УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ - СКОПЈЕ ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ

ИНСТИТУТ ЗА ИСТОРИЈА НА УМЕТНОСТА И АРХЕОЛОГИЈА

ОРНАМЕНТИКАТА И ТЕЛЕСНОСТА ВО НЕОЛИТСКАТА МАТЕРИЈАЛНА КУЛТУРА ОД

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

МАГИСТЕРСКИ ТРУД

МЕНТОР: КАНДИДАТ: Проф. Д-р Никос Чаусидис Гоце Наумов

СКОПЈЕ 2009

- 1 -

Содржина

Предговор Вовед: Визуелната динамика на неолитската материјална култура…………..8 I глава: Неолитските култури во Република Македонија……………………….12 II глава: Стилските и социолошките аспекти на бело сликаните

орнаменти и развивањето на ранонеолитските локални идентитети во Македонија…………………………………………....18

III глава: Декорација на среднонеолитските сликани садови од скопскиот

регион………..............................................................................................36 IV глава: Ликовни структури: Неолитските орнаменти и нивната функција во сликаните композиции на садовите................................60 V глава: Оптечатоци на неолитската мисла: Визуелните обележја

и значењето на неолитските печати....................................................77 VI глава: Неолитски антропоморфизам: Телесноста кај неолитските

минијатури и моделите на фигурини – куќи......................................101 VII глава: Телото како сад: Телесните концепти на антропоморфните

садови.........................................................................................................123 VII глава: Вдомување на смртта: Третманот на телото во погребувањата

вршени во куќите и садовите од неолитските населби................149 Заклучок: Помеѓу геометријата и телесната хибридност................................164 Библиографија...............................................................................................................179 Листа на илустрации..................................................................................................199 Листа на табли............................................................................................................203 Табли I - XlII

- 2 -

Предговор

Овој магистерски труд претставува обид на едно место да се презентираат одредени сегменти од неолитот истражуван во Република Македонија. Иако сеуште постои потребата да се направи една сеопфатна монографија која во една целина ќе го обработи неолитот од овој регион, сепак во ова дело се вклучени само оние елементи кои влегуваат во сферата на визуелната култура. Истражувањата вршени во последните шеесетина години дадоа доволно податоци за оваа категорија на материјалната култура да се сконцентрира во еден научен труд и детално да се обработи од неколку аспекти. Мноштвото наоди кои се наоѓаат непубликувани во музејските депоа и витрини, но и оние кои се делумно презентирани во археолошките извештаи, овозможија да се собере доволна база на податоци преку која ќе може да се дефинираат обележјата на неолитската визуелна култура од Македонија. Како резултат на тоа, се појавија бројни идеи за кои беше неопходно дополнително да се најдат и приложат нови податоци, како и да се образложат пред останатите истражувачи кои се занимаваат со овие теми. Затоа, голем дел од овие сознанија беа приложени во текстови кои се објавуваа во реномирани списанија, но и се презентирааа на неколку европски и светски конференции. На овие коференции имав можност да ги проверам и дискутирам моите согледувања со еминентни македонски, балкански и европски археолози, а потоа и да ги надополнам со новите податоци и методологии од светската археологија и културната антропологија. Со текот на времето се создадоа мноштво реферати и текстови кои на одреден начин, постепено ги определија темите и карактерот на овој магистерски труд.

Во него се вклучени, селектирани, сублимирани и тематски групирани публикувани и непубликувани сознанија и реферати напишани до средината на 2008 година. Причината за нивното соединување на едно место беа двете генерални теми кои се дефинираа со текот на истражувањата и презентациите (неолитската орнаментика и телесност), но и потребата да се пренесе во текст она што беше вербално елаборирано пред археолошката јавност. Од една страна на конференциите често презентирав реферати кои останаа необјавени, а не ретко беа наведувани меѓу референците кои ги ползував во понатамошните трудови. Затоа неопходно беше нив да ги обработам во конкретна пишана форма која понатаму ќе служи како додатен извор на податоци. Од друга страна, некои од презентаците на конференциите беа публикувани (или се во фаза на публикување) во некои странски списанија и монографии, најчесто на англиски јазик, така што сметав дека треба да се сублимираат, концентрираат и задржат на едно место во својата изворна македонска форма. Во одредена мера, иако се обидував да ја одржам дистанцата во времето кога трудовите се пишувани и презентирани, сепак на некои од нив направив мали промени и додадов одредени податоци за кои сметав дека добро ќе се вклопат во новите дополнети верзии. Во некои од поглавјата ги задржав референците кои автентично беа користени во периодот на нивно пишување, иако во нив исто така приложив и некои нови трудови од почитувани археолози, кои ги консултирав после презентирањето или публикувањето на рефератите. Во оваа форма на магистерската работа, скоро сите претходни трудови се малку изменети или дополнети со нови поглавја и согледувања, а верувам дека и понатаму ќе се

- 3 -

надоградуваат со понатамошните откритија во сферата на археологијата и сите нејзини сродни науки. Имајки предвид дека одредени називи можат да бидат нејасни, во крајниот дел од текстот приложив речник на термини преку кого се објаснети некои називи, во оваа пригода вклучени во специфичен контекст.

Во рамки на целиот магистерски труд содржани се неколку поглавја кои всушност преставуваат дополнети верзии на веќе постоечките трудови или сублимат од повеќе реферати презентирани на неколку конференции и предавања. Така, освен за првото поглавје кое претставува краток вовед во неолитот на Република Македонија, за останатите поглавја ќе ги наведам насловите, варијантите и верзиите со кои овие поглавја беа презентирани или публикувани:

“Стилските и социолошките аспекти на бело сликаните орнаменти и развивањето на ранонеолитските локални идентитети во Македонија“ е реферат кој беше презентиран како “Painted White: Stylistic Diffusion of the White Painted Decoration and Development of Early Neolithic Local Identities“ на 13th annual conference of the European Association of Archaeologists, Задар, Хрватска, 2007. Проширената верзија на овој реферат е во фаза на подготовка за публикување под наслов White Painted Symmetry: Visual modularity and Development of Early Neolithic Local Identities in Republic of Macedonia, in Borić D., Miracle P. and Gurova M. (eds.), Identities of Early Neolithic Balkans, Oxbow Books: Oxford. Одредени аспекти од овој труд се презентирани на XX Симпозиум на МАНД во Кичево, Декември 2008, под наслов „Композициските структури и социолошките аспекти на неолитските бело сликани садови“. “Неолитска декорација на среднонеолитските сликани садови од скопскиот регион“ - труд презентиран на Институтот за историја на уметноста и археологија, Филозофски факултет, Скопје во 2004, како и на Институтот за археологија и етнологија, при Универзитетот во Љубљана, Словенија, 2005. . “Ликовни структури: Неолитските орнаменти и нивната фунција во сликаните композиции на садовите“ - труд публикуван под наслов: “Неолитски сликани орнаменти”. Културен Живот 3/2005, Скопје, 2005. “Оптечатоци на неолитската мисла: визуелните карактеристики и значењето на неолитските печати“ - реферат презентиран под наслов “Imprints of the Neolithic Mind: Decoration and function of the stamp seals from Republic of Macedonia“ на Тhe 14th Neolithic Seminar, Љубљана, Словенија, 2007; публикуван како “Imprints of the Neolithic Mind: Decoration and function of the stamp seals from Republic of Macedonia“. Documenta Praehistorica 35, Ljubljana, 2008. Одредени делови од овој труд се презентирани: - реферат „Неолитски пинтадери од Македонија“, XIX Симпозиум на МАНД во Делчево, Октомври 2006; - реферат "Sealed patterns: The Visual Dynamism of the Neolithic Stamps from Republic of Macedonia", Тhe 14th Annual Meeting of EAA, Малта, 2008; - реферат “Неолитски печати за хлеб и њихове реминисценције у савременим балканским обредима“, научен собир „Традиционална естетска култура IV: Леб, Ниш, 2008; - поглавје именувано како “Neolithic Stamps from the Southern Balkans”, in Gheorghiu D. and

- 4 -

Skeates R. (eds), Prehistoric Stamps: theory and experiments. Bucharest: Editura Universatii Din Bucuresti, 2008. „Неолитски антропоморфизам: Телесноста на неолитските фигурини и моделите на жени – куќи“ е реферат чии сегменти се презентирани под наслов: - реферат “Small breasts - big buttocks: Gender determination of the Neolithic figurines from Republic of Macedonia and the Balkans”, на Тhe 13th annual conference of the European Association of Archaeologists, Задар, Хрватска, 2007; - реферат “Architectural Hybrids: Anthropomorphic Models from Republic of Macedonia”, на Тhe 6th World Archaeological Congress, Даблин, Р. Ирска, 2008; потоа како “Together We Stand - Divided We Fall: Fragmentation of Neolithic Figurines from Zelenikovo”, на Тhe 6th WAC, Даблин, Р. Ирска, 2008; - реферат “Commiting the Mothers to Earth: Towards an Interpretation of Neolithic Corporeality”, Тhe 14th Annual Meeting of EAA, Малта, 2008 (под истиот наслов вклучен во публикацијата на Meаden T. (ed.), An Archaeology of Mother Earth Sites and Sanctuaries: Rethinking Symbols and Images, Art and Artefacts From History and Prehistory, B.A.R., Archaeopress: Oxford - во подготовка); - реферат презентиран и публикуван под наслов „Неолитски антропоморфизам: Третманот на телото во неолитот на Југоисточна Европа и современите обредни импликации на неолитскиот концепт на телесноста“, во Жунић Д. (уред.) „Традиционална естетска култура III: Тело и одевање“, Ниш. “Телото како сад: Телесните концепти на антропоморфните садови“. Дел од содржините се презентирани и публикувани како: - Садот, печката и куќата во симболична релација со матката и жената (неолитски предлошки и етнографски импликации), Studia Mythologica Slavica 9, Ljubljana, 2006; - реферат The Vessel As a Human Body: Neolithic Antropomorphic Vessels and Their Relationship With Archaeological and Ethnological Records, на Тhe conference for prehistoric ceramic, Манчестер, Англија, 2006 (под истиот наслов публикуван во делото на Berg I. (ed.), Breaking the Mould: Chalenging Past Through Pottery, B.A.R., Archaeopress: Oxford, 2008); - реферат “Man Made of Clay: Prehistoric backround to an relegious concept”, на конференцијата “Retelling the Bible”, Прага, Република Чешка, 2008 (под наслов “Emboding the Vessels: Prehistoric Implications of Anthroporphism and Hybridism Within Christian Iconography” во публикацијата на Dolezalova L. (ed.), Retelling the Bible – во подготовка). „Вдомување на смртта: Третманот на телото во погрeбувањата вршени во куќите и садовите од неолитските населби“ е реферат презентиран под наслов “Homing the Death: Burials inside the houses and vessels in the Neolithic Balkans“, на конференцијата “Cult in Context”, Кембриџ, Англија, 2006; и публикуван како: “Housing the Dead: Burials inside houses and vessels from Neolithic Balkans”, in Malone C. & Barowclough D. (eds.), Cult in Context, Oxford, 2007; и како „Вдомување на смртта: Неолитски погребувања во куќите и садовите од Балканот“, Македонско наследство 32, Скопје, 2008. Во оваа пригода би сакал да им се заблагодарам на сите оние кои се вклучија во конструктивните дискусии на овие презентации, со што во голема мера

- 5 -

ми овозможија посистематично и поаргументирано да пристапам во дефинирањето на карактерот и структурата на овој магистерски труд. Затоа упатувам длабока почит до сите оние кои ме поканија и овозможија да учествувам на стимулативните конференции, но и да публикувам заедно со нив: Андреј Плетерски (Универзитет во Љубљана), Михаел Будја (Универзитет во Љубљана), Ina Berg (University of Manchester), Ирена Колиштрковска - Настева (Музеј на Македонија), Драги Митревски (Институт за археологија, Филозофски факултет, Скопје), Виктор Лилчиќ (Институт за археологија, Филозофски факултет, Скопје), Caroline Malone (Mc Donald Institute for Archaeological Ressearch, Cambridge University), David A. Barrowclough (Mc Donald Institute for Archaeological Ressearch, Cambridge University), Dragoş Gheorghiu (University of Bucharest), Душан Бориќ (University of Cambridge), Драган Жуниќ (Универзитет во Ниш), Jessyca Smyth (The Heritage Council – London), Fay Stevens (University Colledge London), Sheila E. Kohring (University of Cambridge), Rebecca Farbstein (University of Cambridge), Terence Meaden (University of Oxford), Lucie Dolezalova (Center for Theoretical Studies – Prague). Во овој контекст би сакал да им се заблагодарам на институциите кои имајки доверба во мојата археолошка работа ми овозможија да работам на моите истражувања и да присуствувам на овие конференции: The Prehistoric Society, Wenner – Gren Foundation, The Prehistoric Ceramic Ressearch Group, Министерството за култура на Република Македонија, Neuwaldegg Institute, World Archaeological Congress и European Association of Archeologists. Но за сите овие сознанија приложени во трудот да бидат потполни, морам да им изразам голема благодарност на оние кои низ разни сугестии, дискусии или обработка на публикуваниот и непубликуваниот музејски материјал, ми овозможија да навлезам многу подлабоко во богатсвото и комплексноста на неолитската материјална култура. Пред сé изразувам почит кон Милош Билбија (Музеј на град Скопје) кој ми овозможи да работам во неколку кампањи на локалитетот Говрлево, да ги обработам и вклучам во овој труд неолитските наоди од овој музеј. Исто така упатувам благодарност до следниве личности: - Catherine Commenge (Centre National de la Recherche Scientifique - Paris) со која работев на локалитетот Маџари и од која многу научив за новите аспекти во археолошката теорија и методологија; - до Трајче Нацев и Мите Штерјов (Музеј на град Штип) кои ми помогнаа и овозможија да работам нa наодите кои М. Гимбутас, М. Гарашанин и В. Санев ги открија во Амзабегово; - до Трајанка Јовчевска (Музеј на град Велес) за отстапениот материјал од Писта - Ново Село; - до Марија Василева (Музеј на град Битола) што ми дозволи да ги документирам неолитските наоди од Пелагонија; - до Марија Атанасова (Музеј на Македонија) што имаше разбирање и ми ги отвори музејските витрини со неолитските наоди од скопскиот и полошкиот регион; - до Фаница Вељановска (Музеј на Македонија) што ми укажа на бројните детали во антрополошките остатоци; - до Милка Крстевска (Музеј на Македонија) за консултациите во врска со современите печати за леб; - до Јасемин Назим и Сања Димовска (Музеј на Македонија) за бројните податоци и литература за современите фолкорни обичаи; - до Љиљана Шаламанов – Коробар (Музеј на Македонија) за информациите околу палеолитот и фигурините од тој период. Мојота особена благодарност до луѓето со кои имав можност да дискутирам за разни теми што ни отворија нови видици во неолитските култури: - на Љубо

- 6 -

Фиданоски и Игор Толевски (Универзитет во Скопје) за неуморната потреба да ги толкуваме навидум недостижните граници и можности за дефинирање на неолитските популации и нивните материјални и идејни остатоци; на Љубо Фиданоски особено му благодарам за помошта при средувањето на библиографијата; - Анета Ивковска и Андријана Спирова (Универзитет во Скопје) за информациите и сугестиите околу неолитската фауна и цртежите на неолитските печати; - до Александар Миткоски (Музеј на град Прилеп) кој ми отстапи дел од материјалот од прилепскиот регион и со кого имавме долги разговори околу обредните аспекти на неолитските конструкции и наоди пронајдени во нивниот контекст; - до почитуваниот Воислав Санев (Музеј на Македонија) со кого имав прилика во неколку наврати да ги дефинираме особините на неолитските култури во Македонија; до Иван Вайсов (Институт за археологија при БАН - Софија), Крум Бъчваров (Институт за археологија при БАН - Софија), John Robb (University of Cambridge), Colin Renfrew (Mc Donald Institute for Archaeological Ressearch, University of Cambridge) и Lauren Talalay (University of Michigan) за дискусиите и сугестиите врзани за неолитските минијатури, телесноста и погребувањата; до Robin Skeates (University of Durham) и Agni Prijatelj (University of Ljubljana) за посочените примери и новите согледувања во однос на неолитските печати. Секако особена почит до Јованка Попова (Универзитет во Скопје) за подршката и разбирањето во текот на процесот на изработката на магистерскиот труд; - до Орхидеја Зорова (Универзитет во Скопје) за големиот напор во англиските преводи на моите текстови и посочените средновековни аналогии; - до Елизабета Димитрова (Универзитет во Скопје) за сугестиите и податоците околу ранохристијанските аналогии; - до Дафина Герасимовска (Универзитет во Скопје) и Маја Русомароска (Музеј на Македонија) за сесрдната помош и обезбедувањето неопходна литературата. Иако сите горе наведени истражувачи и институции многу придонесоа во она што е содржено во овој магистерски труд, сепак мојата најголема благодарност и почит упатувам на Никос Чаусидис (Универзитет во Скопје), од кого сиве овие години многу научив за когнитивните аспекти на архаичните култури, но и за систематичниот пристап во нивното истражување. Нему особено му благодарам за бројните дискусии и разговори кои ми овозможија полесно разбирање на комплексните процеси во минатото, за мноштвото посочени публикации со археолошки и етнографски податоци, како и за сугестиите при обработката на илустрациите и конечната текстуална верзија на овој труд.

Верувам дека сите личности на кои сум им благодарен и оние кои понатаму ќе го ползуваат ова дело, преку прикажаното во овој магистерски труд, ќе се уверат колку сите заедно сме придонеле во разбирањето на неолитската визулена култура.

- 7 -

Вовед: Визуелната динамика на неолитската материјална култура

Бројните неолитски наоди откриени на територијата на Република Македонија даваат мноштво податоци кои можат да се сконцентрираат во неколку различни сфери. Сите тие ни презентираат одредени сознанија преку кои се обидуваме делумно или целосно да го осознаеме карактерот на неолитските популации, нивниот меѓусебен однос, начинот на живеење, и објаснувањето на нивното опкружување. Така, остатоците од архитектонските конструкции даваат податоци за живеалиштата користени од овие популации. Камените и коскените алатки говорат за начинот на обработка на неопходните суровини, додека керамичките предмети ни овозможуваат подлабоко да проникнување во нивниот обид за култивирање на просторот и токму преку овој медиум да ги објаснат суштествените спознајни принципи. Скоро сите овие предмети и конструкции изработени или обработени од човечката рака биле взаемно преплетени во неговите активности и дејствувања, притоа објаснувајки ги социјалните врски вклучени во динамичниот живот на неолитските заедници. Сепак, одредена група керамички предмети оди многу подалеку во зајакнувањето на овие социјални врски и развивањето на визуелната комуникација меѓу општествените групи. Во рамките на истражените неолитски населби од Република Македонија, пронајдени се голем број керамички декорирани садови, фигурини, печати, модели на куќи и „жртвеници“ кои директно комуницирале со индивидуите и групите, притоа користејки ги визуелните обележја на нивната форма и површина. На тој начин тие биле вклучени во репертоарот на неолитската визуелна култура преку која се манифестирале бројни врски и сложени односи меѓу членовите на една или повеќе заедници. Остварувајки го елементарното ниво на визуелната комуникација, сите овие предмети понатаму го објаснувале неолитското разбирање и перципирање на околината, но и симболичките процеси кои се одвивале во доменот на еден помал или поголем простор. Тие веројатно секојдневно биле ангажирани во посредувањата преку кои неолитските популации се обидувале да ги дефинираат специфичните функции на човековото тело, но и функциите на користените предмети. Така, се создал исклучително имагинарен свет на облици и слики кои ја граделе визуелната иконографија, вклопена во мошне прецизните претстави за улогата на човекот во симболичките процеси, како и неговата позиција во однос на просторот којшто го опкружувал. Притоа овој простор, со сите негови апстрактни манифестации, вешто бил вкомпониран во највисоките духовни и естетски нивоа на материјалната култура. На овој начин, елементите кои ја сочинуваат неолитската визуелна култура во Македонија претставуваат еден вид вовед во сферите што ја прикажуваат сложената когнитивна реалност на неолитските популации. Мора да се признае, дека неолитот од регионот на Република Македонија не е многу познат во рамките на балканската археологија, така што за одредени истражувачи ова ќе претставува воведување во најелементарните карактеристики на визуелната култура. Голем дел од наодите приложени во илустративниот дел и обработени во неколкуте поглавја, досега не беа презентирани, ниту пак вклучени во подетални истражувања, така што во оваа пригода е направен еден обид тие да се групираат според своите

- 8 -

базични обележја и да се елаборираат во контекст на манифестациите на визуелната култура. Затоа на едно место се изложени можеби најбитните аспекти на неолитските артефакти од Македонија т.е. орнаментите и телесноста како најспецифини форми на изразување во овој предисториски период. Иако навидум неспоиви заради нивниот различен визуелен сензибилитет, сепак орнаментите и телесноста заедно биле вклучени во неколкуте форми на симболичко комуницирање. Додека, преку орнаменталните мотиви во поголем степен се манифестираат апстрактните идеи, телото се користи во пренесувањето на конкретни пораки. Сепак и двата медиума се подеднакво вклучени во процесите коишто го дефинираат идентитетот, социјалните релации и симболичките концепти преку кои се распознава и дефинира една култура, заедница, помала општествена група или индивидуа. Поради наведените причини, во рамките на овој труд, сите компоненти кои ја сочинуваат неолитската визуелна култура од Република Македонија, се обработени во засебни поглавја. Во богатиот ликовен репертоар се претставени сите оние предмети кои во своето време, од два базични аспекта биле вклучени во доменот на симболичката комуникација. Едната група ја сочинуваат оние артефакти кои преку својата декорација ги пренесувале клучните принципи и идеи на неолитските заедници. Тука пред сé спаѓаат сликаните садови и печатите чии мотиви влегувале во сферата на неолитскиот геометризам, со кого всушност и се граделе визуелните структури. Другата група ја претставуваат керамичките предмети и обредите врзани за концептот на телесноста и третманот на човековото тело. Во тој контекст се приложени бројни фигурини, модели на фигурини – куќи, модели на печки и антропоморфни садови, кои мошне детално го објаснуваат начинот на кој телото се вклучувало во сложените симболички процеси. Притоа, како битен сегмент од овој вид на непосредна семантичка и обредна комуникација, се вклучени и погребувањата вршени во куќите, во садовите и во печките.

Иако во најголема мера се елаборирани предмети од Македонија, сепак се искористени и мноштво неолитски керамички предмети и погребувања од Југо – источна Европа, бидејки овој наш регион и културите во него се длабоко врзани со синхроните визуелни и симболички манифестации во околниот простор,. Врз основа на ова, може да се заклучи дека она што се случувало во доменот на визуелната култура од Македонија, порано или подоцна било присутно и во останатите области од овој пошиок регион (Унгарија, Романија, Србија, Бугарија, Грција, Албанија итн.), а во одредена мера и во Анадолија. Сиве визуелни појави секако имаат и свои специфични локални манифестации, кои во овој случај оделе во прилог на дефинирањето на разновидните културни идентитети во целиот регион. Затоа, во некои поглавја се потенцирани токму оние аспекти во кои материјалната култура и одредени нејзини визуелни обележја се ползувани како медиум преку кој се градат категориите на распознавање, но и се вклучуваат во симболичката комуникација. Во првото поглавје е направен краток вовед и запознавање со територијата на Република Македонија и со културните процеси во текот на сите фази на неолитот. Тука се прикажани неолитските култури од овој регион (дефинирани од претходните истражувачи), при што во одредена мера се објаснети нивните фундаментални карактеристики. Приложена е карта со локалитетите кои се

- 9 -

наведуваат во текстот и илустрациите, со што им се овозможува на повеќето читатели да ги детектираат и лоцираат најбитните населби во кои се одвивале сложените процеси на визуелната култура. Во следното поглавје се разработени бело сликаните садови од целата територија на Република Македонија. Осбено се потенцирани карактеристиките на сликаните мотиви и нивната функција во градењето на декоративните композиции на садовите. Притоа се толкувани неколку елементи на т.н. „неолитска геометрија“ преку која керамичарите од тој период успевале да ги распоредат мотивите во визуелни целини и да создадат специфична иконографија. Токму оваа иконографија отвора многу дебати во однос на прашањата за идентитетот во раниот неолит и во однос на начинот на кој мотивите биле користени во манифестирањето на локалните “инсигнии”. Понатаму, во ова поглавје се обработува аспектот на визуелните трансформации во средниот неолит и прашањето како во оваа фаза се реализираат промените на ниво на материјалната култура и сликаната декорација. Третото поглавје започнува токму со сликаните композиции од средниот неолит. И тука се разработени сите составни елементи од кои е изградена една композиција и начинот на кој таа се изведува врз конкретните форми на садови. Во овој контекст се обработени само садовите и мотивите од населбите откриени во еден конкретен регион (Скопскиот). Овој регион, како и другите од северната половина на Македонија и припаѓа на културна група која во средниот неолит имала слични визуелни манифестации. Затоа, сликаните мотиви од Скопскиот регион се избрани како референца за она што на ликовно ниво се случува во оваа фаза од македонскиот неолит, без намера да се сугериираат некакви културни влијанија од овој регион врз другите. Ова поглавје дава можност за понатамошни засебни ликовни анализи на слични композициски обележја и во однос на останатите региони. Следното поглавје продолжува со обработка на среднонеолитските сликани композиции, но во овој случај поголем акцент е даден на стилските и на геометриските аспекти. Тука се дефинирани праволиниските и криволиниските композиции присутни на сликаните пехари, но и мотивите кои се претставени на амфорестите садови. Притоа, во одредена мера е направен обид да се елаборираат сегментите на „неолитската геометрија“ и начинот на кој таа преку мотивите и нивната модуларност успева мошне прецизно да функционира во рамките на неолитската иконографија. Во петтото поглавје се презетирани керамичките печати од Македонија и мотивите кои се врежани и аплицирани на нив. Тука се приложени неколкуте можни аналогии во однос на Анадолија и Грција, како и нивните визуелни релации со останатите елементи на материјалната култура. Ообработени се и одредени семантички аспекти на овие предмети кои одат во прилог на нивната функција, при што се употребени неколку етнографски податоци кои се однесуваат на печатите користени за декорирање на обредните лебови. Како особено битен сегмент од ова поглавје се издвојуваат хибридните форми на печатите – фигурини кои всушност и ја најавуваат втората половина на овој труд. Овој дел ги обработува концептите на телесноста присутни во неколкуте керамички фигурални форми, но и во погребувањата. Почетното поглавје носи

- 10 -

наслов „Неолитски антропоморфизам“ и во него се детално елаборирани минијатурните антропоморфни фигурини и моделите на фигурини – куќи. Притоа се приложени статистички податоци за родовиот афинитет присутен на овие предмети и начинот на кој тој се рефлектира во идеите и процесите во кои овие предмети биле вклучени. Особено е потенциран нивниот посредувачки карактер во социјалните релации меѓу индивидуите и заедниците, и тоа најмногу преку намерното фрагментирање како круцијален сегмент од нивните динамични функции. Мошне силен карактер на визуелна комуникација одразуваат хибридните антропоморфни предмети, во кои спаѓаат и моделите на фигурините – куќи. Токму овие предмети претставуваат вовед во следното поглавје каде поопсежно се обработува темата за т.н. „хибридни“ форми. Ова поглавје е посветено на антропоморфните садови од Република Македонија, но ставени во еден поширок контекст со оние пронајдени во рамките на неолитските и останатите предисториски култури од Југо – источна Европа. Општите карактеристики на овие садови од целиот регион, даваат увид во специфичните особености на антропоморфните садови и нивните полови обележја силно втопени во симболичката позадина на телесноста. Притоа, како семантички најсоодветно, се истакнува вклучувањето на женското тело во реализацијата на овој концепт, кој во ова поглавје се следи низ повеќе митски форми, но и низ некои етнографски примери. Во тој контекст е приложена практиката на погребување на новороденчиња во садови, со што се презентираат и навидум поапстрактните симболички форми на женското тело, манифестирано преку одредени садови користени за инхумирано погребување или пак за чување на остатоци од кремираните индивидуи. Последното поглавје го доработува концептот на погребување во садови, печки и куќи, но овој пат виден низ третманот на човековото тело вклучено во неколку различни контексти. Во него како појдовна точка се земени токму живеалиштата во кои се практикувни овие фунерарни обреди, меѓутоа обработени низ принципот на симболичкото метаморфозирање на компонентите „куќа“ и „човек“. Во тој домен, повторно е потенциран елементот на антропоморфната хибридност како особено битен сегмент во посложените симболички процеси. Затоа и во овој случај се вклучени моделите на фигурини - куќи како клучна референца во толкувањето на посложените форми на когнитивното осмислување на човековото тело и просторот во кој тоа престоува. Земено во целост, овој магистерски труд ги опфаќа повеќето елементи на неолитската визуелна култура приутна на територијата на Република Македонија. Иако овие теми бараат и натамошни проучувања и анализи, сепак на ова место е направен обид да се претстават основните компоненти кои ја сочинуваат оваа специфична категорија на материјалната култура. Може да се констатира дека материјалната, а заедно со неа и визуелната култура од овој регион, не се доволно елаборирани и познати меѓу истражувачите. Во тој контекст овој научен труд претставува обид за прикажување на највисоките естетски и идејни сегменти на неолитските популации кои го населувале овој простор. Од друга страна, во него се разработени и предметите кои во повеќе насоки еманирале пораки и биле вклучени во различни контексти на посредување. Нивните форми, детали, како и декорираната површина, во своето време јасно говореле за идентитетот на

- 11 -

тогашните луѓе и нивната потреба да користат медиуми за дефинирање и објаснување на сложените процеси меѓу индивидуите, заедниците, како и за комплексноста на просторот во кој тие делувале и егзистирале. Секако, нам ни останува да се обидеме да ги протолкуваме овие динамични сфери на комуницирање и да ги приложиме во објаснувањето за неолитските популации. Затоа и во овој труд е направен обид да се даде одреден придонес во разбирањето на когнитивниот потенцијал на неолитските култури од Република Македонија, верувајки дека понатаму тој ќе им помогне на останатите истражувачи во напорите за дефинирање на функционалните и симболичките аспекти на неолитската визуелна култура.

- 12 -

I глава

Неолитските култури во Република Македонија

Почетокот на неолитот внесува одредени инвенции кои битно ја менуваат културната и социјалната структура на тогашното население од територијата на Република Македонија (Сл. 1.1). Од една страна, како резултат на големиот број истражувања вршени на локалитетите од овој период (наспроти оние врзани за палеолитските и мезолитските живеалишта), се создава впечаток дека на овој простор била присутна нагла и мошне широка експанзија на неолитски населби. Меѓутоа, од друга страна, иако изобилството на неолитски локалитети е можеби резултат на поинтензивниот научен интерес и истражувањата концентрирани на овој период, сепак не треба да се занемари можноста дека токму во самиот негов почеток се случила миграција на популации од југо-исток која ја променила регионалната демографската слика. Тоа секако довело до релативно брзо зголемување на бројноста на населението и населбите и нивно згуснато концентрирање во областите со поволни географски услови. Ова го покажува и самата карта на бројните новоформирани неолитски култури од целиот Балкан, кои со своите специфики и истакнати сличности, взаемно корелираат во т.н. балканско – анадолски културен комплекс (Garašanin 1979).

Сл. 1. 1. Позицијата на Република Македонија во Европа и светот. Како дел од овој огромен културен комплекс, македонскиот неолит во себе

содржи сличности во однос на соседните неолитски култури, но секако и автентични особености, препознатливи единствено во однос за популациите од ова тло. На појавата на големиот број населби и нивниот развој најмногу ќе влијаат поволните климатски фактори, геоморфологијата и земјоделските потенцијали на

- 13 -

ова поднебје. Врз основа на тоа може да се смета дека самата конфигурација на релјефот просторно ги распределува неолитските култури во три региони:

Источно македонски регион. Претставен е преку Амзабегово – вршничката културна група, претежно рамничарски ареал со населби на зарамнетите тераси покрај речните долини (Сл. 1. 2). Оваа група вклучува делови од северната половина на Република Македонија (Овче Поле, Полог, кумановскиот, скопскиот, велешкиот и струмичкиот регион), но исто така и области од североисточна Албанија (локалитетот Kolsh) и Западна Бугарија (локалитетите Галабник, Ваксево, Блгаричево и др.). Во некои публикации, групата Амзабегово – Вршник е претставена како најужна варијанта на групата Старчево, или пак како дел од групата Кремиковци – Амзабегово.

Пелагониски регион. Застапен со Велушко – породинската група и со населби сместени на „тумбите“ долж течението на Црна Река. Во средниот неолит, оваа група ќе го има својот континуитет во т.н. Трнска културна група.

Охридско – преспански регион. Претставен со населби лоцирани на „тумби“ во котлините (во раниот неолит) и палафитни езерско крајбрежни живеалишта (доцен неолит). Како претставници се јавуваат културната група Зластрана (ран неолит) и Устие на Дрим (доцен неолит).

Карактеристично за сите региони е тоа што во нив континуирано се живее во текот на целиот неолит, почнувајки од раниот, преку средниот, па сé до доцниот неолит. Во текот на овие три фази, застапени се сите елементи што ја сочинуваат целокупноста на една археолошка култура. Видно место заземаат стопанските и економските дејности, изразени преку производството на керамични предмети и камени т.е. коскени орудија, како и естетско – религиозните достигнувања манифестирани преку бројни декорирани садови, фигурини, `жртвеници`, модели, печати итн. Така, во Амзабегово – вршничката културна група, во ранонеолитската фаза I a – c доминира грубата монохромна керамика, најчесто украсувана со техниките барботин и импресо. Фината керамика, иако помалубројна, по квалитетот не заостанува зад онаа во соседните истовремени културни групи, односно групата Пресескло, Караново I итн. Во монохромната црвена керамика, вообичаено се сретнуваат орнаменти во вид на триаголници, скалила, капки, меандри и други мотиви сликани со бела боја. Што се однесува до фигурините, најчесто се работи за минијатурни антропоморфни претстави со нагласена стеатопигија (Garašanin 1979, 90 - 92). Меѓутоа во средниот неолит (Амзабегово – Вршник II – IV) уметничките достигнувања, а и воопшто - целокупниот живот, подлежат на еден вид културна револуција. Се проширува репертоарот на фигурини, а во подем е и нивото на нивната изработката. За првпат се произведуваат моделите на „фигурини – куќи“, кои ќе бидат единствено присутни на територијата на Република Македонија и тоа како предмети со особено специфична кострукција, која засега нема свои директни аналогии со културите од соседните региони (Санев 1995, 29 - 32).

- 14 -

Производството на керамика во оваа фаза изненадува со богатството на

нови форми. Грубата керамика станува поквалитетна, а барботинот на ќуповите, грнињата, паниците и особено на аскосите е распределен организирано. Исто така и фината керамика изобилува со нови и интересни облици, изведени преку формите на пехарите, амфорестите садови и длабоки чинии. Во декорацијата, освен стандардните геометриски мотиви, се внесуваат и орнаменти со завршеток во форма на “шепа”, како и мотивот спирала која е изведена во негатив (Санев 1994, 31).

Сл. 1. 2. Карта на Република Македонија со регионите спомнати во текстот.

Во доцниот неолит, керамичката инвенција постепено се трансформира, така што формите на садовите се унифицираат со оние од поширокиот балканско – анадолски комплекс. Како претставник во оваа фаза се јавува културната група Ангелци – Зелениково II. Најчести се темно - сивите и темно - кафените монохромни облици, декорирани со плитки канелури и широки врежани ленти исполнети со убоди, додека како новина се јавуваат длабоките чинии со заоблена профилација и држалките во облик на рог. И натаму продолжува изработката на антропоморфни женски фигурини, кои во овој период се помалубројни и сé со помали димензии (Санев 1995, 32 - 34). Пелагонискиот регион, како засебна целина, исто така е демографски активен во текот на сите неолитски фази. Уште во првата фаза на Велушко – породинската група се среќаваат елементи карактеристични за раниот неолит.

- 15 -

Од грубата керамика, најчести се врчвите, грнињата, полутопчестите чинии и ќуповите декорирани со грубо нафрлени апликации или вертикални канелури изведени со прсти, додека пак штипкањето и боцкањето се карактеристични во рамките на импресо техниката. Керамиката со фина фактура е сјајно мазнета, со црвена монохромна боја, а најчесто декорирана со бели мотиви кои формираат широк репертоар на орнаменти (триаголници, капки, точки и хоризонтално нанижени „сигми“). Во овој период најчесто се изработуваат „жртвеници“ на високи нозе, со плиток реципиент дополнет со еленски протоми. Неретко се сретнуваат и модели во форма на куќа со истакнати калкани. Во однос на керамичката пластика, најчести се антропоморфните фигурини со женски полови обележја и истакнати бедра, но исто така, присутни се и зооморфните фигурини, кои пред сé претставуваат домашни животни (Симоска и Санев 1976b). Во следната фаза, Велушина – Породин II – IV, среднонеолитското население го темели својот развиток врз традициите од предходниот период, така што и во однос на керамичките садови отсуствуваат значителни промени. Кај садовите со груба фактура се среќаваат старите облици, но со розетести врежувања, вдлабнатинки, апликации во форма на петлица, но и организиран барботин како новитет во декорирањето. Садовите со фина фактура, за прв пат се декорираат со полумесечести мотиви, карактеристични за паниците и чиниите. Во истиот период започнува и изработката на садовите со високи нозе, садови со полутопчести реципиенти, како и оние со конусни капаци. Меѓутоа, скулптуралните форми се одделуваат од традиционалните концепти, при што овие предмети тежнеат кон сé понагласен натурализам. Моделите од средниот неолит сосем веродостојно го прикажуваат изгледот на тогашните живеалишта, со икслучок на антропоморфниот цилиндар кој е присутен на кровот, поради неговите симболички импликации. Овие модели се скоро идентични со нивните еквиваленти од Амзабегово – Вршник II. Впрочем, контактите со Амзабегово – вршничката група се присутни во скоро сите други сегменти на овие култури: начин на живеење, организација на населбите, изработка на антропоморфни и зооморфни фигурини и орудија од камен и коска (Санев 1995, 40 - 42). Во доцниот неолит настапуваат големи општествени и културни промени на Балканот кои силно се рефлектираат на пелагонискиот регион. Можеби затоа, во доцниот неолит, на територијата на пелагониската и охридската област се издвојуваат две засебни културни групи. Едната е Трнската група која по своите карактеристики јасно се одделува во однос на претходната културна група присутна во Пелагонија. Не треба да се занемарат и источно–јадранските влијанија кои дејствуваат врз орнаментирањето на керамичките форми. Најчести мотиви се ромбовите, триаголниците и квадратите исполнети со врежани мрежи и паралелни линии, потоа широките ленти исполнети со ситни убоди, како и концентричните кругови лоцирани околу држалките. Врежаните орнаменти, вообичаено се исполнети т.е. инкрустирани со бела боја со цел да се добие посилен визуелен ефект. Другата културна група е именувана како Устие на Дрим, според епонимниот локалитет, каде првично се востановени нејзините елементарни карактеристики. Се работи за крајречни наколни живеалишта, кои пред сè

- 16 -

заради специфичниот еколошки амбиент, се издвојуваат од другите синхрони култури од овој регион (Сл. 1.3). Вообичаено, во ваквите населби се констатира зголемено присуство на коскени орудија (харпуни, јадици и шила итн.), додека кај керамичките облици, продукцијата е многу поскромна. Садовите се најчесто со црно полирана површина и врежани орнаменти исполнети со бела боја, што пак ја докажува нивната сродност со јадранските култури, како што се на пример Blaz II и Kolsh III во Албанија (Бенац 1989).

Сл. 1. 3. Карта на Република Македонија со локалитетите спомнати во текстот. Треба да се посочи дека оваа културна група припаѓа на еден регион кој се третира како засебна културна целина. Станува збор за охридскиот регион во кој покрај Устие на Дрим (како доцнонеолитска култура) е присутна и рано неолитската културна група Зластрана, каде од археолошките наоди најчесто се сретнува монохромна груба керамика со импресо орнаменти (плитки канелури, испрекинати и тенки линии во разни правци). Но од друга страна, наодите од локалитетот Долно Трново (исто така во рамките на групата Зластрана) имаат сосем различен карактер. Таму, керамичкото производство изобилува со садови, орнаментирани со барботин и сликани со бела боја на црвена основа. Присутни се и стилизираните женски фигурини, „жртвениците“ на четири нозе и моделите на куќи, директно посочувајки на влијанијата од Велушко – породинската културна група (Кузман и др. 1988; Кузман 1990).

