3

A Z R B A Y C A N M L L E L M L R A K A D E M Y A S I

A. B A K I X A N O V A D I N A T A R X N S T T U T U

AZRBAYCAN

TARX

III-XIII srin I rb

Y E D D C L D D

II CLD

B A K I, E L M, 2 0 0 7

4

Bu kitab "Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. II cild" (Bak, Elm, 1998) nri

sasnda tkrar nr hazrlanmdr

Msul redaktor: Nail Vlixanl

akademik

ISBN 978-9952-448-34-4

947. 5402-dc22

Tarix - A zrbaycan

Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. II cild (III-XIII srin I rb). Bak. " Elm".

2007. 608 sh. - 24 sh. illstrasiya.

Yeddi cildlik "Azrbaycan tarixi"nin II cildind III srdn tutmu XIII yzilin I

rbndk olan dvr tdqiq edilmi, sasanilrin v rb lrin hakimiyytlri

zaman ba vern siyasi-ictimai, iqtisadi-mdni dyiikliklr akarladrlmdir.

Xilaft in zifid iyi dvrd tkkl tapan Azrbaycan feodal dvltlrinin tarixi,

slcuq yr v onun nticlri, A zrbaycan Atabylri dvltinin yaranmas v

squtu, elc d dvrn ictimai, iqtisadi, mdni hyat v maddi mdniyyti bu

cildd geni rh olunmudur.

"Elm" nriyyat, 2007

5

GR 1

Son illr A zrbaycan alimlri xalqmzn tarixini akarladran geni

tdqiqatlar aparr, bu yaxn laradk tarix kitablarnn qt l ndan ikaytlnn

yurddalarmzn haql g iley in cavab ver bilck srlr yaratmaa alrlar. Bu

baxmdan cildlik "Azrbaycan tarixi''nin akademik nrindn sonrak illrd

yazlm v tariximizin mxtlif dvr v problemlrin hsr edilmi onlarca

monoqrafiyann xsusi dyri vardr.

Azrbaycann orta a tarixini tdqiq edn alimlrimiz d 60-c illrin

vvlindn balayan v az qala, qrx illik mddti hat edn bu dvrd byk

uurlar qazanm, sasanilrin hakimiyytindn tutmu monqollarn ialnadk

olan dvrn ar-yngl problem v msllrin i hll ed biln, yeni aradrmalara

saslanan monoqrafiyalar yazm, mxtlifd illi orta sr qaynaqlarna Azrbaycan

v rus dillrind yeni hyat vermilr.

Oxuculara tqdim olunan v Vtn tariximizin on be srlik orta a

dvrnn birinci min ilind v ikinci min ilin in ilk yzilliklrind ba vermi

hadislri ks etdirn bu kitab xalq mzn hyat salnamsinin n mhm

shiflrini znd cmldirmidir. Alimlrimizin apardqlar tdqiqatlar sbut

etmidir ki, feodal mnasibtlrinin tkkl tapd v mhkmlndiyi bu dvrd

tarixi A zrbaycan razisind btn regionun hyatnda hlledici hmiyytli,

sdas sonrak yzilliklrd bel ks olunan mhm hadislr ba vermidir.

Bu el b ir dvr id i ki, qu ldarlq quruluunun bhran il laqdar btn

Aralq dnizi sahili v n Asiya lklrind daha mtrqqi ictimai-iqtisadi

formasiyann - feodalizmin reymlri yaranrd . Hmin lklr n hlledici

hmiyyt malik olan bu proseslr tarixi A zrbaycann vilaytlrin i d hat

etmi, lakin quldarlq quruluu nnlrinin kk sald cmiyytlr nisbtn

burada feodal istehsal mnasibtlri, vvla, daha erkn fo rmalaa bilmi, ikincisi

is daha intensiv olmudur.

Azrbaycann siyasi tarixind orta an balanc imalda Drbnddn

cnubda Zncanadk, rqd Xzr dnizi, qrbd Kiik Qafqaz dalarnadk

geni bir razin i hat edn tarixi torpaqlarmzn III srin II yarsnda Cnubi

Qafqazn digr vilaytlri il birlikd Sasani imperiyasnn trkibin daxil edilmsi

il lamtdardr. Sasani ial nticsind hl e. I srinin vvllrindn bu razin in

cnubunda - Atropatenada hakimiyyt banda olan Parfiya arakilrin in kiik

slalsi aradan gtrlr; phlvi mnblrind Adurbadaqan adlandrlan bu yer

yeni imperiyann artq he bir dvlt statusu qalmayan adi vilay tin evrilir.

Tarixi Azrbaycan razisinin imal torpaqlarn znd birldirn A lbaniya is

1 1998-ci ild yazlmdr.

6

sasanilrin vassal asll na ds d, znn hl e. I srindn hakimiyyt gln

mnc parfiyal arakilr slalsindn olan hkmdarlarn qoruyub saxlaya bildi.

Erkn feodalizm dvrnd tarixi Azrbaycan razisind mlkiyytin

dvlt (hkmdarn xsind) formas onunla yana mvcud olan xsusi feodal

mlkiyyti formasna nisbtn stnlk tkil edirdi. Feodal mnasibtlrin in

inkiaf, feodal sinfinin v torpaq zrind xsusi feodal mlkiyytin in

formalamas il laqdar sas torpaq fondunun dvltin lindn tdricn kbar

nsillrin lin kemsi prosesi ba verdi.

Feodal mnasibtlrinin mhkmlnmsi burada mhsuldar qv vlrin

inkiafna rait yaratd. Yazl mnblr, elc d arxeoloji v etnoqrafik

materiallar Azrbaycanda kinilik, maldarlq v sntkarl n inkiafnda xsusi

irlilyi olduunu gstrdi. Yen hmin mnblr erkn orta sr Azrbaycannda

yeni hrlrin salnmas, khn hrlrin iklnmsi prosesinin getdiyini sbut

etdi.

stehsal qvvlrinin artmas, feodal mnasibtlrinin inkiaf v

mhkmlnmsi nticsind, elc d Albaniya v Adurbadaqann iqtisadiyyatnda

hrlrin ro lunun ykslmsi il bal olaraq hrlrin sosial strukturunda da

dyiikliklr ba verdi, kinilikl laqni ks mi azad sntkarlar meydana xd .

Erkn orta srlr dvrnd Azrbaycan halisi sasanilr, bizans llara v

baqa iallara qar mbariz apard . V srin vvllrindn trkdilli tayfalarn

hl eramzn ilk srlrindn balanan axn daha da gclndi. sasn Drbnd

keid indn olan bu axnn qarsn almaq n sasanilr Azrbaycan torpaqlarnda

gcl mdafi xtlri kmy balad.

IV yzildn balayaraq, xristianlq Albaniyann dvlt dinin, yeni

yaranm feodal cmiyytinin hakim ideologiyasna evrild i. Zrdtiliy in mhkm

yer tutduu Sasani vilayti Adurbadaqan is bu dvrd artq mstqilliyini it irs

d, dini v mdni mrkz rolunu daha da artrd .

VI srd Sasani hkmdar I Xosrov nuirvann keirdiyi yeni inzibati

islahata sasn Albaniya da Atropatena v baqa yerlrl birlikd Sasani

imperiyasnn "Adurbadaqan (rb-fars nnsin gr Azrbaycan) kustu (trfi)"

adlanan imal blgsin daxil edildi. Bununla da hl erkn Sasanilr dvrnd

siyasi mnasn itirmi v yalnz corafi adn saxlam "Adurbadaqan -

Azrbaycan" mfhumu ilk df o laraq Arazdan imalda v cnubda yerln

torpaqlarmz znd birldirn vahid siyasi-inzibati mnan ksb etdi1.

Azrbaycann v azrbaycanllarn hyatnda ba vermi bu mhm hadisdn

sonrak dvrlrd ("rb", "slcuq" v s.) "Azrbaycan" mfhumu yaranm, tarixi

rait uyun olaraq mxtlif mnalar (siyasi-inzibati,corafi v ya siyasi) dayr.

1 Mhz bu sbbdn biz Albaniya v Adurbadaqann vahid "Azrbaycan" siyasi-

inzibati ad il birldiyi dvr qdrki tarixini ayrlqda tqdim edirik.

7

VII srin vvllrind Azrbaycan imaldan gln xzrlrin, ortalarna

yaxn is cnubdan gln rblrin hcumlarna mruz qalrd. lkmizin v

xalq mzn taley ind hlledici dyiikliklr sbb olan bu hcumlar, nhayt,

Albaniyann dvlt mstqilliyin son qoyulmas, tarixi A zrbaycan torpaqlarn n

geni razili yeni imperiyann - rb Xilaft inin trkibin qatlmas il nticln ir.

Azrbaycann vahid dvlt trkib ind olmas lknin ayr-ayr

vilaytlrinin iqtisadi v mdni yaxnlamasn tmin edir.

Feodalizmin inkiaf il kskinln sinfi mbariz Azrbaycan razisind

d mxtlif formalarda tzahr edir.

VIII srin ortalarna yaxn daha da artaraq btn Xilaft vilaytlrini

bryn v mrkzi hakimiyyt qar ynldiln d ini-siyasi hrkat Azrbaycanda

yerli rb suli-idarsini hdf etdi. Dvrn btn xlar kimi din i zmind

tkkl tapan bu mbariz siyasi mahiyyt ksb edrk, xsusil Babk

xrrmin in rhbrliy i dvrndn rb sartin v feodal istismarna qar

ynldilmi qdrtli mumxalq hrkat na, szn sil mnasnda, azadlq

mharibsin evrilir. Bu hrkat, tabeliyind olan xalq larla Xilaft in qarlq l

mnasibtlrini kskinldird i, rb imperiyasnn paralanma prosesini

srtlndirdi.

IX srin sonu - X srin vvli rb Xilaftinin ucqarlarndak yerli hakim v

caniinlrin separatizminin gclnmsi, mrkzi hakimiyytdn yarmasl v ya

mstqil dvlt qurumlarn n yaranmas il lamtdardr. Bu dvltlrin hakimlri

tdricn xlif xzinsin gndrilck verg ilrin miqdarn azaltdlar, onu

dmkdn imtina etdilr v bellikl d, mstqillik ld edrk, xlifnin ancaq

dini rhbrliyini qbul etdilr.

rb ialndan sonrak dvrd Azrbaycan halisi islam qbul etmy

balad. Lakin yeni dini ideologiyann Azbaycann cnub, xsusil imal

hisssind qrarlamas X yzild d davam edn, uzun kn bir proses oldu.

Xilaft in ial etdiyi lklr, o cmldn Azrbaycan islamladqca yeni din bu

lklrin xalqlarn ideolo ji chtdn birldirn byk qvvy evrildi. slamn

geni vsti il laqdar bu dini qbul etmi btn xalq lar kimi, mumi

"mslman mfhumu il birlmi azrbaycanllar da, xsusil IX-X srlrd

trqqi, X-XII srlrd iklnm dvrn keirn mslman mdniyytinin

inkiaf prosesind itirak etdilr.

XI srin 70-ci illrin in sonunda Azrbaycan torpaqlar Orta Asiyadan Aralq

dnizindk, Qafqazdan ran krfzindk olan yerlri znd birldirn Byk

Slcuq imperiyasnn trkibin daxil edilir.

Bu dvrd Azrbaycan razisind cryan edn dil, din, razi, mdniyyt v

iqtisadi laqlr vhdti zminind yeni etnik birliyin - trkd illi Azrbaycan

xalq nn fo rmalamas prosesi baa atd.

Slcuq dvltinin tnzzl dvrnd yeni nv dvlt birl mlrinin -

atabyliklrin tkkl n zmin yarand. 1136 -c ild msddin Eldniz

8

trfindn sas qoyulan Azrbaycan Atabylri dvlti dvrn n qdrtli v

mdni dvltlrindn oldu.

Azrbaycanda mdni hyatn ykslmsi il sciyylnn XII sr

Azrbaycan intibah dvr hesab edilir, mhz, bu dvrd Azrbaycan xalq

dnyaya grkmli alimlr, airlr, memarlar bx edir. Taleykl hadislrl dolu olan bu dvrn XIX yzild Abbasqulu aa

Bakxanov trfindn balanan tdqiqi, sonralar cildlik "Azrbaycan tarixi"nin I

cild ind tqdim ediln ycam, lakin drin mzmunlu materialla zngin ldirils

d, daha sonrak onillrd aparlan elmi aradrmalar yeni fakt lar, yeni mnblri

z xara bilmidir. Azrbaycan alimlrinin grgin zhmti, qan-can bahasna

baa gln bu ar i tariximizin bir ox oxunmaz shiflrin i brpa etdi,

xalq mzn mr yolunu iqlandrd, q iymtli tdqiqat ilrin i ortaya gtirdi.

Bunlardan akademik Ziya Bnyadovun Azrbaycann VI-IX srlr, elc d

Eldnizlr slalsi dvrn, Sara xanm Aurbylinin Bak v irvann tarixin,

Sara Qasmovann rblr qdrki Cnubi Azrbaycan tarixin, Yusif Cf rovun

hun tayfalarnn Albaniya il qarlql laqlrin, Frid Mmmdovann erkn

orta srlr Albaniyasnn siyasi tarixin v tarixi corafiyasna, Rid Gyovun

Albaniyada xristianln tarixin, Rhim Vahidovun erkn orta srlr Mingevir

tarixin, Nail Vlixan lnn Xilaftin Azrbaycanla qarlql mnasibtlri

msllrin, Mmmd riflin in IX-XI srlr Azrbaycan feodal dvltlri

tarixin, Saleh Qazyevin Qbl, Rauf Mmmdovun Naxvan, Qara

hmdovun Beylqan, Hseyn Ciddin in amax, mr s mizad v Frhad

brahimovun Bak v s. hrlrin tarixin dair yazdq lar srlrin xsusi

hmiyytini qeyd etmk lazmdr1.

Tdqiq ediln dvrn tam tsvirini vermk n son 40 ild

arxeoloqlarmzdan Qardaxan Aslanov, lyas Babayev, Firudin Qdirov, Qoqar

Qoqarl, Nsimi Quliyev, sgr liyev, Alm Nuriyev, Abdulla Orucov, Fazil

Osmanov, Cabbar Xlilov v baqalarnn tarixi-arxeolo ji tdqiqatlarn,

Mdixanm Nemtovann orta sr epiqrafik ab idlrimiz hsr etdiyi srlrini,

etnoqraflardan Teymur Bnyadov, Qiyasddin Qeybullayev, sntnas alimlrdn

Rasim fndi, Nsir Rzayev, Kamil Mmmdzad, Cfr Qiyasi, d ili alimlrdn

Vaqif Aslanov, Q.Voroil, Aydn Mmmdov, Tofiq Hacyev v baqalarnn,

dbiyyatlardan Hmid Arasl, Rstm liyev, Azad Rstmova, Malik

Mahmudov v onlarca baqalarnn adlarn kmk v srlrini xatrlamaq

vacibdir.

