1

1BAB I

PURWAKA

A. Pawadaning Prekawis

Basa inggih punika sistem bunyi ujar ingkang dipundasari dening para

linguis. Mila, objek ingkang utami saking kajian linguistik punika basa lisan,

inggih punika basa ingkang awujud bunyi ujar. Lan wonten ragam bahasa seratan,

dipunanggep bahasa sekunder, inggih punika “rekaman” saking basa lisan. Kajian

ingkang ngrambag babagan bunyi-bunyi ujar ing cabang linguistik dipunsebat

fonologi (Masnur Muslich:2008:1). Basa inggih punika satunggal perangkat

kaidah komunikasi sami umat manungsa (Siswanto:2005:18).

Indonesia bangsa ingkang multilingual, Basa Indonesia ingkang

dipunginakaken minangka bahasa nasional, ananging wonten basa laladan

ingkang nggadahi jumlah ingkang kathah lan maneka warni. Basa laladan punika

dipunginakaken masyarakat kangge kaperluan ingkang asifat laladan. Ing

masyarakat multilingual ingkang mobilitas gerakipun inggil, mila anggota

masyarakat punika ngginakaken kalih basa utawi langkung ingkang jumbuh

kaliyan kabetahanipun. Wonten panaliten punika laladan ingkang dipuntaliti

inggih punika saking Propinsi Jawa Tengah.

Propinsi Jawa Tengah inggih punika salah satunggal propinsi ingkang basa

ibunipun basa Jawi. Propinsi ingkang pendudukipun ugi ngginakaken basa Jawi

inggih punika Jawa Timur lan DIY. Basa Jawi ing Jawa Tengah punika nggadhahi

karakter ingkang maneka warni ingkang kasebar wonten ing laladan-laladan.

Salah satunggal saking laladan kasebut inggih punika laladan Pekalongan. Basa

Jawi ingkang dipunginakaken masyarakat Pekalongan punika nggadhahi keunikan

saking tataran fonologis menawi dipunbandingaken kaliyan basa Jawi umumipun.

Istilah basa Jawi ingakang dipunginakaken umumipun boten wonten kajelasan

saking konsep basa Jawi baku. Miturut Arisul Ulumuddin (2011:25) ragam baku

inggih punika ragam bahasa ingkang pangginaanipun jumbuh kaliyan kaidah

1

2

ingkang wonten lan taksih kalampahan, ragam basa boten baku punika ragam basa

ingkang dipunginakaken jumbuh kaliyan kaidah ingkang wonten lan taksih

kalampahan.

Keunikan fonologis kasebut dipunjlentrehkaken saking hipotesa saben

tembung basa Jawi, umumipun ingkang nggadahi kalih suku kata kaliyan suku

kata sepisan vocal ɑ [ a ] kabuka lan suku kaping kalih vocal e [ ε ], fonem [ a ]

saking suku kata ingkang sepisan ewah gantos e [ ε ]. Keunikan basa Jawi ing

laladan Pekalongan punika katingal saking lafal saking kosa kata katemtu ingkang

beda kaliyan basa Jawi umumipun. Salah satunggal kosa kata kasebut inggih

punika kɑtes [ katεs ] ‘pepaya’. Adhedasar pengamatan sementara, masyarakat

Pekalongan nglafalkaken kɑtes dados ketes [kεtεs]. Perkawis punika dipunanggep

unik, amargi taksih dipuntemukaken kosa kata ingkang sanes ingkang ngalami

kasus sami. Kosa kata kasebut inggih punika kɑbeh [ kabεh ] ‘semua’, ɑkeh [akεh]

‘banyak’, klɑlen [ klalεn ] ‘kelupaan’, dan angel [ aηεl ] ‘sulit’. Kasus kosa kata

kasebut ndadosaken panaliten damel hipotesa sementara. Hipotesa kasebut

nggadahi isi saben suku kata vocal ɑ [ a ] kabuka (boten pejah) lan suku kaping

kalih vocal e [ ε ], fonem [ a ] saking suku kata ingkang sepisan rubah gantos e

[ ε ] ingkang dipunlafalkaken masyarakat Pekalongan.

Kajian fonetik, miturut Abdul Chaer (2009-10) fonetik inggih punika

cabang kajian linguistik ingkang naliti unine basa nanging boten migatoskaken

teges utawi arti tembung kasebat. Lan fonetik kabagi dados fonetik artikulatoris,

fonetik akustik lan fonetik audiotoris. Fonetik artikulatoris naliti basa ingkang

dipunproduksi saking alat ucap manungso. Fonetik akustik ingkang objekipun

unine basa bebarengan kaliyan basa ingkang ngrambat ing udara. Fonetik

audiotoris kadospundhi swanten basa punika saged dipuntampi mawi alat

pamireng ugi saged dipunmangertosi. Mekaten karakter basa Jawi ingkang unik

wonten tataran fonologis ingkang dipunmaksud badhe dipundadosaken bahan

kajian panaliten deskriptif.

Hipotesa kasebut dipunpundhut amargi tembung-tembung kasebut

nggadahi ciri ingkang sami kadasta ingkang sampun dipunjlentrehkaken wonten

hipotesa sementara. Hipotesa sementara punika ingkang dipundadosakaken acuan

3

panaliten kangge nguji kosakata basa Jawi ingkang sanes ingkang dipunduga

ngalami kasus ingkang sami sahingga saged dipunpundhut dudutan ingkang valid

ngenani kasus kasebut. Pengujian kosakata ingkang sanes dipuntindakaken amargi

wonten kosakata ingkang nggadahi ciri ingkang sami anaging kosa kata kasebut

boten ngalami perubahan fonologis. Salah satunggal kosakata ingkang

dipunmaksud inggih punika panen [panεn] ‘panen’. Tembung panen boten

dipunlafalkaken penen [pεnεn] dening masyarakat Pekalongan. Dipuntingali

saking wangun, tembung panen nggadahi syarat kadasta ingkang dipunsebatkaken

wonten hipotesa sementara. perkawis unik punika ingkang ndadosaken panaliten

tambah ngiatkaken panaliten supados mundhut dhudutan ingkang valid ngenani

kaleresan hipotesa sementara.

Keunikan sanes ingkang dipungadhai basa Jawi ing Pekalongan taksih

wonten. Tuladha keunikan ingkang dipunmaksud.

Tabel 1. Tuladha Leksikal

No.Bahasa Jawa

Daerah PekalonganBahasa Jawa Umumipun

Bahasa Indonesia

1. Kowe pak tuku apa? Kowe arep tuku apa? ‘Kamu mau beli apa?’

2. Aku ora melu karang

lara.

Aku oara melu

amarga lara.

‘Aku tdak ikut karena

sakit’.

3. Aku ora pati

nggalebo sapa sing

liwat mau.

Aku ora pati

nglegewa sapa sing

liwat mau.

‘Akutidak bgitu

memperhatikan siapa yang

lewat tadi.’

Basa Jawi ingkang unik saking masyarakat Pekalongan kados ingkang

dipunjlentrehkaken wonten tabel kasebut nggadahi sifat leksikal. Panaliten punika

namung fokus badhe naliti kasus fonologis kadas ingkang sampun

dipunjlentrehkaken saderengipun.

Karakter basa Jawi Pekalongan mliginipun wonten tataran fonologis secara

gamblang sasampunipun dipunlaksanakaken panaliten. Deskripsi ingkang

gamblang ngenani karakter basa Jawi Pekalongan mliginipun wonten tataran

4

fonologis badhe dipunangsali kaliyan ngginakaken teori-teori lan metodhe-

metodhe para ahli ingkang sampun wonten.

B. Momotan Prekawis

Momota perkawis ing panaliten inggih punika:

1. Kadospundi kajian fonologis variasi basa jawa ngoko masyarakat Kecamatan

Kajen – Kabupaten Pekalongan?

2. Kadospundi pangaribawanipun variabel sosial tumrap kajian fonologis variasi

basa jawa ngoko masyarakat Kecamatan Kajen – Kabupaten Pekalongan?

C. Ancas Panaliten

Adhedhasar rumusan perkawis wonten nginggil, Ancas panaliten inggih

punika.

