DİL BİLİMİ

Dil bilimi (diğer yazılışları: dilbilim, dilbilimi), kısaca dilin bilimsel incelemesi olarak tanımlanabilir. Türk Dil Kurumu'nun İnternet'te yayınlanan sözlüğünde ise biraz daha geniş anlamıyla "Dillerin yapısını, gelişmesini, dünyada yayılmasını ve aralarındaki ilişkileri ses, biçim, anlam ve cümle bilgisi bakımından genel veya karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim, lisaniyat, lengüistik." ifadesiyle tanımlanmaktadır.

20. yüzyılın başlarında İsviçreli dil bilimci Ferdinand de Saussure tarafından temelleri atılan bu araştırma alanı, aslında felsefenin bir alt kolu olarak yüz yıllardır filozofların ve düşünürlerin ilgi alanına girmekteydi. Bunun yanı sıra Batı'da ve Doğu'da özellikle dinî metinlerin incelenmesi ve çözümlenmesi çalışmalarının, coğrafî keşiflerin dilin tanımlanmasında 20. yüzyıla gelinceye kadar önemli bir katkısı olmuştur.

Dilin, özellikle felsefe, ruh bilimi ve toplum biliminin birer alt inceleme alanı olmaktan çıkarılması düşüncesi, ilk defa, Saussure'ün Genel Dil Bilimi Dersleri (Course de Linguistique Générale,1916) adlı eserinde dile getirilmiştir. Saussure'e göre dil, “kendi başına ve yalnızca kendisi için eşzamanlı olarak incelenmesi gereken bir dizgedir." Bu görüş 20. yüzyılda dille ilgili paradigmal bir değişimin de temellerini atmış, yeni katkılarla dil biliminin bağımsız bir bilim olarak akademik dünyada yerini almasını sağlamıştır.

GENEL DİL BİLİMİ

1. DİLCİLERİN DİL İLE İLGİLİ TANIM VE GÖRÜŞLERİ

Ferdinand de Saussure

Dil bir kâğıda da benzetilebilir: Düşünce kâğıdın ön yüzü, ses ise arka yüzüdür. Kâğıdın ön yüzünü kestiniz mi, ister istemez arka yüzünü de kesmiş olursunuz. Dilde de durum aynı: Ne ses düşünceden ayrılabilir, ne de düşünce sesten. (Ferdinand de Saussure (1980) Genel Dilbilim Dersleri I, TDK, Yayınları, Ankara, s.105).

Dil, bir toplumun üyelerinin etkin konuşmalarıyla doldurulan bir veritabanıdır. [Aynı zamanda] her beyinde potansiyel olarak var olan ya da bireylerin bir grubunun beyninde daha özel olarak bulunan bir dil bilgisel sistemdir. Dil, herhangi bir konuşucu tarafından tamamlanmamıştır, aksine kesin biçimde ortak (kollektif) olarak vardır.

It is a storehouse filled by the members of a given community through their active use of speaking, a grammatical system that has a potential existence in each brain, or, more specifically, in the brains of a group of individuals. For language is not complete in any

speaker; it exists perfectly only within a collectivity. (İngilizceye çeviren: Laurie Bauer (2007), The Linguistics Student's Handbook, Edinburgh University Press,s.3)

‘C’est un trésor déposé par la pratique de la parole dans les sujets appartenant à une même communauté, un système grammatical existant virtuellement dans chaque cerveau, ou plus exactement dans les cervaux d’un ensemble d’individus; car la langue n’est complète dans aucun, elle n’existe parfaitement que dans la masse.’ (Fransızca aslı: Ferdinand de Saussure, (1969 [1916]). Cours de linguistique générale. Paris: Payot, s.30)

Edward Sapir

"Dil, yalnızca insana özgü olan; düşüncelerin, duyguların ve isteklerin, istençle (irade göstererek) üretilmiş semboller kullanarak iletilmesini sağlayan ve içgüdüsel olmayan bir yöntemdir.”

"Language is a purely human and non-instinctive method of communicating ideas, emotions and desires by means of voluntarily produced symbols."(Edward Sapir (1921) Language. New York: Harcourt Brace, s.8)

"Dil, öncelikle kültürel ya da sosyal bir üründür ve öyle anlaşılmalıdır."

"Language is primarily a cultural or social product and must be understood as such." (Edward Sapir (1929), "The Status of Linguistics as a Science", Language, Volume 5, No. 4, Aralık 1929, s.214.)

Otto Jespersen

"Dilin özü, insan etkinliğidir - bir kişinin kendisini başka biri tarafından anlaşılmasına yönelik etkinlik, diğerinin zihninde olanı anlamak için diğerinin etkinliği ..."

"The essence of language is human activity—activity on the part of one individual to make himself understood by another, activity on the part of that other to understand what was in the mindof the first…” (Otto Jespersen (1924/1992), The Philosophy of Grammar, University of Chicago Press, s. 17)

G. Trager

"Bir dil, bir toplum üyelerinin toplam kültüre göre etkileşime giren nedensiz ses sembolleri dizgesidir.

"A language is a system of arbitrary vocal symbols by means of which the members of a society interact in terms of their total culture."(G.Trager, (1949) The Field of Linguistics. Norman, OK: Battenberg Press)

B.F.Skinner

"Problems raised by this special mode of action are usually assigned to the field of speech or language. Unfortunately, the term "speech" emphasizes vocal behavior and is only awkwardly applied to instances in which the mediating person is affected visually, as in writing a note. "Language" is now satisfactorily remote from its original commitment to vocal behavior, but it has come to refer to the practices of a linguistic community rather than the behavior of any one member. The adjective "linguistic" suffers from the same disadvantage. The term "verbal behavior" has much to recommend it." (B.F.Skinner (1957), Verbal Behavior, Appleton-Century-Crofts, s.2)

Düşünen insan basit biçimde davranan insandır."

"Man Thinking is simply Man Behaving." (B.F.Skinner (1957), Verbal Behavior, Appleton-Century-Crofts, s. 452)

Video: BF Skinner - Güvercin ve Kırmızı Küp DeneyiPigeon & Red Block

Noam Chomsky

"Bir dil, her biri sonlu uzunlukta ve sonlu bir üyeler kümesinde oluşturulan (sonlu ya da sonsuz) cümleler kümesidir."

“A language is "a set (finite or infinite) of sentences, each finite in length and constructed out of a finite set of elements." (Noam Chomsky (1957) Syntactic Structures. The Hague: Mouton, s.13)

"Dil yetisi insanlara özgü bir yetidir. Tüm insanlarda var olan ve başkalarında var olmayan, benzersiz, basit girdilerle zengin ve karmaşık dilleri ortaya çıkartabilen bir yeti. Bu şekilde gelişen dil, bizim ortak biyolojik doğamız doğrultusunda belirlenmiştir, düşünce ve kavrayışa derin bir biçimde nüfuz eder ve doğamızın temel bir bölümünü oluşturur." (Noam Chomsky (2009), Bilgi Sorunları ve Dil-Managua Dersleri, (Çeviren: Veysi Kılıç), BGST Yayınları, s. 53.)

"The language faculty appears to be a species property, common to the species and unique to it in its essentials, capable of producing a rich, highly articulated, and complex language on the basis of quite rudimentary data. The language that develops in this manner, largely along lines determined by our common biological nature, enters deeply into thought and understanding and forms an essential part of our nature." (Noam Chomsky (1988), Language and Problems of Knowledge-Managua Lectures, MIT Press, s. 39-40.)

Video: İnsan Beyni Anatomisi

Video : Beynin Broca Bölgesinde Konuşma Merkezinde Bulunan Tümörün Çıkarılması

Video: "What is Language and Why Does It Matter" - Noam Chomsky, 2013

André Martinet

"Bir dil, insan deneyiminin her toplulukta değişik biçimde, anlamsal bir içerik ve sessel bir anlatımla donanmış birimler, yani anlambirimler biçiminde ayrıştırılmasını sağlayan bir bildirişim aracıdır; bu sessel anlatım da, öz niteliği ve karşılıklı bağıntıları bir dilden öbürüne değişiklik gösteren, her dilde belli sayıda olan ayırıcı ve ardışık birimler, yani sesbirimler biçiminde eklemlenir..." (André Martinet (1960), Éléments de Linguistique Génerale, aktaran: Mehmet Rifat, Sema Rifat (1998), XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, Yapı Kredi Yayınları, s. 132.)

R.A. Hall

Dil, insanların alışılmış sözlü-işitsel nedensiz semboller aracılığıyla birbirleriyle iletişim  ve etkileşim kurdukları kurumdur.

"Language is "the institution whereby humans communicate and interact with each other by means of habitually used oral-auditory arbitrary symbols."(R.Hall (1964) Introductory Linguistics,  Philadelphia, PA: Chilton.)

Michael Halliday

Dil, bir ihtimaller dizisidir...

"Language is a range of possibilities, an open-ended set of options in behavior that are available to the individual in his existence as social man. The context of culture is the environment of any particular selection that is made from within them ... The context of culture defines the potential, the range of possibilities that are open. The actual choice among these possibilities takes place within a given context of situation."(Michael A.K. Halliday (1973) Explorations in the Functions of Language, London: Arnold.)

Dil, konuşucunun bilincinin iç dünyasını da içine alan gerçek dünya deneyimlerinden oluşan içeriğin ifade edilmesini sağlar. [fikri ya da kavramsal işlev]...Dil, [insanın] sosyal ilişkiler kurmasını ve bunu sürdürebilmesini sağlar. [insanlararası işlev].... Son olarak dil, kendisiyle ve kullanılan durumlardaki özelliklerle bağlantılar yapılmasını sağlar. [metinsel işlev]."

"Language serves for the expression of 'content': that is, of the speaker's experience of the real world, including the inner world of his own consciousness. [ideational function]...Language serves to establish and maintain social relations. [interpersonel function]...Finally, language has to provide for making links with itself and with features of the situation in which it is used. [textual function]." (Michael A.K. Halliday (1970), "Language Structure and Language Function", New Horizons in Linguistics, edited by John Lyons, Penguin Books, p.143).

“…A functional approach to language means, first of all, investigating how language is used: trying to find out what are the purposes that language serves for us, and how we are able to achieve these purposes through speaking and listening, reading and writing. But it also means more than this. It means seeking to explain the nature of language in functional terms: seeing whether language itself has been shaped by use, and if so, in what ways—how the form of language has been determined by the function it has evolved to serve…” (Michael A.K. Halliday (1973) Explorations in the Functions of Language, London: Arnold, s. 7)

Steven Pinker

"Bu kitapta yer alan anlatı, Chomsky'nin derinden etkisinde olacak. Ancak anlatı kesinlikle ona ait olmayacak, onun söylediklerini aktarmayacağım. Chomsky, Darwinci doğal seçiciliğin dil organının kökenini açıklayıp açıklayamayacağıyla ilgili şüpheciliğiyle pekçok okuyucunun aklını karıştırdı. Ben, tıpkı göz gibi, önemli işlevleri yerine getirmek için tasarlanan dil organının evrimsel uyum sonucunda ortaya çıktığını düşünüyorum. Chomsky'nin dilin özelliklerinin doğasıyla ilgili varsayımları sıklıkla anlaşılması güç formüllerle ifade edilen kelime ve cümlelerin teknik çözümlemelerine dayanır. Onunla aynı nesilden konuşmacıların tartışmaları üstünkörüdür ve aşırı idealleştirilmiştir. Onun varsayımlarının çoğunu kabul etmeme rağmen, sadece zihinle ilgili sonucu pekçok kanıtlarıyla birlikte ikna edicidir, diye düşünüyorum."