- 17 -

Овие меѓусебни контакти на населението од различни културни групи (определини врз основа на концептите и научните факти доминантни до средината на деведесетите години од XX век) покажуваат дека тогашните популации не се дефинирале самите како дел од некој поголем т. н. „културен комплекс“, туку како припадници на помали и сродни племенски средини. Тие развиле специфични форми на комуникација која се манифестирала преку економските врски, но и преку размената на идеи врзани за обредните активности. Во натамошниот тек на овој труд ќе биде посочено токму на материјалната култура како есенцијален фактор во реализацијата на овие врски, кои не само што го надминуваат елементарното ниво на комуницирање, туку навлегуваат и во покомплексите когнитивни сфери и нивните симболички манифестации.

- 18 -

II глава

Стилските и социолошките аспекти на бело сликаните орнаменти и развивањето на ранонеолитските локални идентитети во

Македонија Почетоците на неолитот во Република Македонија честопати се врзуваат за сликањето на садовите со бела боја. Досега, скоро сите истражувачи на неолитот од овој регион го посочуваат белото сликање како екслузивитет само за раниот неолит (Garašanin 2001; Санев 1995, 29). Сеуште, сите пронајдени фрагменти кои имаат остатоци од бела боја се третираат како референца што го означува раниот неолит (Zdravkovski 2006, 99 – 102), без воопшто да се провери нивната стратиграфска позиција или пак да се направат датации за локалитетите каде се пронајдени овие специфични керамички фрагменти. Засега со сигурност може да се говори дека ранонеолитските бело сликани орнаменти се дефинирани само на наоѓалиштата Амзабегово и Велушина, каде лабораториските анализи потврдиле корелација меѓу белото сликање и најраните фази на овие локалитети. Впрочем и оттука се тргнува со генерализирање на белото сликање како појава специфична само за раниот неолит. Стабилните датирања на овие населби овозможија определување на хронолошкиот распоред на сите нивни неолитски етапи, така што натаму тие се користени како база за изведување на хронолошките аналогии во однос на останатите лoкалитети. Сличностите во археолошкиот материјал навистина наведуваат на синхроно егзистирање на неколку населби, меѓутоа бело сликаните орнаменти не се идентични во сите наоѓалишта од раниот неолит во Македонија. Од тие причини М. Гарашанин и В. Санев, во своите трудови посочија на овие разлики и затоа ги разграничија овие ранонеолитски и среднонеолитски специфики на две одделни групи на локалитети - на оние кои гравитираат кон Амзабегово – вршничката група и на оние кои можат да се унифицираат во рамките на културната група наречена Велушина – Породин. Меѓутоа, и во кругот на овие културни групи се откриваат нови локалитети на кои се констатира бело сликање, кое воопшто не соодветствува на универзалните типолошки обележја на бело сликаната декорација. Затоа, ова поглавје има за цел да ги дефинира стилските белези на бело- сликаната декорација во Македонија и да ја определи можноста за нивното хронолошко детерминирање. Со тоа би можело да се одговори на прашањето дали некои „нетипични“ бели орнаменти навистина можат да се дефинираат како ранонеолитски, или пак истите треба да се посочат како индикатори на постоењето на повеќе локални идентитети, внатре во рамките на поголемите културни групи. При овие анализи секако би требало да се земе предвид ограничениот пристап до податоците за локалитетите, како и недоволно детаљните извештаи во достапната литература. Поради тоа натамошните анализи ќе се одвиваат пред сé на ниво на типолошките особини на мотивите и композициите од сликаните садови кои директно (преку музејските збирки) или индиректно (преку публикациите) беа достапни за ова истражување.

- 19 -

I. Потеклото на орнаметите Ранонеолитските садови на Балканот најчесто се дополнети со сликани мотиви кои можат самостојно или пак во комбинација со други мотиви да формираат една композиција (Наумов 2005а). Овој пристап на декорирање на садот овозможува едноставно повторување на еден мотив кој со повеќекратно мултиплицирање создава визуелна целина во релација со обликот на садот. Во скопскиот регион, ова декоративно решение иако е едноставно, сепак ретко се сретнува, за разлика од многу посложените композиции присутни на садовите од Пелагонија и Овче Поле. Имено, на пелагониските и овчеполските се забележува широк спектар на мотиви кои во рамките на композициите пермутираат или пак се врзуваат за други, притоа создавајки комплексна визуелна целина која тешко се дефинира. За жал, многубројните фрагменти на кои се присутни овие мотиви, не даваат доволно податоци за тоа како се развивала композициската целина, иако неколкуте цели или нецелосно сочувани садови ни овозможуваат предлагање на одредени аналогии или пак возможни композициски реконструкции. На територијата на Р. Македонија, во раниот неолит се утврдени неколку групи мотиви кои досегашните истражувачи од една страна ги врзуваа со оние од неолитските култури во Тесалија и Анадолија, но од друга страна ги посочуваа и како примери за автентинтични декоративни решенија. Интересно е што пред почетокот на белото сликање во Македонија не се евидентирани фази на предкерамичкиот или монохромниот неолит. Дури и на палеолитските пештерни графити, чие датирање е сомнително и сеуште непотврдено, не се познати мотиви применувани во раниот неолит. Така, сеуште може да се поткрепат старите тврдења според кои неолитот во Македонија навистина влегува со белото сликање како веќе развиена технолошка инвенција (Gimbutas 1976, 76; 412; Симоска и Санев 1976, 14; Sanev 2004, 38; Tasić 2006, 164). Првичните стилски анализи и податоците за хронолошкиот распон на ранонеолитските локалитети во Македонија, јасно посочуваат на можните јужни влијанија. Според најновите извештаи, почетокот на неолитот во Овчеполието се датира меѓу 6480 и 6250calBC (Reingruber and Thissen, 2005; Tasić 2006, 163), што секако е во блиска корелација со локалитетите од Северна Грција и Тесалија. Посебно внимание привлекуваат датирањата на локалитетите Тополчани и Неа Никомедеја во втората половина на 8-от милениум (Whittle et al., 2005, 348; Perles 2001, 108), иако овие податоци изискуваат натамошни проверки како би се утврдил евентуалниот постар бран населување на овие простори. Во секој случај, керамичкиот неолит и на двата локалитети е потврден во втората половина на осмиот милениум, што секако е многу порано од официјалното датирање на неолитизацијата на Балканскиот Полуостров т.е. околу 6500 calBC. Во доменот на овие хронолошки податоци се отвораат прашањата околу причините за ова нагло и рапидно освојување на пелагонскиот и овчеполскиот регион, како и за потеклото на декоративните мотиви присутни на ранонеолитските садови од овие области. Тука особено се потенцира прашањето дали тие имаат единствено тесалски елементи, или пак можат да се врзат и за некои мотиви од Анадолија (Сл. 2.1). Во прилог на овие прашања одат и најновите сознанија за климатските промени на Блискиот Исток и во Анадолија, кои, според

- 20 -

истражувачите, ги условиле тамошните популации, во неколку кратки бранови и мошне бргу да ги „колонизираат“ областите од Балканскиот Полуостров (Perles 2001, 39 – 63; Keršak 2005, 82, 91; Lazarovici 2006, 119, 122). Некои истражувачи посочуваат на тоа дека ова масовно преместување има и идеолошка основа, тесно врзана со климатските промени, религијата и економијата (Settegast 2005; Cauvin 2002). Иако овие демографски движења и промени нудат и подетаљно образложение на проблемот за неолитизацијата, сепак за овој труд се од особено значење визуелните аналогии кои можат да се посочат како евентуална врска со популациите од регионот Konya и оние јужно од Lake Disrtict (обата во југозападна Турција).

Сл. 2.1. Региони каде е регистрирано белото сликање на садовите Имено, некои од мотивите присутни на ранонеолитските бело сликани садови во Македонија можат да се забележат и во материјалната култура од Çatal Höyük, како и во раните фази на локалитетите од регионот Lake District (Bademağaci и Kuruçay), но и фазите V – II од Haçilar (Т. I; Сл. 2.2). Иако овие мотиви доживеале одредени модификации при процесот на демографската експанзија од Анадолија низ Тесалија, сепак тие успеале да задржат некои автентични обележја кои сеуште не се забележени во Тесалија или на Егејските острови. Тоа би можело да се објасни преку брзиот продор на овие популации во Пелагонија и Овчеполието, кои притоа ги дисперзираат новите технолошки и уметнички инвенции, носејки со себе и дел од своите визуелните традиции. Најголем дел од овие визуелни врски можат да се забележат на ниво на сличностите меѓу керамичките печати. Значителен дел од мотивите на печатите од Çatal Höyük се забележуваат и во Македонија (Т. I), иако нивните аналогии се присутни и на локалитетите во Тесалија и Северна Грција т.е. во населбите кои се наоѓаат во трасата на наведената демографската експанзија (Makkay 1984, 73 – 81; Budja 2003; Naumov 2008a: 191 - 193). Интересно е што некои од мотивите на

- 21 -

печатите од една населба соодветсвуваат со мотивите насликани на садовите од истата населба (Т. XV: 3, 4). Покрај тоа што присуството на печатите се врзува и за појавата на керамичките садови на Балканот, овие мали и лесно преносливи предмети служеле и како мобилни „чувари“ на сеќавањата и на визуелните традиции од напуштените краишта (Budja 2003, 119). Но, во овој контекст, особено се впечатливи мотивите од Анадолските печати присутни како составни елементи во концептите на садовото декорирање. Така, неколку специфични врежувања на печатите, со мали разлики се насликани и на некои од ранонеолитските садови во Амзабегово и Велушина (T. I: 9; Сл. 2.2: 3, 4). Овие традиции се толку силни што успеваат да се одржат дури и до среднонеолитските фази на црно сликаните садови од населбите во Амзабегово и Никуштак (Сл. 2.2: 1, 2).1

Сл. 2.2. Идентични мотиви присутни на пехарите од Çatal Höyük и неолитските садови од Македонија: 1: Амзабегово; 2, 3: Çatal Höyük; 4: Велушина.

Одејки натаму во дефинирањето на визулените врски меѓу Анадолија и Македонија, можат да се посочат уште неколку примери кои влегуваат во доменот на другите ликовни медиуми, а се присутни и на неолитските садови од Балканот. Ѕидното сликарство во Çatal Höyük претставува еден од најсилните елементи на симболичко изразување и архивирање на случувањата од тој период. Сцените на овие слики изобилуваат со фигури и мотиви кои се манифестирани во разни форми на визуелно изразување. Со тек на времето, во горните слоеви на Çatal Höyük овие ѕидни декорации стануваат сé поретки, при што сите овие фигури се модифицираат и транспонираат во рамките на садовата декорација (Hodder 1990, 17). Токму во овој период, дел од мотивите се појавуваат и во Македонија и тоа мошне често и на бело сликаните садови. Во репертоарот на фигуралната пластика од Пелагонија, е откриен голем број еленски протоми, кои засега не се особено вообичаени за тесалските населби. Елените, заедно со говедата, претставуваат најчести животински претстави на ѕидните слики од Чатал Хујук, така што може да се смета

1 Идентичен мотив како оној од Амзабегово и печатот од Çatal Höyük е насликан и на среднонеолитскиот фрагмент во Никуштак (види: Здравковски 1993, Т. VIII: 3).

- 22 -

дека овие видови, во раниот неолит имале особено значење за популациите од Анадолија и Балканот. Овие силни, но не многу опипливи визуелни врски меѓу Анадолија и Македонија, се поткрепени со многубројни аргументи, веќе посочувани и од други истражувачи. Појавата на житариците triticum monococum и triticum aestivum, потоа регистрирањето на Bos Taurus, како и на овците од видот Ovis aries одат во прилог на продирањето на анадолските популации, или пак на индиректното пренесување на нивните традиции на Балканот. Од друга страна, во најраните фази на Амзабегово се присутни уште неколку „анадолски“ карактеристики кои се манифестираат на ниво на профаните и сакралните функции на архитектурата. Освен боењето на ѕидовите со црвена и бела боја, при градењето на живеалиштата во оваа населба се користеле тули од кал, практика која подоцна, во средниот неолит, ќе биде заменета со темели од камен и ѕидови од преплет и лепеж (Gimbutas 1976, 32, 33, Pls. 2, 3). Во најстарите слоеви на оваа населба е забележан најголем број на погребани индивидуи. Иако ваквата фреквенција на погребувања во населбите упатува на паралели со Тесалија, сепак потеклото на овој обичај се детектира во Анадолија и особено во населбите од Блискиот Исток. Меѓу другото, антрополошките анализи покажаа дека и во Македонија и во Анадолија, се откриени погребани индивидуи кои припаѓаат на медитеранскиот тип. Најновите анализи на Y – хромозомните хаплотипови ги потврдија миграциите од Блискиот Исток и Анадолија кон Југо-источна Европа. Според досегашните истражувања, 20 – 25 % од ДНК структурите на медитеранските типови од Анадолија се присутни во долната половина на Југо – источна Европа (Hopf 1961; Sanev 2004, 36; Gimbutas 1976, 68; Бъчваров 2003, 223 – 248; Naumov 2007a; Mellart 1967, 99; Вељановска 2000, 45; Вељановска 2006; King and Underhill 2002; Budja 2004b, 237). Во доменот на овие продори на анадолските и на блискоисточните популации, или на нивните економско - стопански придобивки и религиозни манифестации, воопшто не треба да се занемарат и егејските влијанија и тоа особено во елементите на визуелното изразување. Дел од мотивите присутни на печатите и на сликаните садови од Тесалија и Северна Грција имаат свои паралели на ваквите керамички предмети од Македонија. Во тој контекст, може да се смета дека процесот на „визуелната неолитизација“, според типолошките и хронолошките паралели, во Македонија пристигнал преку Тесалија. Но сепак, овие визуелни влијанија се одвивале само во рамништето на мотивите присутни на бело сликаните садови, додека на ниво на композициите, очевидни се автентичните решенија кои во најраните фази на неолитот немале свои паралели со соседните региони од Балканскиот Полуостров. II. Композициски структури и мотиви на садовите со бело сликана декорација Претходните истражувачи предлагаат класифицирање на бело сликаните садовите со во Македонија во две засебни културни групи: Амзабегово – Вршник (Овче Поле, Скопски и Полошки регион) и Велушина – Породин (Пелагонија). Притоа, некои од мотивите, подеднакво можат да се најдат и во регионите на Овчеполието и во Пелагонија (Санев 1995, 40), а делумно и во соседна Бугарија (Николов 2002). Затоа и во оваа пригода, поради појасно презентирање, ќе биде

- 23 -

задржана оваа класификација, но натаму ќе се направи обид да се покаже дека на ниво на орнаментирањето, во раниот неолит не постои унифицирање, барем не во рамките на т.н. Амзабегово – Вршничка културна група. а) Мотиви и композиции од раниот неолит во Амзабегово – вршничката група. При презентирањето на сликаните садови од оваа група, досега најчесто се потенцираа карактеристиките на нивните мотиви, додека композициските обележја скоро и да не се спомнуваа, освен во многу ретки пригоди (Bregant 1968). Тука ќе бидат посочени мотивите и композициските структури од Амзабегово – вршничката група, иако во раниот неолит нивното присуство е ограничено на само неколку населби. Најбројни се примерите од ископувањата во Амзабегово, така што најмногу од интерпретациите за ликовните карактеристики ќе се темелат врз податоците од овој локалитет.

- мотиви:

Поради мноштвото пронајдени фрагменти со бело сликање, може да се тврди дека постојат сигурни елементи за дефинирање на нивните облици. Оваа ситуација на фрагментирани садови создава потешкотии при обидите за реконструкција на ликовните композиции од овие фази на Амзабегово – вршничката група. Врз основа на фрагментите, можат да се класифицираат најмалку десетина мотиви кои натаму би ни користеле за евентуални реконструкции. Од нив најчести се косо поставените ленти со триаголници, потоа скалесто изведените триаголници, цик-цак линиите, извиените и вертикалните линии, како и т.н. „растителни“ мотиви, составени од точки, распоредени покрај и на линијата, или пак аглести линии кои се наредени вертикално или поставени спротивно со врвовите (Т. II: 1 - 6). Дел од овие мотиви, особено лентите со триаголници и извиените линии, се забележуваат и на неколкуте фрагменти од полошкиот регион (Т. II: 10 - 12). Што се однесува до најраните фази на оваа област, сеуште се смета дека тие гравитирале кон Велушко - породинскиот регион (Zdravkovski 2006, 100).

За разлика од овчеполскиот и полошкиот регион, широкиот репертоар на мотиви е скоро непознат во скопскиот регион. Таму доминират мрежестите ленти, како и двојно изведените триаголници (Т. II: 7 – 9). Овие декоративни обележја на садовите во скопскиот регион, посочуваат на тоа дека популациите од овие населби, во раниот неолит практикувале засебен локален пристап во декорирањето на садовите. Бидејки овие бело сликани мотиви се скоро непознати за населбите од Овче Поле и Пелагонија, останува отворено прашањето дали тие навистина можат да се постават во фазите на раниот неолит на Македонија.

Во тој контекст, треба да се напомене дека на локалитетот Писта – Ново Село во Овче Поле, се пронајдени десетина фрагменти со бело сликање кои засега, во Македонија претставуваат ексклузивитет. Според истражувачот на ова наоѓалиште, станува збор за населба која започнува да егзистира кон крајот на раниот неолит и

- 24 -

продолжува во средниот.2 Во неколкуте слоја на населбата, на садовите се насликани типични среднонеолитски мотиви, меѓутоа со бела боја (Т. II: 4). Интерпретациите во однос на појавата на овие ретки мотиви на белото сликање одат во две насоки. Од една страна, заради својата типологија, овие мотиви можат да се определат како среднонеолитски, но сликани во ранонеолитска техника која останала како традиција и во среднонеолитските фази. Но од друга страна, истите мотиви можат да се посочат и како рано неолитска најава на она што подоцна ќе стане вообичаена појава во средниот неолит. Оваа ситуација покажува дека во преодниот период имало постепено претопување на некои ранонеолитски мотиви во среднонеолитските, така што може да се претпостави дека и во рамките на овој локалитет, посочената транзиција воопшто не се одвивала нагло.

- композиции: Претходно беше посочено, дека заради фрагментираноста, некогаш е

невозможно да се направи целосен опис на композициите од садовите со бело сликање. Сепак, во рамките на оваа група се откриени неколку цели садови (реконструирани) кои можат да се искористат при дефинирањето на композициските системи во раниот неолит. Дел од садовите пронајдени во Амзабегово наведуваат на постоење на три или четири композициски шеми во фазите I a-c. Како наједноставна може да се издвои шемата изведена со цик-цак линии. Во оваа композиција, како мотив е искористена само една вертикална цик-цак линија која потоа многу пати се мултиплицира низ целото тело на садот (Сл. 2.3: 1). Кај останатите примери се применува сличен пристап во изведувањето на композицијата, иако таа е решена поинаку. Имено, во едниот случај се користат два „растителни“ мотиви кои имаат различни функции, но и обата се повторуваат на другата страна од садот. Едниот елемент, сочинет од вертикална лента од аглести мотиви, всушност претставува меѓа т.е. рамка која создава две поголеми полиња во кои е сместен централниот „флорален“ мотив, веројатно дуплиран и од другата страна на садот (Сл. 2.3: 2). Кај примерот од третиот тип на композиции, повторно е искористен „растителен“ мотив како рамка, овој пат составена од вертикална лента со каскадно поставени точки (Сл. 2.3: 3). Во овие композиции, големите слободни полиња имаат поинаков распоред на мотивите. Станува збор за вертикални скалести триаголници и коси ленти со триаголници, поставени наизменично во однос на лентата т.е. рамката, а кои не се повторуваат од другата страна на садот. Треба да се напомене дека кај наведените примери е ползуван т. н. хоризонтален зонски распоред на композицијата. За разлика од овој композициски систем, во доменот на белото сликање е присутен и вертикалниот зонски распоред, иако тој е поспецифичен за средниот неолит во кругот на Амзабегово-вршничката група (Наумов 2005а, 68 - 71). Оваа композициска структура содржи најмалку две зони во кои се поставени различни видови мотиви. Засега е највпечатлив еден пример на вакви композиции од Амзабегово, при што во керамичкиот материјал од

2 Податоците се добиени од разговорот со истражувачот на овој локалитет, Трајанка Јовчевска од Народниот музеј во Велес, на која и благодарам за споделените информации и отстапениот непубликуван материјал.

- 25 -

истиот локалитет е присутен голем број фрагменти со бело сликани мотиви кои се слободно распоредени во I-та зона. Во оваа населба е пронајден и дел од сад на кој е зачуван поголем дел од овие композиции, но за жал, при публикувањето, садот воопшто не е опишан (Korošec 1971). Затоа, споредувајки го со другите фрагменти од илустрацијата во публикацијата, не може со сигурност да се тврди дека тој на себе имал бело сликање (Сл. 2.3: 6). Според единствениот засега делумно зачуван пример од Говрлево, може да се заклучи дека овој тип композиции, во горната I зона имале поврзани триаголници, додека во долната (поголема) зона, биле поставени аглести ленти исполнети со мрежа (Сл. 2.3: 7). И проблематичниот пример од Амзабегово има слично композициско решение, но формирано од сосем различни мотиви. Во секој случај, треба да се напомене дека според композицискиот распоред, обата примери се невообичаени за ранонеолитското бело сликање од Овче Поле и Пелагонија, така што овие композиции можат да се интерпетираат во три правци: (а) како екслузивитет за раниот неолит; (б) како „најава“ т.е. претходна фаза за она што следи во среднонеолитските композиции; и (в) како типична среднонеолитска композиција која ги задржала старите традиции на белото сликање, мошне ретки и скоро изгубени во фазите на Амзабегово – Вршник II – IV.

Сл. 2.3. Композицијски системи присутни на бело сликаните садови од Амзабегово (1 – 6); Говрлево (7, 8 )и Немањици (9).

- 26 -

б) Мотиви и композиции од Велушко – породинската група За разлика од сликарските традиции во Овче Поле, Скопско и Полошко, во Пелагонија, украсувањето на садовите со бела боја се практикува подеднакво во раниот и во средниот неолит. Дотолку повеќе што црно сликаните мотиви, освен во неколку фрагменти, скоро воопшто и непостојат во средниот неолит на Велушко – Породинската група. Ваквите мотиви, засега се ретко констатирани само во Породин, Врбјанска Чука, како и во Неа Никомедеја (Grbić et al. 1960, T. XLI; Китаноски 1989; Papaefthymiou – Papanthimou and Pilali – Papasteriu 1997, Fig. 7).

- мотиви:

Засега постојат повеќе неусогласени интерпретации во однос на хронолошкиот распоред на бело сликаните мотиви од Пелагонија и нејзината околината (Grbić et al. 1960, 93; Симоска и Санев 1976; Темелкоски и Миткоски 2005, 51; Whittle et al. 2005, 348). Но сепак, може да се генерализира дека и покрај различните облици, тие подеднакво доминираат и во раниот и во средниот неолит (Санев 1995, 41). Од нив се најчести развлечените триаголници, скалестите триаголници и линии, триаголниците со ромбови, ромбовите во негатив, „С“ и „З“ мотивите, мултиплицираниот крст, како и т.н. „капки“ (Т. III). Од овој репертоар може да се забележи дека тие скоро воопшто не се аналогни на бело сликаните мотиви од Амазабегово – вршничката група.

Сл. 2.4. Реконструкција на бело сликана композиција од Велушка Тумба (цртеж Г. Наумов). - композиции: На ова ниво се забележуваат најголемите разлики меѓу композициите од

Велушко – породинската група и оние од соседните групи. Голем дел од нив се специфични само за овој регион, така што постојат декоративни решенија кои не можат воопшто да се споредат со композициските структури на Амзабегово - вршничката група. Во Пелагонија, постои мошне разретчена и неунифицирана зонска поделеност на композициите. Се забележува организирање на мотивите во групи и полиња (Т. IV), но има неколку садови и фрагменти каде може да се збележи одреден вертикален распоред во две зони.

Кај наједноставните композиции, голем дел од мотивите, се мултиплицираат во ленти кои се вертикално распоредени низ целиот сад, или пак само на венецот,

- 27 -

на коренот од вратот и во пределот на брадавичестите рачки (Т. IV: 1 - 4, 9). Што се однесува до посложените композиции, иако делува дека во нив нема организираност, сепак постои многу прецизно распоредување на мотивите. Станува збор за многу комплексни мотиви, со големи димензии (развиени од неколку составни елементи), кои навидум ја губат својата конзистентност во рамките на целиот сад. Сепак при детални ликовни анализи се забележува дека овие комплексни мотиви всушност се дуплираат од другата страна на садот притоа освојувајки ја целата негова површина (Т. IV: 8; Сл. 2.4). Тука е примененет концепт на хоризонтално распоредување на главните мотиви, при што е овозможено мошне едноставно осмислување и практично поставување на композициската целина.

Сл. 2.5. Четирите дефинирани движења на мотивите во композицијските структури: пренесување, ротација, огледална рефлексија и рефлексија преку лизгање (според Washburn 1999,

fig. 1). в) Неолитска евритмија Стилските и морфолошките анализи на орнаментите, покажуваат дека тие се изведени многу прецизно, со однапред определена шема која овозможувала симетричен распоред на мотивите. Иако некои автори сметаат дека овие мотиви и нивниот распоред имаат ентоптичко потекло (Lewis - Williams and Pearce 2005, 120 – 122; Budja 2004a, 62), сепак треба да се земе предвид геометриската флексибилност на овие мотиви и можноста за нивно математичко распоредување на една конкретна површина т.е. композиција (Наумов 2005а, 71). Притоа,

- 28 -

линеарните структури (модули) кои ја градат композицијата, со нивното пермутирање или транспонирање го формираат симетричниот распоред во самата композиција. Овие универзални правила на модуларност, генеративна граматика, симетрија и антисиметрија се обработени од неколку автори кои го потенцираат математичко – логичкиот пристап при декорирањето на садовите (Hagstrum 1985; Jablan 1989; Jablan 1995; Radović, on line; Washburn 1999; Ходер 2003, 61 - 74). Се смета дека во оваа сфера, е употребена т.н. Евклидијска геометрија (дизајн сочинет од доследно повторувани елементи), со што е генерирана и структурата на мотивите. Во овие рамки, композициите всушност се развиваат преку симетричноста т.е. строго дефинираните принципи. Тие пак, од своја страна, ги создават мотивите како резултат на четири елементарни конструктивни движења: пренесување, ротација, огледална рефлексија и рефлексија преку лизгање (Washburn 1999, 549) (Сл. 2.5).

Ваквиот геометриски пристап користен од неолитските керамичари, јасно покажува дека при декорирањето биле интензивирани неколку когнитивни нивоа кои овозможувале дисциплинирана и педантна организација на просторот. Секако овој ментален потенцијал се одразил, или пак бил испреплетен и со останатите елементи на социјалното егзистирање: организацијата на населбите и живеалиштата, дефинирањето на хиерархискиот систем, размената на стоките, елементите на религиозната практика, како и во симболичкото комуницирање. Затоа, може да се очекува дека семантичкиот карактер на овие сликани композиции бил составен дел од сферите на општественото посредување. III. Композициските структури како манифестација на идентитетот на заедниците. Според морфолошките и стилски анализи може да се забележи дека композициите со бело сликање во Македонија, како и во многу други региони од Југо-источна Европа, се резултат на јасно утврдени правила на декорирање. Формирањето на ваквите правила подразбира дека овие мотиви и композиции во рамките на една населба или култура егзистирале во многу долг период. Што се однесува на раниот неолит во Македонија, некои од композициите биле користени најмалку околу 200 години, додека во средниот неолит има примери кои се одржале дури околу 400 години. Н. Николов смета дека во рамките на една населба која имала непрекинат континуитет од 450 – 500 години можеле да се сменат околу 27 – 30 генерации, ползувајки ја сликаната орнаментика како систем за комуникација меѓу поколенијата (Николов и Карастоянова 2003).

Ваквото долго егзистирање на сликаните мотиви и композиции наведува на нивно користење како суштински елемент во одржувањето на традицијата на една заедница. Во овие рамки, традицијата била резултат на формирање визуелна меморија генерирана во релација со зајакнувањето на заедничкиот идентитет. Од една страна, сликаните садови се користеле како елемент на симболичка комуникација меѓу членовите на една заедница, но од друга, таа самата го формирала и визуелниот идентитет на самата заедница. Во прилог на овие размислувања одат и горе наведените стилски анализи кои го посочуваат

- 29 -

афинитетот на некои заедници во рамките на определен регион кон конкретни мотиви и композиции.

Доколку земеме предвид дека неолитизацијата на територијата на Република Македонија се одвивала мошне бргу т.е. дека таа во најмалку два брана (Lazarovici 2006, 111, 127), била населена од нови популации кои лесно извршиле културна асимлилација на евентуалните староседелци, тогаш може да се забележи како оваа рапидна демографска активност создала нови локални заедници. Веројатно, ова населување во Македонија било изведено од мала група (неколку семејства) кои населувале конкретни области, па самостојно или пак во контакт со тамошните староседелци формирале нови локални населби во кои со тек на времето се развивале елементите на локалниот идентитет. Овие нови населби се засновале врз општите неолитски придобивки (земјоделство, сточарство, архитектура и керамичарство), но притоа во доменот на мобилните медиуми (садови, печати, фигурини итн.) успеале да формираат автентични обележја. Затоа, може да се забележи дека во раниот неолит, во рамките на белото сликање се задржани некои мотиви од Анадолија и Тесалија, меѓутоа развиени во сосем нови мотиви и композиции, нетипични за тие области.

Сл. 2.6. Регионални неолитски заедници и нивните визуелни идентитети манифестирани преку бело сликаните садови.

- 30 -

Натаму, со текот на времето, овие локални заедници, групирани во

Пелагонија, Овче Поле, Скопско и Полошко изградиле сопствен систем на декорирање кој ги истакнувал нивните локални обележја, а со тоа и нивниот визуелен идентитет. Ова може да се забележи на ниво на репертоарот на мотивите и композициите, користени во овие региони. Така, во Пелагонија се востановени декоративни решенија кои биле специфични само за тој регион: комплексно развиени композиции со извиени линии и триаголници, „С“ и „З“ - мотиви, ромбови, точки, забести ленти, мултиплициран крст итн. (Сл. 2.6). Во овчеполскиот регион, иако се користат некои од овие мотиви (точки и ленти со триаголници), сепак тие се „декоративно“ решени во сосем различни композиции. Распоредот и инвенцијата на мотивите, како и хоризонталното организирање на композициите со цик - цак ленти, „растителни“ мотиви и скалести триаголници, укажуваат на тоа дека популациите во овој регион имале развиен систем на меѓусебно препознавање преку ораментите. Засега, исклучок се орнаментите од Писта - Ново Село кои имаат белези карактеристични за среднонеолитските мотиви, што пак од своја страна го усложнува нивното датирање.

За разлика од овие два региони, во Скопско се појавуваат сосем поинакви мотиви и друг распоред на композиции составени од споени триаголници и мрежести ленти (Сл. 2.6). Сеуште останува отворено прашањето дали тие се синхрони со Овчеполските или пак станува збор за рано неолитска традиција која се инкорпорирала во композициите од подоцнежните среднонеолитските сликани садови.

Засега, во Полошко ситуацијата е најинтересна, но поради малиот обем на истражувања во оваа област, сеуште е рано да се донесат дефинитивни заклучоци. Од една страна, на локалитетот Тумба – Палчиште се присутни мрежести орнаменти кои гравитираат кон скопскиот регион, но од друга, во Стенче се пронајдени фрагменти со насликани развлечени триаголници и ленти со триаголници, кои се подеднакво карактеристични и за пелагонискиот и за овчеполскиот регион (Сл. 2.6). Што се однесува до мотивите со издолжени триаголници, постојат неколку хипотези кои овозможуваат дури и хронолошко детерминирање на оваа фаза од локалитетот Стенче. Иако заради белосликаната керамика овој локалитет често се дефинира како ранонеолитски (Здравковски 2005, 25), сепак спомнатите мотиви сугерираат и негово подоцнежно населување. Имено, на локалитетот Врбјанска Чука, датиран во средниот неолит (Темелкоски и Миткоски 2001, 30; Миткоски 2005, 33), се пронајдени издолжени мотиви идентични како и оние во Стенче (Т. III: 9; Сл. 2.6: 9, 10), што наведува на некаква комуникација помеѓу Пелагонија и полошкиот регион, во текот на средниот неолит. Наспроти хипотезите дека процесот на неолитизација се ширел од Пелагонија преку Полог и потоа кон Скопско и Овче Поле (Zdravkovski 2006, 99, 100), визуелната и хронолошка релација на орнаментите и останатите елементи на материјалната култура тоа не го потврдуваат. Дотолку повеќе што, калибрираните датации на епонимните локалитети Амзабегово и Велушина наведуваат на тоа дека почетокот на неолитот во Овче Поле се одвивал извесно време пред тоа да се случи на некои локалитети во Пелагонија. Според A. Whittle, A. Reingruber и L. Thissen (Whittle et al. 2005; Reingruber and Thissen 2005) калибрираната сигма рамка

- 31 -

покакажува дека најраните фази во Велушина се: 6030BC (95,4%) 5620BC; за Породин: 5850BC (95,4%) 5470BC, додека за Амзабегово, датите се многу порани: 6510BC (95,4%) 6230BC; 6450BC (95,4%) 5750BC; 6250BC (95,4%) 5600BC. Треба да се напомене дека и за Породин се наведува дата од 6250BC (95,4%) 6500BC, но поради несигурниот извор, како и поради недефинираните примероци за анализа, овој податок не се зема предвид (Whittle et al. 2005, T. I, 348 - 350). Дури и Thissen, врз основа на своите опсежни анализи и калибрации извршени врз примероците од Анадолија и Балканот, смета дека Пелагонија не била вклучена во најраниот процес на неолитизација, заради што и го датира Амзабегово многу порано од Велушка Tумба и Породин (Thissen 2000, 207). Покрај овие, евидентирани се уште неколку среднонеолитски бели мотиви сликани на садовите од Скопско. Ромбовите од Пелагонија (Оптичари, Гургур Тумба и Породин: Т. III: 8, 12; Санев и Симоска 1983, Т. 49: 1) биле сликани на керамичките „капаци“, кои се сметаат за специфика на среднонеолитската фаза на Велушко - породинската група, т.е. фазата II – IV (Санев 1995, 41). Овој мотив се појавува и на среднонеолитскиот локалитет Врбјанска Чука (Т. III: 10). Како негов еквивалент во рамките на Амзабегово – вршничката група, се јавуваат и ромбовите на неколку садови од Зелениково (Сл. 3.13), засега единствениот локалитет од оваа група, во кој се констатирани вакви бело сликани орнаменти. Доколку се земе предвид дека овој локалитет бил населен во средниот и доцниот неолит, тогаш може да се истакне дека во скопскиот и полошкиот регион белото сликање се јавило како карактеристика дури и во средниот неолит. Во прилог на ова размислување одат уште неколку бело сликани фрагменти од Зелениково и Маџари (датирани во средниот неолит). Различни мотиви присутни на нив јасно сугерираат дека белото сликање воопшто не било ексклузивитет само за ранонеолитските садови од овој регион (Т. IX: 1 – 3; Сл. 3.6). Можните релации меѓу Пелагонија, Скопско и Овче Поле се забележуваат и во доменот на мотивот „шепа“, карактеристичен за средниот неолит на Амзабегово – вршничката група. Варијациите на овој мотив се подеднакво присутни во Оптичари, Велушка Тумба, Зелениково (Т. III: 11; Сл. 3.10; Санев и Симоска 1983, Т. 61), како и на други локалитети од скопскиот регион (Т. VII: 8; Сл. 3.7; Сл. 4.11). Што се однесува до антропоморфните елементи, мора да се истакне дека оваа комуникација меѓу регионите од Амзабегово – вршничката и Велушко – породинска група се одвивала и на ниво на керамичките модели од типот „фигурини – куќи“. Имено, токму во средниот неолит се забележува интензивна изработка на овие специфични предмети, и тоа подеднакво во обете културни групи. Иако при нивното моделирање, во Пелагонија и Скопско се манифестираат регионални карактеристики, сепак не треба да се занемари фактот дека овие инвенции се случуваат во определен период т.е. на почетокот од средниот неолит. - Визуелни трансформации во средниот неолит Во раниот неолит, афинитетите кон одредени мотиви и композиции наведуваат на заклучокот дека населбите од определен регион развиле цврст систем на визуелна комуникација, кој овозможувал да се истакне нивниот интегритет, но истовремено и да се потенцира специфичната форма на визуелно

- 32 -

дистанцирање во однос на останатите региони. Населбите од овие различни региони барем делумно егзистирале синхроно, врз основа на што може да се претпостави дека постоела намера, преку овие предмети да се истакнат елементите на нивно визуелното препознавање. Дури и во рамките на она што подоцна ќе се определи како Амзабегово – вршничка група, во раниот неолит постојат забележливи разлики во изборот на мотивите и градењето на композициската структура. Како што беше и погоре посочено, секој од регионите во горната половина на Македонија, има специфичен репертоар на мотиви кои скоро воопшто и да не се повторуваат во соседните области. На пример, она што е карактеристично за Овче Поле, воопшто не е присутно во скопскиот регион (Сл. 2.6).

Сл. 2.7. Културните групи кои се развиваат во средниот неолит: I: Велушина – Породин II - IV; II: Амзабегово – Вршник II - IV.

Меѓуоа, во средниот неолит во рамките на садовото декорирање се случуваат навидум нагли промени. Имено во сите локалитети од Амзабегово – вршничката група се започнува со кафено и црно сликање, организирано во нови унифицирани композиции, дури и во рамките на оние локалитети кои во раниот неолит користеле сосем поинакви орнаменти (Сл. 2.7; Сл. 2.8). Во фазата Aмза II постепено се губат точките, скалестите триаголници, „растителните“ мотиви, како и хоризонталниот распоред на композицијата. Во скоро сите населби од горната половина на територијата на Република Македонија, започнува изведба на сосем нови композиции во две вертикално распоредени зони. Составени се од мали и издолжени триаголници, вертикални линии, спирални мотиви, сите сликани со кафена и црна боја (Наумов 2005a, 68 - 71). Може да се забележи дека, засега единствено кај бело сликаните садови од Говрлево и Писта – Ново Село, постојат одредени ликовни најави за композициите карактеристики за средниот неолит (Сл.

- 33 -

2.3: 7; Т. II: 4). Организирањето на мотивите и композициските зони на бело сликаните садови од овие локалитети е изведено коро идентично како и на среднонеолитските темно сликани пехари, така што се неопходни детални стратиграфски податоци од новите ископувања со кои би се детектирало дали ваквата декоративна логика започнала кон крајот на раниот неолит или пак претставува автентична среднонеолитска инвенција.

Сл. 2.8. Среднонеолитски садови од Амзабегово – вршничката група: 1 – 5: Маџари; 6: Горобинци (Sanev 2004, T. III: 2, 3, 4; Zdravkovski 2006a, figs. 4, 5, 7).