1. Ndeskripsikaken kajian fonologis variasi basa jawa ngoko masyarakat

Kecamatan Kajen – Kabupaten Pekalongan?

2. Ndeskripsikaken pangaribawanipun variabel sosial tumrap kajian fonologis

variasi basa jawa ngoko masyarakat Kecamatan Kajen – Kabupaten

Pekalongan?

D. Mupangat Panaliten

Adhedhasar ancas panaliten wonten nginggil, mupangat panaliten inggih

punika.

1. Mupangat Teoretis

Secara teoritis, asilipun panaliten punika saged nambahi wawasan kagem

pamaos utaminipun ingkang jumbuh kaliyan panaliten punika. Lan kasil panaliten

punika saged dipundadoskaken acuan utawi ancer-ancer kagem panaliten

salajengipun.

2. Mupangat Praktis

a. Kagem dwija, panaliten punika saged dipundadosaken ancer-ancer

pambudidaya dwija ningkataken kaprigelan micara dialek Pekalongan anggenipun

5

ningkataken mutu pasinaon bahasa Jawi mliginipun nyinau dialek piyambak

saderengipun nyinau basa jawi ingkang umum.

b. Kagem masyarakat Pekalongan, supados saged ngginakaken basa Jawi ngoko

masyarakat Pekalongan lan mangertosi dialek basa Pekalongan.

c. Kagem piwulangan basa Jawi, panaliten punika nggadhahi pangarep-arep

saged maringi tambahan kagem pambinaan lan ngrembakaning basa Jawi

mliginipun dialek basa Jawi.

E. Panandesing Tembung

Damel nggampilaken lan jlentrehkaken pangertosan saking panaliten

punika, wonten pinten-pinten istilah ingkang kedah dipuntegesaken maknanipun.

Tembung punika antawisipun:

1. Fonologis

Seacara etimologi fonologi kabentuk saking tembung fon ingkang ateges

suwanten, logi ingkang ateges ilmu. Fonologi inggih punika subdisiplin linguistik

ingakang nyinauni suwanten basa secara umum. Sae ingkang nyinau suwanten

basa ingkang boten ngawigatosaken arti utawi ingkang ngawigatosaken teges.

Ilmu basa ingkang nyinau uni ingkang boten ngawigatosaken arti inggih punika

fonetik, lan Ilmu basa ingkang nyinau suwanten ingkang ngawigatosaken arti

inggih punika fonemik (Abdul Chaer:2007:102).

Proses fonologis punika proses ingkang ngrembag babagan ewahing basa,

basa ingkang ewah punika saged dipunlampahi ing tembung dasar, utawi tembung

saking afiksasi utawi proses morfologis ingkang sanes. Proses ewahing uni basa

ing pungkasan punika dipunsebat proses morfofonemis. Proses fonologi miturut

Surana (2007:111) inggih punika:

a. Asimilasi

Asimilasi inggih punika proses unen-unen ingkang ewah lan dipunakibatkaken

mirip kaliyan tembung ingkang caket.

b. Similitut

6

Similitut inggih punika sami kaliyan asimilasi. Istilah similitut punika

dipunginakaken kangge ndeskripsikaken kasunyataan ingkang wonten, lan

asimilasi punika arupi proses amargi pangucapan.

c. Desimilasi

Desimilasi inggih punika proses owahan uni kalih uni ingkang sami dados boten

sami dipunsebat asimilasi. Wonten kalanipun uni ingkang sami punika dipun icali

salah satunggal.

Secara umum klasifikasi unine basa inggih punika vocal lan konsonan.

Vocal dipunasilaken saking pita suwanten ingkang kabuka sekedik lan boten

wonten perkawis menawi micara. Konsonan dipunasilaken, menawi suwanten

punika kabentuk taksih angsal perkawis menawi micara (Abdul Chaer:2007:113).

Vocal inggih punika unine basa ingkang dipunasilaken saking alat micara,

dados boten wonten artikulasi (Surana:2007:21). Ingkang dipunlajengkaken ing

fonologi ing panaliten punika basa Jawi ngoko.

2. Bahasa Jawa Ngoko

Ragam ngoko inggih punika wangun unggah-ungguh basa jawi ingkang

nggadahi inti leksikon ngoko. Ragam ngoko kaperang dados ngoko lugu lan

ngoko alus, Abdul Rochim (2005:xviii). Basa Jawi ingkang dipunlajengkaken ing

panaliten punika:

a. Ngoko lugu

Inggih punika wangun unggah-ungguh basa jawi ing sedaya tembung ngoko lan

netral ugi boten wonten seselan leksikon krama, krama inggil, utawi krama

andhap.

b. Ngoko alus

Ngoko alus inggih punika wangun unggah-ungguh ing salebeting saking leksikon

ngoko, netral, krama inggil, krama andhap, utawi ragam kangge ngormati tiyang

sanes.

3. Kajian Deskripsi

Kajian deskripsi arupi metodhe panaliten ingkang nggambarkaken lan

nginterpretasikaken objek ingkang jumbuh lan asli (Best, 1982:19). Saking kajian

deskripsi punika panaliten nggadahi sesambetan kaliyan variabel, nguji hipotesis,

7

ngrembakakaken generalisasi lan ngrembakakaken teori ingkang dipungadahi

validitas universal (west 1982). Ingkang dipunlajengakaken kajian deskripsi ing

panaliten punika basa Jawi ngoko masyarakat Kecamatan Kajen-Kabupaten

Pekalongan.

F. Metodhe Panaliten

1. Pendekatan Penelitian

Pendekata teoritis ingkang dipunginakaken ing panaliten inggih punika

pendekata dialektologi. Implikasi saking panaliten punika nggadahi fokus kajian

wonten ing variasi dialektal, inggih punika wangun fonologis ing basa Jawi ngoko

masyarakat Pekalongan. Sanesipun inggih punika naliti gegayutan variable sosial

tumrap kajian fonologis variasi basa Jawi ngoko masyarakat Kecamatan Kajen –

Kabupaten Pekalongan.

Panaliten punika migunakaken pendekatan deskriptif kualitatif.

Ngginakaken pendekatan punika nggadahi maksud supados kapundhut asil secara

sinkronis ingkang utuh. Lajeng asil punika dipundskripsikaken.

2. Data lan Sumber Data

a. Data

Data ing panaliten punika kapundut saking kosa kata basa Jawi daerah

Pekalongan. Lan basa ingkang dipunuji punika basa Jawi ragam ngoko amargi

langkung variatif kangge identifikasiif. Alesan kinging punapa ragam ngoko

ingkang dipunpilih amargi ragam punika langkung variatif ugi dipunanggep

langkung saged dipunidentifikasi. Perkawis ingkang mbedakaken punika Ingkang

dados alesan amaargi, basa Jawi ngoko punika langkung asring dipunginakaken,

langkung gampil dipunsinau, ugi langkung gampil dipunmangertosi.

b. Sumber Data

1) Data Primer

Data primer ing panaliten punika kapundut saking observasi, wawancara

lan daftar pitakenan basa ingkang ngalami kasus fonologi katujukaken langsung

kaliyan masyarakat pekalongan utawi panutur. Basa punika tuturan ingkang

8

dipunginakaken saking masyarakat Pekalongan asli. Sahingga data ingkang

dipunasilkaken punika dados data ingkang valid.

2) Data skunder

Data skunder ing panaliten punika kapundut saking asil wawancara utawi

observasi dipunkempalkaken awujud seratan utawi rekaman. Sumber data kasebut

dados acuan basa ingkang ngalami kasus fonologi punika data ingkang dipuntaliti.

Miturut Sevila dkk 1993 (ing Prof. Dr. Mahsum, M.s. 2011-28) bab

ingkang gegayutan kaliyan sumber data inggih punika populasi, sampel lan

informan. Populasi inggih punika sedaya tiyang ingkang dados anggota

masyarakat panutur basa ingkang badhe dipuntaliti lan dados objek generalisasi

basa kasebat. Sampel inggih punika kasil pamilihan saking panutur utawi wilayah

ingkang dados objek panaliten minangka wakil ingkang ndadoskaken generalisasi

populasi. Informan inggih punika nara sumber utawi bahan panaliten, ingkang

paring informasi ugi mbiyantu panaliten ing tahap ingkang nyepakaken data. Data

ingkang dipun pundhut saking populasi punika kanthi teknik sampling random

(acak).