Vtn tarixnaslmzn trkib h isssini tkil edn bu srlrl yana,

1 Adlar kiln bu v digr mlliflrin srlri haqqnda kitabn sonunda tqdim edilmi mnblr v dbiyyat siyahsma bax.

9

V.Bartold, .Markvart, V.Minorski, K.Trever, Y.Bertels, V.Beylis, .Ksrvi v

baqa bu kimi xarici lk alimlrinin dvrn tdqiqi n az hmiyyt damayan

aradrmalarn da qeyd etmk istrdik.

Onu da demliyik ki, burada tqdim etdiyimiz cildin yazlmasnda istifad

edilmi mnb v dbiyyatn xsusi thlilini vermkdn imt ina etdik; bel ki,

grkmli mtxssislrimizin ayr-ayr tarixi dvrlr hsr etdiklri mlum v

mhur tdqiqatlarnda bu i yksk elmi sviyyd yerin yetirilmi, tdqiq ediln

dvrn tarixnaslq v mnbnaslq msllri slahiyytl hll edilmidir. Bellikl, grdymz kimi, xalqmzn sasanilrin hakimiyytindn tutmu

monqollarn ialnadk olan orta a dvr son qrx ild ayr-ayr kitablarda z

ksini tapa bilmidir. Lakin, bununla yana, Vtn tarixnasl qarsnda dvrn

tlb etdiyi vacib bir msl dururdu: ayr-ayr alimlrimizin grgin myin in

mhsulu olan bu srlrin saysz-hesabsz shiflrin "splnmi" tariximizi

vahid kitabda cmldirmk, obyektiv lik v elmiliy xll gtirmdn oxuculara

tqdim etmk.

Obyektiv v subyektiv sbblr bu vacib iin on illr boyu uzanmasna,

son illrd xan tarix kitablarnn1 hat etdiyi bir ox mhm problem v

msllrin, mxtlif fakt v hadislrin biri digrini tkzib etmsin sbb old u.

Bu vaxtadk xalq nn v lksinin tarixin i pis-yax bilmsi i l ynn

tarixsevrlr bir yana qalsn, htta mtxssislr d tariximizin ayr-ayr

mrhllrini (o cmldn bizim cildd tdqiq ediln dvr) "znmxsus" elmi

szgcdn keirn, "znmxsus" qayda il iqlandran mlliflrin bzi

fikirlrindn ba aa bilmdilr. Eyni mvzuya aid biri digrini tkzib edn, biri

digrinin ksi olan faktlar v hadislr, elc d daban-dabana zidd o lan

"konsepsiyalar" oxdan bri gzlniln bu tarix kitablarn n mumi uuruna tsir

etdi, bir sra vacib msl v problemlrin hllind hrc-mrclik trtdi.

Btn bunlar cildi hazrlayan mllif ko llektiv ini v onun redaksiya

heytini ar imtahan qarsnda qoydu. Uzun illrdn bri yenidn v yenidn

yazlan, dflrl tz materiallar sasnda dyidiriln, yenildiriln mtnlr

zrind i davam etdirild i. Tdqiq ediln dvrn slahiyytli mtxssislri

mtnlrin yazlmasna clb olundu. Demk o lar, el bir mllif olmad ki, yazd

fsl, paraqrafa elmi axtarlarla dqiq ldirilmi material salmasn, istifad etdiyi

mnbni baqa mnblrl, elc d arxeolo ji tdqiqatlarn nticlri il, grkmli

alimlrin aradrmalar il mqayis etmsin.

Bellikl, uzun illrin ars-acs, sevinci-kdri il yazlan kitab, nhayt, baa

atdrld. Lakin a r tssf hissi il kitabn yazlmasnda itirak edn

vzolunmaz elm fdailrimiz akademik Ziya Bnyadovu, tarix elmlri doktoru

1Mahmud smaylov. Azrbaycan tarixi. Bak, 1992; Azrbaycan tarixi. n qdim

dvrlrdn XX srin vvllrin qdr. Bak, 1993; Azrbaycan tarixi (n qdim zamanlardan XX srdk), I c, Bak. 1994; Azrbaycan tarixi (Uzaq kemiimizdn 1870-ci

il qdr). Bak. 1996.

10

Mikayl Heydrovu, tarix elmlri namizdi Rauf Mmmdovu xatrlamaq istrdik.

Qoy onlarn da ruhlar ad olsun1.

Cild in mtni aadak mlliflr trfindn yazlmdr:

G i r i - tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl.

I f s 1 i ("Azrbaycann III-VII srlrd razisi v halisi");

1 - tarix elmlri doktoru Frid Mmtndova, 2 - tarix elmlri

doktoru Sara Qasmova, 3 - filologiya elmlri doktoru Q.Voroil,

tarix elmlri namizd i Yusif Cfrov, tarix elmlri doktoru Sara

Qasmova v b.-nn tdqiqatlar sasnda Nail Vlixanl trtib

etmidir.

II fsil ("III-VII srlrd Azrbaycann imalnda - Albaniyada

ictimai qurulu v sinfi mbariz"); 1-6, 8-10 - tarix elmlri

doktoru Frid Mmmdova, 7 - tarix elmlri doktoru lyas

Babayev.

III fsil (III-VII srin ortalarnda Azrbaycann siyasi hyat

(Albaniya)"; 1-3 - tarix elmlri doktoru Frid Mmmdova.

IV fsil ("IIIVII srin I yarsnda Cnubi Azrbaycann -Adurbadaqann sosial-iqtisadi v siyasi tarixi" ); 1-8 - tarix elmlri doktoru Sara

Qasmova.

V fsil ("III-VII srlrd Azrbaycan mdniyyti"); 1 - tarix

elmlri doktoru Qara hmdov, 2 (a) - tarix elmlri doktoru

Frid Mmmdova, 2 (b) - tarix elmlri doktoru Sara Qasmova,

3 - sntnaslq elmlri doktoru Nsir Rzayev, tarix elmlri dok-

toru Alm Nuriyev, tarix elmlri namizdi Qoqar Qoqarl v b.-nn

tdqiqatlar sasnda Nail Vlixanl trtib etmidir. 4 - snt-

naslq doktoru Kamil Mmmdzad (Azrbaycann imal) v

tarix elml ri doktoru Sara Qasmova (A zrbaycann cnubu).

VI fsil ("rb ial rfsind v dvrnd Azrbaycann siyasi vziyyti. Azrbaycann rb Xilaft i trkibin daxil edilmsi"); 1 - tarix elmlri

doktoru Frid Mmmdova, 2-3 - tarix elmlri doktoru Naih Vlixanl, 4 -

akademik Ziya Bnyadov.

VII fsil ("Azrbaycan rb Xilafti trkibind"); 1-2 - tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl, 3 - akademik Ziya Bnyadov v tarix elmlri doktoru

Nail Vlixanl.

VIII fsil (" VII-X srlrd A zrbaycanda sosial-iqtisadi

msllr"); 1 - mxbir zv Teymur Bnyadov, 2-3-tarix

elmlri doktoru Nail Vlixanl.

1 ox tssf ki, kitabn ilk (1998-ci il) nrindn sonraki illrd mlliflrdn

Sara xanm Aurbyli, Qara hmdov, Zakir Mmmdov, Kamil Mmmdzad, Q.Voroil, Nsir Rzayev, Alm Nuriyev dnyalarn dyimilr (msul red.).

11

IX fsil ("Xilaftd mvilr v Abbasilr qar dini-siyasi

hrkat. A zrbaycanda xrrmilr-babkilr hrkat"); 1 -4 - tarix

elmlri doktoru Nail Vlixanl, 5-7 - akademik Ziya Bnyadov

v tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl.

X fsil (" VII-X srlrd Azrbaycan mdniyyti"); 1 - tarix

elmlri doktoru Qara hmdov, 2 - tarix elmlri doktoru Nail

Vlixanl v flsf elmlri doktoru Zakir Mmmdov, 3 - tarix

elmlri doktoru Nail Vlixanl v filologiya elmlri doktoru Gv-

hr Baxliyeva, 4 - sntnaslq doktoru Kamil Mmmdzad.

XI fsil ("Xilaftin ziflmsi v Azrbaycan razisind

IX-X srlrd yaranan feodal dvltlrinin siyasi tarixi"); 1,3, 6 -7

- tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl, 2 - tarix elmlri doktoru

Sara xanm Aurbyli, 4 - tarix elmlri doktoru Frid Mmmdova, 5 - tarix

elmlri doktoru Nail Vlixanl v tarix elmlri namizdi Yunis Nsibov.

XII fsil ("Azrbaycan inkiaf etmi feodalizm dvrnd

(XI-XII srlr)"); 1 - tarix elmlri namizdi Yunis Nsibov, 2-8

- akademik Ziya Bnyadov.

XIII fsil ("XI-XII srlrd A zrbaycanda sosial-iqtisadi

qurulu"); 1-5 - tarix elmlri doktoru Mikayl Heydrov.

XIV fsil ("Azrbaycan xalqn n v Azrbaycan dilinin forma -

lamasnn baa atmas") - tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl.

XV fsil ("XI-XII srlrd Azrbaycan mdniyyti"); 1 - tarix

elmlri doktoru Qara hmdov, 2 - mtni balca olaraq snt-

naslq doktoru Kamil Mmmdzad, sntnaslq namizdi

Cfr Qiyasi v b.-nn tdqiqatlar sasnda Nail Vlixanl trtib

etmidir. 3 - sntnaslq doktoru Rasim fndi, 4 - tarix elm-

lri doktoru Mdi xanm Nemtova, 5 - tarix elmlri namizdi

Rauf Mmmdov v tarix elmlri doktoru Frid Mmmdova (alban

dbiyyat), 6 - tarix elmlri doktoru Nail Vlixanl, 7 - fl-

sf elmlri doktoru Zakir Mmmdov.

Kitabn biblioqrafiyasn Nail Vlixanl, Qara hmdov v Frid

Mmmdova, xronoloji cdvli Nail Vlixanl hazrlamlar.

Kitabn mllif kollektivi v redaksiya heyti cild in apa hazrlanmasnda

kmyini sirgmyn xeyirxah niyytli btn xslr, redaksiya, nriyyat v

mtb iilrin drin tkkrn bild irir, oxucularmzdan is iltifat gzlyir.

Nail Vlixanl

12

I FSL

AZRBAYCANIN III-VII SRLRD RAZS V

HALS

1. ALBANYA. SYAS-NZBAT VAHDLR V

ETNK SRHDLR

V-VIII srlr ermni yazl mnblrindki mlumatlara v alban mllifi

Moisey Kalankatlya gr I-VII srlrd Albaniya imalda Qafqaz sra dalarndan

cnubda Araz ayna, qrbd beriyadan rqd Xzr dnizindk geni bir razini

tuturdu. Tbii srhdlr bu razini oxsayl blglr ayrmd. nzibati-razi

baxmndan Albaniya vilaytlr - qavarlara v yaltlr -nhnglr blnrd.

Albaniyann Krn sol sahilin i tutan razisi inzibati baxmdan ancaq

qavarlara - vilaytlr blnrd. VII sr " Ermni corafiyas"na gr sol sahil

Albaniyas on bir vilaytdn ibart idi. Yerli alban mnbyi onlardan hm razi,

hm d siyasi baxmdan daha hmiyytli o lan Qblni, kini, Kambisenan v

Ecerin i qeyd edir. Bunlardan Qbl, ki v Kambisena kils-inzibati vahidi o lan

yepiskopluq yeparxiyas id i; onlarn nmayndlri olan yepiskoplar btn alban

mclislrind tmsil o lunurdular. Adlar kiln qavarlarla yana sol sahil

Albaniyasna he d hmi Albaniya dvlti trkibind olmayan Lpiniya v oqa

(ola v ya.ora) lklri d daxil id i. Hl V srin ik inci yarsnda bu lklr

znmxs s daxili muxtariyyti saxlayan ucqar vilayt idi. Lakin 488-ci ildn

sonra alban hkmdar III Vaaqann dvrnd Lpiniya v oqa qti olaraq Alban

dvlti trkibin daxil o ldu, oqa vilayti eyni adl v ya Drbnd keidindn

cnuba doru - Ba Qafqaz sra dalarnn rq qolunun Xzr dnizin lap

yaxnlad yerdk (txminn Bebarmaq danadk) olan Xzrsahili zola

hat edirdi.

Bu vilaytd tabasaranllar, albanlar, ilblr (silvlr), leqlr, maskutlar,

xzrlr, hunlar yaayrdlar. Vilaytin sas hrlri oqa, Drbnd v Sri idi.

oqa vilayti mhm strateji hmiyytli razin i tuturdu. Ba Qafqaz

silsilsi il Xzr dnizi arasnda olan v Albaniya qaplar adlanan keid burada

yerlirdi. imal istiqamt indn gln, ninki Albaniya, elc d ran Sasani

dvlti v Bizans imperiyas n thlk tkil edn mxtlif kri tayfalar

mhz bu qapdan soxula bilrdilr. Ona gr bu keidin qorunmasnda albanlarla

yana, o dvrn iri dvltlri olan Sasani ran v Bizans da maraql idi.

oqadan qrbd, onunla ki arasnda Lpiniya vilayti yerlirdi. Burada

albanlar, lp inlr v baqa etnik qruplar yaayrdlar.

Alban tarixisi lp inlri (lupenlri) masir Dastann dalq hisssind,

silvlrl (ilb lrl) yana yerldirir. Bzi tdqiqatlar (S.Yeremyan, K.liyev )

13

lpinlri Samur ayn n yuxar v orta his ssind v ya Alazan ay vadisind

yerldirirlr. Grnr, lpinlr Samur aynn mrkzi hisssindn Alazan

vadisindk rqdn qrb doru uzanan razid mskunlamdlar.

Kambisena (Kambecan) vilayti Albaniyann imal-qrbind beriya

srhdind yerlmidi. O, imal-qrbd Alazan ayn n orta axarndan v oridn

tutmu cnubda Kr aynadk, rqd is Alazan, ori v Kr aylarn n

qovanadk olan razin i hat edirdi. Bu vilayt dal irak yaylasnn y arsn

tuturdu. Burada albanlar, lpin lr, skif, ya sak tayfalar nsillrindn olanlar v

nhayt, savirlr yaayrdlar. Bzi tdqiqatlar (msln, A.Yanovski) Alazan

ay vadisind ilb lri (silv lri) d yerldirirlr.

