ngjallë termi “sindromë”,

mendoj se gjithë aktorët që përfshihen në sistemin gjyqësor, duhet ta konsiderojnë

sindromën e gruas së rrahur si kundërveprime dhe karakteristika të një gruaje

normale, e cila e gjen veten në marrëdhënie të dëmtuara dhe jofunksionale brenda

realitetit që ofron jeta e përditshme e kësaj gruaje. Pra, defektet më të mëdha që lidhen

me sindromën e gruas së rrahur duhet të kuptohen në kontekstin e marrëdhënieve, të

dhunuesit dhe të vetë shoqërisë.

Le të shohim më në detaje në analizën më poshtë si mund t’i afrohen aktorët e

drejtësisë penale në mënyrën e duhur këtij fenomeni dhe si mund të reagojnë me

efektivitet për më shumë drejtësi sociale në kuadër të drejtësisë penale.

6.3 Një politikë penale e ndjeshme ndaj veçantive të grave

që kryejnë vepra penale

6.3.1 Sindroma e gruas së rrahur e përdorur në proceset gjyqësore

A.P. vjen nga një familje me gjendje të vështirë ekonomike, në fshatin Baldushk të

Tiranës. Ka qenë e martuar për 25 vjet. Ka 5 vajza dhe 2 djem. 2 vajza janë të

martuara, ndërsa 5 fëmijët e tjerë, në kohën kur është kryer vepra penale, kanë qenë

të mitur. A.P. përpara se të dënohej merrej gjithë kohën me punë në bujqësi dhe

blegtori. Bashkëshorti i saj konsumonte shumë alkool dhe nuk punonte. Ajo ka pohuar

se ka qenë bashkë me fëmijët e saj objekt i dhunës fizike dhe psikologjike nga

bashkëshorti për një kohë shumë të gjatë.

~ 156 ~

Ngjarja327

me pasojë vdekjen e bashkëshortit të saj ndodhi kështu: Një ditë në

familjen e A.P. kishin shkuar për vizitë disa miq me të cilët kishin dhe lidhje krushqie.

Ata kishin kaluar mirë dhe pasdite ishin larguar. Kështu, në shtëpi kishin mbetur 2

bashkëshortët dhe vajza e tyre e vogël. Midis bashkëshortëve kishte filluar një konflikt

i ashpër për shkaqe xhelozie nga ana e viktimës, i cili nxjerr me forcë jashtë banesës

vajzën e tij të vogël dhe mbyll derën nga brenda. Pikërisht në këtë moment, në kulmin

e acarimit të konfliktit dhe gjatë përleshjes së bashkëshortëve A.P. ka marrë një dru të

oxhakut me të cilin ka goditur në pjesën e pasme të kokës bashkëshortin e saj duke e

lënë atë të vdekur në vend. Pas kësaj ngjarjeje A.P. ka futur në banesë vajzën e saj të

vogël që priste pas dere, së cilës i ka treguar për vrasjen dhe e ka porositur të mos

tregojë. Më pas, të dyja bashkë kanë larë gjakun dhe kanë vënë në krevat viktimën.

Kur kanë ardhur fëmijët e tjerë u kanë thënë se i ati po flinte dhe gjatë natës kur

fëmijët kanë fjetur, ato të dyja e kanë transportuar trupin në afërsi të pyllit ku kanë

hapur një gropë dhe e kanë groposur. Të nesërmen A.P. u ka thënë fëmijëve se babai i

tyre ka shkuar në Greqi, por, me kalimin e ditëve, fëmijët dhe vëllezërit e viktimës

pyesnin vazhdimisht për viktimën. Të afërmit e viktimës pyetën edhe në polici. Në këto

kushte A.P. paraqitet vetë në zyrën e inspektorit të policisë së zonës dhe tregon veprën

penale të kryer prej saj.

Prokurori i çështjes ka deklaruar fajtore të pandehurën A.P. për veprën penale

“vrasje me dashje” dhe, në bazë të nenit 76 të Kodit penal, ka kërkuar dënimin me

12 vjet burgim.

Avokatja mbrojtëse ka kërkuar ndryshimin e cilësimit juridik të veprës penale duke e

kualifikuar në veprën penale të “vrasjes së kryer në kushtet e tronditjes së fortë

psikike të çastit”, parashikuar nga neni 82 i Kodit penal.

Ndërkohë e pandehura ka kërkuar mëshirë dhe gjykim të shkurtuar. Kur është pyetur

në gjykatë, A.P. ka treguar se shtysa që e çoi atë drejt kryerjes së veprës penale kanë

qenë pikërisht keqtrajtimet, kërcënimet, konfliktet në mënyrë të vazhdueshme të

shkaktuara nga bashkëshorti i saj, traumat e së cilës sollën si pasojë kryerjen e veprës

penale.

Fëmijët kanë pohuar para gjykatës marrëdhëniet konfliktuale dhe sherret e

vazhdueshme mes prindërve. Gjithashtu, këto marrëdhënie problematike dhe

konfliktuale i ka pohuar edhe inspektori i policisë së zonës Baldushk përpara gjykatës.

Në procesin gjyqësor dëshmuan dhe vëllezërit e motrat e viktimës dhe pohuan se ata

nuk kanë qenë në dijeni të marrëdhënieve te acaruara midis së pandehurës dhe

viktimës dhe nuk e dinin se e pandehura keqtrajtohej nga bashkëshorti i saj. Ndërkohë

që A.P. kur ka rrëfyer për episodet e dhunës, të cilat do t’i përmendim më poshtë, ka

pohuar se ishte ankuar disa herë te vëllezërit dhe motrat e viktimës dhe se ata kishin

thënë se nuk mund të ndërhynin, pasi viktima nuk ua vinte veshin fjalëve të tyre.

Në fazën e konkluzioneve përfundimtare të procesit gjyqësor për këtë çështje, avokatja

mbrojtëse kërkoi kryerjen e një ekspertimi psikik të së pandehurës. Kjo kërkesë e

avokates u rrëzua si nga prokurori, ashtu edhe nga gjykata për këto arsye:

327

Përshkrimi i ngjarjes është marrë nga vendimi i gjykatës së rrethit gjyqësor Tiranë, viti 2008.

~ 157 ~

Një pretendim i tillë nuk ishte kërkuar në asnjë fazë të procedimit penal dhe

as në atë gjyqësor.

E pandehura nuk kishte shfaqur në asnjë rast çrregullime të ekuilibrit

mendor, qoftë edhe përpara ngjarjes.

Në fillim të shqyrtimit gjyqësor e pandehura dhe avokatja e saj i

parashtruan gjykatës kërkesën për gjykim të shkurtuar, duke pranuar vlerën

e akteve dhe jo nevojën e marrjes së akteve të reja.

Gjithashtu, në konkluzionet përfundimtare, mbrojtja e së pandehurës kërkoi ndryshimin

e kualifikimit ligjor të veprës, nga ajo e vrasjes me dashje, në atë të vrasjes së kryer

në kushtet e tronditjes së fortë psikike, të parashikuar në nenin 82 të Kodit penal.

Me provat që administroi gjykata nuk e gjeti të motivuar juridikisht dhe e hodhi

poshtë këtë kërkesë. Gjykata vlerësoi si rrethanë lehtësuese:

Faktin që e pandehura është pa precedent penal të mëparshëm.

Ajo paraqitet e penduar rreth veprës penale të kryer.

Përbërjen e saj familjare (ka 7 fëmijë, disa prej të cilëve minorenë).

Vështirësitë e saj ekonomike.

Gjykata vendosi deklarimin fajtore të së pandehurës A.P. për kryerjen e veprës penale

“Vrasje me dashje” dhe në bazë të nenit 76 të Kodit penal dhe e dënon atë me

11 (njëmbëdhjetë) vjet burgim.

A.P. e ankimoi këtë vendim gjyqësor të shkallës së parë në gjykatën e apelit, Tiranë, e

cila vendosi lënien në fuqi të vendimit të gjykatës së rrethit gjyqësor Tiranë.

Gjatë kohës së qëndrimit në paraburgim dhe më vonë në burg ajo ka pohuar se ka

qenë e dhunuar fizikisht dhe psikologjikisht në mënyrë sistematike nga bashkëshorti i

saj. Gjatë bisedave dhe këshillimeve me të që në momentet e para të hyrjes në

institucionin e paraburgimit dhe më tej në burg, punonjësit e kujdesit social të këtyre

institucioneve kanë kuptuar preokupimin e saj kryesor për fëmijët, të cilët kanë

mbetur vetëm pas hyrjes së saj në burg. As familja e origjinës së A.P. dhe as familja e

bashkëshortit nuk janë kujdesur për fëmijët e saj.

Gjatë intervistimit për këtë studim, A.P. tregon me lot në sy disa episode dhune të

ushtruara nga bashkëshorti i saj mbi të. Ajo tregon se ai në shumicën e kohës

konsumonte alkool dhe kjo ishte një nga arsyet që e bënte atë të kishte ndjenja

xhelozie dhe të dyshonte se A.P. e tradhtonte. Pas zënkave që fillonin mbi bazë

xhelozie, ai ushtronte dhe dhunë fizike mbi të duke e goditur, madje duke i shkaktuar

edhe plagë të ndryshme.

Ajo tregon me lot në sy se në fillimin e martesës së tyre ai ishte një bashkëshort shumë

i mirë dhe shumë i kujdesshëm si me të edhe me fëmijët e tyre dhe se problemet e tyre

filluan pasi ai filloi të konsumonte alkoolin.

Ajo tregon për problemet e saj shëndetësore dhe si fëmijët e mëdhenj, kryesisht vajzat,

ishin të detyruara të kujdeseshin për punët e shtëpisë, të shkonin dhe të prisnin dru në

pyll si edhe të kujdeseshin për rritjen e bagëtive, si i vetmi burim ekonomik familjar.

~ 158 ~

Në fillim, bashkëshorti punonte në pyll duke prerë dru e duke i shitur, por, pasi kishte

filluar pijen, ai nuk kujdesej më as për veten, as për gjendjen ekonomike dhe as për

mbarëvajtjen e fëmijëve.

A.P. tregon se episodet e dhunës nuk përfshinin vetëm atë. Bashkëshorti i saj

dhunonte dhe fëmijët e tij që në shumicën e rasteve mbronin nënën e tyre, pasi

mendonin që i ati lëshonte akuza të pavërteta për të. Ai i dhunonte fëmijët në shumë

raste dhe për gjëra fare të vogla, si për shembull pse nuk kishin bërë punët e shtëpisë,

pse nuk kishin gatuar ushqimin që ai kërkonte, pse ndërhynin gjatë mosmarrëveshjeve

të tij me A.P. dhe pse e mbronin atë.

A.P. kujton një rast kur ai e kishte përplasur në tavolinë djalin e vogël. Djalit kishte

filluar t’i rridhte gjak nga hundët, kishte urinuar në mënyrë të pavullnetshme dhe

qante pa pushuar. Të atit nuk i vinte aspak keq nga kjo situatë. A.P. tregon se ai

godiste fëmijët dhe më pas edhe të dënuarën dhe nuk e linte A.P. të kujdesej për

fëmijët pasi ai i godiste. I ati i godiste fëmijët edhe me sende që gjendeshin pranë tij,

si pjata, orendi shtëpiake etj.

Ajo pohon se ishte ankuar disa herë te vëllezërit dhe motrat e viktimës për dhunën e

ushtruar nga bashkëshorti i saj dhe se ata i kishin thënë se nuk mund të ndërhynin,

pasi viktima nuk ua vinte veshin fjalëve të tyre. Ishte ankuar, gjithashtu, edhe te

familja e saj e origjinës dhe se kishte ikur disa herë nga shtëpia bashkë me fëmijët te

prindërit e saj, por ai kishte shkuar ta merrte duke e kërcënuar se do ta vriste po të

ikte më prej tij. E vetmja zgjidhje që kishte gjetur A.P. dhe fëmijët e saj për të

menaxhuar situatën, ishte ruajtja e qetësisë dhe plotësimi i tekave të viktimës, kur ai

vinte në shtëpi. Ajo dhe fëmijët mezi prisnin që viktimën ta zinte gjumi, pasi vetëm

atëherë për ta kishte qetësi në familje.

Për sa i përket momentit të vrasjes, A.P. pohon se atë ditë ajo kishte për drekë në

shtëpi të afërmit e bashkëshortit, i cili gjatë drekës konsumoi një sasi të

konsiderueshme alkooli dhe menjëherë pasi u larguan të ftuarit kishte filluar si

gjithmonë me një mori akuzash për moralin e saj duke e ofenduar shumë rëndë.

Gjithashtu, kishte goditur dhe vajzën e vogël që ishte aty në dhomë e pranishme dhe e

kishte nxjerrë atë zvarrë nga dhoma. Pas kësaj, kur kishin mbetur vetëm ai kishte

filluar ta godiste dhe se, në përleshje e sipër, ajo ishte detyruar ta godiste atë me një

dru që ndodhej pranë oxhakut për t’u vetëmbrojtur. Ajo pohon se kufomën e fshehu,

pasi ashtu e mendoi në atë moment për shkak të tronditjes dhe nga frika se do të

burgosej dhe kështu do të ndahej nga fëmijët e saj që i donte aq shumë.

Rasti i mësipërm është një nga shumë raste të grave dhe vajzave shqiptare që

dhunohen sistematikisht nga bashkëshortët/partnerët e tyre, të cilat, në situata të

caktuara në perceptimin e frikës së një gruaje të rrahur, ndërmarrin veprime

vdekjeprurëse ndaj dhunuesve të tyre.

Perceptimet e frikës te gruaja e rrahur, alternativat dhe arsyeshmëria e veprimeve të

saj janë thelbi i çështjes së vetëmbrojtjes. Duke i analizuar alternativat, arrijmë të

kuptojmë dinamikat që çojnë gratë në veprime vdekjeprurëse ndaj burrave të tyre. Kjo

do të ndihmojë gjyqtarët të vendosin nëse sindroma e gruas së rrahur është një mjet

ndihmues për vlerësimin e përgjegjësive në raste të tilla.

~ 159 ~

Në shumë juridiksione avokatët mbrojtës kanë dy mënyra mbrojtjeje për të marrë

pafajësinë në rastet e grave që vrasin burrat e tyre abuzivë: vetëmbrojtja ose paaftësia

mendore. Duke pasur parasysh se dhuna në familje konsiderohet si një problem social

në shumë vende të botës, vitet e fundit vetëmbrojtja është përdorur për të pretenduar

pafajësinë e grave të dhunuara sistematikisht nga burrat e tyre, të cilat më pas vrasin

burrat e tyre. Një numër i konsiderueshëm i çështjeve të tilla përdorin sindromën e

gruas së rrahur për të bazuar tezën e tyre të vetëmbrojtjes328

.

Sindroma e gruas së rrahur është relativisht një fenomen i ri psikologjik, siç u trajtua

edhe më lart nga puna kërkimore shkencore pioniere e Uolkerit e të tjerë pasuesve të

saj dhe lidhja mes rrahjes dhe vetëmbrojtjes është në vetvete e re në drejtësinë

penale329

.

E ashtuquajtura “mbrojtje e gruas së rrahur” nuk është as më shumë dhe as më pak se

përdorimi i dëshmive dhe vlerësimeve të ekspertëve (psikiatër dhe psikologë) në

çështjet e vetëmbrojtjes, si mënyrë për të shpjeguar veprimet e gruas në kontekstin e

asaj çka ajo ka përjetuar gjatë incidenteve të dhunës së ushtruar nga bashkëshorti/

partneri/i dashuri i saj. Kur aplikohet në kontekstin e çështjeve penale, sindroma e

gruas së rrahur i ofron avokatit mbrojtës një mjet për të shpjeguar sjelljen e gruas në

një marrëdhënie të dhunshme, e cila i kundërpërgjigjet dhe vret dhunuesin e saj.

Meqenëse reagimet dhe sjellja e një gruaje të rrahur argumentohet tashmë në punime

kërkimore shkencore, sindroma e gruas së rrahur mund t’i shpjegohet trupit gjykues

nëpërmjet dëshmive dhe provave të ekspertëve. Ekspertët duhet të përcjellin si

argument bazë se një grua e rrahur është një njeri normal, një person i arsyeshëm, e

kapur në rrethana joracionale e cila reagon si person i arsyeshëm. Me fjalë të tjera,

detyra e avokatit mbrojtës është të argumentojë përpara trupit gjykues se kjo që i ka

ndodhur gruas në fjalë, mund t’i ndodhë çdo gruaje tjetër në rrethana të ngjashme330

.

Nëse veprimet e gruas nuk kuptohen në kontekstin e një dhune të vazhdueshme,

rreziku që i kanoset asaj, mund të mos jetë i dukshëm për një vëzhgues të jashtëm,

dhe përdorimi i një arme vdekjeprurëse për të mbrojtur veten ndaj një dhunuesi

shpeshherë të paarmatosur mund të hedhë dyshime në domosdoshmërinë dhe

proporcionin e përgjigjes me rrezikshmërinë e sulmit nga dhunuesi331

.

Literatura e fushës na njeh me shumë raste ku gratë e rrahura kanë preferuar të

kundërpërgjigjen ndaj burrave të tyre dhunues jo flakë për flakë konfrontimit/

incidentit të rrahjes, por në një moment kur dhunuesi i tyre është në gjumë ose nis të

ikë.

Kështu, mund të përmendim çështjen penale nr. 28-0402004 në Breda, Holandë, ku

një grua me kombësi të huaj dhe me një djalë, vret burrin e saj me armë, duke e

qëlluar dy herë në momentin që ai nis të largohet pas një incidenti grindjeje mes

328

Schuller, R. A. & Vidmar, N.: Provat në sallën e gjyqit të sindromës së gruas së rrahur: Një rishikim

i literaturës. Ligji dhe sjellja njerëzore, 16, 1992, 273-291. 329

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja, SHBA, 2010, f.117. 330

Dowd, M.: Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri. Revista e

së drejtës urbane Fordham, vëllimi 19, botimi 3, artikulli 2, 1991, f. 574. 331

Schuller, R. A. & Vidmar, N.: Provat në sallën e gjyqit të sindromës së gruas së rrahur: Një rishikim

i literaturës. Ligji dhe sjellja njerëzore, 16, 1992, 273-291.

~ 160 ~

dhunuesit dhe gruas. Gruaja kishte vite që dhunohej sistematikisht nga burri i saj. Në

prill 2007, në Masaçuset, SHBA, Ann Grybovski, një fizikane e njohur, vrau burrin e

saj. Një ditë më parë ai e kishte goditur në mënyrë të vazhdueshme duke i lënë

hematoma në fytyrë. Të nesërmen, i biri 25-vjeçar, pasi pa hematomat e së ëmës filloi

të zihej me të atin. Gjatë këtij sherri An vrau burrin e saj. Më pas ajo pohoi në polici

se kishte vite që dhunohej fizikisht nga i shoqi, por këtë dhunë nuk e kishte raportuar

më parë në polici dhe as nuk u kishte thënë gjë familjarëve të saj.

Edhe në çështjen penale me të pandehurën P.M. dhe vajzën e saj S.M., të gjykuara në

vitin 2004 nga gjykata e rrethit gjyqësor Bulqizë332

, vrasja ka ndodhur në shtëpinë e së

pandehurës në orët e vona të pasdites, më 2.2.2004. Shkëputur nga vendimi i çështjes

së mësipërme, viktima është kthyer në shtëpi rreth orës 17:30 dhe e ka gjetur

bashkëshorten duke larë enët dhe ka debatuar se, sipas zakoneve të zonës, larja e

enëve në atë kohë ishte “kohë tersi” duke qenë se ishte errësuar. E pandehura i është

përgjigjur se nuk kishte kohë më parë, sepse kishin pasur të ftuar burrin e vajzës së

martuar. Kjo e ka irrituar viktimën, i cili ka filluar të debatojë më të pandehurën derisa

grindja ka degjeneruar në dhunë fizike ndaj P. M. dhe fjalë poshtëruese ndaj së

pandehurës tjetër S.M., vajza e viktimës. Pas ndërhyrjes së mysafirit për qetësimin e

gjendjes, viktima është ndier edhe më i inatosur. Ka kërkuar për të ngrënë, por, duke

qenë se ishte në gjendje të dehur, e ka zënë gjumi pa ngrënë në dhomën e tyre. Pas

kësaj, të pandehurat kanë organizuar planin e kryerjes së krimit duke marrë P.M. një

kazmë dhe S.M. një sëpatë. Fillimisht, janë futur në dhomë, kanë fikur dritat dhe më

pas kanë filluar që të qëllojnë mbi viktimën. Goditja vdekjeprurëse ka qenë në kokë,

por ka pasur dëmtime të shumta edhe në pjesët e tjera të trupit. Të dyja autoret e

veprës kanë marrë trupin e pajetë të viktimës në një batanije dhe e kanë hedhur në një

përrua afër shtëpisë.

Të pandehurat dhe fëmijët e tjerë të së pandehurës P.M. kanë qenë viktima të rrahjeve

sistematike. P.M. ka treguar për shumë episode dhune në kushtet kur bashkëshorti ka

qenë i alkoolizuar. Shpeshherë këto incidente dhune të përsëritura kanë sjellë dëmtime

fizike te fëmijët. Ajo ka treguar se në një rast të tillë incidenti dhune, bashkëshorti i

saj ka ardhur i alkoolizuar në shtëpi dhe ka hedhur nga kati i dytë i shtëpisë një nga

vajzat që atëherë ishte e mitur, duke e lënë atë fatkeqësisht të paaftë fizikisht.

Raste të ngjashme ku të pandehurat nuk janë kundërpërgjigjur aty për aty janë Shteti

kundër Allery (1984), Shteti kundër Nunn (1984), La Vallee kundër Rexhinës (1988)

etj.

Studiues të ndryshëm kanë dhënë shpjegim se, meqenëse përgjithësisht gratë nuk kanë

të njëjtën trup fizik, masë dhe fuqi sa burrat e tyre dhunues, ato parapëlqejnë të

përdorin mjete vdekjeprurëse për të siguruar heqjen qafe të dhunuesve të tyre në

një moment jo aty për aty të konfrontimit/incidentit të dhunës të shkaktuar nga

dhunuesi333

.

332

P.M. është dënuar 20 vjet me dënim me burgim sipas neneve 75 dhe 25 të Kodit penal të RSH-së.

Avokati i së pandehurës ka kërkuar ndryshimin e kualifikimit ligjor të veprës nga vrasje me dashje në

bashkëpunim, të kryer në kapërcim të kufijve të mbrojtjes së nevojshme sipas nenit 83 të Kodit penal,

por kjo nuk është marrë parasysh nga gjykata në vendimin përfundimtar të saj. 333

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja, SHBA, 2010,

f. 117.

~ 161 ~

Edhe një element tjetër që përbën dilemë për avokatët mbrojtës, është fakti që gratë e

dhunuara të cilat janë mësuar të pranojnë të qëndrojnë në marrëdhënie të dhunshme

dhe janë mësuar me ndjenjën e pafuqisë për të dalë nga situata në të cilën ndodhen për

një kohë të gjatë, në një moment dalin nga kjo situatë duke përdorur forcë. Ky reagim

i dhunshëm që shpeshherë ka pasoja vdekjen, mund të shpjegohet si sjellje e

justifikuar dhe e drejtë në kushtet e dhëna të një personi të arsyeshëm. Kjo sjellje

mund të shpjegohet, gjithashtu, edhe si reagim instinktiv në kushtet kur e dhunuara do

vetëm të mbijetojë. Duhet pasur parasysh edhe faktin se është pikërisht gruaja e rrahur

e cila ka përjetuar ciklet e dhunës së përsëritur dhe vlerëson edhe nivelin e

përshkallëzimit të dhunës dhe, për rrjedhojë, edhe rrezikun eminent që mund të vijë e,

për pasojë, mund të shkaktojë vdekjen ose dëmtimin e rëndë fizik të saj nga dhunuesi,

ndaj dhe ajo vendos të reagojë duke përdorur forcën vdekjeprurëse në kushtet e dhëna.

Një analogji që na vjen në ndihmë për të kuptuar rrezikun eminent, në kushtet kur

gruaja e rrahur nuk kundërpërgjigjet aty për aty kundrejt dhunës fizike të ushtruar nga

bashkëshorti i saj, është ajo e të kuptuarit të gruas së rrahur si një person i marrë peng.

Gruas së marrë peng i është thënë se do ta vrasin të nesërmen dhe, kur rrëmbyesi është

në gjumë, ajo e mbyt me pasojë vdekjen e tij për të shpëtuar dhe për të rifituar lirinë e

saj. Perceptimi në këtë mënyrë i realitetit të këtij kërcënimi të përftuar në kohë,

pranohet si rrezik eminent/i çastit për të justifikuar çdolloj force që është e nevojshme

për të fituar sërish lirinë e personit të marrë peng. Me fjalë të tjera, për t’iu kthyer

sërish rasteve të grave të rrahura, këto të fundit i njohin mirë “rrëmbyesit” e tyre dhe

është pikërisht ky fakt, që i bën ato personat e vetëm që vlerësojnë shkallën e rrezikut

dhe pasojat që vijnë prej tij. Ndërkohë që gratë e rrahura mësojnë të jenë të

pafuqishme, kjo ndjenjë pafuqie vjen si pasojë e realiteteve me të cilat ajo përballet

çdo ditë në jetën e saj dhe nuk duhet të shihet si një produkt i përçudnuar i dhunës334

.