3. Titik Pengamatan

Salah satungg daerah ing Kabupaten Pekalongan inggih punika

kaecamatan Kajen. basa Jawi wonten Kecamatan Kajen nggadahi gejala fonologis

ingkang sami kaliyan basa Jawi ngoko Pekalongan miturut hipotesa sementara.

Basa ngoko Pekalongan dipunginakaken masyarakat Kajen wonen gineman utawi

komunikasi saben dinten, ing kaluarga, sekolah, utawi kaliyan masyarakat. Basa

Jawi ngoko Pekalongan ingkang dipunginakaken masyarakat Kecamatan Kajen

punika dipunanggep sampun makili basa Jawi Pekalongan, lan panaliten saged

dipun fokuskaken ing Kecamata Kajen. Data ingkang badhe dipunpundhut

dipunfokuskaken ing Kecamatan Kajen, ingkang nggadahi ancas supados

panaliten punika asilipun utawi ancasipun saged dipunraih secara efektif, efisien,

lan optimal.

9

4. Metodhe lan Teknik Pengumpulan Data

Metodhe ingkang dipunginakaken ing panaliten inggih punika metode

simak lan metodhe cakap, Sudaryanto (1993:113):

a. Metodhe Simak

Metodhe Simak inggih punika metodhe ingkang dipunlampahi kanthi

nyimak panginaan basa lan saged dipunsejajarkaken kaliyan metodhe pengamatan

ugi metodhe observasi. Kaliyan teknik sadap, simak, rekam lan catat. Teknik

sadap, dimangertosi minangka teknik dasar ing kagiatan panaliten punika. Teknik

simak, dipunlampahi minangka alat nyimak anggenipun pangginaan basa. Teknik

rekam, menawi teknik sepisan lan teknik kaping kalih dipunginakaken teknik

rekam punika ugi saged dipunginakaken sesarengan kaliyan teknik sepisan lan

teknik kaping kalih. Teknik catat, saged dipunlampahi sasampunipun teknik

sepisan lan kaping kalih utawi sasampunipun teknik rekam ngangge kartu data

dipunlajengkaken klasifikasi. Kawontenan kemajengan teknologi, catatan punika

saged mupangatkaken disket komputer. Transkripsinya saged dipunpilih salah

satunggal saking jinising objekipun (transkripsi ortografis, fonemis, utawi

fonetis).

b. Metodhe Cakap

Metodhe Cakap inggih punika dipunlampahi kathi cara kontak antara

panaliti minangka panaliten kaliyan panutur minangka nara sumber. Kaliyan

teknik pancing, cakap, rekam lan catat. Teknik pancing, kagiatan panaliten

ingkang nuntut kreatifitas panyerat kangge mancing tiyang utawi kinten-kinten

tiyang supados purung micara, kagiatan pancing punika saged dipunanggep teknik

dasaripun saking metodhe cakap. Teknik cakap, teknik lisan punika

dipunmangertosi panaliten lan dipunarahkaken miturut kaperluanipun, inggih

punika angsal data ingkang dipunsuwun. Boten isi wacana utawi napa ingkang

dipunmicarakaken.

5. Instrumen Panaliten

Instrumen ing panaliten inggih punika daftar pitakenan basa ingkang

katujukaken tumrap informan kangge madosi data ingkang nglampahi gejala

10

fonologis. Daftar pitakenan basa ingkang dipunajukaken dening informan

adhedhasar wonten kosakata basa jawi ingkang jumbuh kaliyan hipotesa

sementara. Ancas kenging punapa ngginakaken daftar pitakenan amargi supados

data ingkang kapundhut punika konkret ugi lengkap kaliyan seratan lan rekaman.

Tebel 2. SWADESH 200-WORD BASIC VOCABULARY (MODIFIED)

No. Bahasa JawaBaku Bahasa Indonesia Bahasa Jawa Pekalongan

1. Tangan [taƞan] Tangan

2. Kiwa [kiwa] Kiri

3. Tengen [teƞen] Kanan

4. Sikil [sikil] Kaki

5. Mlaku [ Berjalan

6. Dalan Jalan

7. Teko Datang

8. Ajak Mengajak

9. Nglangi Berenang

10. Kotor Kotor

11. Lebu Debu

12. Kulit Kulit

13. Agek Sedang

14. Weteng Perut

15. Balung Tulang

16. Isi weteng Isi perut

17. Ati Hati

18. Akeh Banyak

19. Pundak Bahu

20. Ngerti Tahu

21. Mikir Berpikir

22. Wedi Takut

23. Getih Darah

24. Sirah Kepala

11

25. Gulu Leher

26. Rambut Rambut

27. Irung Hidung

28. Ambekan Bernafas

29. Ngambung Mencium

30. Cangkem Mulut

31. Untu Gigi

32. Ilat Lidah

33. Ngguyu Tertawa

34. Nangis Menangis

35. Mutah Muntah

36. Aneng Ada di

37. Mangan Makan

38. Angel Sulit

39. Masak Memasak

40. Ngumbe Minum

41. Nyokot Menggigit

42. Aweh Memberi

43. Kuping Telinga

44. Awet Awet

45. Mripat Mata

46. Weruh Melihat

47. Balen Rujuk

48. Turu Tidur

49. Kaget Terkejut

50. Ngimpi Bermimpi

51. Njagong Duduk

52. Ngadeg Berdiri

53. Wong Orang

54. Lanang Laki-laki

12

55. Wadon Wanita

56. Anak Anak

57. Bojo lanang Suami

58. Bojo wadon Istri

59. Ibu Ibu

60. Bapak Bapak

61. Umah Rumah

62. Kabeh Semua

63. Aran Nama

64. Jaket Jaket

65. Talen Tali

66. Naleni Mengikat

67. Njahit Menjahit

68. Jarum Jarum

69. Mburu Berburu

70. Nembak Menembak

71. Kakehan Kebanyakan

72. Mentung Memukul

73. Nyolong Mencuri

74. Mateni Membunuh

75. Mati Mati

76. Urip Hidup

77. Ngukuri Menggaruk

78. Nugel Memotong

79. Kayu Kayu

80. Nyigar Membelah

81. Landep Tajam

82. Kaleng Kaleng

83. Kerja Bekerja

84. Nandur Menanam

13

85. Milih Memilih

86. Tukul Tumbuh

87. Aboh Membengkak

88. Meres Memeras

89. Nyekeli Memegang

90. Karet Karet

91. Nuku Membeli

92. Mbukak Membuka

93. Nutuk Menutuk

94. Mbelengkaken Melemparkan

95. Tibo Jatuh

96. Asu Anjing

97. Manuk Burung

98. Endug Telur

99. Wulu Bulu

100

.

Suwiwi Sayap

101

.

Mabur Terbang

102

.

Tikus Tikus

103

.

Daging Daging

104

.

Lemak Lemak

105

.

Buntut Ekor

106

.

Ulo Ular

14

107

.

Cacing Cacing

108

.

garek Tinggal

109

.

Nyamuk Nyamuk

110

.

Keset Laba-laba

111

.

Iwak Ikan

112

.

Kates Pepaya

113

.

Klamben Memakai baju

114

.

Godong Daun

115

.

Damen Akar atau daun

padi

116

.

Kembang Bunga

117

.

Maning Lagi

118

.

Suket Rumput

119

.

Lemah Tanah

120

.

Watu Batu

121

.

Pasir Pasir

122 Banyu Air

15

.

123

.

Kacek Selisih

124

.

Laut Laut

125

.

Uyah Garam

126

.

Kalenan Saluran

127

.

Alas Hutan

128

.

Langit Langit

129

.

Wulan Bulan

130

.

Bintang Bintang

131

.

Patek Terlalu

132

.

Kabut Kabut

133

.

Udan Hujan

134

.

Klalen Kelupaan

135

.

Kilat Kilat

136

.

Angin Angin

137

.

Kanginan Bertiup

16

138

.

Panas Panas

139

.

Atis Dingin

140

.

Garing Kering

141

.

Teles Basah

142

.

Abot Berat

143

.

Geni Api

144

.

Ngobong Membakar

145

.