За разлика од овие региони, ваквите промени воопшто не допираат до среднонеолитските населби од Пелагонискиот регион. И натаму во нив продолжува традицијата на бело сликање, која сосем малку го менува репертоарот на мотиви и композиции. Исклучок се садовите од Мала Тумба - Трн, чии бело инкрустирани мотиви гравитираат кон јадранскиот среден неолит (Бенац 1989; Санев 1994, 42 - 45). Како што беше напомнато, во рамките на среднонеолитската Амзабегово – вршничката група постои генерализирање на сликаните композиции, додека во рамките на синхроната Велушко – породинска група, декоративните традиции се задржуваат. Иако постои одредено тежнеење кон визуелно истакнување на регионалните идентитети во средниот неолит, сепак населбите од овие две различни културни групи одржуваат елементи на симболичка комуницикација на ниво на верувањата и фигуралната пластика. Подеднакво и во двете групи, на почетокот од средниот неолит се изработуваат специфичните модели на фигурини – куќи, кои засега се пронајдени само во населбите од овие групи (Т. XXXIV). Иако можат да се забележат одредени регионални и типолошки специфики во начинот на претставувањето на овие керамички предмети (Чаусидис 2007; Наумов 2006, 66; Naumov 2007a, 258), сепак тие ги содржат истите морфолошки и семантички особености. На овој начин се покажува дека и покрај остварените контакти меѓу повеќето региони, тие сепак имале намера, преку садовите да ja

- 34 -

нагласат својата визуелна автентичност. Притоа останува отворено прашањето за семантичкиот карактер на сликаните орнаменти на садовите, односно дали и тие (и покрај тоа што припаѓале на разни заедници), зад себе носеле некаква заедничка идеја? IV. Социјалните аспекти и семантиката на орнаментите Стилските анализи на бело сликаните орнаменти од неолитските садови во Македонија покажа дека симетријата е основен концепт на градење на нивните композиции. Согласно овој концепт, се поставуваат мотивите и се гради хоризонталниот или вертикалниот распоред на композициите. Симетријата е базичниот принцип на перципирање на елементите од природата, така што човекот во секој обид да преслика дел од неа, ги применува овие визуелни начела. Симетријата и орнаментите се користат како визуелна метафора при пресликувањето на најважните принципи на една култура, при што истата таа култура ја користи симетричната структура на мотивите како елемент на метафорично транспонирање на идеолошките принципи врз уметничкиот медиум т.е. керамиката. Улогата на визуелната метафора е фундаментална во одржувањето на основните ставови и најдлабоките концепти на културата. Специфичната геометрија, користена при метафоричното визуелизирање на трајните вредности на културата се разликуваат меѓу културите во зависност од нивните различни пристапи при концептуализирањето на есенцијалните животни процеси и врски (Eber – Stevens 1980, 121 – 160; Чаусидис 1994, 39 – 67; Washburn 1995, 14, 51; Washburn 1999, 548 - 553; Golan 2003, 259 - 269; Чаусидис 2005, 16 - 129). Притоа за „архивирање“ на овие когнитивни елементи на културата се користат трајни медиуми, во и на кои можат да се забележат специфичните суштински начела. Овие сознанија за самата култура, но и за светот во кој таа егзистира, најчесто се во релација со верувањата, обредите, космологијата и секако религијата во целост. Неолитската бело сликана керамика од Македонија, исто така влегува во доменот на метафоричното генерирање на одредени сознанија за културата и нејзиното опкружување. Дури, може да се забележи, дека во зависност од регионот, овој визуелен пристап има свои локални особини, така што може да се говори и за автентични концепти на заедниците кои егзистираат во Пелагонија, Полог, Скопско и Овче Поле. Сеуште е тешко да се одговори дали овие концепти, семантички се надоврзуваат на една иста идеја, меѓутоа доколку се земат предвид идентичните елементи на општествено – економското егзистирање и зависноста од сличното природно опкружување, тогаш може да се претпостави дека и обете култури имале тенденција да претстават слични трајни процеси. Во осознавањето на овие процеси можат да помогнат одредени паралели со посовремените архаични популации истражувани во рамките на етнографијата. Имено, етно – археолошките и антрополошките истражувања во Северна Америка, на територијата на предисториските култури Анасази, Моголон и Хохокам, како и на нивните потомци - племињата Хопи и Зуни, покажаа дека овие народи егзистирале во сосем слични природно – економски околности и развиле слична иконографија и мотиви сликани на садовите (Сл. 2.9). Поради тоа што егзистенцијата на овие народи во најголема мера зависела од култивирањето на

- 35 -

пченката, најголемиот број мотиви на сликаната керамика се врзувале за суштинското и комплексното значење на ова растение во самите култури, но и за логичната врска меѓу облаците, громовите и дождот и нивната битна функција во обезбедување на доволно количество пченка (Appleton 1971; Fewkes 1973, 154; Penney 1998, 120 – 122; Washburn 1999, 556 – 558). Интересно е што голем дел од мотивите присутни на рано- и среднонеолитските композиции од Македонија и пошироко од Балканот, се идентични со оние од предисториските и релативно посовремени сликани садови во Ново Мексико и Аризона. Дури и на ниво на економијата (житни култури) и општествената организација (племенско уредување) постојат одредени сличности, така што се возможни доследни компаративни анализи на ниво на семантичките значења на нивните композиции. Со понатамошните стилски и семантички анализи ќе може да се утврди дали моделот на метафоричното визуелизирање може да се примени и во дефинирањето на неолитскиот „дизајн“, и на тој начин да се потврди или негира прашањето дали и како тој функционирал во рамките на неолитските култури во Македонија. Во секој случај, од битно значење за ова би биле веќе приложените геометриски структури на декорацијата, како и концептуалните белези на неолитските антропоморфни садови (Наумов 2006; Naumov 2008b), така што добиените сознанија од споредбата со декорираните садови на културите Анасази, Хохокам, Моголон, Сагадо и останатите архаични племенски култури ширум светот, можат да придонесат кон објаснувањето и разбирањето на сликаните композиции на неолитските садови.

Сл. 2.9. Сликани садови од Ново Мексико и Аризона (според Penney 1998, 122, 124; Fewkes 1975,

Pls. CXXI, b; CXLV, b).

- 36 -

III глава

Декорација на среднонеолитските сликани садови од скопскиот регион

Човекот одсекогаш се обидува да создаде замислен простор во кој поинаку

ќе ја интерпретира самата стварност (ќе ја вообличи, ќе ја надополни) и сето она што е видливо и невидливо во неа ќе го преплете во една нова, интуитивно многу силна визија за светот. Воден од потребата да го збогати постоечкото и да внесе наративност во навидум спокојното дејствување на природата, тој создава нови медиуми во кои вткајува засебни системи, кои пак на мошне суптилен начин ја објаснуваат функцијата на природата и местото на човекот во неа. После говорот, визуелното интерпретирање на стварноста е можеби најмоќниот медиум преку кој трајно останува „врежано“ поимањето за светот.

Затоа и керамичките садови, наспроти нивната утилитарна функција се вметнуваат како посредник меѓу нивниот творец и природата која твори. Човекот, (можеби првично заради својата естетска природа) ги слика овие садови за да ја разубави својата околина, но секако и за да вклучи дел своето опкружување во нив. Оваа сензација е особено присутна во неолитот - време кога керамиката сочинета од глина станува составен дел од животот на неолитските луѓе. Затоа и не случајно, ова доба се именува и како керамикум (Чаусидис 1995, 22), односно време во кое оваа рапидна дисперзија на садовите и фигуралното обликување се втемелува како една од основите на опстојувањето, комуникацијата и естетското изразување на човекот и неговите идеи. Сликаните орнаменти на неолитските садови го сочинуваат основниот елемент на визуелно изразување на естетските принципи на тогашниот човек. Логичната распределба на мотивите и воопшто на чувството за симетрија, преточено во комплексна композиција, оддаваат едно ново, стабилно изградено ниво на рационално восприемање на слободните геометриски и органски форми. Во неолитот, овие форми, стануваат прецизно распоредени во еден организиран систем на мотиви, умешно вклопени во разни уникатни композициски структури. Впрочем, како што понатаму ќе се забележи, овие композициски структури (и тоа особено основните орнаментни облици), имаат свој развиток од најраните почетоци на неолитот па сé до неговите најдоцнежни фази. Во одредени етапи, некои орнаменти предничат пред другите, така што нивните варијации и комбинации со други мотиви стануваат препознатливи за одделни фази на неолитот. Благодарение на ова, неолитските орнаменти можат да се третираат и како еден вид „азбука на неолитот“. Нивните специфики мошне веродостојно ги разграничуваат фазите на раниот, средниот и доцниот неолит, притоа давајки ни една засебна слика за естетските поимања на неолитскиот човек и воопшто за развојниот пат на каменото време. Сликаните орнаменти на садовите сочинуваат голем процент од артефактите на неолитските култури во Македонија. Препознатливите декоративни форми, нивната разновидност и богатството на инвентивни дезени се протегаат од најстарите - почетни фази на раниот неолит, преку комплексните сликани композиции на средиот неолит, па се до доцниот неолит кога оваа техника на

- 37 -

орнаментирање нагло се губи, односно се трансформира во сферите на врежаната декорација. Така, во поголемиот дел од неолитот, сликаните орнаменти се постојано присутни и тоа особено на садовите со највисоко ниво на техничка изработка. Нивното присуство на овие садови укажува на тоа дека овие орнаменти, како и садовите, се третирани со посебно внимание и имале битна улога во животот на неолитските жители, без разлика дали се работи за орнаменти кои имаат чисто декоративна или визуелно – семантичка улога. I. Неолитски садови од скопскиот регион

Географски погодна за населување, Скопската Котлина уште во неолитот овозможувала во неа да се формираат и развиваат населби распоредени низ целата нејзина територија. Плодното земјиште, присуството на неколкуте реки и благотворната клима биле доволен услов, тогашните жители тука да ги зачнат своите заедници кои со време ќе создадат една засебна култура со едно завидно ниво и препознатливи обележја. Од досегашните археолошки истражувања во скопскиот регион, регистрирани се 13 неолитски населби (Археолoшка карта II 1996, 362 - 387), не сметајки ги новооткриените кои досега не се публикувани. Нивната бројност говори за високиот степен на населеност на овој регион, а посредно и за високото ниво на културата. Врз основа на досегашните сознанија, настанокот на овие населби, со неколку исклучоци, се датира во средниот неолит, иако овие сознанија пред сé се должат на релативно малиот степен на истражени населби од овој регион. Од вкупниот број на неолитски населби, во овој ареал се систематски истражувани само четири и тоа на локалитетите: „Слатина“ - Зелениково (Галовиќ 1967; Гарашанин и Спасовска 1976; Гарашанин и Билбија 1988), „Церје“ - Говрлево (Георгиев и Билбија 1984; Bilbija 1986), „Тумба“ - Маџари (Санев 1988) и „Сретсело“ - Мршевци (Санев 1989а), со исклучок на „Тумба Бошњаци“ - Чаир чии резултати сеуште не се публикувани. Што се однесува на останатите локалитети, сознанијата за нивниот археолошки карактер ги имаме само од површинските рекогносцирања, поради што и нивниот хронолошки распон сеуште не може со сигурност да се определи. Во мал број случаи, досегашните истражувања на неколкуте локалитети од скопскиот регион понудија материјал и информации доволни за определување на хронолошката и културната припадност на овие населби. Со исклучок на локалитетот „Церје“ - Говрлево, кој егзистира од раниот па сé до доцниот неолит (Bilbija 1986), останатите се активни само во средниот и доцниот неолит, или пак само во средниот, како што е случајот со „Тумба“ – Маџари (Санев 1988). Важно е е да се напомене дека археолошкиот материјал откриен при систематските истражувања вршени надвор од оваа област покажуваат одредени сличности со оној од скопскиот регион. Станува збор за локалитетите од Полог, „Тумба“ - Долно Палчиште (Саржовски и Здравковски 1991); велешко, „Мрамор“ - Чашка (Јовчевска 1993) и кумановско, „Амам“ - Лопате (Санев 1996b) и „На Брег“ - Младо Нагоричане (Здравковски 1988). Овие локалитети, заради својата културна и хронолошка блискост со материјалот од Скопско, заедно со него можат да се дефинираат како една засебна варијанта на Амзабегово - вршничката културна

- 38 -

група. Меѓутоа поради повисокиот степен на егзакност, заснована на цврсти факти, овој труд повеќе е сконцентриран на подобро истражените населби од јадрото на Скопската Котлина. Во тој контекст, проучувањето на орнаментните форми и нивната типологија, првенствено ќе се базираат врз керамичкиот материјал од локалитетите во Зелениково, Говрлево, Маџари и Мршевци. Иако станува збор за недоволно и неисцрпно публикуван материјал, во однос на она што теренските истражувања го нудат, сепак е можно да се направи елементарен типолошки и хронолошки преглед на орнаментите од овој регион, да се определи нивниот сооднос со Амзабегово - вршничката група и евентуалниот континуитет во однос на Старчевската група (Korošec 1965; Bregant 1968).

Сл. 3.1. Карта на неолитските локалитети од Скопско (според Zdravkovski 1995, 16).

Што се однесува до неолитот во Скопско, тој скоро во целост ги следи елементите на Амзабегово - вршничката група и тоа доследно хронолошки и во сите фази. Типолошки, садовите се скоро идентични со оние од епонимните локалитети во Амзабегово и Вршник. Во тој контекст, нивниот начин на изработка, вклучително со архитектурата и фигуралната пластика, го етаблира скопскиот регион како северозападна зона на Амзабегово-вршничката група. Тоа го докажува и начинот на орнаментирање на садовите, и тоа подеднакво како на грубата, така и на фината керамика.

Од грубата керамика, најчесто се среќаваат амфоровидни и топчести садови, врчви, ќупови, грнци, плитки и длабоки паници, кои пред сé, поради нивната практична природа, најчесто се рељефно декорирани. Особена специфика се аскосите со облик карактеристичен единствено за скопскиот регион (Санев 1994, 31; Фидановски 2009). На садовите со груба и средно - груба фактура, во раниот неолит најчесто се втиснуваат импресо орнаменти и врежани линии, додека во средниот неолит, се јавува барботинот, слободно нафрлен или организиран во неправилни и аркадни извлекувања. Импресото и врежаните линии продолжуваат

- 39 -

да се користат како чест орнамент и во средниот неолит. Доцниот неолит тука навлегува како сосем нова етапа во начинот на живеење, па затоа со себе повлекува и промени во материјалната култура. Во овој период, садовите добиваат биконични облици, додека плитките канелури и врежаните ленти, пополнети со точкасти убоди (некогаш и инкрустирани), стануваат составен дел од декорацијата (Garašanin 1979, 93, 95).

Фината керамика, изработена од прочистена глина се јавува во одреден број основни облици кои варираат во текот на разните етапи. Така, за раниот неолит се карактеристични топчестите садови со ниско дно или пак со неколку кратки ноџиња. Во средниот неолит, на нивното дно се поставува една централна висока нога која го носи реципиентниот дел на овие садови (именувани како пехари) - најтипичен за оваа неолитска фаза. Како и кај грубата керамика, во доцниот неолит садовите со помазна фактура добиваат биконичен облик, со што се прави исчекор во однос на сеуште присутните основни форми. Кај полутопчестите садови, во пределот на средишниот раб, се додаваат и рачки извиени нагоре, додека амфорестите (присутни и во средниот неолит), добиваат поиздолжен и аглест облик, со рачки поставени во пределот од рамото на садот - веднаш до венецот (Санев 1995, 29 – 33).

Украсувањето се состои од мали вдлабнувања и апликации, но без исклучок, најпрепознатливото украсување на овие фини садови се изведува во техника на сликање. Со четка или друг инструмент, бојата е нанесена врз мазната, најчесто црвена површина. Карактеристично е тоа што орнаментите во раниот неолит најчесто се сликани со бела, додека во средниот неолит со темноцрвена, кафена и црна боја. Во доцниот неолит, речиси сосем, се губи сликаната декорација.

Може да се забележи дека керамичката продукција стабилно ги одржува основните садови форми во текот на сите развојни фази на неолитот. Нивните облици мошне веродостојно говорат за практичната природа на садовите и нивната функција во секојдневниот живот на тогашните луѓе. Со тоа може да се одреди и една пообемна, поширока слика за карактерот на населението од скопскиот регион, за тоа колку нивниот креативен потенцијал играл битна улога во осмислувањето и збогатувањето на утилитарната средина и тоа особено во соодносот меѓу формата на садот и неговото декорирање. Изобилството на керамички форми и распределувањето на нивната декорација укажуваат на грижата, изгледот на садот да соодветствува на неговата функција, без разлика дали е тој од практична природа или пак има и култна намена. II. Сликани мотиви Сликаните садови, веројатно го претставувале обој медиум преку кој најумешно можел да се пренесе креативниот потенцијал на тогашните творци и притоа, тој да остане трајно зачуван. Орнаментите биле претставувани на садот со особено внимание, на што укажува и нивната организирана поставеност на неговите најкарактеристични делови. Чувството за симетрија, ритмичност, формирањето мотиви и нивното поврзување во композиција, говори за тоа дека во ова време бил изграден однос кон површината на садот, базиран врз некакви естетски принципи кои силно дејствувале врз формирањето на орнаментните

- 40 -

облици. Нивното богатство на форми уште еднаш ја потврдува инвенцијата во текот на целото постоење на Амзабегово - вршничката група, која воедно служи и како основен репер за типолошко и хронолошко детерминирање и на орнаментите од скопскиот регион. Орнаментите во скопскиот регион опстојуваат синхроно со најрепрезентативните орнаменти од Амзабегово - вршничката група. Она што е присутно во сите развојни фази на оваа група се сретнува и во скопскиот регион. Затоа поставувањето на најкарактеристичните орнаменти од Скопско во некои посебни хронолошко - типолошки рамки (без разлика на различните интерпретации), би се свело на веќе претходно констатираните развојни етапи на Амзабегово - вршничката група (Bregant 1968; Gimbutas 1976; Garašanin 1979; Санев 1994; Титов 1996, 59 – 77; Mellart 1975, 257 - 262).

Сл. 3.2 . Типологија на орнаментите од локалтитетот

Амзабегово (според Gimbutas 1976, T. III, 64). а) Орнаментите во развојните фази на неолитот.

Во текот на целиот неолит се користат неколку основни орнаментни форми, преку кои може да се направи релативно точна микро - хронолошка поделба на неолитот, и тоа како во Амзабегово - вршничката културна група, така и во рамките на нејзините варијанти од скопскиот регион. Иако некои од нив ги сретнуваме само во одредени фази на неолитот, сепак концентрацијата на

- 41 -

најкаректиристичните вакви орнаменти послужила при формирањето хронолошките рамки на оваа култура.

За раниот неолит на Амзабегово - вршничката група, во сите негови фази - I a, I b, I c, најкарактеристични се бело сликаните орнаменти и тоа во најголем број триаголници, мрежести полиња, геометризирани листови и пупки, јајчести мотиви, како и редови точки нанижани на бела линија (Gimbutas 1976, 37, 43). Се јавуваат и меандри, меандроиди, мотиви во вид на капка, вертикални и цик-цак, флорални и криволиниски мотиви во комбинација со други (Garašanin 1979, 92). Застапени се и потоа т.н. „очи“ (српести орнаменти, внатре необоени), слободно распоредените мотиви на триаголник и ленти, при што за вторите треба да се нагласи дека преминуваат и во среднонеолитската фаза Амзабегово - Вршник II (Garašanin 2001).

Сл. 3.3. Типологија на орнаменти во Амзабегово - Вршничката група (според Garašanin 1979, сл. 9, 91).

Во средниот неолит, белото сликање се одржува, но е во многу помала

употреба. Некои орнаменти од раниот неолит се присутни и во средниот, но сликани со потемни бои: темно - црвена, темно - кафена и црна. Од нив најчесто се користат точките, мрежите и триаголниците и тоа во почетната среднонеолитска

- 42 -

етапа на Амзабегово - Вршник II (Гарашанин 1989, 28). Во овој период, доминираат темно сликаните орнаменти, но за видовите кои се најкарактеристични за Амзабегово - Вршник II и натаму постојат различни интерпретации. М. Гарашанин, мотивот на вертикални паралелни ленти кои алтернираат во подебели и потенки, го поставува во рамките на Амзабегово - Вршник II (Garašanin 1979, 94; Garašanin 2001), додека М. Гимбутас и В. Санев, истиве алтернирани триаголници ги врзуват за фазата Амзабегово - Вршник III (Gimbutas 1976, 48; Санев 1994, 31). Според Гимбутас, криволиниските и спирални орнаменти се појавуваат во фазата Амзабегово - Вршник II. Првата појава на спиралата и криволиниските орнаменти насликани во негатив, Гарашанин ја лоцира во фазата Амзабегово - Вршник III, кога спиралата се користи паралелно со претходните основни орнаменти (Garašanin 1979, 95). Со ова, се сложува и В. Санев, вклучувајки ги тука и криволиниските орнаменти со завршеток во вид на „мачкина шепа“ (Санев 1988, 31; Санев 1994, 30).

Во последната среднонеолитска фаза (Амзабегово - Вршник IV) спиралата и натаму доминира, и тоа во негатив (Санев 1994, 30) или со завршеток во вид на „канџа“ (Garašanin 1979, 95). За Гимбутас, фазата Амзабегово IV веќе е навлезена во периодот на доцниот неолит, кога се губи и сликаното декорирање, со исклучок на само неколку фрагменти изведени во оваа техника (Gimbutas 1976, 65). До констатации слични како оние на Гарашанин и Санев, доаѓа и Т. Брегант, која смета дека во хронолошкиот развој на орнаментите, прво се појавуваат праволиниските, а дури потоа следат криволиниските, кои постепено еволуираат во комплексни динамични композиции (Brеgant 1968). б) Сликани орнаменти во населбите од Скопско.

Од претходно искажаното може да се констатира дека орнаментите од локалитетите во Скопско се скоро идентични со оние од културата Амзабегово - Вршник, наспроти разликите во нивната хронолошка интерпретација. Формите на орнаментите во основа се поистоветуваат со оние од веќе дадениот преглед, но секако постојат и бројни варијации и локални форми кои се продукт на креативноста и вештината на керамичарите. Овие варијации особено се однесуваат на фазите од раниот неолит, бидејки бело сликаните мотиви од скопскиот регион во одредена мера се разликуваат од оние присутни на садовите во Овче Поле.

- „Церје“ – Говрлево

Од орнаментите на овој локалитет се присутни сите оние форми со кои може релативно точно да се определи хронолошкиот распон на тука лоцираната населба. Секоја од неолитските етапи е застапена со најкарактеристичните орнаменти. Иако во извештаите за овој локалитет конкретните примери не се поставени во дефинирани хронолошки рамки, сепак, за најпрепознатливите орнаментни форми може да се определи една општа временска позиција.

Од ранонеолитските типови со бело сликање, во Говрлево се сретнуваат мрежестите ленти кои хоризонтално го обвиваат вратот на садот, или пак, слободно или во вид на агли, се рапосредени и на останатите делови од садот (Т. V: 4 – 6, 8,

- 43 -

9). На неколкуте фрагменти кои припаѓале на еден топчест сад со темно црвена основа, се забележуваат бело сликани мрежести триаголници, кои од венецот се шират вертикално кон долната површина на садот. На неговиот венец, хоризонтално е поставен ред од триаголници исполнети со помали празни или бело сликани триаголничиња. Оваа бордура од триаголници, заедно со издолжените мрежести триаголни мотиви, формираат една мошне интересна ритмичка композиција (Т. V: 1, 2, 7).

Сл. 3.4. Куќа II од Говрлево (фото M. Библија).

За среднонеолитските орнаменти се карактеристични праволиниските и криволиниските форми. Од праволиниските, најчесто се сретнуваат вертикално поставените мотиви, изведени со темно-кафена или црна боја на светло - окер основа. Треба да се нагласи дека ранонеолитската традиција на редење низа од триаголници на венецот, продолжува да егзистира и во средниот неолит. Но сега, темно сликаните триаголници, одвнатре се исполнети со закосени линии. Во рамките на истата композиција е присутен и вертикално издолжениот триаголник, исполнет со коси линии, но во обратен правец од оние во помалата низа од триаголници. Во коренот на овие помали триаголници започнува постепеното вертикално ширење на големиот триаголник (T. VI: 5). Оваа низа на триаголници може да биде и послободна, без взаемни надоврзувања, при што од нивното дно излегува една права вертикална линија покрај која можат да се наоѓаат неколку помали паралелни линии (Т. VI: 6). Се јавува и низа од триаголници наредени во појас, при што со нивно огледално мултиплицирање се добиваат ромбоидна форма. Под нив, неправилно се поставуваат неколку вертикални паралелни линии кои одат по должината на мевот на садот (Т. VI: 4). Паралелните линии можат да бидат поставени сами, во комбинација со мрежести триаголници или пак со оние исполнети со коси линии (Т. VI: 1 – 3, 7 - 9). Што се однесува до криволиниските орнаменти, нив ги има во неколку варијанти, организирани во покомплексни композиции, сликани со црна боја на црвена или посветла основа. Линиите најчесто започнуваат да се формираат од

- 44 -

венецот, за натаму да продолжат со извивање во разни овални облици. Линиите на почетокот се подебели, но кон останатиот дел (најчесто кон мевот на садот) тие се стеснуваат и потоа се разгрануваат во повеќе линии, кои пак взаемно се спојуваат (Т. VII: 2, 5, 7, 9). Притоа, меѓу овие линии некогаш се слика јајчест мотив исполнет со мрежа (Т. VII: 4, 7). Присутна е и спиралата со завршеток во форма на „шепа“ (Т. VII: 8). Поретко се застапени орнаментирани примери кај кои, поради малиот степен на зачувност, не може да се одреди дали станува збор за концентрични кругови или за спирала. Станува збор за мотив кој е мошне редок за типологијата на орнаменти во рамките на Амзабегово-вршничката група (Т. VII: 1). Сличен мотив се сретнува и во една друга композиција каде од двете страни на еден триаголник се поставени кружни концентрични линии. Постои можност, овој орнамент да се смета за уникатно локално обележје од Говрлево и Зелениково.

Сл. 3.5. План на истражените живеалишта од Маџари (според Moskalewska and Sanev 1989, 57).

- „Тумба“ – Маџари

Од досега публикуваното може да се забележи дека овој локалитет ги има најрепрезентативните целосно зачувани среднoнеолитски садови. Иако станува збор за мошне скромен избор на сликани садови, сепак од приложеното може да се согледаат најпрепознатливите елементи на среднонеолитските орнаменти. Повеќето од садовите се пехари, но објавени се и два амфорести сада со различни димензии и редок вид декорација.

Сликањето на пехарите, вообичаено е изведено со црна боја на црвена позадина, или пак со темно црвена и кафена боја на окереста основа. Меѓу овие пехари е присутен еден примерок со ниска нога на кој со темна боја врз окереста основа се претставени вертикални триаголници кои се протегаат наизменично одгоре надолу и одолу нагоре (Т. VIII: 9). И едните и другите се исполнети со коси линии, поставени во различни правци. Од внатрешната страна на венецот се

- 45 -

насликани закосени линии. Сличен декоративен пристап е применет кај уште неколку садови, каде групата вертикални линии е издолжена надолу, со што е претставен можеби најрепрезентативниот стил на Амзабегово – вршничката група (Т. VIII: 4, 6). На еден од пехарите пронајдени во Маџари, во рамките на праволиниските композиции е присутна и орнаментика составена од група на коси линии (Т. VIII: 3). На останатите пехари се најдоминантни спиралите во негатив. На едниот од нив, спиралата е обликувана од линија, при што кај венецот и спојот на брановидните линии е формирано јајчесто поле исполнето со мрежа (Т. VIII: 1). Следниот, поплиток пехар, повторно на себе има спирална декорација, но сега со масивна, темна линија која од позадината ги истакнува во преден план светлите бранувани мотиви. Одвнатре, тој е богато декориран со извиени линии (Т. VIII: 7).

Сл. 3.6. Бело сликан сад од Маџари (фото Г. Наумов). Од останатите садови пронајдени во Маџари, особено внимание привлекува еден редок фрагмент сликан со бели триаголници во низа, кои според својата боја, облик и позиција не се особено типични за оваа фаза (Сл. 3.6).3 Напротив, со одредени варијации овој вид орнаменти е чест за ранонеолитските садови од овчеполскиот регион. Овој примерок го актуелизира, но не го разрешува веќе посочената енигма во однос на белите орнаменти во македонскиот среден неолит (Naumov 2007c). Во рамките на овој локалитет, особено внимание привлекуваат амфорестите садови и тоа поради својата исклучително необична и богата орнаментика. Најмалиот од нив е мошне интересен бидејки на него можат да се забележат орнаменти поставени во две одделни зони, што е мошне ретко појава за неолитот (Т. VIII: 5). Во горниот цилиндричен дел на вратот е поставен хоризонтален динамичен мотив на спирала, додека во пределот на рамото и мевот се насликани четири вертикални ленти во кои исто така се наоѓаат спирали, што овој пат се

3 Во трудот на Здравковски (2003, 96, сл. 79), овој фрагмент е ставен во контекст со наодите од Маџари, додека во поставката од Музејот на Македонија, тој се определува како артефакт кој потекнува од Канли Чаир – Дамјан.

- 46 -

меѓусебно поврзани. Меѓу вертикалните ленти се оставени празни полиња на кои се аплицирани четири вертикални држалки. Околу секоја држалка, радијално се шират по два концентрични круга. На големиот амфорест сад од Маџари, (откриен во во т.н. „светилиште“) е применет сличен концепт на орнаментирање како и кај претходното садче, со тоа што на неговиот врат не се наоѓа спирала (Т. VIII: 8). Венецот му е насликан со хоризонтална низа на ромбови, мошне слична со онаа од Говрлево (Т. VI: 4). Истите ромбови се поставени и на коренот од вратот, но овој пат на секој од нив со точка во средината. Од појасот, надолу до дното се протегаат вертикални, широки ленти кои го делат мевот на садот на четири полиња. Во внатрешноста на овие ленти, „во негатив“ се поставени S линии кои меѓусебно се преплетуваат, притоа обликувајки полни јацевидни форми. Во полињата меѓу широките вертикални ленти вдлабнати се вдлабнати „петлици“ (Санев 1988, 20), околу кои се наоѓаат паралелни полукружни линии кои во горниот дел се поврзани во мрежа.

Сл. 3.7. Сликани мотиви и композиции од Мршевци (според Санев 1989a, сл. 1).

- „Сретсело“ – Мршевци Од заштитните (и засега единствени) ископувања на овој локалитет е публикувано сосем малку при што е презентиран само еден сликан сад и неколку фрагменти. В. Санев се обидел да направи краток преглед на најтипичните среднонеолитски орнаменти од оваа населба, датирана во фазите Амзабегово - Вршник II - IV и Зелениково II (Санев 1989а, 41). Според приложеното се забележува присуство на праволиниски и криволиниски орнаменти насликани со црна боја на црвена основа. Праволиниските ги сочинуваат потенки и подебели вертикални линии - паралелно поставени, или пак издолжени триаголници, кои исто така се сочинети од потенки и подебели линии (Сл. 3.7 c-e). На венецот се насликани висечки триаголници, полни или со внатрешност шрафирана со коси линии, а поретко, на местото на триаголниците се сретнуваат и точки. Криволиниските орнаменти се претставени преку спиралите и тоа во една прилично сложена динамична композиција. Керамичарот веројатно при сликањето, започнувал со една линија, и без нејзино прекинување ги обликувал спиралните мотиви кои се поголеми во централната зона на мевот, а помали при дното на

- 47 -

реципиентниот дел (Сл. 3.7a, b; Сл. 3.8). Користен е и друг пристап на конструирање спирална композиција. Притоа, за да го изработи негативот, керамичарот користел две засебни линии, при што се добива илузија дека спиралите се взаемно поврзани во централната зона на садот. За овој тип на композиции е мошне интересно тоа што линиите при дното формираат мотив во форма на „шепа“, кој пак кај садовите од останатите локалитети е присутен во централниот дел од спиралите, лоцирани на мевот (Сл. 3.7b).

Сл. 3.8. Среднонеолитски пехар од Мршевци (фото Г. Наумов).

- „Слатина“ – Зелениково Од сите наоѓалишта во скопскиот регион, локалитетот „Слатина“ можеби содржи најмногу публикуван материјал и тоа објавуван скоро редовно, после секоја од истражувачките кампањи (Грбиќ 1954; Galovic 1964; Галовиќ 1967; Гарашанин и Спасовска 1976; Гарашанин и Билбија 1988). Тоа дозволува да се направи опсежен преглед на орнаментите од ова наоѓалиште. Овој локалитет, препознатлив како епонимен за доцниот неолит во Скопско (Зелениково II), изобилува со среднонеолитска сликана керамика. Се сретнуваат различни форми и комбинации на праволиниски и криволиниски орнаменти. Праволиниските, иако не особено бројни, се јавуваат низ примери кои не се толку карактеристични за скопскиот неолит. Таков е орнаментот со коси паралелни линии, изведени со црна боја на светла основа (Т. IX: 7). Овој орнамент досега е единствена појава во скопскиот регион. Кај праволиниските орнаменти е застапен и алтернираниот триаголник кој тука се јавува во неговата стандардна среднонеолитска форма (Т. IX: 4 - 6). Во истата група на праволиниски орнаменти може да се смести и мотивот со темни, вертикални цик - цак линии, насликани на светла позадина (Т. IX: 9). Линиите се поставени така што, на едниот од аглите тие се расчленуваат. Овој необичен орнамент исто така е реткост за населбите во Скопско, особено ако се земе предвид дека цик - цак мотивите се типични за раниот неолит. Орнаментот со цик - цак

- 48 -

декорација, како и оној со коси линии (Т. IX: 7, 9), укажува на тоа дека во Зелениково се истакнуваат доста силни локални обележја кои се прилично издвоени од вообичаените среднонеолитски декоративни облици. Меѓутоа, присутни се и карактеристичните вертикални паралелни линии кои во своите рани фази можат да бидат и дел од композиција со мрежести полиња лоцирани кај устјето (Сл. 3.9: 1 - 3). Треба да се има предвид дека мотивот составен од сноп на паралелни линии кои се протегаат надолу, е многу редок на овој локалитет, наспроти нивното често присуство на садовите од Говрлево, Маџари и Мршевци.

Сл. 3.9. Реконструкции на сликани мотиви и композиции од Зелениково (според Bregant 1968).

Мора да се признае дека криволиниските орнаменти изненадуваат со нивната разновидност и инвентивноста во нивното формирање. На овој локалитет се сретнуваат мноштво облици, невообичаени за средниот неолит во Скопско, што би можело да се должи само на големиот број објавени фрагменти. Тоа се пред сé извиените линии во различни позиции и соодноси (Сл. 3.9: 4 - 6; Т. X: 2 - 9). Присутен е и уште еден мотив кој претставува новитет за орнаментиката во скопскиот регион. Станува збор за венец од еден сад, каде на местото на вообичаените слободно - висечки триаголници се јавува низа од облачести форми (Т. X: 1). На венецот, како прва зона на декорирање, често е поставена и спирала, најчесто развлечена по хоризонтала (Т. X: 3, 7; Сл. 3.9: 4, 5), но во ретки случаи и во комбинација со вертикални паралелни линии (Сл. 3.9: 7). Спиралата често се сретнува и на останатиот дел од садот и тоа со онoј карактеристичен завршеток во форма на „шепа“ (Сл. 3.10). Од претходните примери се издвојува еден фрагмент со месечест мотив (можеби „спирала во зачеток“ (Т. X: 8), како и друг фрагмент, на кој се забележува самостојна спирала, засега единствен таков пример од овој тип во скопскиот регион (Т. X: 5).

- 49 -

Сл. 3.10. Мотивот „шепа“ на сликаните пехари од Зелениково (фото Г. Наумов). Досега обработуваните орнаменти од Зелениково, во најголем број се фрагментирани, без можност прецизно да се утврди формата на садот на кој припаѓале. Од досегашните истражувања на овој локалитет се објавени два делумно зачувани сада со сликана орнаментика. Од нив може да се заклучи дека и во Зелениково, освен пехарите (како најкарактеристичната садова форма), сликаната декорација била присутна и на садови со сосем поинакви облици. Станува збор за една биконична „здела/паница“ (Galović 1964, Галовиќ 1967) и еден амфорест сад со поголеми димензии (Гарашанин и Билбија 1988), при што во првиот случај останува отворено прашањето дали навистина се работи за „паница“ или пак за пехар кој е лошо реконструиран (без нога).

Сл. 3.11. Биконично „паница“ од Зелениково (фото Г. Наумов). Биконичната „паница“ е необична од два аспекти. Прво, ваквите форми на садови воопшто не се декорирале во техника на сликање. Од друга страна, и самите орнаменти, присутни на него, не се многу вообичаени за среднонеолитските композиции. На овој сад се забележува една спирала која од венецот широко се извива надолу. Но десно од неа, во средишниот дел се протегаат разновидни криволиниски и праволиниски, закосени и вертикални линии, кои не дозволуваат дефинирање на целосната композиција (Сл. 3.11). Ваквата комбинација на спирални, криволиниски и праволиниски орнаменти е мошне ретка, можеби и единствена за средниот неолит. Веројатно самиот облик на садот дозволил вакво слободно и на прв поглед неорганизирано распоредување на орнаментите, но сепак

- 50 -

мора да се признае дека делумната зачуваност на овој сад не дозволува формирање точна претстава за неговата комплетна декорацијата. Мора да се напомене и тоа дека Р. Галовиќ во рамките на својата хронологија, го поставува овој сад во раниот т.е. „стариот“ неолит (Галовиќ 1967, 139), кога појавата на биконичните (вклучително и сликани) садови е мошне ретка и речиси уникатна.

Сл.. 3.12. Амфорест сад од Зелениково (фото Г. Наумов).

Во куќа 1 е пронајден амфорестиот сад, кој пак припаѓа на фазата Амзабегово - Вршник IV (Гарашанин и Билбија 1988, 38). И овој сад повторно изненадува, пред сé со својата орнаментика (Сл. 3.12). Неа ја сочинуваат четири основни полиња, составени од концентрични кругови чиј неправилен облик се доближува до формата на ромбот. Сликањето е изведено со црна боја. Започнува некаде од коренот на вратот и продолжува низ лачни линии кои ги врамуваат спомнатите полиња. Декорацијата на овој сад, гледана од технички аспект е изведена послабо од останатите сликани садови од скопскиот регион, вклучително и веќе посочениот амфорест сад од Маџари (Т. VIII: 8). Но наспроти ова, неговата орнаментика која ја истакнува волуминозноста на садот, воедно создава интересни оптичко - визуелни впечатоци. Во рамките на соседните локалитети од скопскиот регион или пак во Амзабегово - вршничката група, досега не се пронајдени среднонеолитски аналогии во однос на оваа орнаментика.

Пред да се заврши конечниот преглед на црно сликаните орнаменти од Зелениково, треба да се посочи уште еден мотив кој отвора нови прашања од оваа сфера (Сл. 3.9: 9). Имено, во раните фази на оваа населба е констатиран керамички фрагмент со брановидна линија „во негатив“, можеби насликана со бела боја на темна основа (Bregant 1968, прилог 2). Понатамошните проширени истражувања ќе покажат дали повторно се работи за примерок од раниот неолит или станува збор за продолжување на старата декоративна традиција и во средниот неолит.

Посебен впечаток оставаат и мрежестите орнаменти со бело сликање (Т. IX: 1 - 3). Доколку се земе предвид дека најстарата констатирана фаза во Зелениково е

- 51 -

средниот неолит т.е. Зелениково I, тогаш овој фрагмент имплицира нови размислувања, со оглед на тоа што неговата типологија е карактеристична за раниот неолит. Но сепак, за поаргументирани хронолошки интерпретации на овие примери би бил неопходен поголем број наоди од овој тип. Едниот од овие фрагменти засега го држи отворено прашањето дали тој навистина му припаѓал на раниот неолит, или пак се работи за подоцнежна (среднонеолитска) варијанта на мотив типичен за раниот неолит.

Наспроти овие непотврдени претпоставки, два други, слични по боја фрагменти, дозволуваат подетално елаборирање. Обата се сликани со бели мотиви распоредени во две зони, една над друга (Сл. 3.13). Бело сликаното декорирање воопшто е мошне ретко за оваа населба, но уште поретки се прецизно изведените хоризонтални ромбови, кои се засега сосем непознати во овој дел од Македонија. Земајки го предвид фактот дека овој вид декорација е вообичаен за далечната Велушко - породинска група во Пелагонија, се отвораат многу повеќе можности за следење на евентуалната комуникација меѓу популациите од оваа област и скопскиот регион.

Сл. 3.13. Бело сликани садови од Зелениково (фото Г. Наумов). III. Неолитски дизајн (ликовните елементи на орнаментите)

Разгледувајки ја неолитската керамика можат да се забележат одредени правила т.е. канони кои создаваат препознатливи ликовни решенија. Сите тие се базирани на определени шаблони според кои се изведувале композиции, од метрички аспект правилно распороредени на телото од садот. Ваквата организација на просторот наведува на тоа дека „шаблонизирањето“ имало за цел да создаде естетика примамлива за очите. Може да се каже дека овие правила на креацијата формираат извесен облик на „прадизајн“ (Ходер 2003, 61). И. Ходер, преку анализите на Н. Чомски го дефинира ваквиот процес на креативност со кој владеат правилата на „генеративната граматика“ со помош на кои од мотивите се создаваат „зборови“ преку кои се следи „говорот на декорацијата“. Колку и да делува апстрактно, оваа „граматичност“ навистина го отвора „речникот“ на условно речено „ерминијата“ со која неолитскиот човек се служел при декорирањето на овие садови. Веројатно, на овие принципи се должи појавата на првите облици од

- 52 -

неолитскиот „дизајн“. Скоро секој од овие „зборови“ се употребувал на одредено место, во определено време и особено на одредени форми на садови. Меѓусебното поврзување на „зборовите“ создава посложени декоративни структури, бидејки и неолитската орнаментика се стремела кон принципите на „визуелната ентропија“, односно примената на максимална конструктивана и визуелна едноставност и максимална симетрија (Jablan 1989, 37). Колку повеќе се познава фондот на овие зборови, толку полесно ќе биде да се расчленат конструкциите на сложените декоративни структури.

Метричкото осмислување на композициите е присутно и на неолитските сликани садови од скопската област. И на нив се исто така користени определени правила при декорирањето, од кои ќе произлегуваат неколку стилски обележја, независно присутни и на останатите неолитски населби од Централно-балканската зона. Најчесто, овие декоративни канони се применети на пехарите, но неретко се јавуваат и на амфорестите садови. Во понатамошното излагање тие ќе бидат засебно обработувани, пред се, поради различниот пристап при декорирањето на нивната површина.