"The story I will in this book has, of course, been deeply influenced by Chomsky. But it is not his story exactly, and I will not tell it as he would. Chomsky has puzzled many readers with his skepticism about whether Darwinian natural selection (as opposed to other evolutionary process) can explain the origins of the language organ that he argues for; I think it is fruitful to consider language organ evolutionary adaptation, like the eye, its major part designed to carry out important functions. And Chomsky’s arguments about the nature of the language faculty are based on technical analyses of word and sentence structure, often couched in abstruse formalisms. His discussions of flesh-and-blood speakers are perfunctory and highly idealized. Though I happen to agree with many of his arguments, I think that a conclusion about the mind is convincing only if many kinds of evidence converge on it." (Steven Pinker (2007), The Language Instinct, How The Mind Creates Languages, Harper Perennial: New York, (Birinci Baskısı 1994), s.11)

Michael Tomasello

Benim de bir süre takıntı decerecesinde üzerinde durduğum evrimsel süreçler ile kültürel-tarihsel süreçler arasında süregiden diyalekttiği açıkça söyleyebiliriz. İnsan iletişimine ve diline dair bu perspektif böylece Chomsky’nin önermesini baş aşağı çevirir, zira bu perspektife göre insan iletişiminin en temel veçheleri işbirliğine ve genel olarak toplumsal etkileşime yönelik biyolojik adaptasyonlardır, dilin daha dilsel, dilbilgisel boyutları ise kültürel olarak inşa edilir ve tekil dil toplulukları üzerinden aktarılır. (Michael Tomasello (2017), İnsan İletişiminin Kökenleri, Çeviren: Gürol Koca, Metis Yayınları, s.22)

"Dünyadaki farklı kültürel grupların çok farklı dil uzlaşım ve yapılarını uzlaşımsal hale getirdği -ve bazı durumlarda bunları çok farklı dilbilgisi ilkeleri doğrultusunda gerçekleştirdiği- ampirik bir olgudur. Bütün bu farklı dil uzlaşım ve yapılarını klâsik ve modern formel dilbilimdeki bazı kategoriler içine sığdırmak mümkün, ama bunu yapmak ne kadar uygun, orası pek belli değil. Yani nasıl ki bütün dilbilimciler, bir zamanlar yaptığımız gibi bütün Avrupa dillerini Latin grameri içine almanın artık doğru bir şey olmadığı konusunda hemfikirse, yenilerde keşfettiğimiz 'egzotik' dilleri özne ve dolaylı nesne, ilgi tümcecikleri vb. klâsik Avrupa grameri kategorisi içinde değerlendirmenin uygun olmadığı konusunda da bir fikir birliği var. Dil türlerini inceleyen dilbilim tipologları arasında, bütün dilleri zorla Avrupa dilleri çatısı altına sıkıştırma eğiliminde olmayanlar, farklı dil topluluklarının sözcelerini belli bir dilbilgisel yapı içinde kullanmalarını sağlayan çok sayıda tuhaf araçtan söz eder. (Croft, 2003)" (Michael Tomasello (2017), İnsan İletişiminin Kökenleri, Çeviren: Gürol Koca, Metis Yayınları, s.237.)

 Video: Çocuk ve Şempanzelerde Fedakârlıkla İlgili Deneyler

Jerry Fodor, Chomsky ile Pinker'ın dilin doğasına yönelik görüşlerini aşağıdaki paragrafta şöyle ayrımlamıştır:

"Chomskyan doğacılar ve hesaplamalı doğacıların [kastedilen Steven Pinker, Henry Plotkin ve onlar gibi düşünenler] her ikisi de görüşlerini geleneksel felsefi akılcılıktan miras almışlardır. Ancak [bu kaynağa dayanma] sebepleri birbirinden farklıdır. Chomsky’nin anlatımı/yorumu (ben öyle diyeceğim) öncelikle bilginin kullanımı ve kaynaklarıyla ilgili sorulara karşılık bulmaya çalışır, öyle ki akılcı bilgi felsefesinin [Kartezyen düşünce] bir devamı niteliğindedir. Hesaplamalı doğacılık ise tam aksine, öncelikle zihinsel süreçlerin doğasına odaklanmıştır (örneğin düşünmek gibi); öyle ki akılcı psikoloji geleneğinin bir devamıdır."

"Chomskian nativists and computational nativists both view themselves as inheriting the tradition of philosophical rationalism, but they do so for rather different reasons. Chomsky’s account (so I’ll suggest) is primarily responsive to questions about the sources and uses of knowledge, and so continues the tradition of rationalist epistemology. Computational nativism, by contrast, is primarily about the nature of mental processes (like thinking, for example) and so continues the tradition of rationalist psychology.(Jerry Fodor (2001), The Mind Doesn't Work That Way, MIT Press, s.6.)

Vyvyan Evans (yeni)

"Özetle, sizi aşağıdaki şeylere ikna etmeyi hedefliyorum: dil, "Evrensel Dilbilgisi" olarak adlandırılan insan dilbilgisi içersinde programlanmış bilgi birikiminden kaynaklanmıyor. Dilin, insan zihninin genel özelliklerine ve yeteneklerine –özellikle türümüze özgü kültürel zekamıza - yansıdığını ve inşa edildiğini tartışacağım; zihnin ötesinde iletişim için insan yanlısı eğilimleri yansıtır. Bebeklik döneminde dil edindiğimizde, ebeveynlerimizin ve bakıcılarımızın dilini özenle ve bu süreçte çok fazla hata yaparak kazanacağımız konusunda ikna etmeye çalışacağım. Dil otomatik olarak ortaya çıkan ve zahmetsizce ortaya çıkan bir şey değildir. Esas olarak ana dilimiz kurduğumuz, maruz kaldığımız dil girdisinden kaynaklanır. Dahası, göstereceğim insan bebekler, dil öğrenme sürecine boş gelen boş gemiler değildir. Ana dilimizi (lerimizi) edinmede ustalaşmamızı sağlayan çeşitli genel öğrenme mekanizmalarından oluşan bir batarya ile hazır hale geliriz."

"In a nutshell, I aim to convince you of the following: language doesn’t arise from innately programmed knowledge of human grammar, a so-called ‘Universal Grammar’. I will argue that language reflects and builds upon general properties and abilities of the human mind–specifically our species-specific cultural intelligence; it reflects human pro-social inclinations for inter-subjective communication. I will seek to persuade you that when we acquire language in infancy, we do so by acquiring the language of our parents and caregivers, painstakingly, and by making many mistakes in the process. Language is not something that emerges automatically, and effortlessly. It arises primarily from the language input we are exposed to, from which we construct our mother tongue. Moreover, human infants, I will show, are not empty vessels that come empty-handed to the language learning process. We come ready-equipped with a battery of various general learning mechanisms that make us

adept at acquiring our mother tongue(s)." (Vyvyan Evans (2014), The Language Myth-Why Language is not Instinct, Cambridge University Press, s.3)

Muharrem Ergin

Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimaî bir müessesedir (Muharrem Ergin (1985) Türk Dil Bilgisi, İstanbul, s.3).

Bu tanımla ilgili bir eleştiri:

"Bu tanımdakı 'sosyal bir kurum', 'temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar ve sözleşmeler sistemidir.' yargılarına katılmamak mümkün değil. Ancak dil'in 'tabii bir vasıta', yani doğal bir araç ve 'canlı bir varlık' olduğu yolundaki yargılara katılmak olanaksızdır. Çünkü dil 'doğal' değil, tam tersine yapma bir araç'tır, yapıcısı insanoğludur. Dilin 'canlı bir varlık' olduğu yargısı da geçen yüzyıl ortalarında ünlü Alman dilcisi August Scheicher tarafından oraya atılıp savunulmuş, fakat 20. yüzyıl başlarında Ferdinand de Saussure'ün ortaya çıkışı ile bütün taraftarlarını yitirmiş, eskimiş ve yanlış bir görüştür. Ayrıca, Ergin'in tanımındaki 'sosyal müessese' ve 'gizli antlaşmalar ve sözleşmeler sistemi' yargıları 'tabii bir vasıta' ve 'canlı bir varlık' yargıları ile çelişmektedir, çünkü 'sosyal bir kurum' ve 'sosyal bir antlaşma veya sözleşme sistemi' aynı zamanda 'doğal bir araç' ve 'canlı bir varlık olamaz. Sonuç olarak denilebilir ki sayın Ergin'in dil'i tanımı modern dil bilimi açısından eskimiş ve çelişkilidir, yani yanlıştır. (Talat Tekin (1994), "Dilbilim Açısından Türkçe Gramarler", Türkoloji Eleştirileri, Doruk Yayınları, s. 79-80.)

Tahsin Banguoğlu

"Dil insanların meramlarını anlatmak için kullandıkları bir sesli işaretler sistemidir. Elle, başla, gözle, kaşla işaretler yaparak da bazı duygularımızı, düşünce ve dileklerimizi anlatırız. Fakat en mükemmel anlatma (expression) vasıtamız dildir.

Konuşma (parole) kişi oğluna vergi olan ve insanı hayvandan ayıran bir yüksek işleyiştir(function). İnsan konuşma yeteneği ile doğar. Fakat dil doğuştan bilinmez. Çocuk içinde yaşadığı topluluğun dilini, anadilini (langue maternelle) uzun bir çıraklık devresi süresince öğrenir. Aslında her dil (langue) bir insanlar topluluğu arasında binyıllar boyunca gelişerek meydana gelmiş bir sosyal kurumdur." (Tahsin Banguoğlu (1986) Türkçenin Grameri, Ankara, s.9)

Tahir Nejat Gencan

Duygu, düşünce ve dileklerimizi anlatmaya yarayan işaretlerin —daha çok, ses işaretlerinin— hepsine birden dil denir... Dil, düşüncenin, —daha geniş anlamıyla içbenliğimizin — aynasıdır (Tahir Nejat Gencan (1966) Dilbilgisi, İstanbul, s.1).

 Doğan Aksan

Dil, düşünce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan öğeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan, çok yönlü ve çok gelişmiş bir dizgedir. (Doğan Aksan (2003), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları, s.55)

Berke Vardar

Belli bir insan topluluğuna özgü, çift eklemli sesli göstergeler dizgesi. F. de Saussure'ün yaptığı ve birçok dilbilimcinin benimsediği ayrıma göre, dilyetisinin toplumsal ürünü olan dil, bu yetinin bireylerce kullanılabilmesini (bak. söz) sağlayan ve toplumca benimsenmiş olan uzlaşımsal bir düzendir. Hem gösterenlerle gösterilenlerin birleşmesiyle oluşan bir dizge, hem de bu birleşimin ürünü olan göstergelerle bunları oluşturan ve bunların oluşturduğu öğelerin işleyiş kurallaırın içeren düzenektir. 2. Bildirişim sağlamak aracı olarak kullanılan ve doğal diller dışında kalan her türlü göstergeler dizgesi, anlatım yöntemi (örn. sinama dili, arıların dili). (Berke Vardar (1998) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, s.75)

Fuat Bozkurt

Dil, evreni algılayış ve yansıtmanın ses, sözle göstergesidir. Evren sonsuz ve devingendir. Kişioğlu evreni bilinci ile algılar, dili ile yansıtır. Kişioğlu evreni algılama ve yansıtması ölçüsünde dili güçlüdür. Bu bakımdan dil, kişinin evrene açılan aydınılığıdır. (Fuat Bozkurt (1995) Türkiye Türkçesi, İstanbul, s.5).