Kukus Asap

146

.

Awu Abu

147

.

Ireng Hitam

148

.

Puith Putih

149

.

Abang Merah

150

.

Kuning Kuning

151

.

Ijo Hijau

152

.

Cilik Kecil

153 Gedhe Besar

17

.

154

.

Pendek Pendek

155

.

Dawa Panjang

156

.

Tipis Tipis

157

.

Kandel Tebal

158

.

Maning Lagi

159

.

Amba Lebar

160

.

Lara Sakit

161

.

Isin Malu

162

.

Tuwa Tua

163

.

Anyar Baru

164

.

Apik Baik

165

.

Jahat Jahat

166

.

Bener Benar

167

.

Mbengi Malam

168

.

Dina Hari

18

169

.

Tahun Tahun

170

.

Kapan Kapan

171

.

Umpetan Bersembunyi

172

.

Munggah Naik

173

.

Ning Di

174

.

Ning njero (di) dalam

175

.

Ning duwur Di atas

176

.

Ning ngisor Di bawah

177

.

Iki Ini

178

.

Iku Itu

179

.

Pedek Dekat

180

.

Adoh Jauh

181

.

Ning ngendi Di mana

182

.

Aku Saya

183

.

Kowe Kamu

184 Pamer Pamer

19

.

185

.

Paweh Pemberian

186

.

Patek Terlalu

187

.

Naleni Mengikat

188

.

Apa Apa

189

.

Sapa Siapa

190

.

Liya Lain

191

.

Kabeh Semua

192

.

Lan Dan

193

.

Talen Ikatan

194

.

Kepriye Bagaimana

195

.

Ora Tidak

196

.

Ngitung Menghitung

197

.

Siji Satu

198

.

Loro Dua

199

.

Telu Tiga

20

200

.

Papat Empat

6. Teknik Analisis Data

Ing tahap analisis data ngengingi karakter fonologis bahasa Jawa ngoko

masyarakat Pekalongan punika ngginakaken metodhe padan kaliyan teknik

ingkang jumbuh kaliyan karakter data ingkang dipunpundhut. Metode padan ing

panaliten punika dipunginakaken kangge nganalisis data ingkang wonten

pambedanipun antara unsur basa Jawi ingkang dipunginakaken masyarakat

Pekalongan kaliyan basa Jawi umumipun. Sepisan ingkang dipuntindakaken

badhe ndeskripsikaken pambeda fonologi kaliyan teknik pilih unsur panentu

minangka teknik dasar. Miturut Sudaryanto (1993:13) metode ingkang

ngginakaken kasunyatan referent basa, organ pambentuk basa utawi organ wicara,

perekam, alat panentunipun basa ingkang sanes, lan pengawet basa (seratan).

Analisis perbandingan basa Jawa ngoko Pekalongan kaliyan basa

umumipun nggadahi maksud supados angsal gambaran ingkang gamblang

ngengingi variasi dialektal. Data ingkang dipunbandingkaken punika adhedasar

variabel sosial kangge mangertosi pengaruh variabel sosial tumrap kajian fonologi

variasi basa Jawa ngoko masyarakat Pekalongan lan ngginakaken teknik hubung

banding minangka teknik lajengipun.

7. Teknik Penyajian Hasil Analisis Data

Kasil analisis data dipunpaparkaken ngginakaken metodhe formal lan

metodhe informal. Metodhe formal dipunginakaken wonten nyajikaken analisis

data ingkang arupi ukara lan tuladha-tuladha ingkang dipunrumuskaken kaliyan

tanda lan lambang-lambang saking tuturan lan fonologi lan leksikon dening

masyarakat. Metodhe informal dipunginakaken wonten penyajian kasil analisis

data ingkang arupi tembung-tembung utawi uraian (Sudaryanto 1993:145).

G. Tatarakiting Panyeratan Skripsi

21

Supados pikantuk gambaran ingkang gamblang, lan runtut, antawis babagan

satunggal kaliyan sanesipun, wonten ing ngriki badhe dipunandharaken

tatarakiting panyeratan skripsi. Skripsi punika kaperang dados tiga perangan.

Inggih punika perangan wiwit, isi, lan pungkasan.

Perangan wiwit kasusun saking samak logo, kaca irah-irahan, kaca

pasarujukan, kaca pangesahan, sesanti lan pisungsung, atur pangirin, sari pathi,

daftar isi, lan lampiran.

Bab I inggih punika Purwaka kasusun saking pawadaning prekawis,

momotan prekawis, ancasing momotan, mupangating panaliten, penegesan

tembung, metodhe panaliten lan sistematika skripsi.

Bab II inggih menika landhesan teori. Bab punika nyebatkaken sumber

ingkang relevan saking panaliten saderengipun ingkang jumbuh kaliyan panaliten

punika.

Bab III inggih punika kajian fonologis variasi basa Jawi ngoko masyarakat

Pekalongan. Bab punika njlentrehkaken deskripsi asil panaliten lan pirembagan.

Bab IV inggih punika panutup, perangan panutup minangka bab pungkasan

wonten ing skripsi. wosipun inggih punika dudutan lan pamrayogi, pramila

wonten ing bab punika saged kaperang dados kalih sub-irah-irahan. Wonten ing

perangan pungkasan damados saking kapustakan ugi dhaptar lampiran.

22

BAB II

LANDHESANING TEORI

A. Landhesan Teori

Panaliten lan pirembagan basa jawi sempun katah ingkang nglampahi,

ananging panaliten dialek-dialek basa jawi saged dipun namikaken panaliten

ingkang inggal dipunwiwiti. Seminar Bahasa Daerah ing Yogyakarta taun 1976

sampun mbika cakrawala inggal ngeneni pambinaan basa daerah, kalebet dialek-

dialekipun (Dekdikbud 1986). Teori-teori ingkang dipundadoskaken dasar

panaliten inggih punika konsep-konsep ngengingi. (1) Kajian Dialektologi, (2)

Variasi Bahasa, (3) Variasi Penggunaan Bahasa Jawa, (4) Pambeda Dialek, (5)

Fonologi Bahasa Jawa, (6) Bahasa Jawa Baku, (7) Ragam Ngoko.

1. Kajian Dialektologi

Panaliten ciri fonologis basa jawi ngoko Pekalongan punika arupi

panaliten kajian dialektologi ugi, istilah dialek asalipun saking tembung Yunani

dialektos utawi logat ingkang nggadahi teges variasi basa. Dialektologi saking

tembung dialek ingkang nggadahi teges variasi basa lan logi inggkang tegesipin

ilmu. Dialektologi inggih punika ilmu ingkang ngrembag dialek utawi ilmu

ingkang ngrembag variasi basa.

Wekdal punika usaha kangge njlentrehkaken kanthi gamblang lan tegas

bates-bates ingkang mbedakaken bahasa kaliyan dialek punika dereng wonten asil

rumusan ingkang muaskaken. Dialek punika kalebet kajian ilmu linguistik, dialek

inggih punika cabang ilmu linguistik amargi ngrembag babagan bahasa saking

sudut katemtu. Miturut Lauder (2002:38) dialektologi “ilmu tentang dialek”

inggih punika salah satunggal ilmu wawasan basa ingkang secara sistematis

12

23

ngrembag maneka warni kajian ingkang gegayutan kaliyan dialek utawi variasi

bahasa, seged variasi basa ingkang adhedhasar strata sosoal utawi wekdal ingkang

beda. Variasi bahasa ingkang dipunlampahi amargi wilayah ingkang beda punika

arupi kajian dialektologi.

Dialektologi inggih punika ilmu ingkang ngrembag lan mbandingkaken

basa-basa (kalih utawi langkung) ingkang taksih seruam kangge dipunpadosi

unsur-unsur ingkang sami lan unsur-unsur ingkang beda (Siswanto:2005:43).

Dumugi wekdal sapunika usaha kangge nggayuh kanthi gamblang bates

ingkang mbentenkaken antara basa kaliyan dialek punika dereng nggadahi kasil

rumusan ingkang damel lego. Dialek punika bidang kajian ingkang mlebet ing

ilmu linguistik utawi langkung gamblang dialek inggih punika cabang ilmu

linguistic amarga nyinau basa saking paningalan katemtu.