Megjithëse legjislacionet e vendeve të ndryshme kanë përkufizime të ndryshme të

vetëmbrojtjes dhe secila çështje gjykohet mbi baza individuale, bazën e vetëmbrojtjes

e përbëjnë tri elemente:

1. Forca vdekjeprurëse mund të përdoret kur rreziku i vdekjes ose dëmtimi i

rëndë trupor është eminent. Kjo do të thotë që e pandehura beson plotësisht

se ka një rrezik për jetën e saj, ndaj, për rrjedhojë, ajo e sheh të nevojshme

të vrasë viktimën, në mënyrë që të shpëtojë veten nga vdekja ose nga

dëmtimi i rëndë trupor i saj.

2. Forca e përdorur duhet të jetë në proporcion me rrezikun e paraqitur, pra

duhet përdorur forca e nevojshme ose ajo që vlerësohet nga e pandehura si

e nevojshme në rrethanat e dhëna për të mbrojtur veten nga vdekja ose nga

dëmtimi fizik i saj.

3. Duhet të krijohet bindja e arsyeshme dhe e drejtë tek e pandehura se ka një

rrezik eminent për jetën e saj të shkaktuar nga dhunuesi, që do të thotë se

ajo ka një bindje të arsyeshme që situata e paraqitur ka krijuar këtë bindje

tek ajo335

.

334

Dowd, M.: Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri. Revista e

së drejtës urbane Fordham, vëllimi 19, botimi 3, artikulli 2, 1991, f. 580. 335

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja, SHBA, 2010,

f. 119.

~ 162 ~

Legjislacioni shqiptar, në nenin 19 të Kodi penal të RSH-së e përcakton kështu

mbrojtjen e nevojshme: “Nuk ka përgjegjësi penale personi që ka kryer veprën duke

qenë i detyruar të mbrojë jetën, shëndetin, të drejtat dhe interesat e tij ose të një tjetri,

nga një sulm i padrejtë, i vërtetë dhe i çastit me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë

në proporcion me rrezikshmërinë e sulmit. Mospërputhja haptas ndërmjet tyre përbën

kapërcim të kufijve të mbrojtjes së nevojshme”.

Ka disa legjislacione të vendeve të ndryshme që, përveç elementeve të mësipërme,

kërkojnë edhe detyrimin e së pandehurës për t’u tërhequr, nëse kjo është e mundur

nga ana e së pandehurës për të mos shkuar drejt forcës vdekjeprurëse336

. Ashtu siç ka

edhe disa legjislacione të tjera që përfshijnë dispozita të mungesës së sulmit ose të

provokimit nga pala e të pandehurit/ës337

.

Pavarësisht specifikave të secilit legjislacion kombëtar për provimin e vetëmbrojtjes,

bëhet e qartë se thelbi i një çështjeje që kërkon pafajësinë e së pandehurës/gruas së

rrahur duke përdorur tezën e vetëmbrojtjes, është:

1. nevojshmëria ose jo e forcës vdekjeprurëse,

2. provimi i rrezikut eminent/të çastit dhe

3. përkufizimi dhe pranimi i asaj që është e arsyeshme.

Çelësi është të bindet trupi gjykues për të tria aspektet e lartpërmendura. Nëse e

pandehura mund të provojë se ka pasur bindjen e një rreziku eminent/të çastit, por

veprimet e saj nuk çmohen të arsyeshme, në disa legjislacione ka parashikime ligjore

që këtë e njohin si mbrojtje e pjesshme ose si të ashtuquajturën vetëmbrojtje

joperfekte338

. Kjo lloj mbrojtjeje përdoret për të lehtësuar rrethanat, duke mohuar

kështu keqdashjen e të pandehurës, por, nga ana tjetër, nuk e shkarkon atë nga faji i

kryerjes së veprës penale të vrasjes së shkallës së parë. Me pak fjalë, gjyqtarët njohin

situata kur të pandehurit kanë një bindje të ndershme, por jo të arsyeshme, që ata do të

pësojnë vdekje ose dëmtim të rëndë trupor. Në këto raste gjykata njeh fajësinë e të

pandehurit për vrasjen, por kupton njëkohësisht gjendjen mendore të së pandehurës e

cila shërben si rrethanë lehtësuese339

.

Sipas nenit 82 të Kodit penal të RSH-së, “Vrasja me dashje, e kryer në gjendje të

tronditjes së fortë psikike të çastit, shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës,

dënohet me burgim gjer në tetë vjet”. Neni 83 përcakton kryerjen e veprës penale të

vrasjes në kushtet e kapërcimit të mbrojtjes së nevojshme duke parashikuar se

“Vrasja e kryer në kushtet e kapërcimit të kufijve të mbrojtjes së nevojshme dënohet

me burgim gjer në shtatë vjet”. Gjithashtu, Kodi penal i RSH-së, në nenin 48 të tij

përcakton një nga rrethanat që lehtëson dënimin: “Kur vepra është kryer nën ndikimin

e tronditjes psikike të shkaktuar nga provokimi ose veprime të padrejta të viktimës

apo të ndonjë personi tjetër”.

336

Lafave, W.R. & Scott A.W.: Mbrojtja e papërgjeshmërisë dhe juria, rev. “E drejta penale” § 4.5,

Saint Paul: West Publishing Co., 1986. 337

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja. SHBA, 2010,

f. 119. 338

Lafave, W.R. & Scott A.W.: Mbrojtja e papërgjeshmërisë dhe juria, rev. “E drejta penale” § 4.5

Saint Paul: West Publishing Co., 1986. 339

Russell, B.: Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja, SHBA, 2010,

f. 124.

~ 163 ~

Pra, këto dispozita krijojnë hapësirat ligjore për avokatët mbrojtës për të bindur

gjyqtarët për llojin e veprës penale të kryer nga gratë e rrahura dhe rrethanat në të

cilën ajo ndodh, duke zbutur në mënyrë efektive dënimin që mund të marrin gratë e

rrahura në rastet kur ato kanë vrarë bashkëshortët e tyre, ndoshta kur ata kanë qenë

në gjumë ose në një moment jo detyrimisht si kundërpërgjigje e drejtpërdrejtë e

dhunës së ushtruar aty për aty nga abuzuesi.

Në këto raste, për të vlerësuar veprimet e arsyeshme ose të paarsyeshme dhe

gjendjen mendore të së pandehurës në kohën e kryerjes së veprës penale, merr

rëndësi të veçantë paraqitja nga pala mbrojtëse e provave për abuzimin/dhunën e

ushtruar nga dhunuesi në të kaluarën. Ekspertët e vlerësimit të abuzimit/dhunës së

ushtruar në të kaluarën duhet të dëshmojnë në gjyq për të shpjeguar shkencërisht

frikën e përjetuar në mënyrë të ndershme dhe të arsyeshme të së pandehurës për

jetën e saj ose për eventualisht dëmtimet e rënda trupore që besonte se mund të

pësonte nga dhunuesi.

Gjithashtu, provat e sjella nga ekspertët duhet të arrijnë të tregojnë në mënyrë të

qartë, nga njëra anë, pse gruaja nuk kishte qenë në gjendje të largohej nga një

marrëdhënie abuzuese, duke demonstruar kështu pafuqinë e mësuar të së

pandehurës dhe, nga ana tjetër, të shpjegojnë karakteristikat e një marrëdhënieje të

dhunshme dhe ciklet e përsëritura të dhunës të shpjeguar më lart. Në shpjegimin e

konceptit të pafuqisë së mësuar te gruaja e rrahur duhet të rreshtohen një numër i

konsiderueshëm i llojeve të ndryshme të kufizimeve që e kanë penguar atë të

largohet nga kjo marrëdhënie e dhunshme. Këtu mund të përfshihen prova që

dëshmojnë performancën e dobët të policisë dhe të gjykatave për të bërë të mundur

mbrojtjen efektive të grave nga dhuna në familje, mungesa ose pamjaftueshmëria e

strehëzave për gratë dhe shërbimet e specializuara për to, rritja e mundshme e

dhunës ndaj gruas në momentin që dhunuesi ndien/dikton se ajo mund të largohet,

vështirësitë financiare të gruas së rrahur dhe varësia e saj financiare, frika e

dhunimit të mundshëm të fëmijëve me ikjen e saj ose problemet që mund t’i

shkaktojë ikja e saj fëmijëve në kujdesin e tyre etj.

Të gjithë këta faktorë, së bashku me provat e sjella të dhunës së përjetuar në të

kaluarën nga e pandehura, janë pjesë e gjendjes së saj mendore dhe psikologjike

dhe janë faktorë kyç në mbrojtjen e gruas për të bindur trupin gjykues se veprimet e

gruas së rrahur nuk janë produkt i të menduarit të dobët dhe të gabuar të saj340

.

Më tej, është detyra e avokatëve mbrojtës të nxjerrin në pah, bazuar në informacionin

e ekspertëve, dhe të arsyetojnë si ka ndikuar historia e dhunës sistematike e

ushtruar në të kaluarën nga dhunuesi tek e pandehura në gjendjen e saj mendore

dhe psikologjike dhe, për rrjedhojë, edhe në veprimet e saj kundrejt dhunuesit.

Këto prova ndihmojnë trupin gjykues të arrijë të çmojë nëse e pandehura ka vepruar

e frikësuar në kushtet e rrezikut eminent/të çastit dhe nëse ajo ka vepruar në

mënyrën e duhur për kushtet e dhëna e, për rrjedhojë, bazuar mbi këto vlerësime, të

japë një vendim të drejtë për gruan e rrahur341

.

340

Dowd, M.: Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri, rev. e së

drejtës urbane Fordham, vëllimi 19, botimi 3, artikulli 2, 1991, f. 579. 341

Për ndryshimet më të fundit të Kodit penal, jeni të lutur të lexoni kreun e tretë të këtij kapitulli.

~ 164 ~

6.3.2 Probleme të ndryshme me të cilat përballen gratë

gjatë procesit gjyqësor

Nga përvoja që sjellin vende të tjera të botës kur është fjala për përdorimin e

sindromës së gruas së rrahur si bazë për të kërkuar pafajësi ose zbutje të vendimit

me burgim të dhënë nga gjykatat, ka pasur reagime dhe ndikim të opinionit të gjerë

publik. Kjo për pasojë edhe të paragjykimeve me të cilat përballet gruaja në

shoqëri. Ajo është mësuar të shihet si seks i dobët, personi kryesor në rritjen e

fëmijëve dhe në kujdesin ndaj familjes dhe kështu është pranuar, së pari, nga burrat

në shoqëri, por edhe nga vetë gratë në përgjithësi e, më pas, këta stereotipa janë

rrënjosur në kulturën sociale të shoqërisë së një vendi, ku një rol të rëndësishëm

marrin edhe mediat që formësojnë bindjet, pritshmërinë dhe opinionet e vetë

shoqërisë së gjerë.

Ekzistenca e këtyre stereotipave për rolet klasike të burrit dhe gruas në shoqëri

përbëjnë pengesë për t’u çliruar nga paragjykimet me të cilat këto gra të rrahura

përballen edhe gjatë procesit gjyqësor kur ato kërkojnë të kuptohen drejt nga

vendimmarrësit e politikës penale.

Nga intervistat me gratë në institucionin e paraburgimit dhe atë të burgut del në pah

fakti se gratë që kanë qenë të sulmuara dhe të terrorizuara nga bashkëshortët/

partnerët e tyre, e kanë shumë të vështirë të diskutojnë me punonjësit e policisë,

avokatët burra, prokurorët e gjyqtarët burra etj. detaje të dhembshme, traumatike

dhe nganjëherë edhe poshtëruese me të cilat ato janë përballur në incidentet e

dhunës gjatë ciklit të përsëritjes së saj në jetën e tyre të përditshme. Shpeshherë

gratë viktima të dhunës sistematike kanë ndier se punonjësit e policisë, prokurorët,

gjyqtarët dhe avokatët me të cilët janë takuar gjatë çështjes së tyre gjyqësore e kanë

pasur të vështirë të përshtatin qasjen e tyre ndaj rastit dhe përvojave të sjella nga

gratë që kanë arritur të vrasin dhunuesit e tyre. Si rrjedhojë, për fat të keq,

informacion i vlefshëm për të shfajësuar gruan nuk hetohet në detaj, prova/dëshmi

të ekspertëve të fushës shumë relevante për sindromën e gruas së rrahur mbeten të

pazbuluara e, për pasojë, shumë gra në të tilla procese gjyqësore mbeten pa

mbrojtje të efektshme ligjore.

Gjatë intervistave, pyetjes si ishte përballja e tyre me punonjësit e policisë, shumë

nga gratë e pyetura iu përgjigjën se ishin paragjykuar nga këta punonjës, madje

shpeshherë ishin trajtuar pa respekt dhe dinjitet njerëzor e aq më pak me empati për

përvojat traumatike dhe të dhunshme të jetës së tyre. Në disa raste gratë e dinin se

punonjësit e policisë e njihnin viktimën, pra bashkëshortin e tyre të vrarë, sidomos

në qytete e fshatra të vogla. Ka pasur edhe raste kur gratë kanë pohuar se punonjësit

e policisë kanë qenë shok “rakie” me bashkëshortin e tyre.

Një grua e pyetur se si i kujtonte ajo momentet e marrjes në pyetje nga punonjësit e

policisë gjyqësore tregon:

“Ishte shumë stres... çdo gjë që unë thosha nuk ua mbushte mendjen atyre. Më

shikonin sikur të isha një gënjeshtare. Edhe kur u thashë se unë reagova krejt pa e

menduar dhe e godita fort bashkëshortin tim, ata më thanë: “nuk ka mundësi, ti

~ 165 ~

duhet ta kesh paramenduar mirë gjithçka”. Ata më thanë që ne do të themi në gjyq

se ti ke qenë një grua e dhunuar. Por kjo për ta përbënte motivin, arsyen pse unë e

kisha vrarë burrin tim – se ai më kishte dhunuar. Unë nuk mund ta përdorja këtë

motiv për të mbrojtur veten time, kurse ata mund ta përdornin për të më dënuar...

Ky ishte thelbi i akuzës!”

Shpeshherë prokurorët, gjatë ndjekjes penale, dhe gjyqtarët, gjatë procesit gjyqësor,

nxjerrin jashtë kontekstit veprën penale të vrasjes. Në të gjitha rastet të marra në

shqyrtim për këtë studim, gjyqtarët dhe prokurorët sistematikisht veçojnë veprimin

vdekjeprurës të gruas nga dhuna e vazhdueshme e përshkallëzuar së bashku me

kërcënimet e vazhdueshme të dhunuesit. Strategjia e ndjekur nga prokurorët dhe

gjyqtarët në marrjen e vendimit të tyre nuk u krijon hapësirat e nevojshme grave

për të treguar në gjithë detajet historinë e tyre si edhe u mohojnë atyre mundësinë

për të sjellë prova të ekspertëve të tillë, si psikiatër, psikologë, në mbështetje të

pretendimit të tyre për mbrojtje të nevojshme. Ndaj dhe, për rrjedhojë, ajo që

arrihet të shpaloset në seancat gjyqësore është një paraqitje jo e plotë dhe

shpeshherë konfuze dhe e shtrembëruar e ngjarjeve që kanë ndodhur.

Një tjetër problem shqetësues mbetet përfaqësimi ligjor gjatë procesit gjyqësor të

grave që kanë kryer veprën penale të vrasjes për shkak se kanë qenë të dhunuara

nga burrat/partnerët e tyre. Nga praktika gjyqësore e grave që janë sot në sistemin e

burgjeve shqiptare del në pah fakti se ka pak ose aspak ndërgjegjësim për zbatimin

e mbrojtjes së nevojshme/vetëmbrojtjes bazuar te sindroma e grave të rrahura.

Ashtu siç është trajtuar edhe në kapitullin e dytë të këtij punimi, por edhe më lart në

këtë kapitull, avokatët mbrojtës në rastet kur e pandehura ka pasur mundësi

financiare të kishte një avokat personal, përgjithësisht kanë kërkuar zbutjen e

vendimeve me burgim për gratë duke përdorur dispozitat 82 dhe 83 të Kodit

penal342

.

Ndërkohë, në asnjë nga dosjet penale të grave të dënuara, të shqyrtuara për efekt të

këtij studimi, nuk del që avokatët mbrojtës të kenë ndërtuar mbrojtjen e tyre mbi

tezën e mbrojtjes së nevojshme duke përdorur sindromën e gruas së rrahur. Aspak

ose fare pak vëmendje i kushtohet mënyrës si mbrohet një grua e rrahur përpara

gjykatës dhe kjo së pari për faj të një mbrojtjeje ligjore, në të shumtën e rasteve,

rutinore, që lë shumë për të dëshiruar nga ana profesionale. Siç e vumë re në

shpjegimin e çështjes, A.P., avokatja mbrojtëse, në përfundim të çështjes ka kërkuar

ekspertim të rastit nga ekspertë psikiatër, duke mos e vlerësuar që në fillim të

mbrojtjes këtë fakt. Gjithë mbrojtja u fokusua që nga fillimi e deri në fund te zbutja

e dënimit me burgim, pa eksploruar gjithë mundësitë e interpretimeve për të

përdorur sindromën e gruas së rrahur dhe për të krijuar një precedent gjyqësor, ku të

argumentohej dhe mbrohej teza se A.P. kishte ndërmarrë një veprim të arsyeshëm

në kushtet e një rreziku të çastit për jetën e saj dhe se ajo ishte përpjekur të mbrohej

në këtë situatë dhune të përshkallëzuar, duke kërkuar kështu, pse jo edhe pafajësinë

e gruas, në kushtet e mbrojtjes së nevojshme.

342

Sipas Kodit penal të RSH-së, neni 82 parashikon se “Vrasja me dashje e kryer në gjendje të

tronditjes së fortë psikike të çastit, shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës dënohet me

burgim gjer në tetë vjet” dhe neni 83 përcakton kryerjen e veprës penale të vrasjes në kushtet e

kapërcimit të mbrojtjes së nevojshme duke parashikuar se “Vrasja e kryer në kushtet e kapërcimit të

kufijve të mbrojtjes së nevojshme dënohet me burgim gjer në shtatë vjet”.

~ 166 ~

Përgjithësisht, roli i avokatit mbrojtës është një element shumë i rëndësishëm për çdo

mbrojtje të suksesshme, por në një çështje penale ku e pandehura është një grua e

rrahur, roli i avokatit mbrojtës merr rëndësi të veçantë. Në këto raste, avokati mbrojtës

duhet të ketë vizionin e duhur për të strukturuar çështjen në fjalë me shumë kujdes

dhe, nga ana tjetër, gjyqtarët duhet të kenë vullnetin për të dëgjuar argumentet e sjella

nga pala mbrojtëse që pretendojnë mbrojtje të nevojshme/vetëmbrojtje për të

pandehurën, si dhe të lejojnë që pretendimi i tyre të shoqërohet me dëshmi të

ekspertëve të fushës të cilët e mbështetin tezën e vetëmbrojtjes.

Për të ilustruar mungesën e vullnetit të trupit gjykues për të sjellë përpara gjykatës

dëshmi të ekspertëve në mbështetje të pretendimeve të së pandehurës dhe avokatit të

saj mbrojtës për zbutjen e dënimit me burgim, pasi rastet e vetëmbrojtjes kanë

munguar në dosjet penale në shqyrtim të këtij punimi, është përsëri rasti i A.P., i sjellë

më lart. Siç është bërë i qartë nga rasti i shpjeguar më lart, kërkesa e avokates

mbrojtëse për lejimin nga ana e gjykatës të kryerjes së një ekspertimi psikik të së

pandehurës është rrëzuar si nga prokurori, ashtu edhe nga trupi gjykues për këto arsye:

Një pretendim i tillë nuk ishte kërkuar në asnjë fazë të procedimit penal dhe

as në atë gjyqësor.

E pandehura nuk kishte shfaqur në asnjë rast çrregullime të ekuilibrit

mendor, qoftë edhe përpara ngjarjes.

Në fillim të shqyrtimit gjyqësor e pandehura dhe avokatja e saj i

parashtruan gjykatës kërkesën për gjykim të shkurtuar, duke pranuar vlerën

e akteve dhe jo nevojën e marrjes së akteve të reja.

Për rrjedhojë, gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë hodhi poshtë kërkesën e avokates

mbrojtëse për ndryshim të cilësimit juridik të veprës penale, pasi çmoi se, bazuar mbi

provat të cilat ajo administronte, nuk e gjeti të motivuar juridikisht këtë kërkesë343

.

Ky rast ilustron jo vetëm mungesën e vizionit dhe të aftësive profesionale të

avokates mbrojtëse për të çarë një praktikë gjyqësore ku të kërkohej pafajësia e së

pandehurës duke kërkuar mbrojtje në kushtet e nevojshme, por, nga ana tjetër,

tregon qartë mungesën e vullnetit nga ana e profesionistëve të tjerë, si gjyqtarët dhe

prokurori i çështjes, për të marrë në konsideratë të gjitha provat e mundshme për të

provuar ose jo pafajësinë e së pandehurës.

Duke iu referuar edhe të dhënave të evidentuara në kreun e dytë të punimit për

dënimet e kërkuara nga prokuroria dhe dënimet përfundimtare të dhëna nga

gjykatat, si edhe bazuar në perceptimet e grave të dënuara të dhëna gjatë

intervistave të tyre, del në pah se prokurorët dhe gjyqtarët u përgjigjen këtyre

çështjeve me skepticizëm në marrjen në konsideratë të pretendimeve të së

pandehurës për motivin e kryerjes së veprës penale mbi bazat e sindromës së gruas

së rrahur, megjithëse kjo sindromë nuk përmendet në asnjë nga rastet në shqyrtim të

këtij studimi. Pavarësisht këtij fakti, konsideratat e prokurorëve dhe të gjyqtarëve

tregojnë se ata ndajnë mendimin se mbrojtja duket sikur ndërton çështjen mbi baza

shumë teknike dhe parime virtuale dhe jo ligjore në rastet kur kërkon zbutjen e

dënimeve me burgim për arsye se këto gra kanë qenë të dhunuara sistematikisht

dhe, për rrjedhojë, kërkon dëshmi të ekspertëve të fushës, si psikiatër, psikologë etj.

343

Të dhënat janë marrë nga dosja penale e së pandehurës A.P. në sektorin juridik të IEVP-së “Ali Demi”,

Tiranë.

~ 167 ~

Çështje të tjera penale të grave të dënuara që janë marrë në shqyrtim të këtij

studimi, tregojnë se avokatët mbrojtës më e shumta që kanë kërkuar është zbutja e

dënimeve me burgim duke e parë të arsyeshëm interpretimin ligjor se gratë kanë

kryer veprën penale të vrasjes në kushtet e një gjendjeje të fortë psikike të çastit, të

shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës. Pra, problemi kryesor është

paaftësia e avokatëve mbrojtës për të pranuar realitetin e thjeshtë që mbrojtja e

nevojshme e grave të rrahura është një zbatim i formës së vetëmbrojtjes si rrjedhojë

e kushteve dhe rrethanave të jetës së gruas së rrahur344

.

Në këtë analizë vlen të dalë në pah pamundësia financiare e grave, faktor ky që ka

qenë i rëndësishëm në “gozhdimin” e tyre në marrëdhëniet e dhunshme familjare.

Është po ky faktor që i “ndëshkon sërish” gratë për të mos pasur mundësinë e një

përfaqësuesi ligjor me përvojë në çështje të dhunës në familje dhe me njohuri të

bollshme nga literatura bashkëkohore që ofron drejtësia penale europiane dhe

botërore e rasteve të grave të dhunuara që vrasin burrat e tyre.

Shpeshherë gratë e dënuara pranojnë akuzën e ngritur nga prokurori i çështjes dhe

mundësitë ligjore për gjykim të shkurtuar për të mbrojtur fëmijët e tyre, për t’i

kursyer ata dhe familjarët e tyre nga kalvari i proceseve të zgjatura gjyqësore,

pozitë shpeshherë poshtëruese që sjell me vete gjykimi, për të përfituar ulje të

dënimit me 1/3, për ta mbyllur përfundimisht procesin gjyqësor se e dinë se nuk

mund të parandalojnë së ndodhuri atë që është e pashmangshme, pra dënimin e tyre

me burgim.

Avokatët, prokurorët dhe gjyqtarët kanë nevojë të njihen nga afër me sindromën e

gruas së rrahur dhe rrjedhojat e saj në lidhje me çështjet e grave të rrahura që janë

të pandehura në çështjet penale. Në këtë kontekst duhet marrë parasysh fakti se çdo

rast është unik dhe, për rrjedhojë, nuk ka një “model” kualifikues për të kualifikuar

nëse një grua i përket grupit të grave të rrahura në kuptimin e sindromës së gruas së

rrahur si bazë për të ndërtuar tezën e mbrojtjes së nevojshme në rastet e vrasjes së

burrave të tyre.