Mustafa Altun

Dil, insan hayatının merkezinde yer alan ve onun kendini, evreni ve sosyal çevresini tanımasını, insanlarla iletişim kurmasını, içinde yaşadığı toplumun geçmiş birikimlerini edinmesini, geleceği tasarlamasını sağlayan, doğuştan gelen, biyolojik temelleri olan, nedensiz göstergelerden örülü sesli bir bildirişim sistemidir.

Dilin hem bireysel, hem de toplumsal yönü vardır. Beynin elektrokimyasal etkinlikleri üzerine yapılan deneysel çalışmalar da göstermiştir ki, bireysel açıdan dil, bilişsel bir süreçtir. Ancak konuşma etkinliğinin gerçekleşmesi için birden fazla insana ihtiyaç vardır. Bu yönüyle de dil etkinliği toplumsal bir süreç olarak kabul edilir. Saussure'ün "parole [söz, kişisel söz]" ve "langue [dil, toplumsal dil]", Chomsky'nin "competence [edinç, yeti, bireyin doğuştan getirdikleri, doğuştan eğilimleri]" ve "performance [edim, dil kullanımı]" terimleri dildeki bireysel ve toplumsal ayrımının bir göstergesidir.

Bilişselcilerin ifadesiyle dil etkinliğinin tümüyle bir bilişsel etkinlik olduğunu düşünmek kadar, davranışçılar gibi dili sadece sözel bir davranış olarak algılamak da kanımca dili eksik tanımlamaktır. Her iki görüşün de doğru yönleri olmasına rağmen, iki görüşün uzlaştığı ortak ve yeni bir görüşü benimsemek daha uygun olacaktır.

Daha uç noktada Steven Pinker, Ray Jackendoff gibi dili evrimsel süreçle ilişkilendiren araştırmacılar olsa da, deneysel çalışmalar onların ileri sürdükleri görüşleri tam anlamıyla doğrular nitelikte değildir(1).

Bu açıklamaları somutlaştırmak için şöyle bir örnek verilebilir:

Türkçede 'senin, onun, sizin, onların' diyoruz da mantık gereği 'benin, bizin' diyemiyoruz. Burada da başka bir mantık işletiliyor, fonetiğin mantığı. Yani içinde yine bir mantık var. 'B' ve 'n' ünsüzlerinin çıkış noktalarından kaynaklanan çatışmayı gidermek için 'mantık' gereği, zihnimiz daha yakın olan 'm' ünsüzünü devreye sokuyor ve biz 'benim' ve 'bizim' diyiveriyoruz. Peki zihnimiz bu işlemleri nasıl gerçekleştiriyor, bunun böyle olması gerektiğini nereden biliyor? Chomsky'nin 'Evrensel Dil Bilgisi' dediği doğuştan getirdiğimiz ilkelerle bunu açıklamak mümkün. Öyleyse bu kurallar dizgesi, biyolojik doğamızın bir parçası olmalı.

(1) Chomsky ve arkadaşları ile Pinker ve Jackendoff arasındaki dilin evrimselliğine dair farklı görüşlerin dile getirildiği iki önemli makale için bkz.:

* Marc D. Hauser, Noam Chomsky, W. Tecumseh Fitch, (2002), "The Faculty of Language: What Is It, Who Has It, and How Did It Evolve",   Science   22 November 2002: Vol. 298. no. 5598, s. 1569 - 1579

* Steven Pinker-RayJackendoff (2009), “The Components of Language: What’s Specific To Language, and What’s Specific to Humans”,   Language Universals , Morten H. Christiansen, Chris Collins, and Shimon Edelman (Ed.), Oxford Press, s. 126-151.

Dilin evrimselliği ile ilgili son yayın:

*Robert C. Berwick, Noam Chomsky (2016),   Why Only Us: Language and Evolution, MIT Press, 224 s.   (yeni)

 

2. DİLİN TASARIM ÖZELLİKLERİ

İnsan iletişimi, diğer canlıların iletişim tarzlarından oldukça farklıdır. Zaman, mekân, yapı, işlev ve süreç bakımından kimi hayvanlarla iletişim benzerlikleri görülse de, ayrılan pekçok özellik vardır. Amerikalı insan bilimci ve dil bilimci Charles F. Hockett, insan iletişimini havyanlardan ayıran bu özellikleri belirlemiş ve maddeler halinde sıralamıştır  (1960:88–96, 1964:135–147, yorumlanarak ve örneklendirilerek aktarılmıştır):

Resimlerle dilin tasarım özellikleri (The Features of Human Language) (İngilizce)   (Bağlantıyı tıklayınız.)

Hockett'ın Dilin "Tasarım Özellikleri" ve İnsanlarla Diğer Hayvanların İletişim Sistemleri'nin Karşılaştırılması [Tablo] (pdf)

2.1. Sessel-İşitsel Oluk (Vocal-Auditory Channel)

Ses, ağızdan çıkarak hava tabakasının oluşturduğu bir oluktan geçip işitme organına ulaşır. Ancak burada dilin bu özelliğinden hareketle konuşma yitimi olan insanların dilsiz oldukları gibi bir sonuç çıkarılmamalıdır.

2.2. Yayın Gönderme-Yönlendirici İşitim (Broadcast Transmission and Directional Reception)

Bir ileti işitme menzili sınırları içinde herhangi bir insan tarafından duyulabilir ve sesin çıkış kaynağı ve dinleyiciye uzaklığı kulakların yön bulma yeteneğiyle tanımlanabilir.  Ses kaynağı ile dinleyici arasındaki mesafe arttıkça, işitme kalitesinde ve algılamada düşme meydana gelebilir. Bu açıdan, yüz yüze iletişimde mesafenin yakınlığı, iletişimin kalitesini artırabilmektedir.

2.3. Hızlı Yitim (Rapid Fading)

İşitsel işaretler geçicidir. Konuşmadan saniyeler sonra kaybolurlar ve dinleyicinin elverişli olması beklenmez. Ancak teknolojik ilerleme sonucu icad edilen aygıtlar, işitsel işaretlerin kaydedilip tekrar dinlenilmesine imkân vermektedir.

2.4. Değiş-Tokuşedilebilirlik (Interchangeability)

Her zaman için konuşucu, dinleyiciyle karşılıklı yer değiştirebilirler. Konuşucu daha önce aktardığı iletileri yeniden üretebilir ve bu diğer iletilerden bağımsız olarak dinleyici tarafından anlaşılabilir.

2.5. Tam Geri Bildirimli (Complete Feedback)

Konuşucu kendi sesini duyabilir ve bu sayede konuşmasını düzelterek dinleyiciye aktarabilir. Bu, konuşma sırasında yaşanacak yanlış anlaşılmaların da önüne geçmek için önemli bir niteliktir.

2.6. Özelleştirebilirlik (Specialization)

Konuşmadaki ses dalgalarının, anlamları işaret etmekten başka bir işlevi yoktur. Daha açıklayıcı olmak bakımından “Dur!” işaretini gösteren metalden yapılmış ve boyanmış trafik levhası ile “dur” kelimesini oluşturan sesler arasında bu bağlamda işlev açısından bir benzerlik kurulabilir.

2.7. Anlamsallık (Semanticity)

Konuşma ögeleri, bildirişime katılanların paylaştığı sosyal, kültürel ve fiziksel dünyanın göndergesel ilişkileri aracılığıyla anlam taşırlar. Mesela, kitap  kelimesi, kütüphaneci, öğrenci ya da akademisyen için hem benzer, hem de ayrı anlamlar içerebilir. 

2.8. Nedensizlik (Arbitrariness)

Anlam ile işaret arasında doğal ve zorunlu bir ilişki yoktur. Dil bilimsel anlam bütünüyle sosyal uzlaşma konusudur. Yansıma kelimeleri bir ölçüde bunun dışında tutabiliriz: me sesinden melemek, hav sesinden havlamak gibi. Ancak bu kelimelerin de zamanla işaret ettikleri ilk anlamdan uzaklaştıkları düşünülürse, bu genelleştirmenin doğru olduğu söylenebilir. 

2.9. Ayrıklık (Discreteness)

Bütün konuşma, konuşmayı oluşturan ses öğelerinin sonlandırılmasıyla kesilebilir. Bilinçli olarak sesin aralıklarla telaffuz edilmesi mümkündür. Bu özellik hayvanların bağırışlarından farklılık gösterir.

2.10. Yer Değiştirilebilme (Displacement)

Konuşmacı ve dinleyici, zaman ve mekandan bağımsız olarak şeyler ve olaylar hakkında konuşabilir. Bu, insanın dil yoluyla evreni içselleştirmesi anlamını taşımaktadır.

2.11. Üretilirlik / Açıklık (Productivity/Openness)

Diller, eski konuşma öğelerinden yeni ifade biçimleri üretebilecek sonsuz bir açıklama ve anlamlandırma yeteneğine sahiptirler. 

2.12. Geleneksel Aktarım (Traditional Transmission)

Dil, içgüdüsel değildir. Eğitim ve öğretim yoluyla nesilden nesile aktarılır. Bu konuda farklı görüşler söz konusudur. Kimi dilciler dilin doğuştan olduğunu savlarken (Noam Chomsky), kimi de, dilin toplum içinde sonradan öğrenildiğini ifade etmektedir (Edward Sapir gibi)

2.13. Örüntüde İkilik (Duality of Patterning)

Dilin seslerinin kendiliğinden bir anlamı yoktur. Ancak sonsuz sayıda anlamlı ifadeler üretmek için sesler farklı biçimlerde birleştirilebilir. Mesela, gemi kelimesindeki seslerle imge kelimesini de telaffuz edebilirsiniz ya da m ünsüzünün yerine z ünsüzünü getirdiğinizde gezi kelimesini de üretebilirsiniz.

2.14. Açık Uçluluk (Prevarication)

Dilsel ileti hatalı olabilir. Bu sebeple tahmin yürütebiliriz, hikâye anlatabiliriz, önerme oluşturabiliriz ve yalan söyleyebiliriz. Mesela, nitelikleri aslında uygun olmayan bir malı, uygun bir dil kullanarak alıcıyı, nitelikli bir mal olduğuna ikna edebilirsiniz.

2.15. Dönüşlülük (Reflexivity)

Dil, kendi kendisini ifade edebilir. Bu, dilin üst dil (metalanguage) işlevidir. Mesela “Dün  ağız araştırmalarıyla ilgili izlenimlerimi öğrencilerle paylaştım.” cümlesindeki ‘dün’ kelimesi zaman zarfıdır.” cümlesi gibi.

2.16. Öğrenirlik (Learnability)

Her hangi bir dilin konuşucusu diğer dilleri de öğrenebilir.Ana dili Türkçe olan bir insan İngilizce, Almanca, Fransızca vb. dilleri de sonradan öğrenebilir. Bu öğrenme, çoğunlukla ana dili gibi doğal ortamda gerçekleşmediği için daha uzun bir süreç gerektirebilir. İkinci dil edinimi adı verilen bu öğrenme ile ilgili araştırmalar, uygulamalı dil biliminde değişik yöntem ve tekniklerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

Kaynaklar

HOCKETT, Charles F. (1960)   “ The Origin of Speech ” ,   Scientific American   203, s.88-96.

HOCKETT, Charles F. vee Robert ASCHER (1964)  “The Human Revolution”, Current Anthropology 5:, s.135-147

The Features of Human Language http://www.people.ex.ac.uk/bosthaus/Lecture/hockett1.htm (4 Ekim 2007'de indirilmiştir.)