Eceri (Heceri) vilaytinin ad masir Ucar hrinin adnda qorunub

saxlanmdr. Mnblrdn ("Aharatsuys") grnr ki, bu vilayt Dti-Bazqan da

adlanrd. O, Qbl v ilaytindn cnubda, Qarasu v Gird iman aylar aras ndak

razid yerlirdi, cnub srhdi Kr ayna atrd.

Qbl vilayti tarixi Eceri vilaytindn imalda, ki v oqa vilaytlri

arasnda yerlirdi. Antik v erkn orta srlr A lban dvltinin ilk paytaxt o lan

Qbl hri bu vilaytd idi. Sasanilrin tyin etdiklri mrzbanlarn

iqamtgahna evriln Qbl bununla laqdar "Vostani Mrzban" adlanmaa

balayr. Bu vilaytin imalnda xemataklar, ijimaxlar, qluarlar, qatlar, cnubunda

is albanlar, xzrlr, hunlar, blqarlar, barsillr yaayrdlar. K.V.Treverin

fikrinc, tavasparlar, xemataklar, quqarlar, q luarlar, qatlar Qafqaz etnosu idilr.

Tarixi ki (ako, ake) vilayti eyni adl mrkzi il (ake, grc

mnblrind Nuxpato) Albaniyann imal-qrb ind, Qafqaz sra dalarn n

tyind, Qbl vilaytindn imal-qrbd yerlird i; bu vilayt qrbdn v

cnub-qrbdn tarixi Kambisena vilayti il, imal-rqdn Lpiniya, cnub-rqdn

is Qbl il hmsrhd idi.

Bel gman edirlr ki, antik dvrd Ay - Selena ilahsinin mbdi ki

vilaytind yerlird i. kid albanlarla yana , qdim skif v ya sak tayfalarn n

nsillri (bu z ksini ki toponimind tapmdr), elc d zeken lr (tsekan),

xenuklar (henioxlar) yaayrdlar.

Sa sahil Albaniyas is siyasi-inzibati baxmdan drd iri nhng yalt

blnrd: Arsax, Ut ik, Paytakaran v Snik. Onlarn hr biri z nvbsind

hminin kils-inzibati vahidlri d olan qavarlara - vilaytlr ayrlrd.

Azrbaycann cnub-rq hisssind yerln Paytakaran (yunan-Roma

mnblrind Kaspiana, fars -rb mnblrind Balasakan, Balasacan) yalti Mil

v Muan dzlrinin bir hisssini, Kr ayndan aada olan razin i ttur, rqd

Xzr dnizindk u zanrd .

Mlumdur ki, e .. II srd ermni hkmdar I Artaes trfindn ial

olunmu Kaspiana - Paytakaran e.. 55-ci il qdr Ermnistann trkibind

qalmd. Bundan sonra Kaspiana (Paytakaran) siyasi baxmdan gah Albaniyaya,

gah da Atropatenaya meyil gstrmi, gah birincinin, gah da ikincin in trkibind

14

olmudur. Eramzn IV srin in ikinci yarsndan Kaspiana - Paytakaran qti olaraq

alban vilayti oldu. Bu vilaytin mrkzi eyni adl Paytaka ran - Beylqan hri

idi. Vilayt ara-sra znmxsus daxili muxtariyytdn d istifad edirdi. I

apurun fars yazsnda (III sr) onun fth etdiyi lklr srasnda Paytakaran

vilaytinin ad Albaniya, beriya v Ermnistanla yana kilir. VII sr ermni

corafiyasnda Balasakan imali Qafqaz kustuna daxil olan lklr srasnda

xatrlanr. Paytakaran vilaytind kaspilr, balasilr, balaslar, hunlar, xzrlr,

akasirlr, aynianlar yaayrdlar.

Bzi tdqiqatlar kaspilri dil chtdn n Asiya xalq larna qohum hesab

edir, d igrlri is Dastan tayfalarna aid edirlr.

Kr aynn sol sahilind yerln tarixi Utik (yunan mnblrind Otena)

vilayti rqdn Paytakaran, cnubdan Arsax, imaldan Kr ay arasndayd;

vilaytin qrb hdudlar Albaniyann beriya il srhdin qdr uzanrd.

Albaniyann ikinci v sonuncu paytaxt olan Brd (Partav) hri bu vilaytd

yerlirdi. 551-ci ildn Brd Albaniya katolikosunun (patriarxn n), 630-cu ildn

is Mihranilr slalsindn olan ilk alban hkmdar Varaz Qriqorun iqamtgahna

evrilir. Uti yalt i - qavar z nvbsind inzibati vahidlr blnrd; onlardan

n mhm Sakasena (akaen) v Qardman (Girdiman) idi.

Utid mskunlam utilr, qarqarlar, savdeylr nny gr albanlarn

fsanvi cdad Arann nslindn hesab olunurdular. Bu, onlarn alban ittifaq

trkib indki n qdim yerli tayfalardan olduunu sylmy sas verir. Avtoxton

(yerli) hali il yana, Sakasenada saklar, Girdimanda ran mnli Mihranilr

mskunla mdlar. Bu tayfalarn adlar z ksini toponimlrd tapr. Qarqarlarn

adlar is Qarqar dznd (indiki Mil dz) qalr. Mnblr V-VI srlrd burada

yaayan kngrlr v savirlr haqqnda da mlumat verir.

Tarixi Arsax (antik mnblrd Orxistana) vilayti sa sahil Albaniyasnn

(Hazrda Qaraban dalq hisssi v Mil dz) yaltlrindn biri id i. "Ermni

corafiyas"na gr bu yalt z nvbsind 12 kiik inzibati vahid blnrd.

Arsax halisini albanlar, qarqarlar, hunlar, xzrlr, barsillr tkil edirdi.

Alban dvltinin squtundan sonra patriarxln mrkzi Arsaxa keir.

Mnblrd Arsax " mhkmlndirilmi vilayt", "mhkm lk" adlan rd .

Snik (Sisakan, Siscan) vilayti Albaniyann lap cnubunda, Arazn sol

sahilind yerlirdi. K.V.Trever haql olaraq Snikin etnik, siyasi v mdni

chtdn Ermnistandan daha ox Albaniya v Atropatena il ball n qeyd edir.

Bu vilayt myyn dvrlrd (Ermnistan 387-ci ild ran v Bizans arasnda

bldrldkdn sonra) siyasi chtdn gah Albaniyann, gah da Atropatenann

trkib ind olmudu. Snik - Sisakan halisi sasn avtoxton idi, V srd burada

kngrlr mskn saldlar.

Bu alban vilaytlrin in hr biri daha kiik inzibati vahidlr blnrd.

Siyasi srhdlr. Elmd bel b ir f ikir var ki, qdim v erkn orta srlr

dvrlrind Albaniya Krdn imala doru razini ttur, yni ancaq Krn sol

15

sahilini hat edirdi. Hmin ry gr Kr v Araz aylar arasndak razi

ermnilr mxsus olmu, yalnz 387-ci ildn sonra Albaniyaya kemi, lakin buna

baxmayaraq etnik, siyasi v mdni chtdn Ermnistann rq vilaytlri hesab

olunmaqda davam etmidi. 1784-c ild irli srln bu iddia ermni alimi

M.amyana mxsusdur. Bu fikri saslandrmaq n sonralar bir sra chdlr

edilmidir. Bzilri (S.T.Yeremyan, K. V.Trever) bel hesab edirlr ki, Krn sa

sahilindki alban vilaytlri e.. II srd ermni hkmdar I Artaes trfindn ial

edilmi v 387-ci il kimi Ermnistann trkib ind qalmdr. Digrlri ("Ermni

xalq nn tarixi", 1951) bu hadisni ermni hkmdar II Tiqrann e.. I srd ba

vermi iallar il balayrlar. Daha baqalarnn (A.P.Novoseltsev,

A..Mnatsakanyan, B. A. Ulubabyan) fikrinc, bu razilr (Arsax, Uti v

Paytakaran) zldn ermni mmlktinin v ilaytlri olmu, yalnz 387-ci il

mqavilsin gr Albaniyaya birldirilmidilr.

Birinci iki nqteyi-nzrin mlliflri, balca olaraq, Strabonun

"Corafiya"snn, V sr ermni mllifi Favstos Buzandn v "VII sr ermni

corafiyas"nn mlumatlarna saslanmlar. Strabonun mlumatlarn n

yrnilmsi gstrir ki, ermni hkmdar I A rtaes alban vilaytlrindn yalnz

Paytakaran - Kaspianan ial etmidir. II Tiqrann iallarna gld ikd is, yunan

v Roma mnblrinin aradrlmas bu iallarn alban torpaqlarna toxun-

madn sbut edir. E.. 70-ci illrd b ilavasit ermni torpaqlarndan baqa

Atropatena, imali Mesopotamiya, Korduena, Suriya, Adiabena, Finikiya, Kilikiya

da II Tiqran dvr Ermnistannn trkib in daxil idi (Y.A.Manandyan,

M.M.Dyakonov). Lukull v Pompey trfindn II Tiqrann mlub edilmsi onun

dvltini squta yetirdi. E.. 66-c ild balanm slh mqavilsin gr II Tiqran

ial etdiyi btn razilrdn imtina etmli o ldu. Mnbdki mlumata gr,

Pompey Tiqrana irsn atm mmlkti onda saxlad, l keird iyi torpaqlar is

ondan ald. al edilmi torpaqlardan yalnz imali Mesopotamiya v Korduena

Ermnistann tabeliyind qald. Bellikl, ermni dvlti mhz Ermnistan yaylas

hdudlarnda saxlanld. Alban vilaytlrinin II Tiqran trfindn fth olunmas

ehtimaln qbul etsk bel, onun dvltinin squtundan sonra hmin vilaytlr

ial edilmi baqa razilrl birlikd Ermnistandan tcrid olunmal id ilr.

Ermnistan razisin i, onun srhdlrini rs mi tsdiq edn e.. 66-c, eramzn 37-ci

v 298-ci illr mqavillrind alban vilaytlri haqqnda he bir sz deyilmir.

Albaniyann Kr ay boyunca ken cnub srhdi haqqnda sonuncu

nqteyi-nzr balca olaraq yunan-Roma mlliflrinin (St rabon, Plutarx,

Pompey, Dion Kassi, Appian) v V-VIII srlr ermni tarixilrin in mlumat lar na

saslanr. Onu da qeyd etm liyik ki, bu nqteyi-nzrin mlliflri ilkin qaynaqlara

hddindn ox inanr, onlara mnasibtd tnqidilikdn uzaq id ilr. Nzr almaq

lazmdr ki, antik mlliflrin mlumat lar Cnubi Qafqaza yax bld o lmayan

Patrokl v Eratosfendn, elc d mqsdlri Albaniyan yrnmk deyil, Pont

hkmdar Mitridat tqib etmk o lan romal yr itiraklarndan ld edilmidir.

16

Bizi maraqlandran msld antik mlliflrin tsadfi, ziddiyytli xarakter

dayan mlumatlarna kor-koran yanamaq, onlar yerli mnblrdn daha stn

tutmaq, szsz ki, shv nticlr sbb olard. O da bh dourmur ki, Moisey

Kalankatl z lksinin tarixin i v corafiyasn Pont hkmdarna qar

qsamddtli yrd itirak edn romallardan daha yax bilmi v yrnmidi.

Alban tarixisi Moisey Kalankatln n v "ermni tarixin in atas" Movses Xorenat-

sinin mlumat larna gr, eramzn I srind Albaniyann cnub srhdi Araz ay

boyunca keird i.

ndi d Ermnistan v Albaniyann o dvrdki real vziyytin nzr

salaq; e.. 66-c ildn eramzn 387-ci ilindk ba vern hadislrin gediatnn

Ermnistan v Albaniyann taleyin nec tsir etdiyin i mahid edk.

Mlumdur ki, e.. 66-c ildn sonra II Tiqran n varisi II Artavazd n

dvrnd Ermnistan zn "Roma xalq nn dostu v mttfiqi" elan etmy

mcbur olmudu ki, bu da faktiki olaraq Romadan asll boynuna almaq idi.

E.. 30-20-ci illrd Ermnistann siyasi hyat haqqnda qiymt li mlumatlar

numizmatik abidlr verir; ilk df mhz onlar Ermnistann ial olun mas,

mmlktin squt etmsi haqqnda xbr verir, romallarn Ermnistan zrind

qlbsini vsf edir. mperator Avqust zamannda Roma qounlarnn Ermnistan

ial etmlri mnasibtil ksilmi sikklr zrind alleqorik olaraq mlub

olmu kz, yaxud llri v qollar bal sir, gnc ermni dysnn aman

dilyn kli hkk ed ilmidir (X.A.Mueqyan).

E.. I srdn eramzn II srin qdr olan uzun mddt rzind ial

Roma qounlar Ermnistanda qalm, hmin qounlarn balar is lkn in

faktiki sahibi olmular. Onlarn kmyi il 59-cu ildn ermni hkmdarlar gah

Romann, gah da Parfiyann trfini tutmular. 63-c ild Roma il Parfiya

arasnda balanlm mqavily sasn Ermnistan ikiqat tabeliy dmd.

Albaniyada is e.. I srdn eramzn 63-64-c illrin kimi yerli

hkmdarlar hakimlik etmi lr. Plutarxn v Appiann mlu matlarna gr, romallar

Albaniyan z yaltlrin evir bilmdilr. 63-c ildn sonra arakilr slalsinin

kiik qolu A lbaniyada mhkmlndi. Alban hkmdarlar z sikklrin i zrb

etdirdilr.

Eramzn 114-c ilin qdr parfiyallarn asll nda qalan Ermnistan

onlardan tcrid edilrk, 115-ci ild Roma yalti elan edildi. Trayann xlfi

Adrian arakilr slalsini ermni taxtnda brpa etdi. Bununla bel, Roma

qounlar 185-ci ildk Ermnistanda qaldlar, imperiya sgrlri is htta ermni

hkmdar Papn (369-374) vaxt nda da hkmdar saraynda yaayrdlar. Ermnistan

358-ci il kimi Roma imperiyasna vergi vermkd davam edirdi (N.Q.Qarsoyan).

III sr kimi Ermnistann araki hkmdarlar irsi hakimiyyt malik

deyildi. Onlar Romann razl il ermni taxtn tutan Parfiya mmlktin in

nmayndlri id ilr.

Albaniyann o dvrdki vziyyti Ermnistanda olduundan

17

mqayisedilmz drcd stn idi. Parfiya oriyentasiyasn tutsa bel, Albaniya

z mstqilliy ini he vaxt ldn vermmidi. Btn bu dvrlrd (e.. I srdn e.