Së pari, gjithë aktorët e përfshirë në një proces të tillë penal duhet të pranojnë pa

paragjykime legjitimitetin e përdorimit të sindromës së gruas së rrahur si bazë e

shpjegimit të veprimeve të saj vdekjeprurëse ndaj viktimës.

Natyra specifike gjinore e dhunës kundrejt grave nga bashkëshortët e tyre dhe më

pas ndërmarrja e veprimit vdekjeprurës së gruas së rrahur kundrejt dhunuesit të saj,

kërkon më shumë përfshirje të grave në të gjitha nivelet e drejtësisë penale. Si në

rastet e dhunës në familje, edhe në ato të vrasjeve të dhunuesve të tyre, gratë e

dhunuara ndihen shumë herë më të lirshme dhe, për rrjedhojë, janë në gjendje t’u

shpjegojnë më mirë përvojat e tyre dhe veprimet e tyre punonjëseve gra të policisë

gjyqësore, avokateve gra, eksperteve gra dhe gjyqtareve gra. Intervistat me gratë në

këtë studim treguan sa të vështirë e kanë pasur të diskutojnë detajet e historive të

tyre dhe detajet traumatike dhe shpeshherë të rënda me punonjësit e policisë kur

këta ishin burra, me avokatët dhe gjyqtarët burra. Për arsye të ndryshme, gratë

treguan se kanë ndier se ata tregonin më shumë kuptueshmëri për burrat, viktima të

këtyre vrasjeve, sesa për gratë e dhunuara.

344

Dowd, M.: “Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri”, revista

e së drejtës urbane Fordham, vëllimi 19, botimi 3, artikulli 2, 1991, f. 576.

~ 168 ~

Gjithashtu, për të rritur ndjeshmërinë dhe profesionalizmin e gjithë organeve

shtetërore ekzekutuese dhe ato gjyqësore mbeten domosdoshmëri trajnimet

vazhduese për çështjet gjinore, dhunën në familje dhe gratë në konflikt me ligjin.

Në të gjitha strukturat e përfshira në zbatimin e drejtësisë penale duhet të ketë

struktura të specializuara dhe të mirëtrajnuara për miradministrimin e drejtësisë në

rastet e grave të dhunuara që vrasin dhunuesit e tyre.

Së dyti, këta aktorë të lejojnë dhe të përdorin, kur çmohet e arsyeshme, dëshmitë

bazuar mbi ekspertizën e specializuar të rastit në fjalë.

Së treti, kryesisht gjyqtarët, në arsyetimin dhe vendimin e tyre duhet të shmangin

paragjykimet për gratë e rrahura dhe pasjen e një modeli të dhënë ku duhet të futet

secila grua e rrahur që vret burrin e saj. Gratë e rrahura që arrijnë të vrasin

bashkëshortët e tyre nuk janë “të prera” sipas një modeli të dhënë, me karakteristika

të caktuara. Pra, jo të gjitha gratë e rrahura janë pasive, shtëpiake të bindura që dinë

të jenë bashkëshorte të dashura ndaj dhunuesve të tyre. Jo të gjitha gratë duhet të

kenë karakter “pa cen” dhe se në çdo rast ato kanë raportuar dhunën tek organet e

policisë apo të afërmit e tyre dhe/ose të viktimës.

Në rastin e politikës penale në Shqipëri duhet treguar më shumë ndjeshmëri ndaj

rasteve të grave të rrahura duke përdorur si bazë legjitime sindromën e gruas së

rrahur, e parë në rrethanat individuale për secilin rast. Megjithëse, vitet e fundit

media ka realizuar një ndërgjegjësim më intensiv të publikut të gjerë për rastet e

dhunës në familje, mbetet shumë punë për të bërë për të sjellë në procesin gjyqësor

mbrojtje ligjore dhe vendime gjyqësore të ndjeshme ndaj rasteve kur e pandehura

grua ka përjetuar dhunë sistematike nga bashkëshorti i saj dhe ajo në një moment të

jetës së saj vendos t’i jap fund kësaj situate të papranueshme dhune duke përdorur

veprime vdekjeprurëse kundrejt dhunuesit.

Dhe, së fundi, ç’është më e rëndësishme, mbarë shoqëria duhet të pranojë faktin se,

fatkeqësisht, çdo grua mund të përjetojë dhunë, rrahje e keqtrajtime në familjen e

saj. Çdo grua, pavarësisht sa e pavarur mund të jetë apo të duket në sipërfaqe, mund

të bëhet pre e një marrëdhënieje të dhunshme familjare. Duke pasur parasysh këtë

fakt, të gjithë aktorët e përfshirë në sistemet sociale, në drejtësinë penale, në

shoqërinë e gjerë duhet të demonstrojnë ndjeshmërinë e nevojshme ndaj fenomenit

të gruas së dhunuar nga bashkëshorti e cila, për shkak të veprës penale të kryer,

vjen në kontakt me autoritetet gjyqësore dhe ato shtetërore të fushave të ndryshme.

6.3.3 Perspektiva gjinore në parandalimin e kryerjes së veprave penale

nga gratë që shkelin ligjin

6.3.3.1 Arrestimet dhe ndjekja penale

Siç është përmendur tashmë në kreun e tretë të këtij studimi, një hap pozitiv i hedhur

drejt reformimit të legjislacionit penal nga këndvështrimi gjinor janë edhe ndryshimet

e fundit të Kodit penal gjatë vitit 2012345

dhe, më konkretisht, të dispozitës 130/a.

Nëpërmjet kësaj dispozite parashikohen dënime me burgim për veprat penale të

345

Ligji nr. 23/2012, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.1.1995, “Kodi penal

i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar.

~ 169 ~

rrahjes, kanosjes serioze për vrasje ose plagosje e rëndë dhe plagosjes së kryer me

dashje në kuadër të marrëdhënieve familjare. Kjo dispozitë mbron në mënyrë të

veçantë gratë dhe fëmijët që janë subjektet më të dhunuara brenda marrëdhënieve

familjare.

Në zbatim të kësaj dispozite ligjore, organet e policisë dhe të prokurorisë duhet të

zbatojnë politika proaktive të arrestimeve dhe të ndjekjes penale të dhunuesve të

grave dhe fëmijëve në kuadër të dhunës në familje. Vetëm një politikë e tillë e ashpër

dhe efektive e arrestimeve dhe vënia përpara përgjegjësisë ligjore e dhunuesve të

grave dhe fëmijëve do të mund të minimizojë tendencën alarmante të viteve të fundit

të rritjes së viktimave gra të dhunës nga bashkëshortët/partnerët/të dashurit e tyre. Për

më tepër, ndjekja penale e dhunuesve sistematikë të grave duhet të procedohet me ose

pa kallëzimet në polici të grave, viktima të rasteve të dhunës në familje. Kjo,

padyshim, kërkon një bashkëpunim efektiv mes policisë dhe organit të prokurorisë.

Një numër i konsiderueshëm rastesh të dhunës në familje janë sjellë edhe përpara

Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) nga gratë që kanë përjetuar

dhunë sistematike dhe GJEDNJ-ja ka gjetur shkelje të disa dispozitave të KEDNJ-së

dhe në të shumtën e rasteve ka dalë në përfundimin se organet kompetente të

drejtësisë penale nuk kanë qenë efektive në parandalimin e dhunës në familje ndaj

grave. Disa nga këto çështje GJEDNJ-ja i ka gjetur në shkelje të nenit 2 dhe 13 të

KEDNJ-së346

, në shkelje të nenit 8 të KEDNJ-së347

, në shkelje të nenit 3 dhe 8 të

KEDNJ-së348

dhe në shkelje të neneve 2, 3 dhe 14 të KEDNJ-së349

. Asnjë nga rastet e

arkivuara në GJEDNJ nuk u ngjan rasteve të trajtuara në këtë punim, në kuptimin që

asnjë nga gratë e dhunuara që kanë çuar çështjet në GJEDNJ nuk kanë kryer veprën

penale të vrasjes kundër bashkëshortëve të tyre abuzues. Por këto raste marrin rëndësi

të jashtëzakonshme për aktorët e zinxhirit të drejtësisë penale, si: policia, prokuroria,

gjykatat në parandalimin efektiv të dhunës në familje ndaj grave dhe vajzave.

Për rolin e rëndësishëm të prokurorit në një rast kur gruaja e rrahur është e pandehur

në një çështje penale është folur edhe më lart në këtë kapitull. Megjithatë, vlen të

ritheksohet nevoja që veprimet vdekjeprurëse të gruas së pandehur duhet të kuptohen

brenda kontekstit ku gruaja ka qenë viktimë për një kohë relativisht të gjatë dhe nuk

ka pasur ndihmë për të dalë nga kjo gjendje. Ajo që u vu re gjatë studimit nga afër të

grave- objekt shqyrtimi i këtij studimi, është se, shpeshherë, në seanca gjyqësore,

prokurorët e çështjeve kanë lënë jashtë prova të vlefshme për të ndërtuar argumentin e

mbrojtjes së nevojshme që lidhen me dhunën e ushtruar nga viktimat e çështjeve si

edhe kërcënimet e tyre të vazhdueshme ndaj së pandehurës. Kur studiojmë nga afër

346

Shkelja e nenit 2 “E drejta për jetën” dhe neni 13 “E drejta për zgjidhje efektive” është konstatuar

nga GJEDNJ-ja në çështjet Kontrovà kundër Sllovakisë (nr. 7510/04). http: //www.echr.coe.int 347

Shkelja e nenit 8 “E drejta për respektimin e jetës private dhe familjare” është konstatuar nga

GJEDNJ-ja në çështjet Kalucza kundër Hungarisë (nr. 57693/10), Hajduovà kundër Sllovakisë

(nr. 2660/03), A. kundër Kroacia (nr. 55164/08), Bevacqua dhe S. kundër Bullgarisë (nr. 71127/01).

http: //www.echr.coe.int 348

Shkelja e nenit 3 “Ndalimi i torturës” dhe e nenit 8 “E drejta për respektimin e jetës private dhe

familjare” është konstatuar nga GJEDNJ-ja në çështjen E. S. dhe të tjerët kundër Sllovakisë

(nr. 8227/04).h ttp: //www.echr.coe.int 349

Shkelja e neneve 2 “E drejta për jetën”, 3 “Ndalimi i torturës” dhe 14 “Ndalimi i diskriminimit”

është konstatuar nga GJEDNJ-ja në çështjet Opuz kundër Turqisë (nr. 33401/02).

http: //www.echr.coe.int

~ 170 ~

akuzat e tyre dhe dënimin e kërkuar prej tyre përpara gjykatës, kuptohet lehtë fakti se

ata i perceptojnë gratë e pandehura që kryejnë veprën penale të vrasjes si edhe

individë të tjerë që kryejnë të njëjtën vepër penale, pavarësisht faktit se në të gjitha

rastet këto gra nuk kanë qenë të dënuara më parë.

Sigurisht, është në çmimin e prokurorit të çështjes se çfarë akuze do të ngrejë dhe

ç’lloj dënimi do të kërkojë nga gjyqtarët në rastin e gruas së rrahur që vret dhunuesin

e saj, por kur veprimi vdekjeprurës i kësaj gruaje ka ardhur si rrjedhojë e një dhune

sistematike dhe të përshkallëzuar, prokurorit i del për detyrë të bëj dallimin mes

shkelësve të zakonshëm të ligjit dhe atyre që kthehen në shkelës të ligjit brenda një

situate të caktuar dhe, për rrjedhojë, nuk përbëjnë rrezik për shoqërinë e gjerë. Në

rastet kur prokurori i çështjes vendos ta ndjekë penalisht një grua të rrahur që vret

dhunuesin e saj, atëherë dënimi maksimal që mund të kërkojë prokurori mund të jetë

ai i parashikuar në nenin 83 ose 82 të Kodit Penal të RSH-së.350

Siç e kemi trajtuar edhe më lart, shpesh prokurorët, gjyqtarët dhe avokatët mbrojtës

paragjykojnë veprimet vdekjeprurëse të gruas si të vetmet zgjidhje të situatës së

dhunës së krijuar mes gruas dhe dhunuesit të saj. Ata shpesh ndajnë bindjen se gruaja

mund ta kishte shmangur veprimin vdekjeprurës ndaj viktimës. Duke pasur parasysh

këtë, del e nevojshme që prokurorët të vazhdojnë të trajnohen vazhdimisht për të rritur

ndjeshmërinë dhe njohuritë e tyre për dinamikat e një marrëdhënieje të dhunshme

familjare dhe pasojat e kësaj dhune. Gjithashtu, pjesë e rritjes profesionale duhet të

jetë qasja e përfshirjes së të gjitha provave dhe fakteve të rëndësishme për një rast kur

gruaja e rrahur vret dhunuesin e saj. Përfshirja e dëshmive dhe e vlerësimeve të

ekspertëve psikiatër, mjekësor dhe psikologë në procesin gjyqësor merr rëndësi të

madhe në ndihmën që u vjen prokurorëve për të kërkuar dënimin e duhur dhe

gjyqtarëve për të marrë vendimet e drejta në këto raste.

6.3.3.2 Raportimi i dhunës te shërbimi mjekësor

Pjesa më e madhe e viktimave të dhunës në familje, mes tyre edhe gratë që janë

objekt i këtij studimi, tentojnë të minimizojnë dhunën që ato përjetojnë edhe kur ajo

vjen e përshkallëzohet dhe bëhet kërcënuese për veten e tyre dhe ndonjëherë edhe

për fëmijët e tyre. Për fat të keq, pjesa më e madhe e këtyre grave nuk e

identifikojnë veten e tyre si gra të rrahura, të kanosura për jetën. Gratë kanë frikë,

ndihen të shtypura në lidhjet e tyre martesore, shpeshherë ndihen të braktisura dhe

pa shpresën se dikush mund t’i nxjerrë nga telashet e tyre. Shpeshherë ato nuk i

kuptojnë dinamikat e marrëdhënieve të dhunshme dhe nuk arrijnë t’i vendosin

përvojat e tyre në kontekstin e dhunës gjinore.

Duke pasur parasysh gjithë këta faktorë, nuk mund t’u lihet përgjegjësia vetëm

këtyre grave për të gjetur rrugë dhe për të shpëtuar nga dhuna sistematike familjare.

Ndaj, në ndihmë të punonjësve të shërbimit mjekësor vijnë protokollet nëpërmjet të

cilave njihen, dokumentohen dhe raportohen rastet e dhunës në familje. Këto

350

Sipas Kodit penal të RSH-së, neni 82 parashikon se “Vrasja me dashje e kryer në gjendje të

tronditjes së fortë psikike të çastit, shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës dënohet me

burgim gjer në tetë vjet” dhe neni 83 përcakton kryerjen e veprës penale të vrasjes në kushtet e

kapërcimit të mbrojtjes së nevojshme duke parashikuar se “Vrasja e kryer në kushtet e kapërcimit të

kufijve të mbrojtjes së nevojshme dënohet me burgim gjer në shtatë vjet”.

~ 171 ~

protokolle sigurojnë prova ligjore të nevojshme për ndjekjen penale dhe vënien

përpara përgjegjësisë të dhunuesve si edhe për të ndërtuar mbrojtjen ligjore gjatë

procesit gjyqësor për gruan e dhunuar që ka vrarë dhunuesin e saj.

Rastet e grave të marra në shqyrtim në këtë studim tregojnë se, edhe pse këto gra

kanë përjetuar cikle të tëra të përsëritjes së dhunës, të cilat kanë ardhur duke u

shuar dhe përshkallëzuar, në asnjë rast ato nuk e kanë raportuar atë te punonjësit e

shërbimit mjekësor. Edhe kur kanë pësuar plagë të ndryshme nga dhuna e ushtruar

ndaj tyre, në të shumtën e rasteve kanë parapëlqyer të mos shkojnë të mjekohen,

por edhe ato që kanë shkuar te mjeku, në ndonjë rast të izoluar, nuk e kanë

raportuar dhunën dhe as mjekët nuk kanë qenë të ndjeshëm për të zbuluar se raste të

tilla lidhen me raste të dhunës në familje.

Gjatë intervistave me gratë e paraburgosura dhe të dënuara është diskutuar nëse ato

e shohin efektive ndihmën që mund t’u sjellë shërbimi mjekësor në raportimin e

rasteve të dhunës. Ato pranuan se pavarësisht se duan apo nuk duan gratë ta

raportojnë rastin e dhunës së tyre, kur punonjësit e shërbimit mjekësor i vizitojnë

ato për arsye të ndryshme, ata detyrimisht duhet ta raportojnë tek organet e policisë

apo prokurorisë rastin në fjalë që implikon dhunë në familje ndaj gruas, duke u

vënë vetë në lëvizje.

Për t’i ardhur në ndihmë numrit gjithnjë në rritje të grave shqiptare që e gjejnë

veten viktimë e dhunës në familje dhe në shumë raste edhe në konflikt me ligjin,

del në pah nevoja e trajnimeve dhe e edukimit vazhdues të të gjithë personelit

mjekësor për të parandaluar, për të diagnostikuar dhe për të trajtuar rastet e dhunës

në familje dhe mbledhjen e provave mjekësore që kanë vlerë ligjore në një proces

gjyqësor për gratë e dhunuara që vrasin dhunuesit e tyre. Kjo temë duhet të jetë

pjesë e programit të detyrueshëm të institucioneve arsimore ku diplomohen mjekët

dhe infermierët e ardhshëm.

Dhe, e fundit, qendrat mjekësore të shërbimit parësor duhet të vënë në dispozicion

të publikut dhe sidomos të pacientëve informacion të plotë për fenomenin e dhunës

në familje dhe shërbimin mjekësor përmes fletëpalosjeve, broshurave etj.

6.3.3.3 Ndihma ligjore

Në shumicën e rasteve të trajtuara në këtë studim, kur kanë marrë kontaktin e parë

me policinë, gratë kanë qenë të traumatizuara dhe të tmerruara nga pasojat e

veprimeve të tyre vdekjeprurëse dhe kanë bashkëpunuar për të zbardhur ngjarjen

gjatë procesit të marrjes në pyetje nga punonjësit e policisë.

Të pyetura se çfarë pritshmërie kishin nga autoritetet, ato treguan se prisnin të

kuptoheshin prej tyre. Besonin se, duke ua treguar të gjithë ngjarjen e vrasjes,

punonjësit e policisë dhe ata të policisë gjyqësore do t’i kuptonin veprimet e tyre si

prej një viktime të një dhune të vazhdueshme dhe të intensifikuar si edhe të

kërcënimeve të vazhdueshme të bashkëshortit të saj. Por, ajo që kuptuan shumë më

vonë këto gra ishte se dëshmitë e tyre, të dhëna përgjithësisht pa praninë e avokatit

personal, shpeshherë u përdorën kundër tyre gjatë ndjekjes penale. Ato kuptuan se

qëllimi i prokurorëve dhe i policisë gjyqësore ishte të ndërtonin një çështje të

~ 172 ~

“suksesshme” penale ku ato, si të pandehura, të merrnin dënimin e vlerësuar nga

prokurori si të drejtë.

Ajo që u evidentua gjatë intervistave në pothuajse të gjitha rastet, ishte pakënaqësia që

kanë ato për shërbimin avokator ndaj tyre. Avokatët e tyre i kishin takuar ato shumë

pak, kur kishin ndërtuar mbrojtjen e tyre ligjore. Shpeshherë ato mbartnin

paragjykime të cilat i kemi trajtuar edhe më lart për mënyrën si e kishin zgjidhur

çështjen e tyre. Për sindromën e gruas së rrahur për të cilën kemi folur më gjatë lart në

këtë kre, ato kishin pak ose aspak njohuri. Një mbrojtje ligjore e ndërtuar dhe e

dokumentuar mirë për historinë e një dhune në familje të përshkallëzuar ka shanse të

minimizojë dënimet e kërkuara nga prokurorët e çështjeve ose në rastin më të mirë të

vërtetojë se gruaja ka vepruar në kuadër të mbrojtjes së nevojshme dhe, për rrjedhojë,

të pushohet së ndjekuri penalisht.

Kur avokatët e suksesshëm arrijnë të ndihmojnë në mënyrë efektive klientet gra të

artikulojnë mirë veprimet e tyre, zvogëlojnë ndjenjat e turpit dhe rritin mundësitë e së

pandehurës të ndërtojë mbrojtjen e vet. Për më tepër, avokatët mbrojtës mund t’i

ndihmojnë gratë të kuptojnë të drejtat e tyre dhe hapësirat ligjore kur ndërtojnë

mbrojtjen ligjore. Për domosdoshmërinë që avokatët të kenë njohuri të plota rreth

sindromës së gruas së rrahur është folur më gjerë më lart.

Një mbrojtje ligjore e ndjeshme ndaj gjinisë është e domosdoshme jo vetëm për gratë-

viktima të dhunës, që arrijnë të vrasin dhunuesit e tyre, por për të gjitha gratë në

konflikt me ligjin. Gjatë mbrojtjes, avokatët duhet të mbajnë parasysh profilin e gruas

së pandehur, natyrën e veprës penale për të cilët akuzohet, që në të shumtën e rasteve

është jo e dhunshme, si edhe përgjegjësitë e saj prindërore dhe familjare. Ndaj është

shumë e rëndësishme që në arsimimin e juristëve të ardhshëm që bëhen avokatë,

prokurorë dhe gjyqtarë t’i jepet vëmendje e veçantë në programin mësimor aspekteve

gjinore në administrimin e drejtësisë kur gratë janë të pandehura në proceset penale.

6.3.3.4 Urdhrat mbrojtës

Për fat të keq, dukuria e dhunës në familje ka një shtrirje të konsiderueshme

globale. Nga statistikat e Kombeve të Bashkuara, nga një e katërta deri në gjysmën

e grave në shkallë globale kanë pësuar dhunim nga partneri i tyre. Edhe në vendin

tonë statistikat dëshmojnë që dhuna ndër gratë shqiptare qëndron në shifra shumë të

larta. Konkretisht, vrojtimi i parë kombëtar i zhvilluar nga INSTAT-i351

, në

bashkëpunim me PNUD-in dhe UNICEF-in, evidentoi se të paktën 56% e grave

shqiptare kanë përjetuar një nga format e dhunës në familje352

.

Duke marrë parasysh shtrirjen e gjerë të këtij fenomeni mbarëbotëror, na vjen në

ndihmë një tjetër masë efektive parandaluese për të shmangur veprimin vdekjeprurës

ndaj dhunuesit të gruas së dhunuar: lëshimi i urdhrave mbrojtës dhe i urdhrave të

menjëhershëm të mbrojtjes nga gjykatat e rrethit gjyqësor, seksioni familjar, për të

351

Instituti i Statistikave, Shqipëri: Dhuna në familje në Shqipëri. Vrojtim kombëtar me bazë

popullatën, Tiranë, 2009. I njëjti vrojtim evidenton se nga 2590 të intervistuara të moshës nga 15 deri

49 vjeç, 50.6% pohonin se kishin pësuar abuzim emocional, 39.1% abuzim psikologjik, 31.2% dhunë

fizike dhe 12.7% dhunë seksuale. 352

Anastasi, A. etj.: Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Tiranë, 2012, sht. bot. “Pegi”, Kreu IX/1, f.141.

~ 173 ~

garantuar masat mbrojtëse të parashikuara në ligjin “Për masa ndaj dhunës në

marrëdhëniet familjare”353

. Ky ligj, midis të tjerash, forcon pushtetin gjyqësor

përmes sanksionimit të hollësishëm të masave mbrojtëse kundër dhunës në familje.

Gjithashtu, është karakteristikë për këtë ligj parashikimi i detyrimit të organeve

shtetërore për të bashkëpunuar me organizatat e shoqërisë civile që japin ndihmë

për viktimat e dhunës në familje, duke e institucionalizuar këtë bashkëpunim për të

rritur efektivitetin dhe harmonizimin e të gjitha veprimtarive përkatëse në luftë

kundër dhunës në familje354

.

Formularët e kërkesë-padive mund të shkarkohen nga faqja e internetit dhe të

plotësohen jo vetëm nga viktimat e dhunës në familje, por edhe nga punonjësit e

policisë, prokurorët, përfaqësuesit e zyrave të shërbimeve sociale dhe përfaqësuesit

e OJF-ve dhe, me pas, mund të paraqiten në gjykatat e rrethit (seksioni familjar) për

të kërkuar lëshimin e urdhrave mbrojtës.

Asnjë nga gratë e intervistuara për qëllim të këtij studimi nuk ka përfituar nga kjo

garanci ligjore për disa arsye. Disa nga çështjet e tyre janë më të hershme se

miratimi i këtij ligji, disa të tjera nuk kanë guxuar të raportonin dhunën e ushtruar

nga bashkëshortët e tyre te organet përgjegjëse shtetërore, disa nuk kanë pasur

informacionin e duhur ose thjesht kanë pasur bindjen e plotë se situata në të cilën

ato ndodheshin ishte pa rrugëzgjidhje. Megjithatë, ka pasur raste të izoluara kur

gratë i janë drejtuar organit të policisë në komunitetin ku ato jetojnë dhe kanë

ndeshur shpeshherë qëndrimin indiferent nga ana e punonjësve të policisë, siç është

shpjeguar edhe më lart.