HOCKETT, F. Charles, Vikipedi maddesi  (İngilizce)

DİL KURAMCILARI

1. DÜNYA GENELİNDEKİ KURAMCILAR

Abu İshak (d. 735)   dil bilgisi

Aelfric (d.1000)

Aitchison, Jean  dil ve iletişim

Alcuin (735-804)

Aristotales (MÖ. 384-322)   dil felsefesi

Austin, John Langshaw (1911-1960)  (!) dil felsefesi

Balli, Charles (1865-1947)

Barthes, Roland (1915-1980)   (!) göstege bilimi, edebiyat kuramı, eleştiri

Bartoli, Matteo (1873-1946)

Baudrillard, Jean (1929-2007)  kültür kuramı, felsefe

Bede (672-735)   tarih

Benveniste, Èmile (1902-1976)  (!) yapısal dil bilimi

Bernstein, Basil (1924-2000)

Bloomfield, Leonard (1887-1949)  (!)

Bopp, Franz (1791-1867)  (!) insan bilimi (antropoloji)

Bréal, Michel (1832-1915)

Bröndal, V. (1887-1942)

Brugmann, F. Karl (1949-1919)

Bühler, Karl (1879-1963)

Carnap,Rudolf (1891-1970)   (!)  felsefe

Cassirer, Ernst (1874–1945)  felsefe

Catford, John C. (Ian) (1917-2009)

Champollion, Jean-François (1790-1832)  (!)

Chomsky, Noam (doğ.1928)  (!) üretici-dönüşümcü dil bilgisi, evrensel dil bilgisi, dil felsefesi

Church, Alonzo (1903–1995)

Condillac (1715-1780)

Coseriu, Eugenio (doğ.1921)

Courtenay, Jan Bandoin de (1845-1929)

Dalgarno, George (1626-1687)  genel dil bilimi

Dante Alighieri (1265-1321)

Darmesteter, Arsène (1846-1888)

Dauzat, Albert (1877-1955)

Davidson, Donald (1917-2003)

Dennett, Daniel Clement (doğ. 1942)

Derrida, Jacques (1930-2004)  (!)

Descartes (1596-1650)

Dijk, Teun Avan (d.1943)   (!)

Dik, Simon Cornelis (1940-1995)

Dionysios, Thrax (MÖ. 170-90)

Donatus (350)

Dumézil, Georges (1898-1986)

Dummet, M.A.E.

Eco, Umberto (doğ.1932)   (!)

Erasmus (1466-1536)

Farâbî (ölm. 950)

Fillmore, Charles J. (doğ. 1929)

Firth, John Rupert (1890-1960)

Fishman, Joshua A. (1926-)

Fodor, Jerry Alan (1935–)

Fouché, Pierre (1891-1967)

Frege, Gottlob (1848-1925)

Gadamer, Hans-Georg (1900–2002)

Gazzali, Ebu Hamit ibn Muhammet et-Tusî (1058-1111)

Gramsci, Antoni (1891-1937)   (!)

Gilliéron, Jules (1854-1926)

Gödel, Kurt (1906-1978)   (!)

Godel, Robert (1902-1985)

Greenberg, Joseph Harold (1915-2001)

Greimas, Algirdas-Julien (1917-1992)

Grice, Herbert Paul (1913-1988)

Grimm, Jacob (1785-1863)

Guillaume, Gustave (1883-1960)

Guiraud

Habermas, Jürgen (1929–)

Halliday, Michael Alexander Kirkwood (doğ.1925)  (!)

Harris, Zellig Sabbetai (1909-1992)

Hayakawa, Samuel Ichi (1906–1992)  (!)

Heidegger, Martin (1889-1976)  (!)

Herder, Johann Gottfried (1744-1803)

Hermann, Paul (1846-1921)

Hjelmslev, Louis (1899-1965)

Hockett, Charles Francis (1916-2000)

Humboldt, Wilhelm von (1767-1835)

Hymes, Del Hathaway (d. 1927)

İbn Cinnî

İbn Ruşd, Ebu’l Velid Muhammad (1126–98)

İbn Sina, Ebu ‘Ali el-Hüseyin (980–1037)

Izutsu, Toshihiko (1914-1993)

Jackendoff, Ray (doğ.1945)  (!)

Jacobson, Roman (1896-1982)

Jespersen, Otto (1860-1943)  (!)

Jones, Daniel (1881-1967)

Karsevski, S. (1884-1953)

Korzybski, Alfred (1879-1950)

Kripke, Saul (doğ.1940)  (!)

Kristeva, Julia (doğ.1941)

Labov, William (1927- )

Lacan, Jacques (1901-1981)

Lakoff, George (doğ.1941)  (!)

Lamb, Sydney M. (doğ.1929)

Lees, Robert (1922-1996)

Leibniz (1646-1716)

Lenneberg, Eric Heinz (1921-1975)   (!)

Locke, John (1632-1704)

Lewis, David Kellog (1941-2001)

Levi-Strauss, Claude (doğ.1908-2010)

Lyons, John (1932- )

Martinet, André (1908-1999)  (!)

Mathesius, Vilém (1882-1945)

Meillet, Antoine (1866-1936)  (!)

Montague, Richard Merett (1930-1971)

Moore, George Edward (1873-1958)

Mukarovski, Jan (1891-1975)

Müller, Max (1834-1898)

Nyrop, Kristoffer (1858-1931)

Panini (MÖ. V. ya da IV. yüzyıl)

Passy, Paul (1859-1940)

Paul, Hermann (1846-1921)

Piaget, Jean (1896-1980)

Pierce, Charles Sanders (1839-1914)

Pinker, Steven (1954-)  (!)

Petöfi, Janos Sandor (1931-)

Pike, Kenneth Lee (1912-2000)

Platon (Eflatun) (MÖ. 427-348)

Pottier, Bernard (1924-)

Priscianus (V.-VI. yüzyıl)

Putnam, Hilary (1926-)

Quine, Willard Van Orman (1908-2000)   (!)

Ramus (1515-1572)

Rask, Rasmus (1787-1832)

Russell, Bertrand (1872-1970)

Sampson, Geoffrey (d.1944)   (!)

Sanctius (1523-1601)

Sapir, Edward, (1884-1939)   (!)

Saussure, Ferdinand de (1867-1913)  (!)

Scaliger (1484-1588)

Schützenberger, Marcel-Paul (1920-1996)

Searle, John (doğ.1932)

Schieicher, August (1821-1868)

Shaumyan, Sebastian Konstantinoviç (1916-)

Skinner, Burrhus Frederick (1904–1990)

Slobin, Daniel Isaac (1939-)

Socrates(Sokrat) (MÖ.436-338)

Strawson, Sir Peter Frederick (1919-2006)

Sweet, Henry (1845-1912)

Tarski, Alfred (1902-1983)  (!)

Tesnière, Lucien (1893-1954)

Trask, Robert Lawrence (1944-2004)

Trier

Trnka, Bohumil (1895-1984)

Trombetti, Alredo (1866-1929)

Trubetzkoy, Nikolay S. (1890-1838)

Ullmann (1914-1976)

Vachek, Josef (1909-1996)

Varro (MÖ. 116-27)

Vendryes, Joseph (1875-1960)

Vygotskii, Lev Semënovich (1896–1934)

Wartburg, Walther von (1888-1971)

Weingart, M.

Whitney, W.D. (1827-1894)

Wilkins, Sir Charles (1749-1836)

Whitney, William Dwight (1827-1894)

Whorf, Benjamin Lee (1897-1941)   (!)

Wittgenstein, Ludwig Josef Johann von (1889-1951)  (!)

2. TÜRK DİL BİLGİSİ ve TÜRK DİL BİLİMİ ALANINDAKİ KURAMCILAR

Aalto, Pentti (doğ. 1917)   Fin dilci

Abik, Deniz   (!)

Acar, Kenan   (!)

Ağakay, Mehmet Ali (1893-1965)

Agar, Mehmet Emin  (!)

Ahmed, Shawki Hassan

Akalın, Mehmet

Akalın, Şükrü Halûk   (!)

Akar, Ali  (!) (academia.edu)

Akar, Didar  (!) söylem çözümlemesi, biçem çözümlemesi, dil ve cinsiyet, dil edimi

Akcan, Sumru  (!) ikinci dil edinimi

Akçataş, Ahmet  (!)

Aksan, Doğan (1929-2010)  (!) genel dil bilimi, Türk dil bilimi, anlam bilimi

Aksan, Mustafa   (!) söz dizimi, anlam bilimi, bilişsel dil bilimi, anlam bilimi kuramı

Aksan, Sera Yeşim   (!) işlevsel söz dizimi, anlam bilimi, sözlüksel görünüm, edim bilimi, bilişsel dil bilimi

Aksoy, Ömer Asım (1898-1993)  (!)

Aktulum, Kubilay  (!) metinlerarası ilişkiler

Akyel, Ayşe Semra  (!)

Alışık, Gülşen Seyhan

Alimov, Rysbek (academia.edu)

Almássy, György (

Alpaslan, Evren  (!)

Alptekin, Cem  (!) ikinci dil edinimi

Altan, Aslı  (!)

Altan, Zeynep   (!) hesaplamalı dil bilimi, yapay zekâ

Altun, Mustafa   (!) anlam bilimi, terim bilimi, ana dili öğretimi, Osmanlı Türkçesi, metin çözümleme, dil felsefesi

Altun, Yasemin  (!) bilgisayarlı dil bilimi, doğal dil işleme

Alyılmaz, Cengiz   (!)

Amasyalı, M. Fatih   (!)

Arat, Reşit Rahmeti (1900-1964)  (!)

Argunşah, Mustafa   (!) tarihi Türk lehçeleri, Türkiye Türkçesi, çağdaş lehçeler

Arık, Engin  (!)

Arıkan, İbrahim (academia.edu)

Aristov, Nikolay Aleksandroviç

Arslan-Kechriotis, Ceyda (academia.edu)

Arslan, M. Levent   (!) ses tanıma, ses birleştirme

Aşçı, Ufuk Deniz  (!)

Aşmarin, Nikolay İvanoviç

Ata, Aysu  (!)

Atalay, Besim (1882-1965)   (!)

Ay, Özgür (academia.edu)

Aydın, Erhan   (!)

Aydın, Özgür   (!)

Babel, Molly  (!)

Bajraktareviç, Fehim

Bakırcı-Toksöz, Nesrin  (!)

Balcı, Tahir  (!)

Balım Harding, Çiğdem  (!)

Bálint, Gábor

Bang, Wilhelm

Banguoğlu, Tahsin (1904-1989)   (!)

Barbier de Meynard, Casimir-Adrien

Barnes, Jonathan  (!)

Bartu, Hülya   (!)

Barutçu Özönder, F. Sema  (!) eski Türkçe, Türk dilinin tarihi, dil değişmesi

Baskakov, N. A. (1905-1996)

Başkan, Özcan (1929-1997)  (!)

Bayraktar, Nesrin  (!)

Baytekin, Binnaz  (!)

Bayyurt, Yasemin  (!) söylem çözümlemesi, kültürlerarası iletişim, yabancı dil eğitimi

Bazin, Louis (1930-2011)

Benzing, Johannes (doğ. 1913)

Bernştam, Aleksandr Natanoviç

Berta, Árpád (1951-2008)  (!)