IV srindk) Ermnistann xarici v daxili siyasi vziyyti onun n lverili

deyildi. Bel b ir vziyytd (yni, Ermnistann znn asl o lduu bir zamanda)

onun srhdlrinin dyimz qalmas az inandrcdr. Htta alban vilaytlri olan

Utik, Arsax v Paytakarann Ermnistan trfindn hqiqtn ial edildiy ini qbul

etsk bel, onda da, Ermnistann siyasi chtdn zif olduu bir zamanda hmin

vilaytlr ondan ayrlard , yaxud alban hkmdarlar onlar geri qaytarardlar.

ndi is tdqiqatlarn istinad etdiklri V-VII srlr ermni mlliflrin in

d mlumat larn nzrdn keirk. Favstos Buzandn yazd na gr ermnilrin

iranllarla mharibsi qurtaran kimi, ermni srkrdsi Mueq ermni hkmdarna

qar syan ednlri darmadan etmy balad. Onun 371-ci ild guya "geri

ald" lklr irisind beriya il yana alban vilaytlri Arsax, Utik, Sakasena,

Girdiman v Paytakarann da adlar kilir. Mueqin "Kr ayn vvlki kimi z

lksi il Albaniya arasnda srhd evirdiyini" iddia edn Favstos Buzan d aq-

akar ifrata varr. A x e.. 66-c il, e. 37-ci il v 298-ci il mqavillrin gr

Ermnistan ial etdiyi btn razilrdn mhrum olmudu. Mnby gr, guya

"Mueq trfindn dadlm" Atropatena, beriya v alban vilayt lri slind he

d ermni ialna mruz qalmam, ksin, Atropatena v beriya hkmdarlar

bzi hallarda ermni taxt nda oturmudular. Bununla yana, yuxardak

mlumatdan grdymz kimi, I-IV srlr Ermnistannn real vziyyti d z

srini V yzilin sonunda, Ermnistan z dvltiliyini itirndn, ermni

arakilrinin hakimiyyti lv edilndn sonra yazm Favstos Buzandn

mlumatlarn inkar edir, hr halda aydn olur ki, onun mlumat lar yrnilrkn,

yaad dvr nzr alnmal, srinin meydana xma mqsdi v tarixi zminlri

akarlanmald r. Bel ki, halini qardak antiiran syanna (481-484) ideolo ji

chtdn hazrlamaq n el b ir sr yaratmaq lazmdr ki, orada Ermnis tann

qdrti, onun razi btvly, lbtt, daha mbalili kild tsvir edilsin. Lakin

razini z vvlki srhdlrind brpa etmk artq mmkn deyildi, nki tarixi

Ermnistan torpaqlar o dvrn iki iri imperiyas - Bizans v ran arasnda bl -

drlmd. Bel bir raitd Ermnistan srhdlrinin Bizans v rann vassal

asllnda olan qonu lklrin - beriya, Atropatena v Albaniyann hesabna

genilndirilmsini mmkn hesab edn orta sr ermni tarixilrinin idd ialar

qrib sslnir. El bu mqsdl Favstos Buzand baqa yerlrl yana sa sahil

Albaniyasnn Utik, Arsax v Paytakaran vilaytlrini d Ermnistann trkib in

(371-ci ild) daxil edir.

Elmd hakim olan ry gr, Ermnistan 387-ci il mqavilsi il ran v

Roma arasnda bldrlmd. Ananiy irakatsinin verdiyi xbr gr, el

hmin vaxt Sasani hakim dairlrinin hyata keirdiyi inzibati blgy gr, guya

"ermni vilaytlri olan Arsax, Paytakaran v Utik Albaniyaya, Quqark is

Grcstana birldirilmidi". Hr ey bir yana, Favstos Buzandn v Ananiy

18

irakatsinin gtirdiyi mlumatlar alban mllifi Moisey Kalankatln n e. I srind

Albaniyann cnub srhdinin Araz ay boyunca kemsi mlumat na zidd glir.

Bir d ki iki imperiya arasnda bldrlm Ermnistann srhd vilaytlri z

mstqilliklrini saxlasalar da, hmin imperiyalarn nfuz dairlrind qalan qon

Albaniya v beriyaya verilmsin i tsdiq etmk mntiqdn uzaq gornr. Bu ancaq

bir rtl ola bilrdi ki, hmin vilaytlr zldn ermnilrin deyil, albanlarn v

iberlrin torpaqlar olsun.

Btn deyilnlr mslnin bu qoyuluunun, yni 387-ci ildk Utik,

Arsax v Paytakaran vilaytlrin in sabit olaraq Ermnistann trkibind olmas

iddiasnn tamamil sassz olduunu gstrir. lbtt, szsz ki, Ermnistan -

Albaniya, elc d Ermnistan-beriya srhdlri faktiki olaraq dyiil bilrdi v

grnr, bu lklrin daxili siyasi v xarici vziyytindn asl olaraq dyiirdi d.

Ancaq bu mqamlar dqiq akar olunmal v ks edilmlid ir. Bellikl, mnblrin

v Albaniyann real vziyytinin tdqiqi tsdiq edir ki, I -IV srlrd Albaniyann

cnub srhdi Araz ay boyunca olnudur.

Albaniyann qrb srhdlri mslsi dbiyyatda z ksini grc alimlri

N.A.Berdzenavili, Q.N.ubinavili, T.S.Papuavilin in tdqiqatlarnda tapb.

D.L.Mus xelivilin in "rqi Grcstann tarixi corafiyas (ki v Qoqarena)" adl

kitabnda irli srdy tamamil zminsiz, elmi chtdn sas olmayan iddiasna

gr, guya sa sahil Albaniyasnn imal-qrbind yerln Kambisena v ki,

elc d sol sahil Albaniyasnn cnub-qrbind yerln Girdiman v Sakasena

vilaytlri ta qdimdn, XIV sr d daxil o lmaqla, zli grc torpaqlar, yni

rqi Grcstann vilaytlri olmudur1. Tdqiqatlar sbut edir ki, Alban

dvltinin e.. III srdn qrarla m siyasi srhdlri eramzn VIII srindk,

demk olar ki, sabit qalm, min il rzind yalnz bzi siyasi hadislr onun

razisinin artb-azalmasna sbb olmudur.

Albaniyann dvrn qdrtli Roma-Bizans v ran imperiyalarndan

corafi uzaql, tutduu strateji mvqe (dykn krilrin ke bildiy i Qafqaz

keid lrinin, o cmldn Drbndin mvcudluu), elc d Cnubi Qafqaz

lklrind yaranm xarici v daxili siyasi rait alban srhdlrind

thlksizliy in sabitlmsin kmk edird i.

1 D.L.Musxelivilinin shv iddialarn alimlrimiz (Z.Bnyadov, F.Mmmdova,

N.Vlixanl, V.Piriyev) 1987-ci ild rus dilind nr edilmi

kitabndak elmi mqallrd tamamil alt-st etmilr.

19

2. ADURBADAQAN. SRHDLR V HRLR

Orta fars (phlvi) abidlrind Adurbadaqan (hrfn "odun himaysind

olan lk") adlanan qdim Atropatena III yzildn dnyann yeni imperiyas -

Sasani dvltinin trkibin onun ayrlmaz h isssi kimi daxil olu r.

Mxtlif xalqlarn tarixlrinin zv ball na gtirib xaran bu birlik

tdqiqatn Adurbadaqan - Cnubi Azrbaycan tarixin in bu v ya digr aspektini

lahidd iqlandrmaq mslsind tinliklrl zldirir. Mhz buna gr

Sasanilr dvrnd imperiyann bir paras olmu gney Azrbaycan tarixin in

mxtlif ynlrini mumi Sasani dvlti tarixi baxmndan yrnmk zn do-

ruldur.

Dvrmz yetimi IIIVII sr mnblrind erkn Sasani dvrndki

Adurbadaqann srhdlri haqqnda dqiq mlumat yoxdur. Yalnz gmanla

ehtimal etmk olar ki, bu vilaytin hdudlar el Sasanilr qdrki Parfiya

dvltinin trkibind olan Atropatena hdudlar il st-st drd. Mnblr

ancaq Sasanilrin son dvrlrind - I Xosrov nuirvann (531-579) vaxt nda

inzibati-razi blgsn dair olan mlumat qoruyub saxlamdr. Mlumatda I

Xosrov nuirvann inzibati islahatlarndan sonra geni razili "imal" caniinliyi

olan Adurbadaqan (Azrbaycan) "trfin" - kustuna daxil edilmi vilaytlrin

adlar kilir. Bilavasit Adurbadaqan srhdlri is daha ox sonrak fars

materiallarn da znd ks etdirn IX-X sr rb corafyanaslarn n

mlumatlar sasnda myynldirilir. Bu materiallara gr Adurbadaqann imal

srhdi Araz boyunca idi. Cnubda srhdlr Zncana v Dinvr dzn yetiir,

Xulvan dz v hrzurdan kerk, Dcl ay na atan raziy kimi uzan rd.

Bu dvr Adurbadaqan hrlri haqqnda sas mlumat da rb

mnblrindn alr, buna orta fars (phlvi), Bizans v siryani qaynaqlarndan

gtrdymz adda-budda xbrlri d lav edirik.

VI sr aid "hristaniha-i ran" ("ran hrlri") adl kiik corafi

traktatda Sasani dvltinin imal - Adurbadaqan caniinliyinin trkib in daxil olan

iki A zrbaycan hrinin adlar kilir.

Birinci hr - btn "Adurbadaqan trfin" mtnd ad kilmyn

paytaxt rdbildir; veriln mlumata gr, "Adurbadaqann paytaxtn

Adurbadaqan spahbdi Eranqunasp tikdirmidir" (bu ad, ox gman, I Xosrov

nuirvann srkrdsi v vziri o lmu Qunasp - Quasp, Cunas il baldr).

hrin digr Bazan Feyruz ad rb mnblrind qorunub s axlanmdr. Hmin

mlumata gr bu ad Sasani ahnah Perozun (459-484) hri tikdirmsi il

baldr. Bu ahn ad Adurbadaqann baqa hrlrin ( msln, ad Peroz-

Feyruz) dair mlumatlarda da kilir.

rdbil ad, bhsiz, Sasani su li-idarsi trfindn veriln Bazan -

Feyruz adndan daha erkn hesab olunmaldr. Tdqiqat larn fikrinc, bu szn

birinci "rd" - hisssi qdim ran n dzlk v kosmik nizam ilahsi Arta il

20

laqdardr.

"ran hrlri" srind ad kiln ikinci hr "Turanl frasiyabn

Adurbadaqan kustunda tikdirdiyi Qanzak"dr.

rb mlliflri z corafi srlrind Qanzak (Cnz, Qazna)

Dinvrdn Maraaya, oradan is Urmiya gln trf gedn yolun stnd,

Maraadan 6 frsx (1 frsx tqr. 5-6 km) cnubda tsvir edirlr.

Adurbadaqann ilk paytaxt Qanzakn - Cnznin yerinin myyn

edilmsind uzun mddt ziddiyytli fikirlr sylmi tdqiqatlar, nhayt,

yekdil ry glmilr: qdim Qanzak masir Leylan rayonunda, Caqatu aynn sa

qolu stnd, Urmiya glndn cnub-rq istiqamtd yerlmidi.

rblr qdrki khn ad fraharud olan qdim Maraa Shnd

dandan cnubda, z mnbyini bu dadan gtrn Sfiayn sahilinddir.

Sasanilr dvrnd, grnr, orada yerln qdim atprstlik mbdin

gr Azrabad adlanan Tbriz hri mhm mrkz v Sasani ordusunun bazas

idi; ahnahn saraylarndan biri burada yerlirdi.

Sonrak rb qaynaqlarnda Tbrizin kiik yaay mntqsi v knd

kimi xat rlanmas onun son Sasanilr dvrnd tnzzl etdiy ini, vvlki

hmiyytini itirdiy ini v yalnz VIII yzildn sonra dirlmy baladn

gstrir.

Adurbadaqan caniinliyin daxil olan Muan vilaytinin ad ilk df

Sasani ah Narsenin (293-302) 293-c il aid Payqulu (Krdstanda) yazsnda

kilir. Yazn n sonunda Narsenin ahnah elan olunmas mrasimind itirak

ednlr srasnda "Muanahn" ad kilir. Bu titul IX yzil rb mllifi bn

Xordadbehin mlumat il d tsdiq olunur.

Azrbaycann tarixi corafiyas n hmiyyt ksb edn Payqulu

yazsnda Narsenin ahnah elan edildiyi III srin sonu n maskut hkmdar

Porsamann (v ya Forsamann), Sikamahn, elc d Cor (or, oqa)

hkmdarn n adlar kilir. Yaznn sonunda is deyilir: "...v onlar bizdn

asllqlarn v biz xidmt etmk istdiklr ini bildirmk n gldilr".

Mnblrin mlumat na gr, Sasanilrin imal caniinliyi trkibin daxil

etdiklri Balasakan vilaytinin ad ilk df "Zrdt Kbsi"nd (stxr

yaxnlndak Nqi Rstmd) akar edilmi 262-ci il aid I apurun dilli

kitabsind, daha sonra is ba kahin Kartirin 290-293-c illr aid kitablrind

kilir.

Adurbadaqann III-VII srlr aid yaay msknlri irisind Maraa -

Urmiya yolu stnd yerln Cabravann, onunla Urmiya hri arasnda olan

Nerizin d ad lar kilir.

Orta a rb mlliflri (l-Blazuri, bn Xordadbeh v b.) "qdim

hr" kimi tqdim etdiklri Urmiyan atprstlrin dili il "Zrdtn hri"

adlandrrlar. Mnblrd Sasani dvr Adurbadaqan hrlrindn Slmas

(Slmas), Brz, Srat, Meymd (Mimz), Dhxrqan (Dihxrrqan, Dehnxircan),

21

Bacarvan v b. haqqnda da mlumat vard r.

3. YERL V GLM TAYFALAR, XALQLAR,

ONLARIN QARILIQLI MNASBTLR

Ta qdim zamanlardan mxtlif istiqamtli karvan yollarn n ksidiyi

torpaqlar znd birldirn Azrbaycan razisinin corafi mvqeyi bu yerlrin

srlr boyu kri tayfa v xalq larn hcumlarna mruz qalmasna sbb olmudu.