Gjithë subjektet të cilave ligji u jep të drejtë për të paraqitur kërkesë-padi përpara

gjykatës përkatëse, inkurajohen të jenë proaktivë dhe ta shfrytëzojnë këtë masë në

mënyrë efektive për të parandaluar përshkallëzimin e situatave të dhunës në familje.

6.3.3.5 Burime të tjera

Gratë, rastet e të cilave janë bërë objekt i këtij studimi, nuk kanë pasur zgjidhje

alternative për të krijuar mundësi të shpëtojnë nga partnerët e tyre abuzues. Këto

gra kanë bindje të plotë se nuk ka pasur asnjë lloj alternative shpëtimi për to.

Në të shumtën e rasteve ato nuk kanë pasur informacion për ekzistencën e

strehëzave ku mund të gjenin mbështetje psikologjike dhe ligjore. Shumë prej tyre

vijnë nga zona të thella rurale të vendit ku këto strehëza mungojnë plotësisht.

Aktualisht, numri i strehëzave është i pamjaftueshëm dhe shtrirja e tyre gjeografike

nuk u përgjigjet rasteve gjithnjë në rritje të grave të dhunuara nga bashkëshortët/

partnerët/të dashurit e tyre. Për rrjedhojë, del nevoja e hapjes së më shumë

strehëzave me shërbime cilësore mbështetëse për gratë - viktima të dhunës në

familje, sidomos në zona që të jenë të aksesueshme nga gratë në zona rurale.

Gratë kanë nevojë të kenë më shumë informacion për të tilla burime alternative,

ndaj dhe mbetet përparësi rritja e ndërgjegjësimit të grave, vajzave dhe fëmijëve

353

Neni 10 i ligjit nr. 9669, datë 18 dhjetor 2006, “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”. 354

Anastasi, A. etj.: Barazia gjinore dhe mosdiskriminimi, Tiranë, 2012, sht. bot. “Pegi”, Kreu IX/2,

f. 154-155.

~ 174 ~

nga ana e mekanizmave referues të ngritur vitet e fundit për të parandaluar dhe për

të luftuar fenomenin e dhunës në familje ndaj grave dhe fëmijëve. Këta mekanizma

duhet të kenë rol proaktiv në shpërndarjen e informacionit dhe ofrimit të

shërbimeve të ndryshme për gratë e dhunuara dhe fëmijët e tyre. Këto shërbime

duhet të garantojnë sigurinë fizike, ndihmë ligjore, psikologjike dhe alternativa për

të rifilluar një jetë të re larg dhunuesit, si aftësimi profesional, gjetja e një punësimi

dhe një banese ku mund të jetojë nëna dhe fëmijët e dhunuar.

6.3.4 Perspektiva gjinore gjatë dhënies së dënimit dhe

në sistemin e burgjeve shqiptare

6.3.4.1 Alternativat e tjera përveç masës me arrest me burg

dhe dënimit me burgim

Gratë, të cilat nuk kanë mundësi financiare të paguajnë garanci pasurore për të mos

qëndruar në paraburgim në pritje të gjykimit dhe vendimit të gjykatës për çështjen e

tyre, janë në pozita të jo të favorshme. Qëndrimi në paraburgim në pritje të gjykimit

i bën gjërat shumë të vështira në të gjitha rastet për gratë e dhunuara. Fëmijët

qëndrojnë me familjet e origjinës së tyre ose me familjen e dhunuesit të tyre, ose

vendosen në shtëpitë e fëmijës. Çfarëdolloj vendimi të merret për fëmijët,

shqetësimi kryesor për gruan e dhunuar, të mbyllur në paraburgim, si personi që

është më i lidhur me fëmijët, janë fëmijët e saj, mirëqenia e tyre në kohën kur

takimet me ta ose janë të pamundura, ose shumë të kufizuara.

Nga intervistat me gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara doli ky shqetësim, si

një nga gjetjet kryesore. Ndarja nga fëmijët, mospasja e informacionit se ç’po

ndodh me ta, kur do t’i shohin etj., sidomos për gratë e paraburgosura, ishin

shqetësimet kryesore që rëndonin gjendjen psikologjike dhe mendore të tyre.

Një e pandehur grua e dhunuar, e cila nuk ka histori të mëparshme kriminale, nuk

përbën rrezik për komunitetin dhe aq më të pakta janë mundësitë që ajo t’i fshihet

drejtësisë. E njëjta gjë mund të thuhet për gjithë rastet e tjera të grave që kanë kryer

vepra të tjera penale jo të dhunshme, ndaj prokurorët e çështjeve me të pandehura

gra duhet të jenë të ndjeshëm ndaj specifikave të situatës së këtyre grave dhe të

shohin me përparësi mundësitë e tjera të masave shtrënguese të parashikuara në

Kodin e procedurës penale të RSH-së355

, duke e përdorur masën me arrest me burg

si alternativën e fundit, vetëm kur çdo masë tjetër është e papërshtatshme për shkak

të rrezikshmërisë së veçantë të veprës dhe së pandehurës356

.

Nga përdorimi i masave të tjera shtrënguese ndaj grave që kanë vrarë dhunuesit e

tyre ka përfitime vetë sistemi i paraburgimit, ashtu siç është në interesin më të mirë

të gruas së pandehur, pasi qëndrimi jashtë vendeve të paraburgimit në pritje të

gjykimit është pa kosto financiare, ul mbipopullimin në këto vende dhe krijon

355

Neni 232 i Kodit të procedurës penale parashikon këto masa shtrënguese: a) ndalimi i daljes jashtë

shtetit, b) detyrimi për t’u paraqitur në policinë gjyqësore, c) ndalimi dhe detyrimi për qëndrimin në një

vend të caktuar, ç) garancia pasurore, d) arresti në shtëpi, dh) arresti në burg, e) shtrimi i përkohshëm

në një spital psikiatrik. 356

Neni 230 i Kodit të procedurës penale.

~ 175 ~

hapësira më shumë për të pandehurit me rrezikshmëri më të lartë për shoqërinë dhe,

për më tepër, kjo i jep mundësi nënës të rrijë pranë fëmijëve të saj, ndihmon këta të

fundit të shërojnë “plagët” e shkaktuara nga ngjarja e rëndë e familjes. Këto

argumente vlejnë edhe për gjithë gratë dhe vajzat që kanë kryer vepra të tjera

penale, të cilat, ashtu siç rezultoi edhe nga analiza e ofruar në kapitullin e dytë të

këtij studimi, nuk janë vepra penale të dhunshme dhe se këto gra nuk përbëjnë

rrezikshmëri për shoqërinë.

Duhen marrë parasysh profili i grave në konflikt me ligjin, përgjegjësitë e tyre

prindërore dhe ato familjare, si edhe fakti se burgosja ka vetëm efekte negative te këto

gra në rikthimin e tyre në shoqëri, në hartimin e një politike penale më fleksibël dhe të

ndjeshme ndaj këtyre faktorëve. Autoritetet gjyqësore duhet të kenë tendencën e

dhënies së përparësisë së zbatimit të alternativave të dënimit me burgim, në vend të

burgosjes së grave. Devijimi i grave në konflikt me ligjin nga masa e arrestit me burg

është një mjet tjetër që propozohet nga politika penale357

. Një politikë e tillë penale

duhet të sigurojë që ndaj grave nuk përdoret burgosja, si masë e parë, por si masë e

fundit dhe vetëm në rastet e domosdoshme kur ato përbëjnë rrezikshmëri të madhe për

shoqërinë. Duke i mbajtur gratë jashtë burgjeve, kur burgimi i tyre nuk është masa e

domosdoshme, fëmijët nuk përjetojnë efektet negative të burgosjes së nënave të tyre,

përfshirë këtu edhe institucionalizimin e tyre.

Gjithashtu, profesionistët, si: gjyqtarët, prokurorët, punonjësit e policisë dhe asaj të

policisë gjyqësore, duhet të trajnohen në mënyrë të vazhdueshme për të rritur

ndjeshmërinë gjinore në rastet kur e pandehura është grua, për të përdorur në mënyrë

më efektive masat shtrënguese dhe alternativat e dënimit me burgim që parashikohen

në legjislacionin shqiptar.

Vlen të ritheksohet fakti se tendenca në vendin tonë e gjatësisë së dënimeve me

burgim të grave është relativisht shumë më e gjatë, krahasuar me vendet e tjera të

Europës. Analiza e sjellë në kreun e dytë të këtij punimi nxori në pah nevojën e

analizimit të kësaj situate kryesisht nga autoritetet gjyqësore dhe marrjen e masave

konkrete për ndryshimin e situatës. Pa dashur të paragjykohen vendimet individuale

rast pas rasti, të dhëna nga gjyqtarët kur gruaja është e pandehur në proces gjyqësor,

dënimet relativisht të gjata për to janë tregues i një politike të ashpër penale aspak të

ndjeshme ndaj veçorive të veprave penale të grave në konflikt me ligjin dhe profilit të

tyre të veçantë.

Qëndrimi për një kohë të gjatë në institucionin e burgut, i cili nuk ofron regjime

gjysmë të hapura dhe të hapura për gratë, ndikon shumë negativisht tek riintegrimi i

grave dhe te fëmijët e tyre, ashtu si edhe vështirëson kushtet që gratë të përfitojnë më

herët nga dispozitat ligjore të lirimit me kusht. Për më tepër, burgimi i grave i kushton

më shumë buxhetit të shtetit, ashtu siç i kushton në një pikëpamje afatgjatë shoqërisë

së gjerë, pasi individët e saj, si gratë në konflikt me ligjin dhe fëmijët e tyre, e kanë

tepër të vështirë të rifillojnë jetën e tyre normale, pas një burgosjeje për një kohë të

gjatë të grave.

357

Elezi, I. dhe Hysi, V.: Politika penale, Tiranë, 2001, f. 81.

~ 176 ~

6.3.4.2 Politika të ndjeshme gjinore në sistemin e burgjeve shqiptare dhe

domosdoshmëria e bashkëpunimit me aktorët e tjerë të drejtësisë

penale dhe sociale

Kurdoherë që të përdoret masa e burgimit ndaj personave të dënuar me heqje lirie ajo

duhet të ketë qëllim rehabilitues dhe të sigurojë që personat pas lirimit të tyre të

rifillojnë jetën e tyre të “këputur” nga burgimi në mënyrë sa më normale të jetë e

mundur. I takon sistemit të burgjeve të sigurojë shërbime rehabilituese dhe

riintegruese për personat në kujdesin e tij. Një qasje e tillë respekton të drejtat e

njeriut dhe dinjitetin e personave që kanë shkelur ligjin; është një qasje me kosto

financiare më të pakta për shoqërinë, pasi tenton të ulë përsëritjen e krimit dhe, e

fundit, efektet afatgjata në shoqërinë e lirë janë shumë pozitive.

Ofrimi i programeve rehabilituese dhe atyre që ndihmojnë riintegrimin e personave të

dënuar me heqje lirie mbetet pjesë e misionit të sistemit të burgjeve dhe një vëmendje

e veçantë duhet t’u kushtohet grupeve specifike në burgje, si grave dhe fëmijëve të

paraburgosur dhe atyre të dënuar.

Një sistem i drejtësisë penale i cili arrin të rehabilitojë me sukses personat e dënuar

me heqje lirie, kursen burimet financiare dhe përmbush më mirë nevojat e shoqërisë,

pasi burgosjet e gjata dhe ato shumë të gjata prodhojnë zgjidhje jo të qëndrueshme358

.

Më poshtë paraqiten disa çështje me rëndësi për politikat dhe praktikat e mira që

duhet të ndjekë sistemi i burgjeve shqiptare në bashkëpunim me organet e tjera

zinxhir të drejtësisë penale dhe asaj sociale për ta përmirësuar më tej natyrën

rehabilituese të burgimit me fokus gratë e dënuara. Sigurisht, nuk pretendoj që ato çka

sugjerohen të përbëjnë zgjidhje për gjithë problemet me të cilat haset sot sistemi i

burgjeve në vendin tonë, por janë ndër çështjet më kryesore që duhet të merren

parasysh nga administrata e burgjeve dhe jo vetëm, në përpjekjet e tyre për

rehabilitimin e grave dhe kthimin e tyre të suksesshëm në shoqëri.

Siç është trajtuar edhe në kapitullin e tretë të këtij studimi, kuadri ligjor që rregullon

jetën dhe trajtimin e personave të dënuar me heqje lirie është përmirësuar, ashtu siç

është vënë re edhe garantimi i disa masave pozitive për trajtimin e grave të dënuara në

rregulloren e brendshme të institucionit “Ali Demi” Tiranë. Megjithatë mbetet

përparësi përmirësimi i mëtejshëm i rregulloreve të brendshme të institucioneve që

garantojnë kujdes për gratë e paraburgosura dhe ato të dënuara.

Më shumë dispozita duhet të riformulohen në këto rregullore me fokus trajtimin e

veçantë të grave të dënuara sidomos të kategorive, si: gratë shtatzëna, nënat me fëmijë

në gji dhe ato që kanë fëmijë në burgje; gratë që kanë fëmijë të mitur jashtë

institucioneve të mbyllura penale; gratë e paraburgosura, vajzat e dënuara dhe

programet rehabilituese dhe ri-integruese për to dhe sidomos ruajtja e marrëdhënieve

me familjen që në momentet e para të paraburgimit; gratë me kombësi të huaj dhe

gratë që u përkasin minoriteteve.

Duhet të përllogariten burime të mjaftueshme financiare për institucionet penale që

kanë në kujdesin e tyre gratë në mënyrë që të mundësohet zbatimi i programeve të

358

Këshilli Quaker për Punët Europiane: Rehabilitimi social i ish-të dënuarve, 2011, f. 1.

~ 177 ~

larmishme rehabilituese dhe riintegruese për to. Këto programe duhet të përfshijnë

aktivitete terapeutike, psiko-sociale dhe mbështetje të vazhdueshme për gratë që kanë

përjetuar dhunë në familje, për ato që vuajnë nga probleme të ndryshme të shëndetit

mendor, mbështetje konkrete në periudhën për përgatitje për lirim etj.

Reformimi institucional i regjimeve të burgjeve duke garantuar hapjen e burgjeve me

regjime gjysmë të hapura dhe të hapura, mbetet me shumë rëndësi për rehabilitimin

dhe ndihmën konkrete që u jepet grave për t’u rikthyer suksesshëm në shoqëri pas

lirimit. Këto regjime u japin mundësi shumë të mëdha grave të rivendosin lidhjet me

fëmijët e tyre dhe mundësojnë që ato të marrin pjesë aktive në jetën e fëmijëve të tyre;

duke u rikthyer herë pas here në shoqërinë e lirë, gratë kanë mundësi të punojnë për

zgjidhjen dhe/ose të zgjidhin shumë nga problemet e tyre, si: strehimi, punësimi dhe

arsimimi i tyre profesional, pasi të kthehen në shoqëri.

Një nga aspektet që duhet të marrë vëmendje të posaçme në politikat e ndjeshme

gjinore ndaj grave në sistemin e burgjeve është përgatitja e grave për lirim që në

momentin e parë kur gruaja vendoset në një institucion të mbyllur penal. Pa dashur të

përsëris sugjerimet e sjella në kapitullin e pestë të këtij studimi, këtu do të ndalem te

disa praktika të mira, të sjella nga nisma të ndërmarra nga sistemi i burgjeve në

Holandë dhe Belgjikë359

.

Nisma “Të balancosh të ardhmen” reflekton Udhëzimet europiane të punësimit360

të cilat i japin shumë rëndësi promovimit të përfshirjes sociale dhe parandalimit të

përjashtimit nga tregu botëror i punës i grupeve dhe individëve të margjinalizuar.

“”Të balancosh të ardhmen” është një projekt me dimension të gjerë që ka pasur

shumë rëndësi për riintegrimin e grave, ashtu siç ka pasur shumë rëndësi

bashkëpunimi mes shërbimit të burgjeve dhe partnerëve të zinxhirit të drejtësisë

penale dhe asaj sociale”361

.Koncepti i bërjes së politikave gjinore çështje të

përbashkët kryesore mes partnerëve të përfshirë në këtë nismë e kthen në praktikë të

mirë këtë bashkëpunim.

Ka shumë probleme të cilat duhen adresuar kur bëhet fjalë për kthim të suksesshëm të

grave në komunitet, si: problemet psikologjike, problemet me situatën ekonomike të

grave, probleme me kujdesin ndaj fëmijëve, probleme me punësimin, strehimin dhe

arsimimin e tyre, si edhe probleme me vetëbesimin e ulët të grave për të rifilluar një

jetë normale. Për t’iu përgjigjur kësaj tërësie të problemeve me të cilat përballet çdo

grua që rikthehet në shoqëri pas lirimit nga burgu, duhet një qasje gjithëpërfshirëse

dhe kjo nismë ofron pikërisht këtë model të mirë bashkëpunimi mes aktorëve brenda

dhe jashtë sistemit të burgjeve.

359

Për më shumë rreth projektit “Balancing the Future, a New Challenge” mund të konsultoni faqet

www.toekomstinbalans.nl; dhe www.transitions-in-prison.net Ndryshe projekti njihet si projekti i

riintegrimit social të grave të dënuara. 360

Rekomandimi i Këshillit Europian për zbatimin e politikave të punësimit nga vendet anëtare të BE-së.

(2004/741/EC) http: //eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ: L: 2004: 326: 0047: 0063:

EN: PDF 361

Nga fjala e mbajtur e Z. C.A.P. Vermeulen, zv. drejtor i Shërbimit të Burgjeve holandeze në një

konferencë europiane, në mars 2004.

~ 178 ~

Partneriteti i ndërtuar nëpërmjet kësaj praktike të mirë përfshin sektorë, departamente

dhe institucione brenda sistemit të burgjeve dhe atyre jashtë këtij sistemi. Sigurisht,

struktura organizative dhe menaxhuese e këtij modeli të mirë është në drejtimin e

Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve holandeze, siç do të shpjegohet më poshtë.

Puna individuale fillon në burgje me një plan vlerësimi të nevojave për: 1. gjithë

dokumentet zyrtare që mund t’i duhen gruas për t’u paraqitur në institucionet publike

shëndetësore, arsimore, zyrat e punësimit dhe ato të ndihmës ekonomike; 2. problemet

praktike individuale që secila grua ka, si çështjet që lidhen me fëmijët dhe familjen si

edhe me problemet financiare të saj; 3. nevojat për strehim; 4. nevojat për arsimim të

mëtejshëm profesional dhe nevojat për punësim 5. problemet shëndetësore që mund të

ketë gruaja.

Ky plan individual i vlerësimit të nevojave hartohet nga punonjësi i sektorit të kujdesit

social në burg në bashkëpunim me vetë gruan e dënuar dhe me aktorët e tjerë jashtë

sistemit të burgjeve. Bazuar mbi nevojat e përcaktuara për secilën grua, hartohet plani

i dënimit të saj që adreson gjithë problemet dhe nevojat që ajo ka. Ky plan pasqyron

gjithë rrugën që duhet të ndjekë një grua e paraburgosur/dënuar për të gjetur një punë

ose ndonjë formë të arsimimit profesional, e ndjekur nga një punësim i mundshëm.

Në kuadër të këtij modeli janë arritur të unifikohen procedurat e pranimit, regjistrimit

të grave, të vlefshme për përzgjedhjen e grave në programet riintegruese të ofruara në

projekt; janë unifikuar metodat e vlerësimit të nevojave të grave në gjithë sistemin e

burgjeve si edhe metodat e motivimit të grave për të përzgjedhur një karrierë të

caktuar pune si edhe është unifikuar intervistimi i grave përpara se ato të dalin nga

sistemi i burgjeve ku i kërkohet të marrin angazhimet e tyre konkrete për përfshirjen e

tyre në nismat e këtij projekti.

Në ofrimin e mbështetjes intensive dhe ofrimit të lehtësive për çështje që lidhen me

arsimimin profesional dhe punësimin, strehimin, mbështetjen për zgjidhjen e

problemeve të ndryshme familjare dhe sidomos të kujdesit për fëmijët e mitur, janë

shërbimi i provës, organet e qeverisjes vendore, si: zyrat e punësimit, zyrat e

shërbimeve sociale dhe ato të arsimimit vendor.

Gjithashtu, janë tri organizata të ndryshme joqeveritare, të cilat janë aktive dhe

ofrojnë shërbime të specializuara mbështetëse në tri fushat e përmendura më lart.

Çdonjëra nga këto organizata është e specializuar për njërën nga fushat: strehimi;

arsimimi dhe punësimi dhe mbështetjen me zgjidhjen e problemeve familjare,

përfshirë edhe ato të kujdesit për fëmijët. Kështu, ato ndihmojnë sipas ekspertizës së

tyre secilën grua e cila përgatitet për lirim me ndjekjen e rastit të tyre pranë gjithë

organeve përgjegjëse ose bizneseve private në varësi të çështjes që ndjekin.

Mënyra si organizohet projekti i riintegrimit social të grave

Platforma Sektoriale e Burgjeve të Grave është organi kombëtar konsultativ për

drejtorët e burgjeve të grave pranë Agjencisë Kombëtare të Institucioneve Korrektuese

në Holandë362

. Platforma është, gjithashtu, organi që përzgjedh personelin e zyrës së

projektit për riintegrimin social të grave, si dhe shërben si partner dhe pikë kontakti

362

Organi kompetent paralel në vendin tonë është Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve.

~ 179 ~

për partnerët socialë të zinxhirit të përfshirë në këtë projekt. Një marrëveshje

bashkëpunimi është nënshkruar me partnerët kryesorë të projektit.

Objektivat e Platformës Sektoriale përqendrohen te zhvillimi dhe koordinimi i

politikave për burgjet e grave në kuptimin më të gjerë. Platforma është përgjegjëse për

zhvillimin, monitorimin dhe vlerësimin e partneriteteve në kuadër të projektit të

riintegrimit social të grave të paraburgosura/dënuara. Platforma Sektoriale vepron si

një partner në kontaktet ndërkombëtare dhe është partneri zyrtar i tri organizatave

joqeveritare të përfshira në këtë projekt. Për të përmbushur detyrat e saj që kanë të

bëjnë me riintegrimin social të grave ish- të dënuara, Platforma Sektoriale ka hapur

një zyrë të projektit.

Zyra e projektit të riintegrimit social të grave drejtohet nga një drejtues i projektit, i

cili është mbështetur nga personi përgjegjës për projektet në Agjencinë Kombëtare të

Institucioneve Korrektuese (AKIK). Drejtuesi i projektit është përgjegjës për inicimin

dhe kryerjen e aktiviteteve të përcaktuara në marrëveshjet e bashkëpunimit për

programet pas lirimit për gratë dhe zhvillimin e programit të platformës kombëtare të

burgjeve të grave. Zyra e projektit vepron, gjithashtu, si "truri koordinues" për

programet që përfshijnë organizata të ndryshme.

Programi kombëtar i platformës është një organ konsultativ i përbërë nga punonjës të

Agjencisë Kombëtare të Shërbimit të Burgjeve, drejtuesit e programeve që zbatohen

në institucionet penale dhe organizatat partnere të përfshira, koordinatorët e

programeve riintegruese nga pesë burgjet e grave dhe drejtuesi kombëtar i projektit të

riintegrimit social të grave. Ky organ luan rol të rëndësishëm në monitorimin e

cilësisë, fizibilitetit dhe zhvillimeve të programeve. Programi raporton katër herë në

vit përpara Platformës Sektoriale të Burgjeve të Grave.

Të tria projektet për punësimin, kujdesin dhe strehimin e grave janë praktikisht

identike në strukturën organizative. Organizatat partnere fillojnë të përfshihen sapo

del nevoja për punësim potencial, kujdes apo strehim, e identifikuar në momentin kur

hartohet plani individual për një grua të dënuar. Nëse këto tri nevoja identifikohen për

adresim nga tri organizatat e përfshira, koordinimi i aktiviteteve është thelbësor. Kjo

lehtësohet përmes programit të platformës kombëtare, në të cilin marrin pjesë

organizatat partnere. Nëse disa partnerë nevojiten të përfshihen në një program

individual të gruas, caktohet një menaxher rasti.

Menaxhimi dhe mbikëqyrja e drejtpërdrejtë e projekteve të përgatitjes për lirim është

në duart e skuadrave drejtuese individuale të secilit projekt. Secila prej tyre është e

përbërë nga përfaqësues kombëtarë apo rajonalë të partnerëve të ndryshëm dhe

drejtohet nga një koordinator i organizatës që drejton projektin. Këto skuadra takohen

katër herë në vit. Drejtuesi i projektit të riintegrimit social merr pjesë në mbledhjet e

skuadrave drejtuese.