При анализата на орнаментиката, не смее да се изостави и битната улога на боите. Што се однесува до нивниот состав, тие биле од минерално потекло, веројатно растворени во некој органски растворувач (Стоилов – Бункера 1992, 131; Чаусидис 1995, 21; Rice 1987; Sinopoli 1991). Откако ќе се обликувал, садот се премачкувал со основната боја, делумно се печел, после што се нанесувале сликаните мотиви. Потоа тој повторното се печел, за на крајот целиот сад да се исполира (Bregant 1968, 31). Наспроти овие размислувања, постојат и други кои сугерираат дека при изработката на садовите имало само едно печење, пред кое се нанесувале сликаните орнаменти (Стоилов – Бункера 1992, 132; Rice 1987; Sinopoli 1991).4

Во неолитската орнаментика, засега се констатирани пет основни бои (бела, окер, црвена, кафена и црна) и секако нивни нијанси. Но, во најголем број случаи - при сликањето, во комбинација се користат само две основни бои и тоа најчесто: црвена и бела, црвена и црна, окер и кафена или пак окер и црна. Скоро и да се непознати примерите со комбинација на повеќе од две бои. Причините за оваа бихромија сеуште не можат со сигурност да се утврдат. Изборот на бои (сина, жолта, виолетова, зелена), кои во неолитот можеле да се изработат од природни материјали, не се доведува во прашање. Ги имало доволно, иако можеби примената на таквата полихромија не би создала доволно контрасти т.е. истакнување на мотивот во однос на позадината. Присуството на белата боја - покрај црната и црвената, сигурно би довела до силни контрасти, но тука повторно се отвора сложеното прашање за губењето на белата боја во средниот неолит и покрај тоа што таа нудела доволно можности за збогатување на декорацијата? Може да се претпостави дека во средниот неолит доаѓа до прекин на традиционалното декорирање, наспроти тоа што технологијата на изработката на белата боја во овој период веројатно сеуште им била позната. Бидејки станува збор за период во кој се востановуваат нови стилови во орнаментиката, се чини веројатно дека користењето на белата боја можело да биде исфрлено – едноставно како немодерно. Ова секако 4 Поопширно за карактеристиките на боите и печењето кај неолитските садови во Стоилов – Бункера 1992.

- 53 -

би бил наједноставниот и најповршен одговор на прашањето врзано со употребата на белата боја. Црвената боја и натаму се користи како основна боја за фонот на садот, додека некои орнаменти сликани со бела боја егзистираат и во средниот неолит.

Како и да е, може да се заклучи дека при создавањето на декоративната структура, бојата има исклучително важна улога. Таа ја претставува онаа компонента од која почнува натамошното конструирање на орнаментот и базичниот елемент кој го одредува неговиот интензитет. Впрочем, од соодносот на една боја со останатите, зависи визуелниот ефект, и тоа особено во рамките на антисиметријата, кога играта помеѓу бојата и формите создава илузија на трета димензија, илузија за објектот (орнаментот) и просторот, кога станува неизвесно што е орнамент, а што е позадина, што е напред, а што е назад (Т. VII; Т. VIII: 1, 7; Т. X).

Како и кај антисиметријата, така и кај „регуларното“ сликање, едната боја (најчесто црвена или окер) ја преставува површинатa на која се формира орнаментот, а другата боја (бела, црна, кафена) го формира самиот орнамент. Тука, посветлите мотиви се користат за да се облагороди просторот во заднината, додека црните и белите се оние кои го конструираат обликот на орнаментите. Односот меѓу двете бои (позадинската и онаа која го формира мотивот), е специфичен за дадени орнаменти во одредени периоди на неолитот. Меѓутоа, поради недоволниот број стратиграфски податоци за позицијата на сликаната керамика, овој хронолошки аспект нема да биде цел на истражување во оваа студија.

Од приложените анализи се забележува дека бојата е базичниот фактор кој овозможува развивање на ликовните идеи. Таа се користи како примарен „инструмент“ со помош на кој се објективизираат замислените облици и преку кој се дефинираат ликовните структури распоредени врз површината на сликаниот сад. Оттука започнува градењето на композициите кои при првичната опсервација, најчесто се воспиремаат во нивната целина т.е. без да се констатираат основните конструктивни елементи (мотиви) кои нив ги формираат. За да се утврди принципот преку кој неолитските керамичари ги развивале композициите, неопходно е да се употреби аналогниот пристап и во анализите. Со еден ваков однос, ликовните елементи се детектираат во истиот правец како што и керамичарите од тоа време пристапувале при осмислувањето и сликањето на композциите. Почнувајки од дефинирањето на основните елементи и нивните позиции и соодноси, се продолжува кон определување на композициските целини. Иако креаторите на овие композиции имале јасна претстава за композициските целини, сепак при нивното реализирање тие започнувале со конструирање на основни елементи, кои во зависност од нивните идеи, ги поставувале во различни позиции. Овие основни елементи во орнаментиката претставуваат претходно утврдени ликовни мотиви кои, по пат на мултиплицирање или во комбинација со други мотиви, ја создавале композицијата.

Треба да се напомене дека пристапот при орнаментирањето бил соодветен на видот на садот кој се слика. Така, во декорирањето на пехарите, ликовната логика е сосем различна од онаа на амфорите, иако и кај двата вида садови може да се сретнат исти мотиви. Без разлика на детерминираните ликовни принципи, специфични за пехарите и амфорите, не може доследно да се говори за

- 54 -

орнаментниот сооднос меѓу овие садови, бидејки во ова поглавје претежно се обработуваат само одредени неолитски сликани садови од скопскиот регион. Досега се објавени само неколку цели (конзервирани) амфори и по некој фрагмент за кој со сигурност може да се утврди дека припаѓал на оваа форма на садови, наспроти мноштвото фрагменти и цели реконструкции на пехари кои се земаат предвид при овие анализи.

Во најголемиот број истражувања поврзани со хронолошкиот редослед на орнаментите, најчести се тврдењата дека во неолитското орнаментирање како први се појавуваат праволиниските орнаменти, а дури по нив следат криволиниските (Јовановић 1968, 152; Bregant 1968, 48; Garas anin 1979, 94). Иако некогаш контекстот на сликаните садови не е соодветен на хронолошките интерпретации врзани за орнаментите, во овој труд ќе се следи првичната временска поделба на композициите и нивните мотиви и тоа пред сé заради појасен преглед на орнаметиката.

Поради мотивите изведени од мирни, рамни линии, понекогаш праволиниските орнаменти се именуваат и како статични, додека криволиниските - кои асоцираат на движење, се нарекуваат и динамични (Bregant 1968, 104). Тоа секако не значи дека праволиниските се во константно „мирување“ или пак дека динамичните се постојано „активни“. Напротив, се забележуваат примери кога карактерот на статичните и динамичните орнаменти е сосема спротивен. Сепак, заради првичната визуелна сугестија што ја оддаваат, тие и натаму ќе бидат именувани според востановената поделба на праволиниски и криволиниски мотиви и композиии.

а) Основни конструктивни елементи во композициите При анализата на неолитската орнаментиката присутна на сликаните садови, може да се забележи дека при градењето на композициските структури, тогашниот керамичар ги користел наједноставните геометриски елементи. Иако самите композиции често делуваат комплексно, сепак нивното изработување започнувало со базичните форми од кои понатаму се градела декоративната целина.

Како најприсутна, и секако со примарна функција, се истакнува линијата, и тоа поставена хоризонтално и вертикално. Таа е најчесто повторена во група од две, три, четири или повеќе линии (Т. VI: 1, 4 - 6; Сл. 3.9: 1, 7). Дебелината на линиите може да варира (Сл. 3.9: 2, 3; Сл. 3.7d). Тие можат да бидат и косо поставени (Т. VI: 3; Т. X: 1) или пак насликани во внатрешноста на некоја геометриска форма, најчесто триаголник (Т. VI: 5, 6; Сл. 3.7c; Т. VIII: 9). Понекогаш, модифицирањето на нивниот облик (заострување при долната половина) создава илузија на триаголник, дури и во мотивот од негативот (Т. X: 2, 4; Сл. 3.7e). Таквиот триаголник е секогаш комбиниран со една или две вертикални рамни линии. Неретко, со повторување на закосените линии се формира мрежесто поле (Т. V: 1, 4 - 9; Т. IX: 1 - 3). При опсервацијата на овие мрежести полиња се забележува дека тие формираат ромбични облици. Во тој контекст може да се истакне и ромбот како уште една основна геометриска форма, карактеристична за неолитската онаментика. Тој не доминира како главен композициски мотив, освен на неколку

- 55 -

садови од Зелениково. Покрај неговото присуство во мрежестите полиња, ромбот е често поставен и во низа од истородни геометриски форми (Т. VI: 4). Секако, во овој случај останува отворено прашањето, дали керамичарот имал намера да слика линии кои ќе формираат аглести полиња, или пак за него, тоа биле ромбови кои требало да формираат полиња т.е. лента со декоративен или симболичен карактер. Уште еден важен конструктивен елемент во праволиниските композиции е триаголникот. Тој може да биде со различни димензии, поставен во разни позиции, шрафиран со мрежесто поле или пак празен, односно исполнет со боја (Сл. 3.7e; Т. V: 2). И алтернираните линии се често замислени како триаголник, па затоа некогаш овој мотив се именува и како „алтерниран триаголник“. Што се однесува до криволиниските композиции, како основни конструктивни елементи се сретнуваат разните извиени и кружни т.е. елипсести линии (Т. VII; Т. VIII: 1, 7; Т. X). Сите тие создаваат групи кои се мултиплицираат и комбинираат така што формираат комплексни целини од кои е сочинета сликаната композиција на пехарите. б) Сликани орнаменти на амфорестите садови Досега се публикувани само четири сликани неолитски амфори (фрагментирани или реконструирани), пронајдени во населбите од овој регион (Санев 1988, сл. 9; Гарашанин и Билбија 1988, сл. 5; Zdravkovski 2006, Fig. 6). Врз основа на овој обем на наоди е невозможно да се изврши комплетна и аргументирана компаративна анализа за орнаментниот сооднос меѓу овие садови и пехарите (иако орнаментите насликани на мевот се она што видно ги разликува декоративните обележја на пехарите од оние на амфорестите садови). Сепак, овие четири примери дозволуваат да се предложат одредени насоки во однос на некои елементарни правила на орнаментирање и притоа да се стекне прелиминарна претстава за декоративните концепти на сликаните амфоровидни садови. За разлика од пехарите, во декорирањето на амфорестите садови е применет различeн пристап, иако системот на просторно организирање на орнаментите е сличен. Пред сé тоа се должи на фактот што амфората е составена од три нееднакви делови (врат, рамо и мев), за што било неопходно распределување на композициите на садот во неколку нивоа. Иако, во овој случај станува збор за три основни зони на декорирање (на вратот, на мевот и една помала зона меѓу вратот и рамото), сепак сите тие заеднно формираат единствена целина. Од досегашните примери може да се забележи дека на вратот се применува хоризонталното поставување на орнаментираните зони, додека на мевот тие се вертикално изведени. Може да се забележи дека, како и кај праволиниските композиции на пехарите, така и кај амфорестите садови се следат стандардизирани канони на орнаментирање, кои резултираат со мошне сличен пристап на декорирање. Кај некои примери, мотивите од првата зона се повторуваат и во втората. Во археолошката литература се презентирани амфорести садови од Зелениково (со оштетен врат) и Маџари (два со поголеми и еден со помали димензии). На едниот од двата големи сада од Маџари, се присутни три зони на сликање (Т. VIII: 8). Првата зона е на самиот венец и составена е од низа на ромбови, присутни и во првата зона на пехарите (Сл. 3.14 a). Низата ромбови е

- 56 -

насликана со темна боја и се протега низ целата должина на венецот. Скоро идентична лента е поставена и на коренот од вратот, но овој пат со точка во средината од секој ромб (Сл. 3.14 b). На останатиот дел од садот, декорацијата значително се разликува. Во долните две третини се поставени четири вертикални ленти, додека во полињата меѓу нив се насликани четири лачни мотиви. Вертикалните црно обоени ленти се составени од Ѕ - мотиви во негатив кои меѓусебно се преплетуваат. При дното на садот, со стеснување на лентите се стеснуваат и Ѕ -мотивите кои во средината добиваат уште една завиена линија (Сл. 3.14 c). При преплетувањето, овие Ѕ - мотиви формираат три овални полиња кои на две од лентите се исполнети со коси линии или мрежесто поле. Овој пар ленти со јајчести полиња се поставени на мевот од садот, наизменично - една наспроти друга, исто како и лентите без декорација во јачестите форми. Во секое од празните полиња меѓу лентите е насликан по еден заоблен мотив. Овој мотив се состои од три паралелни лачни линии, во чиј горен дел има по четири коси линии кои формираат мрежесто поле (Т. VIII: 8).

Сл. 3.14 и сл. 3.15. Реконструкции на хоризонталните и вертикалните зони од поголемиот (лево) и помалиот (десно) амфорест сад од Маџари (цртеж Г. Наумов).

Слична декорација е применета и на амфорестиот сад без зачуван врат (Сл. 3.16). Стомакот на садот е исто така поделен на четири поголеми полиња, при што како рамка се искористени широките вертикални ленти составени од извиени Ѕ - мотиви, врз мрежеста позадина. Во центарот на секое од четирите полиња е насликан потковичест мотив што кружи околу централното вдлабнување, кое пак во мошне слична форма е присутно и на претходно обработениот амфорест сад (Т. VIII: 2). Орнаментиката на малиот амфорест сад е различна од онаа на нејзините два поголеми еквивалента (Т. VIII: 5). Иако декорацијата му е делумно оштетена,

- 57 -

сепак може јасно се гледа дека и на вратот има широка хоризонтална лента со брановидни линии изведени во негатив и скоро идентично со оние на пехарите. На рамото и мевот, исто како и кај големиот амфорест сад, се насликани четири вертикални ленти, но со различна орнаментика (Сл. 3.15). Во нив повторно се насликани Ѕ линии во негатив, но овој пат поинакви од претходните и поврзани меѓу себе. Лево и десно од брановидните линии има неколку триаголни мотиви во негатив, мошне слабо зачувани, така што денес не може да се реконструира нивниот некогашен изглед. Доколку оваа вертикалната лента се постави во хоризонтална позиција, ќе се забележи дека обликувањето на брановидните линии е остварено со помош на спротивно поставени У мотиви.5 Поради оштетеноста на декорацијата, сеуште не може со сигурност да се дефинира како овие орнаменти продолжувале кон дното. На овој сад, четирите ленти (во горниот дел поврзани со хоризонтална линија, веројатно како варијација на низата ромбови) формираат четири полиња во кои се аплицирани тунелести рачки. Околу рачките се насликани по два радијални круга, при што линиите се изведени со темна боја, додека позадината е во нијанси на окер.

Сл. 3.16. Амфорест сад од Маџари (фото Г. Наумов). Амфорестиот сад од Зелениково, преку декорацијата распоредена низ целиот мев, исто така е поделен на четири полиња (Сл. 3.12). Во овој случај, вертикалните ленти се изведени во вид на широки линии кои одејки од коренот на вратот кон мевот се стеснуваат. На средината од мевот, овој мотив се разделува на две линии, така што во долниот дел тие продолжуваат во спротивни насоки. Од нив воедно се обликуват кружно-елипсовидни или ромбични мотиви, кои опфаќајки ја скоро целата површина на мевот, ги формираат четирите полиња. Во овие полиња

5 Овој мотив и неговите обележја во рамките на среднонеолитските композиции, поопширно се образложени во следното поглавје.

- 58 -

концентрично се насликани помали кружни или ромбични мотиви. Линиите се изведени со зеленкасто-црна боја врз позадина со нијанси на црвено. За жал, вратот на овој сад не е пронајден, поради што засега е невозможно да се утврди дали на него била присутна некаква декорација. Амфорестите садови сликани со бела боја, засега претставуваат реткост за скопскиот регион. Досега евидентирани се само два вакви сада во материјалот од Говрлево (Т. V: 5, 8). И обата се скоро идентично решени, така што на коренот од вратот е поставена мрежеста лента, изведена со мали варијации. За жал останатите делови од овие садови не се откриени, што секако го отежнува прегледот на орнаменти кои би се наоѓале на мевот или при дното. Сепак, без разлика на недостатокот податоци за композицискиот распоред на мотивите, во овој случај е мошне битно тоа што типот на амфорестите садови може да се констатира и во раниот неолит. IV. Заклучок Анализите на визуелните обележја на сликаните садови од скопскиот регион потврдуваат дека во процесот на нивното декорирање постоеле неколку начела преку кои се развивале композициите. Вообичаено, композициите се темелат на праволиниски и криволиниски мотиви, распоредени на конкретно определени делови од садот, неретко поделени во две или неколку зони. Имајки ги предвид овие принципи ползувани при декорирањето, треба да се истакне дека овој вид на визуелно осмислување го потврдува сликањето на садовите не како случајна, односно моментална инспирација, туку како стриктно утврдена практика која била резултат на развиени занаетчиски вештини, но и колективно прифатени визуелно – симболички норми. Во секој случај, постапката на декорирање на садовите е далеку над потребата само естетски да се делува врз овие артефакти. Како што можеше да се забележи и од примерите на среднонеолитските пехари и на амфорестите садови од Амзабегово – вршничката група, слични, па дури и идентични мотиви и композиции биле сликани во региони и населби далеку едни од други. Вакви взаемни сличности се констатирани во кумановскиот, скопскиот, полошкиот, велешкиот и овчеполскиот регион, во рамките на неолитските населби лоцирани кај Младо Нагоричино, Никуштак, Долно Палчиште, Мршевци, Маџари, Зелениково, Говрлево, Чашка, Ново Село, Амзабегово, Горобинци итн. Затоа, може да се тврди дека во текот на средниот неолит, унифициран репертоар на мотиви и композиции, користат многу поголем број на населби отколку во ранонеолитскиот период. Може да се насети дека во овој период, заедниците кои се наоѓале и на големи растојанија, успевале да развијат специфичен начин на взаемна визуелна комуникација, манифестирана преку материјалната култура и уште повеќе, преку декорацијата на садовите. Со цел да ја определат „азбуката“ на визуелниот говор, керамичарите дефинирале одредени орнаменти кои го објаснувале идентитетот и сознанијата на нивните заедници, па дури и на условно наречената „средно неолитска унија“ од горната половина на територијата на Република Македонија.6

6 Опширно елаборирано во поглавјето II.

- 59 -

Следното поглавје од овој труд претставува обид да се протолкува средно неолитската „азбука“ на сликаните композиции, а воедно и да се детектираат елементите кои ја сочинуваат нејзината структура. Во прилог на тоа, a во рамките на анализата на визуелните обележја, ќе бидат приложени нови податоци кои ја допираат сферата на визуелните процеси и симболичките форми, специфични за популациите кои ја населувале територијата на Македонија во шестиот милениум пред н.е.

- 60 -

IV глава

Ликовни структури: Неолитските орнаменти и нивната фунција во сликаните

композиции на садовите Во текот на неолитот, човекот постепено ја менува организацијата на живеење во заедници: создава населби, култивира растенија и припитомува животни. Во овој период, тој за прв пат формира сосем нов однос кон земјата (почвата) - тој неа ја обработува и од неа изработува. Како продукт на овој однос се јавува и керамиката, интензивно користена во секојдневниот живот, но исто така и во обредните активности - обете подеднакво врзани за егзистенцијата. За разлика од садовите со утврдена утилитарна намена (паници, ќупови, врчви, чаши, грниња, амфори и аскоси) во вој период се изработува уште еден мошне интересен вид на садови кои се издвојуваат од останатите, наменети за домашна употреба и отстапуваат од вообичаениот начин на рељефно декорирање. Станува збор за т.н. пехари - садови кои се истакнуваат со квалитетот на својата техничка изработка и уникатна конструкција. Обликувани од најфино прочистена глина, овие садови добиваат специфични форми и изглед на што секако делува и нивната сјајна, полирана фактура (Сл. 4.1.).

Сл. 4.1. Среднонеолитски пехар од Маџари (фото Г. Наумов). На голем број од пехарите, со минерални бои се исцртувале мотиви кои всушност отвораат една нова можност за трајно бележење на креативниот потенцијал и сознанијата за убавото и суштественото. Облото тело на овие садови дозволува специфична перцепција, за да се доживее сензацијата на насликаните форми, како и сосема прецизно да се осмисли нивното распределување врз мазната површина. На тој начин се добива визуелен ефект кој ја оживува структурата на садот, ги истакнува неговите извиени ѕидови и благодарение на сјајниот премаз на површината, создава импресија која го плени корисникот односно набљудувачот.

- 61 -

Вака осмислената појава на садот оддава мошне суптилна слика за мислата на нивниот творец, оној кој имал силна причина, со посебно внимание да се посвети на изработката на овој вид садови и во нив да ги вклучи своите сетила за визулно восприемање. Употребата на нови сликарски техники, дефинирањето на одредени орнаменти и нивното организирање, претставувало одредено единство на практичното, убавото и колективната мисла. Впрочем, последниов предуслов е оној кој значително ги издвојува пехарите од останатите садови, веројатно клучната точка која ги објаснува орнаментите, а воедно и идејата која стои зад нив.

Сл. 4.2. Неколку модели на тргување и размена преку материјална култура (според Renfrew and Bahn 2000, 368).

Во ова поглавје ќе бидат обработени орнаментите од раниот и средниот неолит и тоа само оние од скопскиот регион. Иако во културни рамки станува збор за еден микро - регион, сепак обележјата што тој ги носи се пресликуваат во најбитните особености на Амзабегово - вршничката група т.е. културната група која во неолитот, меѓу другите, го покривала и скопскиот регион. Правилата на декорирање на неолитската керамика во овој ареал, можат да се востановат и во локалните варијации на целата керамичка индустрија од Амзабегово - вршничката група, присутна и во останатите региони кои влегуваат во нејзините рамки: полошкиот, скопскиот, кумановскиот, овчеполскиот, а делумно велешкиот и струмичкиот (Санев 1995; Здравковски 2006). Ова секако укажува на тоа дека меѓу населбите од овие области постоеле силно развиени контакти, честа размена на материјални добра, комуникација, но и можни преселби (Сл. 4.2). Во ваков културен амбиент, се одвивало непосредно и ширењето на стиловите на декорирање, што секако довело и до експанзија на идеите кои

- 62 -

паралелно „патувале“ со обичаите и традицијата на жителите од неолитските населби. Старите утврдени форми постепено се менувале, еволуирале и под влијание на новите генерации добивале нов изглед. Но, основата секогаш останувала иста, барем се до почетокот на доцниот неолит. Како што се збогатувале животните искуства, така се развивале и објаснувањата за околината и нејзиниот ефект врз елементарните циклуси. Овие сензации од околината било неопходно да се документираат, евидентираат, трајно забележат и постепено да се развијат во традиција која ќе посредува во комуникацијата меѓу индивидуите, групите, населбите или пак поколенијата. I. Likovno - stilska analiza na ornamentite Она што најмногу импресионира кај неолитските сликани садови е нивното одмерено организирано декорирање. За првпат во човековата историја се забележува такво распределување на ликовните форми. Можеби самиот кружен облик на садот изискува вакво организирано декоративно осмислување, но од друга страна, токму таквиот облик овозможува цикличност и подредување на формите. Осмислената поделба на мотиви кои формираат шаренолики композиции, притоа поставени во симетрични соодноси, очигледно укажува на тоа дека неолитскиот човек имал сосем логично изведена перцепција за просторот. Тој мошне вешто расудувал во однос на тоа колкав и каков треба да биде соодносот меѓу определени форми за тие пријатно да делуваат на восприемачот. Садот, нему навистина му бил од особено значење, па затоа тој се обидувал да ја модифицира неговата површина, како би создал силен сугестивен ефект со што би ја истакнал вредноста, но и функцијата на овој предмет. Затоа, се трудел да ги востанови сите можни правила на симетријата, да ги вообличи преку форми и да создаде визуелно-сугестивна композиција. Овие композиции се некогаш едноставни, другпат многу комплексни, напати рудиментирани, а често и неверојатно умешни. Сето тоа укажува на постепената еволуција на ликовните форми, а секако и развој во човековото доживување, восприемање и осмислување на просторот. Начинот на кој се осмислува една ликовна композиција претставена на површината од садот, сугерира уште еден новитет што со себе го носи „неолитската еволуција“.7 Имено, станува збор за цврсто осмислени правила на декорирање, поставување на ликовни форми, дефинирани и повторувани во текот на десетини генерации. Секако, ова укажува на некакви форми на неолитски дизајн, кој претставувал еден вид проверени комбинации на мотиви, кои од една страна соодветсвувале на замислената идеја или слика што тие требало да ја прикажат, додека од друга, создавале ентитет преку кој една култура се самопрепознавала. Затоа и во садовите на неколкуте неолитски културни групи од

7 Иако Г. Чајлд востановувањето на земјоделските заедници го дефинира како „неолитска револуција“ (Childe 1958, 34 – 46), сепак голем број податоци укажуваат на тоа дека сите составни елементи кои ја сочинуваат спецификата на неолитот (употреба на керамика, земјоделството, сточарството, организираните населби, архитектурата итн.), всушност настанувале постепено, дури и пред почетокот на неолитот. Така, може да се смета дека неолитот претставувал еволуција на одредени технички, стопански и религиски компоненти кои во периодот од неколку милениуми се развивале во она што е карактеристично за денес познатите неолитски заедници.

- 63 -

Балканот може да се забележат карактеристични и уникатни орнаментни композиции, кои на некој начин го создаваат можеби и највпечатливиот креативен белег на населението од овој период. Меѓу мноштвото сликани композиции на пехарите се забележуваат два основни типа: композиции изведени со праволиниски орнаменти кои поради мирните, рамни линии се именуваат и како праволиниски, и композиции со извиени линии, дефинирани како криволиниски.

Во двата основни типа постојат примарни конструктивни елементи кои ја градат целината. Најчесто се работи за геометриски мотиви (прави и криви линии, триаголници, ромбови, мрежести ленти, кругови, полукругови и слободно извиени форми) кои се мултиплицираат во одреден ритам. Од нив всушност и започнува орнаментната структура на сликаните композиции на пехарите.8

Сл. 4.3. Реконструкции на среднонеолитски праволиниски композиции (цртеж Г. Наумов).

а) Праволиниски kompozicii За овој тип е карактеристично тоа што се сочинети од мотиви поставени

самостојно или во комбинација со други мотиви (Сл. 4.3). На најголемиот број композиции се претставени вертикални и коси линии, но не ретко се сликаат и триаголници, повторно исполнети со коси, вертикални и мрежесто вкрстени линии. Во јадрото на композицијата постојат основни мотивни целини кои всушност претставуваат единство на неколку геометриски елементи, распоредени вертикално по целата должина на мевот. Во директен сооднос со горната зона на декорирање, тие можат да бидат распоредени на устјето од садот (Сл. 4.4). Најчесто се формираат кога мотивите од двете декоративни зони се споени, но се сретнуваат и примери кога тие не се допираат, но сепак взаемно се надополнуваат. Со хоризонталното мултиплицирање на овие целини всушност се создава орнаментната композицијата на садот.

Мотивните целини вообичаено се поставувале вертикално, што веројатно му дозволувало на творецот полесно да ги мултиплицира и од нив да создава хоризонтална низа. Но, понекогаш се случувало и напуштање на овој канон, така што се создавале косо поставени линијски целини (мотив сочиет само од неколку коси линии). Во раниот неолит, како такви се издвојуваат триаголниците од средната зона, додека во средниот неолит тие ќе бидат претставени преку групите линии кои без разлика што се во различен број, секогаш го задржуваат истиот облик (Сл. 4.4). 8 Опширен преглед и аналогни варијанти на праволиниските и криволиниските сликани композиции види во Николов 2002.

- 64 -

Сл. 4.4. Основни мотивни целини на сликаните орнаменти од пехарите (цртеж Г. Наумов). Иако основните мотивни целини при тука спроведената ликовна анализа се

засебно издвоени, тие сепак на садот фигурираат како континуирана целина од орнаменти. Доколку орнаментите се согледаат од овој аспект, ќе се забележи дека во праволиниските композиции тие се всушност поставени во две хоризонтални зони. И самите основни мотивни целини се најчесто изградени од два реда мотиви: горни - со помали демензии и долни – коишто се поголеми и пошироки. Меѓусебно одвоени, тие делуваат како засебни хоризонтални ленти: горната како тенок фриз на венецот, а долната - како зона која го зафаќа мевот т.е. поголемииот и најкарактеристичен дел од декорираната површина на пехарот (Сл. 4.5).

Сл. 4.5. Праволиниски композиции на рано и среднонеолитските садови (цртеж Г. Наумов). Во горната - прва зона, како правило (т.е. традиција), уште од раниот неолит

се слика низа од триаголничиња, а во одредени примери и коси цртички, ромбови и мрежести ленти (Сл. 4.6). Втората зона ја сочинуваат мотиви кои се најпрепознатливиот дел на орнаментот (тенки и дебели триаголници кои се протегаат вертикално и косо). На многу примери од сликаните пехари, триаголничињата од првата зона се поврзани со мотивите од втората зона, додека горните ленти со мрежести полиња и ромбови (за кои постои веројатност дека припаѓале на фрагментите од сликаните амфори), некогаш се засебно издвоени во однос на останатите мотиви.

- 65 -

Сл. 4.6. Мотиви од горните зони на праволиниските композиции (цртеж Г. Наумов). Покрај вообичаеното сликање на праволиниски орнаменти, во

праволиниските композиции постоеле и извесни отстапки од правилата. Некогаш, во една иста “статична” композиција се сретнува и комбинирање на праволиниски и на обли т.е. извиени мотиви. Скоро секогаш, кружните, полукружните и брануваните мотиви се поставувале горе, односно во првата зона (Сл. 4.7).

Сл. 4.7. Комбинација на праволиниски и криволиниски мотиви во праволинијска композиција (цртеж Г. Наумов).

Кај праволиниските композиции, при организирањето на орнаментите се

чувствува вертикална тенденција, додека кај криволиниските, композициската структура е поинаква. Таму основните мотиви се помасивни и тежнеат подеднакво да се шират т.е. да се развиваат и хоризонтално и вертикално. Кај праволиниските композиции, од ова правило засега делумно отстапуваат примерите од Маџари и Зелениково, каде во втората зона има коси линии кои паралелно се распределени низ целиот мев на садот (Сл. 4.8).

Сеуште останува неизвесно како се доаѓало до основната мотивна целина (која понатаму била мултиплицирана). Дали основните модули уште на почетокот

- 66 -

биле занемарувани и веднаш се пристапувало кон сликање на целиот мотив, или пак овој мотив имал своја сопствена хронолошка еволуција. Во прилог на овие размислувања би оделе некои конкретни податоци што се однесуваат на хронологијата на населбите и стратиграфијата на сликаните садови во нив. Дури во овој контекст би можел да се утврди развојниот пат на орнаментите, односно како тие во одреден период биле замислувани на ниво на композициска целина и како т.е. на кој начин натаму се преобликувани и надоградувани. Во секој случај, создавањето на праволиниски композиции докажува дека при оживувањето на една керамична површина, неолитските луѓе спроведувале одредена логика, некаков праисториски редослед на формите кој им дозволувал да создадат одредена симетричност на облото тело на пехарот, а со тоа да го облагородат садот и да го внесат во своите секојдневни или обредни практики.

Сл. 4.8. Коси мотиви во праволиниските композиции (цртеж Г. Наумов). б) Криволиниски композиции Овие композиции се составени од криволиниски орнаменти кои ја исполнуваат скоро целата површина на венецот и мевот од пехарите. Во нив, една орнаментна целина ја формира целата композиција, од венецот до ногата на садот, иако во оваа целина можат да се вметнат и помали „сврзувачки“ мотиви. Помалку чести се примерите каде криволиниските орнаменти зафаќаат само определени зони од садот. Затоа и поретко се случува, мотивите во овие композиции да се поделени во зони. Преку нивниот распоред всушност и се забележува големата разлика во структурата на праволиниските и криволиниските композиции. Ако праволиниските композиции беа составени од вертикални мултиплицирани мотиви, често поставени во зони, кај криволиниските, еден мотив тежнее да се шири во повеќе правци, притоа со своите разграноци зафаќајки ги и долните и горните зони (Сл. 4.9c). Иако напати делува дека динамичната композиција ја избегнува вообичаената мултиплицирачка логика, сепак и кај сложените мотивни целини се применува концептот на повторување. На тој начин се создава интересен визуелен ефект. За овој ефект да биде поневообичаен, при сликањето на ваквите композиции, тогашните керамичари користеле и концепт на антисиметрија, односно прикажување на одредени мотиви во негатив (Jablan 1989, 12) (Сл. 4.9а). Бидејки мотивите најчесто биле сликани со темна боја (црна, кафена), посветлата боја на основата, како контрастна била користена за истакнување на брановидно извиени мотиви.

- 67 -

Сл. 4.9. Криволиниски композиции на среднонеолитските пехари (цртеж Г. Наумов). Криволиниските композиции се најчесто изведени од брановидни линии, кои заради црната боја се истакнуваат во преден план. Кога се тие срзани меѓу себе, тогаш оние во негатив (формирани во позадината со црвената боја од основата) не се спојуваат, а доколку фронталните не се споени, тогаш оние од негативот формираат спирали. Насликаните мотиви можат да имаат завршеток во форма на „дланка/шепа“ односно „јајце“ (Сл. 4.9а; Сл. 4.9b). Некои од нив се завиваат во самите себе, така што некогаш делуваат како спирала во зачеток (Сл. 4.9c).

Сл. 4.10. Горни зони со криволиниски мотиви (цртеж Г. Наумов).

Може да се забележи дека карактерот на комплексните криволиниски композиции е таков што не може да дозволи сликање на орнаментите во две хоризонтални нивоа. Иако на некој начин постојат замислени нивоа, мотивите, заради нивните облици не можат да се концентрираат само во една зона. Напротив, тие се создаваат и развиваат на разни страни, навлегувајки во повеќе слоеви т.е. нивоа. Зонската поделеност на криволиниските мотиви може да се забележи единствено во праволиниските композиции и тоа вообичаено во нивната прва зона (Сл. 4.10). Таму, на венецот од пехарот се поставуваат кружни и полукружни мотиви во низа, или пак завиени линии. Како исклучок, од ова правило се издвојува еден фрагмент од Маџари (Сл. 4.11). На него се насликани криволиниски мотиви

- 68 -

распоредени во две зони, очевидно разделени со една хоризонтална линија. Во горната зона е претставена варијација на „У“ мотивот, додека во останатиот дел од долната зона е присутна невообичаена вертикална претстава на мотивот „шепа“. Засега, оваа композиција останува како најнеобична, доколку се земат предвид типичните криволиниски композиции од Амзабегово – вршничката група. Затоа, во недостаток на попрецизни стратиграфски податоци, овој фрагмент наведува на некаква порана етапа на криволиниските композиции, или пак на одредена синхрона рудиментирана варијанта на она што е претставно како вешто и прецизно изведен среднонеолитски стил.

Сл. 4.11. Фрагмент од среднонеoлитски пехар пронајден во Маџари (фото Г. Наумов). Евентуалното постоење на зони во комплексните композиции може да се

согледа преку еден друг мошне интересен мотив. Иако е можеби најприсутен, тој речиси и да не се забележува самостојно, пред сé бидејки е вконпониран во рамките на покрупен орнамент. Станува збор за мотивот „гирланда“ поставен вдолж средишниот дел од мевот на садот (Сл. 4.12). На некој начин тој учествува во создавањето на брановидните линии („во негатив“) и ја дели композицијата во неколку замислени зони. Кога е поврзан со „метаморфозираните“ триаголници („У“ мотивите) од горната зона, тој всушност ја конструира и расчленува целата композиција. Во такви случаи се забележува дека „гирландата“ е и самата изградена од неколку „У“ мотиви кои пермутираат во неколку позиции (Сл. 4.13). Може да се констатира дека се работи само за еден основен мотив кој се повторува, така што може со завиениот крај да биде свртен надолу или пак нагоре.

Оттука може да се заклучи дека при конструирањето на композициите постоеле јасно утврдени и осмислени правила преку кои можеле да се отсликаат замислените идеи. Тоа говори дека во неолитот постоела еден вид „ерминија“ (секако не напишана), односно одредена ликовна предлошка која се темелела врз регулативите на некоја „архаична математичност“. Според тоа појавата на наведеното организирано распределување на формите и просторот во орнаментната композиција воопшто не е случајна. Изборот на основни орнаментни целини, нивното мултиплицирање, постоењето на декоративни зони, па дури и

- 69 -

антисиметриската претстава „во негатив“, сосем јасно укажуваат на сликарска традиција која условно би можела да се нарече „неолитска геометрија“.

Fig. 4.12. Мотивот „гирланда“ во Fig. 4.13. Група од У мотиви во криволиниските композиции криволиниска композиција (цртеж Г. Наумов). (цртеж Г. Наумов). II. Неолитска геометрија Дали организацијата на орнаментите во една композиција настанува со слободно непредвидливо комбинирање, или таа е резултат на т.н. „примитивна математичност“? Мошне се веројатни случајните декоративни решенија кои делувале пријатно и за самиот керамичар, но и за останатите „консументи“ на садот. Меѓутоа, колку декорацијата на неолитските сликани садови, и да делува шаренолико, внатре во нивната композиција постојат одредени регулативи кои би овозможувале, целата површина максимално да се искористи за сликање, а притоа сите внатрешни елементи да се во складен сооднос и да создаваат сразмерна визуелна целина. Подредено поставените мотиви во својата конструкција се составени од основни елементарни единици кои всушност преставуваат јасно определени геометриски форми. Присуството на разни видови триаголници, четириаголници, кругови, мрежи и линии докажува дека одредени геометриски елементи, во одредени позиции и комбинации создаваат нови интересни форми. Во секој случај тоа за тогашните керамичари не би биле математички определени тела, ами линеарни структури преку кои тие можеле да ги градат орнаментите. Тргнувајки од овие најелементарни конструктивни единици, неолитските творци понатаму успевале да развиваат една цела симетрична композиција. Впрочем, симетријата била онаа која во најголем број примери ја формирала складноста на орнаментните мотиви. Само преку неа можеле да се остварат сразмерни врски меѓу мотивите. Во претходните поглавја можеше да се забележи дека во рамките на неолитските сликани композиции, најчесто се користи еден мотив кој се мултиплицира едноставно или во разни варијации. Ова присуство на т.н. „хоризонтална симетрија“ е најдоминантно во праволиниските и во одредени посложени криволиниски композиции. Група научници се занимаваат со правилата на симетријата користена при развивањето на „дизајнот“ (Washburn 1999; Jablan 1995). Сите тие имаат специфичен пристап кон дефинирањето на оваа „неолитска геометрија“. На пример

- 70 -

Д. Вошбурн, во својата работа ја користи формалната анализа како би ги востановила правилата на симетрија (Washburn 1977; Washburn 1999). Таквата анализа нуди неколку основни типови на симетрија применувани при повторувањето на мотивите. Некои од овие типови на симетрија се употребени и при сликањето на неолитските садови од скопскиот регион. Најчесто е присутна „транслацијата“ (Сл. 4.3; Сл. 4.5) и тоа особено во праволиниските композиции, додека „двојната ротација“ ја има во „У“ мотивите на „гирландата“ од криволиниските композиции (Сл. 4.14). „Рефлексијата со лизгање“ и „хоризонталната огледална рефлексија“ засега се непознати, иако генерално би можеле да се очекуваат во регионот на Амзабегово - вршничката група.

Сл. 4.14. Типови на симетрија (според Ходер 2003, fig. 2, повикувајки се на Washburn 1999, Fig. 1): А) Транслација; Б) Двојна ротација; В) Хорозонтална огледална рефлексија; Г) Рефлексија

со „лизгање“. Јан Ходер, обидувајки се да го дефинира традиционалниот дизајн кај современите Нубијци, ги користи правилата на генеративната граматика (Hodder 1982), така што секој мотив го третира како „триаголен збор“ на кого се додава друг таков „збор“ (Ходер 2003, 62). Согледувањата на Ходер се сосем блиски со оние на С. Јаблан и Љ. Радович кои сметаат дека при орнаментирањето на неолитските садови постои модуларност, односно комбинирање на неколку базични елементи (модули) со цел да се создаде поголем број различни модуларни структури (Jablan 1989; Jablan 1995; Radović on line). Во конкретни примери, правилата на генеративната граматика или модуларноста можат да се забележат и на сликаните садови од скопскиот регион. Така, сите оние геометриски структури кои на садовите ги сретнуваме во низи или полиња, во себе содржат еден основен „збор“ или модул од кого понатаму се изградуваат (Сл. 4.15). На пример во низите ромбови и триаголници од Говрлево и Маџари се сретнува еден модул кој се повторува, или пак, ако се оди понатаму, и самите ромбови одвнатре и однадвор се сочинети од мали триаголничиња („зборови - модули“) кои на повеќе начини взаемно се врзуваат (Т. VI: 4; Т. VIII: 8). Од друга страна, цел основен мотив може да се третира како модул, чие повторување создава модуларност. Дури и празните полиња меѓу мотивите, на светлата основа формираат “позадински” мотиви („негатив“), кои исто така може да се третираат како модули. Овие модуларни решенија, континуирано ќе се

- 71 -

користат во разни делови на светот. Дури до денес тие се во употреба во рамките на современиот индустриски дизајн. Не може да се смета дека неолитските керамичари кон декорирањето пристапувале толку аналитично, меѓутоа сигурно е дека тие работеле со неколку базични форми кои ги ротирале, комбинирале и поставувале во симетрични целини. Може со сигурност да се потврди дека во неолитот постоел одреден вид на првобитна геометрија преку која се организирале орнаментите. Ова го докажуваат примерите на многубројни систематизирани композиции, при што и самата поделба на сликаната површина во зони укажува на тоа дека садот бил замислуван како геометриска целина во која постојат соодноси на две групи мотиви.