Aylar, illr, srlr biri digrini vz etmi, mxtlif dilli, lhcli yaxn -uzaq tayfa

v xalq lar hr bir mqsdl yurdumuza glmi, ksriyyti istdiyini ld edndn

sonra geri, z elin qaytm, bir q ismi is Azrbaycan torpan mskn edrk,

yerli hali il qaynayb-qar m, buralarda mskn salmd. ox qdim

zamanlardan davam edn bu proseslr Azrbaycann uzun srlr boyu mrkkb

etnik trkib ini v mdni simasn myynldirmidi.

Mnblrin mlumat na gr, eramzn ilk srlrind tarixi Azrbaycan

razisinin imal hisssini hat edn Albaniyann qdim halisin i albanlar, utilr,

kaspilr, gird imanlar, tsavdeylr, leqlr, gellr, ilb lr, qarqarlar v b. tkil

edirdilr1.

Eramzn IIII srlrind Albaniyaya massagetlr (maskutlar), sarmatlar,

alanlar v b. ax maa baladlar. Erkn ermni mnblri albanla rn imal-rq

qonuluunda tkkl tapm "maskutlar mmlkti" haqqnda mlumat verir. Bu

dvrd Drbnddn Aberonadk Xzrsahili blgd irandilli tayfalar da

mskunla md. Sonrak srlrd, Sasanilrin krm siyasti il laqdar, hmin

razid yaayan irandillilrin say getdikc artr; onlarn o zaman dandqlar, indi

"tat" adlandrlan dil, elc d cnub-qrb blgsind yaylm tal dili bu blg

azrbaycanllarn n bu gn d iltdiklri ana dillridir.

Dvrn tdqiqatlarn n fikrinc, oxlhcli Albaniya, grnr, s tn

dialektdn yaranm vahid mumi dil (koyney) d malik id i. III srd bu dild,

vvllr o lduu kimi, mumalban bayramlar v mrasimlri keirilir, oxsayl

dvlt-inzibati qurum institutlar faliyyt gstrir, ordu idar edilirdi v s.

Albanlar n bu dil sonrak srlrd d tayfalararas nsiyyt vasitsi olmu, V

srin vvllrind onun sasnda alban yazs yaradlmd. Mnblrin yazd na

gr, kils ayinlrin in bu dild icra edilmsi il laqdar "ncil" v b. dini kitablar

alban dilin trcm edilmi, orijinal dbiyyat yaradlm, mktblr v digr

mdni-maarif idarlri faliyyt

1 Bu tayfa v xalqlardan bzilrin in mnlrin dair fikir ayrl na

gtirib xaran mlah izlri "Azrbaycan xalqnn formalamasn n baa

atmas"na hsr edilmi XIV fsild tqdim edcyik.

22

gstrmidi.

Cnubi Azrbaycan (Adurbadaqan) halisinin III-VII srlrd etnik trkibi v

dillri haqqnda sinxron dbiyyat, demk olar ki, he bir mlumat vermdiy i n

bu bard sas mnb vvlki v sonrak dvrlr aid antik v rb mlliflrin in

srlrid ir. Mnblrin thlili gstrir ki, Sasanilr dvrnd imperiyann

vilaytlrindn biri olan Albaniyadan frqli olaraq znn mstqil inzibati-idar

sistemi olmayan Adurbadaqann razisi sasn trkdilli v irandilli tayfalarla

mskun id i. halinin bir hisssi ran dillri qrupunun lhc v dialektlrind

dansa da, hmin dil qrupundan olan hakim orta fars -phlvi dili geni xalq

ktllrin in danq dili ola bilmmi, yaln z ka rgzarlqda ildilmi, hakim

tbqnin dili olmudu. Bunu Cnubi Azrbaycan razisind (Mikinhrd v

Taxt Sleymanda) bu vaxtadk hmin dvr aid yalnz orta farsdilli yazl

abidlrin akar edilmsi d tsdiq edir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, tarixi

toponimiya, bu dil v dialekt lrin Cnubi Azrbaycanda bu gn d qalan qalqlar,

elc d hmin dillrd yazlm v biz glib atm orta sr yazl dbiyyatnn

nmunlri sbut edir ki, Adurbadaqann ran dialektlri orta fars dilindn kskin

seilirdi. X srin ortalarnda yazm grkmli rb alimi v syyah l-Msudi

Azrbaycan halisinin bir hisssinin dand azri dilin i fars dilinin dari v

phlvi kimi xsusi lhcsi hesab edirdi; hmin srin sonlarnda Azrbaycanda

olmu baqa bir rb corafiyas l-Mqddsi bu dilin ran dillri qrupuna daxil

olduuna etiraz etms d, onun tin anlald n, ar olduunu, bzi szlrin is

xorasanllarnkna oxadn tsdiq edir1.

ran dialekt lrinin bu dayclar il yana, hmin dvrd Cnubi

Azrbaycan razisinin bzi yerlrind hm Adurbadaqan dialektlrindn, hm d

orta fars dilindn frqli dialektd danan krdlr d yaayrdlar; bunu rb

iallar prosesind azrbaycanllarla (mnbd: Azrbaycan halisi il) balanlan

mqavild Balasakan v Savalan krdlrin in adlarn n kilmsi tsdiq edir.

III sr Azrbaycan razisin trkdilli tayfalarn axn il lamtdard r. Hl Dionisi

Periyeqet (e. II sri) Xzrsahili xalqlar haqqnda mlumatnda yazrd: "...imal-

qrb trfdn balasaq... Xzr dnizi sahilind birinci yaayanlar skiflrdir...,

sonra unnlar (yni hunlar - N. V.), onlardan sonra kaspilr, daha sonra dalq

lkd yaayan dykn albanlar v kadusilr, onlara yaxn mrdlr,kirkanlar v

tapirlrdir...

1 Burada IX yzil rb alimi l-Cahizin bir hadtini qeyd etmk yerin drdi;

l-Cahizin tsdiq etdiyin gr, trklr v xorasanllar mahiyytc bir xalqdr, oxar

xasiyyt malikdirlr, zlri d hmhdud yaayrlar. kanlar v tapirlrdir...

23

Dionisin in bu mlumat art q II srd imall-cnublu Azrbaycan

razisind Qafqaz, ran v trk (unnlar-hunlar) etnik komponentlrin in

mvcudluuna dlalt edir.

Ermni tarixisi Movses Xorenatsinin yazdna gr, hkmdar Valarn

(Volokezin) (197-215/6) dvrnd "xzir (xzr) v basil (barsil) ktllri

birlrk z hkmdarlar Vnasep Surxapn bal il Kr ayn ked ilr v

onun bu biri sahilin splndilr". oxsayl ordu il krilrin qarsn ksn

Valar orayadk onlar qaytara bils d, z "qdrtli oxatanlarn lind" hlak

olur. Ondan sonra hakimiyyt bana ken Xosrovun (217-236) dvrnd

mnblrin (Aqafangel v b.) hunlar adlandrd hmin trk tayfalar yenidn

Cnubi Qafqaz razisind grnrlr. Bu df onlar Sasanilr slalsinin ilk

hkmdar ahnah I rdir (224-241) qar arakilrdn olan Xosrovun tkil

etdiyi koalisiyann trkibind muzdlu dylr kimi x ed irdilr.

Bundan sonrak 80 ild mnblr imali Qafqaz razisind yaayan kri

tayfalarn bu da silsilsinin cnub tklrin hcumu faktn qeyd almayb lar.

Tdqiqatlar bunu, bir trfdn kri tayfalarn rq i Qafqazyan razid

yerdyimlri v hunlarn o dvrdn "hunlarn torpa" adlandrlan imali

Dastan razisind mhkmlnmlri il (bu razi Bizans mnblrind o dvrd

grnr daha n mvqe tutan barsillrin - xzrlrin ad il Barsiliya kimi mhur

idi), digr trfdn, mhz bu illrd (III srin II yarsnda), grc mnblrindki

mlumata gr, alanlarn Cnubi Qafqazn qrb zonasna, o cmldn beriyaya

hcumlarnn falla mas il balay rlar.

IV srin ilk dekadasnda, mnbnin "imal hkmdar Tedrexon"

adlandrd bann rhbrliyi il Drbnd keid ini aan barsillr yenidn

Albaniya razisin hcum etdilr, lakin Qarqar dznd basldlar. Grnr, mhz

bu mlubiyyt hunlarn z cnub qonular maskutlardan (Cnubi Dastan v

Azrbaycann hmhdud blgsind mskun idilr) siyasi aslln tmin edir.

Tarixi Favstos Buzand IV srin 30-cu illrind maskut hkmdar Sanesann

(Movses Xorenatsi onu Sanatruk adlandrr) "z bal alt nda hunlardan,

paxlardan, tavasparlardan, xemataklardan, ijmaxlardan, qatlar v qluarlardan,

quqarlardan, ilblrdn (cilv lrdn), balasilr v yeqersvanlardan ibart byk

qoun" toplayaraq Ermnistana yr etdiyi haqqnda mlumat verir. Yerli

mnblrd hun v alan tayfalarn n hmin srin 60-c illrind Cnubi Qafqaz

hadislrind itirak haqqnda da mlumat vardr. Lakin el bu mnblr Cnubi

Qafqaz razisind bu vaxtadk ba vern btn hrbi mliyyatlarda fal itirak

edn imal tayfalarnn sonrak mhm hadislrd, xsusil birlmi ermni-

Roma qounu il iranllar arasndak Dzirav dynd (371 -ci il) itirak

etmdiklrini tsdiq edir. Tdqiqatlar bunu imali Qafqazda, mhz, bu dvrd

ba vern v ntic etibaril btn Avropa dnyasn sarsdan tarixi hadislrl

balayrlar. Bel ki, IV srin 60-c illrin in lap sonlarnda hunlarn Asiyadan

24

Avropaya ikinci v sas hrkat balanr; Volqan adlayan yeni hun tayfalar

imali Qafqaz dzlrin yaylrlar. Onlarn Azov dnizi il X zr dnizi arasnda

k edn alanlarla toqqumalar sonuncularn nhayt ram edilmlri il baa atr.

377-378-ci illrd hunlar artq Pannoniyada (indiki Macarstanda) mhkmln

bildilr.

sas hun tayfalarn n 371-ci ild imali Qafqaz dzlrindn qrb - Qara

dniz, sonra is Dunay sahillrin getmlri he d o demk deyildi ki, onlar

Qafqaza, o cmldn Azrbaycan razisin daha hcum etmdilr. Mnblrd

395-ci ild Dunay sahillrindn Cnubi Qafqaza v n Asiyaya doru ynldiln

dadc hun yrlri haqqnda oxsayl mlumat vardr. Bizans yaz-dip lomat,

hun hkmdar Attilann Dunaydak iqamtgahnda olmu Panili Priskin (V sr)

mlumatna gr, Basix v Kursix adl iki srkrdnin balq etdiklri hun

qounlar "hanssa bir gl" (Azov dnizin i) kerk, " 15 gnlk yoldan sonra bir

da (Qafqaz - N. V.) adlar v Midiya razisin yetidilr". Hadislrin canl

ahidi olmu latn yazs Yevseviy yeronim grdy dhtlri bel tsvir edirdi:

"...btn rq, Qafqazn vhi tayfalarnn qaban ksn skndr bndini aan,

...Meotidann ucqarlarndan qopub gln hun dstlrinin cld atlarda oraya -buraya

aparaq, hr yeri qr n v dht dar etmlri haqqndak qfil xbrdn

lrzy gld i". Sasanilrin v b izansllarn tabeliyind olan b ir ox yerlri, o

cmldn Suriya, Kappadokiya, Fin ikiya, F lstin, Misir v s. lklri alb-ap b

geri qaydan hunlar, bu df yollarn Xzr sahili boyunca, Aberondan saldlar,

"sualt qayann dibindn qalxan alovun" yanndan kerk, Drbnd keidi

vasitsil z yerlrin dndlr.

Hunlarn imali Qafqazda qalan hisssi V srin vvllrind onoqur

(onoz - ?) tayfasnn bal il hun-bulqar tayfa birliyin i yaratd. Ermni

tarixisi Yeqienin (Yelie, V sr) srind bu tayfa haylandur ad il qeyd alnb.

Onun mlumatma gr "honlarn lksi", "haylandurlarn lksi" "honlarn

qaps"ndan - ora (Drbnd) qalasndan imala doru razini tuturdu.

Yerli mnblrin thlilindn bel ntic xarmaq olur ki, onoqurlarn

(haylandurlarn) V srin vvllrindn yenidn balam yrlri il imal

tayfalarn n Azrbaycan razisin sas mqsdlri talan v qnimt olan hcumlar

davam etdirilir.

Azrbaycan razisin bu dvrd hcum edn tayfalar arasnda onoqurlarla

yana, bhsiz, mnblrin bzn mumi "hun" ad il birldird iyi our (ouz),

saraqur (sar ouz), akatsir (aac r, a xzr - ?), bardur (bayundur?), kutriqur,

kngr v b. tayfalar da vard.

Moisey Kalankatl "II Yzdigrd in [438-454] hakimiyytindn iyirmi il

vvl", yni V srin 20-ci illrind Albaniyann Snik vilaytin "byk ordu il"

glrk, burada yurd salm, szsz ki, ouz (our) trklrinin "adl-sanl nslindn

olan Qor v Qazan adl iki qarda" haqqnda mlumat verir. V sr ermni tarixisi

Parbl Lazar indiki Naxvan, Cnubi Azrbaycan v onlara yaxn razilrd

25

mskunla m kngrlrin yaadqlar yeri "Kngrlrin vilayti", oradak da

"Kngrlrin da" ad landrrd.

sasn ora - Drbnd keidindn olan bu axnn qarsn almaq n

Sasanilr burada gcl mdafi qurular yaratm, Albaniyada nizami atl

dstlri yerldirmidilr.

str ran, istrs d Bizans, bzn is Albaniyann z d Qafqaz

keid lrini hun-bulqar birliy indn olan tayfalardan qorusalar da, yeri glnd

onlardan z hrbi mqsdlri n istifad edirdilr. 450-451-ci illr hrkat

dvrnd "alban hkmdarlar nslindn olan Vahann" vasitiliy i il onoqurlarla

balanm slh mqavilsi rana qar mbarizd onlarn da itirakn tmin etmli

idi. Lakin vdlrin xilaf xan onoqurlar Sasanilrin qlbsi il nticlnn

Avarayr dyndn yalnz bir il sonra, 452-ci ild, yenidn Cnubi Qafqaz

razisin hcum edib, tkc rann deyil, Bizansn da torpaqlarn talan edrk,

Mesopotamiyayadk irlildilr.

Onoqur - haylandurlar haqqnda Azrbaycanla bal yeni mlu mat alban

hkmdar Vaenin syannn yatrlmasnda onlarn bu df Sasanilr trfind

x etmlri il laqdardr.