Bianchi, Thomas Xavier [de]

Blau, Otto Hermann

Boeschoten, Hendrik

Bombaci, Alessio (1914-1979)

Bonelli, Luigi

Borovkov, Aleksandr Konstantinoviç

Boz, Erdoğan  (!)

Bozkaplan, Ali Şerif   (!)

Bozkurt, Fuat

Bozşahin, Cem  (!)

Boztaş, İsmail  (!)

Böhtlingk, Otto von

Brendomoen, Bernt

Brockelmann, Carl (1868-1956)

Budagov, Lazar Zaharoviç

Budenz, József

Buran, Ahmet  (!)

Bulut, Alev  (!)

Büyükkantarcıoğlu, Nalan   (!) söylem çözümlemesi, toplum dil bilimi, ikinci dil öğretimi, çeviri

Caferoğlu, Ahmet

Castrén, Matias A. (1813-1852)

Ceachir, Mihail

Cem Değer, Ayşen   (!)

Charette, Monik  (!)

Chodzko, Aleksander

Clauson, Sir Gerard (1890-1974)

Csató Johanson, Éva Á.   (!)

Czaplicka, Maria Antonina

Çakır, Mustafa  (!) dil bilimi, dil öğretimi, kültürler arası iletişim

Çalışkan, Nihal  (!)

Çelik, Mehmet  (!)

Çelik Şavk, Ülkü   (!)

Daher, Ymär

Dankoff, Robert   (!)

Davids, Arthur Lumley

Delice, İbrahim  (!) (academia.edu) söz dizimi

Demir, Celal

Demir, Necati   (!)

Demir, Nurettin   (!)

Demircan, Ömer   (!) ses dizimi, ikinci dil öğretimi

Demirci, Kerim  (!)

Demirezen, Mehmet   (!)

Denkel, Arda

Deny, Jean (1979-1963)

Deskó, Endre

Desmaisons, Jean Jacques Pierre

Develi, Hayati   (!)

Dilâçar, Agop (1895-1979)  (!)

Dilemre, Saim Ali (1880-1954)  (!)

Dilçin, Cem   (!)

Direnkova, Nadejda Petrovna

Diri, Banu  (!)

Dmitriev, Nikolay Konstantinoviç (1897-1954)

Doerfer, Gerhard (doğ. 1920)

Donner, Kai

Donner, Otto

Drimba, Vladimir

Dulzon, Andrey Petroviç

Duman, Musa   (!) yeni Türk dili

Dumaresques, Daniel

Dursunoğlu, Halit

Eckmann, János (1905-1971)

Egorov, Vasiliy Georgieviç

Eker, Süer  (!) academia.edu

Emre, Ahmet Cevat

Eraslan, Kemal   (!)

Ercilasun, Ahmet Bican  (!)

Erçetin, Gülcan  (!) ikinci dil edinimi, ikinci dil eğitimi ve öğretimi

Erdal, Marcel  (!)

Erdem, Mehmet Dursun  (!)

Eren, Hasan

Ergin, Muharrem (1923-1995)  (!)

Ergenç, İclâl   (!)

Ergönenç Akbaba, Dilek   (!)

Erguvanlı Taylan, Eser  (!)

Ergüzel, Mehdi  (!)

Erkman, Fatma

Erol, Sibel  (!)

Erözden, Aybars   (!)

Ersoy, Feyzi (academia.edu)

Ertaylan, İsmail Hikmet (1889-1967)  (!)

Erten, Münir

Eruz, Sakine  (!)

Fidan, Dilek  (!)

Filizok, Rıza   (!)

Filonenko, Viktor İosifoviç

Foy, Karl

Gabain, A. von (1901-1993)  (!)

Gadjanov, Dimitr

Gemalmaz, Efrasiyap  (!)

Gencan, Tahir Nejat

Giese, Wilhelm Friedrich Carl

Giganov, İosif İvanoviç

Gilson, Erika H. (!)

Gombocz, Zoltán (1877-1935)

Gökçe, Hülya  (!)

Göksel, Aslı  (!)

Göktürk, Akşit   (!)

GrØnbech, Kaare (1901-1957)

GrØnbech, Vilhelm Peter

Gül, Bülent (academia.edu)

Gülensoy, Tuncer  (!)

Gülsevin, Gürer  (!)

Gültekin, Mevlüt   (!)

Günay, V. Doğan   (!)

Güner Dilek, Figen (academia.edu)

Günşen, Ahmet   (!)

Gürel, Ayşe  (!) dil edinimi, dil yitimi

Gürsoy Naskali, Emine   (!)

Hacıeminoğlu, Necmettin (1932-1996)   (!)

Handjeri, Alexandre

Halasi-Kun, Tibor (1914-1991)

Hatiboğlu, Vecihe (1916-1996)   (!)

Hayasi, Tooru

Hazai, György (doğ. 1932)

Haznedar, Belma  (!) ikinci dil edinimi

Heyd, Uriel

Hindoghlou, Artin

Hirik, Erkan (academia.edu)

Hohenberger, Annette  (!)

Houtsma, Martin Theodor

Huber, Emel  (!)

İlminskiy, Nikolay İvanoviç

İnce Özyıldırım, Işıl   (!)

İşsever, Selçuk  (!) academia.edu

Jarring, Gunnar Valfrid (doğ. 1907)

Jireçek, Konstantin

Johanson, Lars (doğ. 1936)   (!)

Joki, Aulis Johannes (1913-1989)

Kaçalin, Mustafa

Kaili, Hasan (academia.edu)

Kakuk, Zsuzsa

Kannisto, Artturi

Kantarcıoğlu, S. Nalan  (!)

Kara, Mehmet   (!)

Karaağaç, Günay   (!)

Karababa, Canan  (!)

Karabulut, Ferhat  (!)

Akartürk, Karahan  (!)

Karahan, Leyla   (!)

Karakoç, Birsel   (!)

Karaörs, Metin  (!)

Karasoy, Yakup  (!)

Kargı Ölmez, Zühal   (!)

Kâşgarlı Mahmud

Katanov, Nikolay Fedoroviç (1862-1922)

Katarinskiy, Vasiliy Vladimiroviç

Kavanoz, Suzan  (!)

Kaya, Ceval  (!)

Kaymaz, Zeki

Kâzım Beğ, Mirza (1802-1870)

Kelepir, Meltem   (!)

Kemali, Beste (academia.edu)

Kerimloğlu, Caner (academia.edu)

Kerslake, Celia J.   (!)

Ketrez Sözmen, Fatma Nihan  (!)

Keşli, Yeşim   (!)

Kılıç, Mehmet Akif  (!) ( academia.edu )

Kırbaç, Selçuk  (!)

Kıran, Zeynel  (!)

Kilisli Muallim Rif'at Bilge (1874-1953)   (!)

Killi Yılmaz, Gülsüm (academia.edu)

Klaproth, Heinrich Julius von

Klements, Dmitriy Aleksandroviç

Klements, Elizaveta Nikolaevna

Kocabaş, Şakir (1945-2006 )   (!)

Kocaman, Ahmet

Koçoğlu, Zeynep  (!)

Kononov, Andrey Nikolayeviç (1906-1986)  (!)

Konrot, Ahmet

Kopkallı-Yavuz, Handan  (!)

Korkmaz, Zeynep   (!)

Kornfilt, Jaklin   (!)

Kotwicz, Wladyslaw

Kowalski, Tadeusz (1889-1948)

Köse, Dursun (academia.edu)

König, Güray  (!)

Kraelitz von Greifenhorst, Friedrich

Krimskiy, Agafangel Efimoviç

Kurultay, Turgut  (!)

Kuun, Geza (Kont)

Küçüker, Paki   (!)

Le Coq, Albert von (1860-1930)

Levi, Susannah V.  (!) ses bilgisi

Lewis, Geoffrey Lewis (1920-2008)   (!)

Ligeti, Lajos (1902-1987)

Littmann, Enno

Magnitskiy, Vasiliy Konstantinoviç

Maksimov, Viktor Aleksandroviç

Mallitskiy, Nikolay Gureviç

Malov, Evfimiy Aleksandroviç

Malov, Sergey Efimoviç (1880-1957)  (!)

Mándoky Kongur, İstván

Mannerheim, Carl Gustav Emil

Mansuroğlu, Mecdut

Martı, Leyla  (!) edim bilimi, toplum dil bilimi, kültürlerarası iletişim, dil eğitimi, ikidillilik, söz eylem, direktlilik

Martinoviç, Nikolay Nikolayeviç

Maviş, İlknur   (!)

Maynagaşev, S. D.

Mehmedoğlu, Alâeddin   (!)

Melioranskiy, Platon Mihayloviç (1868-1906)

Menges, Karl Heinrich (1908-1999)

Meninski, François Mesgnien (1623-1698)

Merhan, Aziz  (!)

Mert, Osman (!)

Middendorf, Alexander Theodor von

Mikkola, Jooseppi Julius

Miklosich, Frans

Miyagawa, Shigeru  (!)

Moravcsik, Gyula

Moşkov, Valentin Aleksandroviç

Muchlinski, Antoni

Mungan, Güler   (!)

Munkácsi, Bernát

Müller, Friedrich Wilhelm Karl (1863-1930)

Nakipoğlu-Demiralp, Mine  (!)

Nasilov, D.M.

Németh, Gyula (1890-1976)

Nevskaya, Irina

Nielsen, Konrad Hartvig İsak Rosenvinge (1875-1953)

Nikolskiy, Nikolay Vasileviç

Oflazer, Kemal   (!)

Oktar, Lütfiye   (!)

Oruç Aslan, Birsel ( academia.edu )

Ozil, Şeyda   (!)

Ölmez, Mehmet   (!) ( academia.edu )

Öner, Mustafa  (!)

Önler, Zafer  (!)

Öz, Hüseyin  (!)

Özçelik, Öner  (!)

Özdem, Ragıp Hulusi (1893-1943)

Özek, Yeşim  (!)

Özkan, Abdurrahman   (!)

Özkan, Bülent  (!)

Özkan, Fatma  (!)

Özkan, Mustafa   (!)

Özmen, Mehmet   (!)

Özsoy, A. Sumru  (!)

Öztürk, Başaran, Balkız   (!)

Öztürk, İsmet   (!) İngiliz dil bilimi

Öztürk, Meral  (!) İngiliz dil bilimi

Öztürk, Rıdvan  (!)

Özyetgin, A.Melek   (!) eski Türk dili

Özyürek, Aslı   (!) işaret dili

Paasonen, Heikki

Pavet de Courteille, Abel-Jean-Baptiste (1821-1889)

Pedersen, Holger

Pekacar, Çetin  (!)

Pelliot, L.

Piekarski, Edward

Pilten, Şahru ( academia.edu )

Poppe, Nikolas (1897-1991)   (!)

Polivanov, Evgeniy Dmitrieviç (1891-1938)

Pomorska, Marzanna   (!)

Postel, Guillaume

Potanin, Grigoriy Nikolaeviç

Potapov, Leonid Pavloviç

Pritsak, Omeljan

Pröhle, Vilmos

Quatremere, Etienne Marc

Radloff, Friedrich Wilhelm (1837-1918)   (!)

Ramstedt, Gustaf John (1873-1950)  (!)

Räsänen, A. M. O. (1893-1976)

Rasonyi, L. Nagy

Reguly, Antal

Redhouse, Sir J. W. (1811-1892)

Rémusat, Jean Pierre Abel

Repiczky, János

Reşetov, Viktor Vasileviç

Rhasis, Georges

Romaskeviç, Aleksandr Aleksandroviç

Ross, Sir Edward Denison

Rossi, Ettore (1894-1955)

Ruhi, Şükriye  (!)