Сл. 4.15. Модуларноста во првата зона од праволиниските композиции (цртеж Г. Наумов). Присуството на антисиметрија при декорирањето на садовите е уште една потврда дека при желбата да се збогати орнаментниот опус, се пристапувало кон продлабочена опсервација на геометриските форми. Овие неолитски опсервации довеле до низа комплексни декоративни решенија преку кои се добива игра на два вида мотиви, едни насликани со темна боја и други што се остваруваат во негатив. Менувањето на боите на орнаментите создаваат сугестија на „напред - назад“ „горе - долу“ и „над - под“, со што се формира контраст меѓу повторувачката фигура и позадината (Jablan 1989, 12). Оваа комплементарност на обликувачки и обликувани мотиви, довело до можеби една од најубавите сликани техники на садовите од неолитот. Дури и во современата уметност, еден од најинтересните уметници на 20-от век, холандскиот графичар Mauritzs Echer, оваа техника на сликање ја има доведено до скоро неверојатно совршенство. Техниката на антисиметриско сликање е присутна во скоро сите неолитски локалитети од Југо–источна Европа. Вообичаено се работи за варијации на едно утврдено решение со брановидни линии во негатив (Т. VII; Т. VIII: 1, 2, 5, 7, 8; Т. X: 2, 6, 7). Но уште поинтересно е што овие брановидни линии се формирани од мотиви изведени со темна боја (составени од помали поврзани „У“ мотиви). Структурата на овој вид композиции покажува дека површината на садот е осмислена мошне „економично“, при што во еден ист простор се паралелно присутни двата вида мотиви. Сево ова укажува на тоа дека тогашните керамичари ги планирале и аранжирале композициите врз база на претходно утврдени матрици и закономерности. Без разлика дали се работи за поедноставни или посложени

- 72 -

композиции, овие закономерности ја давале точно бараната конструкција. Затоа, често, низ подолг период се сретнува повторување на идентични композиции, што пак од друга страна говори и за силно втемелена традиција на декорирање. Скоро секоја традиција се базира врз цврсто определени правила. Тие, од една страна се засноваат на идејно - асоцијативен систем, но од друга имаат свој удел и во визуелно - техничката изведба на замислените слики, така што тие функционираат како геометриски правила. Овие геометриски правила говорат за пресметувањето, умножувањето и негирањето на утврдени единици со кои се остварувала композицијата. Тоа го потврдува присуството на т.н. „архаична математичност“, која освен во сликаната керамика, била присутна во многу други сегменти на неолитскиот животот (земјоделство, архитектура, ритуали и табуи).

Сл. 4.16. Реконструкција на праволиниска композиција од Зелениково (цртеж Г. Наумов). III. Реконструкција на орнаментите Утврдените канони, внимателното избирање на мотиви и нивното самостојно и групно поставување во соодноси со други, дозволува сликаните орнаменти на пехарите повторно да се „оживеат“. Запознавајки се со информациите што ги нуди оној мал број зачувани композиции, постепено можеме да препознаваме целини и во фрагментите од садовите, кај кои се сретнуваат елементи од веќе препознатливите („стилови“). Доколку во фрагментите се забележат мотиви што веќе постојат и организирано се распоредени во претходно утврдена композициска целина, тогаш може да се предвиди и остатокот од она што на нив не е зачувано. Секако, кон можната реконструкција би се пристапило со одредена веројатност, бидејки една композиција не секогаш идентично се повторува. Често се случува да постојат варијации во одредени детали. Редоследот на праволиниските мотиви во рамките на еден пехар не мора да е константен. На пример во праволиниската композиција со коси линии од Маџари, бројот на линиите постојано се менува (Т. VIII: 3). Една групација (мотив) може да ја сочинуваат 5, 8, 9, 10, дури 12 коси линии и тоа во нееднаков ритам. Од друга страна, во најкомплексните динамични композиции со брановидни линии и „У“ мотиви, постојано има варијации. Така, најдолниот „У“ мотив може, но и не мора да има „шепа“ и тоа со по неколку „прстиња“. Овој мотив се забележува во бројни варијации претставени на различни видови неолитски артефакти (Чохаджиев 2004).

- 73 -

Но сепак, деталната ликовна анализа на орнаментите, дефинирањето на најприсутните правила и „стилови“, ни овозможува да ги утврдиме најбитните елементи на една композиција, кои го даваат нејзиниот главен карактер. Во секој случај, битна е конструкцијата - онаа што го дава стилот на орнаментиката, при што деталите можат само да ја надополнат сликата. Подолу ќе бидат приложени два примера како би можела илустративно да се согледа можноста од реконструкција на една композиција врз база на прилично мал фрагмент. Секој од нив, без разлика на димензиите, содржи доволно елементи за реконструирање и тоа особено оние најкарактеристичните кои припаѓаат на стилот со алтернирани линии во форма на триаголник и оние на стилот со брановидни линии во негатив.

Сл. 4.17. Реконструкција на криволиниска композиција од Говрлево (цртеж Г. Наумов). На фрагментот од Зелениково се забележуваат мотиви и од двете зони. Во горната, се наоѓале малите триаголничиња, додека во долната - добро препознатливите вертикални линии. Познавајки ги особеностите на овој стил, мошне лесно може да се изведе прилично доследна реконструкција (Сл. 4.16). На фрагментот од Говрлево е зачуван мотив кој се наоѓал во централниот дел од динамичка композиција, оној кој ги разделува и спојува линиите во „гирландата“ (Сл. 4.17). Откако, врз база на фрагментите ќе се изведат реконструкциите, многу лесно може да се пристапи кон нивнотото поставување врз површината од пехарот. На тој начин, се добива целосна слика за сите видови композициски форми, присутни на еден локалитет, но и за квантитетот на пехари, пронајдени во одреден простор. IV. Симболичките аспекти на неолитските композиции

Големите климатски промени, седентаризмот, култивирањето на растенијата

и на животните, како и новите пронајдоци во материјалната култура (куќа, печка,

- 74 -

сад) имаат силен удел во формирањето на религиска свест. Сето она ново што се случува, треба да се протолкува и да се вгради во традицијата. Природата е променета, а со неа се менува и човекот. Притоа, тој се прилагодува на новонастанатата ситуација, целосно се вклопува во својата околина и формира еден вид функционален круг во кој се преплетуваат неговиот рецепторски систем (со кој доживува дразби) и ефекторскиот систем (со кој реагира на тие дразби) (Касирер 1998, 44). Неговите активности, симболички се преплетуваат со оние на природата, следејки ја логиката на развивањето и деградирањето. Проицирајки се себе си во природата и обратно, секоја човекова манифестација добива обредно - магиски карактер.

Во таквиот свет, секоја постапка е опкружена со присуството на некаква тајна безлична моќ, мана (невидлива сила), која е тесно поврзана со свеста за нуминозното присуство (Блекхо и др. 1995, 15). За да може на некој начин да си ја објасни оваа мистерија во природата, човекот се обидува да ја отелотвори преку уметноста. Бидејки она што се нарекува мана е невидливо, но сепак присутно, неолитскиот човек реагира на ова безобличие преку својот внатрешен интуитивен апарат. Носен од потребата да си ја објасни таа неопиплива моќ во природата, тој креира навидум апстрактни слики за преку нив да се приближи до неа и да го навести нејзиното постоење. Во нив тој го редуцира сето она реално, за кое смета дека има некаков удел во нуминозниот динамизам. Колку и да е непојмливо, нуминозното сепак може да се почувствува, бидејки користи елементи на природата низ кои самото се остварува. На пример, доколку сонцето, ветрот, земјата, дождот или планините се во таа функција, уметникот нив ги сведува само на најелементарните препознатливи форми, затоа што за него не е битно нивното реално, видливо постоење, туку тоа што тие со себе го носат и е во склад со еманирањето на нуминозното. Ова дисторзирање на реалноста, synairesis (Hourmouziadis 1973), го води човека кон создавање „симболички универзум“ кој постои паралелно со оној физичкиот. Симболичкиот универзум му дозволува да оформи нова димензија на реалноста и нов метод на прилагодување кон околината. На тој начин човекот создава симболички систем кој ќе обезбеди поврзување на неговиот рецепторски и ефекторскиот апарат. Токму ова ќе биде едниот од клучните фактори за негово претвoрање во animal symbolicum, што всушност ќе биде услов за негово одење чекор натаму во однос на другите живи организми (Касирер 1998, 44 - 46). Ваквата позиција ќе му овозможи да ја толкува насетливата суштина на природата и тоа искуство да го пренесува меѓу останатите во заедницата.

Сите составни делови на човековиот симболички универзум (уметноста, митот, религијата, па дури и јазикот) се реакција на неговите поимања за светот. Тие заедно и взаемно се преплетуваат како би ги дефинирале нештата што суштински го објаснуваат човековото постоење, но и постоењето на неговото опкружување. Создавајки ги овие искуства, тој нив понатаму ги пренесува на следните поколенија, притоа формирајки митска свест. Во веќе изградената митска свест, човекот своите идеи ги приземјува преку митски слики, низ кои сите негови доживувања и искуства попримаат симболички облик. Самата митска слика добива магиско - религиски карактер, а со тоа и семантичко т.е. симболичко значење (Чаусидис 1994, 40, 51). Присуството на овие митски слики се остварува во

- 75 -

одредени сегменти на визуелното изразување како одраз на идеите и сознанијата од мистичните доживувања и искуства на неолитскиот човек. Целиот симболички универзум на митската свест се канализира токму преку нив.

Размислувањата за нуминозното, овоплотени во ликовни форми, можат преку митските слики да се вклопат во логично осмислениот облик, симетричната конструкција и функцијата на пехарот. Неолитскиот пехар не бил ниту само секојдневно практичен, ниту пак само обредно церемонијален. Колку и да бил наменет само за секојдневна употреба, на него (намерно или ненамерно) визуелно се пренесени идеите на тогашното време. Од друга страна, колку и да бил замислен, својата функција да ја оствари само во обредите, пехарот поради честото присуство во внатрешноста на живеалиштата, бил составен дел од средбите и посредувањата меѓу луѓето. Несвесно, а веројатно и ненамерно, овие размислувања се одразувале во формата и изгледот на овој тип садови, така што убавото и светото - силно врзани, станале една од причините за постоењето и функционирањето на орнаментите. Сложената симболика на настанувањето и создавањето на животот преставува само надопонување на основната идеја за нуминозното, а која на свој сопствен начин се развива и во времето на раниот неолит. Размислувајки за сопствениот живот, тогашниот човек размислува и за творечката логика во природата. Бидејки се смета за нејзин составен дел, се што се случува околу него е подеднакво битно како за него самиот, така и за другите организми со кои е опкружен. Сакајки да ги зачува и имплементира своите сознанија за битните процеси во природата, тој овие сознанија, како симболички слики, натаму ги пренесува преку „фрекфентни“ и трајни медиуми. Затоа, колку повеќе овие симболични слики се пренесуваат, толку повеќе се развива и симболизацијата во орнаментирањето. Но од друга страна, колку што повеќе овие симболички слики се одалечуваат од извориштето на идејата, тие толку повеќе и го губат своето значење. Така, на некој начин, од генерација во генерација, тие преминуваат од симболички слики во украсни орнаменти. Затоа и ќе остане отворено прашањето, колку овие композиции ја инкорпорирале и задржале, или пак модифицирале и изгубиле својата изворна семантика.

Тешко е да се утврди кога и зошто орнаментот ја добива и губи својата улога на симбол, продолжувајки ја натаму само својата функција на декоративен елемент. Можеби во текот на генерациите, тој се модифицира со одредени варијации во самиот облик, но неговата основа останува иста. Тој прераснува во знак на распознавање, преку кој понатаму се изградува традицијата на една локална култура. Како што се шири културата, така се утврдуваат нејзините елементи на распознавање, се формираат стилови (кај сликаните пехари од скопскиот регион најмалку три), кои во зависност од духовните или естетските поимања, со одредени варијации го истакнуваат ентитетот на една културна целина. Во такви услови, доколку новата средина (или пак новата генерација) ја загуби потребата за еманирање на религиозниот аспект низ орнаментот, тогаш таа и натаму го задржува орнаментот, но сега како проверено декоративно решение, како „мода“ или како традиција која со текот на времето, одалечувајки се од коренот постепено се деградира.

- 76 -

Меѓутоа, доколку религиозниот или уметничкиот (естетскиот) сензибилитет се поистовети со „импортираните“ импулси од „претходниците“ или „соседите“, тогаш настапува еволуирање на религискиот концепт, но и на ликовните форми кои со него следат. Во неолитот, развивањето на можен религиско - ликовен концепт се манифестирал и на садот, а не само и на орнаментите претставени на него. Како предмет на кого се поставени примарните елементи на визуелно - семиотичката комуникација (орнаментите), тој автоматски влегувал во доменот на симболичките процеси и добивал свое автентично значење.

Орнаментите кои се поставени на дадените садови (вклучувајки ги и пехарите), во овој контекст ја добиваат улогата на посредници меѓу когнитивното и световното, улогата на медијатори меѓу потребата за материјално и духовно егзистирање. Тие ја разубавуваат површината на објектот, но ги пренесуваат и пораките кои се дел од кодот на неолитската мисла. Му дозволуваат на восприемачот да истапи чекор напред од вообичаеното комуницирање, да го види она што може да се каже само преку слика и да ги доживее пораките и сознанијата за околината. Токму преку овие ликовни пораки, и во време многу одалечено од неолитот, со помош на семантичките анализи имаме можност да ги констатираме цртите на разумскиот и емотивниот профил на неолитскиот човек. Насетувајки ги контурите на неговиот дух и етика (цврсто граден во текот на неколку столетија), имаме можност од страна да ја доживееме есенцијата на тогашното човеково постоење и да согледаме како таа во толкав врменски распон, вешто се создавала и развивала преку творештвото на неолитските популации.

- 77 -

V глава

Оптечатоци на неолитската мисла: Визуелните обележја и значењето на неолитските печати

Присуството на керамичките печати во неолитските населби и нивната невообичаена структура, досегашните истражувачи често ги наведувала кон интерпретации насочени во повеќе правци. Историјата на проучувањето на овие предмети покажува дека кон нив секогаш се пристапува од неколку насоки на опсервирање, пред сé заради нивниот неконвенционален изглед и форма. Малите димензии и специфичниот облик ги истакнува овие предмети како дел од социјалните врски и визуелната комуникација меѓу една или повеќе заедници во одреден регион/и. Овие функции на печатите се особено потенцирани, преку „декорацијата“ на нивното дно, која е најчесто изведена во техника на врежување. Присуството на дефинирани орнаменти, исто така ја истакнува и нивната улога во одржувањето на визуелните традиции меѓу неолитските популациите од Југо–источна Европа. Треба да се нагласи дека тие одиграле битна улога во градењето на неолитската ликовна модуларност, така што комплетно се инкорпорирале во структурите на тогашната иконографија. Мотивите присутни на овие предмети се во релација со неколкуте аспекти на неолитската материјална култура од Балканот и Анадолија.

Хомогеноста на мотивите од печатите укажува на тоа дека со текот на времето се оформил дефиниран репертоар на орнаментни форми, кои преку ангажирањето на овие предмети, активно се вклучувале во разните форми на симболичка комуникација. Може да се претпостави дека тие се користеле за втиснување на декорацијата врз површнната на материјалот кој натаму имал активна фунција во посредувањето меѓу практикантите на одредени обреди и церемонии. Досега печатите се интерпретирани во различни правци, при што не се преземени истражувања во релација со етнографската граѓа. Во оваа пригода ќе се направи еден таков обид за нивно толкување, и тоа во контекст на аналогни предмети користени во домашните обреди во рамките на балканскиот фолклор. Во обид да се понудат нови сознанија за неолитските печати од Југо-источна Европа, во овој труд ќе бидат приложени такви публикувани и непубликувани наоди од Република Македонија. За таа цел, од примарно значење ќе биде нивната „декорација“ која овозможува да се направи увид во визуелната динамика на мотивите и нивната комуникација со останатите елементи на материјалната култура. Од друга страна, посочувајки го контекстот и местоположбата на некои од печатите во живеалиштата, ќе биде предложена можноста за нивното функционирање како предмети со кои се втиснуваат мотиви на медиум кој понатаму посредувал во домашните или месните церемонии. Раздвоени меѓу функцијата и значењето, печатите често се интерпретирани како предмети кои подеднакво влегуваат во повеќе категории, поради што тие можат да бидат набљудувани во нивниот утилитарен, обреден и социолошки контекст. Во домен на овие анализи и интерпетации се направени неколку битни истражувања кои многу темелно се обидуваат да ги дефинираат особеностите и функциите на ваквите наоди од Југо-источна Европа и Анадолија (Makkay 1984;

- 78 -

Budja 2003; Dzhanfezova 2003а; Наумов 2005b; Türkcan 2006; Skeates 2007; Prijatelj 2007; Türkcan 2007; Naumov 2008f). Во нив се посочува на мултифункционалниот карактер на овие предмети и нивната улога во визуелната култура на неолитските заедници. I. Функции и значење на печатите Досега не е утврдена дефинитивната намена на неолитските печати. Постојат голем број хипотези кои го шират опсегот на функции на овие предмети, притоа најчесто потенцирајки го нивниот социо – економски или обреден карактер. Што се однесува до нивната најелементарна особеност – мотивот за отиснување, таа често се поврзуваа со тетовирањето на човековата кожа од каде произлегол и самиот термин пинтадера преку кого најчесто се препознаваат овие предмети (Cornaggia-Castiglione 1956; Mellart 1967, 220; Makkay 1984, 91).9 Две прашања кои се однесуваат на неолитското боење на телото со пинтадери сеуште остануваат отворени. Дали воопшто било неопходно оваа постапка да се врши со печати, кога за таа функција едноставно и полесно би можеле да се искористат други алатки? Доколку се земат предвид малите димензии на печатите, тогаш прашање е колкава трага тие би оставиле врз човековото тело? Меѓутоа, горе наведените автори посочуваат дека на дел од печатите се забележуваат остатоци од боја, што е случај и со неколку печати од Македонија. Ова е секако аргумент кој не ја исклучува можноста тие да се користеле и за „украсување“ на човековото тело. Во тој случај, комбинацијата од неколку помали мотиви би можела на кожата да остави позабележливи и повпечатливи траги. Треба да се посочи дека остатоците од боја зачувана кај некои од печатите, неколку автори ги врзуваат за нивната употреба како алатки за боење ткаенина (Mellart 1967, 220; Makkay 1984, 91; Perles 2001, 252; Budja 2003, 119). Се дискутира и околу употребата на печатите за втиснување на мотиви врз керамиката. Што се однесува до Југо-источна Европа и конкретно Македонија, засега тука не се пронајдени остатоци на садови и фигурини за кои би биле констатирани конкретни мотиви втиснати со печати. Но, голем број такви керамички фрагменти се пронајдени во ранонеолитските и доцнонеолитските фази на локалитет Tell Sabi Abyad (Сирија) (Akkermans & Verhoeven 1995, 21 – 25; Akkermans et al. 2006, 131). Интересно е што во доцнонеолитската куќа каде се тие пронајдени, не е откриен ниту еден печат. Ова повторно го потенцира големото значење на овие „алатки“, ако се земе предвид претпоставката дека тие биле однесени од тоа наоѓалиште од страна на нивните корисници. Се смета дека овие мотиви го означувале потеклото, насоката на дистрибуирање или пак содржината на материјалот чуван во спомнатите садови. Авторите претпоставуваат дека станува збор за специфичен вид стилизирано симболичко посредување, преку кое две заедници комуницирале меѓусебно на поголема географска оддалеченост (Akkermans & Verhoeven 1995, 23). Кога станува збор за обредното комуницирање и препознавање преку симболите, растојанието меѓу испраќачите и примателите на

9 Во овој случај називот тетовирање пред сé се однесува на чинот на декорирањето на кожата (со помош на боени печати), но не и на нејзиното украсување со бодење (изведено со игли натопени во боја).

- 79 -

овие знаци не игра битна улога, ако во двете заедници симболите имале исто или слично значење. На истиот локалитет е пронајден фрагмент од сад со отпечаток во форма на човечко тело, што повторно ја отвора можноста, во овој регион да се изработувале печати со антропоморфна фигура. Би можело да се претпостави дека прикажаната фигура го претставувала оној што ги поседувал овие садови и намирници, или пак митскиот лик во чиј домен се наоѓала нивната заштита.

На Балканот, но и пошироко, оваа традиција на обележување на керамичките садови со помош на печати продолжила и натаму во бронзеното време (Dickinson 1994, 189 - 193; Vasilakis 2001; Kircho 1989, 123 – 125; Joshi and Parpola 1987, XV). Истражувачите не ја исклучуваат можноста, споменативе предмети во овој период истовремено да имале магиски или конкретно апотропејски карактер и покрај тоа што се користеле и за административно контролирање на продуктите. Отпечатените мотиви и претстави на митски ликови, фигури и ритуалните сцени, наведуваат на претпоставка дека тие обезбедувале магиска заштита на намирниците во садовите, или пак функционирале како талисмани на нивните сопственици (Dickinson 1994, 189 - 192; Joshi and Parpola 1987, XV - XVII; Kerśak 2005, 94). Во прилог на овие размислувања одат и печатите кои се пронајдени како инвентар во гробовите од неолитот и бронзеното време. Имено, на неколку локалитети од Балканот, но и пошироко, како прилог во машките и женските гробови, се пронајдени печати, најчесто во пределот на главата, градите и карлицата (Mellart 1967, 209; Türkcan 2006, 46; Kircho 1989, 123, 124; Бъчваров 2003, 82, 220; Skeates 2007, 186, 195). Врз основа на претходните примери може да се смета дека и неолитските печати имале двојната функција, при што преку нив може да се следат одредени социолошки релации кои даваат многу информации за тоа како неолитските заедници и индивидуи функционирале меѓу себе. Најголемиот број од печатите се пронајдени во или околу живеалиштата, што укажува на тоа дека тие, најмалку, посредувале меѓу членовите на една фамилија. Но, доколку земеме предвид дека мноштво од мотивите на нив се дел од генералната „неолитска азбука на орнаменти“, тогаш може да се тврди дека тие претставувале медиум преку кој се одвивала некаква интеракција меѓу една фамилија и пошироката заедница, или пак меѓу повеќе заедници во еден регион. Ваквото широко користење на препознатливи мотиви укажува на развиената комуникација на населбите во еден поголем регион во кој тие сакале да ја потврдат својата припадност и да го дефинираат сопствениот идентитет. Сличноста меѓу мотивите на сликаните садови од Балканот и мотиви на печатите од истиот регион ги потврдуваат овие размислувања (Naumov 2008f: 64 - 73; Naumov 2008c). Во секој случај, мотивите од печатите не морале да бидат знак на индивидуално, туку на колективно распознавање - на ниво на целата заедница, со што би било логично да се очекува дека преку нив се остварувале врски меѓу различни заедници (Perles 2001, 289; Bailey 2000, 110). Изнесени се претпоставки според кои во рамките на комуникацијата меѓу неолитските населби, печатите и другите предмети кои им припаѓаат на „асемблажите“, се користеле како посредници во разни договори, стокова размена, па дури и во брачните сфери - кога две фамилии вршеле „размена“ на своите млади членови (Talalay 1993, 46; Budja 2003, 116). Втиснувањето печати врз керамиката засега не е потврдено во

- 80 -

македонскиот неолит, но сепак не треба да се исклучи можноста дека во разни пригоди нивните отпечатоци се оставале врз материјали од органско потекло (кожа, текстил, тесто), но и врз телата на домашните животни.

Во текот на халколитот и бронзеното време биле изработувани глинени фигурини на говеда на кои се втиснувале мотивите од печатите. Таквите фигурини често се пронаоѓаат во внатрешоста на куќите (Kircho 1989, 124). Ова упатува на тоа дека и во неолитот (особено во неговите доцни фази), постоел развиен систем на знаци преку кои се вршела идентификација и распознавање на домашниот „инвентар“, но кој, веројатно паралелно, се користел и во посложените симболички процеси. Анализите на винчанските населби покажуват дека дури во 79 куќи се пронајдени предмети со знаци, што секако имплицира нивно често користење во домашните активности (Starović 2005, 258).

Определени мотиви не се присутни само на печатите во одреден регион и период, туку нивни еквиваленти се појавуват од Анадолија преку Балканот па сé до Унгарија. Ова упатува на заклучокот дека системот на значења и функции на овие знаци се развивал паралелно со процесот на неолитизацијата и истовремено ја зајакнувајки ја нивната улога во посредувањето меѓу индивидуите, семејствата и населбите. Со ова, печатите постепено го дефинирале својот интерактивен карактер, кој колку што доминирал во „административните“ релации, толку влегувал и во сферата на обредните активности. Овие две навидум различни категории веројатно и не биле толку разделени во неолитскиот период, а како што веќе претходно беше наведено, продолжуваат и во бронзеното време. Слични етнографски примери на „документирање“ на домашниот инвентар на ниво на обреди, се познати и меѓу балканските популации, за што и подоцна ќе стане збор. Контекстот во кој се пронајдени неолитските печати, кажува повеќе за нивната двојна функција. Често тие се наоѓаат заедно во рамките на збирни наоди кои терминолошки се определуваат како assemblages или пак cache, кога повеќе различни предмети создаваат една целина како резултат на нивната економска или ритуална намена (Budja 2003, 124; Prijatelj 2007, 247, 248). Во една куќа во Сирија, датирана 5900 - 5800 BC, се пронајдени керамички фрагменти со отисоци од печати заедно со околу 1600 токени, калкули,10 фигурини на животни и на луѓе. Се претпоставува дека сите предмети засебно претставувале дел од раниот административен систем: - токените односно калкулите ги претставувале намирниците и нивниот квантитет; - отпечатоците на керамиката го дефинирале индивидуалното поседување; додека фигурините ги заменувале животните и личностите кои биле во взаемна административна релација (Akkermans et al. 2006, 131, 132). Меѓутоа, на неколку неолитски локалитети, овие асемблажи (во кои се наоѓаат и печатите), можат да се толкуваат поинаку. Во истражуваните куќи од Неа Никомедеја, Ракитово, Доња Брањевина, Дивостин, Ваштеми и Подгорие, печатите скоро секогаш се наоѓани заедно со женски фигурини, антропоморфни садови, садови со бело сликани орнаменти, жртвеници, зооморфни амулети, „чивии“ и фигурини на жени со намерно откршени (одвоени) нозе (Budja 2003, 124 - 126). Остануваат отворени прашањата колку од нив се наоѓале во еден компактен контекст, за да може да се тврди дека тие меѓусебно формирале асемблажа, а колку од нив, во овој контекст се нашле случајно (ситуација која многу често се 10 Поопширно за овој тип предмети во Nilhamn 2002.

- 81 -

сретнува во неолитските куќи на Балканот). Во секој случај, концентрацијата на овој тип предмети во еден конкретен простор посочува на нивната взаемна симболичка функција, веројатно врзана за домашните обреди. Што се однесува до печатите од Македонија, за дел од нив може да се каже дека им припаѓале на асемблажи, иако публикациите од истражувањата не секогаш го прецизираат контекстот на нивното пронаоѓање. Во повеќето публикувани или делумно публикувани неолитски куќи, каде се пронајдени вакви наоди, се присутни голем дел од предметите кои ги формираат овие симболички асемблажи (бело сликани садови, женски фигурини, жртвеници, антропоморфни садови, па дури и модели на фигурини-куќи). Сé до моментот на деталното публикување на овие констелации останува и натаму отворено прашањето дали печатите взаемно корелираат со симболичката намена на останативе предмети, или пак тие функционирале засебно - како објекти кои имале своја независна улога во рамките на домашните утилитарни или обредни активности.

Во едно од светилиштата во Çatal Höyük, се пронајдени четири печати заедно со седум фигурини, фрагменти од садови, алатки и мелница за жито - сите поставени околу едно огниште (Türkcan 2006, 45). Ваквиот контекст на предмети ги врзува печатите за домашните активности околу огништето и тоа најверојатно во доменот на дејностите поврзани со подготвувањето и декорирањето на лебот.

Сите горе наведени интерпретации на печатите наведуваат на тоа дека нивното дефинирање зависи од неколку аспекти: контекстот на наоѓање, визуелните аналогии, видот на предметот врз кој е изведен отисокот итн. Ова секако не значи дека нивната намена може да се сведе само на една функција. Напротив, може да се очекува дека голем дел од печатите, без разлика на отсуството видливи траги, можеле да се користат подеднакво во неколку вида на релации меѓу луѓето. Во тој контекст, во најголема мера тука ќе бидат презентирани печатите од Македонија, за кои постојат одредени индиции за нивно вклучување во повеќе сегменти на симболичките односи меѓу луѓето, но и во оние меѓу луѓето и неколкуте форми на материјалната култура. Тоа секако ќе посочи на нивниот мултифункционален карактер, додека контекстот на нивната позиција и етнографските аналогии со современите обредни печати, ќе придонесат натаму во дефинирањето на некои од нивните функции.

II. Неолитски печати од Балканскиот полуостров

Грција

Како резултат на интензивните ископувања, досега во Грција се пронајдени повеќе од 60 неолитски печати, што е најголемиот број на вакви наоди во рамките на Балканските земји. Во ова бројка се вклучени и печатите - цилиндри, кои поради својот специфичен изглед се третираат како посебна категорија. Повеќето од предметиве се изработени од керамика, иако се познати и неколку примери од камен, што претставува екслкузивитет само за овој регион (Perles 2001, 252; Makkay 1984, 9, 22, 41, 42, 47, 52, 66; Skeates 2007, 185). Печатите се користени во сите неолитски фази, со тоа што во раниот неолит во нив, како мотиви за отиснување, се затапени геометриските слики, во средниот

- 82 -

доминира мотивот „класје“, додека за доцниот неолит се каратеристични многу покомплексни мотиви (Skeates 2007, 186). Сепак, најмногу доминираат геометриските елементи сочинети од рамни и цик-цак линии, лавиринти, концентрични ромбови и кругови, спирали, точки и крстови. Сите тие се врежани на базата од печатите кои имаат кружни, елипсовидни, правоаголни и неопределен облик.

За разлика од позицијата на овие мотиви, декорацијата на керамичките цилиндри од Ситагри и Дикили Таш се состои од сличен репертоар, поставен на телото од предметот (Makkay 1984, Т. XXV: 1 – 3, 5, 7). Самиот облик на цилиндерот овозможува, распоредување на мотивите во хоризонтални зони, кои преку валање на печатот би се втиснале на поголема површина. Перфорацијата присутна на средината од овие цилиндрите овозможувала во нивната внатрешност ставање осовина (стапче), со помош на кое се изведувало нивно тркалање. Оваа перфорација би можела да служи и за наденување на цилиндрите на врвка, што би овозможило нивно носење на вратот или на друг дел од телото (половината, над дланките, глуждовите итн.). Слична намена веројатно имале и перфорациите присутни на држалките од останатите видови печати.

Бројот на вакви предмети пронајдени на локалитетите во Грција, варира од два до десетина во рамките на една населба. Во Неа Никомедеја е констатиран дури 21 печат, од кои повеќето се од ранонеолиската фаза на оваа населба, додека само три би можеле да се датираат во доцниот неолит (Makkay 1984, 36 – 40). Оваа ситуација наведува на мислење дека во одредени заедници, печатите имале особено битна улога во формирањето и манифестирањето на нивниот идентитети, и тоа особено во раниот неолит. Во врска со ова неколку автори потенцираат дека печатите од оваа населба, но и од оние во Тесалија, имаат големи сличности со мотивите на печатите од Анадолија (Маkkay 1984, 73, 79; Perles 2001, 252; Budja 2003, 119; Skeates 2007, 185). Според тоа, не е исклучена можноста, овие предмети да учествувале во процесот на создавање „иконографија“ преку која ќе се трасираат динамичните односи помеѓу неколку заедници.

Бугарија Печатите од Бугарија најдобро се претставени во двата труда на Т.

Џанфезова (Dzhanfezova 2003a; Dzhanfezova 2003b), како и во делото на Ј. Макај (Маkkay 1984). Второто од наведените дела, засега претставува најисцрпен преглед на печатите од Југо-источна Европа. Според типологијата на Џанфезова, печатите се состојат од правоаголни, елипсести, кружни и крстести бази на кои се врежани, вовлечени и пунктирани следните мотиви: рамни, цик-цак и извиени паралелни линии, триаголници, крстови, концентрични кругови, спирали, меандри и точки (Dzhanfezova 2003a, 100 – 102). Комлетниот репертоар на печатите од Бугарија се состои од околу 50 - ина примероци, од кои неколку се истакнуваат со својата уникатност во рамките на целиот балкански регион. Би требало да се издвојат печатите од Капитан Димитриево и Слатина кои засега претставуваат единствени примери со две бази. Печатот од Слатина е пронајден како прилог во гроб на машка индивидуа, а бил поставен веднаш до неговото лице (Бъчваров 2003, 82). Ваквиот контекст јасно

- 83 -

говори за значењето што овие предмети го имале во сферата на социјалната класификација и идентитетот, и тоа особено ако се земе предвид дека истата практика е забележана и во Çatal Höyük, каде еден печат бил пронајден веднаш до главата на покојникот (Skeates 2007, 184).

Во групата специфични печати од овој регион спаѓа и керамичкиот цилиндар од Биково, кој за разлика од грчките и албанските примери нема перфорација (Makkay 1984, Fig. XXVI: 2). Четворокракиот печат од Слатина (Makkay 1984, Fig. IX: 233), заедно со оној од Мала Тумба – Трн (Македонија), повторно претставува единствен пример од овој вид на Балканот, иако според обликот покажува сличности со некои примероци од Анадолија. Во рамките на аналогиите со Анадолија, се истакнува и печатот од Биково оформен во вид на нога (Makkay 1984, Fig. XXIV: 2). Тој делумно наликува и на еден друг наод во вид на керамичкото стапало, на чии табани се вржани мотиви (види Türkcan 2007, Fig. 5). Албанија

При ископувањата во Албанија, се засега пронајдени околу 20 - ина печати, од кои дури 17 потекнуваат од Maliq. Нивната стратиграфска позиција, главно фиксирана за фазата Maliq II, посочува на тоа дека тие биле често и активно користени само во посочената фаза од оваа населба (Маkkay 1984, 32). Од сите досега познати печати пронајдени на овој локалитет, 6 им припаѓаат на цилиндрите, додека останатите 11 спаѓаат во категоријата на печати со држалка. Примероците од вторава група најчесто имаат кружни и елипсести бази, на кои се врежани коцентрични кругови, извиени линии, спирали и свастики, од кои последниот мотив е мошне редок во јужнатата половина на Балканот (Makkay 1984, Figs. XVII: 4, 5; XXVI: 1, 3 - 7). Еден таков пример е врежан на дното од малото садче (пиксида) од Маџари (Naumov 2008f, Fig. 1; Санев 1988, 20, сл. 10). Што се однесува до цилиндрите, за нив се карактеристични прилично големите димензии, кои кај некои примери изнесуваат дури и 10 см., што не е типично за грчките примери. И нивната декорацијата исто така во голема мера се разликува од онаа на синхроните цилиндри од Грција. Најчесто на нив се присутни спирално извиените линии, за разлика од оние во Ситагри и Дикили Таш каде доминираат цик-цак линиите и геометриските мотиви. Исти спирално извиени мотиви се јавуваат и на цилиндрите од Maliq, но и на еден печат со држалка од истиот локалитет (Makkay 1984, Fig. XXIV: 4). Србија

Засега Србија е регионот со најмал број податоци врзани за печатите. Во досегашните публикации се претставени околу 15 - ина примероци кои се вклопуваат во генералната типологија на печати од јужната половина на Балканскиот Полуостров. Вообичаенo тука се присутни печати со кружна, елипсеста и квадратна база на која се врежани извиени и цик-цак линии, како и меандри - сите карактеристични за Македонија, Бугарија и Грција. Особено внимание привлекува печатот - фигурина од Медведњак, кој заедно со печатoт од Говрлево, претставуваат единствени примероци на Балканот од овој

- 84 -

вид. Интересно е што и двата се пронајдени во контекст врзан за житото и веројатно за подготвувањето на лебот. Примерот од Медведњак е констатиран во силос кој бил исполнет со жито (Gimbutas 1989, 14), додека оној од Говрлево е пронајден веднаш до остатоци од пепел и кострукција врзани за печење на лебот.11

Специфичните антропоморфни или зооморфни детали ги вклучуваат овие предмети во сферата на артефакти со хибриден карактер кои имале особено силна симболичка основа, манифестирана во повеќе аспекти од визуелната култура (Naumov 2007b; Naumov 2008e). Затоа, може да се смета дека овие два печати имаат свои семантички аналогии со неколку такви предмети од Çatal Höyük, каде во контекст на останатите елементи на визуелната култура се објаснуваат функциите на овие специфични предмети (Türkcan 2007). III. Неолитските печати од Република Македонија

Во текот на ископувањата на неолитските населби од Македонија, се пронајдени околу 25 керамички печати кои припаѓаат на сите три фази од овој период. Најголем број од нив се врзани за раните и доцнонеолитските етапи. За да се дојде до подетални сознанија околу карактерот на овие предмети, неопходно е да се наведат податоци за нивните типолошки обележја, стратиграфската детерминираност и контекстот на нивното наоѓање. Овие податоци не се секогаш подеднакво обемни за сите приложени печати. Така, информациите од публикациите врзани за нив, не даваат јасна слика за петрографските, хронолошките или контекстуалните особености, додека дел од пронајдените печати сеуште не е ни публикуван. Нивните карактеристики најасно се манифестираат на ниво на нивната орнаментика и рефлексија во социо – религиките аспекти на неолитскиот живот. За разлика од тоа, податоците за составот на глината од која се направени, но и местото на нивното пронаоѓање, тука ќе бидат многу поскромно застапени заради отсуството на такви податоци во досегашните публикации. Засега, може да се направи само прелиминарна типологија на формата на печатите од Македонија, заснована врз обликот на нивната база, при што можат да се издвојат печати со правоаголна, овална, кружна или четворокрака база. Што се однесува до мотивите врежани на нивната база, тука типологизацијата е многу потешко изводлива. Иако тие најчесто се делат во две групи на геометриски мотиви (правоаголни и извиени), сепак значителен број од нив се уникатни, односно не припаѓаат на ниту една од овие групи. Заради тоа, скоро е невозможно да се реализира една генерална типологија на орнаментите, бидејки речиси секоја пинтадера од Македонија на својата база има специфична декорација. Од геометриските правоаголни орнаменти најчесто се сретнуваат праволиниските, и тоа цик–цак и триаголни мотиви на печатите од Ѓумушица, Амзабегово, Горобинци, Стенче, „Голема Тумба“ – Трн, Велушина и Породин.12 11 Податок добиен од истражувачот на овој локалитет - Милош Библија, за што најсрдечно му благодарам. 12 Првични податоци за овие печати: Корошец и Корошец 1973, 56, Т.XIII: 17; Гарашанин и др. 1971, 43; Gimbutas 1976, pl. 9; Здравковски 2003, 123, сл.111; Симоска и Санев 1976b, 32, 44, сл. 2 и 3, сл.153; Grbić et al. 1960, 46, T.XXV: 1. Наодот од Ѓумушица досега не е публикуван, а за потребите на овој труд е отстапен за обработка од Александар Миткоски (Музеј на град Прилеп) за што сум тука му се заблагодарувам.