V srin 60-c illrind onoqurlar Albaniya razisind olarkn, imali

Qafqazdak siyasi vziyyt kskin surtd dyidi. Buna hunlarn sabirlr ad il

tanman yeni qdrtli tayfasnn Xzrin imal-qrb sahillrin glmsi sbb oldu.

rtyan torpaqlardan trk-avar tayfalarnn sxdrb xard qlar sabirlr

("Sibir" toponimi onlarn adn znd saxlamdr) z nvblrind Kalmk

llrind yaayan saraqurlar, daha sonra is Azrbaycandan qaytm onoqurlar

onlarn yurd yerlrindn qovub xartdlar. Bu hadis Volqadan Dunayadk geni

bir razid mskn salm mxtlif trk tayfalarnn b ir-birin qnim ks ilmsin,

yeni yerdyimlr sbb oldu.

V srin sonlarnda rq i Qafqazyan dzlrd sabirlrin balq etdiyi

kri tayfalar ittifaq yarand. Mhz, bu ittifaq onoqurlarn balq etdiyi hun-

bulqar tayfalarnn ilk iri birliyin in paralan masna v nhayt dalmasma gtirib

xartd.

Qafqazn imalnda cryan edn bu proseslrin ks -sdas onun

cnubunda ba vern hadislrin inkiafna da tsir etmy bilmzdi. 481-ci ild

Sasanilr qar x edn albanlar kmk n yen d hunlara mracit etdi lr.

Bu hadislr haqqnda daha geni mlumat vern Parb l Lazar mumi "hon"

termin ini iltdiy i n, kmyin konkret hans hunlardan gndrildiyin i amaq

mmkn deyil. Lakin artq 466-c ild z tkkl prosesinin ilk mrhlsin

qdm qoymu yeni hun-bulqar hrbi-siyasi ittifaq mhz sabirlrin bal il

meydana xmd. Onlarn el bu dvrdn balayan cnuba doru ekspansiyalar

haqqnda yerli v baqa mnblr oxlu mlumat verir. Bu mnblrin thlili

gstrir ki, z hakimiyytlrini Cnubi Qafqaz razisin d yaymaq istyn, VI

srin vvllrind art q qdrtli tayfa itt ifaqn n banda duran sabirlr, grnr,

26

503-c il in sonunda Sasanilrin mdafi etdiy i Drbnd keidini aaraq

Albaniyaya, sonra is beriyaya hcum etmi, qsa mddtd bu zngin v strateji

baxmdan mhm lklri l keirdilr. 504-c ilin yaznda ahnah Kavadn

(488-531) balq etdiyi qvvlrin mhariby qoulmasna baxmayaraq, hrbi

mliyyatlar yaln z 508-ci ild baa atdrlm, Sasanilr Qafqazn hr iki keid in

tam sahib ola b ild ilr. 515-ci ild sabirlr yenidn Cnubi Qafqaza (bu df

Sasanilrin mqavimtlrini qra b ild iklri Dryal keidindn) hcum etdi,

Mesopotamiya v Kiik Asiyayadk irlily bildilr.

Sasani imperiyasnn imal hdudlar il hmsrhd olan razid, qdrtli

sabir birliy inin yaranmas btn bunlarla yana, dvrn iki byk, lakin rq ib

imperiyalarn muzdlu qvv mnbyi il d tmin etdi; vvlki dvrlrd o lduu

kimi indi d sabirlr z slflrin in yolu il gedrk ard -aras ksilmyn ran-

Bizans mhariblrind, rqiblrin Cnubi Qafqaz v Mesopotamiya razilrind

apard dylrd fal itirak edirdilr. Mnblrin mlumat na gr, 552-ci ilin

vvlind oxsayl sabir dstlri Bizansa qar ran ordusu sralarnda dyrkn

hun-bulqar birliyin in baqa bir qrupu, az qala 45 illik fasildn sonra, yenidn

Albaniya razisin qartkar yr etdi. Moisey Kalankatl bu yrn banda

xzrlrin durduunu qeyd edirdi. Tdqiqatlarn fikrinc, ran n tabeliy ind olan

Albaniyaya ediln bu hcumu hunlarn bizansprst qruplar (sabirlrdn asl o lan

xzrlr, barsillr, elc d sabirlrin rana qar ks mvqe tutan hisssi) tkil

edirdilr. Eyni hadislrin rb tarixisi t-Tbri trfindn tqdim ediln

tsvirind yr itiraklar arasnda xzrlrl yana bulqar, blncr (barsil) v

alan tayfalarnn da adlar kilir. Mllifin verdiy i xbr gr, mlub edilmi

krilrdn alnm 10 min sir A zrbaycann imal torpaqlarnda yerldirilird i.

VI yzilin ikinci yarsnda imali Qafqazn etnosiyasi xritsi hunlarn

yrndn sonra ba vermi ikinci mhm dyiikliy urad; Qafqazyan dzlrd

yaayan hun birliklrin son qoyan bu dyiiklik imali Monqolustanda Trk

xaqanlnn (551-744) yaranmas il laqdar qrb yeni kri axnnn - avar

tayfalarnn ynlmsi nticsind ba verdi.

588-ci ild mhz avarlar sabirlrin balq etdiyi hun birliyin son qoydular

v az sonra Dunay sahillrind mskn saldlar. Darmadan edilmi sabirlrin Cnubi

Qafqaza ken byk bir hisssi Xosrov nuirvan trfindn Krn sol sahilind,

indiki mkirl Astafadan imala trf, tarixi Kambisena razisind yerldirildi.

Sabirlrin beriya il srhdd mskunladrlmas Sasani ran dvltinin daxili siyast

sahsind ardcl atd nvbti addm olmaqla yana, imperiyann narahat imal-qrb

srhdlrinin mhkmlndirilmsi kimi d qiymt lndiril bilr.

Bizans tarixisi Menandr (VI sr) mhz bu dvrd Krn sol sahilind

sabirlrl yana yaayan, sonralar is sa sahil kr ln alanlar haqqnda da

mlumat verir. Bu tarixin in yazdna gr, VI srin 70-ci illrind Bizansn

Albaniya razisin hcumundan sonra rumlarn trfini saxlamaa mcbur edilmi

sabirlr v alanlar Krn sa sahilin krlm, lakin sonradan yenidn iranprst

27

mvqelrini qoruya bilmdilr.

imali Qafqaz sabirlrin Albaniyaya kmyn qalqlar is Dastan

razisind yaayan kri v yarmkri tayfalarla qararaq, barsillr v baqa etnik

qruplarla birlikd paytaxt Varaan (Blncr) olan "Hunlar mmlkti"ni yaratdlar.

VI srin II yarsndan balayaraq sabir, bulqar, barsil v b. trkdilli Qafqaz

tayfalar il birlikd Monqolustandan Qara dnizdk byk bir razini hat edn

Trk xaqanln n trkibin daxil olmu xzrlr hmin tayfalar arasnda aparc rol

oynamaa balad. VII srin 20-ci illrind Bizans imperatoru raklinin (610-641) rana

yr zaman xzrlr Bizansn trfind Cnubi Qafqaza soxulmu trk qounlar

arasnda sas qvvni tkil etdilr. Drbndi, Tiflisi, o cmldn btn Albaniyan

ial edn xzrlr Trk xaqanlnda ara mhariblri balananadk (630-cu ild) bu

yerlri llrind saxladlar. El buna gr d bir mddt sonra buralara glmi rblr

ox vaxt bu lklri Azrbaycanla birlikd "Xzrlr (yni trklr) lksi"

adlandrrdlar.

Btn deyilnlr VII sr yaxn Azrbaycan halisinin trkibind, vvllr

olduu kimi, trkdilli, irandilli v qafqazdilli komponentlrin olduunu tsdiq edir;

lakin VI yzilin sonlarndan balayaraq bu trkibdki trk komponenti bir qdr d

stnlir, trkdilli halinin yaylma areal daha da genilnir. Tdricn bu dil btn

azrbaycanllarn daxili nsiyyt dilin evrilir.

oxsayl tarixi v elc d linqvistik faktlar (V-VII srlr aid yerli Qafqaz

mnblrind trkizmlr, Azrbaycann trkdilli toponimikas v s.) sbut edir ki, VII

srin sonlarnda qafqazdilli, irandilli, trkd illi olmalarndan asl o lmayaraq btn

azrbaycanllar arasnda funksional birincilik artq trk dillrin mxsus idi. Mhz bu

dvrdn, mvcud tayfa, elc d dialekt v lhc frqlri zminind mumxalq

Azrbaycan-trk dili formalamaa balad; mhz bu dvrd az sonra yeni tarixi

birliyin - Azrbaycan xalqn n tkkln gtirib xaran etnik, ictimai-iqtisadi v

mdni dyiikliklr n ilkin rtlr hazrland.

28

II FSL

III-VII SRLRD AZRBAYCANIN MALINDA - ALBANYADA CTMA

QURULU V SNF MBARZ

1. FEODAL STEHSAL SULUNUN MEYDANA IXMASI V TKKL

Cnubi Qafqazda feodal mnasibtlrinin ox erkn yarand lklrdn biri

d Albaniyadr. lbtt, feodal istehsal sulunun balanc addmlarn izlmk ox

tindir, bel ki, bu problem vvlki dvrn ictimai strukturunun daha mbahisli

msllri il sx bald r.

Albaniya tbii raitinin rngarngliyi, ayr-ayr blglrinin znmxsusluu il

frqlnirdi; bu is tbii ki, lknin ayr-ayr hisslrinin ictimai inkiafnn qeyri-

brabrliyind zn gstrirdi. ctimai inkiafn daha mtrqqi formalarnn meydana

xmas n ilkin rtlri olan vilaytlrl yana, burada el blglr d vard ki,

onlarda tbii rait maldarln gerid qalm formalarnn stnly n geni meydan

ard. Buna gr d lknin ictimai quruluu aparc olan, iqtisadi chtdn daha inkiaf

etmi vilaytlrind erkn feodal mnasibtlrinin inkiafn v znmxsus

xsusiyytlrini izlmk mmkndr.

Mnblrin tdqiqi bel nticy gtirib xarr ki, burada mvcud olan ukladlar

irisind stn v hkmran olmaq meylin malik olan feodal uklad idi. Albaniyada

quldarlq uklad, bhsiz ki, mvcud idi, lakin o, formasiyaya evril bilmdi. Balca

siniflr - feodal cmiyytinin azatlar v inakanlar tbqlri sasn formalad.

inakanlar maddi nemtlrin sas istehsallar olan azad icma kndlilr idi. Feodal

asl kndlilrin formalamas, balca olaraq, knd icmasnn tkaml, onun

zvlrinin tdrici sarti, onlarn quldarlq ukladnn mlum rolu raitind vvl

mvcud olan baqa mxtlif qeyri-azad adamlarla yaxnlamas yollar il ba verird i.

vvlki bir ox srlr rzind icmalar tdricn dvltin (dvlt vergilri v

rsumlar, bir sra mkllfiyytlr yolu il) v dvlt vasitsi il yanlarn

hakimiyyti altna drd. Alban hkmdarlar v ran ahlarnn kndlri v

vilaytlri z vassallar olan azatlara v nahararlara geni surtd paylama siyastlri

buna lverili rait yaradrd. Bu proses IV-VII srlr rzind davam etmidi.

Moisey Kalankatl bir ox knd v vilaytlrin hakim sinfin nmayndlrin

29

balanmas haqqnda mlumat verir. Feodalizmin erkn mrhlsind kndlilrin

istismar edilmsinin sas formas dvltin xeyrin ylan vergi v mkllfiyytlr,

feodal mnasibtlrinin mhkmlnmsi dvrnd is feodallarn xeyrin ylan

oxsayl natural vergilr, elc d yardarlq idi. Natural verginin iqtisadi

mqsduyunluu tbii-iqtisadi mhitdn asl olan kinilik istehsalnn raiti il

myynlirdi.

Feodaldan asl kndli tbqsinin - sinfinin formalamas feodal sinfinin,

azatlar tbqsinin ml glm prosesi il sx bal idi. Feodallar sinfinin ilkin

kklri d vvlki cmiyytin irisind idi. lk nvbd, vvlki azad icmalar

arasndan yanlarn yeni qrupunun xmas v onun khn yanlarn bir hisssi il bir-

lrk vahid feodal sinfin evrilmsi prosesi gedirdi.

Bununla yana, vilaytlrin hkmdar trfindn tyin edilmi hakimlri -

nahararlar tdricn z vziflrini irsi vzify evirdilr, onu atadan oula vermk

hququ ld etdilr. Nticd onlar vilaytin inzibati basndan hmin yerin

torpaqlarna sahiblik hququnu ld etmi feodala evrildilr.

IV-V srlrd dvlt torpaq fondu tdricn azalr. Onun xeyli hisssi feodal

xandanlarna - patronimiyalara mxsus olur. Feodalizmin drinlmsi prosesind

hakim tbq - sinif olan azatlar bir ne kateqoriyaya blnrd; bunlarn n alisi

vilayt v nahiy sahiblri idilr. Alban cmiyytindki sosial tbqlrin sonrak

qtblmsi IV-VII srlrd Albaniyada bir ox feodal siyasi-inzibati vahidlrin -

nahararlqlarn yaranmasna gtirib xard.

Feodal mnasibtlri mhkmlndikc nahararlqlardak btn hakimiyyt

patronimiyalarn - feodal xandanlar balarnn llrind cmlnirdi. VI srdn

etibarn nahararln balarn ifad edn terminlr irisind ixan (ixan) termini

stnlk tkil etmy balad. Bu balarn hakimiyytlri daha ox siyasi-inzibati

spki ksb etdikc, qbil suli-idarsi il bal olan terminlr (nahapet, azqapet) feodal

hakiminin mvqeyini daha dolun bildirn ixan termini il sxdrlr. xan titulu

"hkmran", "sahib", "aa" mnasn ifad edir. Erkn feodalizm dvrnd dvlt ml-

kiyyti formasnn stn olmas dvltin mrkzlmsin, hkmdar hakimiyytinin hm

dnyvi, hm d dini hyat sahlrind imtiyazlarnn genilnmsin doru aparrd .

Alban hkmdar lknin qanunvericisi v ali hakimi idi; dnyvi v dini

hakimiyytin qanunverici v mvrti orqan, lknin btn silahl qvvlrinin ba

komandan idi. Kils mclislrini d o arrd. yerarxiya sisteminin tkkl,

szerenlik v vassallq mnasibtlrinin formalamas meyli aq grnrd. Qonu ran,

Ermnistan v Grcstanda olduu kimi, Albaniyada da "Qaxnamak"da ("Drclr

frman"nda) ks olunmu feodal iyerarxiyas mvcud idi. Hr bir feodal-azat

patronimiyas drclrin bu xsusi cdvlin z qdrt v mvqeyin mvafiq

ardcllqla qeyd edilirdi. lk on patronimiya, nsil byk, qalanlar is kiik nsillr

saylrd .