Ky model i punësimit i gjithë këtyre instancave mund të vizualizohet me skemën e

mëposhtme:

~ 180 ~

PROJEKTET KONKRETE:

1. Punësimi

Në bashkëpunim me një nga OJF-të e specializuara në këtë fushë, ka filluar së zbatuari

një program kombëtar për përgatitjen për punësimin dhe hyrjen e menjëhershme të

grave në tregun e punës. OJF-ja e angazhuar në këtë nismë garanton një program

kombëtar dhe një periudhë pas lirimit prej një viti, për secilin rast të ndjekur.

Ky bashkëpunim përfshin këto aktivitete:

Ndjekjen individuale të grave.

Zhvillimin e një metodologjie për mbikëqyrje, përfshirë këtu edhe një

procedurë të marrjes së rastit të gruas pas lirimit. Ndjekjen dhe bashkë-

menaxhimin e komponentëve të programeve të ndryshme jashtë institucionit

penal, si dhe bashkërendimin e tyre gjatë fazave të ndryshme të dënimit.

Mundësimin e punësimit për gruan ose, nëse është e nevojshme, përfshirjen

e saj në një kurs trajnimi, të përshtatshëm për nevojat specifike të gruas në

fjalë.

Mbështetjen gjatë periudhës kur gruaja fillon punë. Punonjësi i OJF-së që

mbështet gruan mund të veprojë si menaxher rasti për gruan në fushat e

tjera të projektit për shërbimet e nevojshme që lehtësohen dhe mbështeten

nga dy OJF-të e tjera.

AKIK

Platforma

sektoriale

Zyra e projektit

të riintegrimit social

Partner ndër/kombëtar

Programi Kombëtar

i Platformës Aktivitetet sipas

Marrëveshjes

së bashkëpunimit:

Zhvillimi i procedurave

të unifikuara pranim,

regjistrim, vlerësim,

zgjedhje karriere dhe

intervista e daljes.

Punësim

Nënprojekt:

OJF

- Skuadra drejtuese

- Grupi i punës

Kujdes

Nënprojekt:

OJF

- Skuadra drejtuese

- Grupi i punës

Strehim

Nënprojekt:

OJF

- Skuadra drejtuese

- Grupi i punës

~ 181 ~

Dhënien e informacionit dhe mbajtjen e marrëdhënieve me publikun për

këtë projekt.

Hartimin e një plani të projektit dhe raportet për rastet e ndjekura.

Administrimin e gjithë rasteve të projektit që lidhen me punësimin e grave

dhe arsimimin e tyre profesional.

2. Dhënia e kujdesit ndaj gruas

Një program pilot për ish-të dënuarat i zbatuar nga një OJF e specializuar në këtë

fushë është ai i dhënies së një kujdesi të veçantë për gruan. Në kuadër të kësaj nisme,

gratë me fëmijë të mitur janë të mbikëqyrura dhe mbështetura nga vullnetarë për një

periudhë të paracaktuar. Profesionistët këshillojnë gratë dhe familjet e tyre duke u

nisur nga nevojat specifike të rastit në fjalë.

Më konkretisht, ky bashkëpunim mundëson:

Emërimin e një koordinatori për të kryer tri detyra: inicimin e bashkëpunimit

me koordinatorët vendorë; përzgjedhjen dhe trajnimin e vullnetarëve së

bashku me koordinatorët vendorë dhe garantimin e përputhjes së duhur të

vullnetarëve dhe familjeve që ndjekin dhe mbikëqyrjen e rasteve të tyre.

Garantimin e burimeve të nevojshme në perspektivë afatshkurtër dhe atë

afatgjatë.

Garantimin e cilësisë së shërbimeve mbështetëse të nevojshme rast pas rasti

për gratë.

Mbikëqyrjen e grave ish-të dënuara.

Krijimin dhe mirëmbajtjen e një rrjeti të përshtatshëm për këtë projekt.

Kontributin për përgatitjen, zhvillimin dhe zbatimin e politikave afatgjata të

mbështetjes së grave në menaxhimin e problemeve të tyre praktike në

familjet e tyre.

Menaxhimin e plotë të të gjitha rasteve të kësaj nisme.

3. Mbështetja për strehimin e grave

Në kuadër të kësaj nisme është ngritur një konvikt për gratë ish-të dënuara, duke

përfshirë dhe ato gra me fëmijë të mitur të cilat nuk kanë pasur mundësi strehimi pas

daljes nga burgu ose për rastet kur kthimi i gruas në mjedisin e mëparshëm është

vlerësuar me rrezik për të dhe/ose për fëmijët e saj.

Kjo nismë përfshin aktivitetet e mëposhtme:

Hapjen e një konvikti për gratë pas lirimit nga burgu i mirëmenaxhuar

profesionalisht.

Zhvillimin e një metodologjie për udhëheqjen e ish-të dënuarës për të

inkurajuar një jetesë të pavarur.

Dhënien e informacionit dhe mbajtjen e marrëdhënieve me publikun për

këtë nismë.

Zhvillimin e ekspertizës dhe të aftësive të menaxherëve të konviktit dhe

mbikëqyrësve të përfshirë në punën individuale me gratë.

~ 182 ~

Krijimin e një baze të fortë të qëndrueshme financiare për të siguruar

vazhdimësinë afatgjatë të projektit duke konsideruar bashkëpunime

institucionale me organet e qeverisjes vendore dhe qendrat rezidenciale

komunitare.

Sigurimin e një mbështetjeje të gjerë politike dhe publike.

Kjo mbështetje, e dhënë në mënyrë individuale dhe të vazhdueshme gjatë kohës që

gruaja është në sistemin e burgjeve dhe më pas, pasi ajo kthehet në shoqëri, nga të

gjithë aktorët që ndihmojnë gruan të menaxhojë dhe t’u japë zgjidhje shumë

problemeve të jetës së saj, është një model i mirë i shërbimeve të specializuara dhe të

integruara të cilat nuk mund të garantohen vetëm nga shërbimi i burgjeve, pa

bashkëpunimin me shërbimin e provës, aktorët e shoqërisë civile dhe shërbimet e

organeve të qeverisjes vendore. Duhet evidentuar fakti se në fazën e pilotimit të

praktikës së mirë holandeze ishin tri OJF-të e specializuara, që realizonin shërbimet

dhe mbështetjen për punësimin, kujdesin dhe strehimin. Tashmë kjo nismë ka

përfshirë në programin kombëtar të platformës së riintegrimit të grave edhe aktorë të

ndryshëm të organeve të qeverisjes vendore dhe/ose të shërbimeve vendore në

komunitetin ku kthehen gratë ish-të dënuara. Shërbimi i provës është përfshirë,

gjithashtu, në zbatimin e programeve të përgatitjes për lirim dhe kujdesit pas lirimit

për gratë ish-të dënuara.

Përparësi në përzgjedhjen e grave që mbështeten përmes kësaj nisme, u është dhënë

grave nga mosha 20 – 50 vjeç, të cilat vijnë nga një e kaluar familjare e vështirë, që

kanë në përgjegjësinë e tyre fëmijë të mitur dhe nuk kanë mbështetjen e familjes ose

të të afërmve të tyre, gra që kanë qenë viktima të dhunës në familje ose vijnë nga

grupe të shoqërisë që kanë përjetuar diskriminim dhe/ose përjashtim social përpara

burgosjes së tyre. Gjithashtu, ndihmohen edhe gratë që kanë një vetëvlerësim të ulët

dhe e kanë të vështirë të orientohen ose të përfitojnë nga shërbimet që ekzistojnë në

shoqërinë e hapur jashtë burgut.

Rezultatet e kësaj nisme kanë qenë shumë premtuese. Kështu, rreth 50-70 gra janë

ndihmuar dhe mbështetur çdo vit. Janë bërë studime për të matur uljen e recidivizmit

dhe ka rezultuar se vetëm 7% e grave të mbështetura përmes kësaj nisme janë

përsëritëse të krimit, ndërkohë që norma mesatare e recidivizmit në Holandë është

rreth 35%.

Kjo nismë ka provuar se është një praktikë e mirë për t’u ndjekur edhe nga sistemi i

burgjeve shqiptare dhe aktorët e tjerë të nevojshëm të sistemit të drejtësisë penale dhe

asaj sociale, ndaj nevojitet një studim fizibiliteti i shërbimeve të integruara ekzistuese

dhe marrja e nismave të ngjashme me praktikën e paraqitur më lart që do të ndihmojë

realisht dhe do të mundësojë kthimin e suksesshëm të grave në shoqëri pas lirimit të

tyre nga institucionet e mbyllura penale.

6.4 Puna kërkimore, planifikimi, vlerësimi dhe rritja e ndërgjegjësimit

Në literaturën bashkëkohore të fushës ekziston një sasi e konsiderueshme e

hulumtimeve dhe studimeve të kryera për shkaqet e krimit, karakteristikat e shkelësve

të ligjit, ndikimin e dënimit me burgim dhe masat alternative dhe ndikimin e

~ 183 ~

programeve të veçanta për nivelin e recidivizmit. Ndërsa vetëm kohët e fundit në

literaturën kryesisht perëndimore kanë filluar të kryhen kërkime shkencore dhe

studime që përqendrohen në politikat gjinore në sistemin e drejtësisë penale, si dhe në

dallimet që ekzistojnë mes grave dhe burrave në konflikt me ligjin dhe, për rrjedhojë,

edhe të nevojave të ndryshme të riintegrimit social të tyre. Në vendin tonë hulumtime

shkencore të këtij lloji fatkeqësisht mungojnë, ndaj merr rëndësi nxitja e hulumtimeve

në fushën e drejtësisë penale, parë nga këndvështrimi gjinor.

Rregullat e Bangkokut, ashtu si Rregullat e Tokios dhe ato të Pekinit përfshijnë një

seksion të veçantë për kërkimin shkencor, planifikimin, formulimin e politikave dhe

vlerësimin, duke pranuar se efektiviteti i politikave dhe programeve të zhvilluara për

riintegrimin dhe trajtimit social të të dënuarve varet nga vlerësimi i realitetit në terren

në secilin vend dhe nga vlerësimi i ndikimit të ndërhyrjeve dhe qasjeve të ndryshme.

Më konkretisht, rregullat 67-68 të Rregullave të Bangkokut i japin rëndësi të madhe

nevojës për kërkime në një sërë çështjesh të rëndësishme që lidhen me përballjen e

grave me sistemin e drejtësisë penale. Qëllimi i këtyre rregullave është garantimi që

strategjitë dhe politikat t’u përgjigjen në nivel të përshtatshëm problemeve që

ekzistojnë në këtë drejtim dhe, për rrjedhojë, të ndihmojnë në riintegrimin social të

grave, bazuar në fakte dhe në një kuptim më të mirë të arsyeve, shpesh shumë

komplekse, që çojnë gratë drejt kryerjes së një vepre penale. Një qëllim tjetër i këtyre

rregullave është të rritin ndjesinë dhe ndërgjegjësimin e politikëbërësve ndaj nevojave

të veçanta të grave në konflikt me ligjin dhe, për rrjedhojë, edhe rritjen e efektivitetit

të politikave të ndërmarra. Rregullat, gjithashtu, tërheqin vëmendjen për nevojën për

të ndërmarrë kërkime të tilla për gjendjen e fëmijëve, nënat e të cilëve janë të dënuara,

e cila është një fushë edhe më pak e hulumtuar e, për rrjedhojë, ka nevojë për më

shumë vëmendje.

Rregulla 69 e Rregullave të Bangkokut është e bazuar në të kuptuarit se vlerësimi i

herëpashershëm i efektivitetit të ndërhyrjeve, programeve dhe qasjeve është gjithashtu

thelbësor për zhvillimin, përshtatjen dhe përmirësimin e politikave dhe programeve

rehabilituese dhe riintegruese për gratë në konflikt me ligjin. Kjo është një fushë e

shpërfillur në lidhje me të gjithë të dënuarit, por veçanërisht në lidhje me gratë dhe,

edhe më konkretisht, në lidhje me fëmijët e nënave të dënuara.

Ndërsa rregulla 70 e Rregullave të Bangkokut paraqet një reflektim të vetëdijes në

rritje të rolit kyç që luajnë mediat dhe opinioni publik në formulimin e politikave në

fushën e drejtësisë penale. Sa më i lartë të jetë niveli i mosnjohjes së krimit dhe i

mbajtjes në kontroll të tij, aq më e lartë është frika e krimit dhe, për rrjedhojë, rriten

kërkesat e shoqërisë për dënime të ashpra.

Trajnimi i punonjësve të drejtësisë penale dhe rritja e ndërgjegjësimit dhe e

ndjeshmërisë së tyre janë, gjithashtu, një kërkesë thelbësore për zbatimin e

standardeve ndërkombëtare dhe të kërkesave të legjislacionit vendës, veçanërisht kur

ato lidhen me politikat e dënimeve dhe të alternativave të dënimit me burgim.

Duke pasur parasysh rëndësinë e punës kërkimore në këtë fushë, e ndjekur nga

planifikimi i politikave të përshtatshme, vlerësimi periodik i efektivitetit të tyre,

trajnimi i punonjësve të organeve të drejtësisë penale dhe rritja e ndërgjegjësimit të

~ 184 ~

mediave dhe opinionit publik në vendin tonë për çështjet që lidhen me gratë në

konflikt me ligjin, mbetet të shqyrtohet situata aktuale dhe të merren masa të

përshtatshme në këto drejtime.

6.5 Përmbledhje e sugjerimeve më të rëndësishme për një politikë

penale të ndjeshme ndaj veçorive specifike të grave që shkelin ligjin

Punimi sjell në vëmendje të dhëna që vijnë nga vendi ynë, Europa dhe bota, të cilat

tregojnë për numrin në rritje të grave të dënuara. Analiza e profilit shoqëror, arsimor,

kulturor dhe penal të grave që shkelin ligjin tregon qartë se shumica e tyre vijnë nga ai

grup shoqëror individësh, të cilët kanë përjetuar një shkallë të caktuar të përjashtimit

social përpara se të vendoseshin në institucionet e mbyllura penale. Argumentet e

sjella në punim tregojnë qartë se paraburgosja/burgosja e grave e thellon përjashtimin

e tyre social dhe përjashton ato gra që nuk kanë përjetuar përjashtim social përpara

burgosjes. Për më tepër, gjatë punimit u analizua edhe fakti se burgosja e grave e bën

shumë të vështirë mbajtjen e lidhjeve të forta me fëmijët, familjen, rikthimin e tyre në

jetën normale pas lirimit dhe rifitimin e të njëjtit status social pas lirimit nga burgu.

Fakti që një përqindje e konsiderueshme e grave të dënuara me burgim në vendin tonë

qëndrojnë nga 10-25 vjet në burg, është një fenomen tejet shqetësues dhe e

vështirëson ri-kthimin e suksesshëm të këtyre grave në shoqëri pas lirimit.

Në pjesën më të madhe gratë që shkelin ligjin, nuk kryejnë vepra penale të dhunshme

dhe, për rrjedhojë, nuk përbëjnë rrezik për shoqërinë. Punimi nxjerr në pah se veprat

penale që kryhen shpesh nga gratë, janë ato që njihen ndryshe si veprat penale të

varfërisë, si: mashtrimet, falsifikimet, veprat penale kundër moralit dhe dinjitetit etj..

Edhe në rastet e veprave penale të vrasjes, në një numër të konsiderueshëm të tyre,

gratë i kanë kryer në kushtet e një dhune sistematike në familje, në kërcënim të jetës

së tyre dhe/ose të fëmijëve të tyre të ushtruar kryesisht nga bashkëshortët.

Shpeshherë politikat ndëshkuese penale të shoqëruara me statusin e dobët ekonomik

të grave që e ka bërë të pamundur garantimin e shërbimeve cilësore ligjore gjatë

procedimit penal, kanë çuar në rritjen e numrit të grave të mbajtura në institucionet e

paraburgimit në pritje të vendimit të formës së prerë të gjykatës. Nga të dhënat e

përftuara për qëllim të këtij punimi u evidentua fakti se mesatarja e qëndrimit të grave

në paraburgim është shumë e gjatë dhe, pa dyshim, efektet e këtyre qëndrimeve të

gjata janë negative te kjo kategori. Për më tepër, ky fakt është një tregues për

shpejtësinë dhe efektivitetin në dhënien e drejtësisë nga organet kompetente kur të

pandehurat janë gra.

Ndërkohë që vetë burgimi është masë ndëshkuese, programet dhe shërbimet e ofruara

në burg marrin rëndësi të madhe për të mundësuar ndërhyrje efektive në jetët e grave

në këndvështrimin afatshkurtër, por sidomos atë afatgjatë të rikthimit të tyre sa më të

suksesshëm në shoqëri. Bazuar në analizën e sjellë në punim del qartë që ka nevojë

për përmirësim të mëtejshëm të këtyre programeve dhe shërbimeve ndaj grave në

burg në mënyrë që ato t’u përgjigjen më mirë nevojave specifike të tyre.

Duke pasur parasysh problematikën e paraqitur më lart, del e nevojshme të rishikohen

politikat dhe praktikat që ndiqen për gratë që shkelin ligjin në vendin tonë me qëllim

~ 185 ~

parandalimin e përshkallëzimit të tendencave të politikave penale më shumë

ndëshkuese sesa ato rehabilituese dhe reduksioniste363

.

Politika penale reduksioniste bazohet te skepticizmi që kanë politikëbërësit dhe

zbatuesit e ligjit tek efektet e mundshme pozitive të burgimit te të dënuarit dhe te

bindja që mbipopullimi në burgje duhet të mbahet në kontroll dhe se nuk duhet shkuar

drejt një politike të ngritjes së më shumë burgjeve për të rritur kapacitetin e

përgjithshëm të tyre. Përkundrazi, studiuesit e fushës sugjerojnë përdorimin e

“strategjive të derës së përparme” ose të “strategjive të derës së pasme” ose të

kombinimit të të dyjave364

.

Strategjitë e derës së përparme përpiqen të kufizojnë prurjen në burgje nëpërmjet

dekriminalizimit të veprave të caktuara penale, kufizimin e përdorimit dhe të gjatësisë

së qëndrimit në institucionet e paraburgimit, kufizimin e përdorimit të dënimeve me

burgim, si edhe zbatimit efektiv të masave dhe dënimeve alternative. Baza e këtyre

strategjive është përdorimi si masë e fundit e arrestit me burg dhe e dënimeve me

burgim. Ndërsa, strategjitë e derës së pasme kanë si qëllim që periudhat e dënimit të

jenë sa më të shkurtra që të jetë e mundur duke inkurajuar përdorimin më të shpeshtë

dhe të gjerë të lirimeve para kohe të të dënuarve365

.

Të dyja llojet e strategjive të politikës penale reduksioniste kanë gjetur mbështetjen e

plotë të një numri të konsiderueshëm të rekomandimeve të Këshillit të Europës366

, të

rekomandimeve të Komitetit për Parandalimin e Torturës367

dhe në një numër të

konsiderueshëm të çështjeve të trajtuara nga Gjykata Europiane e të Drejtave të

Njeriut për gjatësinë e dënimeve dhe mundësitë e lirimit para kohe dhe përdorimin e

masave dhe të dënimeve alternative në përputhje me nenit 5, 8-11 të KDENJ368

-së si

edhe nga një sërë konventash dhe rregullash të Kombeve të Bashkuara369

.

Të dyja llojet e strategjive për një politikë penale reduksioniste duhen mbajtur

parasysh kur administrohen çështjet e grave që shkelin ligjin nga gjithë aktorët

relevantë të drejtësisë penale.

Në paragrafët e mëposhtëm përmblidhen sugjerimet më kryesore të punimit, pa

pretenduar të jenë shteruese:

363

Rutherford, A.: Burgjet dhe procesi i drejtësisë: Sfida reduksioniste, Londër: Heinemann, 1984. 364

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e së drejtës dhe politikës evropiane të burgut, Nju-Jork:

Shtypi i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 87. 365

Po aty. 366

Rekomandimi nr. (99)22 Mbipopullimi në burgje dhe inflacioni i popullatës në burgje; rekomandimi

nr. (80)11 Paraburgimi në pritje të gjykimit; rekomandimi nr. (87)3 Rregullat europiane të burgjeve;

rekomandimi nr. (92)16 Rregullat europiane përmasat dhe sanksionet në komunitet; rekomandimi

nr. (92)17 Konsistenca në dënim; rekomandimi nr. (2003)22 Lirimet me kusht; rekomandimi

nr. (2003)23 Menaxhimi nga administratat e burgjeve të dënimeve me burgim të përjetshëm dhe të

dënuarit e tjerë me dënime afatgjata; rekomandimi nr. (2006)13 Përdorimi i paraburgimit, kushte në të

cilat realizohet dhe garancitë kundër abuzimit; rekomandimi nr. (2006)2 Rregullat europiane të

burgjeve. 367

Raporti i 11 i përgjithshëm i KPT-së [KPT/inf(2001)16]. 368

Van Zyl Smit, D. dhe Snacken, S.: Parimet e ligjit dhe politikës së burgut europian, Nju-Jork: Shtypi

i Universitetit të Oksfordit, 2009, f. 91-99. 369

Për më shumë detaje luteni lexoni kreun e dytë të këtij punimi.

~ 186 ~

Hartimi i legjislacionit të ndjeshëm nga pikëpamja gjinore

Përmirësimi i legjislacionit kombëtar për të reflektuar një qasje të ndjeshme

ndaj problemeve gjinore ka qenë fokus i reformave të këtyre 22 viteve të

fundit. Ndryshimet e fundit të Kodit penal gjatë vitit 2012, siç është sjellë

edhe në kreun tre të këtij punimi, janë hapa pozitivë me qëllim mbrojtjen

kryesisht të grave dhe fëmijëve të cilët janë viktimë e dhunës në familje.

Gjithsesi, mbeten për t’u bërë përmirësime të mëtejshme për dekriminalizimin

e ushtrimit të prostitucionit, përmirësimin e mëtejshëm të dispozitave për

lirimin me kusht etj.

Rregulloret e brendshme në institucionet ku mbahen gratë e dënuara duhet të

reformohen në përputhje me zhvillimet më të fundit me Rregullat e

Bangkokut, për të mos pasur një legjislacion të shkruar në gjuhë neutrale,

por, përkundrazi, një legjislacion që të reflektojë qasjen dhe ndjeshmërinë

gjinore. Më shumë dispozita duhet të riformulohen në këto rregullore me

fokus përmirësimin e instrumenteve vlerësuese të nevojave specifike të grave

të dënuara, instrumenteve klasifikuese specifike për gratë si edhe trajtimin e

veçantë të tyre, sidomos të kategorive, si: gratë shtatzëna, nënat me fëmijë në

gji dhe ato që kanë fëmijë në burgje; gratë që kanë fëmijë të mitur jashtë

institucioneve të mbyllura penale; gratë e paraburgosura, vajzat e dënuara

dhe programet rehabilituese dhe riintegruese për to dhe sidomos ruajtja e

marrëdhënieve me familjen që në momentet e para të paraburgimit; gratë me

kombësi të huaj dhe gratë që u përkasin minoriteteve.

Ndjekja penale dhe procesi gjyqësor i grave që shkelin ligjin – të ndjeshme

nga pikëpamja gjinore

Burgosja e grave nuk duhet të përdoret si masë e parë, por e fundit dhe vetëm

në rastet e domosdoshme kur ato përbëjnë rrezikshmëri të madhe për

shoqërinë. Për më tej, duke i mbajtur gratë jashtë burgjeve, kur burgimi i tyre

nuk është masa e domosdoshme, fëmijët nuk përjetojnë efektet negative të

burgosjes së nënave të tyre, përfshirë këtu edhe institucionalizimin e tyre.

Profesionistët e administrimit të drejtësisë penale, si policia gjyqësore,

prokurorët, gjyqtarët, inkurajohen të bëjnë të mundur devijimin nga procesi i

ndjekjes penale të grave në konflikt me ligjin duke përdorur mjete të tjera

ligjore të tilla si ndërmjetësim mes të pandehurit dhe viktimës, urdhër për

shërbim në komunitet dhe masa të tjera të drejtësisë restauruese.

Inkurajohen gjyqtarët të zbatojnë sa më shumë alternativat e dënimit me

burgim, të parashikuara në Kodin penal, ndaj grave të cilat nuk përbëjnë

rrezikshmëri për shoqërinë dhe që kanë përgjegjësi prindërore ose familjare

etj. Meqenëse një pjesë e mirë e grave në konflikt me ligjin vuajnë nga

trauma të dhunës sistematike në familje dhe ose nga çrregullime mendore të

ndryshme, inkurajohet drejtimi i grave te programet e përshtatshme të

trajtimit të cilat do të adresonin nevojat e tyre specifike. Kjo do të ishte më

efektive sesa vendosja e tyre në mjediset e institucioneve të mbyllura penale.

Inkurajohet sistemi gjyqësor të analizojë dhe të marrë masa konkrete për të

rritur shpejtësinë dhe efektivitetin e dhënies së drejtësisë me të pandehurat

gra.