- 85 -

Меандричните мотиви се застапени во Устие на Дрим, Горобинци, Маџари,13 и два непознати локалитети од струшкиот и битолскиот регион.14 Од покарактеристичните извиени мотиви, најчести се спиралите, едноставните и концентричните кругови (на печатите од „Мала Тумба“ – Трн, „Голема Тумба“ – Трн, Породин) и еден кој веројатно потекнува од Долно Трново, охридско.15 Останатите примери се специфични по својата уникатна орнаментика, при што аморфните и крстовидните мотиви, како и базите со аплицирани брадавичести мотиви можат да се евидентираат во Тумба Бара, Зелениково, Никуштак, „Мала Тумба“ – Трн и Породин.16 Печатот од Говрлево засега останува единствен, и тоа според начинот на организирано декорирање во неколку зони, но и по обликот на пластично моделираната држалка.17 Кога станува збор за орнаментиката на базата, би требало да се напомене дека поголемиот број од печатите во Македонија имаат длабоко врежани мотиви, што секако наведува на тоа дека тие биле користени за правење рељефни отисоци врз меки површини (Т. XI; Т. XII; Сл. 5.1).

Сл. 5.1. Неолитски печати од Македонија: 1. Амзабегово; 2. Голема Тумба - Трн; 3. Горобинци; 4. Никуштак; 5. Породин; 6. Долно Трново (цртежи A. Спирова).

13 Основни податоци за овие печати: Гарашанин et al 1971, 48, сл. 130; Санев 1975, Т.X: 4,5. Примерот од Маџари не е публикуван, така што податоците за него беа превземени од изложбените витрини на Музејот на Македонија. 14 Дел од овде приложените пинтадери досега не се објавени во научната литература, така што нивното документирање беше извршено преку непосреден увид во музеите. Меѓутоа, заради несоодветното сигнирање во музејските поставки, дел од овие предмети имаат погрешни или пак никакви информации во однос на местото на нивното пронаоѓање. 15 Основни податоци за овие печати: Симоска и Санев 1976, 34, 44, 45, сл. 51, сл. 154, сл.170. 16 Основни податоци за овие печати: Симоска и Санев 1976, 42, 45, сл. 148, сл. 171; Галовић 1967, Т.XII: 1, 2; Здравковски 1993, 21, Т.IV: 1; Grbić et al 1960, 46, T.XXV: 3, 4. 17 Првични податоци за овој печат: Bilbija 1986, 36.

- 86 -

Иако димензиите на печатите често варираат, на најголемиот број од нив

дијаметарот на базата се движи меѓу 3 или 4 см. Но, кај примерите од Породин и Велушина, димензиите на стапалата досегаат до 8 и 9 см, што пак ги сврстува во групата на неолитски печати со најголеми бази во Југо-источна Европа. Засега е најголемо стопалото на печатот во Зелениково со должина од дури 12 см (Т. XII: 1). Овие податоци наведуваат на тоа дека овие предмети биле користени т.е. аплицирани на медиум кој немал стандардни димензии или пак на тоа дека големината на овие печати имала секундарна улога во однос на значењето на орнаментот. Кај дел од печатите пронајдени во Македонија, на стапалото се забележуваат остатоци од бела и поретко црвена боја (Т. XI: 6, 7, 11; Т. XII: 7). Овој податок укажува на фактот дека овие предмети биле енгобирани и премачкувани со бела боја, што воедно е карактеристика присутна и кај некои фигурини и глинени масички од истиот регион. Присуството на боја би можела да биде резултат и на употребата на овие предмети за „тетовирање“, но засега, без посериозни хемиски анализи, овие хипотези не би можеле да бидат потврдени. На држалките од печатите во Породин, Горобинци, Стенче и Маџари (Т. XI: 4, 7; Т. XII: 3, 4, 7), се забележуваат мали продупчувања, што секако наведува на тоа дека тие виселе или пак биле носени на телото. Аналогни перфорации се забележуват и на некои вакви предмети од други земји во Југо-источна Европа, но и во Јапонија (Makkay 1984, Fig.I:6; Fig.IV:3,9; Fig.V: 7,9,10; Fig.VII: 7; Fig.XII:12; Fig.XIII: 2,6,8; Kobayashi 2004, Fig. 7.3). Треба да се нагласи дека само одредени печати ја имале оваа карактеристика, при што кај поголемиот дел држалките отсуствуваат. IV. Релации на печатите од Република Македонија со неолитските артефакти од Балканот и Анадолија Голем број од печатите пронајдени во Македонија се слични или идентични со оние од околните региони, но и со примерите кои се откриени во подалечното опкружување. Во оваа смисла се осoбено значајни аналогните од територијата на Грција и Турција. Земајки ја предвид и датацијата на ранонеолитските локалитети кои се наоѓаат во овој поширок регион, можат да се предложат размислувања во однос на релацијата меѓу овие предмети и процесот на неолитизацијата на територијата на денешна Република Македонија. Генерално, на печатите ширум Југо-источна Европа, орнаментиката во голема мера се повторува (Budja 2003, 118, 121, 123; Perles 2001, 288; Bailey 2000, 109, 110), па поради тоа таа се зема како главен индикатор на културните релации во овој регион. Сепак, некогаш е многу тешко овие мотиви да се искористат во објаснувањето на врските помеѓу одредени локалитети, односно неолитски култури. Во овој случај, ќе бидат посочени само референтните локалитети од Грција и Турција за кои со сигурност се знае дека хронолошки и иконографски корелираат со печатите од неолитските населби во Македонија. На тој начин ќе се потенцираат евентуалните правци на неолитизацијата, а во тие рамки и продирањето на одредени орнаменти во областите северно од Македонија.

- 87 -

Што се однесува до аналогиите со наоѓалиштата лоцирани јужно од Р. Македонија, може да се забележи дека орнаменти идентични со оние од локалитетите во Горoбинци, Амзабегово, Ѓумешница, Говрлево и Породин (цик-цак, концентрични кругови, апликации/убоди), се присутни во Неа Никомедеја и Сескло, што укажува на директните врски и комуникации меѓу населбите од овие подрачја (Т. XI: 1, 4; Т. XII: 4, 6, 8; Сл. 5.1: 1, 5 спореди ја со Т. XIII: 1 - 5, 7, 9). На овие врски упатува и лавиринтинот од среднонеолитскиот печат од Маџари (Т. XII: 3) кој мошне често се појавува во Тесалија и тоа на локалитетите во Ахилеон, Пирасос, Цангли, Несонис, Филиа и Сескло (Т. XIII: 6, 8, 10). Дел од декорацијата на печатите од Македонија е присутен и на анадолските примери. Дури четири вида вакви орнаменти од Македонија (концентрични кругови, спирали, меандри и триаголници), се врежани и на печатите од Çatal Höyük (Т. XIV). Концентричните кругови, лавиринтинот и паралелните линни исто така се забележуваат и на печатите од Bademağaci и Haçılar, па дури и во блискоисточните печати од локалитетите во Tell Halula и Malaha. Од друга страна и некои од мотивите присутни на печатите од Çatal Höyük се забележуваат во Македонија, но овој пат на рано и среднонеолитските сликани садови (Сл. 2.2). Исто така, мал дел од орнаментиката на македонските печати се во блиска релација и со мотивите на ѕидните слики од светилиштата во Çatal Höyük.

Вака широкото присуство на идентични орнаменти оди во прилог на денес веќе прифатените хипотези во кои неолитизацијата на Балканот се одвивала во насока од Анадаолија, преку Тесалија, до просторот на географска Македонија. Но сепак, останува отворено прашањето дали присуството на слични или идентични орнаменти од разни локалитети укажува на директни врски меѓу истите, или пак оваа сличност е резултат на локални решенија кои се јавуваат и развиваат независно во секој од регионите. Мора да се земе предвид дека станува збор за едноставни геометриски решенија врежани на печатите, кои мoшне често се сретнуваат насекаде низ Европа. Тоа секако предизвикува одредени потешкотии во утврдувањето на вистинските причини за појавата на идентични орнаменти во еден поголем географски простор. Во прилог на дифузионистичките хипотези одат хронолошките датирања на локалитетите, каде се забележува последователно појавување на орнаментите, и тоа токму оние врежани на печатите. Постојат размислувања според кои појавата на печатите на Балканот е синхрона со појавата на белото сликање (Budja 2003, 123), со што се овозможува подетално взаемно следење на мотивите од обата медиума. Прецизните хронолошки анализи и утврдениот стратиграфски контекст на некои од печатите, наведуваат на тоа дека појавата и експанзијата на овие предмети, заедно со нивната декорација се одвивала прилично брзо и тоа токму во раните фази на неолитот.

Погоре се веќе наведени повеќе елементи кои укажуваат на анадолските традиции прифатени од неолитските популации во Македонија. Меѓу нив се истакнуваат: „увозот “ на житариците triticum monococcum и triticum dicoccum, одредени видови на кози и овци, керамиката, живеалиштата со керпич (тули од кал), црвеното и белото сликање на ѕидовите, како и погребаните индивидуи од медитеранскиот тип потврдени во Амзебегово (Hopf 1961; Sanev 2004, 36; Gimbutas 1976, 68; Бъчваров 2003, 223 – 248; Naumov 2007a; Mellart 1975, 99; Вељановска 2000, 45; Вељановска 2006). Во прилог на овие размислувања одат Y –

- 88 -

хромозомните хаплотипови кои ги потврдуваат миграциите и присуството на 20 – 25 % од ДНК врските од Блискиот Исток и Анадолија во Југо – источна Европа (King and Underhill 2002; Budja 2004b, 237). Во однос на демографските експанзии од Анадолија кон Балканот, не треба да се занемарат и егејските влијанија, главно во домен на визуелното изразување. Може да се заклучи дека процесот на „визуелната неолитизација“ на Македонија навлегол преку Тесалија, но само на ниво на мотивите, при што композициите на сликаните садови од Македонија ги задржуваат автентичните структури кои во раните неолитски фази имаат свои еквиваленти и во другите околни региони.

Бројната застапеност на веќе спомнатите орнаменти може да се забележи и на доста печати пронајдени во региoните околу Македонија, но и многу посеверно (Mаkkay 1984, T.I – T.XXXI, Dzhanfezova 2003a, fig.6). Користењето на идентични мотиви во повеќе региони, во одредена мера посочува на силно воспоставена комуникација меѓу неколку региони. Тоа овозможува информации кои одат многу подалеку од обидот за трасирање на развојниот пат на неолитизацијата, а навлегуваат во посуптилните форми на размена на идеите. Тие и покрај тоа што укажуваат на евентуалната „анадолска колонизација” на Балканскиот Полуостров, истовремено посочуваат и на силните традиции кои го фаворизирале зачувувањето на одредени мотиви, битни за новонаселените популации и генерациите што нив ги наследувале. Присуството на истите мотиви и во останатите сфери на ликовното изразување, само ги потврдува размислувањата во насока на семантичката позадина на орнаментиката отиснувана со помош на печатите. V. Орнаментите на печатите и нивните аналогии со декорацијата на останатите неолитски керамички предмети Репертоарот на мотиви често присутни на неолитските печати, сe појавува и во други ликовни техники применувани при украсувањето на останатиот керамички инвентар. Дел од овие орнаменти, во разни варијанти се насликани или врежани на садовите, фигурините, печките, жртвениците, но и на ѕидовите од некои неолитски куќи или светилишта. Станува збор за наоди кои поседуваат наjвисок степен на техничка изработка, а влегуваат во сферата на предмети користени за домашните потреби. Останува и натаму дискутабилно прашањето за тоа како може да се објасни повторувањето на истите орнаменти во повеќе медиуми. Сеуште е тешко да се определи дали тие единствено претставуваат дефиниран фонд на мотиви кои ќе се користат при украсувањето и симболичкото изразување, или пак се востановени како инсигнии преку кои едно локално население ќе се препознава и разликува од другите.

Во Македонија, врежаните мотиви од печатите најчесто се јавуваат на сликаните садови од раниот и средниот неолит, при што тие исклучиво коренспондираат со одредени сегменти на овие композиции. Станува збор за комплексни слики сочинети од мотиви кои пермутираат самостојно или во комбинација со други мотиви, и тоа градејки ја структурата во една или две зони на садовите (Наумов 2005b, 68 - 71). Дел од овие мотиви се врежани и на неолитските печати. Ова покажува дека посочените мотиви, не биле независни и самостојни, туку тие преку групирање биле активно вклучени во сферата на визуелното

- 89 -

изразување. Ваквата визуелна динамика, во повеќе релации се манифестирала во неколку категории на предмети, присутни на неолитските населби во Македонија (Naumov 2008c).

Меѓу мотивите на печатите и садовите, како најпретставителни, можат да се издвојат неколку аналогии (Т. XV: 1 - 8). Цик-цак мотивот, врежан на печатите од Горобинци и Ѓумушица, бил насликан и на ранонеолитскиот сад од Амзабегово. На печатите и на садовите од Велушина се присутни идентични извиени мотиви. Спиралниот мотив на печатот од Трн е присутен на среднонеолитските сликани садови. Тој е длабоко врежан на овој печат, и е често застапен во неколку варијанти на сликаните пехари и амфорести садови од среднонеолитските фази на Амзабегово – вршничката група. Истиот мотив е врежан и на пиксидата од Маџари. За пиксидта е карактеристично што во надворешниот дел, на дното, е поставена свастика со заоблени краци која е дел од репертоарот на неколку неолитски печати од Албанија т.е. локалитетот Maliq (види: Makkay 1984, Fig. XVII. 5). Во домен на овие сличности треба да се посочат и горе наведените релации меѓу мотивите од печатите во Анадолија и сликаните садови од Македонија. Ваквите сличности продолжуваат и натаму во Бронзеното време (Dickinson 1994, 191; Kircho 1989, 123).

Мотивите карактеристични за неолитските печати од Македонија се забележуваат и во ентериерот на неолитските живеалиштата од Македонија, Бугарија, но и Анадолија. Имено, декорација слична како онаа на печатот од Устие на Дрим (Т. XI: 9) е врежана во долните делови од ѕидот на една од куќите пронајдени во Азмак, но и насликана на некои од фреските во архитектонските конструкции од Çatal Höyük.

Низата од мотиви на печатот од Амзабегово е присутна и на горниот раб на масичката од Вршник. Она што е специфично и за обата примери се деталите кои наликуваат на буквата Е (Сл. 5.1: 1). Истиот мотив, самостојно или во варијација со други мотиви, е врежан на два садови фрагменти кои како и печатот, потекнуваат од истиот стратиграфски слој на Амзабегово (Корошец и Корошец 1973, 56). Честото присуство на овој мотив и тоа во две населби кои се наоѓаат блиску една до друга, говори за тоа дека тој имал конкретно значење, врзано за одредени видови комуникација меѓу популацијата од тој регион. Сеуште е тешко да се говори за тоа дали станува збор за некаков азбучен систем, при што неговата идеограмска функција не би требало да се занаемари. Дотолку повеќе што, скоро сите горе наведени примери кои го носат овој мотив, им припаѓаат на доцнонеолитските фази, односно периодот кога за првпат започнува формирањето на т.н. „дунавско писмо“ (Merlini 2005; Merlini 2007; Haarman 2005, 228 – 231; Starović 2004, 16 - 30; Winn 1981).

Во тој контекст можеби е најинтересен печатот од Говрлево, кој на работ од својата база има извиени и цик-цак идеограми, расчленети со точки. Слични мотиви се врежани и на печката - жртвеник од Зелениково. Овој детал често се забележува на подвижниот материјал, и тоа особено на жртвениците и керамичките плочки од соседните региони (Т. XV: 9 - 12). Идеограмите на овој печат отвораат многу можности за понатамошни семантички анализи и дефинирање на конкретната функција на печатите. Присуството на точки во одреден нумерички и просторен распоред (и тоа особено во честа релација со цик – цак линиите),

- 90 -

упатува на постоењето стриктно утврдени правила во доменот на идеограмската комуникација. VI. Печати - фигурини

Наведениот печат од Говрлево, освен што припаѓа на „регуларната“ група, воедно е дел и од една друга категорија печати кои делумно влегуваат во сферата на антропоморфната и зооморфната скулптура. Станува збор за предмети кои во себе ги имаат унифицирано најелементарните аспекти на овие два вида предмети, поради што во овој труд ќе се именуваат како печати – фигурини (Т. XII: 5; Сл. 5.2). Можеби најмаркантниот ваков пример е токму печатот од Говрлево, чија дршка е моделирана во вид на горен дел од фигурина. Неговата база е декорирана во две зони: централна составена од слободно организирани мотиви и околна бордура. На темињата од некои фигурини во Зелениково, Амзабегово и Горобинци се присутни организирани врежани мотиви. Согледани во контекст на тука обработените печати, може да се претпостави дека и овие предмети биле користени како печати, така што мотивот од темињата бил отиснуван на некоја површина. Дотолку повеќе што, орнаментиката врежана на нив е идентична со онаа на некои од печатите (Сл. 5.2: 2, 4, 6).

Сл. 5.2. Печати - фигурини (1, 3, 5) и фигурини со декорација на темето: 1: Медведњак; 2: Амзабегово; 3: Курило; 4: Зелениково; 5: Szentes; 6: Горобинци.

- 91 -

Како посебна категорија би можеле да се издвојат неолитските столбести

фигурини од Балканот кои исто така на темето имаат мотиви слични со орнаментиката од печатите. Во прилог на ваквата функција на овие предмети, особено оди примерот од Медведњак, и тоа пред сé контекстот на негово пронаоѓање (Сл. 5.2: 1). Имено, овој предмет нема плосната база која би овозможила негово поставување на рамна површина. Оттука не е случајно што тој е пронајден внатре во силос, кој според хемиските анализи бил исполнет со жито (Gimbutas 1989, 14). Овој податок укажува на тоа дека фигурината била користена како некаков магиски предмет за заштита на житото. Постои можност за претпоставка дека тој имал примена и во активностите околу подготовката и декорирањето на лебот. На тоа упатуваат два контекста: - сличноста на темето на оваа фигурина и орнаментот прикажан на него со оние на печатите; - неговото присуство во силос со жито. Идентична декорација е констатирана и на неколку неолитски печати од Грција, Бугарија и Унгарија (види Makkay 1984, Figs. XIII, XXIII, XXVII).

Тешко е да се каже дали сите фигурини со декорација на темето имале функција на печати. Сепак, од една страна, дел од нив имаат особено длабоко врежани мотиви на темето, така што биле погодни за оставање видливи траги врз одреден материјал. Од друга страна, треба да се земе предвид и симболичката релација во која се поставени човечката коса и житото меѓу современите архаични култури (Чаусидис 2005, 234). Оттука, може да се претпостави дека, барем некои од овие фигурини со длабоки мотиви на темето, биле користени за втиснување на орнаментите врз меката површина на тестото.

Мал дел од „антропоморфните“ печати спаѓаат во групата на оние изработени во форма на стапало или дланка. Такви примери се пронајдени во Биково (Бугарија), Çatal Höyük и Gura Văii, при што најрани досега познати форми на вакви печати се пронајдени во Byblos (Makkay 1984, 26, Türkcan 2007, 261). Последниот пример наликува и на мечкино стапало, така што не е исклучена можноста, во некои од фигурините - печати да се кодирани одредени зооморфни обележја. Во прилог на ова размислување одат и два печати од Çatal Höyük чии бази се моделирани во форма на „мечка“ и леопард (Türkcan 2007). - Печатите и животинските претстави од Çatal Höyük Во текот на неколкугодишните кампањи во Çatal Höyük, изведувани од Џ. Меларт и Ј. Ходер, пронајдени се десетици печати силно врзани за подлабоките значења на декорацијата и начинот на кој таа е во релација со другите предмети (Mellart 1967; Türкcan 2006, Türкcan 2007). Присуството на печати врз чија база се претставени „мечка“ и леопард, соодветствува на ликовните традиции својствени за оваа населба. Имено, овие животни, во скоро идентична поза, неретко се сликаат или рељефно моделираат и на ѕидовите од оваа населба. Овие животни се скоро непознати во рамките на остеолошкиот материјал од оваа населба (Türkcan 2007, 259, 261) (Т. XVI). Дотолку повеќе што некои од „нефигуралните“ печати имаат облик или врежани мотиви кои се застапени и на животинските тела сликани и моделирани на ѕидовите. Така, обликот на четворокракиот печат често пати е

- 92 -

насликан на ѕидовите од градбите, но уште поинтересно, се забележува и на „крзното“ на некои од пластично изведените леопарди (Т. XVI: 2 - 5). Ова укажува на тоа дека четворокракиот печат е во блиска релација со претставите на леопардот и веројатно имал функција да транспонира одреден дел од карактерот и симболичкото значење на ова животно. Во прилог на оваа функција оди и печатот – леопард кој веројатно имал намена да ги прoдолжи овие значења врз медиумот каде требало да се втисне овој мотив. Доколку се земе предвид дека луѓето насликани на ѕидовите се облечени во леопардова кожа (и тоа особено во момент на лов, танц или обред), тогаш може да се претпостави дека овие печати имале функција, енергијата и вештината на леопардот, да ги пренесат на оној кој бил декориран со овие мотиви, или пак на оној кој конзумирал продукти декорирани со овие мотиви, за што и подоцна ќе стане збор. Во репертоарот на животни присутни на печатите и на ѕидната декорација влегува и „мечката“, но во сосем различен контекст. Во обата случаи, позата во која се претставени овие животни е идентична, но она што е особено важно се мотивите насликани или врежани на нивните тела. И на печатот и на едниот од рељефите, во пределот на стомакот на мечката, се претставени мотиви кои се присутни и на „нефигуралните“ печати (Т. XVI: 7 - 10). Овие сличности наведуваат на тоа дека одредени особености на телото од ова, но и другите животни (особено стомакот), биле намерно потенцирани, за преку декорацијата од печатот, оваа карактеристика понатаму да се пренесе врз новиот медиум. Во случајов станува збор за концентрични кругови и аглести елипси врежани на стомакот од прикажаните животни. Овие сличности меѓу мотивите на печатите и стомаците на животните се присутни и на ниво на фигуралната пластика, за што ќе стане збор во наредното поглавје.

VII. Семантички релации меѓу орнаментите на печатите и другите керамички предмети Голем дел од мотивите присутни на базата од печатите, во разни варијации се забележуваат и на неолитските фигурини, жртвениците, печките, пехарите, силосите, ѕидните рељефи и цртежи, односно на сите медиуми кои влегувале во сферата на обредни предмети од овој период, или пак биле декорирани со цел симболички да го заштитат, стимулираат и умножат она што се наоѓало внатре во нив. Врз основа на семантичките анализи и врз основа на некои од мотивите прецизно изведени и повторувани на разни предмети, може да се смета дека тие имале конкретно значење. Повторувањето на овие мотиви скоро со сигурност укажува дека во неолитот постоел одреден репертоар на орнаменти кој во зависност од предеметот и неговата форма бил умножуван или пак поставуван на одредено специфично место. Во тој контекст, најинтересни податоци добиваме од фигурините и ѕидните рељефи, најчесто декорирани со врежување или боење. Во претходните поглавја беше спомнато дека некои фигурини, заради длабоките врежувања на темето, како и декорацијата на нивната база, влегуваат и во сферата на печати кои се користеле за втиснување на декорацијата. Но, во неолитот се изработувале и фигурини кои на поинаков начин можеме да ги поврземе со оваа сфера. Станува збор за примери на чие тело (најчесто во пределот

- 93 -

на стомакот т.е. гениталиите) се претставени мотиви слични или идентични на оние врежани на печатите (воопшто, но и конкретно на оние од Македонија). Од мотивите присутни на стомакот од фигурините и на печатите, најчести се псевдо-меандерот, омеѓениот ромб и коцентричните кругови, аналогни со декорацијата на печатите од Устие на Дрим, Стенче, Горобинци и Породин (Т. XVII: 1 - 7). Што се однесува до мотивите кои ги претставуваат гениталиите, најголем дел од нив се сочинети од долгнавеста спирала, засечен триаголник и вертикална линија со густо наредени коси или хоризонтални линии. Вакви печати се пронајдени во Мала Тумба - Трн, Голема Тумба – Трн, Велушина, како и на два непознати локалитети од охридско - струшкиот регион (Т. XVII: 8 - 15). Детална опсервација на уникатниот печат од Голема Тумба – Трн укажува на одредени технички особености при изработката на декорацијата од неговата база (Т. XVII: 10; Т. XI: 5). Имено, при врежувањето на линиите, изработувачот имал намера да изведе мотив идентичен со оној од Велушина (Т. XVII: 13; Т. XI: 10), меѓутоа додека глината била сеуште свежа, од одредени причини, тој го сменил начинот на врежување и врз веќе поставените линии врежал триаголник со цртичка која го засекува во средината.

Специфично за овие триаголни мотиви е тоа што и двете варијанти кај женските фигурини многу често се користат при претставувањето на гениталиите. Спомнатиот печат од Голема Тумба – Трн е можеби најдобриот показател на тоа дека дел од печатите на себе ги носеле орнаментите кои ја означувале вулвата, односно она што таа симболички го застапува (Чаусидис 1996a, 60). Останува отворено прашањето во кој контекст овој мотив бил нанесуван од печатот врз новиот медиум. Доколку се земе предвид дека врежувањето на Трнскиот печат е многу плитко, тогаш може да се претпостави дека тој се втиснувал на мека површина, или пак едноставно се носел како амулет кој служел за симболичко транспонирање на функциите на вулвата, и тоа подеднакво како врз неговиот сопственик така и врз некој друг медиум. Шематизирани претстави на вулва се забележуаат и на некои други примери од Македонија и Балканот, при што треба да се напомене дека тие се идентичи со претставите на вулви евидентирани на некои неолитските фигурини од Југо-источна Европа. Прашањето за врските меѓу мотивите од базата на печатите и оние врежани на абдоменот т.е. регенеративната зона од женските фигурини, останува отворено за натамошни интерпетации кои би можеле да одат во прилог на расветлувањето на некогашната функција на печатите. Ќе биде интересно да се објасни врз кој медиум се отпечатувале овие мотиви и дали тој медиум бил во некаква врска со функциите и значењата на стомак на жената. Во прилог на овие релации одат неколкуте аналогии и контекстот на наоѓање на некои од печатите. Притоа, врз основа на тоа каде е тој пронајден може да се објасни и евентулниот карактер на материјлот кој со помош на него бил декориран. Во едно од скорешните ископувања во Çatal Höyük, во свeтилиштето А1, се пронајдени четири печати заедно со седум фигурини, мелница и други алатки за обработка на житарици (Türkcan 2006, 45). Во сличен контекст е пронајден и печатот - фигурина од Говрлево (Т. XII: 5). Имено, тој бил оставен веднаш до големата керамичка конструкција до која се наредени неколку мелници, модели на

- 94 -

лепчиња и остатоци од големо количество пепел (Сл. 5.3).18 Во близина на овој простор е пронајден уште еден печат (Т. XII: 6), а на истиот локалитет се откриени остатоци од модели на фигурина – куќа. Претставата на жена врз едниот од нив има папок и стомак во состојба на бременост, идентичен со глинениот модел на лепче пронајдено во близината на конструкцијата. Според размислувањата на истражувачот на овој локалитет, оваа конструкција била користена за подготвка и печење на лебот. Интересно е што идеограмите врежани на печатот од оваа куќа кореспондираат со оние кои се врежани на големата конструкција/печка, поставена во куќата од Зелениково, населба лоцирана недалеку од Говрлево (Т. XV: 9, 10). Ваквата ситуација, како и контекстот на претходно споменатиот печат од Медведњак, пронајден во силос со жито, јасно говорат за тоа дека дел од неолитските печати биле во блиска релација со подготвувањето на лебот. Многубројните етнографски податоци, како и неолитските модели на лепчиња укажуваат на тоа дека некои печати биле користени за декорирање на погачите, лебот или слични продукти од тесто подготвувани во живеалиштата.

Сл. 5.3. Истражената Куќа II од Говрлево (фото М. Билбија). VIII. Неолитските печати и нивните етнографски релации со Балканот Бројните етнографски податоци укажуваат на тоа дека и во XIX и XX век на Балканот, лебот се користел во многу церемонии и обреди, при што често бил декориран со аплицирани или втиснати мотиви. Во обата случаи, подготовката на лебот секогаш се одвивала рано во утрото - пред разденување. Првата од техниките се реализирала уште пред печењето на лебот, така што жената која што го подготвувала лебот, аплицирала на него орнаменти (добиток, луѓе, алат итн.) направени од ситните остатоци од тестото (Светиева 1997, 168). За втората техника (втиснување орнаменти) биле користени специјално подготвени коски од овца, или пак најчесто дрвени и керамички печати (Сл. 5.4), кои меѓу популациите на Балканот се познати како: проскурник, поскурник, шаралка, сваќа, гугушка, панагијче, писалник, слово, крушно слово, круче итн. (Крстевска 2005; Костиќ 1967). 18 Информации за контекстот на овој печат и конструкцијата се добиени од истражувачот на Говрлево, Милош Билбија.

- 95 -

Гледано од лингвистички аспект, некои од овие називи потекнуваат од грчкото „просфора“ што во превод значи „обреден леб“ или „принесување“. Сепак, наспроти различните називи, меѓу истражувачите се определени два термина за овие печати (поскурник и шаралки) кои имаат и две специфични функции во однос на декорирањето на лебот. Имено, шаралките секогаш се користат за втиснување на мотивите, кои се однесуваат на живите членови од заедницата и на обредите во кои ваквите лебови се вклучени: раѓање, крштевање, свршувавање, свадба итн. За разлика од шаралките, поскурниците секогаш се втиснуваат на обредни лебови врзани за починатите индивидуи и предците (погреб, помен, домашни и селски слави, задушница). Според типологијата на истражувачите, шаралките најчесто имаат кружен или елипсет облик, додека поскурниците се со четириаголна основа на која е врежан натписот ИС ХС NI КА т.е. „Исус Христос Победник“ (Крстевска 2005, 17, 20; Костиќ 1967, 99).

Сл. 5.4. Дрвени печати (шаралки/поскурници) од Македонија: 1: Галичник; 2: Мислешево; 3: Вевчани; 4: Вевчани; 5: Лазарополе; 6: Вевчани (Крстевска 2005,

сл. 3, 8, 13, 21). Во контекст на ова истражување се битни врските меѓу обликот, орнаментиката и функцијата на неолитските и на „современите“ печати за леб - врски кои и претходно беа потенцирани од неколку истражувачи (Антонова 1984, 30; Чаусидис 2005, 98, 128; Наумов 2005; Naumov 2008f, 73 - 78). Интересно е што некои од шаралките, освен од дрво, биле изработени и од керамика, со врежани

- 96 -

мотиви кои се скоро идентични со оние на неолитските печати (Т. XVIII). Дел од мотивот, присутен на поскурниците се забележува на еден од печатите од Çatal Höyük и скоро секогаш ја претставува Богородица (Т. XVIII: 7, 8).19 Како што претходно беше укажано, некои од мотивите на неолитските печати се во релација со женските гениталии, така што реминисценциите на овој концепт, присутни и на балканските поскурници, претставуваат предизвик за понатамошни истражувања. Што се однесува до обликот, битно е да се напомене уште една сличност меѓу археолошкиот и етнографскиот материјал. Неколку неолитски печати пронајдени на Балканот имаат бази за декорирање и на двете страни од рачката. Печати со истиот облик се користеле и во Србија во XX век, познати како шаралки со поскурник т.е. предмети кои од едната страна имале овален печат – шаралка, додека од другата страна четириаголен печат – поскурник (Т. XVIII: 13 - 17). Во зависност од тоа дали обредот се однесувал „за живи или мртви“, се користела соодветната страна од печатот (Кoстиќ 1967, 99, Т. V). Земајки предвид дека овие печати првенствено се користеле за декорирање на обредните лебови, останува отворено прашањето дали и неолитските печати ја имале истата намена. Во контекст на овие размислувања, покрај наведените сличности на ниво на декорацијата и обликот, одат во прилог и т.н. глинени модели на лепчиња, пронајдени на неолитските локалитети од Анадолија и Балканот. Имено, во Çatal Höyük, за време на ископувањата вршени од Меларт, се откриени два модела на лепчиња од керамика, кои имаат идентични мотиви како и печатите од истата населба (Т. XIX: 1; Т. XVI: 8). Претходно посочените динамични врски меѓу артефактите т.е. движните наоди и ѕидното сликарство од овој локалитет, ја зајакнуваат можноста, овие печати да се интерпретираат како „алатки“ за декорирање на лебот. Слични модели на лепчиња, со локални варијации, се пронајдени на неолитските населби во Србија, Романија и Бугарија. На нив се врежани мотиви кои се соодветни на оние од печатите пронајдени на Балканот (Т. XIX: 2 - 5). Овие мотиви на печатите, со оглед на нивните мали димензии, можеле да се се втиснуваат на лебот во комбинација со неколку други мотиви, како што е случајот со совремните обредни лебови (Т. XIX: 6, 7). Сепак, како што покажуваат и некои други етнографски примери, не е исклучена можноста еден печат да се втиснувал само на едно лепче. Доколку се земат предвид димензиите на неколку неолитски печати од Македонија и Бугарија (9 – 12см), но и димензиите на пронајдените модели на лепчиња од Говрлево, со големина која веројатно одговара на реалната (Т. XX), тогаш може да се претпостави дека во некои случаи и еден печат бил доволен да го декорира поголемиот дел од површината на лебот.

Денес во Делчевско (Македонија), малите обредни лепчиња наменети за посмртни обреди, се нарекуваат „кукли“ и се шараат со помалиот печат кој се наоѓа на држалката од поскурникот (Крстевска 2005, 17). Во врка со женскиот карактер на називите на шаралките и обредните лепчиња, треба да се споменат примерите од Македонија и Србија каде некои шаралки се именувани како „сваќа“, додека „славските“ лебови се нарекуваат „баба“ (Петровиќ 1996; Крстевска 2005, 21, Црт. 17). Секако, овие називи се во релација со оние кои го подготвувале лебот, пред сé највозрасните жени во фамилијата. Не треба да се исклучат и подлабоките симболички значења врзани за присуството на овие возрасни индивидуи во 19 За значењето на овој мотив во христијанската литургија (Mesnil & Popova 2002, 107, Fig. 1).

- 97 -

обредите, но и нивното ликовно претставување во рамките на материјалната култура (фигурини, садови), подеднакво и во етнографската и во археолошката граѓа (Наумов 2006, 81; Naumov 2007b). Битно е да се напомене дека модел на леб идентичен по изглед со лепчето „баба“ е пронајден во неолитската куќа од Говрлево, во ист контекст со претходно споменатата конструкција (печка – жртвеник), со пет мелници, зрна жито, но и големото количество пепел (Т. XX: 3). Во рамките на населбата, бројот на овие модели е многу поголем (Т. XX). Исто така и современите „баби“ се правени со мали димензии и длабока дупка во средината („наменета“ за ставање на сол), а биле и подготвувани во врела пепел со жар (Петровиќ 1996, 26, 30). Овие сличности меѓу моделот, неолитски артефакти и лебот „баба“, освен на ниво на изгледот и процесот на подготовка на лебот (реална или магијска), продолжуваат и понатаму на ниво на неговите обредни функции. Имено, лебот „баба“, на крајот од обредниот чин се крши или „коле“ и неговите делови им се даваат на присутните (Петровиќ 1996, 23, 25). Овие практики на кршење се соодветни со состојбата која ја забележуваме кај моделите на леб од Говрлево, но и кај неолитските фигурини од Балканот. На голем број од фигурините пронајдени во населбите, нозете им се намерно откршени, и најчесто едниот екстремитет не е никогаш присутен во близина на фигурината. Кај дел од нив, во внатрешноста од бедрата, се констатирани мали стапчиња - „арматури“ кои во зависност од потребата овозможувале нозете од фигурината полесно да се одвојат/откршат или спојат меѓусебно (Naumov 2007b; Naumov, G. 2008d). Ваквото кршење на фигурините и лебовите често се врзува со нивното посредување во разни процеси на размена и врски, или пак со обредите на премин, кога кршењето претставува временска или просторна граница (Светиева 1997, 172; Talalay 1993, 45; Chapman 2000; Budja 2003, 124, 126; Skeates 2007, 195; Naumov 2007b). Активното присуство на лебот во обредите (како посредник меѓу живите и мртвите, потоа за повикување на дожд, гатање итн.) јасно укажува на неговата улога на посредник меѓу повеќе сфери, но и на потребата тој да се декорира или означи со „слики и знаци“ кои непосредно ќе комуницират со овие сфери. Од друга страна, во контекст на овие обреди, лебот самиот по себе го претставува имотот и оние во чија сопственост тој се наоѓа. Ова се однесува и на лебот „баба“, кој во текот на тродневната слава, стои постојано на софрата, претставувајки го имотот на сопствениците на таа софра (Петровиќ 1996, 31). И при подготовката на другите обредни лебови, неретко се аплицираат фигури од тесто со разни значења: стопан, домаќин, орач, рало, житарици, садови, овчар, овчарски стап, добиток, трло, гумно, домашни животни итн. Некои од ваквите лебови, користени во домашните обреди, се нарекувале „гумно“, „трло“ или „овчарник“ (Сл. 5. 5), од што произлегува дека тие симболички го застапуваат она што домаќините го поседувале, но и самите нив и нивните стопански дејности (Светиева 1997, 169, 173; Чаусидис 2008b). Во рамките на овие лебови, фигурите се изработени од тесто, така што може да се претпостави дека веројатно и шаралките со кои исто така се правеле отисоци на обредните лебови, имале цел со своите мотиви да ги претстават аспектите на заштита на имотот и обезбедување сигурна егзистенција на фамилијата. Дури и поскурниците, кои имаат нагласен христијански фунерарен контекст, носат идентична функција на „чување и заштита“ на починатиот.

- 98 -

Поскурниците имаат далеку посложено симболичко значење, особено истакнато преку натписот ИС ХС NI КА (Исус Христос Победник) и со поистоветувањето на овој митски лик со лебот и неговата функција на заштитник. Исто така треба да се истакне и карактерот на овие предмети како означувачи на одреден културен идентитет. Имено, на Балканот, регион кој за време и по владеењето на Отоманската империја, имал широка разноликост на етносите, обичаи и религии, било неопходно одредени популации својот културен идентитет (во однос на освојувачите) да го манифстираат, меѓу другото, и преку присуството на христијанската иконографија. Со завршувањто на Првата светска војна и доминацијата на српското кралство (во Шумадија, Косово и Македонија, но не и посеверно од овој регион), се изработувале шаралки со двоглави орли (Костиќ, 1967, 92 – 94), со цел, идентитетот на новиот господар да се наметне врз популациите од новостекнатите територии. По Втората светска војна, се изработувале дури и шаралки со петокрака (Костиќ, 1967, 96), што било резултат на новите идеи и стремежот за истакнување на идентитетот преку идеолошката припадност.

Сл. 5.5. Обредни лебови од Бугарија: 1, 6. Горни Лом (Яанева 1989, 81); 2. Трновско (Яанева 1989, 83) ); 3. Габровско (Чаусидис 2008b, Т. VI. 7); 4. Марашки Трстеник (Чаусидис 2008b, Т. VI. 12) ); 5. Михаиловградско (Яанева 1989,

82). Горе наведените појави врзани за шаралките и поскурниците покажуваат дека и во сферата на обредните активности, една или повеќе популации ги користеле нивните мотиви како елемент за меѓусебно препознавање. Преку ова може да се согледа дека дури и во XX - от век, категориите на секојдневното и

- 99 -

сакралното не биле раздвоени, туку напротив вплетени една во друга. Оваа ситуација на взаемна интеракција меѓу инсигниите на културниот идентитет и религиозното однесување, може да се забележи и денес во многубројните обреди на премин и обреди на воведување во Македонија. IX. Отпечатување на неолитските идеи Функцијата на неолитските печати сеуште останува отворено прашање кое можеби никогаш и не ќе можеме доследно да го одговориме. Во обидот за одгатнување на нивната функција, понудени се неколку интересни и логични интерпретации кои даваат одговори насочени во повеќе правци. Од една страна, можеме да забележиме дека печатите во разни региони се пронајдени во различни контексти, така што може да се претпостави дека тие имале и различна употреба. Од друга страна, за некои печати може да се каже дека биле користени за слични намени, иако се пронајдени во населби кои се просторно мошне оддалечени. Тоа пред сé се должи на сличниот облик, декорацијата и позицијата во однос на другите наоди. Врз основа на аргументите приложени од повеќемина истражувачи, може да се смета дека печатите биле мултифункционални, односно дека нивната употреба не била концентрирана само на една дејност. Во насока на ваквата нивна комплексна улога оди и нивната функција на предмети наменети за отиснување врз лебот, и тоа на знаците врзани за идентитетот, сопственоста и регенеративноста. Според етнографските примери може да се забележи дека при посредувањето меѓу членовите на една или повеќе заедници, лебот, но и неговите орнаменти биле сосем погодни, и тоа особено во обредите на премин. Во контекст на сличната обредно - декоративна улога на неолитските печати, треба да се потенцира и евентуалниот визуелен ефект што нивните мотиви би го оставиле врз втиснатата површина. Некои печати имаат мошне плитко гравирани орнаменти, така што, доколку би се втиснале на материја со константна густина на површината (текстил, кожа, керамика), тогаш прашање е колку би можеле да бидат истакнати таквите мотиви. Меѓутоа доколку тие се втиснат во тесто, тогаш со неговото нараснување, но и со печењето на лебот, орнаментите стануваат се поголеми и повпечатливи. Прифаќањето на ова размислување упатува на тоа дека лебот е најпогоден медиум за истакнување на отиснатите мотиви од печатите. Воедно, тој како активен посредник во обредите, остварувал силна визуелна комуникација со учесниците во ритуалите реализирани во рамките на домот и населбата.