2. Variasi Bahasa

Miturut Chaer (2004:62) variasi basa punika wonten kalih, inggih punika

panutur lan ingkang ngginakaken basa kasebat. Adhedhasar panutur punika sinten

ingkang nginakaken bahasa kasebat, wonten pundhi manggonipun, kados pundhi

kedhudhukan sosial wonten masyarakat, napa jenis kelaminipun, lan kapan bahasa

kasebat dipunginakaken. Adhrdhasar pangginaan bahasa kasebat inggih punika

dipunginakaken kangge punapa, ing bidan punapa, punapa jalur lan alat, lan

kadospundhi kahanan formalipun.

Kawontenan faktor sosial lan situasional dados pengaruh pangginaan

bahasa ingkang maringi maneka warni variasi bahasa arupi ragam pangginaan

basa miturut fungsi lan situasi. Fungsi lan situasi punika pangginaan basa ingkang

gegayutan kanthi sanget amargi ragam basa ingkang pundhi ingkang badhe

dipunfungsikaken (pilih) wonten ing kahanan prastawa panuturipun.

Variasi basa inggih punika satunggal jenis ragam basa ingkang

pangginaanipun dipun jumbuhkaken kaliyan fungsi lan situasi ananging boten

medal saking kaidah pokok wonten basa punika. Perkawis punika ngandut teges

menawi situasi ingkang maringi prastawa tutur mituru variasi bahasa katemtu

(Suwito:1985:29).

24

Variasi basa inggih punika bentuk-bentuk basa varian basa ingkang

nggadahi pola ingkang sami kaliyan pola umum basa indukipun. Variasi basa

dipunsebabkaken amarga wonten kagiatan interaksi sosial ingkang dipunlahpahi

masyarakat utawi pepanthan ingkang maneka warni ingkang dipunsebabkaken

dening panutur ingkang boten nggadahi sifat homogen. Basa saged rubah boten

dipun sebabkaken pangembangan lan perluasan kemawon, ugi perubahan ingkang

boten majeng ingkang dipunalami masyarakat. Maneka panyaruwih sosial lan

pilitis dados panyebab katah tiyang ingkang ninggalkaken basanipun piyambak.

Ngrembakaning masyarakat modern wekdal punika, masyarakat indonesia

cenderung langkung remen lan ngraoskaken langkung intelek kangge

ngginakaken bahasa asing. Perkawis kasebat nggadahi dampak tumrap bahasa

Indonesia minangka jati diri bangsa, Aslindgf 2007:17 (http://larasati-

cadiva.blogspot.com/2010/04/variasi-bahasa.html).

Kartomihardjo ( ing Arisul Ulumudin 2011:23) nyebatkaken ragam basa

punika minangka satunggal piranthi kangge nyampekaken makna sosial utawi

artistik ingkang boten saged dipunsampekaken kanthi cara tembung-tembung

kaliyan teges ingkang harfiah.

Variasi basa ugi sagedipun tingali saking sarana utawi jalur ingkang

dipunginakaken. Implikasi saking babagan punika kawontenanipun ragam lisan

lan ragam serat. Kawontenan ragam lisan lan ragam serat punika adhedhasar

wonten kasunyatan wonten ing lapangan. Kasunyatan kasebat inggih punika

bahasa lisan lan basa serat punika nggadahi wujud struktur ingkang beda.

3. Variasi Penggunaan Bahasa Jawa

Sampun dipunsepakati sareng-sareng bahasa punika alat komunikasi.

Migunakaken bahasa, manungsa saged sami sesambetan (berkomunikasi), sami

cariyos pribadhi, sami sinau, lan ningkatkaken ilmu intelektual (Depdikbud

1994:1). Hakikat manungsa minangka makhluk sosial nggadahi kekarepan

sesambetan kaliyan tiyang sanes kangge nyampekaken panyaruwih lan gagasan

tumrap tiyang sanes ingkang nggadahi ancas kangge nglengkapi kabutuhan

gesangipun. Kangge interaksi utawi sesambetan kaliyan tiyang sanes, manungsa

punika mbetahkaken alat komunikasi. Gegayutanipun panutur lan mitra tutur

25

punika sifatipun langsung, inggih punika ngginakaken pangucapan uni-uni utawi

tembung-tembung ingkang dipunsebat bahasa.

Basa jawi nggadahi kalih ragam basa. Ragam kasebut inggih punika ragam

ngoko lan ragam krama. Ragam krama punika dipunginakaken kangge

ngungkapkaken raos hormat dhateng tiyang sanes, ugi ragam krama punika

kangge ndhidhik anak supados nggadahi rasa hormat lan ngajeni kaliyan tiyang

sanes.

4. Pambeda Dialek

Saben ragam basa dipunginakaken wonten ing daerah katemtu, lan

kadadosan analisasi bahasa ingkang beda-beda, kadasta saking lafal, tata basa, dan

tata arti, lan saben ragam ngginakaken salah satunggaling bentuk ingkang khusus

(Guiraud buku Ayatrohaedi 1983:3).

Wonten ing tingkat dialek, perkawis ingkang beda punika wonten ing garis

besar ingkang dipunbagi wonten gangsal macem. Miturut Ayatrohaedi (1983:3)

inggih punika:

a. Perbedaan Fonetik

Bab ingkang beda wonten ing bidang fonologi boten dipunsadari dening panutur

dialek. Bab ingkang beda kasebat saged ketingal saking tuladha kadasta sungsum

[sunƞsUm] kaliyan sumsUm [sunƞsUm] ‘isi tulang’, teyeng [tεyεƞ] kaliyan tiyeng

[tiyεƞ] ‘karat’ salebeting basa jawi. Lafal fonem ingkang beda [m] kaliyan [g]

boten ngowahi teges tembung kasebat. Saking tuladha kasebat gamblang fonetik

ingkang beda punika saged kadadosan vocal utawi konsonan.

b. Perbedaan semantik

Saking tembung-tembung ingkang kabentuk adhedhasar proses fonologi utawi

geseran bentuk. Saking prastawa kasebat, teges saking tembung punika saged

geser. Geseran kasebut gegayutan kaliyan sinonimi lan homonimi. Wonten ing

perkawis punika, sinonimi utawi teges ingkang sami inggih punika perlambangan

ingkang beda kangge objek linambang ingkang sami nanging wonten papan

ingkang beda, kadasta maneh [manεh] ing bahasa Jawa Solo kaliyan maning

[maninƞ] ing basa jawi Tegal ‘lagi’, lan kates [kεtεs] ing bahasa Jawa Semarang

gandhul [ganDul] ing bahasa Jawa Pemalang ‘pepaya’. Geseran ingkang

26

dipunmangertosi kaliyan homonimi inggih punika objek ingkang beda nggadahi

utawi dipunparingi nami ingkang sami wonten ing papan ingkang beda ugi,

kadasta mari [mari] teges ‘sembuh dari sakit’ ing basa jawi Solo lan ‘sudah’ ing

basa jawi Surabaya lan teyeng [tεyεƞ] teges ‘karat’ ing basa jawi Solo lan

‘mampu’ ing basa jawi Tegal.

c. Perbedaan onomasiologis

Nami ingkang beda punika nujukaken setunggal konsep ingkang

dipunparingkaken ing papa ingkang beda-beda. Tuladha, wonten ing papan

adicara khajatan ing daerah Pekalongan lan Pemalang nyebutkaken istilah

nyumbang [ñumbaƞ], nanging wonten ing daerah Grobogan lan Blora masyarakat

nyebatkaken njagong [njagOnƞ]. Perkawis kasebat sampun gamblang

dipunsebabkaken wontenipun panyaruwih utawi tafsiran ingkang beda ngenani

khajatan. Nyumbang adhedhasar wonten ing panyaruwih saking tanggapan

ingkang hadir punika nyumbang kaliyan tiyang ingkang gadhah khajat, lan

njagong adhedhasar tiyang ingkang rawuh punika para tamu sami jagongan

(bercengkraman).

d. Perbedaan semasiologis

Semasiologis punika wangsulan saking onomasiologis inggih punika nami

ingkang sami kangge konsep ingkang beda. Frase kadasta, Rambutan Aceh,

pencak Cikalong lan Orang yang berhaluan kiri, lanasring dipunucapkaken

amung Aceh, cikalong, utawi kiri mawon, ucapan punika sampun katemtu ing

salebeting kaitan katemtu. Lajeng, tembung Aceh tuladha, ngandut kinten-kinten

gangsal teges, inggih punika (1) ‘nama suku’, (2) ‘nama daerah’, (3) ‘nama

kebudayaan’, ‘nama bangsa’, (5) ‘nama sejenis rambutan’.

e. Perbedaan morfologis

Basa ingkang nggadahi gegayutan punika dipun batesi saking tata basa, dening

frekuensi morfem-morfem ingkang beda, ingkang nggdahi guna ingkang

berkerabat, dening wujud fonetisipun. Perbedaan fonologis punika saged dipun

tingali saking tuladha lemper lan lelemper ‘lemper’, tenong lan tetenong’(nama

sejenis)’ wadah, isuk lan isukan ‘besok’, lan ogo lan ogoan ‘manja’.

f. Fonologi Bahasa Jawa

27

Seacara etimologi fonologi kabentuk saking tembung fon ingkang nggadahi

makna inggih punika bunyi ingkang ateges suwanten, logi ingkang ateges ilmu.