Hr bir patronimiyann bas hkmdar sfrsi arxasnda da bu ardcllqla

oturdulurdu. Patronimiyann "mnsb v an-hrti" onun iqtisadi qdrti, siyasi

30

vziyyti v tqdim etdiyi qounun say il myynlirdi. "Drc frman" azatlar

iyerarxiyasnn sra dzmn tyin edir, lknin ictimai-siyasi hyatnda hr bir azat

patronimiyasnn yerini v mvqeyini myynldirirdi. Albaniya v ran

hkmdarlarnn vassallar olan alban azatlar hrbi qvv vermli, z sosial mnsblrin

mvafiq olaraq sarayda xid mt etmli, mhariblr zaman mxtlif dvlt - inzibati

funksiyalarn yerin yetirmli idilr. Ruhanilrl birlikd onlar da can vergisindn azad

edilirdilr. Albaniya v ran hkmdarlarna hrbi xidmtlri mqabilind azatlar torpaq

paylar alrdlar.

III-VII srlrd Albaniyann ictimai istehsalnda feodal mnasibtlri hakim

idi. Feodal torpaq sahibliyi torpaq zrind dvlt v xsusi mlkiyyt formalarnn

qardurmas raitind tkkl tapmd. Dvlt mlkiyyti dvlt domeni (bu halda

da renta v vergi st-st drd) v feodallarn xidmt i xsusi mlkiyytind

olan torpaqlar zrind mlkiyytl mhdudlard. Feodalizmin erkn dvrnd

(tqribn III-VI srlrd) torpaq zrind dvlt (hkmdarn xsind) mlkiyyt

formas stnlk tkil edirdi. Feodal fo rmasiyasn feodal cmiyytinin siyasi

strukturu da xarakteriz edir; bu strukturun sas lamt lri - mlkiyyt hququnun

hdsiz paralanmas, siyasi hakimiyytin xrdalanmas, dvlt mxsus hquqlarn

xsi mnafe baxmndan istifad edilmsi id i. Aradrmalar feodal formasiyasnn

btn bu atributlarnn A lbaniyada da akar olduunu sbut edir.

2. HALNN SNF V SOSAL TRKB

imali A zrbaycann - Albaniyann btn halisi feodal cmiyytin in

sosial sasn tkil edn iki antaqonist sinf (zmry), feodallar (azatlar) v

kndlilr (inakanlar) sinfin (zmrsin) blnrd.

Albaniyann kbar yanlarna qar qoyulan btn imt iyazsz, istismar

olunan ktlsi eynimnal iki terminl ifad edilirdi: inakan ("Avesta"dak "knd

sakini", "kndli") v ramik (farsca "ktl", "sr", "qrup").

Real olaraq inakanlar erkn feodal cmiyytinin kndli sinfi -zmrsini,

ramiklr is qara camaatn mumi ad n b ild irird i.

Aquen mclisinin alban qanunlarnda dindarlar iki kateqoriyaya

blnrlr: yanlara - azat lara v inakanlara. Burada inakanlar btn vergi

vernlri nzrd tuturdu. Bellikl, qanundan mlum olur ki, imali A zrbaycann

- Albaniyann sas vergi vern zmrsi kndlilr idi. Kndin mlaka gr

tbqlmsi prosesi drinlird i. Albaniyada kateqoriya kndli vard : varllar,

kasblar, torpaqszlar. Torpaqsz kndlilr yardar - icardarlara evrilir v ya

feodaln yannda muzdur olurdu lar. lknin sas istehsallar azad kndlilr,

icmalar v feodaldan asl kndlilr idilr.

31

cma bas - kndxuda icma zv lri trfindn dini ayinlrin yerin

yetirilmsi n kils qarsnda msuliyyt dayrd. Ehtimal ki, o, hm d

kndlilr trfindn dvlt mkllfiyytlrin in yerin yetirilmsi n d msul

idi. Grnr ki, icmalar zrin vergilrin qoyulmas v bu vergilrin y lmas,

torpaqdan istifad msllrinin n izamlanmas, suvarma suyunun bldrlmsi

ilri bilavasit onun vzifsi idi.

Albaniyada feodaldan asl kndlilrin formala masnda balca rolu

kndli icmasnn tkaml, onun zvlrinin tdricn sart altna dmsi v

onlarn azad olmayan baqa adamlarla yaxn lamas oynamdr. A lbaniyada qul

myi ttbiq olunurdu. Bel ki, Favstos Buzandn mlumatna gr, alban

hkmdar Urnayr z qoununa mracit l bel demidi: " Yadnzda saxlay n ki, biz

romal dylri sir aldqda, ksriyytini sa qoymal, l-qollarn balay b

Albaniyaya gtirmli, onlar dulusu, dayonan, hrlrimizi, saraylarmz v s.

tikn kimi iltmliyik".

Moisey Kalankatln n "Alban tarixi"nd d V srd v sonrak dvrlrd

Albaniyada olan qullar haqqnda mlumat verilir; bu, "Mmin" Vaaqann sehrbaz

v cadugrlri qula evirmsi haqqndadr. IV-V srlrd A lbaniyada qul

ehtiyatnn sas mnbyi mhariblr, habel ar cinaytlr (din leyhin mllr)

idi.

Erkn feodalizm dvrnd Albaniyada primit iv formada olsa da, yalnz

uklad kimi qalan quldarlq lknin iqtisadiyyatnda aparc ro l oynamrd. Qul

myindn dvlt tikintilrind v ev tsrrfatnda istifad olunurdu.

Feodal sinfinin - zmrsinin fo rmalamas prosesi feodaldan asl kndli

sinfinin - zmrsinin yaranmas il sx laqd idi. Antik dvrn son v orta

srlrin ilk yzillrind vvllr azad olan icmalar irisindn yeni qrup

yanlarn ayrlmas v onlarn tdricn khn yanlarn bir h isssi il vahid feodal

sinfind -zmrsind birl msi prosesi gedirdi.

V-VI srlrd Albaniyada feodal sinfinin - zmrsinin formalamas baa

atd: mnblrd bu sinif - zmr oxsayl mxtlif terminlrl, balca olaraq

kndlilr - inakanlara mqabil o lan "azat", "naharar" terminlri il ifad edilirdi.

"Azat" (farsca "ncib", hrfn: "qbil daxilind doulmu") termini mnaca ox

genidir: 1) azat lar btn hakim feodallar sinfin i bild irrk, onlarn sosial

vziyytini gstrir; 2) azat feodal nslinin - patronimiyasnn hr hans zvn -

hm patronimiya basn, hm d onun oullarn ifad edir.

Mnasnn geniliyin gr, "azat"dan sonra ikinci yerd "naharar" termini

idi (parfiya dilind "zl sahib olan", "ilkin sahib").

Azat termini kimi bu termin d feodal patronimiyasnn btn zvlrini,

elc d btvlkd feodal zmrsini bildirirdi.

Feodal naharar xandanlar (patronimiyalar) torpaa, suya malik olur,

lkni qoun, hrbi qvv il tchiz edirdilr. Nahararlar vergilrdn azad idilr.

Onlarn balca vzifsi hkmdara hrbi xidmt idi. Kndli icmalar - kndlr vvlc

32

naharar xandanlarnn himaysi, sonra idarsi, daha sonra is hakimiyyti altna keir,

onlarn halisi is hquqi baxmdan kemidki asl adamlar kateqoriyasna yaxnlard.

Naharar xandanlar btv vilaytlr v ya nahiylr hkmranlq edirdilr. Lakin IV

srdn etibarn naharar xandanlarnn kiik zvlri - sepuxlar (orta fars dilind "nslin

olu") ayrlrlar, yni torpaq zrind patronimiya - ail mlkiyytinin v mayorat

hququnun yerin sil feodal mlkiyyti v sepux hququ glir.

Azatlar - nahararlar byklr v kiiklr ayrlrdlar. Bu blgnn sasnda

naharar nslinin - patronimiyasnn iqtisadi, siyasi vziyyti, patronimiyann malik

olduu hrbi qvv dururdu.

Byk v ya kiik naharar drcsini, tdqiqatlarn indiydk gman

etdiklri kimi, ayrca bir naharar deyil, btn naharar patronimiyas alrd. Hr bir

feodal-naharar patronimiyas lknin ictimai-siyasi hyatnda myyn yer v mvqe

(drc) tuturdu. Xsusi drc frmanlar (drc cdvllri) hr bir naharar

xandannn (patronimiyasnn) yerini myynldirirdi. ri feodal - nahararlarla

hkmdar arasnda, elc d byk v kiik feodallar arasnda qarlql mnasibt

vassal xidmti il hyata keirilirdi.

Feodallar sinfind - zmrsind onlarla birg sosial vziyytin gr azatlara

brabr tutulan ruhani feodallarn geni tbqsi formalard .

Xristianln yayld v brqrar olduu ilk srlrd alban ruhanilri iqtisadi

v siyasi chtdn zif idilr. Alban katolikos luunun hakimiyyti nominal idi. Kils

msllrinin hllind alban ruhanilri aparc rol oynamrdlar. Aquen qanunlar

kilsnin, ruhanilrin mstqilliyinin qrarlamas prosesini, onlarn tdricn

gclnmsini ks etdirir. Ruhanilr hllik kbar yanlar qarsnda z hquqlarn

mdafi edir, onlarn zbanaln mhdudladrmaa v hquqca onlarla

brabrlmy alrdlar.

Albaniyann kbar yanlar kimi, ruhanilr d imtiyazlardan, vergi

azadlndan istifad edirdilr.

3. TORPAQ SAHBLY V TORPAQDAN

STFAD

III-IV srlrd Albaniyada aadak torpaq sahibliyi kateqoriyalar

mvcud idi: 1) torpaq zrind dvlt mlkiyyti (v ya torpaq zrind ali

mlkiyyt); 2) atadan qalma (aqnatik) torpaq mlkiyyti (nsildn -nsl ken

himayilikl ld ediln torpaq mlkiyyti); 3) hkmdar domeni; 4) xsusi feodal

torpaq mlkiyyti; 5) kils torpaq mlkiyyti; 6) kndli v icma torpaq ml-

kiyyti.

III-VII srlrd feodal mnasibtlrinin inkiaf, feodallar sinfi v torpaq

33

zrind xsusi feodal mlkiyytinin formala mas il laqdar sas torpaq

fondunun dvltdn tdricn kbar nsillrin lin kemsi ba verir. Torpaq

fondunun yenidn blnmsi is, z nvbsind, bu fondu v kndlilr zrind

aal l keir bilmi iri feodallarn getdikc artan separatizmin qar dvlt

hakimiyytinin arams z mbarizsin gtirib xarr.

Cnubi Qafqazn digr lklrind v randa olduu kimi, Albaniyada da

torpaq zrind dvlt mlkiyyti il yana, hkmdarn bilavasit znn, ox

gman, vahid dvlt mlkiyytinin dalmas prosesind yaranan torpaq mlklri

(hkmdar domeni) d var idi. Bel torpaqlar dvltin mxtlif vilaytlrind

mvcud idi. Bu, Moisey Kalankatlnn alban hkmdar II Vaenin "z xsi pay",

digr alban hkmdar III Vaaqann z qznn adna mlk (dastakert) bina etmsi

haqqnda mlumatlar il tsdiq olunur; bununla yana, alban hkmdarlarnn q

iqamtgah kimi Xalxal hri, "Albaniyann byk knyazlar mihran ilrin" taxt -

tac vilayti kimi Gird iman haqqnda mlumat lar da hkmdar domeninin olduunu

sbut edir. Bu mlklr hkmdar nslin in zv lri arasnda xrdalanaraq, daha kiik

mlklr blnr v bellikl, hkmdarn atadan, qalma torpaq mlkiyyti

sonradan inkiaf edrk, xsusi torpaq mlkn evrilirdi.

Hkmdar domenindn baqa mvqeyi III-V srlrd hl d gcl olan v

adl-sanl nsillr mxsus aqnatik torpaq mlkiyyti d mvcud idi. Lakin

mayorat hququna (torpan atadan byk oula kemsi) saslanan bu torpaq

mlkiyyti IV-VI srlrd dalmaa balayr v onun yerin torpaq zrind

xsusi feodal mlkiyyti hququ glir. Xsusi feodal torpaq mlkiyyti z

nvbsind iki formada mvcud idi: 1) icma torpaq sahibliyinin ("allod"un)

dalmas v torpaqlarn dvlt trfindn hakim sinfin nmayndlrin irsi mlk

hququnda paylanlmas nticsind meydana xan rtsiz v ya irsi torpaq sahibliyi

(dastakert); 2) torpaqlarn dvlt trfindn hakim sinif nmayndlrin vassal xid-

mti mqabilind mvqqti paylanmas nticsind meydana xan rti torpaq sahibliyi

(xostak). rti torpaq sahibliyinin irsi torpaq sahibliyin - dastakertlr evrilmsi

meyli var idi. Dastakertlrin sahiblri - hkmdar, feodallamaqda olan yanlar v tz

meydana xan iri feodallar (irsi mlk sahiblri), xostaklarn sahiblri is hrbi

xidmtd olan xrda zadganlar (azatlar) v ruhanilr idi.

Erkn feodalizm dvrnd rtsiz torpaq sahibliyi (dastakert) stnlk tkil

ets d, sonrak dvrd birincilik rti torpaq sahibliyi formasna keir. Kils torpaq

mlkiyyti dnyvi feodal mlkiyytindn frqlnmirdi. Torpaq zrind tam

mlkiyyt hququ kilsy mxsus idi. Kils - monastr torpaq sahibliyi xristianla

qdrki kemi mbd torpaqlarndan, habel dvltin (hkmdarn) v xsusi xslrin

bxi verdiklri torpaqlardan meydana xmd. Kils qulluqular dini xidmt

mqabilind torpaq pay -xostak il tmin olunurdular; lakin cahillik v bacarqszlq

nmayi etdirmi v ya qbaht iltmi kils xadimlri torpaq payndan mhrum edil

bilrdilr. cma v xsusi kndli mlkiyytlri d mvcud idi. Bu kateqoriyalar

arasnda xsusi feodal torpaq sahibliyi inkiaf etm v hakim forma kimi brqrar olma

34

meylin malik idi. lknin qeyri-brabr inkiafn nzr alaraq onu da qeyd etm-

liyik ki, bu nticlr Albaniyann ictimai quruluu aparc olan daha inkiaf etmi

vilaytlrin aiddir.