Sablukov, Gordiy Semenoviç

Sadiyeva, Gülmira  (!)

Salemann, Carl

Sağol Yüksekkaya, Gülden

Samoyloviç, Aleksandr Nikolaeviç (1880-1938)   (!)

Sarı, Mustafa   (!)

Sboev, Vasiliy Afanaseviç

Schiefner, Franz Anton

Schmidt, Gustav Friedrich

Schmidt, Peter

Sebüktekin, Hikmet

Sekowski, Józef Julian

Selen, Nevin (1925-2005)   (!)

Sertkaya, Osman Fikri  (!)

Sezer, Engin  (!)

Sığırcı, İlhami   (!)

Sinor, Denis  (!)

Sjögren, Johann Andreas

Soykan, Ömer Naci  (!)

Spasskiy, Grioriy İvanoviç

Stachowski, Marek

Stahlenberg, Philipp Johann von ( 1676-1747)

Şahin, Hatice   (!)

Şaineanu, Lazar

Şanlı, Cevdet

Şapşal, Süreyya

Şçerbak, Aleksandr Mihayloviç (1926-2008)   (!)

Şkaljiç, Abdullah

Şemseddin Sâmi (1850-1904)  (!)

Şenöz Ayata, Canan  (!)

Şeylan, Ali  (!)

Tagliavini, Carlo

Tas, András Róna  (!)

Tekcan, Münevver   (!)

Tekin, Şinasi (1933-2004)  (!)

Tekin, Talat (1927-2015)  (!)

Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter (1842-1927)

Thury, József

Tietze, Andreas (1914-2003)  (!)

Timurtaş, F. Kadri  (!)

Topaloğlu, Ahmet

Topçubaşı, Mirza Cafer

Topbaş, Saime Seyhun   (!)

Toprak, Funda  (!)

Tooru, Hayashi

Tören, Hatice  (!)

Tulum, Mertol   (!)

Turan, Ümit Deniz   (!)

Turan, Fikret   (!)

Turan, Zikri

Türk, Vahit

Tryjarski, Edward (doğ.1923)

Tschudi, Rodolf

Tumanskiy, Aleksandr Grigoreviç

Tumaşeva, Dilara

Tuna, Osman Nedim   (!)

Ubryatova, Elizateva İvanovna

Uçan, Hilmi  (!) gösterge bilimi

Uçar, Ayşegül (academia.edu)

Uçar, Erdem (academia.edu)

Uğurlu, Mustafa   (!)

Uras-Yılmaz, Arsun  (!) karşılaştırmalı ve uygulamalı dil bilimi (Fransızca-Türkçe), sözlü dilde metin çevirileri

Usta, Halil İbrahim   (!)

Uygur, Nermi   (!)

Uzun, Gülsün Leyla   (!)

Uzun, Nadir Engin  ( academia.edu )

Uçar, Şahin   (!)

Üçok, Necip (1911-1953)

Üstünova, Kerime   (!)

Vámbéry, Armin (1832-1913)

Vardar, Berke (1934-1989)   (!)

Vásáry, İstván

Verbitskiy, Vasiliy İvanoviç

Vincze, Frigyes

Vladimirtsov, Boris Yakovieviç

Wichmann, Yrjö

Yadrintsev, Nikolay Mihayloviç

Yağcıoğlu, Semiramis   (!)

Yağmur, Kutlay  (!) (academia.edu)

Yalçın, Nafi  (!)

Yaman, Ertuğrul  (!)

Yarar, Emine   (!)

Yastremskiy, Sergey

Yazıcı, Mine  (!)

Yelten, Muhammet   (!)

Yener, Mustafa Levent  (!)

Yıldız, Cemal   (!)

Yıldız, Osman  (!)

Yıldız, Yasemin  (!)

Yılmaz, Emine  (!)

Yılmaz, Engin  (!)

Yılmaz Önder, Sevim  (!)

Yudahin, Konstantin Kuzmiç

Yücel, Tahsin  (!)

Yüceol Özözen, Muna  (!)

Zajaczkowski, Ananiasz (1903-1970)

Zeyrek, Deniz  (!)

Zieme, Peter

Zülfikar, Hamza   (!)

KURAMLAR

DİL BİLİMİ OKULLARI

Doğalcılar

Toplumsalcılar

Aykırılıkçılar

Örneksemeciler

İskenderiye Okulu

Bergama Okulu

Basra Okulu

Küfe Okulu

Realistler

Nominalistler

Port Royal Okulu

Cenevre Okulu

Prag Okulu

a) Dil işlevsel bir sistem olarak düşünülmelidir.

b) Dil bilimcinin dile yöntem açısından yaklaşımı eş zamanlı olmalıdır ve konuşucunun sezgisine başvurulmalıdır.

c) Dilin işlevsel sistem düşüncesi sadece eş zamanlı düzleme değil aynı zamanda art zamanlı düzleme de uygulanmalıdır.

d) Prag Dil Bilimi Çevresi'nin amaçlarında biri de dillerin oluşturduğu sistemlerin bir tipolojisini gerçekleştirmektir.

Kopenhag Okulu

Dağılımsal Okul (Bloomfieldçı)

Amerikan Yapısalcılığı

Chomskyan Üreticilik

DİL BİLİMİ KURAMLARI

Tarihsel Dil Bilimi

 

Betimleyici Dil Bilimi

 

Yapısal Dil Bilimi

Tahsin Yücel'e göre 'yapısalcılık'ın temel yönelimleri şunlardır: (Tahsin Yücel, Yapısalcılık, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 (ilk baskı 1982), s. 13-14)

Ele alınan nesnenin “kendi başına ve kendi kendisi için” incelenmesi,

Nesnenin kendi öğeleri arasındaki bağıntılardan oluşan bir “dizge” [sistem] olarak ele alınması

Söz konusu dizge içinde her zaman işlevi göz önünde bulundurma ve her olguyu bağlı olduğu dizgeye dayandırma zorunluluğunun sonucu olarak, nesnenin artsüremlilik değil, eşsüremlilik içinde ele alınması,

Bunun sonucu olarak, köken, gelişim ve etkileşim, vb. türünden artsüremsel sorunlara ancak nesnenin elden geldiğince eksiksiz bir çözümlemesi yapıldıktan sonra ve bunların da dizgesel olarak ele alınmalarını sağlayacak yöntemler geliştirilebildiği ölçüde yer verilmesi,

Nesnenin “kendi başına ve kendi kendisi için” incelenmesinin sonucu olarak, “doğaötesel” [metafizik] değil, “özdekçi” [pozitivist, maddeci] bir tutum izlenmesi,

Bu yaklaşımın felsefel, siyasal ya da sanatsal bir öğreti değil, tutarlı bir çözümleme yöntemi olmaya yönelmesi, dolayısıyla düşüngüsel yaklaşımla bir ilgisi bulunmaması.

 

 

İşlevsel Dil Bilimi

 

Üretici-Dönüşümcü Dil Bilimi

DİL BİLGİSİ KURAMLARI

kaynak: www.en.wikipedia.org

Üretici Dil Bilgisi (Generative grammar)   : algorithmic (Öbek Yapısı Dil Bilgisi (phrase structure grammars))

            Dönüşümcü Dil Bilgisi (Transformational grammar) (1960'lar)

            Genelleştirilmiş Öbek Yapısı Dil Bilgisi (Generalised phrase structure grammar) (1970'lerin sonu)

            Head-driven phrase structure grammar (1985)

            İlkeler ve Değişkenler (Principles and parameters) (1980'ler)

            Sözlüksel-İşlevsel Dil Bilgisi (Lexical functional grammar)

            Ulamsal Dil Bilgisi (Categorial grammar) (lambda calculus)

            Montague Dil Bilgisi (Montague grammar)

           Bağımsal Dil Bilgisi (Dependency grammar) (Lucien Tesnière 1959)

            Bağlayıcı Dil Bilgisi (Link grammar)

            Bilişsel Dil Bilgisi (Cognitive grammar) / Bilişsel Dil Bilimi (Cognitive linguistics)

            Kuruluş Dil Bilgisi (Construction grammar)           

                        Akışkan Kuruluş Dil Bilgisi (Fluid Construction Grammar)

            Sözcük Dil Bilgisi (Word grammar)

            Olasılıklı Dil Bilgisi (Stochastic gramma) r: olasılıklı

            İşlemci Dil Bilgisi (Operator Grammar)

            İşlevsel Dil Bilgisi (Functional grammar)   : kullanım-uyumlu (davranışçı)

            Danimarka İşlevselciliği (Danish Functionalism)

            Dizgesel İşlevsel Dil Bilgisi (Systemic functional grammar)

            Rol ve Gönderge Dil Bilgisi (Role and reference grammar)

 

DİL GELİŞİM KURAMLARI

Davranışçı Kuram (Behaviorist Theory) : Dilin, sözel bir davranış olduğundan hareketle sosyal ortamda taklit ya da tekrar yoluyla öğrenildiğini varsayar. B.F. Skinner bu kuramın önde gelen temsilcisidir.

Doğuştancı Kuram (Nativist Theory) : İnsanın dil yetisinin biyolojik bir temeli olduğunu, doğarken dil yetisiyle doğduğunu varsayan bir kuramdır. Eric Lenneberg ve Noam Chomsky bu kuramın öncülerindendir. Steven Pinker da bu kuramın temsilcilerinden olmakla birlikte Chomsky'den evrimci yaklaşımıyla ayrılır. Pinker, dilin göz gibi evrim süreci içinde gelişen bir organ olduğunu varsayar.

Noam Chomsky ve Eric Lenneberg'in dile dair temel varsayımları şunlardır (Rod Ellis (1985),   The Study of Second Language Acquasition , Oxford University Press, s.81 ):

1. Dil, [yalnızca] insana özgü bir yetidir.

2. Dil, insan zihninde bağımsız bir yeti olarak vardır.

3. Dil ediniminin birincil sebebi, çocuğun "dil edinim aygıtı"dır. Bu aygıt, genetik olarak aktarılmıştır ve çocuğun, hedef dilin kurallarını keşfetmesini sağlayan dille ilgili temel ilkeleri içerir.

4. Girdi verileri, çocuğun hedef dili keşfetmesini sağlayan "dil edinim aygıtı"nı tetiklemek için gereklidir.

Deneyimci Kuram (Empiricist Theory): Doğuştancı kurama, özellikle de Chomsky'nin görüşlerine karşı çıkan bir kuramdır. Bu kuramda en etkili modeller İstatiksel öğrenme kuramları olarak da bilinir. Michael Tomasello kuramın önde gelen savunucularındandır.

Etkileşimsel Kuram (Interactionist Theory) : Bu kuram, davranışçı ve doğuştancı kuramları uzlaştıran bir kuramdır.

 

SES BİLİMİ

Osmanlı Türkçesi: mebhâs-ı asvât-ı melfûze, Almanca: Phonologie, Fransızca: phonologie,

İngilizce: phonology, phonomics

1. Ses Biliminin Tanımı

Ses bilimi, ses birimi (fonem, phonem) adı verilen ve anlam ayırd edici özelliği bulunan dil içindeki seslerin işlevlerini/görevlerini inceleyen dil bilimi koludur. Bu yönüyle kimi dilcilerce, görevsel ses bilgisi diye de adlandırılır. Hece yapısı, vurgu, aksan, titremleme ve ses olayları gibi konular ses biliminin inceleme alanında yer alır.