Fonologi inggih punika subdisiplin linguistik ingakang nyinauni suwanten basa

secara umum. Sae ingkang nyinau suwanten bahasa ingkang boten

ngawigatosaken arti utawi ingkang ngawigatosaken arti. Ilmu basa ingkang

nyinau suwanten ingkang boten ngawigatosaken arti inggih punika fonetik, lan

Ilmu basa ingkang nyinau suwanten ingkang ngawigatosaken arti inggih punika

fonemik (Abdul Chaer:2007:102).

Secara umum klasifikasi bunyi bahasa inggih punika vocal lan konsonan.

Vocal dipunasilaken saking pita suwanten ingkang kabuka sekedik lan boten

wonten perkawis menawi micara. Konsonan dipunasilkaken menawi suwanten

punika kabentuk taksih angsal perkawis menawi micara (Abdul Chaer:2007:113).

Vocal inggih punika bunyi basa ingkang dipunasilaken saking alat micara,

dados boten wonten artikulasi (Surana:2007:21).

5. Bahasa Jawa Baku

Panaliten punika ngginakkaken bahasa Jawa umumipun. Perkawis kasebat

dipunsebabkaken amargi konsep basa baku ingkang dereng gamblang. Basa jawi

ingkang umum wonten panaliten punika basa jawi dialek Surakarta. Basa jawi

dialek Surakarta dipunanggep basa jawi wonten umumipun amargi masyarakat

ingkang ngginakaken basa jawi piyambak punika ingkang nganggep kados

punika. Masyarakat ingkang ngginakaken basa Jawi nganggep basa Jawi dialek

Surakarta punika basa Jawi ingkang nginggil piyambak, leres piyambak, alus

piyambak, lan minangka pedoman basa jawi. Lan kathah ingkang nyebatkaken

basa Jawi dialek Surakarta inggih punika standar basa Jawi baku.

Miturut Hasan Alwi dkk (2003:14) fungsa basa baku punika nggadahi 4

fungsi. Inggih punika:

a. Fungsi Pemersatu

Basa baku punika gegayutanipun kaliyan sedaya panutur saking sedaya dialek

basa kasebat. Sedaya masyarakat punika dados masyarakat basa lan wonten

paningkatan proses identifikasi panutur saben tiyang.

b. Fungsi Pemberi Kekhasan

28

Basa baku punika bedakaken kaliyan basa ingkang sanes. Mila, basa baku punika

saged ngiatkaken kapribadhen masyarakat.

c. Pembawa Kewibawan

Fungsi kawibawan sesambetan kaliyan tiyang nggayuh lan nggadahi asil

satunggal derajat kaliyan peradaban ingkang dipungayuh saking basa masyarakat

kasebat.

d. Fungsi Sebagai Kerangka Acuan

Fungsi ngginakaken basa kaliyan nglampahi norma lan kaidah ingkang wonten

(yang dikodifikasi). Norma lan kaidah kasebat dados tolok ukur angenipun

ngginakaken basa saben tiyang utawi kelompok.

6. Ragam Ngoko

Ragam ngoko inggih punika wangun unggah-ungguh basa jawi ingkang

nggadahi inti leksikon ngoko. Ragam ngoko kaperang dados ngoko lugu lang

ngoko alus, Abdul Rochim (2005:xviii).

a. Ngoko lugu

Inggih punika wangun unggah-ungguh basa jawi ingkang sedaya kosakatanipun

ngoko lan netral ugi boten wonten seselan leksikon krama, krama inggil, utawi

krama andhap.

b. Ngoko alus

Ngoko alus inggih punika wangun unggah-ungguh ing salebeting saking leksikon

ngoko, netral, krama inggil, krama andhap, utawi ragam kangge ngormati tiyang

sanes.

29

BAB III

WUJUD KAJIAN VARIASI BAHASA JAWI NGOKO MASYARAKAT

KEC. KAJEN – KAB. PEKALONGAN

Bab punika ndeskripsikaken asil panaliten lan pirembaganipun. Basa Jawi

ngoko Pekalongan punika bab ingkang sami, ugi bab ingkang beda menawi

dipunbandingkaken kaliyan basa Jawi umumipun. Minangka salah satunggaling

ragam basa Jawi, basa Jawi pekalongan nggadahi bab ingkang sami kaliyan basa

Jawi umumipun. Bab ingkan sami ugi ingkang beda basa Jawi ngoko Pekalongan

dipunbandingkaken kaliyan basa Jawi umumipun punika arupi satunggal variasi

basa ingkang dipunsebabkaken kaliyan ingkang ngginakaken Basa Jawi ingkang

kathah ugi wilayang ingkang amba. Variasi Bahasa kasebat ingkang salah

satunggalipun kalampahan ing basa Jawi ngoko Pekalongan lan boten ngantos

panutur punika rumongsa nggadahi basa ingkang beda. Panutur Basa Jawi ngoko

Pekalongan punika umumipun taksih mangertos Basa Jawi umumipun kanthi sae.

Pirembagan ngengingi panutur ngginakaken Basa Jawi ngoko Pekalongan

sagedipun angsali sasampunipun ndeskripsikaken sasampunipun panaliten

ingkang sampun dipunlampahi. Deskripsi wujud kajian variasi bahasa Jawi ngoko

Pekalongan ingkang nglampahi keunikan fonologis inggih punika:

No

. Tembung Basa Jawi

Pangucapan Masyarakat

Pekalongan Basa Indonesia

1. agek [agɛ?] egek [ɛgɛ?] sedang, lagi

2. ajak [aja?] jek [jɛ?] Mengajak

3. akeh [akɛh] Ekeh [ɛkɛh] Banyak

4. aneng [anɛƞ] eneng [ɛnɛƞ] ada di

5. angel [aƞɛl] engel [ɛƞɛl] Sulit

6. aweh [awɛh] eweh [ɛwɛh] Memberi

30

7. awet [awɛt] ewet [ɛwɛt] Awet

8. balen [balɛn] belen [bɛlɛn] rujuk, kembali

9. damen [damɛn] demen [dɛmɛn] batang padi

10. jaket [jakɛt] jeket [jɛkɛt] Jaket

11. kacek [kacɛ?] kecek [kɛcɛ?] Selisih

12. kaget [kagɛt] keget [kɛgɛt] Kaget

13.

kalen [kalɛn]

kalenan [kalɛnan]

kelen [kɛlɛn]

kelenan [kɛlɛnan] saluran, kanal

14. kakehan [kakɛhan] kekehan [kɛkɛhan] Kebanyakan

15. karet [karɛt] keret [kɛrɛt] Karet

16. kaset [kasɛt] keset [kɛsɛt] Kaset

17. kates [katɛs] ketes [kɛtɛs] Pepaya

18. klamben [klambɛn] klemben [klɛmbɛn] memakai baju

19. klalen [klalɛn] klelen [klɛlɛn] Kelupaan

20. kaleng [kalɛƞ] kelen [kɛlɛƞ] Kaleng

21. naleni [nalɛni] neleni [nɛlɛni] mengikat

22. pamer [pamɛr] pemer [pɛmɛr] pamer

23. paweh [pawɛh] peweh [pɛwɛh] Pemberian

24. patek [patɛ?] petek [pɛtɛ?] terlalu

25. garek [garɛ?] gerek [gɛrɛ?] tinggal

26. talen [talɛn] telen [tɛlɛn] ikatan

A. Deskripsi Kajian Variasi Basa Jawi Ngoko Masyarakat Kajen – Kab.

Pekalongan

Adhedhasar panaliten ingkang sampun dipunlampahi ing tigang lokasi

panaliten kaliyan individu ingkang beda, deskripsi kajian Basa Jawi ngoko

masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan lan sesambetan kaliyang keunikan

Fonologis antara Daerah ingkang sepisan kaliyan daerah ingkang sanes punika

boten nggadahi bab ingkang benten sanget. Asil analisis panaliten kasebut

ngangsali fakta, boten sedoyo tembung ingkang katujukaken kaliyan masyarakat

31

Kec. Kajen – Kab. Pekalongan dipunlafalkaken sami kaliyan hipotesa sementara.