Може да се заклучи дека самите печати, и пред сé нивните мотиви, имале силно симболичко значење, дотолку повеќе што нивниот карактер овозможувал тие да се повторуваат врз мекиот медиум и да се отиснуваат многу пати во долг континуитет. На тој начин тие целосно кореспондираат со когнитивните аспекти на заедницата и се манифестираат како симболи произлезени од неа самата. Затоа, во оваа пригода не би се согласиле со толкувањата на D. Lewis – Williams, дека барем во случајот на печатите, станува збор за врежани мотиви кои претставуваат ентопти, односно невро - психолошки појави кои настануваат благодарение на променетите состојби на умот (Lewis – Williams & Pearce 2005, 46 – 59). Напротив, мотивите на печатите се користат во долг временски период, и притоа се совпаѓаат со композициските целини на сликаната керамика, но и на останатите декорирани

- 100 -

артефакти и конструкции во рамките на една или неколку култури. Оваа интеракција на мотивите присутни во повеќе медиуми и сличниот контекст на нивното позиционирање врз артефактите и конструкциите, дури го надополнува и нивното конкретно значење во домен на најесенцијалните религиски концепти. Мотивите од печатите биле целосно вклопени во принципите на симболичкото изразување на неолитските популации, кои ги користеле овие мотиви во неколку форми на материјална култура. Затоа и може да се смета дека во најраните неолитски фази на Балканот, бил јасно дефиниран репертоар на мотиви кои потоа во текот на повеќе од еден милениум ќе бидат врежувани, сликани или аплицирани на разни елементи од материјалната култура. Во еден таков контекст е навистина тешко да се поверува дека тука обработените мотиви од печатите се реултат на „променетата состојба на умот“. Силен аргумент во прилог на ова е и фактот што тие се користени насекаде во широкиот простор на Југо–источна Европа, па дури и во Анадолија. Секако, во најраните фази, овие мотиви биле во блиска врска со колективното спознание и перцепцијата на човековата егзистенција, но со текот на времето, овие мотиви постепено добиле улога и на знаци на идентитетот, задржувајки ја притоа и претходната функција. Така, телото и мотивите на печатите ќе се инкорпорираат во динамиката на социјалното посредување и во повеќе насоки ќе интерферираат со симболичката комплексност на визуелната култура.

- 101 -

VI глава

Неолитски антропоморфизам: Телесноста кај неолитските фигурини и моделите на фигурини -

куќи

Почетокот на неолиот е време кога се случуваат големи трансформации во односот меѓу човекот и неговата околина. Населувањето на нови простори и формирањето на поголеми населби се јавува како резултат на новиот извор на егзистенција: земјоделство и сточарство, при што се зголемува наталитетот на неолитските популации. Овие промени во демографијата и организацијата на просторот, се одразуваат и во неолитските концепти за човековото тело. Бидејки човекот бил центар на овие промени, тој го користел своето тело како би го дефинирал функционирањето на неговото опкружување и би ја објаснил својата позиција и релација во однос на него. Затоа, изразувајки се преку она што го призведувал, тој го користел моделот на сопственото тело. Иако овој концепт нам ни е познат само преку медиумите од неорганско потекло (керамика и камен), сосем е веројатно дека тој бил манифестиран и во продуктите изработени од текстил, дрво, но исто така користен и во говорната комуникација. Наспроти делумно ограничениот пристап кон неолитската материјална култура, сепак во последните години имаме добиено бројни информации за неа, особено за карактерот на предметите изработени од керамика – суровината која подоцна често ќе се доведува во релација со човековото тело. Овој материјал (во техничка и симболичка смисла), можеби бил најадекватниот во „опредметувањето на човековото тело“, како и во „антропоморфизацијата на неговиот делокруг“.

Споменатиот концепт се развил во повеќе релации, меѓутоа веројатно е започнат со едноставно имитирање/копирање на телото во форма на керамички фигурини, за наскоро да се прошири и во доменот на садовите со човечки претстави. Таквата транспозиција на телото во рамки на керамичкото производство, секако морало да има идеолошки т.е. симболички потенцијал, како би можела доследно да се практикува во обредната комуникација меѓу членовите на една или повеќе заедници. На тој начин, одредени обележја на човековото тело, и тоа особено женското, се изедначиле со утилитарната и обредната функција на керамичките фигурини и садови. Затоа, овој модел како особено логичен и разбирлив, паралелно се проширил и во другите елементи на неолитската материјална култура. Тука, предвид се земени керамичките печати и минијатурните керамички модели на печки и куќи, користени во разни активности во рамките на живеалиштата. Во тој контекст, не е случајна појавата на концептот „доместикација на човечкото“ (т.е. симболичка интеракција на компонентите „човек“ и „куќа“), кој се развива во две симболички насоки: антропоморфозирање на куќата како центар на човековите активности; и погребување на членовите од заедницата под куќите, и тоа веројатно под куќите во кои тие се родени, живееле и починале.20 Вториот од споменатите аспекти одржува симболичка релација меѓу починатиот и

20 Поопширно за овој обреден и симболички концепт во поглавјето VIII.

- 102 -

регенеративните елементи на самата куќа, но исто така и релација со континуираната егзистенција на заедницата која во неа живее. Истиот концепт на „антропоморфизација“ и „доместикација“ во рамки на симболичката комуникација, ја продолжува својата егзистенција и во следните предисториски периоди, а судејки според многуте паралели, има свој континуитет и реминисценции во обредите на архаичните култури ширум светот. Особено се интересни остатоците на овој модел, зачувани во традиционалната култура на балканските популации. Тука в предвид се земени сферата на јазикот (етимологија и фразеологија), усните традиции (поговорки и преданија) и обредната сфера (домашни обреди и култот кон починатите). I. Антропоморфни фигурини Најсоодветниот начин на претставување на човечкото тело е преку едноставно пресликување на неговите базични карактеристики во цртеж или скулптура. Иако цртањето или сликањето овозможува вешто потенцирање на одредени детали, сепак кога станува збор за неолитот, треба да се напомене дека префериран медиум за изразување бил скулптурата. Секако, не е исклучена можноста човековото тело да било сликано на некои органски материјали или пак на ѕидовите од живеалиштата и светилиштата, како што е тоа случај со неолитските градби од Анадолија (Mellart 1967, 131 – 177). Во неолитот најмногу претстави на телото се изработени во медиумот на скулптурата, кои во зависност од регионот и фазите, варираат во своите особености. Керамиката како најдоминантен медиум во визуелното изразување од овој период, не случајно била користена и во антропоморфните претстави. Нејзината тактилна природа, како и можноста одредена идеја да се моделира во третата димензија, дозволувала човековото тело скоро во целост да се пренесе во овој медиум и притоа да се потенцираат деталите кои ги истакнуваат симболичките или пак профаните функции на фигурините. Интересно е што во неолитот, во голема мера се занемаруваат индивидуалните елементи на лицето, а се потенцираат или пак генерализираат одредени делови од женското и машкото тело, што пак наведува кон одредени заклучоци кои отвараат бројни дискусии меѓу истражувачите на неолитските фигурини (Bailey 2005, 156 - 166; Biehl 1996, 162-169; Чаусидис 2007; Gheorghiu 2001, 75 - 79; Gimbutas 1989,31 - 40; Talalay 1993, 46-50, Naumov 2007b; Naumov 2008d; Naumov 2008e). Треба да се напомене, дека и покрај многубројните дискусии и интерпретации, сепак во овој период на целиот Балкански Полуостров, но и пошироко, доминираат претставите на женското тело и тоа во одредени дефинирани позиции и гестикулации кои и претходно беа обработени и толкувани (Bailey 2005,151; Gheorghiu 2001, 76; Biehl 1996, 164; Naumov 2007b). Иако многумина, оваа визуелна доминација на женското тело ја сметаат како ексклузивитет за неолитот, мора да се потенцира дека ваквиот концепт на телесност, својот корен го има во горниот палеолит, а со несмален интензитет, дури и после неолитот, ќе се одржува и во енеолитот и во бронзеното време. Оваа констатација наведува на тоа дека интензивната изработка на керамички, коскени и камени женски фигурини егзистира во континуитет од горниот палеолит (25000 г.п.н.е.) па сé до крајот на бронзеното време (1200 г.п.н.е.) т.е. во распон од околу

- 103 -

24 000 години!21 Доколку се земат фигурините како основен критериум, тогаш оваа констатација секако укажува на тоа дека треба да се напуштат традиционалните шпекулативни интерпретации за неолитот како единствен период во кој доминираат женските претстави, односно како период на „матријархатот“ и “култот кон Големата Мајка“ (Naumov in print(b)). - палеолитски background Изработката на антропоморфни фигурини започнува во горниот палеолит и тоа во скоро сите делови на Европа, иако засега Македонија и соседните балкански земји се исклучени од овој куриозитет. Многу често, до деведесетите години од XX век, во голем број публикации претежно се презентираа фигурини со изразена стеатопигија, така што се добиваше впечаток дека мноштвото од женските фигурини биле изработувани со нагласени бедра и гради. Тоа секако одеше во прилог на веќе претхоdно востановените шеми за гравидноста како суштински елемент во симболичкото конципирање на женското тело и плодностa. Меѓутоа, многубојните извештаи од археолошките ископувања на палеолитските локалитети, покажаа дека при претставувањето на женското тело не постои еден унифициран пристап, туку, тој дури и во рамките на еден локалитет може да варира. Така, освен стеатопигните фигурини, беа пронајдени, тенки и издолжени тела некогаш со тешко видливи полови обележја, најчесто манифестирани преку врежување на пубисот (T. XXI). Во овој период, во некои региони, човечкото тело се стилизира до таа мера што не се препознваат неговите телесни карактеристики, или пак тие често се изедначуваат и мешаат со претставите на некои животни, особено птици. Имајки го предвид целосниот увид во палеолитската фигурална уметност, може да се смета дека популациите од овој период, на ниво на скулптура, ги имаат востановено основните предлошки за осмислувањето на човеково тело, и тоа особено женското. Овој базичен концепт на телесноста бил визуелна рефлексија на реалните телесни карактеристики, така што не случајно се одржал и во наредниот, неолитски период, кога тој, квантитативно и стилски се развива во релација со новите социо - политички, когнитивни и религиозни системи. - неолитска телесност Уште во најраните фази на Балканскиот неолит, во рамките на неолитските населби и живеалишта се користени фигурини најчесто изработувани од керамика, а поретко и од камен или коска. Во сферата на керамичката пластика, антропоморфните фигурини се најбројни, додека за разлика од нив, животинските претстави, жртвениците, печатите и моделите на куќи, се изработуваат во помал број, иако и нивниот квантитет не треба да се занемари.

21 Интересно е што овој хронолошки дијапазон, во одредена мера, егзистира и на ниво на погребувањата во згрчена позиција, пронајдени во предисториските живеалишта, населби и некрополи од горниот палеолит до бронзеното време (Vandermeersch 2004, 36, 38; Бъчваров 2003; Naumov 2007a; Митревски 1997, 21, 36).

- 104 -

Ваквата доминација на претставите со човечко тело во визуелната култура, сугерира на тоа дека неолитскиот човек најчесто и наједноставно се изразувал преку сопственото тело. Без разлика на различните интерперетации врзани за функциите на антропорфните фигурини, треба да се напомене дека тие можеби биле вклучени подеднакво во профаните и во обредните активности, а со цел преку телото да се изразат биолошките или симболичките аспекти на една култура. Овој елемент на антропоцентричност, автоматски се развил како прв и примарен систем преку кого човекот успевал да ги изгради комплексните релации со живите и починатите членови на заедницата. Притоа тој истовремено го користел и во објаснувањето на своето поблиско и подалечно опкружување. Како посредник во овие социјални и когнитивни соодноси, најчесто било користено женското тело. Иако сеуште стојат отворени дискусиите за половото дефинирање на фигурините, сепак мноштвото потврдени женски примери и нивните типолошки особености, го истакнуваат фаворизирањето на едниот пол при реализацијата на идеите инкорпорирни во визуелната култура. Специфичниот третман на женското тело отвора повеќе дебати околу причината за истакнувањето на телесните карактеристики на едниот пол (Handsman 1991; Bailey 1994, 223 - 225; Hardie 2007; Skeates 1994, 206; Haaland 2007, 165, 166; Наумов 2006, 66; Naumov 2007b; Naumov 2008d), така што во оваа пригода ќе се приложат неколку нови согледувања за симболичните аспекти на родот во неолитската материјална култура. Во тој контекст, заради подоследно елаборирање на овие согледувања, детално ќе бидат приложени артефактите од одреден потесен регион. На тој начин ќе се дефинираат локалните карактеристики и специфики на фигурините, но и останатите сегменти на антропоморфните претстави во керамичката продукција.

Сл. 6.1. Статистички податоци и половиот сооднос на публикуваните фигурини од Македонија (според Naumov2007b).

- 105 -

II. Неолитски фигурини од Македонија

Во Македонија, како и во сите останати региони од Југо-источна Европа, во рамките на антропоморфната пластика наjмногу се изработувале женските фигурини (T. XXII; Т. XXIV; Т. XXIX; Т. XXX; Т. XXXIV). За разлика од нив фигурините со потврдени машки обележја, се во неспоредливо помал број (Т. XXVI: 1 - 3, 5, 9). Според засега најдеталните публикувани студии за неолитските фигурини во Македонија,22 од вкупно 274 фигурини, 127 се со полови обележја (Сл. 6.1). Од нив 115 се со женски карактеристики (дефинирани подолу во текстот), додека само 9 се машки фигурини со аплициран фалус. Потврдени се уште 3 фигурини кои имаат полови обележја, меѓутоа не може со сигурност да се одреди дали станува збор за машки или за женски полови органи. Останатите 147 примероци се фрагменти и цели фигурини кои се полово недефинирани. Во музејските депоа се евидентирани уште голем број необјавени фигурини кои би можeле да влезат во претходно наведените категории. Сепак, бидејки во приложената статистика се вклучени единствено публикувани наоди, во оваа пригода нема да бидат застапени необјавените фигурини.

Интересно е тоа што од 115 претстави со потврдени женски атрибути, дури 86 припаѓаат на минијатурните фигурини, додека 8 – те примероци од модели на куќи и 18 антропоморфни цилиндри, им припаѓаат на моделите од типот фигурини – куќи. Засега, во Македонија се евидентирани само два примера од полово дефинирани антропоморфни садови, иако нивниот број е многу поголем (Наумов 2006: 62, 63). Овој статистички сооднос покажува дека популациите од неолитските култури во Македонија, имале афинитет кон релативно реално претставување на човечкото тело, иако тој во помала мера се остварувал преку симболичкото метаморфозирање на телото во форма на антропоморфните садови и модели на фигурини - куќи. Квантитетот на минијатурните фигурини потврдува дека овој медиум бил најадекватен за динамична визуелна комуникација меѓу индивидуите, но кој исто така бил и мошне погоден за едноставно транспонирање на човековото тело во негова преслика. Бројните податоци за нивната зачуваност и позиција во рамките на живеалиштата или населбите, како и фреквентноста, малите димензии и типолошките карактеристики, говорат за тоа дека тие биле користени во најразлични контексти. Токму варијациите во нивната изработка го објаснуваат различниот третман на човековото тело, но и идеите кои паралелно егзистирале со функциите на овие предмети. Намерното кршење на долните екстремитети и главите, присуството на гениталии, нагласувањето на одредени делови од телото, наспроти минимизирањето на други, како и позицијата на горните екстремитети во однос на регенеративните органи, укажува на тоа дека фигурините биле предвидени да посредуваат во различни ситуации и да пренесуваат информации кои би можеле да ги рефлектираат семантичките значења на човековото тело. 22 Карпузова 2007; Чаусидис 2007; Sanev 2006; Темелковски и Миткоски 2001; Колиштрковска – Настева 2005.

- 106 -

- телесни особености При изработката на фигурините од населбите во Македонија, запазени се неколку базични шаблони преку кои се претставуваат женското и машкото тело, како и карактеристиките на позата на нивните раце, нозе, но и торзото. Најголемиот број фигурини имаат нагласени бедра, додека скоро сите досега пронајдени примероци со претстава на гради, имаат мали налепоци или испапчувања. Според палеолитските „традиции“, нагласувањето на бедрата би подразбирало дека на фигурините треба да се очекуваат и апликации на големи гради. Меѓутоа, засега тоа не е случај и со фигурините од овој регион, иако овакви ретки примери се познати во останатите региони на Балканот и Анадолија (Т. XXIII). На фигурините со нагласени бедра, се врежува или моделира единствено пубисот, додека примери со претстава на пенис и големи бедра сеуште не се познати. Пубисот најчесто е прикажан во форма на триаголник, кој може да биде едноставен или со врежана линија на средината (Т. XXIV: 1-3, 5, 6, 8; Т. XXXIV: 6), Некогаш, тој може да биде и предимензиониран (Т. XXIV: 4), притоа отворајки ја можноста преку оваа форма да се прикажува и дел од жeнскатa облека (Bailey 2005, 162; Чаусидис во печат). Неговото присуство не се врзува само за фигурините со широки, туку во некои случаи и за оние со потесни бедра. Пубисот некогаш се прикажува и преку испапчена апликација која неретко неправилно се интерпретира и како пенис. Неколку фигурини од Тесалија со аплицирани гради и гениталии, кои ќе бидат подолу елаборирани, привлекуваат големо внимание заради нивната невообичаеност т.е. комбинацијата од женски и „машки“ полови органи. Во овој случај треба да се има предвид токму онаа специфична карактеристика на прикажување на женските гениталии преку апликација. Најдобар пример за тоа е фигурината од Караново на која, на средината од пубичниот триаголник претставен преку точки, е поставена е апликација со врежана линија (Т. XXV: 2).

Сл. 6.2. Фигурина со дупчиња – Али Чаир (според Колиштрковска - Настева 2005, сл. 24).

Необичната изведба на гениталната зона кај фигурината од Караново е добар повод, да се отвори прашањето на неколкуте минијатури од Пелагонија во чија генитална зона се аплицирани кружни сегменти со или без втиснати дупчиња

- 107 -

(Т. XXII: 4, 5, 7, 8) . Во релација со фигурината од Караново, се наметнува можноста и во овие случаи спомнатите апликации да го означувале пубисот. Прифаќањето на ваквата можност изискува одговор на прашањето, зошто пубисот би бил претставен во кружна форма и кое, во тој случај, би било значењето или функцијата на спомнатите отвори. Притоа одговорите би можеле да се врзат за неолитските трендови на „покривање“ и „заштита“ на гениталниот простор, но и за специфичните симболички функции на овој дел од женското тело. Во прилог на вториот концепт одат дупчињата кои веројатно служеле, во телото од фигурината да се вметнат одредени растителни елементи, веројатно помали гранчиња, листови или класје. Оваа претпоставка ја потврдуваат, или барем преферираат и фигурините кај кои на гениталиите се врежани растителни мотиви. Во тој контекст добро се вклопува и фигурината од Али Чаир, која од задната страна има врежан мотив на гранче/класје, додека на местото од гениталиите и колената има перфорации во кои веројатно се вметнувале претходно наведените растенија (Сл. 6.2). На ово начин, класјето поставено во овој простор можело да се стави во блиска врска со есенцијалните реални и симболички функции на регенеративните органи. Земајки ги предвид овие вегетативно – симболички додатоци на фигурините, би требало да се спомне и примерот на една обезглавена фигурина пронајдена од Çatal Höyük. Уште пред печењето, на нејзиниот заден дел, било вметнато семе од житарици – постапка која го вклучува овој артефакт во обредните сфери (Aydingün 2005, Сл. 8, 17).

Фигурините од околните региони на Балканот ги поседуваат слични телесни обележја, така што може да се говори за една генерализирана иконографија, специфична за овој регион. Имено, и на фигурините од Бугарија, Грција и Албанија, најчеста полова претстава е пубисот, мошне често врзан за минијатурите со широки колкови и истакнат абдомен (Т. XXV). И во овој случај, широките колкови и испакнатиот стомак се вообичаени само за фигурините со женски полови обележја - карактеристика која како што можеше да се забележи, е присутна и кај некои минијатури од Македонија (Т. XXII: 2; Т. XXIV: 6). Засега може да се заклучи дека на оваа територија, е дефинирана стандардизирана неолитска шема на претставување на женското тело, која пак подразбира неколку базични елементи поставени во взаемна релација: мали гради, пубис, испакнат стомак и широки бедра.

Досега ниту една потврдена машка фигурина од Македонија не поседува некое од горе наведените обележја (Т. XXVI). Напротив, нив ги определуваат две специфични особености. Поголемиот број се моделирани столбесто, со аплициран пенис во долниот дел. Другиот тип е застапен со неколку фигурини претставени во седната положба, специфична за машките минијатури од раниот до доцниот неолит во Југо-источна Европа (Bailey 2005, 162 - 164; Hardie 2007, 85). Само во Тесалија се пронајдени десетина машки седнати фигурини со аплициран пенис и рака свиена кон главата. Може да се тврди дека ова е вообичаена позиција за машките неолитски фигурини, која отстапува од стандардната гестикулација на женските фигурини. Но, она што особено привлекува внимание се неколкуте седнати фигурини, пронајдени во Sarliki, Panagou и Koutsouro (Тесалија), кои покрај пенисот имат и претстава на гради (Bailey 2005, 163). Од една страна, оваа специфика укажува на идејата за прикажување на машкото тело во сите негови

- 108 -

детали, вклучително и брадавиците. Не треба да се занемари фактот дека некои машки индивидуи, заради зголемените масни наслаги, имаат и поголеми димензии на градите, при што веројатно се јавила потребата и тие релативно реално да се моделираат на фигурините. Меѓутоа, од друга страна, присуството на пенис и малите гради, како едно од можните неолитски женски полови обележја, наведува на битната улога која фигурините ја имале во дефинирањето на половите идентитети. На тој начин, овие фигурини би можеле да бидат моделирани со цел намерно да ги прекршуваат нормалните биолошки разлики меѓу „машкоста“ и „женскоста“ (Bailey 2005, 164). Во тој случај, прикажувањето на двополовоста влегува во сферите каде што андрогеноста има особено моќна симболика, при што таа не ретко се однесува на митологизирани индивидуи кои својата семантичка функција ја реализират токму преку специфичноста на сопственото тело (Чаусидис 2005, 388).

Сл. 6.3. Машка и женска фигурина од Cernavoda (според Gimbutas 1982, figs. 247, 248). Без разлика на овие мошне ретки исклучоци, телесните специфики на

неолитските фигурини од Македонија, укажуваат на тоа дека во овој период при претставувањето на машкото и женското тело постоело јасно разграничување, така што засега со сигурност може да се смета дека горе наведените обележја се користени како дефинирани „инсигнии“ на половата диференцијација. Во прилог на овие размислувања одат двете фигурини од Cernavoda, кои и покрај тоа што се пронајдени далеку од Македонија, сепак јасно укажуваат на различниот пристап при прикажување на машкото и женското тело (Сл. 6.3). Станува збор за две истодобни фигурини, кои се пронајдени како гробни прилози во некрополата од Cernavoda. Според она што го сугерира идентичниот пристап во нивното моделирање, несомнено е дека тие се изработени во ист период, па дури можеби и од ист автор. Машката фигурина е прикажана во седечка позиција (на столче), со рацете свиени накај главата и без предимензионирање на колковите. Женската фигурина исто така е седната (без столче), но кај неа се забележува хипертрофирањето на бедрата и вообичаеното врежување на пубичниот т.е. гениталната зона. Во овој случај, може да се тврди дека во неолитот,

- 109 -

„пресликувањето“ на машкото и на женското тело имало дефиниран репертоар на детали преку кои се посочувало на половите обележја на фигурините. Притоа, телесноста визуелно се манифестирала преку лесно препознатливи елементи. Кај машките фигурини тие се реализирале преку пенисот, специфичната седечка позиција и раката поставена на главата; додека кај женските минијатури биле користени пубисот, малите гради, испакнатиот стомак, широките колкови и позицијата на рацете во однос на торзото. Притоа, интересно е тоа што позицијата на рацете повторно оди во прилог на истакнувањето на половите обележја и виталните функции на човековото тело. - археологија на гестикулациите

Фигуралната гестикулацијата на горните екстремитети, најмногу се забележува на минијатурите, но неретко е присутна и на моделите на фигурини – куќи. Станува збор за моделирање на рацете во специфични позиции, најчесто поставени на торзото, и тоа на гениталиите, на бедрата, стомакот и градите (Т. XXII: 1, 2, 4 - 8). Овие обележја се единствено присутни кај женските фигурини, додека кај машките, рацете се поставени исклучиво во неколку позиици. Кај нив постои дефинирано прикажување на рацете во зависност од положбата на телото. Доколку фигурините се седнати, тогаш рацете се поставуваат на скутот или главата, но доколку се стоечки т.е. столбовидни, тогаш рацете се секогаш раширени, редуцирани и не го допираат торзото (Т. XXVI).

Во Македонија и пошироко на Балканот, рацете на женските фигурини се најчесто поставени на стомакот. Некогаш тие се позиционирани во долниот дел на стомакот, така што не е јасно дали дланките (кои никогаш не се детално изработени), ги допираат или покриваат и гениталиите (Т. XXII: 1, 2, 4, 5, 7, 8; T. XXVII). Позицијата на рацете врз гениталиите е една од поретките гестикулации на минијатурите од Македонија која често пати не може со сигурност да се определи (T. XXII: 6). Ова доаѓа оттаму што рацете кај неколку фигурини се поставени и на бедрата. Притоа, токму недеталното претставување на шаките, често доведува до потешкотии при дефинирањето на позицијата. Позата со раце на колковите е најкарактеристична за моделите на фигурини-куќи, кај кои доколку има претстава на раце, тие скоро секогаш се поставени врз кровот на куќата, кој соодветствува на позицијата на колковите (T. XXXIV: 1, 3, 5). Слични особености имаат и некои од антропоморфните садови пронајдени на Балканот, кај кои горните екстремитети вообичаено им се наоѓаат на стомакот (Naumov 2008b) (T. XXXV: 6, 9; T. XXXVIII: 5, 7 - 9). Многу поретко тие можат да бидат и во позиција на орант.

Оваа позиција на рацете поставени кон стомакот, може да се земе предвид и кај минијатурите кои имаат стилизирани горни екстремитети, свиени кон торзото (абдоменот), така што формираат мали перфорации (Сл. 6.4). Често се посочува дека овие перфорации биле направени со цел фигурините да висат на некој дел од телото, но сепак, не треба да се занемари фактот што скоро сите вакви фигурини се моделирани со рамна основа, што говори за тоа дека биле предвидени да стојат на некаква подлога. Во тој случај, продупчувањата и вдлабнувањата, можеби би биле користени за во нив да се вметнат растителни елементи, аналогно на горе наведените примери од Али Чаир и Çatal Höyük. И овие предмети се моделирани со

- 110 -

цел на нив да се пресликаат одредени телесни активности врзани за церемониите. Притоа се претставени индивидуи или митски ликови кои во рацете или устата носат гранчиња, листови, класје итн. Иако досега во Македонија не е откриен ниту еден ваков пример, треба да се напомене дека меѓу фигурините од Балканот е присутна уште една интересна позиција на рацете, и тоа поставени на градите. Рацете, односно шаките, некогаш се поставени врз или под градите, така што не може со сигурност да се каже дали овој гест имал за цел нив да ги покрие т.е. скрие или пак, да ја истакне нивната функција и значење (T. XXVIII). Во секој случај, оваа позиција на рацете, како и останатите пози на телото, посочуваат на тоа дека во овие неолитски култури, женската фигура се обмислувала на специфичен начин. Притоа се искористени елементите на гестикулацијата со цел да се посочат одделни витални функции на регенеративните органи. За потенцирањето на гениталиите и покривањето/истакнувањето на градите се водат дискусии во сосем спротивни правци (Bailey 1994, 223; Bailey 2005, 152, 159 - 162, 165). Сепак треба да се укаже на тоа дека овие елементи биле повеќе врзани за функционирањето на телото, отколку за прикажување на неговите емотивни состојби т.е задоволство, страв, срам итн. (Чаусидис 1994, 82 – 94).

Сл. 6.4. Перфорирани фигурини од: 1. Стоби; 2, 4: Оптичари и 3: Породин (Колиштрковска - Настева 2005, сл. 4, 6, 12, 15).

III. Tелото како посредник во социјалните релации Изработката на антропоморфни фигурини со реални карактеристики на човечкото тело, изглегува од доменот на естетското, репрезентативното или допадливото. Непрецизната изработка на фацијалните обележја, неурамнотежената статика и посочувањето на одредени телесни атрибути кај овие минијатури, говори за тоа дека тие немале функција на предмети кои единствено ќе го исполнуваат или разубававуваат просторот во кој живеела една семејна заедница. Напротив, кај фигурините, естетскиот карактер е намерно занемарен со цел да се потенцираат симболичките аспекти на она што тие го претставувале. Зголемувањето на бедрата, редуцирањето на градите и деталите на лицето, како и посочувањето на конкретни делови од телото, се сигналите кои овие предмети „кодирано“ ги испраќаат. Тоа е

- 111 -

направено со цел да се воспостави јасна, разбирлива комуникација меѓу две индивидуи, мала група (семејство) или пак неколку поголеми заедници. Телото на овие предмети се манифестира како „азбука“ која посредува во говорот на едноставните или комплексните социјални врски меѓу луѓето. Во прилог на дефинирањето на овој „телесен говор“, одат податоците за контекстот во кој се наоѓале фигурините на локалитетите, како и нивниот сооднос со други форми на материјалната култура. Досега се приложени многубројни интерпретации и размислувања за нивните значења и функции, пред сé заради различниот контекст, но и неможноста од генерализирање на сите видови фигурини. Скоро секоја од нив може да има обележја кои нудат податоци, различни од останатите вакви предмети, пронајдени во една иста куќа или населба. Во тој контекст, се посочени неколку хипотези за нивните функции, кои пред сé се доведуваат во релација со предците, плодноста, реликвиите, играта, статусот на одредена индивидуа, божествата, починатите, родовите односи и „родовите притисоци“, идентитетот, церемониите итн.23 Фигурините, но и идеите кои тие ги манифестираат, посредуваат меѓу луѓето и починатите, луѓето и предците, луѓето и божествата, и најчесто меѓу луѓето и луѓето. Овие различни обиди на интерпретирање посочуваат на тоа дека човековото тело било доста погоден медиум во комуникацијата меѓу одредена група индивидуи, меѓу една заедница и одредени индивидуи, или пак во односот меѓу членовите на заедницата и имагинарните митски суштества. Оваа комуникација се манифестира преку деловите на човековото тело, т.е. преку она што тоа само по себе, со своите реални функции, директно го застапува. Истото би можело индиректно да се однесува на релациите меѓу самото тело и динамичките процеси во неговото поблиско опкружување. Во тој контекст, од една страна, позицијата на рацете и нагласувањето на гениталиите и бедрата имале за цел, на набљудувачот или практикантот во церемонијата, да му сугерираат една или неколку конкретни идеи. Од друга страна, начинот на моделирање, контекстот и намерното фрагментирање се концентрираат на перцепцијата и третманот на самиот предмет и начинот на неговото користење. Во секој случај, сите овие идеи за и од предметот, можат паралелно да егзистираат и да се испреплетат во генералната функција или намена на фигурината.

Како дел од обемниот репертоар на комуницирање биле користени и орнаментите (Наумов 2005a), кои освен на многубројните керамички предмети, се врежувани и на фигурините. Овој особено моќен медиум бил формиран на ниво на визуелен систем кој директно посредувал меѓу значењето и функцијата на фигурините од една страна, и идеите и потребите на индивидуите или заедниците од друга. На тој начин се создало комплексно преплетување меѓу навидум апстрактните мотиви и јасните пораки што ги еманира претставата на човековото тело. Освен конкретните претстави на женскиот пубис, останатите мотиви врежани на фигурините немаат никакви асоцијации во однос на реалните обележја на телото, ниту пак со она што би било носено на него (накит, облека итн.) (Biehl

23 За фигурините како индивидуи: Biehl 1996, 167, 170; Bailey 2005, 159 - 162; за фигурините како предци: Gheorghiu 2001, 76 - 79, 83; за фигурините како божества или епифании на одреден простор: Gimbutas 1982, 112 - 168; Golan, 2003, 396, 416; Чаусидис 2007, 53 - 59; за врската меѓу фигурините и родовите соодноси: Talalay 1993, 45 – 51; Наумов 2006, 80; Naumov 2007b.

- 112 -

1996, 161). Само неколку фигурини од Македонија се дополнети со орнаменти чии мотиви влегуваат во генералниот репертоар на неолитската орнаментика. Меѓу нив би можеле да се издвојат фигурините од Мачево и Сенокос, декорирани со цик-цак и ромбични мотиви (T. XXII: 3; види и Колиштрковска – Настева 2005, Сл. 69). Идентични мотиви како кај фигурината од Мачево, се присутни и на антропоморфниот сад од Вршник, повторно во пределот на бедрата (T. XXXVIII: 1). Поклопувањето на идентични мотиви во различни медиуми (садови, фигурии, жртвеници), повторно говори за прецизно осмислениот карактер на нивните значења, и тоа особено доколку се земе предвид дека се работи за нивно претставување врз конкретен дел од човечкото тело. Интеракцијата меѓу мотивите на фигурините и на садовите е присутна и во други култури на Балканот (Biehl 1996, 158, Сл. 7). Со голема веројатност може да се смета дека овиемотиви имале особено битна улога при истакнувањето на некои од симболичките функциите на фигурините и на антропоморфните садови. Ваквите мотиви, придонесле да се зајакнувањето на значењето што овие предмети го имале во текот на комуникацијата во рамките на една или повеќе заедници.

Сл. 6.5. Задниот дел на фигурините од: 1, 2. Велушка Тумба; 3. Породин; 4. Ѕунивер и 5. Гургур Тумба (Колиштрковска - Настева 2005, figs. 3, 5, 7, 11, 25).

Некои делови од телото кои делумно посочуваат на нивните можни

функции. Наспроти телесните особини кои погоре беа приложени, голем дел од минијатурите имаат нозе кои не се моделирани за фигурините да стојат на нив (Сл. 6.5: 2, 4, 5; T. XXII: 8, 9; T. XXIV: 1, 7, 8). Имено, кај овие примери нозете завшуваат шпицесто, така што не е возможно да се оствари статика која ќе обезбеди стабилност на минијатурите. Иако овие обележја наведуваат на тоа дека фигурините се поставувале во седечка или легната позиција, сепак не треба да се исклучи можноста дека тие можеле и да стојат исправено, за што засега постојат две оправдувања. Според едното тие стоеле исправено, така што со своите зашилени нозе биле вметнувани т.е. всадувани во некаква мека структура така да оваа опција скоро со голема сигурност може да се исклучи. Во тој случај засега има две логични објаснувања за овие карактеристики. Едната претпоставка е дека тие токму заради зашилените нозе би можеле да бидат вметнати во мека структура. Во

- 113 -

прилог на овие размислувања одат и фигурините од Haçilar и Медведњак кои се пронајдени во складишта и силоси со житарици (Aydingün 2005, 17; Gimbutas 1989, 14). Ваквите предмети би посредувале во односот помеѓу жителите на живеалиштето и продуктите кои тие ги користеле, така што дури и нагласената дебелина на минијатурите би одела во прилог на симболичките категории што тие би ги застапувале (угоеност = благосостојба). Другата претпоставка е дека ваквите фигурини биле направени пред сé за да се носат или држат во рака, а не да бидат поставени на некаква платформа со цел да бидат набљудувани во подолг временски период. Така, овие минијатури најверојатно имале краткотраен карактер и еднократна употреба во рамките на разни церемонии и обреди во кои преку човековото тело биле манифестирани спомнатите симболички аспекти. Во тој контекст влегуваат многубројните намерно кршени фигурини кои во голема мера посочуваат на краткорочната примена на овие артефакти и тоа во многу различни форми на посредување меѓу две или повеќе социјални групи.

Сл. 6.6. Принципот на моделирање на Сл. 6.7. Опис на техничките детали на фигурините фигурините од Aşaği Pinar (според од Караново II – II (според Бергер 2004, Сл. 7).

Hansen 2004, Сл. 1). IV. Фрагментирани фигурини Во прилог на комплексната и повеќезначна семиотика што минијатурните фигурини можеле да ги имаат, одат и откршените делови од овие предмети, вклучувајки ги и нивните претходно наведени полови карактеристики. Кај голем број женски фигурини од Балканот се забележува намерно откршување на некои делови од телото (T. XXXI, T. XXXII) и тоа најчесто нозете и главата (Talalay 1993, 45; Chapman 2000, 49, 104; Gheorghiu 2001, 76, 79, 80; Biehl 1996, 167; Naumov 2007b; Naumov 2008d). Оваа ситуација во значителна мера е присутна и кај

- 114 -

минијатурите од Македонија, така што може да се заклучи дека зад оваа практика стојат прецизно обмислени принципи кои се состоеле во намерно кршење (T. XXIX, T. XXX). Оваа практика е присутна само кај женските фигурини, додека засега, на ниту една машка фигурина намерното фрагментирање не е потврдено. Минијатурите најчесто се кршени кај бедрата, или пак напречно по должината на целото торзо. Кај многу од нив, бедрата се намерно моделирани (нивниот заден дел е длабоко вдлабнат) за да можат лесно да се одвојат од телесниот корпус (Сл. 6.5: 1, 2, 5). Кај примерите од Породин и Амзабегово е користена арматура (од дрво), со помош на која (Сл. 6.5: 3; T. XXIX: 7, 8), двата екстремитета се спојувале еден со друг, или пак, како кај примерите од Породин и Аşаği Pinar, тие заедно се прикачувале за торзото (Сл. 6.5: 3; Сл. 6.6). Ваквите помошни средства се користени и за всадување на главите, кои веројатно како и бедрата, биле намерно вадени или аплицирани во зависност од пригодата (T. XXIX: 9). Ваквото „декапитирање’ фигурините било присутно и во останатите региони од Балканот и Анадолија, а продолжило и натаму во енеолитскиот период (Т. XXXIII).

Сл. 6.8. Конструктивни методи на полу-седечките фигурини од Dimitra (според Marangou 1997,

Pl. 62).

Примерите од Караново (Сл. 6.7), посочуват дека телото на некои фигурини било во целост моделирано врз конструкција од неколку дрвени стапчиња (Бергер 2004, 173). За разлика од овој локалитет, во Димитра и во останатите локалитети на Балканот, најчесто на овој начин биле врзани само нозете за телото (Сл. 6.8). Тоа отвора неколку прашања врзани за причините околу невоедначениот пристап при

- 115 -

моделирањето на фигурините. Останува да се дефинира зошто повеќето фигурини се изработувале без никакви врзивни средства сочинети од едно или неколку парчиња глина, додека само некои од нив биле „привилегирани“ да се конструираат со помош на дрвена „арматура“?

Одговорот на ова прашање може да се побара во специфичната намена што некои фигурини можеле да ја имаат. Може да се смета дека минијатурите со дрвена конструкција биле користени во церемонии каде вадењето или ставањето на екстремитетите требало да се види од практикантите, за преку обредот да се потенцира функцијата и значењето на одредени делови од човечкото тело. За причините и условите во кои се кршеле фигурините постојат неколку можни објаснувања, врзани за погребувањата и односот кон реликвиите (praesentia)24 или пак за нивното учество како знаци за распознавање или посредници во економските, брачните и родовите договори и врски (Gheorghiu 2001, 83; Talalay 1993, 45). Во контекст на намерно кршените фигурини од Македонија, поддолу се приложени согледувања во кои фрагменирањето се доведува во релација со промената на статусот на одредени индивидуи во една заедница (Naumov 2007b; Naumov 2008d). - родовата хиерархија и третманот на фрагментираните фигурини Во прилог на толкувањето на овие специфични практики при користењето на неолитските фигурини, одат неколку етнографски податоци и студии, но и деталната анализа на предметите од оваа група на фигурини. Како што претходно беше посочено, станува збор за женски фигурини кај кои бедрата се нагласени, додека градите се претставени со мали димензии или пак воопшто ги нема. На неколку од нив е врежан и пубисот, а позицијата на рацете, онаму каде што има доволно сочувани податоци, е најчесто на стомакот. Во тој случај може да се говори дека некои од овие фигурини претставуваат женски индивидуи кај кои намерно се посочува кон регенеративните органи. Иако овие податоци алудираат на жени во состојба на бременост, не треба да се занемари фактот дека кај минијатурите, градите се најчесто мали или воопшто ги нема. Земајки го предвид гравидитетот кој паралелно се манифестира на стомакот и на градите, тогаш треба повнимателно да се пристапи во интерпретирањето на овие фигурини. Во случајов е можно градите да се минимизирани со цел да се истакне нивната нефункционалност и тоа во одреден стадиум од промените на женското тело (развој, созревање, стареење). Од друга страна, бедрата се намерно предименионирани, веројатно за да се нагласат веќе реализираните родилни функции. Во тој случај може да се претпостави дека преку ваквите фигурини се претставени жени кои ја реализирале и веројатно финализирале својот плодоносен период, но и покрај завршениот циклус/и, тие и натаму ги потенцираат и им даваат

24 Се смета дека ексхумацијата или погребувањето само на одредени делови од човечкото тело било резултат на култот кој се развил кон одредени предци. Затоа, некои од нивните коски биле внимателно чувани и погребувани во живеалиштата и некрополите, при што биле третирани како еден вид реликвии. Бројни фрагментирани фигурини се депонирани во куќите или се погребани заедно со починатите, што дава оправдување за претпоставката дека станува збор за однос сличен како оној кон реликвиите т.е. телесните остатоци на претците.