~ 187 ~

Autoriteteve përkatëse shtetërore (komisioni i ndihmës ligjore falas, këshilli

drejtues i dhomës së avokatëve etj.) u sugjerohet të marrin masa eficiente jo

vetëm për garantimin e shërbimit ligjor falas që në momentet e para të

ndalimit dhe të arrestimit, por edhe për garantimin e një shërbimi sa më

profesional ligjor për gratë në konflikt me ligjin.

Rregulla 61 e Rregullave të Bangkokut “Kur dënojnë gratë në konflikt me

ligjin, gjykatat duhet të kenë kompetencë të marrin parasysh rrethanat

lehtësuese, si: mungesa e një historie penale të mëparshme, relativisht vepër

penale jo e rëndë, natyra e sjelljes kriminale të gruas e parë kjo nga

këndvështrimi i përgjegjësive të kujdesit që kanë gratë dhe rrethanat e tyre të

veçanta”370

, merr rëndësi të veçantë pasi janë një numër i konsiderueshëm i

grave të dënuara të cilat kanë kryer vepra penale të dhunshme kundër

bashkëshortëve të tyre si pasojë e dhunës afatgjatë dhe sistematike të ushtruar

nga ata. Ashtu siç është dhe një numër në rritje i grave që detyrohen ose

marrin përsipër të jenë bashkëpunëtore në një numër të konsiderueshëm të

veprave penale të dhunshme ose vepra të lidhura me substancat narkotike,

ose vepra penale të kryera për shkak të varfërisë së tyre dhe nevojës që ato

kanë për t’iu përgjigjur fëmijëve që ato kanë në kujdes.

Duke marrë parasysh rregullën e mësipërme, inkurajohen avokatët,

prokurorët dhe gjyqtarët të tregojnë më shumë ndjeshmëri ndaj rasteve të

grave të rrahura, të kanosura etj., duke pranuar legjitimitetin e sindromës së

gruas së rrahur për të kuptuar veprimet e saj vdekjeprurëse ndaj dhunuesve të

tyre. Për rrjedhojë, autoritetet inkurajohen të krijojnë mundësi të ofrimit të

dëshmive, bazuar mbi ekspertizën e specializuar të dhunës në familje, si edhe

të përdorin, sipas rastit, hapësirat ligjore që ofron Kodi penal për përdorimin

e rrethanave lehtësuese, faktin që këto gra kanë qenë për një kohë të gjatë

viktima të dhunës në familje, krahas edhe rrethanave të tjera lehtësuese që

mund të paraqesë çdo çështje penale me të pandehur gruan.

Në vijim të hapave pozitivë të hedhur në drejtim të reformimit të

legjislacionit penal nga këndvështrimi gjinor, sidomos me ndryshimet gjatë

vitit 2012 të Kodit penal, del e nevojshme të hartohen dhe të zbatohen

politika proaktive të arrestimeve dhe të ndjekjes penale të dhunuesve të grave

dhe fëmijëve, në kuadër të dhunës në familje.

Strategjitë dhe politikat e ndjeshme nga këndvështrimi gjinor në sistemin

e burgjeve dhe bashkëpunimi ndërinstitucional

Ofrimi i programeve rehabilituese dhe ato që ndihmojnë riintegrimin e

personave të dënuar me heqje lirie mbetet pjesë e misionit të sistemit të

burgjeve dhe një vëmendje e veçantë duhet t’u kushtohet grupeve specifike

në burgje, si gratë dhe fëmijët e paraburgosur dhe ata të dënuar. Këto

programe duhet të përfshijnë aktivitete terapeutike, mjekësore, psiko-sociale

dhe mbështetje të vazhdueshme për gratë që kanë përjetuar dhunë në familje,

për ato që vuajnë nga probleme të ndryshme të shëndetit mendor, mbështetje

konkrete në periudhën për përgatitje për lirim etj.

370

Në përputhje të plotë me rregullën 3.3 dhe 7.1 të Rregullave të Tokios.

~ 188 ~

Mbajtja dhe forcimi i lidhjes së grave me fëmijët e tyre jashtë burgut janë

nga drejtimet që marrin vëmendje dhe prioritet në programet e trajtimit dhe

mbështetjes që duhet t’u jepen grave nga institucionet penale dhe

institucionet e tjera që kujdesen për rritjen dhe mbarëvajtjen e fëmijëve të

tyre. Bashkëpunim ndërinstitucional mes gjithë aktorëve të përfshirë është

thelbësor për t’ia arritur këtij qëllimi.

Autoritetet e burgjeve inkurajohen të përllogaritin burime të mjaftueshme

financiare për institucionet penale që kanë në kujdesin e tyre gratë në mënyrë

që të mundësohet zbatimi i programeve të larmishme rehabilituese dhe atyre

riintegruese për to.

Reformimi institucional i regjimeve të burgjeve duke garantuar hapjen e

burgjeve me regjime gjysmë të hapura dhe të hapura, mbetet me shumë

rëndësi për rehabilitimin dhe ndihmën konkrete që u jepet grave për t’u

rikthyer suksesshëm në shoqëri pas lirimit. Këto regjime u japin mundësi

shumë të mëdha grave të rivendosin lidhjet me fëmijët e tyre dhe mundësojnë

pjesëmarrjen aktive të tyre në jetën e fëmijëve; gratë, duke u rikthyer herë

pas here në shoqërinë e lirë, kanë mundësi të punojnë për zgjidhjen dhe/ose

të zgjidhin shumë nga problemet e tyre, si strehimi, punësimi dhe arsimimi i

tyre profesional pasi të kthehen në shoqëri.

Kohët e fundit po flitet për reformimin e mëtejshëm të sistemit të burgjeve

duke synuar privatizimin e këtyre institucioneve publike. Duke marrë

parasysh se sistemi i burgjeve shqiptare ende nuk është i konsoliduar mbi

bazat e një menaxhimi efektiv dhe në përputhje me standardet dhe normat e

të drejtave të njeriut, nevojitet një shqyrtim i plotë i çështjes së privatizimit të

burgjeve shqiptare, qofshin këto edhe të sigurisë së ulët. Analiza dhe

diskutimi i thellë mes specialistëve duhet të shqyrtojë: aspektet që kanë

ndikim të drejtpërdrejtë te mirëqenia e personave të dënuar me heqje lirie,

sidomos te grupet e cenueshme, siç janë gratë, të miturit etj.; ndikimin te

personeli; kostot reale përkundrejt efektivitetit të këtyre shërbimeve, jo

vetëm parë nga këndvështrimi financiar, por edhe nga këndvështrimi i të

drejtave të njeriut; ndikimin që kanë këto institucione në uljen e përsëritjes së

krimit si edhe ndikimin që kanë në shoqërinë e gjerë.

Një nga aspektet që duhet të marrë vëmendje të posaçme në politikat e

ndjeshme gjinore ndaj grave në sistemin e burgjeve, është përgatitja e grave

për lirim që në momentin e parë kur ato vendosen në një institucion të

mbyllur penal, bazuar mbi një plan individual nevojash. Në këtë kuadër

duhet të vendoset një praktikë konkrete bashkëpunimi mes DPB-së,

institucioneve penale ku mbahen gratë, Shërbimit të Provës, zyrave vendore

të punësimit, zyrave pranë komunave dhe bashkive përkatëse që ofrojnë

shërbime sociale për kategoritë në nevojë, OJF-ve të specializuara në

shërbime punësimi, trajnim profesional, kujdesi ndaj gruas dhe për akses në

strehim për gratë pas lirimit.

Për të pasur strategji dhe politika në përputhje me nevojat specifike të grave

në sistemin e burgjeve me qëllim institucionalizimin dhe bashkëpunimin

ndërinstitucional me gjithë aktorët relevantë, sugjeroj që në Drejtorinë e

Përgjithshme të Burgjeve të ngrihet një grup pune me fokus gratë në burgje,

të përbërë nga drejtuesit e institucioneve që kanë në kujdesin e tyre gratë e

dënuara dhe specialistë të fushave të ndryshme. Ky grup pune do të

~ 189 ~

mundësojë hartimin e politikave dhe strategjive të ndjeshme gjinore si edhe

ndërtimin e sinergjive të nismave dhe kontributit të dhënë nga shumë aktorë

të përfshirë në këtë fushë.

Rritja e ndjeshmërisë gjinore të aktorëve të ndryshëm të drejtësisë penale dhe

sociale si edhe ndërgjegjësimi i gjithë opinionit publik

Për t’i ardhur në ndihmë numrit gjithnjë në rritje të grave që e gjejnë veten

viktima të dhunës në familje dhe, në shumë raste, edhe në konflikt me

ligjin, del në pah nevoja e trajnimeve dhe e edukimit vazhdues të të gjithë

personelit mjekësor për të parandaluar, për të diagnostikuar dhe për të

trajtuar rastet e dhunës në familje dhe mbledhjen e provave mjekësore që

kanë vlerë ligjore në një proces gjyqësor për gratë e dhunuara që vrasin

dhunuesit e tyre. Kjo temë duhet të jetë pjesë e programit të detyrueshëm të

institucioneve arsimore ku diplomohen mjekët dhe infermierët e ardhshëm.

Avokatët, prokurorët dhe gjyqtarët kanë nevojë të trajnohen edhe më tej për

të rritur ndjeshmërinë gjinore në rastet kur e pandehura e çështjes është

grua, për të zbatuar dispozitat ligjore dhe masat e nevojshme drejt një

politike penale rehabilituese dhe reduksioniste në përputhje me specifikat e

çështjes dhe profilin e nevojat e grave që shkelin ligjin.

Me qëllim parandalimin e përshkallëzimit të rasteve të dhunës në familje

dhe të rasteve të vrasjeve të bashkëshortëve të grave të dhunuara,

mekanizmat referues të ngritur në kuadër të dhunës në familje duhet të kenë

rol proaktiv në shpërndarjen e informacionit dhe ofrimin e shërbimeve të

ndryshme për gratë e dhunuara dhe fëmijët e tyre. Gratë kanë nevojë të

kenë më shumë informacion për burime alternative, ndaj dhe mbetet

përparësi rritja e ndërgjegjësimit të tyre. Shërbimet e mekanizmave referues

duhet të garantojnë sigurinë fizike, ndihmë ligjore, psikologjike dhe

alternativa për të rifilluar një jetë të re larg dhunuesit, si aftësimi

profesional, gjetja e një punësimi dhe një banese ku mund të jetojë nëna dhe

fëmijët e dhunuar.

Trajnimi vazhdues i personelit në institucionet e mbyllura penale që

punojnë drejtpërdrejt me gratë e paraburgosura/të dënuara mbetet tejet i

rëndësishëm në përftimin dhe konsolidimin e aftësive me qëllim

menaxhimin efektiv të grave duke i përshtatur programet e trajtimit sipas

specifikave të grave në kujdesin e tyre. Inkurajohet, gjithashtu, shtimi i

numrit të personelit femër në institucionet ku mbahen gratë.

Puna kërkimore dhe vlerësimet periodike të llojeve të strategjive të

ndjekura në kuadër të një politike penale të ndjeshme ndaj probleme gjinore

të grave në konflikt me ligjin mbetet një nga fushat e investimit të energjive

të aktorëve përgjegjës për hartimin e politikave penale në vendin tonë.

Autoritetet e administrimit të drejtësisë penale duhet të kuptojnë rolin kyç

që luajnë mediat dhe opinioni i gjerë publik në formulimin e politikave në

fushën e drejtësisë penale, ndaj duhet t’i kushtohet më shumë vëmendje

ndarjes së informacionit dhe rritjes së ndërgjegjësimit të medias dhe publikut

të gjerë për kriminalitetin, ruajtjen e sigurisë publike dhe politikat penale

rehabilituese dhe reduksioniste. Sa më i lartë të jetë niveli i mosnjohjes së

krimit dhe i mbajtjes në kontroll të tij, aq më e lartë është frika e krimit dhe,

për rrjedhojë, rriten kërkesat e shoqërisë për dënime të ashpra.

~ 190 ~

6.6 Mendime përmbyllëse

Në përfundim, doja të theksoja se ato çka kanë ndarë me mua gratë e paraburgosura

dhe ato të dënuara për qëllim të këtij studimi, tregojnë qartë për një drejtësi penale

të ashpër dhe fatkeqësisht ende të pandjeshme ndaj situatave të veçanta të grave në

konflikt me ligjin në vendin tonë.

Një tjetër tregues i inefektivitetit të institucioneve sociale për t’i dhënë fund dhunës

në familje ndaj grave janë historitë e grave, viktimë e dhunës në familje, që kanë

vrarë dhunuesit e tyre dhe sot janë duke kryer dënimin në sistemin e burgjeve

shqiptare.

Të gjithë ne duhet të mësojmë nga përvojat e tyre me qëllim që të shpëtojmë më

shumë jetë, të ulim nivelin e dhunës në familje dhe frikën që shpërndan kjo

dukurinë gjithë shoqërinë shqiptare.

Gratë në konflikt me ligjin, historitë e të cilave janë marrë në shqyrtim në këtë

studim, ngrenë shqetësimin e tyre real se institucionet e drejtësisë sociale dhe asaj

penale duhet të gjejnë rrugët e efektshme për politika gjinore dhe ndjeshmëri më të

lartë ndaj kësaj kategorie të shoqërisë.

~ 191 ~

Bibliografia

Agjencia e Institucioneve të Korrektimit, Holandë, (2010) Të dhëna zyrtare për projektin

“Balancing the Future, a New Challenge”. Tërhequr më 15 mars 2011 nga

www.toekomstinbalans.nl; dhe www.transitions-in-prison.net

Anastasi, A., (2001). Kanuni i Zhurisë. Studime juridike, 1, fq. 73-81.

Anastasi, A., etj., (2012). Barazia gjinore dhe mos-diskriminimi. Tiranë: Botimet Pegi. Fq. 121,

124, 141, 154-155.

Ardener, S., (1978). Përkufizimi i grave. Londër.

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fondi 347. Dosja 23, viti 1914.

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fondi 317. Dosja 11, viti 1917.

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fondi 152, dosja 928, dosje 379, viti 1921.

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fondi 152, dosja 923, viti 1923.

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi 152, dosje 837, dosje 838, viti 1927.

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi. 379, dosje 8, viti 1929.

Arkivi Qendror i Shqipërisë, Fletore Zyrtare nr. 57 datë 27 shtator 1933.

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi. 152, dosje 29, viti 1939.

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi. 155, dosje 1453, viti 1941.

Arkivi Qendror i Shqipërisë Fondi. 155, dosje 1242, viti 1942.

Arkivi Qendror i Shtetit Fondi. 492, dosje 21, viti 1953.

Arkivi Qendror i Shtetit Fondi. 492, Prokuroria e Përgjithshme, dosje 96, viti 1974.

Arkivi i Ministrisë së Brendshme, Fondi Dega e kampeve dhe burgjeve, dosja 47, viti 1956.

Atabay, T., (2012). Udhëzuesin e Rregullave të Kombeve të Bashkuara për gratë e dënuara dhe

masat jo me burgim për gratë e dënuara, Rregullat e Bangkokut. Botim i Reformës penale

ndërkombëtare (Penal Reform International, PRI). Fq. 5. Tërhequr nga më 15 gusht 2012

http://www.penalreform.org/publications/bangkok-rules-guidance-document-and-index-

compliance

Austin, J., & Coventry, G., (2001). Çështje që lindin nga burgjet e privatizuara. Nju Jork:

Departamenti i shtetit të SH. B. A.-së. Botim i Byrosë së mbështetjes së drejtësisë. Tërhequr më 15 prill 2011 nga https://www.ncjrs.gov

~ 192 ~

Avokatit të Popullit, (2010). Raporti i vjetor, 2010, 2011. Tiranë. Fq. 143, 151, 153. Tërhequr më

15 prill 2011 nga http://www.avokatipopullit.gov.al/

Bastic, M., & Townhead L., (2008). Gratë në burgje- një komentar i rregullave standard minimum të Kombeve të Bashkuara për trajtimin e të dënuarve. Gjenevë: Zyra e Kombeve të

Bashkuara Quaker. Fq. 3-4. Tërhequr më 15 prill 2011 nga

http://www.quno.org/geneva/pdf/humanrights/women-in-prison/WiP-CommentarySMRs200806-

English.pdf

Belknap, J., (2007). Gruaja e padukshme: gjinia, krimi dhe drejtësia. (Botim i tretë). Kaliforni.

Benda, B. B., (2005). Ndryshimet gjinore në teorinë e recidivizmit: një analizë e mbijetesës.

Revistë ndërkombëtare e Terapisë së të dënuarve dhe kriminologjia krahasuese, 49, fq. 325-342.

Bloom, B., & Owen B., & Covington, S., (2003). Strategjitë e ndjeshme gjinore: kërkime, praktika dhe drejtim, parimet për gratë e privuara nga liria. Uashington, D. C.: Departamenti i Drejtësisë,

Instituti Kombëtar i Korrektimeve.

Bloom, B., & Owen, B., & Convington, S., (2004). Gratë e dënuara dhe efektet gjinore të

politikave publike. Rishikim i punës kërkimore të politikave, 21, fq. 31-48.

Bloom, B., & Owen, B., & Convington, S., & Raeder, M., (2002). Strategjitë e ndjeshme ndaj

gjinisë: Punë kërkimore dhe parimet drejtuese për gratë e dënuara. Fq. 28-30.

Boers, K., (2003). Krimi, frika e krimit dhe mënyrat e kontrollimit të krimit në dritën e anketimeve të viktimave dhe studimeve të tjera empirike. Artikull i prezantuar në Konferencën e 22-të

shkencore të Këshillit të Evropës, Strasburg, 24-26 Nëntor 2003. Fq. 20

Bradely, T., (2001). Përjashtimi social. Fjalori i kriminologjisë, Sage. Londër: Shtypi Sage.

Fq. 275-276.

Browne, A., (1987). Kur gratë e rrahura vrasin. Nju Jork dhe Londër.

Byroja e statistikave të drejtësisë, (1999). Raport i veçantë “Gratë e dënuara”. Uashington, D.C.

Covington, S., (1998). Teoria e marrëdhënieve e zhvillimit psikologjik të grave. Implikimet në sistemin e drejtësisë penale. Në Zaplin, R.T., (Red.): Gratë e dënuara: Perspektivat kritike dhe

ndërhyrjet efektive. Fq. 113-128.

Coyle, A., (2002). Drejtimi i burgjeve në kohë ndryshimesh. Londër: Qendra ndërkombëtare e

studimeve në burgje.

Departamenti i Komisionit të Korrektimeve për çështjet e grave dhe zyra e politikave për to,

(2008). Thyerja e rrethit, rindërtimi i jetëve – analiza gjinore e programeve dhe shërbimeve për gratë e privuara nga liria në Qarkun e Santa Klarës. Santa Klara: Departamenti i Komisionit të

Korrektimeve për çështjet e grave dhe zyra e politikave për to, fq. 24.

Dowd, M., (1991). Shpërndarja e miteve për “Mbrojtjen e gruas së rrahur”: Drejt një kuptimi të ri.

Revista e së drejtës urbane Fordham, 19(3), artikulli 2, fq. 574, 576, 577, 579, 580.

Downs, D., (1996). Më shumë sesa viktima: Gratë e rrahura, sindroma e shoqërisë dhe e ligjit. SH.B.A.

Drejtoria e Përgjithshme të Burgjeve., (Shtator 2011). Të dhënat zyrtare mbi popullatën në burgje

dhe gratë. Tërhequr më 12 dhjetor 2011 nga

http://www.dpbsh.gov.al/?fq=brenda&m=shfaqart&aid=272

~ 193 ~

Elezi, I., (1998). Zhvillimi historik i legjislacionit penal në Shqipëri. Tiranë: Albin.

Elezi, I., (2009). Vështrim i shkurtër historik i drejtësisë penale në Shqipëri dhe sfidat para saj.

Revistë juridike shkencore, Justiniani I, 1, Fq. 8, 10, 15.

Elezi, I., & Hysi, V., (2001). Politika penale. Tiranë. Fq. 81.

Elezi, I., & Hysi, V., (2006). Politika kriminale. Tiranë: Botimet Pegi. Fq. 190.

Ewing, Ch. P., (1987). Gratë e rrahura që vrasin: Vet-mbrojte psikologjike si justifikim ligjor.

Leksington.

Fischer, J. B., (1999). Shqipëria gjatë Luftës, 1939-1945. Tiranë: Shtëpia botuese Çabej.

Fq. 70-71, 73.

Fondacioni i Shoqërisë së Hapur për Shqipërinë, (2008). Raporti i monitorimit të Shqipërisë në

procesin e Stabilizim Asociimit. Tiranë: Fondacioni i Shoqërisë së Hapur për Shqipërinë, Soros, fq.

66.

Fondacioni i Shoqërisë së hapur për Shqipërinë, (2011). Raporti i monitorimit qytetar 2011–Plani i veprimit në adresimin e 12 prioriteteve të opinionit të KE-së për Shqipërinë. Tiranë: Fondacioni

shoqëria e hapur për Shqipërinë. Fq. 133.

Gilligan, C., (1982). Me një zë tjetër: teoria psikologjike dhe zhvillimi i grave. Cambridge.

Gönczöl, K., (2002). Politikat penale si pjesë e politikës. (Hungarisht). Jogtudományi Közlöny, 5,

Fq. 98-120.

Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut.(pa datë). Mbi gruan që ka qenë subjekt dhune në

familje. Tërhequr më 12 dhjetor 2012 nga http://www.echr.coe.int.

Holtfreter, K., & Reisig, M. D., & Morash, M., (2004). Varfëria, kapitali shtetëror dhe recidivizmi

tek gratë e dënuara. Kriminologjia & Politikat publike, 3, Fq. 185-208.

Hondagneu – Sotelo, P., (1996). Gratë imigrante dhe puna e paguar shtëpiake: Kërkim, Teori dhe

aktivizëm. Gjetur tek Heidi, G., (ed). Feminizmi dhe ndryshimi social: Ndërthurja mes teorisë dhe praktikës. SH. B. A.: Universiteti i Ilinois, Çikago,

Hysi, V., (2005). Kriminologjia. Tiranë: Botim i KRISTALINA-KH. Fq. 205.

Instituti i Statistikave, (2009). Shqipëri, Dhuna në familje në Shqipëri: Vrojtim kombëtar me bazë popullatën. Tiranë

Instituti Evropian i Tiranës, (2011). Mbrojtja e të drejtave të njeriut në Shqipëri: Raport monitorimi 2011 për kujdesin ndaj shëndetit mendor në sistemin e burgjeve. Fq. 40, 124.

Jung, H., (2003). Organizatat qeveritare dhe ndikimi tek perceptimi i publikut të gjerë për krimin

dhe kontrollimin e tij. Artikull i prezantuar në Konferencën e 22-të shkencore të Këshillit të

Evropës, Strasburg, 24-26 Nëntor 2003.

Kanuni i Zhurisë. (1914, 13 – 15 Shkurt). Përlindja e shqipnies, 1.

Kaplan, A. G., (1984). Vetja në marrëdhënie: Implikimet për depresionin e grave. Wellesley.

Kassebaum, P. A., (1999). Trajtimi zëvendësues i substancave për gratë e privuara nga liria – Udhëzues drejt praktikave premtuese. Departamenti i SH.B.A. për shëndetin dhe shërbimet

njerëzore.

~ 194 ~

Kerezsi, K., (2004). Siguria njerëzore në Evropën Jug-lindore. Budapest: Fakulteti i Drejtësisë,

Universiteti ELTE. Fq. 101-120.

Kesteven, S., (2002). Gratë që sfidojnë: gratë e privuara nga liria dhe çështjet e problemeve mendore. Nacro. Fq. 1. Tërhequr më 15 prill 2011 nga

https://www.nacro.org.uk/data/files/women-who-challenge-02-949.pdf

Këshilli i Evropës, (1980). Rekomandimi nr. (80)11 mbi Paraburgimi në pritje të gjykimit.

Tërhequr më 12 prill 2011nga http://eurlex.europa

Këshilli i Evropës, (1992). Rekomandimi nr. (92)16 për Rregullat evropiane lidhur me masat dhe

sanksionet në komunitet. Tërhequr më 21 mars 2011 nga https://wcd.coe.int/

Këshilli i Evropës, (1992). Rekomandimi nr. (92)17 mbi Konsistenca në dënim. Tërhequr 21 mars

2011 nga http://eurlex.europa.eu/

Këshilli i Evropës, (1999). Rekomandimi nr. (99)22 mbi Mbipopullimi në burgje dhe inflacioni i

popullatës në burgje. Tërhequr 21 mars 2011 nga http://wcd.coe.int/

Këshilli Evropian, (2001). Gjetjet e Presidencës. 14-15 dhjetor 2001, Laeken. Tërhequr më 15

prill 2011 nga http://ec.europa.eu/governance/impact/background/docs/laeken_concl_en.pdf

Këshilli i Evropës, (2003). Rekomandimi nr. (2003)22 mbi Lirimet me kusht. Tërhequr 21 mars

2011 nga http:// wcd.coe.int/

Këshilli i Evropës, (2003). Rekomandimi nr. (2003)23 mbi Menaxhimi nga administratat e

burgjeve të dënimeve me burgim të përjetshëm dhe të dënuarit e tjerë me dënime afat-gjata.