Diller, bir dilin lehçeleri ya da ağızları arasında bile ses dizimi bakımından farklılıklar söz konusudur. Aynı dile ait kelimenin farklı coğrafyalarda farklı seslerle telaffuz edildiğine duyabilirsiniz. Türkiye Türkçesinde ölçünlü dildeki "kazak" kelimesinin, İsparta Eğridir'de "gazak", Senirkent'te ise "gozak" biçiminde telaffuz edilmesi buna örnek gösterilebilir. Yine bir geniz sesi olan nasal n [ñ] ölçünlü dilden kalktığı için, "baña" kelimesi normal n ile "bana" biçimiyle telaffuz edilmektedir.

2. Ses Değişmeleri

Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.

Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)(1).

2.1. Ses Değişmelerinin Nedenleri

Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.

2.2. Ses Değişmelerinin Sınıflandırılması (2)

2.2.1. Aykırılaşma (Dissimilation)

2.2.2. Benzeşme (Assimilation)a. Kaynaşım (Coalescence)b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)c. Damaksılaşma (Palatalization)d. Artdamaksıllaşma (Velarization)e. Dudaksıllaşma (Labialisation)f. Önötümlüleşme (Initial voicing)g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)h. Ünlü Atlaması (Metaphony)Ünlü uyumu (Vowel Harmony)Tını Değişimi (Umlaut))i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)

2.2.2. Birleşimli Biçim (Sandhi)a. Ulama (Liason)b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)e. Derilme (Synalepha)f. Ünlü Düşmesi (Elision)g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)

2.2.3. İz Kalıntısı ? (Cheshirisation)a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)b. Genizsileşme (Nasalization)

c. Tonogenesisd. Floating tone

2.2.4. Göçüşme (Metathesis): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.

2.2.5. Ses Düşmesi (Elision)a. Önses Düşmesi (Aphaeresis)b. İç Ses Düşmesi (Synocope)c. Sonses Düşmesi (Apocope)d. Hece Düşmesi (Haplology)e. Kaynaşma (Fusion)f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)

2.2.6. Ses Türemesi (Epenthesis)a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)c. Önseste Türeme (Prosthesis)d. Sonseste Türeme (Paragoge)e. Unpackingf. Vowel breaking (diphthongization)

2.2.7. Ses Yumuşaması (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca tsc. Sızıcılaşma (Spirantization)d. R'leşme (Rhotacism)e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)f. Yer Yitimi (Debuccalization)

Dipnotlar:

(1) McMAHON, April M. S. (1994), Understanding Language Change, Cambridge University Press, s.14.

(2) (http://wapedia.mobi/en/Sound_change sayfasındaki sınıflandırma dikkate alınmıştır. 06 Ocak 2010)

SES BİLGİSİ

Osmanlı Türkçesi: savtiyyât, Almanca: Phonetik, Lautlehre , Fransızca: phonétique, İngilizce: phonetics

1. Ses Bilgisinin Tanımı

Ses bilgisi, dilin seslerinin oluşumunu, boğumlanmalarını, sınıflandırılmasını, kelimelerdeki sıralanışlarını, ses değişimlerini, hece yapısını ve tonlamayı inceleyen bilgi dalıdır. Konuşma seslerinin nasıl üretildiğini inceleyen Söyleyiş Ses Bilgisi, seslerin insan beyninde nasıl algılandığını inceleyen Dinleyiş Ses Bilgisi ve sesin havadaki durumunu inceleyen Akustik Ses Bilgisi olarak üçe ayrılır.

2. Söyleyiş Ses Bilgisi

İnsanların nasıl konuşma sesi ürettikleriyle ilgili ses bilgisinin alt araştırma alanıdır. Bu bağlamda araştırmacılar konuşma organları üzerine yoğunlaşırlar (Şekil 1). Ancak organların temel işlevinin ses üretme olmadığından hareketle kimi bilim adamları, dilin doğuştan gelmediği yönünde görüş bildirmişlerdir. Akciğerler soluk alıp verme, dil tat alma, dişler çiğneme, kesme gibi işlevlere sahiptirler. Bu görüşü destekleyenlere göre, dil insanın evrim sürecinin bir parçasıdır.

Dilbilimciler konuşma organlarını ikincil işlevine göre bir bütün halinde incelemektedirler. İnsanların tümünde bu organlar, fiziksel kusurlar bir tarafa bırakılırsa, işlevsel olarak aynıdır. Kimilerinin önü sürdüğü gibi diller arasındaki konuşma sesi farklılıkları organların fiziksel yapılarıyla ilgili değildir. Bu, dili konuşanların tercihleriyle bağlantılıdır. Mesela, Türkçedeki [ı] sesinin İngilizcede yer almaması, bir İngilizin bu sesi hiçbir zaman telaffuz edemeyeceği anlamını taşımaz. Bu sesleri çıkarmadaki zorluklar, nöro-psikolojik sebeplere bağlanabilir.

Çizelge 1. Uluslararası Sesçil Abece-Ünsüz çizelgesi (IPA International Phonetic Alphabet)

 

Çizelge 2. Uluslararası Sesçil Abece-Ünlü çizelgesi (IPA International Phonetic Alphabet)

IPA fontlarını bilgisayarınıza indirmek için: IPA Transcription with SIL Fonts

 

Türkçenin Ünlüleri

düz yuvarlak

açık açık-orta kapalı-orta kapalı açık-orta kapalı

arka a ı o u

ön e   i ö ü

Kaynak  : Volkan Çoşkun (2008), Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul, IQ Yayınları, s.136. ve M. A. Kılıç (2003).,“Türkiye Türkçesi’ndeki Ünlülerin Sesbilgisel Özellikleri”, Studies in Turkish Linguistics, İstanbul, Boğaziçi University Press, s.3-18.

BİÇİM BİLGİSİ

Osmanlı Türkçesi: ilm-i sarf, Almanca: Morphologie, Formenlehre, Fransızca: morphologie,

İngilizce: morphology

1. Biçim Bilgisinin Tanımı

Anlamlı en küçük biçim birimi (morfem) olarak tanımlanan kök ve eklerin, bunların eklemlenme biçimlerinin, eklerin işlevlerinin ve yüklendikleri anlamların, kelime türlerinin incelendiği bilgi dalıdır.

SÖZ DİZİMİ

(Cümle Bilgisi, Sentaks, Tümce Bilgisi , Alm. Fr. İng. Syntax)

1. Söz Diziminin Tanımı

Doğal dillerdeki cümle kurma ilke ve kurallarını inceleyen bilim dalıdır. Bu konuda Noam Chomsky’nin öncü çalışmaları vardır. Üretici Dil Bilgisi adıyla anılan yaklaşımında cümle, diğer dil bilgisi yapılarından farklılık gösterir. Çünkü ona göre, dilin asıl yapı taşı cümledir.

ANLAM BİLİMİ

Osmanlı Türkçesi: ilm-i maânî, Almanca: Semantik, Fransızca: sémantique, İngilizce: semantics

 

Aşağıdaki bölüm, " Mustafa Altun (2003), İbrahim ibn-i Bali’nin Hikmet-nâme’si (1b-149a), (Danışman: Prof.Dr.Mustafa Özkan, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, " adlı çalışmamızın "İnceleme" kısmından aktarılmıştır. (bkz.)

1. Anlamın Tanımı

Anlam, dilbilim bağlamında söylemlerin ve yazılı metinlerin zihindeki çağrışımları olarak tanımlanabilir. Ancak bu tanım çoğunlukla eksiktir. Çünkü birçok kaynakta değişik tanımlamalar mevcuttur. Anlam bir bakıma niyet, değer, bilgi vb. pekçok kavramı karşılayan bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağıdaki cümle örnekleri bu durumu açıklamaktadır:

a)      Bu kelimenin anlamı nedir?

b)      Bu davranışının anlamı nedir?

c)      Hayatın anlamı nedir?

d)      Metnin anlamı nedir?

e)      Bunu söylemenin ne anlamı var?

f)        Bu söylediklerin anlamsız değil mi?

g)      Dünya’nın Güneş etrafında dönmesinin anlamı nedir?

Bu soru cümlelerinden (a) cümlesinde “sözlük anlam”dan, (b) cümlesinde “niyet”ten, (c) cümlesinde “felsefî-psikolojik bir anlam”dan, (d) cümlesinde “metinsel anlam”dan, (e) cümlesinde “söylenen sözün gerekli olup olmadığı”ndan, (f) cümlesinde “belirgin olmayan bir ileti”den ve (g) cümlesinde “ gözleme dayalı bir bilgi”den söz edilmektedir. “Anlamın anlamı nedir?” sorusunun cevabı da burada yatmaktadır. Bir kelime olarak kendini tanımlayamayacak kadar belirgin olmayan bir alandır anlam. Ancak yine de belirginleştirilebilecek yönleri vardır. Bu konuda anlambilimciler oldukça mesafe kaydetmiştir.   

2. Anlamın Tarihçesi

2.1. İslam Dünyasında Anlama Bakış

            İslam dünyasında dile bakış, Kur’ân’ın doğru anlaşılması sorunuyla kendini göstermiştir. Yeni bir kültür ve medeniyetin temellendirilmesi, başka kültürleri tanıma, bilimlerin doğuşu, dilbilim, mantık ve tercüme çalışmaları, dilin bir problematik olarak ortaya çıkmasına yol açmıştır.

            Özcan Başkan’ın ifadesine göre “Arapça dil çalışmaları, Hintlilerin ve özellikle Greklerin etkisinde kalmış sayılmaktadır. Gerçekten Greklerdeki “tabiat-anlaşma” tartışması Arap gramercilerde de görülmektedir. X. yüzyıl gramercilerinden İbni Cinni insan dilinin, karşılıklı anlaşma ve uyuşma yolu ile yerleştiği fikrini savunmakta ve dilin, Tanrı’dan “vahiy” yolu ile gelmiş olduğu fikrini reddetmektedir.” (Başkan, 1967:6)

            “İskenderiye ve Bergama okulları arasındaki “düzenlilik-aykırılık” çatışması aynı şekilde Basra ve Kûfe okulları arasında da görülmektedir. Basra okulu, İskenderiye okulu gibi dildeki kurallara önem vermekte, dildeki düzenliliklere dayanmaktadır. Buna karşılık Kûfe okulu, Bergama okulu gibi, verilmiş olan dil kuralları yerine, konuşulan dil üzerinde yapılan gözlemleri ölçü olarak kabul etmektedir. Bu yüzden Kûfe okulunun çalışmaları Arapçanın hiç bozulmamış halini konuştukları kabul edilen çöl bedevilerinin ağzından yapılan derlemelere dayatılmıştır.”(Başkan, 1967:6-7)

            Kur’ân’ı anlama sürecinin bedevîlere dönük araştırmalarda elbette etkisi vardı. Kur’ân'ı doğrudan doğruya anlamlandırmaya çalışmak “te’vil”e yol açacağı endişesiyle, şehirde başka toplulukların diliyle karışmış Arapçanın yerine özellikle bedevîlerin dillerine yöneldiler. Ancak bedevîlere yönelik bu çalışmalar o kadar ileri dereceye varmıştı ki, bu işin farkına varan bedevîlerden bir kısım, şehirlere giderek dilini pazarlamaya başlamış, bazı şehirli araştırmacılar da, bedevîler arasında belli süreler kalıp topladıkları bilgiyi şehirde satmaya kalkışmışlardı. Bu arada farklı bedevî topluluklarından derlenen kelimeler, dilde eşanlamlıların çoğalmasına sebep olmuştur. Çünkü her bedevî topluluğu aynı şeye farklı isimler vermektedir.  [1]