Kosakata kasebut kados ing tabel punika.

Salajengipun badhe dipunrembag sepisan boko sepisan tembung kasebut

kaliyan cara ucap panutur anggenipun nglafalkaken amarga wonten tembung

ingkang nggadahi wangun beda ingkang sanes. Tembung agek [agɛ?] tegesipun

sami kaliyan tembung lagi [lagi] lan lagek [lagɛ?] ingkang tegesipun ‘sedang’

utawi ‘lagi’. Masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan nglafalkaken tembung

punika dados egek [ɛgɛ?]. Masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan langkung

asring ngginakaken tembung tembung kasebut katimbang tembung kalih ingkang

sanes nanging sami tegesipun. Ing wekdal panaliten punika masyarakat Kec.

Kajen asring nglafalkaken gek [gɛk] mawon. Fonem [ɛ] ingkang dipunucapkaken

punika ngalami pelepasan fonem. Pelepasan fonem punika nggadahi maksud

supados langkung singkat sahingga langkung praktis. Mitra tutur ugi sampun

mangertos pangucapan kasebat lan boten wonten ingkang bingung.

Tembung ajak [aja?] ing basa Jawi punika nggadahi teges ‘mengajak’.

Masyarakat Kec. Kajen nglafalkaken tembung punika dados jek [je?]. fonem [a]

ing tembung kasebut punika dipunicalkaken. Keunkan tembung punika

dipunbandingkaken kaliyan tembung ingkang sanes inggih punika tembung

ingkang ngalami pross fonologis ing suku kata ingkang pungkasan. Hal punika

kadadosan amargi wonten pelepasan, tembung punika amung dados setunggal

suku kata.

Tembung akeh [akɛh] ing basa Jawi punika nggadahi teges ‘banyak’.

Kadasta hipotesa, tembung punika maringi keunikan fonologis ingkang

dipunsuwun. Tembung akeh dipunlafalkaken masyarakat Kec. Kajen dados ekeh

[ɛkɛh]. Tembung sanes ingkang nggadahi keunikan ingkang sami inggih punika

tembung angel, awet, jaket, kaget, karet, kates lan pamer. Tembung kasebat

dipunlafalkaken masyarakat Kec. Kajen dados engel [ɛƞɛl] ‘sulit’, ewet [ɛwɛt]

awet, jeket [jɛkɛt] ‘jaket’, keget [kɛgɛt] ‘ terkejut’, keret [kɛrɛt] ‘karet’, ketes

[kɛtɛ] ‘pepaya’ lan pamer [pɛmɛr] ‘pamer’.

Tembung aneng [ɛnɛƞ] nggadahi teges ‘ada di’. Tembung aneng punika

kalebet tembung garba. Tembung kasebat punika gabungan saking tembung ana [

32

ingkang ateges ‘ada’ lan [כnכ ing [Iƞ] ingkang ateges ‘di’. Huruf a [כ] ingkang

pungkasan punika ing tembung ana punika gabung kaliyan huruf i [I] tumprap

tembung ing. Sejatosipun tembung punika gabung lajeng melebur dados e [e],

ananginmg wonten kasunyatan punika, kathah ingkang nglafalkaken dados e [ɛ]

sahingga tembung aneng [aneƞ] dipunlafalkaken dados aneng [anɛƞ]. Lanugi

kathah ingkang nglafalkaken kaliyan ngicalkaken fonem [a] ing tembung kasebat

sahingga dados neng [neƞ] utawi neng [nɛƞ] kemawon supados lngkung praktis

ing pangucapanipun. Ing laladan Pekalongan, masyarakat nglafalkaken aneng

[anɛƞ] dados eneng [ɛnɛƞ]. Sejatosipun tembung eneng punika boten asring

dipunlafalkaken amargi dipunanggep kirang praktis. Ananging langkung asring

pangucapanipun kaliyan nglesapkaken fonem [ɛ] sahingga dados tembung neng

[nɛƞ] kemawon, ananging boten saged dipunlalikaken tembung neng punika

sejatosipun saking tembung eneng. Tembung eneng [ɛnɛƞ] ing laladan

ingkangsanes punika nggadahi teges ‘ada’ kemawon. Ugi sami kaliyan basa

laladan Pekalongan, tembung eneng dados homonim sahingga teges lan maksud

tembung kasebat kagantung saking konteks ukaranipun. Langkung gamblang

saged ngawigatoskaken ukara-ukara punika.

(a) Eneng ngendi koe wingi?‘ada dimana kamu kemarin?

(b) Pas eneng Ibu koe malah lunga.Ketika ada Ibu kamu malah pergi.

Saking ukara punika mitra tutur boten bingung anggenipun mangrtosi konteksipun.

Tembung balen [bɛlɛn] ing basa Jawi punika nggadahi teges ‘rujuk’.

Tembung balen ing basa Jawi punika arupi tembung andhahan (kata berimbuhan)

saking tembung bali ingkang ateges ‘pulang’ kaliyan ater-ater –an [an].

Persandian huruf i ing tembung bali kaliyan huruf a ing ater-ater –an dados e [ɛ].

Sasampunipun dados tembung andhahan ingkang nglampahi prsandian, tembung

balen tembung balen menawi dipunpirsani saking wangunipun nggadahi ciri

kadasta hipotesa sementara. Tembung balen [balɛn] dipunlafalkaken masyarakat

Kec. Kajen dados belen [bɛlɛn]. Tembung sanes ingkang nglampahi kasus

ingkangsami inggih punika tembung damen [dɛmɛn] ‘batang padi’, grajen

33

[grɛjɛn] ‘tahi gergaji’, klamben [klɛmbɛn] ‘memakai baju’ lan talen [tɛlɛn]

‘ikatan.

Tembung garek [garɛ?] ing basa Jawi nggadahi teges ‘tinggal’. Kasus ing

tembung punika radi anggel. Tembung ‘tinggal’ ing bahasa Indonesia dereng

cekap kangge makili maksud saking tembung garek ing basa Jawi. Pangginaan

tembung ‘tinggal’ ing basa Indonesia boten sami kaliyan tembung garek ing basa

Jawi. Ing basa Jawi ugi wonten tembung tinggal ing basa Indonesia ugi tegesipun

‘tinggal’. Kawigatoskaken ukara punika:

(a) Klambiku gerek iki.

‘bajuku tinggal ini.’

(b) Yen ora bisa nggowo yo tinggal wae.

‘kalau tidak bisa membawa tinggal saja.’

(c) Aku manggon neng kene awet wingi.

‘aku tinggal disini mulai kemarin.

(d) Eling ora, jebul barange ana sing keri.

‘ingat tidak, ternyata barangya ada yang ketinggalan.

Saking sekawan tuladha ukara punika saged dipunpundhut dhudhutan,

tembung tinggal ing basa Indonesia punika nggadahi teges ingkang kathah ing

basa Jawi, sahingga tembung tinggal punika kirang jumbuh menawi

dipunjejerkaken kaliyang tembung garek. Ing pirembagan ingkang sanes,

tembung garek ing basa Jawi punika tegesipun sami kaliyan tembung kari [kari],

gari [gari]. Anangin masyarakat Kec. Kajen punika langkung asring ngginakaken

tembung garek ingkang dipunlafalkaken dados gerek [gɛrɛ?]. Tembung kari boten

dipunlafalkaken dados keri, ananging taksih ajeg keri ugu tembung gari.