Tërhequr 21 mars 2011 nga http:// wcd.coe.int/

Këshilli i Evropës, (2004). Konventa evropiane për parandalimin e torturës dhe trajtimit ose ndëshkimit çnjerëzor dhe poshtërues. Tërhequr më 15 prill 2011 nga

http://conventions.coe.int/Treaty/

Këshilli i Evropës, (2004). Rekomandimi i Këshillit Evropian për Zbatimin e politikave të

punësimit nga vendet anëtare të BE-së (2004/741/EC). Tërhequr më 12 prill 2011 nga

http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:326:0047:0063:EN:PDF

Këshilli i Evropës, (2004). Rekomandimi nr. (87)3 mbi Rregullat evropiane të burgjeve. Tërhequr

më 12 prill 2011 nga http://eurlex.europa.eu/

Këshilli i Evropës, (2006). Rekomandimi (2006)2 mbi Rregullat Evropiane të Burgjeve, Komiteti i

Ministrave të Këshillit të Evropës. Tërhequr më 12 prill 2011 nga https://wcd.coe.int/

Këshilli i Evropës, (2006). Rekomandimi nr. (2006)13 mbi Përdorimi i paraburgimit, kushte në të cilat realizohet dhe garancitë kundër abuzimit. Tërhequr më 12 prill 2011 nga https://wcd.coe.int/

Këshilli Quaker për punët evropiane, (2007). Gratë në burgje- një rishikim i kushteve të vendeve

anëtare të Këshillit të Evropës. Fq. 8, 25-29. Tërhequr më 15 prill 2011 nga http://www.qcea.org/.

Këshilli Quaker për Punët Evropiane, (2011). Rehabilitimi social i ish-të dënuarve. Fq. 1.

Këshilli për administrimin e drejtësisë penale dhe mbrojtjen e të miturve, (2010). Trajtim i

përshtatshëm – parimet se si duhen trajtuar personat e privuar nga liria. Hagë: Këshilli për

administrimin e drejtësisë penale dhe mbrojtjen e të miturve, “Raad voor Strafrechtstoepassing en

Jeugdbescherming”. F. 2, 3, 5, 7, 9, 10,11. Tërhequr më 15 dhjetor 2011 nga http://www.rsj.nl/ .

~ 195 ~

Kodi penal i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. (1977). Tiranë: Shtëpisë botuese 8

nëntori.

Kodi i procedurës penale të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. (1977). Tiranë.

Komiteti i Parandalimit të Torturës, (2001). Raporti i 11 i Përgjithshëm i Komitetit të

Parandalimit të Torturës. [KPT/inf (2001)16]. Tërhequr më 27 janar 2011 nga

http://www.cpt.coe.int.

Komiteti Shqiptar i Helsinkit, (2006). Raporti i të drejtave të njeriut në Shqipëri. Tiranë: Komiteti

Shqiptar i Helsinkit. Tërhequr nga më 24 shtator 2011 http://www.ahc.org.al.

Komiteti Shqiptar i Helsinkit, (2010). Raport për gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale.

Tiranë: Komiteti Shqiptar i Helsinkit. fq. 37-38, 41-42, 44. Tërhequr nga http://www.ahc.org.al.

Komiteti Shqiptar i Helsinkit, (Dhjetor 2011). Raport mbi situatën e respektimit të të drejtave të

njeriut në institucionet e ekzekutimit të vendimeve penale. Tiranë: Komiteti Shqiptar i Helsinkit.

Fq. 6. Tërhequr më 12 Dhjetor 2012 http://www.ahc.org.al.

Komiteti Shqiptar i Helsinkit, (2013). Mbi gjendjen e të drejtave të njeriut në drejtoritë dhe komisariatet e policisë, në institucionet e paraburgimit dhe ekzekutimit të vendimeve penale, maj-

nëntor 2012. Tiranë: Komiteti Shqiptar i Helsinkit. Fq. 36-38. Tërhequr më 24 janar 2013 nga

http://www.ahc.org.al.

Komisioni Evropian, (2008). Raport progresi për Shqipërinë 2008. Bruksel: Komisioni Evropian.

Fq. 12. Tërhequr më 24 shtator 2011 nga http://ec.europa.eu/.

Komisioni Evropian, (2009). Raport progresi për Shqipërinë 2009. Bruksel: Komisioni Evropian.

Fq. 14. Tërhequr më 24 shtator 2011 nga http://ec.europa.eu/.

Komisioni Evropian, (2010). Opinioni i KE-së për kërkesën e Shqipërisë për anëtarësim në

Bashkimin Evropian. Tërhequr më 12 Dhjetor 2011 nga http://eeas.europa.eu/delegations/albania/

Komisioni Evropian, (2011). Raport progresi për Shqipërinë 2011. Bruksel: Komisioni Evropian.

Fq. 6, 15-16. Tërhequr më 24 nëntor 2011 nga http://ec.europa.eu/.

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. (1976). Tiranë.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. (1998).Tiranë.

Lafave, W.R., & Scott A.W., (1986). Mbrojtja e papërgjeshmërisë dhe juria. Revista E drejta penale, 4.5.

Lelkes, O., (2003). Të qenurit jashtë dhe të qenurit brenda. Szociológiai Szemle, 4. fq. 89-90.

Leskoviku, M., & Papavangjeli, E., (2011). Mbi vlerësimin e mekanizmit të kërkesë-ankesës në

institucionet e privimit të lirisë. Tiranë: Komitetit Shqiptar të Helsinkit. Fq. 43-44. Tërhequr më

30 qershor 2012 nga http://www.ahc.org.al/

Levay, M., (2007). Përjashtimi social: Një koncept në lulëzim në kriminologjinë bashkëkohore;

Përjashtimi social dhe krimi në Evropën Qendrore dhe Lindore. Gjendet tek Politikat penale,

reformat në drejtësi dhe përjashtimi social, 48, fq. 7. Helsinki: Institutit evropian i parandalimit

dhe kontrollit të krimit, HEUNI.

Liebling, A., & Price, D., (2001). Punonjësi i burgut. Revista e shërbimit të burgjeve. Lejhill.

Ligji për organizimin gjyqësor. Fletore zyrtare nr. 20, korrik 1951.

~ 196 ~

Ligji Nr. 7895, 21 Janar 1995, `Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë`, i ndryshuar. Tërhequr më

15 maj 2011 nga http://www.justice.gov.al/

Ligji Nr. 7905, 21 Mars 1995, `Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Shqipërisë`, i ndryshuar.

Tërhequr më 15 maj 2011 nga http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 8328, 16 Prill 1998, `Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe paraburgosurve`, i ndryshuar. Tërhequr më 15 maj 2011 nga http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 8331, 21 Prill 1998, `Për ekzekutimin e vendimeve penale` i ndryshuar. Tërhequr më

15 maj 2011 nga http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 8454, 02 Prill 1999, `Për Avokatin e Popullit`, i ndryshuar. Tërhequr më 15 maj 2011 nga

http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 8678, 14 Maj 2001, `Për organizimin dhe funksionimin e Ministrisë së Drejtës`

i ndryshuar. Tërhequr më 15 maj 2011 nga http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 10032, 11 Dhjetor 2008, `Për policinë e burgjeve`. Tërhequr më 15 maj 2011 nga

http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 10 295, 1 Korrik 2010, `Për faljen`. Tërhequr më 15 maj 2011 nga

http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 10039, 22 Dhjetor 2010, `Për ndihmën juridike`. Tërhequr më 15 maj 2011 nga

http://www.justice.gov.al/

Ligji nr. 9669, 18 dhjetor 2006, `Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare`.

Lombardo, L. X., (1989). Rojet e burgosur: Punonjësit e burgjeve gjatë punës. Nju Jork: Botimet

Elsevier.

McClellan, D. S., & Farabee, D., & Crouch, B. M., (1997). Viktimizimi i hershëm, përdorimi i

drogës dhe kriminaliteti: Një krahasim i të dënuarve burra e gra. Drejtësia Penale dhe sjellja 24,

fq 455-476.

Miklós, L., (2007). Përjashtimi social: një koncept në lulëzim i kriminologjisë bashkëkohore.

Përjashtimi social dhe krimi në Evropën Qendrore dhe Lindore. Finlandë: Instituti evropian i

parandalimit dhe kontrollit të krimit. Fq. 9, 12, 14.

Miller, J. B., (1976). Drejt një psikologjie të re të grave. Boston.

Ministria e Drejtësisë, Vjetari statistikor 2005, 2006, 2008, 2009, 2010. Tërhequr më 15 maj 2011

nga http://www.justice.gov.al

Ministria e Drejtësisë (Urdhër i ministrit të Drejtësisë) nr. 3052/1, datë 25.5.2005, Për rregullat e

sjelljes për punonjësit e sistemit të paraburgimit dhe të burgjeve. Tërhequr më 12 shkurt 2011 nga

http://www.dpbsh.gov.al/

Ministria e Drejtësisë (Urdhër i ministrit të Drejtësisë) nr. 5280, datë 7.6.2010, Rregullore e

brendshme e I.E.V.P. Jordan Misja, Tiranë. Tërhequr më 12 shkurt 2011 nga

http://www.dpbsh.gov.al/

Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta, (2008). Strategjia kombëtare e

barazisë gjinore dhe dhunës në familje (2007-2010). Tiranë: Botimet Pegi. fq. 18. Tërhequr më 12

Dhjetor 2012 nga http://www.osce.org/sq/albania/32828

~ 197 ~

Morash, M., & Bynum, T. S., & Koons, B., (1998). Gratë e privuara nga liria: Programimi,

nevojat dhe qasjet premtuese. Uashington D. C.: Departamenti i Drejtësisë, Instituti Kombëtar i

Korrektimeve. Fq. 1.

OKB., (1955). Tërësia e rregullave minimum Për trajtimin e të burgosurve. Tërhequr më 12

shkurt 2011 nga http://www2.ohchr.org/english/law/

OKB., (1990). Parimet bazë për trajtimin e të dënuarve. Tërhequr më 12 dhjetor 2011 nga

http://www2.ohchr.org/english/law/

OKB., (1988). Tërësia e parimeve Për mbrojtjen e të gjithë personave ndaj çdo forme ndalimi apo

burgimi. Tërhequr më 27 prill 2011 nga http://www2.ohchr.org/english/law/

OKB., (1990). Rregullat standard minimum të Kombeve të Bashkuara për masat jo-ruajtëse

(Rregullat e Tokios) e adoptuar nga Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme 45/110. Tërhequr më

28 prill 2011 nga http://www2.ohchr.org/english/law/tokyorules.htm

OKB., (2000). Rregullat e Stambollit. Bashkëlidhur Rezolutës 2000/43 të Komisionit për të

Drejtat e Njeriut. http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f2a48.html

OKB., (2001). Deklarata e Vjenës për krimin dhe drejtësinë: Përballja e sfidave të shekullit të XXI-të: e adoptuar nga Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme e 17 Janarit 2001. Tërhequr më 12

shkurt 2011 nga http://www.unodc.org/pdf/crime/a_res_55/res5559e.pdf.

OKB., (2002). ECOSOC Rezoluta 2000/14. Për Parimet bazë të përdorimit të programeve të

drejtësisë restauruese në çështjet penale: Tërhequr më 12 dhjetor 2011 nga http://www.unicef.org/

OKB., (2002). Plani i veprimit për zbatimin e Deklaratës së Vjenës për krimin dhe drejtësinë:

Përballja e sfidave të shekullit të XXI-të. Tërhequr më 17 mars 2012 nga http://www.unodc.org/

OKB., (2003). Të drejtat e njeriut në administrimin e drejtësisë . Tërhequr më 12 prill 2011 nga

http://www2.ohchr.org/

OKB., (2006). Deklarata e Bangkokut për sinergjitë dhe reagimet: Aleancat strategjike në parandalimin e krimit dhe drejtësinë penale. Tërhequr më 17 mars 2012 nga

http://www.unodc.org/pdf/crime/congress11/BangkokDeclaration.pdf

OKB., 2006. Intensifikimi i përpjekjeve për të eliminuar të gjitha format e dhunës kundër grave: e

adoptuar nga Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme e 2 gusht 2010. Tërhequr më 17 mars 2012

nga http://www.unhcr.org/.

OKB., (2008). Të drejtat e fëmijës. Tërhequr më 12 gusht 2011 nga www.unicef.org/crc/

OKB., (2010). Rregullat për trajtimin e grave të dënuara dhe masat jo-me-burgim për gratë e

dënuara (Rregullat e Bangkokut). Tërhequr më 17 mars 2012 nga http://www.un.org/

Pagelow, M. D., (1992). Viktimat e rritura të dhunës në familje. Revistë e dhunës ndër-personale, 7:87-120.

Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike. Tërhequr më 12 qershor 2012 nga

http://www.hrrp.eu/alb/docs/CCPR-a.pdf

Parimet bazë për trajtimin e të dënuarve (Kombet e Bashkuara, 1990).

http://www2.ohchr.org/english/law/

Parimet bazë të përdorimit të programeve të drejtësisë restauruese në çështjet penale (Kombet e

Bashkuara, 2002). ECOSOC Rezoluta 2000/14. http://www.unicef.org/

Parlamenti Evropian, (2008). Rezoluta Për situatën e veçantë në burgje dhe influenca që ka burgosja e prindërve në jetën sociale dhe atë familjare. Tërhequr më 12 mars 2012 nga

http://www.europarl.europa.eu/oeil/

~ 198 ~

Plani i veprimit për zbatimin e Deklaratës së Vjenës për krimin dhe drejtësinë: Përballja e sfidave

të shekullit të XXI-të (Kombet e Bashkuara, 2002). http://www.unodc.org/

Poyner, Ch., (2012). Privatizimi i burgjeve do të jetë skandal kombëtar. Gazeta The Guardian. Tërhequr më 27 Dhjetor 2012 nga http://www.guardian.co.uk

Prokuroria e Përgjithshme e RSH-së, Raporti zyrtar i Prokurorit të Përgjithshëm 2007; 2008; 2009; 2010, mbajtur në Kuvendin e Republikës së Shqipërisë.

Qendra Ndërkombëtare për studime në burgje, ICPS, (2011). Të dhëna zyrtare për popullatën në burgje në Evropë dhe Shqipëri. Tërhequr më 12 dhjetor 2012 nga

http://www.prisonstudies.org/info/worldbrief/

Qendra e trajtimit të abuzimit me substancat, (1999). Trajtimi i abuzimit të substancave për gratë

e privuar nga liria: Udhërrëfyes i praktikave premtuese (Botimi i dyte). Uashington, D.C.:

Departamenti i Shëndetësisë dhe shërbimet njerëzore, shërbimet e administratës për abuzimet me

substancat dhe shëndetin mendor. Fq. 40.

Rregullorja e Burgjeve, Fletore Zyrtare, 57, 27 shtator 1933.

Ritchie, B., (1996). Kurthi gjinor i grave të dhunuara me ngjyrë. Londër.

Russell, B., (2010). Sindroma e gruas së rrahur si mbrojtje ligjore. Histori, efektivitet, pasoja.

SH.B.A. Fq. 91,117, 119, 124.

Rutherford, A., (1984). Burgjet dhe procesi i drejtësisë: Sfida reduksioniste. Londër: Heinemann.

Salisbury, E., & Van Voorhis, P., & Wright, E., (2006). Ndërtimi dhe vlerësimi i instrumentit të riskut/nevojave për gratë e dënuara në Misuri dhe Maui. Prezantuar në Takimin vjetor të Shoqatës

amerikane të kriminologjisë. Los Anxhelos.

Schram, P. J., & Morash, M., (2002). Vlerësim i programit për aftësitë për jetën për gratë e

dënuara në Michigan. Revistë e rehabilitimit të të dënuarve, 34. Fq. 47-70.

Schuller, R. A., & Vidmar, N., (1992). Provat në sallën e gjyqit të sindromës së gruas së rrahur:

Një rishikim i literaturës. Ligji dhe sjellja njerëzore, 16. fq. 273-291.

Seligman, M. E. P., (1975). Pafuqia: Mbi depresionin, zhvillimin dhe vdekjen. San Francisco.

Shaw, M., & Dubois, Sh., (1995). Të kuptojmë dhunën e grave: një rishikim i literaturës. Tërhequr

më 23 qershor 2012 nga Kanada. http://www.csc-scc.gc.ca/

Sparks R. F., Bottoms A., Hay W., (1996). Burgjet dhe problemi i rendit. Oksford: Shtypi

Klarendon.

Sykes, G.,(1958). Shoqëria e të kapurve: Një studim i një burgu të sigurisë se lartë. Prinstoun:

Shtypi i Universitetit Prinstoun.

Sydney, L., (2005). Strategjitë e ndjeshme ndaj gjinisë. Uashington, D.C.: Departamenti i

Drejtësisë, Instituti Kombëtar i Korrektimeve. Fq. 18.

Sufaj F., (2000). Historia e Burgjeve të Shqipërisë gjatë shekullit të XX. Tiranë. fq. 17, 34, 44,

56-57, 62, 105, 127.

Sufaj, F., (2008). Ekzekutimi i vendimeve penale, aspekte historike në përqasje me problemet

aktuale. Jeta juridike, 3. fq. 9, 17, 20, 21.

~ 199 ~

Sufaj, F., (2009). Reformimi i sistemit të paraburgimit në Shqipëri në raport me standardet e

Bashkimit Evropian. Revista Shqiptare për Studime Ligjore, IV. Fq. 2.

Sufaj F., (2012). Sistemi i ndëshkimeve në Shqipëri gjatë regjimit komunist 1945-1990

(Temë doktorate, Fakulteti i histori Filologjisë, 2012). Fq. 88. Tërhequr më 12 dhjetor 2012 nga

http://www.fhf.edu.al .

Surt Association, (2005). Integrimi i grave dhe burgu. Barcelona: Botim i Aurea Editores S.L.

Fq. 17, 18, 19, 23, 26, 28, 31,37.

Trusti i reformës në burgje, (2010). Dosja me fakte për burgjet. Konferenca Bromely. Fq. 4.

Van den Brand, J., & Boeij, C., & Papavangjeli, E., & Sufaj, F., (Prill 2009). Drejtimi human

i burgjeve: Manual për drejtimin e lartë në burgje. Tiranë: Komiteti Shqiptar i Helsinkit. Kapitulli

I, fq. 1. Kapitulli II, fq. 2. Kapitulli IV, fq. 3.

Van Voorhis, P., & Presser, L., (2001). Klasifikimi i grave të dënuara: Një vlerësim kombëtar

i politikave aktuale. Uashington, D.C. Instituti Kombëtar i Korrektimeve. Fq. 4, 24.

Van Voorhis, P., (2005). Klasifikimi i grave të dënuara – Qasje të ndjeshme ndaj gjinisë për vlerësimin e riskut/nevojave. Sh.B.A, Universiteti i Cincinatit. Fq. 1.

Van Zyl Smit, D., & Snachen, S., (2009). Parimet e së drejtës dhe politikës evropiane të burgut. Oksford: Universitetit Oksfordit. Fq. 87, 91-99, 183-184.

Van Zyl Smit, D., & Dünkel, F., (2001). Dënimi me burgim sot dhe nesër – këndvështrimi

ndërkombëtar për të drejtat e të dënuarve dhe kushtet në burgje. Hagë: E drejta ndërkombëtare

Kluwer.

Vendimi i Këshillit të Ministrave(VKM) nr. 303, 25 Mars 2009, ‘Për miratimin e Rregullores së Përgjithshme të Burgjeve’, i ndryshuar. Tërhequr më 12 mars 2011 nga http://www.dpbsh.gov.al/

Vendimi i Këshillit të Ministrave (VKM) nr. 302, 25 Mars 2009, ‘Rregullorja Për standardet dhe

procedurat e mbikëqyrjes së ekzekutimit të dënimeve alternative si dhe organizimin dhe

funksionimin e shërbimit të provës’. Tërhequr më 12 mars 2011 nga http://www.dpbsh.gov.al/

Vendimi i Këshillit të Ministrave (VKM), 06 Prill .2011, ‘Për përfshirjen e personave të dënuar

me burgim dhe të paraburgosurve në kategorinë e personave ekonomikisht joaktivë’. Tërhequr më

12 mars 2011 nga http://www.dpbsh.gov.al/

Young, J., (1999). Shoqëritë përjashtuese. Londër: Shtypi Sage. Fq. 26

UNDOC, (2008). Manual për drejtuesit e burgjeve dhe politikë-bërësit lidhur me gratë dhe

burgosjen. Seria e manualeve të Drejtësisë Penale. Nju Jork: Botim i UNDOC. Fq. 4, 82-84.

Tërhequr më 12 Dhjetor 2012 nga

http://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/women-and-imprisonment.pdf

Walker, L. (1979). Gratë e rrahura. SH.B.A. Fq. 15.

Walker, L. (1982). Gratë e rrahura. SH.B.A.

Warall, A., (1990). Gratë e dënuara: gratë shkelëse të ligjit dhe sistemi i drejtësisë penale.

Londër.

~ 200 ~

TË DHËNA TË PËRGJITHSHME

Inicialet e të paraburgosurës/të dënuarës

Vendbanimi

a) Qytet b) Fshat c) Pa përgjigje

Cilës grup-moshë i përkisni?

a) 14 – 18 vjeç b) 19 – 25 vjeç c) 26 – 35 vjeç

d) 36 – 45 vjeç e) 45 – 55 vjeç f) 55 – 65 vjeç

g) Mbi 65 vjeç i) pa përgjigje

I përket ndonjë minoriteti të caktuar?

Çfarë arsimimi keni?

a) Fillore

b) Tetë-vjeçare

c) Të mesme

d) Të lartë

e) Pa shkollë

f) Pa përgjigje

Gjendja civile: a) e martuar b) beqare c) e divorcuar d) e ve

A keni fëmijë? a) jo b) po

A keni qenë në punë? a) jo b) po

Nëse ke qenë pa punë ke përfituar nga skemat e ndihmës sociale?

Si keni jetuar përpara sesa të dënoheshit?

- bashkë me familjen

- e varur ekonomikisht nga burri/familja/prindërit

- kontaktet me rrethin shoqëror në komunitet përpara burgosjes

~ 201 ~

Kanë qenë të mira marrëdhëniet me familjen/fëmijët/vëllezërit/motrat?

Ke qenë e dhunuar (fizikisht/psikologjikisht/seksualisht) përpara burgosjes nga

burri ose të tjerë?

Ke pasur probleme shëndetësore përpara burgosjes?

A ke varësi nga ..... alkooli, droga, kumari?

HISTORIA KRIMINALE

A është hera e parë si shkelës i ligjit? Po/jo

Nëse jo: kur dhe ku ke qenë e dënuar më parë?

Lloji i shkeljes/krimi: përshkrim i shkurtër

NDALIMI/ARRESTIMI NGA POLICIA

A jeni njohur me të drejtat dhe detyrimet tuaja që rrjedhin nga ligji për të

drejtat dhe trajtimin e personave të dënuar dhe të ndaluar/arrestuar (njohja me

të drejtat që në momentin e parë të ndalimit/arrestimit; e drejta për akses tek

avokati që në momentet e para të ndalimit/arrestimit; e drejta për të njoftuar

familjarët)?

a) Po (a ju janë vënë në dispozicion aktet e nevojshme ligjore dhe nënligjore)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju kanë trajtuar në respekt të dinjitetit njerëzor dhe me njerëzi në

komisariatin e policisë?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A jeni pritur/kontrolluar dhe shërbyer nga personel grua në komisariat?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A jeni vendosur në mjedise në veçuara nga burrat në komisariat?

a) Po

b) Jo (specifiko) _________________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 202 ~

A je marrë në pyetje në prani të një avokati që nga momenti i parë i marrjes në

pyetje në komisariat?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju kanë ofruar shërbim mjekësor gjatë kohës së qëndrimit në komisariat?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

Nëse keni qenë viktimë e dhunës në familje a e keni raportuar këtë në

komisariatin e policisë?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A keni pasur takime me avokatin tuaj në komisariatin e policisë?

a) Po (ka qenë ai personal apo i caktuar kryesisht?) Sa herë jeni takuar?

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

Keni qenë të kënaqur nga shërbimi ligjor dhe përfaqësimi ligjor në gjykatë?

a) Po (ka qenë ai personal apo i caktuar kryesisht?) Sa herë jeni takuar?

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

PROCESET GJYQËSORE:

A ka pasur zvarritje të procesit tuaj gjyqësor?

a) Po (specifiko arsyet dhe kohëzgjatjen) ______________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju është ndaluar të posedoni dokumente që kanë lidhje me procesin tuaj

gjyqësor?

a) Po (specifiko) _________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Sa kohë keni qëndruar në komisariat?