Tarixnaslqda uzun mddt alban dastakertlrinin sas istehsallar qullar

olan iri mlklr olduu fikri hakim idi. Lakin aradrmalar bu nqteyi-nzrin he b ir

zmin saslanmadn nmayi etdirdi. Sbut edildi ki, Albaniya dastakertlrinin

sas istehsallar torpaqsz, lakin xsn azad kndlilr, yardar- icarilr olmudur.

Yardar xrda kndli tsrrfatn idar edir, mhsulun myyn hisssini feodala,

dvlt v ya onlarn hr ikisin vermkl, icar etdiyi torpa srlr boyu becrirdi.

Torpaq sahibliyinin icar formas il yana, Albaniyada icma torpaq

mlkiyytinin d mvqeyi gcl idi. Burada icma pay torpana malik azad kndlilr

hl uzun mddt mvcud olmular. cma kndlilr hkmdar xzinsin vergilr

verir v ayr-ayr mkllfiyytlri yerin yetirird ilr.

4. STSMAR FORMALARI

Albaniyada feodal istismarnn btn sas formalar mvcud idi. V srd

arlm Aquen mclisinin qrarlarnda inakanlarn kils trfindn istismar haqqnda

czi mlumat vardr. Bu mlumat feodal mnasibtlrinin ilkin inkiaf dvrnd sas

istismar formasnn natural tyc alnmas olduu gmanna gtirir. Kils vergilri

mxtlif xarakter v mvafiq olaraq mxtlif ad dayrdlar. Aquen qanunlar

aadak kils vergilrini qeyd edir: can vergisi, kils "onda biri", mhsul vergisi, ruhun

rahatlanmas n alnan vergi. Mclisin can vergisin hsr edilmi nc qanununda

deyilir: "Azat v hkmdar nslindn olan adam can pay n qoy salnda z li il

bir yhr - yynli at v bir d n bacarrsa, onu versin. gr z salnda can pay

verms, lmndn sonra bunu ailsi vermlidir".

Qanunun mtnindn grndy kimi, burada shbt can vergisinin ancaq

yanlar trfindn dnilmsindn gedir. Lakin sosial v zmr frqlrindn asl

olmayaraq, ham n zruri olan bu vergi nv dni xarakterin gr ham n bir

deyildi.

Yuxarda xatrladmz qanunda yanlarn xsusi qeyd edilmsi can vergisi

qdrinin onlar n sabit myynldirildiyini gstrir. Qara camaat, o cmldn he

bir imtiyaz olmayan zmrlr is can vergisini imkanlar atan miqdarda dy

bilrdilr.

Kils "onda biri" haqqnda Aquen mclisinin 18-ci qanununda deyilir: "Onda

bir dyn azatlar onun yarsn ba (kafedral) kilsy, yarsn is zlrinin "azat"

kilssin vermlid irlr".

Burada bir msl qaranlq qalr: imtiyaz o lmayan zmrlrdn "onda bir"

35

alnrd, yoxsa yox? ox gman ki, verginin bu nv Albaniyada da ham n nzrd

tutulurdu v btn xristianlardan glirlrinin onda bir hisssin mvafiq olaraq alnrd.

Kils vergilrindn biri olan "mhsul" hm d feodal vergisi idi.

Aquen mclisinin qbul etdiyi drdnc qanununda deyilir: "Xalqn kilsy

vercyi mhsullar bu qaydada dnilmlidir: varl drd qriv1 buda, alt qriv arpa v

on alt l axr verir; yoxsul taxl iki df az, axr is imkan atan qdr

vermlidir, ancaq kin yeri v zmly olmayanlardan vergi alnmamaldr. Qoyunu

olan bir qoyun, ng (?) yun v bir (?) pendir verir, at olan bir daya, mal-qaras

olan bir buzov verir".

Grndy kimi, mcburi kils vergisi olan "mhsul" tkc kinilik

mhsullarndan deyil, hm d btn tsrrfat mhsullarndan qti myyn edilmi

miqdarda qbul olunurdu.

Aquen mclisinin beinci v on doqquzuncu qanunlar Albaniyada vfat

ednlrin qohumlar trfindn kilsy veriln "ruhun rahatlanmas n" alnan vergi

nvnn olduunu tsdiq edir. On doqquzuncu qanunda yalnz ad kiln bu verginin

sas mzi mhz beinci qanunda alr: "Azat, inakan v ya baqa bir dindar

mrhumlar zhmtlrinin bir hisssindn mhrum etmmk n imkan daxilind

lnin xatirsinin yad edildiyi illik ibadti trmmlidir. gr mrhumun at olmusa,

kilsy bir at, kz olmusa, bir kz vermlidir". Bu qanundan grnr ki, "ruhun

rahatlanmas" vergisinin qdri myyn edilmidi. Hminin bh dourmur ki, n at,

n d kz olmayandan mrhumun ruhunun rahatlanmas n he n alnmrd .

Aquen qanunlarnn thlili gstrdi ki, dini qayda-qanun kilsnin v ruhanilrin

xeyrin olan nzirlrin miqdarn myynldirmi , bununla da knll nziri

mntzm alnmas nzrd tutulmu kils vergisin evirmidi.

Bu vergilrin dnilmsi kndlilrin v zhmtke halinin digr

tbqlrinin istismar formalarn aydnladrmaa imkan verir. Aquen qanunlarnn

oxsayl kils vergilri haqqnda verdiklri mlumat hm dini, hm d dnyvi tarix

n mhm hmiyyt malikdir. Bu vergilr mnc Bibliya vergilrin sas -

lansa da onlarn adlar, bzn is xarakterlri qismn d olsa yerli dnyvi vergilrl

st-st dr.

Azad inakanlar kils feodal istismarndan lav daha ikiqat zlm - z alban

dvltlri, elc d yerli dnyvi feodallarn zlmn mruz qalrdlar. kini

icmalar (inakanlar) dvlt kinilri kimi hkmdarn tsrrfat ilri baxcsna

torpaq vergisi, habel baqa oxsayl vergilr dyirdilr.

IV-V srlrd irsi xsusi torpaq sahibliyinin inkiaf v mt-pul

mnasibtlrinin canlanmas raitind dvlt rentas hm natura, hm d pulla

alnrd. Mxtlif mllr gr crimlr d pulla dnilirdi. Knd icmas vergi vahidi

olaraq qalrd. Vergi ellik zmant sasnda btn icmadan alnrd. Dvlt torpaqlarnda

ilmkl dm rentas (yollarn kilmsi, qalalarn, mdafi qurularnn, saraylarn

1 Qriv - ki vahidi; tqr. 9,729 q

36

tikintisi v s.) d mvcud idi.

Bellikl, kini icmalar - inakanlar dvltin, feodallarn (azatlarn),

kilsnin xeyrin tikinti v hrbi mkllfiyytlrini yerin yetirrk, bunun n ellik

zmantl cavabdeh olurdular.

Albaniyann Sasani ranndan vassal asll yerli halinin hm d Sasanilr

trfindn istismar edilmsin sbb olmudu.

ahnah Kvad zaman vergi sistemind balam yenidnqurma I Xosrov

nuirvan trfindn baa atdrld. Onun hyata keirdiyi siyasi-inzibati v vergi

islahatlarndan sonra alban halisinin istismar xsusil gclndi. Torpaq vergisinin

(xaraqn) dzgn dnilmsi n "l, dz v dalar" siyahya alnd. vvlki "tst"

pulu vergisini vz edn can vergisini almaq n halinin yenidn siyahya alnmas

keirildi.

Torpaq vergisini he bir frq qoymadan halinin btn tbqlri dyirdi,

can vergisi is ancaq aa zmrlrdn - kndlilrdn v hrlilrdn alnrd.

Xzr ialndan sonra Albaniya yeni vergilr mruz qald. 628-ci ild

xzrlrin ikinci yrndn sonra faktiki olaraq xzrlr trfindn ial olunan

Albaniya, siyasi chtdn onlara tabe edildi; xzrlr Albaniyan zlrin tabe razi

elan etdilr. 629-cu ild Albaniyada "imal hkmdar" (yni, xzr xaqan) trfindn

gndrilmi vergiyanlar grndlr; onlar hl I Xosrov dvrnd halinin siyahya

alnmas sasnda trtib edilmi kadastrlar rhbr tutdular. Alban tarixisinin

mlumatna gr, xzrlr d farslar kimi, ran mmlktinin keirdiyi siyahya-

almaya uyun olaraq halidn didrahma1 tlb edirdilr.

Moisey Kalankatlnn yazdna gr, imal hkmdar qzl ld etmk, gm

ritmk, dmir xarmaq v mis emal etmk sahlrind alan sntkarlara

nzartilr tyin etdi.

Vergi tutmaq mqsdil alveri, tacir v bazarlara, elc d Kr v Araz

aylarndan balq tutulmasna nzart edn mfttilr myynldirildi.

1 Didrahma - Bizans qzl pulu (6,8 q)

37

5. ALBANLARIN TSRRFAT HYATI

Tarixi imali Azrbaycan - Albaniya razisin tbit hr eyi sxavtl bx

etmidi; lverili iqlim, zngin melr, mhsuldar v yax suvarlan llr v dzlr,

geni yaylaqlar v q otlaqlar, faydal qazntlar. Albaniyada hr biri tsrrfatn

myyn sahsinin inkiaf n lverili rait yaradan bir ne torpaq - iqlim zonas

var idi. Yax suvarlan mhsuldar sahlr, elc d sni suvarmaya ehtiyac

olmayan, kifayt qdr ya dn datyi rayonlar lk halisinin sas tsrrfat

formas olan kiniliy in, onun sas sahlri olan tarlalq, zmlk v rabln

zonas idi. kinilik Kr-Araz ovalnda v Xzryan dzlrd geni inkiaf

tapmd. Burann torpa z mnbitliyi v mhsuldarl il hm antik, hm d orta sr

ermni v rb mlliflrini heyrt gtirirdi. Hl Strabon (e.. I - e. I sr) qeyd

edirdi ki, Alban dz aylar v digr sularla Babil v Misir dzlrindn daha yax

suvarlr.

Datyi rayonlardan frqli olaraq Kr-Araz v Xzryan dzlrdki

kinilik sni suvarmasz mmkn deyildi. Burada qalqlar lkn in mxtlif

hisslrind - Mil dznd (Govurarx), Muanda v Xzryan rayonlarda aparlan

qazntlar v axtarlar nticsind akara xarlan mrkkb v geni axli irriqasiya

(arxlar v khrizlr, kanallar bksi) sistemi var idi. lknin sas su arteriyas qollar

il birlikd Kr v Araz aylar idi.

Arxeoloji mlumatlara gr, albanlarda um kiniliyi mvcud idi. Torpaq,

qalqlar Mingevirdki orta sr yaay msknind akara xarlm dmir

gavahnn kmyi il umlanrd. Arxeoloqlar xeyli miqdarda biin altlri - dmir

oraqlar, dryaz krntilri, habel drz balamaq n smk yabalar akara xarmlar.

Moisey Kalankatlnn mlumatna gr, Kr aynn hr iki sahili boyunca arpa v

buda becrilirdi. Albaniyada hminin yaban arpa bitir, dar becrilirdi.

Mingevir rayonunun Sudalan kndind, habel Xnsl hrgahnda

aparlan arxeoloji qazntlar nticsind arpa, dar v buda qalqlar akara xmdr.

Yazl qaynaqlara, elc d arxeoloji materiallara gr dnli bitki mhsullar torpaq

quyularda, habel iri tsrrfat kplrind saxlanlrd. Taxln dylmsind aac v

da vllrdn, aac dynklrdn, habel mal-qarann kmyindn istifad olunurdu,

bu zaman heyvanlarn hrkti taxln drnaqla dylmsin sbb olurdu. Dn,

dyirman dalar v da kirkirlrl ydlrd. oxsayl kinilik altlrinin, habel

taxln saxlanlmas n dzldiln torpaq quyularn akar edilmsi kiniliyin

yksk inkiaf sviyysin atdn sbut edir.

Albaniya z zm tnklrinin qeyri-adi mhsuldarl il hrt tapmd.

lkd balq ox inkiaf etmidi; ncir, nar, albal, sitrus bitkilri, aftal, abald, zoal,

qoz, zeytun v s. yetidirilirdi. rb mlliflri burada zfran, ktan v tut yetidirildiyini

qeyd edirlr.

Balqla yana bostanlq da Azrbaycanda geni yaylm tsrrfat

sahlrindn biri olmudur. rnqala hrgahnda arxeoloji qazntlar nticsind

38

akar edilmi quyulardan meyv toxumlar il yana, qarpz v iki nv yemi tumu

taplmdr.

Albanlarn tsrrfatlarnda rablm xsusi kisi byk idi.

Mingevird e. III-VII srlrin aid qbir abidlrindn zm tumlarndan baqa rab

kntlri v dridn hazrlanan tuluq paralar da taplmdr. Bu tapntlar gstrir

ki, A zrbaycanda hmin dvrd rab tkc iri kplrd deyil, tu luqlarda da saxla-

yrdlar. Tuluqlardan rab danmas n d istifad edilirdi.

Azrbaycann imal hisssind becriln texniki bitkilrdn biri d boyaq

kk ad il tannan qzl boyadr. Qrmz rng kimi istifad ediln bu bitki mnblrd

"qrmz" adlanr.

Azrbaycann nisbtn isti yerlrind yaylan pambqlq yerli halinin

tsrrfat muliyytind zn mhkm yer tutmudu. Movses Xorenatsi

Beylqanda yaayan halinin baqa mkllfiyytlrl yana, pambqdan da natura

klind vergi verdiyini bildirir. Moisey Kalankatlnn mlumatna gr, pambq Kr

sahillrind xsusil ox yetidirilirdi.

lknin sas kini halisi Kr v Arazn mhsuldar vadilrind, Kiik v

Byk Qafqazn datyi yerlrind cmlmidi. lknin iqtisadi chtdn daha da

inkiaf etmi vilaytlri mhz bu blglrd id i.

Maldarlq Azrbaycan halisinin hyatnda ta qdimdn bri mhm yer

tuturdu. irli otlarla rtl alp mnliklri olan da rayonlar, Kr-Araz oval v

Xzryan rayonlarn q da da demk olar, qar grmyn llri kri maldarl nn

geni inkiaf n rait yaradrd.

Albaniya z otlaqlar il el mhur idi ki, qonuluqdak ermnilr d z

mal-qara srlrini qlamaq n alban torpaqlarna gtirirdilr. Antik v erkn orta