Masyarakat Kec. Kajen punika ugi ngginakaken tembung karek naging botan

asring dipunginakaken. Kadasta tembung garek tembung karek ugi

dipunlafalkaken kerek [kɛrɛ?] dening masyarakat Kec. Kajen.

Gejala keunikan fonologis wongten ing tembung garek ugi katingal ing

tembung patek [patɛ?]. sami kaliyan tembung garek, tembung patek ugi nggadahi

keunikan. Tembung patek ing basa Jwai nggadahi teges ‘terlalu’. Tembung

‘terlalu’ ing basa Indonesia dereng mesti tegesipun patek ing basa Jawi.

34

Aku ora patek ngematke.

‘aku tidak terlalu memperhatikan.’

Tembung patek tegesipun sami kaliyan pati [pati], ananging pati dereng

mesti sami kaliyan patek. Tembung pati ugi saged tegesipun ‘mati’, kadasta

tembung garek, tembung patek ugi dipunlafalkaken petek kaliyan masyarakat

Kec. Kajen – Kab. Pekalongan. Tembung pati punika boten dipunlafalkaken peti

[pɛti], ananging taksih dipunlafalkaken pati kaliyan masyarakat Kec. Kajen –

Kab. Pekalongan.

Tembung kangelan [kaƞelan] ing Basa Jawi punika nggadahi teges

‘kesulitan’. Tembung kangelan punika arupi tembung andhahan, ananging kasus

tembung punika boten sami kaliyan tembung andhahan ingkang saderengipun.

Tembung kangelan punika tembung andhahan ingkan boten nglampahi

persandian. Tembung dasar saking tembung kangelan inggih punika angel

ingkang angsal konfiks ka-/an. Tembung angel ingkang sampun

dipunjlentrehkaken saderengipun punika nggadahi keunikan fonologis sahingga

dipunlafalkaken engel [ɛƞɛl] kaliyan masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan.

Ugi sami kaliyan tembung kangelan. Tembung kangelan punika dipunlafalkaken

kengelan [keƞelan] kaliyan masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan. Kasus

punika ugi dipunalami kaliyan tembung-tembung ingkang sanes. Tembung sanes

ingkang tembung dasaripun ngalami keunikan fonologis ugi sami ing keunikan

fonologis ing tembung andhahanipun. Perkawis punika kabuktikaken ing tembung

paweh [pawɛh] ingkang nggadahi teges ’pemberian’ ing Basa Jawi. Tembung

paweh ingkang nggadahi tembung dasar aweh kaliyan angsal perfiks pa- ugi

maringi keunikan fonologis. Tembung paweh dipunlafalkaken masyarakat Kec.

Kajen – Kab. Pekalongan punika dados peweh [pɛwɛh]. Tembung kagetan ‘sering

kaget bila sesuatu terjadi’ ingkang nggadahi tembung dasar kaget kanthi angsal

sufiks –an ugi dipunlafalkaken masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalonga dados

kegetan [kɛgɛtan].

Keunikan fonologis Basa Jawi Ngoko masyarakat Kec. Kajen – Kab.

Pekalongan ugi kadadosan ing tembung pambentuk saderengipun ingkang paring

35

keunikan fonologis. Kabukti saking tembung naleni [nalɛni] ‘mengikat’.

Tembung naleni punika nggadahi tembung dasar tali. Ananging, saderengipun

angsal akhiran –i lan salajengipun angsal imbuhan N- tembung tali punika

langkung riyin angsal sufiks –an. Tembung tali ingkang angsal sufiks an kasebut

dados panyebab luluhipun huruf i [i] wonten ing tembung tali tumrap huruf a [a]

ing imbuhan –an dados e [ɛ]. Lajeng talen ing Basa Jawi punika dipunlafalkaken

masyarakata Kec. Kajen – Kab. Pekalongan punika dados telen [tɛlɛn]. Perkawis

kasebat ingkang nyebabakaken tembung naleni punika dipunlafalkaken neleni

[nɛlɛni] kaliyan masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan. Perkawis ingkang

sami ugi kadadosan ing tembung – tembung sanes ingkang ngalami kasus ingkang

sami kaliyan tembung talen, kadasta; balen, kalen, lan klamben. Tembung

mbaleni [mbalɛni] ‘mengulang’ saking tembung balen punika dipunlafalkaken

mbeleni [mbɛlɛni] kaliyan masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan. Tembung

ngaleni [ƞalɛni] ‘ membuat saluran’ saking tembung kalenpunika dipun lafalkaken

ngeleni [ƞɛlɛni], lan tembung nglambeni [ƞlambɛni] ‘memakaikan baju’ ugi

dipunlafalkaken nglembeni [ƞlɛmbɛni].

Keunikan ingkang sanes ugi dipunangsali saking kalih tembung ingkang

boten wonten ing daftar tembung ingkang dipun takenkaken ingkang ugi maringi

ciri keunikan fonologis. Tembung kasebut inggih punika jagong [jagכƞ] lan

kalong [kalכƞ]. Tembung jagong ing Basa Jawi umumipun nggadahi teges

‘duduk’. Ananging wonten ing daerah ingkang sanes punika tembung jagong [jag

[ƞכ tegesipun nyumbang [ñumbaƞ] utawi ing basa indonesia tegesipun

‘kondangan’. Masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan nglafalkaken tembung

njagong ingkang nggadahi teges ‘duduk’ dados njegok [njagכƞ]. ing tembung

punika wonten fonem saking fonem [ƞ] dados [?]. Ingkang kaping kalih inggih

punika tembung kalong [kalכƞ] ingkang wonten ing Basa Jawi punika nggadahi

teges ‘berkurang’. Masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan punika

nglafalkaken kalong punika dados kelong [kalכƞ]. Tembung kalih punika

ngicalkaken konsep ing hipotesa sepisan, sejatosipun konsep kasebat katujukaken

kaliyan tembung ingkang nglampahi keunikan fonologis ing tembung ingkang

36

suku kata sepisan punika vocal a [a] kabuka (boten pejah) lan suku kata kaping

kalih vocal e [e] kadasta ingkang sampun dipun jlentrehkaken ing bab

saderengipun.

Boten sedaya tembung ingkang sami kaliyan tembung-tembung ingkang

dipunsebatkaken ing nginggil punika maringi gejala ingkang sami, inggih punika

keunikan fonologis kados hipotesa sementara. Perkawis kasebut kabutki saking

wekdal panaliten dipun lampahi. Tembung ingkang dipunajukaken punika wonten

200 tembung, boten langkung saking 30 tembung ingkang ngalami keunikan

fonologis. Perkawis kasebut maringi isyarat kangge kita menawi ciri-ciri saking

tembung-tembung punika ingkang ngalami fenomena keunikan fonologis kadasta

ingkang sampun dipunjlentrehkaken ing nginggil punika boten saged

dipundadoskaken acuan kangge tembung-tembung ingkang sanes. Tembung-

tembing ingkang nggadahi ciri-ciri ingkang sami dereng mesti ngalami keunikan

fonologis. Perlu nglampahi panaliten kangge nyebatkaken tembung punika

nglampahi keunikan fonologis utawi boten.

B. Pengaruh Variabel Sosial Tumrap Ciri fonologis Basa Jawa Ngoko

Masyarakat Kec. Kajen – Kab. Pekalongan.

Panaliten dipun lampahi ing tingang lokasi ing Kec. Kajen tumrap

individu-individu kanthi kriteria-kriteria ingkang beda. Individu kasebut

jumlahipun sekawan tiyang ing saben lokasi panaliten sahingga jumlahipun 12

tiyang. Adhedhasar panalten kasebat ing kasunyatan punika antara individu

sepisan kaliyan individu ingkang sanes boten dipunangsali bab ingkang beda

secara signifikan. Kirang langkung 5% bab ingkang mbedakaken kasebat ingkang

kadadosan. Bab kasebat sagedipun tingali saking tabel punika.