______________________________________________________

~ 203 ~

A ju ka rastisur të mos merrni pjesë në procesin gjyqësor për shkak të mos-

informimit (gjatë kohës së qëndrimit në institucionin e paraburgimit)?

a) Po (specifiko cili ka qenë shkaku dhe kush e ka shkaktuar)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

JETA NË INSTITUCION

A jeni njohur me të drejtat dhe detyrimet tuaja që rrjedhin nga ligji për të

drejtat dhe trajtimin e personave të dënuar dhe të paraburgosur, rregullorja e

burgjeve dhe rregulloren e institucionit?

a) Po (a ju janë vënë në dispozicion aktet e nevojshme ligjore dhe nënligjore)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

E DREJTA PËR TË MOS U DHUNUAR

Dhuna shfaqet në disa forma si dhunë fizike: shuplaka, rrahje, përdredhje krahu,

goditje me mjete të ndryshme, shtrëngim fyti, djegie, kërcënim me mjete ose armë etj

abuzim seksual: kryerja e marrëdhënieve seksuale ose akteve të tjera të turpshme

nëpërmjet kërcënimeve ose duke ushtruar dhunë fizike dhunë psikologjike: sjellje të

cilat kanë si qëllim poshtërimin, shqetësimin e personit nëpërmjet sharjeve,

kërcënimeve, përdorimit të fjalëve fyese, nënshtrimit etj.

A jeni dhunuar në ndonjë nga format e specifikuara më sipër përpara burgosjes;

gjatë qëndrimit në institucionin penal?

a) Po (specifiko pse je dhunuar, nga kush dhe në ç’formë)

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ke raportuar lidhur me dhunën tek institucionet (për rastet përpara burgosjes

të tilla si policia, prokuroria, shërbimi mjekësor) dhe/ose tek personeli i

institucionit ku qëndroni (në rastet kur është dhunuar gruaja gjatë qëndrimit në

institucionin penal)?

a) Po (ku ke raportuar, çfarë masash janë marrë dhe a janë marrë masa ndaj

dhunuesit)

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

b) Jo (specifiko pse)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 204 ~

A jeni ekzaminuar dhe trajtuar nga një doktor mbas ushtrimit të dhunës fizike?

a) Po

b) Jo

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A është kryer ekzaminimi mjekësor jashtë dëgjimit dhe shikimit të stafit

jomjekësor (për rastet kur gruaja është në institucion penal)?

a) Po

b) Jo (specifiko pse)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A janë regjistruar dhe a ju janë bërë të ditura rezultatet e ekzaminimit

(përfshirë deklaratat e të dhunuarit ose konkluzionet e mjekut)?

a) Po

b) Jo (specifiko pse)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ka në dhoma sende apo objekte personale që mund të favorizojnë dhunën

kundër të tjerëve ose vetvetes në komisariat, I.P dhe/ose I.E.V.P.?

a) Po (specifiko) _________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

MASAT DISIPLINORE

A janë marrë masa disiplinore ndaj jush gjatë këtij viti?

a) Po (specifiko për çfarë shkeljesh dhe a ju është ofruar koha dhe lehtësitë e

nevojshme për t’u mbrojtur)______________________________________

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A lejoheni të mbroheni vetë ose me avokat gjatë shqyrtimit të shkeljeve

disiplinore?

a) Po (specifiko nëse mbrohesh vetë apo me avokat) ____________________

b) Jo (specifiko pse) ____________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 205 ~

A ka pasur raste gjatë këtij viti që si masë disiplinore ndaj jush të jenë dhënë:

a) Dënimet trupore ose të përbashkëta;

b) Vendosja në qeli të errëta

c) Të tjera forma jonjerëzore dhe degraduese (specifiko) __________________

____________________________________________________________

A ka pasur raste kur jeni dënuar dy herë për të njëjtën shkelje disiplinore?

a) Po (specifiko për çfarë shkeljesh ose masë disiplinore dhe sa kanë zgjatur)

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

MJETET E SHTRËNGIMIT:

A janë përdorur ndaj jush pranga ose hekura si mjete të shtrëngimit fizik?

a) Po (specifiko) ________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje;

Në cilat nga rastet e mëposhtme janë përdorur pranga ose këmisha force ndaj

jush?

a) Gjatë transferimeve kur duhet të paraqiteni para organeve gjyqësore;

b) Në rastet e mbrojtjes tuaj nga lëndimi i vetes (me urdhër të drejtorit)

c) Në rastet e lëndimit të të tjerëve (me urdhër të drejtorit)

d) Kur duhet të parandalohen dëme serioze (me urdhër të drejtorit)

e) Kur duhet të parandaluar dëme serioze të pronësisë (me urdhër të drejtorit)

f) Raste të tjera (specifiko) _________________________________________

g) Në asnjë rast

KËRKESË – ANKESAT:

A ju krijohet mundësia që çdo ditë nëpërmjet personelit të institucionit të

paraqisni kërkesa dhe ankesa apo të kërkoni takime me drejtuesin e institucionit

ose personelin përgjegjës?

a) Po (a zhvillohen takime me autoritetet e institucionit dhe sa herë në muaj/vit)

b) Jo (specifiko pse) ______________________________________________

c) Pa përgjigje

Për kërkesë-ankesat që keni bërë a ju është kthyer përgjigje brenda 15 ditëve?

a) Po

b) Jo (specifiko nëse është kthyer përgjigje dhe mbas sa kohësh)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 206 ~

A janë konfidenciale ankesat tuaja?

a) Po

b) Jo (specifiko pse) ______________________________________________

c) Pa përgjigje

A ka pasur raste kur jeni diskriminuar, paragjykuar ose dënuar nga personeli

për shkak se keni bërë një kërkese ose ankesë?

a) Po (specifiko pse) ______________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Keni bërë kërkesë-ankesa në institucionet shtetërore apo organizatat jashtë

I.E.V.P-së?

a) Po

b) Jo (specifiko pse) ______________________________________________

c) Pa përgjigje

MARRËDHËNIA ME STAFIN:

A e konsideroni trajtimin nga personeli i IEVP-së human dhe në respekt të

dinjitetit njerëzor të personit?

a) Po

b) Jo (specifiko pse) _____________________________________________

c) Pa përgjigje

A përbën sjellja e stafit një shembull të mirë për ju dhe a e gëzojnë ata respektin

tuaj?

a) Po

b) Jo (specifiko pse) _______________________________________________

c) Pa përgjigje

A ka pasur trajtim të pabarabartë nga personeli i institucionit në raport me

personat e tjerë të dënuar?

a) Po (shiko pyetjen më poshtë)

b) Jo

c) Pa përgjigje

Nëse rast se po, mbi ç’baza diskriminoheni?

a) besimi fetar

b) gjinia

c) vepra për të cilën jeni dënuar (specifiko veprën penale)

_____________________________________________________________

d) dhënia e ryshfeteve

e) konfliktet e mëparshme me stafin

f) arsye të tjera (specifiko) ________________________________________

~ 207 ~

Gjatë kontrollit fizik dhe të dhomave tuaja a respektohet personaliteti juaj pa

dëmtuar sendet që ju posedoni?

a) Po

b) Jo (specifiko) _________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ka pasur raste të kontrolleve të pjesëve intime?

a) Po (a është kryer kontrolli nga personeli mjekësor nëse ka ekzistuar

një dyshim i arsyeshëm se mbani sende të ndaluara)

________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

SHËRBIMI MJEKËSOR:

A vizitoheni rregullisht nga personeli mjekësor sipas një plani të caktuar?

a) Po (specifiko sa herë në javë ose muaj dhe kush ju viziton)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A i përgjigjet shërbimi shëndetësor kërkesave tuaja?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A jeni lejuar të bëni vizita privatisht me shpenzimet e tuaja?

a) Po

b) Jo

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A respektohet nga mjeku konfidencialiteti gjatë ekzaminimit tuaj mjekësor?

a) Po

b) Jo

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A vuani nga ndonjë sëmundje?

a) Po (specifiko llojin e sëmundjes dhe nëse keni ajrim shtesë me rekomandim

të mjekut) ____________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

~ 208 ~

A mjekoheni me ilaçe të përshtatshme për sëmundjen nga e cila vuani?

a) Po

b) Jo ___________________________________________________________

c) Pa përgjigje

Kush jua siguron ilaçet?

a) Institucioni

b) Familja

c) Tjetër (specifiko)_______________________________________________

d) Askush

A ju ka rekomanduar mjeku ndjekjen e një diete ushqimore të veçantë për

sëmundjen ose për rastet e grave shtatzëna?

a) Po (a ju sigurohet dieta nga institucioni) ____________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A jeni kontrolluar nga mjeku kur keni bërë kërkesë?

a) Po (specifiko sa kohë ka kaluar nga momenti i bërjes së kërkesës deri në

ardhjen e mjekut) ______________________________________________

b) Jo (pse)

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ka qenë trajtimi mjekësor që ju është ofruar i pabarabartë me personat e

tjerë?

a) Po ___________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Në rast se po cili mendoni se ka qenë shkaku i këtij diskriminimi?

a) besimi fetar

b) gjinia

c) vepra për të cilën jeni ndaluar/dënuar/akuzuar (specifiko veprën penale)

_______________________________________________________________

d) dhënia e ryshfeteve

e) konfliktet e mëparshme me stafin

f) arsye të tjera (specifiko) ___________________________________________

A jeni dërguar në spital në rast se keni pasur nevojë?

a) Po

b) Jo __________________________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 209 ~

A ju është refuzuar shërbimi mjekësor, kirurgjikal apo psikiatrik në një spital

civil për shkak të statusit tuaj si e dënuar?

a) Po (specifiko)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju ofrohet shërbimi stomatologjik në institucion?

A lejoheni të mjekoheni në klinika stomatologjike jashtë institucionit me mjetet

tuaja financiare?

a) Po

b) Jo (specifiko)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju ofrohet shërbimi gjinekologjik në institucion?

a) Po (specifiko sa shpesh)

b) Jo (specifiko)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A keni probleme të shëndetit mendor?

a) Po (çfarë ndihme mjekësore ju ofrohet? Po programe të veçanta?)

b) Jo (specifiko)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

TAKIMET ME AVOKATIN DHE FAMILJARËT, KORRESPONDENCA:

A ju sigurohet takimi, korrespodenca, bisedat telefonike me avokatët?

a) Po (a ruhet konfidencialiteti) _____________________________________

b) Jo

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju është krijuar mundësia të takoheni me të afërmit, fëmijët ose miqtë tuaj 4

herë në muaj?

a) Po (a jeni lejuar të merrni rroba dhe ushqim prej tyre në këtë interval kohor)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

~ 210 ~

A ka bërë përpjekje të mjaftueshme personeli i institucionit penal që ju të

takoheni me fëmijët rregullisht?

a) Po (specifiko) ___________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju është cenuar e drejta për të pasur korrespondencë?

a) Po ( specifiko) ___________________________________

b) Jo (a është cenuar fshehtësia e saj) ________________________________

c) Pa përgjigje

A lejoheni të komunikoni me telefonata 8 (tetë) herë në muaj me familjarët,

të afërmit dhe miqtë e tuaj?

a) Po ___________________________________

b) Jo (specifiko sa herë jeni lejuar ose pse nuk jeni lejuar)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A zhvillohen bisedat telefonike nën kontrollin e shikimit nga personeli

mbikëqyrës?

a) Po (A dëgjohen bisedat nga personeli)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Në rast se nuk keni pasur mjete financiare për të kryer biseda telefonike me

familjarët, a ju sigurohet korrespondenca telefonike 1 herë në muaj deri në 5

minuta me shpenzime të institucionit?

a) Po

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju është kufizuar korrespondenca telefonike?

a) Po (a është bërë kufizimi nga drejtori i IEVP me kërkesë të prokurorit ose

gjykatës) _____________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

~ 211 ~

HIGJIENA PERSONALE:

A ju orienton personeli i institucionit për mbajtjen e higjienës personale?

_____________________________________________________________________

A ka institucioni pajisje hidrosanitare që i përgjigjen nevojave tuaja?

a) Po

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ka ujë të rrjedhshëm institucioni?

a) Po

b) Jo (specifiko sa herë vjen uji në ditë) _______________________________

c) Pa përgjigje

A keni akses në shërbimet dhe pajisjet higjieno-sanitare?

a) Po

b) Jo (specifiko se në cilat pajisje nuk keni akses)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

Përdorimi i pajisjeve higjieno – sanitare a mundëson respektimin e privatsisë

suaj tuaj?

a) Po

b) Jo (specifiko) _________________________________________________

c) Pa përgjigje

Sa herë në javë laheni?

_____________________________________________________________________

AJRIMI:

A dilni në ajrim?

a) Po (a respektohet minimumi prej 2 orësh) ___________________________

b) Jo (arsyet) ____________________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 212 ~

PROGRAMI DITOR:

A ka institucioni një program aktivitetesh?

a) Po (a jeni njohur me këtë program

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

ARSIMIMI, KURSET PROFESIONALE DHE AKTIVITETET SPORTIVE:

A dini të shkruani dhe të lexoni?

a) Po

b) Jo (specifiko nëse institucioni ju ofron programe për të mësuar shkrim dhe

lexim) ________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A lejoheni të studioni në librari?

a) Po

b) Jo (specifiko pse)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ndiqni kurse profesionale në institucion?

a) Po (çfarë kursi ndiqni) ___________________________________________

b) Jo (specifiko pse) _____________________________________________

c) Pa përgjigje

A ndiqni aktivitete sportive

a) Po (çfarë aktivitetesh dhe sa shpesh) _______________________________

b) Jo (pse) _____________________________________________________

c) Pa përgjigje

PUNËSIMI

A jeni të punësuar?

a) Po (çfarë pune bëni dhe sa është paga/shpërblimi mujor) ________________

b) Jo (specifiko pse) ______________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 213 ~

A ju janë siguruar masa mbrojtëse të shëndetit dhe sigurisë në punë?

a) Po (specifiko) _________________________________________________

b) Jo

c) Nuk e di

A keni të paktën një ditë pushimi në javë?

a) Po

b) Jo (specifiko)

c) Pa përgjigje

A merrni pjesë (të punësuarit) në aktivitete edukative dhe aktivitete të tjera

social kulturore?

a) Po (specifiko)__________________________________________________

b) Jo (pse) ______________________________________________________

c) Pa përgjigje

ASISTENCA SOCIAL – PSIKOLOGJIKE DHE JURIDIKE:

A keni takime të rregullta me psikologun dhe/ose punonjësin social?

a) Po (specifiko sa herë në javë) _____________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A ju sigurohet asistencë sociale dhe psikologjike nga punonjësit social dhe

psikologët?

a) Po (sa herë në muaj dhe ku konsiston)

_____________________________________________________________

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju ofrohet konsulencë juridike nga juristi i institucionit?

a) Po (sa herë në muaj) ____________________________________________

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A vlerësohet sjellja juaj para një komisioni vlerësimi çdo 6 muaj?

A administrohet formati i vlerësimit të sjelljes së të dënuarit në dosjen e tij

psiko-sociale?

a) Po

b) Jo (sa herë në muaj) _____________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 214 ~

KOHA E LIRË:

Si e kaloni kohën e lirë?

_____________________________________________________________________

A u është dhënë mundësia të dëgjoni Radio, të shikoni TV, të lexoni revista,

gazeta ose libra?

a) Po (specifiko se cilat janë më të aksesueshmet) ______________________

b) Jo

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

Nëse po në cilat këto mjete keni pasur akses?

a) Tek të gjitha

b) Vetëm tek ________

c) Në asnjë

A iu është dhënë mundësia për të kryer ushtrime fizike?

a) Po (sa herë në javë dhe sa orë për çdo ditë)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

A merrni pjesë në programet edukative?

a) Po (specifiko programet dhe a janë të përshtatshme këto me nevojat tuaja)

_____________________________________________________________

b) Jo (specifiko arsyet)

c) Pa përgjigje

A merrni pjesë në aktivitete argëtuese?

a) Po (specifiko aktivitetet dhe sa shpesh merrni pjesë në to)

_____________________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

KUSHTET E DHOMAVE:

A jeni vendosur në:

a) dhoma individuale;

b) dhoma kolektive; (specifiko me sa të dënuar ndani qelinë) ______________

c) të tjera (specifiko) ________________________

~ 215 ~

A ju sigurohet fjetje në krevat të veçantë me rroba fjetjeje sipas kushteve

klimaterike?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

USHQIMI:

A është i mirë ushqimi në institucion?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju sigurohen 3 vakte ushqimore në ditë në intervale të arsyeshme midis tyre?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

A ju sigurohet ujë i pijshëm i pastër gjatë gjithë kohës?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

Për rastet e grave shtatzëna, lehona dhe të sëmurët diabetikë etj., a ju sigurohet

dietë ushqimore e përcaktuar nga mjeku?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

Për rastet e grave që kanë fëmijë në institucion çfarë lloj ushqimi u sigurohet

fëmijëve?

a) Po

b) Jo (specifiko) __________________________________________________

c) Pa përgjigje

BESIMI FETAR:

A ushtroni lirisht besimin fetar pa u diskriminuar nga të tjerët?

a) Po

b) Jo (kush ju diskriminon) _________________________________________

c) Pa përgjigje

~ 216 ~

A ju mundëson regjimi i institucionit ushtrimin e ritualeve fetare?

a) Po

b) Jo (çfarë pengesash keni hasur në këtë drejtim)

_____________________________________________________________

c) Pa përgjigje

Shënime të tjera (këtu mund të përfshihen çështje të tjera që nuk janë përfshirë

në pyetësor ose/dhe për rastet e veçanta të grave të dhunuara në familje dhe

trajtimi i grave shtatzëna dhe ato me fëmijë në institucion)

~ 217 ~

TË DHËNA TË PËRGJITHSHME

1. Numri aktual i grave të paraburgosura/ të dënuara

2. Sa është kapaciteti i dy institucioneve?

3. Cilat janë problemet infrastrukturore të dy institucioneve ku janë vendosur

gratë?

4. Mosha e grave të paraburgosura/ të dënuara.

5. Gjendja civile e grave të paraburgosura/ të dënuara.

6. Nga cilët vendbanime vijnë gratë e paraburgosura/ e dënuara.

7. Sa gra kanë fëmijë të mitur? Sa gra kanë fëmijët në institucionin penal?

8. Sa nga gratë janë kryefamiljare?

9. Cili është profili arsimor i grave?

10. Cilat janë masat pozitive/politikat/strategjitë e veçanta për gratë të ndërmarra

drejtuesit dhe personeli i institucionit?

11. Cilat janë buxhetet e planifikuara për realizimin e programeve specifike për

gratë në të dy institucionet?

12. A duhet të ketë një qasje e veçantë për gratë e paraburgosura dhe të dënuara?

Nëse po shtjelloni.

13. Sa personel meshkuj dhe grash punojnë në institucionet penale ku janë

vendosur gratë?

14. Çfarë lloje të trajnimeve për problematikën dhe trajtimin e veçantë që duhet

t’u ofrohet grave të privuara nga liria janë bërë me personelin e të gjitha

shërbimeve të ofruara në institucionet penale?

KUJDESI LIGJOR:

Llojet e veprave penale të kryera nga gratë (konsultimi me dosjet ligjore të grave).

A ju jepet mbështetje ligjore grave në institucion? Nëse po specifiko shërbimet.

Përfitimet nga lejet e veçanta dhe ato shpërblyese për gratë si realizohen në praktikë?

Sa gra kanë përfituar nga amnistia në tre vitet e fundit?

Sa gra kanë përfituar nga dënimet alternative në këta tre vitet e fundit?

Si dhe sa realizohet për gratë dënimet alternative si lirimet para kohe? Cilat janë

sfidat/vështirësitë që hasin gratë në këtë drejtim?

~ 218 ~

KUJDESI PSIKO - SOCIAL:

A bëhet vlerësim paraprak i gjithë grave që në momentin e hyrjes në institucion?

Nëse po, specifiko instrumentet e vlerësimit individual.

Si realizohet një plan individual trajtimi psiko-social për gratë?

Cili është programi javor i veprimtarive për gratë në institucion? A janë të përfshira

në programet individuale terapitë (përfshirë dhe ato okupacionale për të sëmurat

mendore), aktivitetet sportive, këshillimet, shërbimet bibliotekare, punësim etj.? Nëse

po specifiko.

Ai i sigurohet trajtim psikologjik viktimave të dhunës në familje? Nëse po specifiko.

A i ofrohet program trajtimi psiko-social të veçantë grave me probleme të shëndetit

mendor? Nëse po specifiko.

Çfarë programesh/nismash ekzistojnë për të forcuar lidhjet me fëmijët jashtë

institucionit dhe me familjen?

Si realizohet përgatitja për lirim e grave të dënuara? Çfarë sfidash mund të përmenden

në lidhje me zbatimin e këtyre programeve?

KUJDESI SHËNDETËSOR:

Sa të sëmurët janë në institucion?

a) Të sëmurë kronikë (specifiko nr.) ___________

b) Të sëmurë mendorë (specifiko nr.) ______________

c) Të sëmurë me sëmundje ngjitëse (specifiko nr.) _______________

d) Të varur nga alkooli ___________________

e) Të varur nga drogat _______________

f) Të sëmurë me sëmundje të tjera (specifiko nr.) _______________

g) Pa përgjigje

A ka institucioni personel mjekësor të trajnuar për problemet shëndetësore dhe

trajtimin më specifik të grave?

__________________________________________________________________

A ka seksione të specializuara në institucion për trajtimin e grave me probleme të

shëndetit mendor?

_____________________________________________________________________

A ka programe të veçanta për gratë me probleme të shëndetit mendor?

a) Po (specifiko) ________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

~ 219 ~

Si funksionon shërbimi i stomatologjisë? __________________________

A kryhen të gjitha shërbimet stomatologjike në institucion?

a) Po (specifiko) _________________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Si veprohet në raste të urgjencës ?

Koment ___________________________________________________________

A identifikohet nga mjeku stresi post traumatik i cili ka ardhur si rezultat i kufizimit të

lirisë dhe/ose ai i shkaktuar nga dhuna në familje? Nëse po, çfarë është bërë në këto

raste?

_____________________________________________________________________

A janë realizuar rregullisht diagnostikimet dhe trajtimet gjinekologjike për gratë?

a) Po (specifiko sa shpesh) _________________________________________

b) Jo

c) Pa përgjigje

Si trajtohen gratë shtatzëna në institucion?

Si trajtohen fëmijët e grave të paraburgosura dhe/ose ato të dënuara në institucion?

Nëse ka pasur deklarime të gruas për gjendjen e saj shëndetësore ose pretendime për

keqtrajtim në institucion si veprohet?

_____________________________________________________________________

Nëse gruaja ka deklaruar se ajo ka qenë viktimë e dhunës në familje si veprohet me të,

ka programe të rikuperimit të traumës?

KUJDESI I SIGURISË:

Çfarë profili ofrojnë gratë nga pikëpamja e sigurisë?

Sa masa disiplinore i janë dhënë grave gjatë këtij viti dhe çfarë lloje të masave

disiplinore?

Si menaxhohen gratë me probleme të stresit post traumatik/të sëmurat mendore etj.,

nga personeli me uniformë?

A janë trajnuar personeli me uniformë për problemet specifike që kanë gratë? Nëse po

specifiko llojet e trajnimeve dhe nevojat e personelit në këtë drejtim.

~ 220 ~

1. Përvojat e jetës të grave në familjen e origjinës së tyre;

2. Gjendja e tyre familjare;

3. Arsimimi i tyre dhe format e punësimit;

4. Jeta e tyre familjare gjatë martesës (për gratë e martuara) përfshirë gjendjen

e tyre ekonomike, punësimin, angazhimin dhe përgjegjësitë familjare të

gruas.

5. Për gratë që tregonin se kishin qenë viktima të dhunës në familje janë pyetur

për:

a) momentet e para kur ato kanë përjetuar për herë të parë dhunë në familje;

b) marrëdhënia e saj me dhunuesin, përfshirë reagimet e pjesëtarëve të tjerë

të familjes;

c) strategjitë e ndjekura nga gruaja për të përballuar, mbajtur në kontroll,

dhënien fund ose rrugët e shpëtimit nga kjo dhunë;

d) dhuna e ushtruar nga dhunuesi te pjesëtarët e tjerë të familjes;

e) ndërhyrjet e mundshme nga persona/institucione jashtë rrethit të ngushtë

familjar;

f) mënyra e kryerjes së veprës penale;

6. Reagimi dhe trajtimi i gruas gjatë procesit penal duke filluar nga:

a) ndalimi/arrestimi;

b) marrja në pyetje nga punonjësit e policisë;

c) seancat gjyqësore;

d) shërbimi i mbrojtësit ligjor;

e) reagimi i gjyqtarëve ndaj krimit të kryer;

f) përjetimet e grave gjatë procesit gjyqësor;

g) përjetimet e grave gjatë periudhës së paraburgimit në pritje të gjykimit;

7. Jeta e tyre në institucionet e mbyllura të paraburgimit dhe burgjeve:

a) dinamika e jetës me aktivitetet në institucion;

b) trajtimi i tyre nga personeli i institucionit;

c) kontaktet me fëmijët dhe familjet/të afërmit;

d) puna që bëhej në institucionin e mbyllur për përgatitjen e gruas për lirim.