            “Arap dilbilim çalışmalarının dil sorunundaki önemi, dilbilimcilerin İslâmî ilimlerde uzun süre otorite kalmaları şeklinde yaygın bir görüşte dile getirildiği gibi, müslümanların ilmî bir formasyon kazanmalarında ve diğer ilimlerin gelişmesinde dil çalışmalarının, rehber bir disiplin olarak iş görmesinden kaynaklanmaktadır. Fakat zamanla Arap dilbilim çalışmaları, sadece düzgün ifade, etimoloji yahut kelimelerin biçimi gibi konularla sınırlı kalmamış; kimi dilbilimciler, dilbilimin, biçimsel düşünme disiplini olduğu iddiasında bulunmuşlardır. Şüphesiz bunda kelamcı, tefsirci yahut hadisçilerin aynı zamanda iyi birer dilbilimci olmalarının büyük payı vardır. Onlar nahivle, yalnız doğru ve yanlış ifadelerin değil, düşüncelerin de ayırt edildiğini; dile ilişkin kuralların düşünceyi de bağladığını savunuyorlardı. Zirâ düşüncenin bir yansımasından ibaret olan lafızlar ile ifadeler, düşüncede bulunmayan bir şeyi dile getiremezlerdi. (Türker, 2002/1: 139)

            “Teşekkül döneminde oldukça yaygınlaşan sorunlar, gelişme devrindeki çalışmalara yön vermiş ve olgunlaşma döneminde ortaya çıkan bir çok eserin konusunu oluşturmuştur. Her iki dönemin fikir seyri arasındaki bağlantıyı göstermek için verilebilecek bir çok misalin

yanında Gazzâlî’nin Tehafüte’l-felâsife adlı eserinde, filozofların kendi aralarında ve İslamî ilimlerle düştükleri ayrılığın sebeplerinden biri olarak, dil sorununa yer vermesi, son derece anlamlıdır. Ona göre, filozofların dil sorunu, onların, âlemin yaratıcısı olan Allah’ı Arap dilinin ve Kur’ân’ın özelliklerini dikkate almaksızın “cevher” diye isimlendirmelerinden kaynaklanmaktadır. Sorunu lafız ve adlandırmayla ilgili olan tarafı yanı  sıra etimoloji, söz dizimi ve anlam arasında belli bir kural bulunduğu gerçeği nahiv ile lügatin kuruluşuyla birlikte fark edilmişti. Buna göre bir lafzın, belli kullanım şekilleri vardır; diğer ifadeyle her lafız, etimolojik yapısı gereği, ancak belirli bir söz dizisi içinde bulunmağa imkân verir. Bu sınırın aşılması halinde ortaya çıkan ifade, anlamsız cümledir. Sözgelişi, her ne kadar İslâm filozofları tarafından kabul edilmiş olsa da; dilbilimci, fakih ve kelamcılara göre Arapçada “aklın kendini akletmesi” şeklinde bir ifade, sözdizim ve etimoloji bakımından Arap dilinin yapısıyla bağdaşmayan anlamsız bir cümledir. Çünkü etimolojisi gereği akıl, lambaya benzer; lambanın kendini aydınlatmağa ihtiyacı olmadığı gibi, aklın da kendini akletmesi söz konusu olamaz. Bu lafızlarla anlamlı bir cümle kurulacaksa, ancak “aklın, düşündüğü şeyi akılla düşünmesi” şeklinde dile getirilebilir.(Türker, 2002/2:141-142)

            Bu noktada Sadık Türker’in Farâbî’ye dair makalesinden hareketle onun görüşlerini dile getirmek uygun düşecektir.

“Farâbî’nin anlam teorisi, zihin ile dış dünya ilişkisine dayanmaktadır. Anlam; kavram, önerme, kıyâs gibi bir çok mantıkî deyim ile doğruluk ve geçerlilik gibi değerlendirmelerin temelini oluşturur. Anlamı çeşitli yönleriyle inceleyen filozof, onu, zihin ile dış dünyadaki varlıklar arasındaki orantılar ile izâfetler olarak tarif eder.  [2]   Ancak bu izâfeler, yani anlamlar zihinde bulunmaktadır. Anlam, duyu algıları sonucunda zihinde meydana geldiğinden o, zaman zaman duyu algılarının ideaları, zihnî şekiller ve mâhiyet diye de isimlendirilir. Böylece iki tür anlam bulunmaktadır; bunlardan birincisi duyu algıları sonucunda zihinde meydana gelen varlıklara ait izlerdir. İkincisi de zihnin bu izler üzerinde yaptığı hayâl, kavrama, yansıma, birleştirme ve ayırma gibi işlemler sonucunda ortaya çıkan anlamlardır.” (Türker, 2002/1:154)

            Görüldüğü üzere anlam konusu, İslâm dünyasında önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda özellikle günümüzde “anlam”ın sadece Batı’da ciddiyetle ele alındığı iddiasına bir cevap da verilmiş olmaktadır. Çünkü genel olarak Batı’da ve ondan esinlenerek Türkiye’de böyle bir izlenim yaratılmaktadır. Biz, madalyonun iki yüzü olduğundan hareketle, her iki yüzünü de göstermeye çalıştık.

2.2. Batı Dünyasında Anlama Bakış

Batı’daki dilbilim çalışmaları tarihî süreç içinde çok değişik aşamalardan geçmiştir. Özcan Başkan bu aşamaları, 4 döneme ayırmıştır: 1. Söylenceler dönemi, 2. Klasik diller dönemi, 3. Dünya dilleri dönemi, 4. Bilimsellik dönemi. (Başkan, 1988: 79)

            İlk dönemde daha çok dinî, efsanevî anlatılar söz konusudur. İkinci dönemde felsefe odaklı çalışmalara rastlanır. Eski Yunan’da Doğalcılık-Uzlaşmacılık tartışmaları ön plana çıkar. Üçüncü dönemde, Grekçe ve Latincenin boyunduruğundan kurtulmak ve Kutsal Kitap’ın (İncil’in) hemen her kesim tarafından okunmasını sağlamak amacıyla yerel dillerin araştırılması girişimleri göze çarpar. İtalyan şairi Dante, 1303’te yazdığı eseriyle İtalyancanın halk arasındaki canlılığını ortaya koyarak, kuru ve yapmacıklı Klasik Latinceye olan

üstünlüğünü dile getirmiştir. Dördüncü dönem bugünkü anlamda, bilimsel çalışmaların gerçekleştiği bir dönemdir. Karşılaştırmalı dilbilim çalışmaları sonucunda, özellikle Bopp ve Grimm’in incelemeleriyle, bir Hint-Avrupa dil ailesinin varlığı ortaya çıkmıştır. Grimm bu diller arasındaki benzerlik ve farklılıkları bir takım kurallara bağlamıştır.

            XX. yüzyılın başlarında Saussure’le başlayan süreç, bilimsel dönemde önemli bir dönüm noktasını oluşturur. Saussure, dili bütün diğer bağlamlardan kopararak, onu sistemli bir bilimsel alan olarak tanımlamış ve çağdaş dil biliminin öncülüğünü yapmıştır. Saussure'e göre dilin amacı “kendisi içinde ve kendisi için incelenmesidir.” Dili, dil (langue) ve söz (parole) olarak iki ayrı kategoriye ayırmış, gösteren, gösterilen gibi, kelime düzeyindeki incelemeler için yeni kavramlar ortaya koymuştur. Saussure’den sonra Kopenhag Okulu, Prag Okulu ve Amerikan Okulu olmak üzere değişik dil bilimi çevreleri dile dair yeni görüşler öne sürmüşlerdir.

Batı’da anlam konusunu içeren, bilinen ilk çalışma  Platon’un Kratilos (Cratylos) adlı diyalogudur. Bu diyalogda konuşanlardan Kratilos, daha önceki filozoflardan Herakletios’un fikirlerini tutmakta, karşısındaki Hermogenes ise, Demokritos’un fikirlerini yansıtmaktadır. Kratilos’a göre insan dilindeki kelimeler, anlamlarını doğuştan kazanmışlardır. Bu bakımdan kelimeler ile, bunların gösterdikleri nesneler ve kavramlar arasında doğuştan gelen bir bağ vardır. Onun için her nesne veya kavramın ancak bir tane doğru kelimesi olmalıdır. Hermogenes’e göre ise, kelimelerin ses yapısı ile, gösterdikleri nesne veya kavramların yapısı arasında ayrılıklar bulunmakta, ve kelimelerin anlamları, gösterdikleri şeylerle ilgili olmamaktadır. Kelimeler anlamlarını, insanlar arasındaki karşılıklı bir anlaşmadan bir uyuşmadan sonra kazanmışlardır. Bu bakımdan kelimeler ile, gösterdikleri şeyler arasındaki bağ,  insanlar tarafından meydana getirilmiş olan rastlantılı bir bağdır. Onun için, bir nesne veya kavramın yalnız bir tek doğru kelimesi yoktur. İnsanlar karşılıklı olarak uyuşup anlaştıktan sonra herhangi bir kelimeyi kullanabilirler (Başkan, 1967:10)

            John Lyons’a göre Sokrates dönemi Yunan felsefecileri ve daha sonra Plato, sorunu o günden bu yana ele alınan biçimde düzenlemişti. Bu felsefeciler için ‘sözcüklerle’ ‘nesneler’ arasındaki ilişki ‘adlandırma’ ilişkisiydi; bunun ardından ‘nesnelere’ verdiğimiz adların doğal mı yoksa saymaca mı olduğu sorunu ortaya çıktı (Lyons, 1983:361).

            Anlam incelemelerinde çağdaş yaklaşımların temeli Michel Bréal tarafından atılmıştır. Yunanca sêma- (gösterge) kelimesinden gelen semantik terimini ilk defa o kullanmış ve yeni bir bilim olarak tanıttığı çalışmalarına bu adı vermiştir. Daha sonraları Carnap başta olmak üzere Viyana Okulu çevresi matematiğinkine benzer bir dil formüllerine varmak için anlam incelemelerine girişir. 1923’te Ogden ve Richard’ın yayınladıkları The Meaning of Meaning adlı klâsik kitabıyla anlam konusu kuramsal zeminini bulmuş olur. 1933’te Polonyalı Korzybski, Science and Sanity adlı kitabıyla bunu takip eder. 1931’te Trier, 1951’te Ullmann Yapısalcı dilbilim yaklaşımlarına uygun anlam anlayışları yansıtan eserler kaleme alırlar. Fransız P. Guiraud morfo-semantik alanları adıyla anlam alanı üzerine eğilir. Greimas ve Pottier ise anlamı sözlükten kurtaran, onu cümleye bağlı kılan bir anlam anlayışını benimserler. Chomsky ve onun üretici-dönüşümcü kuramıyla hareket eden Katz-Fodor temel kategorilere ayrılmış bir anlam çözümlemesi önerir.  

[1]   Daha geniş bilgi için bkz. Muhammed Âbid el-Câbiri, Arap Aklının Oluşumu, İstanbul, 1997, 103-130.

[2]   Çağdaş düşüncede bu hususa, hem bir dilbilimci hem de bir filozof olarak bilinen Chomsky tarafından dikkat çekilmiştir. O, dilin sesli ve dış dünyayla bağlantılı olan tarafını “haricileştirilmiş dil” (externalized language), zihinle ilgili olan tasarlama aşamasını da “dahilileştirilmiş dil” (internalized language) olarak isimlendirir.