- 116 -

заначење на своите регенеративни органи. Овие индиции посочуваат на неколку примери од релативно современите обреди на Балканот, во кои завршувањето на плодниот период се акцентира со промената на статусот на една жена, која пак реализираната плодност симболички ја транспонира на друга помлада индивидуа. Овие етнографски податоци можат да одат во прилог кон детектирањето на семиотичката позадина (функција и употреба) на одредени неолитски фигурини. Во Македонија и Србија, а веројатно и во другите делови од Балканот, за време на свадбениот церемонијал се случуваат неколку обреди во кои се означуваат најелементарните функции на жената во рамки на патрилокалната средина.25 Специфичната позиција на жената во една семејна заедница, најмногу се одразува во обредот кој го означува односот меѓу свекрвата и снаата (Петреска 2001, 171 - 180; Петреска 2002, 104, 140, 234; Малешевић, 1995, 181, 182). Снаата т.е. невестата е млада жена која за првпат влегува т.е. се воведува во новата заедница, додека свекрвата е возрасна жена која веќе ја има докажано сопствената плодност во истата заедница. Заради тоа, во овој обред таа се става во улога на онаа која воведува. Воведувањето се однесува на просторот (куќата), во кој се остваруваат сите елементарни функции на свекрвата и во кој таа треба да ја внесе невестата преку запознавањето со клучните точки кои ќе бидат центар на нејзините идни активности. Во овој обред генерално, свекрвата го менува својот статус во заедницата (дури тогаш таа станува свекрва), при што се случуваат неколку мошне значајни сцени преку кои, таа како докажана во обезбедувањето на потомството и одржувањето на куќата, ја трансферира сопствената плодност врз невестата. По внесувањето на невестата во куќата и носењето до огништето (каде таа комуницира со предците од таа заедница), свекрвата ги шири нозете и им дозволува на младоженците да поминат под неа, со цел својата способност за раѓање, да ја пренесе на нив (Малешевић, 1995, 183; Петреска 2001, 178). На други места од Балканот, свекрвата, облечена во скутина, декорирана со ромбови, и ја дава скутината на невестата или пак, седнува на столче и ја кани невестата во скут. Со тоа повторно доаѓа до транспонирање на нејзината плодност врз невестата (Петреска 2001, 177, 178; Петреска 2002, 234). Преку овој обред всушност завршува еден стадиум на возразната жена (тогаш таа станува свекрва), со што таа го прекинува процесот на раѓање и го препушта на новиот член во заедницата. Од друга страна, таа како подредена на мажот и на останатите членови во заедницата, за првпат почнува да доминира врз одредена сфера (куќата) и индивидуи (невестата и внуците) со што сосем и се менува статусот во рамките на семејната заедница, но и во однос на поширока средина (селото). Токму оваа преломна статусна точка би можела да се врзе за фрагментираните неолитски фигурини. Имено на повеќето од нив се претставени крупни жени кај кои се минимизирани градите (веројатно заради нивната нефункционалност), но преку гестови на рацете се потенцираат стомакот или пубисот (т.е. регенеративните органи), без воопшто било која од нив да се постави во позиција на раѓање. Оттука кршењето на овие фигурини, и тоа токму во делот на

25 За време на свадбата, мајката на зетот ја пречекува невестата во дворот од куќата и преку неколку обредни постапки ја воведува во домот, притоа посочувајки на елементарните функции што ќе ги има оваа нова женска индивидуа во заедницата.

- 117 -

бедрата, би означувало крај на одредена етапа од животот на една иднивидуа, која ги има остварено своите базични полови функции.

Во рамките на свадбениот обред, во некои делови од Македонија, се крши јадец (кокошкина коска) или цела кокошка, како знак за воспоставување нови врски. Исто така има примери кога се крши столчето на кое седела свекрвата пред воведувањето на невестата, означувајки го на тој начин преминот на општествените граници (Малешевић, 1995, 178; Ковачевић 1985, 116 - 124). Особено е битен е уште еден детаљ од оваа симболичко - обредна церемонијалност, кој би можел да има свои аналогии во продукцијата, употребата и фрагментирањето на неолитските фигурини. Веднаш по воведувањето на невестата, таа (или свекрвата) се носи во еден дел од куќата и таму обредно со стап симболички и се „отсекува“ главата. Некогаш, како замена за оваа „декапитација“ меѓу народот нарекувана „бесење“, се зема нејзината шамија од главата и се гори во оган. Во други случаи, во обредот се вклучува кокошка која се обезглавува, но не по пат на сечење на главата туку преку нејзино корнење од трупот (Петреска 2001, 177; Петреска 2002, 107, 197, 234).26 Паралели за овој симболичен акт можат да се пронајдат во неолитските фигурини кај кои главата е намерно моделирана (накачена на арматура или е вметната во горната дупка од торзото), за да може лесно да се извлече од телото (T. XXIX: 9; Т. XXXIII). Оваа карактеристика, на фигурините може да е во релација и со неолитската практика на изолирано погребување на черепи или вилици (Бъчваров 2003, 31, 36, 70, 175; Naumov 2007а, 259; Hodder 1990, 52; Perles 2001, 279). Во контекст на овие етнографски паралели, може да се претпостави дека кршењето на неолитските фигурини може да има рефлексија и во менувањето на статусното ниво на одредена индивидуа, што пак можело да се однесува подеднакво и на живите и на починатите членови (предци) на една заедница. V. Модели на фигурини - куќи Во рамките на македонскиот неолит, една од најкомплексните групи предмети се моделите на фигурини-куќи, кои целосно се вклопуваат во концептот на феминизација на куќата и го надополнуваат репертоарот на предмети кои функционираат во оваа насока (T. XXXIV). Тие всушност ја претставуваат есенцијата на сите досега обработени категории и медиуми во кои се користи женското тело. Станува збор за керамички предмети кои се хибридно осмислени, на тој начин што горниот дел им е моделиран во форма на човечко тело или само глава, додека во долниот дел е во форма на стилизирана куќа. Во неколку наврати, овие предмети биле детално обработени (од типолошки и семантички аспект), при што се приложени аргументи кои го потврдуваат нивниот женски карактер 26 После „бесењето“ се крши и обредниот леб „сваќа“ (Петреска 2002, 107), кој повторно е доведен во релација со воспоставувањето на нови врски и преминувањето на статусната граница. Особено е битно што овој леб терминолошки е повторно изедначен со одреден стадиум во фамилијарната хиерархија на женските индивидуи и нивното тело, но исто така, на ниво на симболички функции и декорација има свои аналогии и со неолитските печати и керамичките модели на лепчиња (Naumov 2008b). Визуелните карактеристики на овие неолитски модели имаат свои импликации и во изгледот и формата на обредниот леб „баба“, кој се подготвували „колел “ т.е. кршел за време на домашните слави во Србија (Naumov 2008а; Петровић 1996, 19 - 25).

- 118 -

(Георгиев и Билбија 1984, 42; Санев 1988, 15-18; Sanev 2006, 182 – 190; Чаусидис 1994, 205 – 211; Чаусидис 2007, 47 - 59; Наумов 2006, 66 - 68; Naumov 2007a, 260; Naumov 2008e). На ниту еден од доега пронајдените наоди од овој тип (вклучувајки ги публикуваните и оние што сеуште не се презентирани), не се пронајдени елементи кои би сугерирале на машките полови обележја (пенис, мустаќи, брада итн.) на прикажаните фигури. Обратно, на дел од зачуваните и фрагментираните модели се аплицирани јасно назначени женски обележја: гради, потенциран стомакот во состојба на бременост, врежан пубис, или коса внимателно обработена во фризури.

Според тоа, засега може да се тврди дека во најголем број од примерите се прикажани женски индивидуи. Остануваат отворени прашањата дали преку овие модели се претставени реални или митски ликови? Неколку индиции одат во прилог на високиот статус на личностите прикажани преку оваа скулптурална форма. Кај скоро сите вакви наоди постои унифицирана претстава на лицето дополнето со: веѓи поврзани со носот, очи - бадеместо моделирани или аплицирани, или едноставно врежани со една длабока линија. За разлика од минијатурните фигурини каде што скоро и да нема детална обработка на лицето, кај моделите на фигурини-куќи генерализираната претстава на лицето сугерира специфично осмислена иконографија, што секако ги оделува овие предмети од регуларниот репертоар на антропоморфни фигурини. Кај овие модели постојат дури и регионални иконографски афинитети, така што во Пелагонија, на лицата се често потенцирани вилиците и кружната уста, додека во скопскиот регион, потенцирањето на вилиците потполно отсуствува, додека претставањето на устата е мошне ретко. Вакви регионални белези се забележуваат и на ниво на фризурите, екстремитетите, како и на архитектурата од долниот дел на фигурините. Во Пелагонија мошне ретко се сретнува изведбата на косата и рацете, додека пак во Скопско, тие се мошне детално обработени. Во скопскиот регион скоро и да не постојат индиции за архитектонскиот карактер на долната половина од моделите. За разлика од овој регион, во Пелагонија - куќите се доста реално изработени. Во тие рамки може дури да се определи постоење на три или четири основни архитектонски типови, кои можеле да имаат и свои еквиваленти во реалните живеалишта, иако засега археолошките податоци тоа не го потврдуваат.

Овие регионални карактеристики посочуваат на тоа дека во рамките на една унифицирана иконографија, постоеле микро-концепти кои само го надополнувале високиот ранг на ликовите претставени на овие модели. Дефинираните правила на презентирање т.е. канони, излегуваат далеку од нормите на индивидуално портретирање. Оттука може да се смета дека станува збор за личности или суштества (имајки го предвид хибридниот карактер на моделите), кои имале особено висока позиција во социјалната хиерархија или митските сфери. Во прилог на овие констатации оди уште една специфична особеност која е карактеристична само за одредени керамички предмети во рамките на неолитските култури. Имено, голем дел од моделите на фигурини–куќи се премачкани т.е. енгобирани со бела боја. Оваа особеност се забележува и кај некои од минијатурните фигурини, но и кај култните масички и неколку сликани садови. Треба да се посочи дека ова „обелување“ (премачкување) е присутно кај предмети со високо ниво на репрезентативност т.е. кај оние кои преку обредите биле вклучени во визуелната

- 119 -

комуникација. Најчесто станува збор за предмети со високо ниво на техничка изработка и естетика, што секако сугерира и на репрезентативниот карактер на овие предмети, но и на високиот ранг на ликовите или идеите претставени преку нив.

Она што е особено битно да се напомене за моделите на фигурините - куќи е нивното телесно зонирање, односно организирањето во две половини, што секако оди во прилог на нивниот симболички карактер. Горната половина од овие предмети е целосно антропоморфизирана, додека онаму каде што би требало да се претставени бедрата, поставен е моделот на куќата, така што сосем јасно се сугерира дека куќата се изедначува со долната половина од женското тело (Чаусидис 2007, 49 - 51; Наумов 2006, 66 - 68). Ваквото симболичко изедначување на куќата со долната половина на телото оди во релација со истакнувањето на овој простор како регенеративен центар на женското тело. Оттаму, сé што е во рамките на овој простор е под закрила женските функции, што сосем логично е во контекст со профаните, но и суштествените активности на жената во една куќа. Во текот на ископувањата на живеалиштата, во близина на моделите на жените – куќи, се пронајдени фигурини со димензии многу помали од вообичената големина на минијатурите (Сл. 6.9).

Сл. 6.9. Минијатурна фигурина од Маџари ( Колиштрковска - Настева 2005, сл. 16). Покрај тоа што овие фигурини би можеле да бидат носени на телото од

страна на жителите на таа куќа, сепак не е исклучена можноста тие да се поставувале внатре во моделите на фигурините – куќи, како би ги претставиле самите жители на домот, предците или пак новите членови што би требало во неа да се родат.27 Во прилог на овие размислувања одат два аргументи. Првиот е претставен преку фигурината – куќа од Говрлево, чиј стомак е прикажан во состојба на бременост (T. XXXIV: 3). Во овој случај, доколку моделот на куќата навистина ги заменува бедрата т.е. долните екстремитети на женското тело, тогаш може да се очекува дека оваа фигурина би требала симболички да го роди својот

27 Притоа битно е да се истакне функцијата на отворите низ кои можеле да се внесат помали садчиња или растенија со што би се симболизирал животот и општиот прогрес на куќата (Чаусидис 2008a, 82).

- 120 -

плод, внатре во куќата. Во тој контекст оди и вториот аргумент т.е. доминацијата на детски погребувања во внатрешноста на неолитските куќи од Балканот (Naumov 2007а, 266).28

Може да се смета дека овие предмети симболички ги покривале сите сфери во кои би требало да се одржи егистенцијата и добробитта на една заедница, вклучувајки ги раѓањето и смртта. Затоа, не се исклучува можноста дека овие предмети биле користени во домашни церемонии, во кои се истакнувало значењето на живеалиштето и неговата битна улога во одржувањето на ентитетот на една фамилија. Поради тоа се чини возможно остварувањето и митологизацијата на куќата во некој конкретен лик, претставен токму преку моделите на фигурини – куќи. Бројни архаични култури познаваат митолошко и обредно антропоморфизирање на куќите кои често се поистоветуваат со реални женски индивидуи, митски ликови и божества, именувани како: „куќа“ или Kudawa (Малешевиќ 1995, 178 – 182; Devyatkina 2004, 67, 70; Чаусидис 2007, 59 – 83).

Оттука може да се заклучи дека овие модели претставуваат матрица за еден универзален концепт кој свои дијахрониски импликации има во многу култури ширум светот (Чаусидис 2007, 59-89). Затоа, без разлика дали овие модели се однесуваат на високо рангирани индивидуи или на митски ликови, треба да се напомене дека овој концепт, концентриран најмногу кон женската регенеративност и мајчинството, бил вклучен во основната идеја за овие предмети, но и во идеолошките манифестаци на дел од керамичките предмети, обредите на премин, раѓањето и погребувањето во рамките на неолитската култура. VI. Неолитски антропоцентризам Неолитот е период кога керамиката е востановена како најмоќен медиум преку кој луѓето директно ја изразувале сопствената перцепција за себе и своето опкружување. Иако постои веројатност истите идеи да се реализирале и преку органски материјали, сепак својствата што ги поседува глината, овозможуваат лесно моделирање и трансформирање на она што би требало да се прикаже, но и трајно зачувување на истото тоа и негово користење за подолг период. Можноста за нејзино лесно модифицирање придонесла кон формирањето нови облици и предмети кои тешко би можеле да се обработат во некој од органските материјали. Заради широкиот опсег на варијации во изработката и нејзината моќ да се трансформира во друга агрегатна состојба (по сушењето и печењето), оваа суровина се користела во сферите на визуелното манифестирање на суштествените идеи врзани за една заедница. Битно е да се напомене дека од глина т.е. керамика најчесто се изработуваат садови и фигурини, а поретко модели на куќи и печки или „жртвеници“. Доколку садовите претежно имаат утилитарен карактер, со исклучок на декорираните кои можат да бидат визуелизирани на повеќе нивоа и неколку правци (Наумов 2005a; Naumov 2007c), тогаш со сигурност може да се смета дека фигуралните претстави го надминуваат утилитарниот аспект и влегуваат во домен на визуелното рефлектирање на неолитските когнитивни концепти. Во центарот на оваа визуелна рефлексија е поставен токму човекот. И покрај тоа што во голема мера преку 28 Поопширно за овој апект и неговите обредни паралели - во VIII глава.

- 121 -

фигурините и моделите се претставуваат животни, објекти и куќи, сепак бројно доминираат оние кои се изработени во форма на човечко тело, вклучително и комбинираните претстави на човек-сад, човек-куќа, човек-печка итн. Токму овие хибридни предмети посочуваат на тоа дека, дури и она што е направено и ползувано од луѓето, било повторно осмислено преку елементите на човековото тело.

Секако, ваквата „антропоцентричност“ води кон една универзална генерализирана перцепција на светот, во која тој се објаснува преку просторноста, димензиите и симетријата на човековото тело (Чаусидис 1994, 72 – 109). Имајки ја предвид засегнатоста од сопственото постоење, човекот единствено преку својата телесност можел да ги објасни врските меѓу членовите на една или повеќе заедници, или пак комплексниот однос меѓу него и опкружувањето. Човекот, најмногу го гледал и најдобро го познавал сопственото тело, поради што тоа ќе се манифестира како основна референца преку која тој ќе го објаснува функционирањето на светот. Неолитскиот антропоморфизам претставува реакција на когнитивните процеси кои се одвивале во рамки на тогашните култури. Варијациите во претставувањето на човековото тело во овој период, укажуваат на неколку пристапи преку кои се дефинираат клучните онтолошки ставови. Треба да се напомене дека лицето, најбитното обележје на човековиот идентитет, на минијатурите често е невнимателно изработено или пак сосем отсутно. Некогаш тоа се прикажува само со едноставно врежување на очите (во вид цртки) и испакнување на носот, така што често наведува на погрешни интерпретаици дека станува збор за фигурини со птичјо лице или пак т.н. божици - птици/„bird – goddessеs“ (Gimbutas 1989, 51 – 57). Имајки го предвид намерното стилизирање или избегнување на лицето, се отвора прашањето за причините на оваа појава. Можно е самиот медиум, но и димензиите на главите на минијатурите, да не овозможувале детална обработка на фацијалните обележја. Но доколку се земат предвид димензиите на цилиндрите од моделите на фигурините – куќи, тогаш секако е јасно дека во нивниот случај имало доволно простор за внимателно „портретирање“. Дури и на овој вид фигурални претстави се редуцирале цртите на лицето, а скоро воопшто не се вклучување некои негови круцијални елементи, како на пример устата и ушите. Ваквата стилизација и редукција, укажуваат на тоа дека при изработката и користењето на фигурините воопшто не биле битни реалните човекови белези на идентитетот, туку само одредени делови од неговото тело, кои поради тоа се намерно хипертрофирани, со цел да се укаже на нивното суштествено значење. Според тоа, може да се смета дека генерализирањето на телесната морфологија е спроведена намерно, наспроти индивидуалните карактеристики. Ова пак јасно посочува на моќната симболичка улога што фигурините ја имале во рамки на неолитската култура (иконографија, митологија или обреди).

Особено е важно да се потенцира апсолутната доминација на женските претстави во однос на машките. Може да се смета дека при обопштувањето на некои идеи важни за неолитскиот човек, женското тело било симболички многу по погодно од машкото. Оваа практика би можела да биде резултат на тоа што сите овие предмети се правени и користени во просторот со нагласено женска

- 122 -

активност, што секако воопшто не го релативизира вистинското значење на фигурините и на антропоморфните хибриди. Напротив, конкретните обележја на овие предмети посочуваат на тоа дека само одредени елементи од женското тело биле употребени во потенцирањето на највиталните функции на жената, кои стоеле зад нив. На најелементарно ниво, тие биле во сооднос со одржувањето на егзистенцијата, но согледани на повико рамниште, го дефинирале симболичкиот и социјалниот статус на одредени индивидуи или ликови од духовните сфери (битни членови на заедницата, предци и митски епифании). Токму ваквиот начин на изработка и осмислување на фигурините укажува генерално на комплексноста на антропоморфизираните неолитски предмети. Очовечени во реални репродукции на телесноста, или пак метаморфозирани во „човеколики“ хибриди, тие се моќен медиум преку кој неолитските култури ги манифестирале своите најсуштествени когнитивни перцепции во однос на особеностите, симболичката фунkција и социјалните аспекти на човековото тело.

- 123 -

VII глава

Телото како сад: Телесните концепти на антропоморфните садови

Во многубројните археолошки публикации издавани во балканските земји, истражувачите користат практични термини со кои би го објаниле предметот што го опишуваат. Затоа, кога се говори за садовата керамика, многу често деловите од садот се објаснуваат како: устје, врат/грло, рамо, мев, нога, односно изрази со кои исто така се објаснува и човековото тело и неговите екстремитети. Овие термини, сугерираат дека при опишувањето на садот, тој е сватен и виден како човеково тело. Ваквите визуелни импресии од садовите датираат уште во неолитот, кога за првпат започнува масовното производство на керамички садови. Уште во раните неолитски фази се констатирани садови со детали кои асоцираат на деловите од човековото тело. На дел од ваквите примери од Југо–источна Европа, се сликаат, врежуваат или пак аплицираат мотиви со кои се обликуваат лицето, екстремитетите, градите, стомакот и гениталиите, карактеристични за човекот. Станува збор за т.н. антропоморфни садови, присутни во скоро во сите неолитски култури на Балканот, како и во оние од централните и северните делови на Европа. Досега се објавени голем број фрагменти кои јасно говорат за карактеристиките на овие садови. Но, тука ќе бидат презнтирани само оние примери кои се целосно реконструирани и кои детално ги прикажуваат обележјата на овие специфични наоди. Исклучок ќе бидат неолитските примери од Република Македонија и Балканот кои заради натамошните типолошки анализи ќе бидат претставени скоро во целост. Во многу култури ширум светот, садот, печката и куќата се замислувани како објекти кои во себе содржат елементи на човековото тело. Она што нив ги обединува е внатрешниот простор во кој се наоѓаат членовите на семејството, храната за нив и намирниците потребни за нејзина подготовка. Бидејки секоја од овие компоненти била подеднакво важна, се очекувало токму таквиот простор да придонесе во одржувањето на заедницата. Затоа, садот, печката и куќата, во обредите се често третирани како објекти кои ги имаат особините на женските родилни органи. Од нив се очекувало да го акумулираат и инкубираат она што внатре се наоѓа, како би се овозможило истото тоа „да се роди“ во доволен обем. Намирниците, храната и домаќините биле изедначени со оној елемент што се развива во утерусот, па оттука во архаичните култури, објектите во кои тој елемент „престојува“, биле изработувани во форма на женско тело. Ваквиот „женски карактер“, егзистирајки паралелно во неколку сегменти на неолитските религиски традиции, бил подеднакво присутен во сферата на обредите за обезбедување на благосостојбата, како и во оние, врзани за култот кон починатите. Бидејки неолитот е време во кое сé уште не постојат пишани извори, ваквите релации меѓу садот, печката и куќата изискуваат натамошни анализи и паралели. Во таа смисла, како најпогодни се јавуваат етнографските извори од балканскиот, но и светскиот фолклор, во кои сé уште свежо се зачувани обредните активности, мошне слични на оние од неолитот. Затоа и во ова поглавје ќе се

- 124 -

направи обид, ваквиот фолклорен материјал да се искористи со цел да се открие „живиот контекст“ на неолитската духовна култура. I. Неолитски антропоморфни садови

Антропоморфните садови се евидентирани на неколку ранонеолитски локалитети (Perles 2001, 264; Тодорова и Вайсов 1993, 99, 104, сл. 8; Радунчева и др. 2002, 139, сл. 41: 2 - 9), но нивната фреквенција е многу поголема кај доцнонеолитските и халколитските наоѓалишта во Југоисточна Европа и Западна Анадолија (T. XXXV; T. XXXVIII). Изработката на вакви садови продолжила и натаму во останатите праисториски епохи (T. XXXIX; T. XL), а во одредени делови од Европа тие егзистирале сé до антиката. Во разни периоди се користени и меѓу популациите од другите континенти (Сл. 7.1), така што може да се заклучи дека станува збор за универзален концепт кој го ползувал човековото тело со цел симболички да се истакне функцијата на садот. Бројот на овие садови е далеку помал отколку оној на останатите садови за секојдневна употреба, но сепак доволен за да можат да се изведат основни заклучоци во врска со нивната типологија и распространетост. Во секоја од областите на горе наведениот регион се откриени антропоморфни садови, карактеристични по својот локален облик и декорација. Заради взаемните сличности на овој тип предмети, возможно е да се направи една генерална типологија за целиот регион. Во други пригоди секако ќе бидат неопходни подетални анализи на овие садови со цел да се утврдат нивните конкретни, локални варијации и особености (Naumov 2008b).

Сл. 7.1. Антропоморфни садови од Европа, Пацификот и Јужна Америка: 1. Протокоринтска амфора (Cermanović–Kuzmanović 1977, Сл. 6); 2. Перу (Neumann 1963, T. 40); 3. Перу (Чаусидис 2005, T. V15: 12);

4. Нова Гвинеја (Adаm 1963, T. 18).

Досега се најчести длабоките антропоморфни садови со амфорест облик или пак со контури кои наликуваат на истодобните фигурини. Бројот на плитки садови (грниња) со антропоморфни белези е далеку помал и е повеќе вообичаен за останатите делови на неолитска Европа отколку за нејзиниот Југо–источен регион. На нив, во неколку техники (врежување, аплицирање и сликање) се потенцираат деталите кои асоцираат на деловите од човековото тело и тоа најчесто: контури на

- 125 -

лицето, раце, гради, гениталии и колкови т.е. нозе. Од сите досега откриени примероци може да се потврди дека најголемиот број од нив содржат елементи типични за женското тело, додека останатиот дел содржи минимални полови и симболички обележја. Засега, не се познати примероци на кои се назначени делови од телото, типични за машките индивидуи (мустаќи, брада, пенис, влакна на телото итн.), освен на фрагментите од Неа Никомедеја, на кои аплицираната „брада“, во литературата не е поткрепена со соодветна илустрација (Pyke and Yiouni 1996, 88). Конципиран како предмет во кој ќе се чуваат суровините неопходни за одржување на животот, но сфатен и како медиум преку кој ќе се објаснат причинско - последичните фактори на регенеративната логика, садот автоматски се „етаблира“ како посредник меѓу секојдневната егзистенција и религиските начела на одредена култура. Оттука, не случајно, во голем број култури, од праисторијата па се до современите фолклорни традиции, се изработувале садови кои, настрана од нивниот амбалажен карактер, имале и функција да посочат кон одредени митско - религиски аспекти. Затоа, на садовите се сликани или моделирани орнаменти, митски ликови и сцени, со цел да се опредметат религиските убедувања и митските претстави и воедно тие да се приближат до свеста и љубопитноста на човекот. Врзани за обележјата на одредена религиска предлошка, на некои од садовите им се придаваат функции карактеристични за човековото тело. На тој начин, овие садови добиваат форма која потсетува на стилизирана фигура на човек, или пак на некои од нив се претставуваат и другите анатомски карактеристики кои асоцираат на неговото тело. Интересно е што на значително поголем број од овие т.н. антропоморфни садови, се присутни специфични женски атрибути. Доколку се земе предвид дека кај многу народи, процесите во природата се објаснувале токму преку одредени функции на женското тело, тогаш може да се востанови причината за создавањето на овој вид садови. Самото присуство на ваквите предмети во култури кои временски и просторно не се блиски, укажува на тоа дека во нивната основа стои архетип, кој сосем логично ја објаснувал природата на садот и особено на она што се наоѓа во него. Најраните антропоморфните садови се констатирани во времето на неолитот. Но, како што нивниот идеен контекст се зајакнува, така и тие во следните епохи ја прошируваат својата функција и примена. Ова се однесува дури и за фолклорните традиции на словенските народи, каде и покрај губењето на антропоморфниот облик, садовите успеваат во своите називи и во обредите да ги задржат своите „женски карактеристики“ (Чаусидис и Николов 2006). Можеби, токму во релативно современата етимологијата на овие садови, може да се забележат вистинските „полови“ особености на садот кои беа само навестувани од т.н. „неми“ археолошки наоди. Настрана од вообичаената садова продукција, во текот на неолитот овие садови добиваат изглед карактеристичен за антропоморфната пластика. Станува збор за предмети кои во себе ги содржат функционалноста и формата на садот, но и визуелните елементи на фигуралната пластика, поради што и се нарекуваат антропоморфни садови. Во најголемиот број од примерите, овие предмети сосем наликуваат на препознатливите амфорести садови. Меѓутоа, со апликации, врежување или сликање на керамиката во пределот на вратот, се постигнуваат антропоморфните црти, со што тие се одвојуваат од вообичаениот изглед на

- 126 -

амфорестите садови. Оваа разлика сé повеќе се потенцира, така што на садовите се додаваат горни и долни екстремитети, стомачиња, дојки или останати делови од човековото тело. На тој начин, тие со текот на времето, постепено преминуваат во доменот на фигуративната пластика, при тоа сé уште задржувајки ги амбалажните својства на утилитарната керамика. Со одредени варијации, присуството на антропоморфните садови е дијахрониски регистрирано насекаде во праисторијата и современите архаични заедници и тоа на просторите од Јужна Америка до Кина и од Западна Африка и Блискиот Исток до северот на Европа (Gamacchio et al. 2005, 92 - 95; Hessler 2003, 67; Pollard 1983, 18, Fig. 6; Boas 1955, 85, 116, 117; Adam 1963, T. 18; Müller – Karpe 1968, T. 60, T. 63; Gimbutas 1989, 57). Во раните фази на неолитот се јавуваат поретко, но може да се забележи дека нивната концентрација значително се зголемува во текот на доцниот неолит, особено во регионот на Југоисточна и Централна Европа. Во извесна мера, ваквите садови се присутни и во останатите предисториски периоди. Тие се изработуваат и во рамките на неолитските културни групи од подрачјето на Македонија. Иако засега се присутни во мал број, сепак врз основа на публикуваниот материјал, може да се дефинираат одредени обележја на овие специфични керамички предмети. II. Антропоморфни садови од неолитските населби во Македонија Присуството на антропоморфните садови, за жал често фрагментирани, е најзабележително во неолитските населби од источниот дел на Македонија, што не значи дека после објавувањето на непубликуваниот археолошкиот материјал, нивното присуство нема да се потврди и во останатите региони. Од друга страна, пред сé заради скромните информации и илустрации од постарите публикации, не може со сигурност да се утврди дали навистина станува збор за фрагменти од антропоморфни садови, или пак за делови од специфичните фигурини од типот „фигурини–куќи“. Овој вид фигурини, во време на издавањето на некои од публикациите сé уште не биле познати како засебен тип, така што взаемните сличности довеле до нивно мешање. Затоа, во овој труд ќе бидат користени интерпретациите на авторите, притоа оставајки простор за нивно натамошно ревидирање и реинтерпретирање. Засега, ваков тип предмети се констатирани во повеќето неолитски фази на локалитетите кај Амзабегово, Ангелци, Зелениково, Говрлево, Дамјан, Таринци, Породин и Трн. Иако фрагментирани, пред сé заради стилските сличности, сите освен примерот од Таринци, влегуваат во основната типологија на амфорестите садови. Амзабегово На овој локалитет се пронајдени фрагменти од 6 антропоморфни садови. Најсочуваниот од нив е т.н. „питос“ кој според истражувачот е датиран во IV - та (доцно неолитска) фаза на оваа населба (Gimbutas 1976 240, 241, Fig. 209). Во горниот дел, од вратот на овој сад, под аплицираните веѓи се врежани ромбични очи, додека во долниот дел (на стомакот), се врежани „V“ ленти, исполнети со

- 127 -

црвена боја, што воедно претставува реткост за овој тип садови од поширокиот регион на Балканот (T. XXXV: 1). Следниот фрагмент е со помали димензии, релјефно изведени веѓи и бадемести очи (T. XXXVI: 2). Слични на него се два фрагмента, исто така со бадемести очи, но со потенко моделирани веѓи (T. XXXVI: 7). За разлика од нив, на фрагментот со кат. бр. 53 се врежани два реда веѓи исполнети со бела инкрустација, како и кружно обликувани очи (T. XXXVI: 5). Во јама која не е со сигурност датирана, а за која се претпоставува дека е од пораните фази на населбата, е откриен и еден фрагмент на антропоморфен сад со релјефно изведени веѓи и кружни очи. Интересно е тоа што над веѓите се насликани неколку точки со темно кафена боја (T. XXXVI: 3). Наспроти неколкуте фрагменти со делови од лицето, на истиот локалитет е пронајден и мал дел од сад на кој е моделирана шака (Сл. 7.2). Иако оваа шака делумно потсетува на оние кои им припаѓаат на моделите на фигурини – куќи, сепак заради фино обработената внатрешна површина и облиот профил, може да се заклучи дека таа му припаѓала на антропоморфен сад.

Сл. 7.2. Фрагмент од антропоморфен сад – Амзабегово (фото Г. Наумов).

„Вршник“ – Таринци

Единствениот познат антропоморфен сад од овој локалитет е зачуван во целост, при што тој отстапува од вообичаената типологија на антропоморфните садови. На него е претставена само долната половина од женското тело, и тоа со истакната стеатопигија во пределот на бедрата и глутеите, што воедно претставува реткост за антропоморфните садови. На сивата полирана површина се вдлабени 4 низи на хоризонтални рамни и цик - цак орнаменти кои го обвиваат целиот сад (T. XXXVIII: 1). При откривањето на наодот (кој според истражувачите припаѓа на IV-а хоризонт), во него е пронајдена низа од 157 мониста, составена од школки и полжавчиња, како и едно мало монисто со црвена боја (Гарашанин и Гарашанин 1961, 24, сл. 33 и 34). Ова секако укажува на тоа дека садот можеби ја загубил својата првична намена за складирање на прехрамбени продукти и добил нова функција која влегува во сферата на естетското или обредното.

- 128 -

Ангелци Од овој локалитет потекнуваат два фрагмента од кои едниот му припаѓа на антропоморфен сад, додека другиот се претпоставува дека е дел од капак. И двата, имаат слични димензии, со тоа што оној од просопоморфниот капак има врежани очи и незначително испакнати веѓи, додека на оној од садот, и очите и веѓите му се врежани. Кај обата, носот е испакнат (T. XXXVI: 4, 6). Покрај овие фрагменти е пронајден и дел од сад со невообичаена форма, на чиј стомак е пластично изведена рака со четири прсти (Санев и Стаменова 1989, 21).

Сл. 7.3. Антропоморфен сад од Дамјан (според Санев 1996а, 325). Дамјан Иако не е публикуван во извештаите од ископувањата, сепак од подоцнежното презентирање на садот (Sanev 2006, 182), може да се забележи дека станува збор за фрагмент од антропоморфен сад на кој се аплицирани невообичаени ушиња во горниот дел од главата, како и бадемести очи и нос на лицето (Сл. 7.3). Меѓутоа, во пределот под градите, при реконструкцијата на овој сад му е додаден несоодветен фрагмент од друг керамички предмет, така што се добива впечаток дека се работи за наод со нетипична конструкција. Необичната форма и разликите во фактурата на керамиката, сугерираат дека во овој случај се споени два фрагмента кои не припаѓале на ист сад (на антропоморфниот фрагмент од Дамјан му е додаден претходно опишаниот фрагмент (стомак со дланка) од Ангелци. Зелениково На овој локалитет се пронајдени неколку фрагменти од садови со претстава на човечко лице, од кои е публикуван само еден (Galović 1964, 11 – 29). Станува

- 129 -

збор за фрагмент со пластично изведени очи, веѓи и нос, датиран од авторот во „помладиот неолит“ (Galović 1967, 144, Т. 5, 5). Иако ги содржи елементите на антропомофрните садови, сепак не треба да се исклучи можноста тој да припаѓал и на моделите од типот „фигурини – куќи“, бидејки во времето на публикувањето на овој наод, ваквите предмети не биле познати (T. XXXVI: 2). Во текот на неколкуте ископувања на населбата од Зелениково, е пронајден и еден помал фрагмент од антропоморфен сад, но за жал тој не е објавен во досегашните извештаи (T. XXXVII: 1).

Говрлево Во неколкуте истражувачки кампањи вршени на овој локалитет, пронајдени

се три фрагменти од антропоморфни садови. Најмалиот од нив е многу сличен со претходно опишаниот фрагмент од Зелениково (T. XXXVII: 3). Следниот е премачкан со бела боја (енгоба) и исто така имал пластично моделирани очи, но овој пат со линија која оди надолу (T. XXXVII: 2). Над окото, во иста техника на моделирање биле поставени веѓи. Во долниот, дел овој фрагмент завршува со устје, што наведува на заклучокот дека се работи за антропоморфен капак, вообичаен за подоцнежните неолитските фази. Третиот примерок засега претставува единствена појава од овој вид, и тоа не само во Македонија, туку и пошироко на Балканот (Biblija 1986, 36; Чаусидис 2009b). Обликуван е како страничен дел од садот, во вид на глава со невообичаено големи уши, дебели усни, носни отвори, испакнат нос и вдлабени очи (T. XXXVII: 5). Овој специфичен пристап во претставувањето на човковото лице, отвора неколку правци на интерпретирање. Земајки ги предвид неолитските антропоморфни концепти, може да се смета дека станув збор за сад со човечко лице, и покрај тоа што во истиот период биле изработувани садови и „рачки“ со зооморфни апликации. Засега, единствената визуелна аналогија за овој специфичен предмет од Говрлево може да се побара во енеолитскиот сад од Шуплевец (T. XXXVII: 6).

Трн Фрагмент од нога (која веројатно му припаѓала на пехар) со аплицирани очи

и нос, е пронајдена на среднонеолитскиот локалитет кај Трн (Сл. 7.4). Според истражувачите на локалитетот, на носот се забележува crusted боја (Симоска и Санев 1976, 45). Во досегашните публикации и изложби, засега не се презентирани слични предмети, така што овој наод останува осамен и притоа отвора нови правци во дефинирањето на симболичката позадина на одредени садови од овој период.

Породин Од ова наоѓалиште потекнува една мала керамична масичка со плиток

реципиент. На едната страна, веднаш под реципиентот е аплициран нос и се вдлабени очи (T. XXXVII: 4). Според аналогиите со некои антропоморфни садови и модели на фигурини – куќи, постои веројатност дека се работи за претставата на

- 130 -

човечко лице. Реципиентот на оваа масичка стои на три ногарки (обележје засега непознато за зооморфните видови), така што може да се заклучи дека таа претставува одреден антропоморфен митски лик (предок или божество?) на кое му се принесувале одредени дарови. Сличен предмет е пронајден и во Говрлево, меѓутоа тој не содржи антропоморфни елементи.

Сл. 7.4. Антропоморфна нога од сад – Трн (Симоска и Санев 1976b, Сл. 191). III. Вертикалната организација на антропоморфните садови Врската меѓу амфорестите садови и атрибутите од човековото тело, поставени на нив, сугерира неколку хипотези кои би можеле да ја објаснат идејата произлезена од обележјата и симболиката на овој специфичен вид предмети. Пред с# треба да се потенцира зонската поделеност на садовите. Во горната зона, во пределот на вратот, секогаш се прикажуваат елементи од човековото лице при што најчесто се користи веќе утврдена, препознатлива иконографија со која се истакнуваат само очите, веѓите и носот. Претставата на усни и уши, заради нецелосната зачуваност на садовите, засега не може да се евидентира, но според аналогиите со слични садови од останатите неолитски култури, може да се заклучи дека тие биле мошне ретки или сосем отсуствувале. Единствено на примерокот од Амзабегово (T. XXXV: 1), во долниот дел на вратот се забележува релјефно изведена лачна линија која истражувачите ја интерпретираат како ѓердан (Gimbutas 1976, 240, 241). Нема доволни индиции ниту за орнаментиката на долната зона, која што целосно го опфаќала стомакот на овие садот. Од досега единствениот реконструиран антропоморфен сад (претходно споменатиот од Амзабегово), може да се претпостави дека и во долниот дел биле прикажани орнаменти со одредена симболика. Кај сличните примери од соседните региони, оваа зона најчесто останува празна или пак, поретко, на неа се аплицирани раце и дојки. Од досега кажаното произлегува дека во неолитот, овој тип садови биле конципирани како женско тело, кај кое, покрај сугестивната обла форма се концентрирани и неколку атрибути на плодноста. Иако од наведените

- 131 -

фрагментирани примери тешко може да се заклучи дека станува збор за садови со претстава на женско тело, сепак, според неколкуте зачувани наоди од овој тип, како и аналогиите со синхроните култни скулптури, можат да се донесат неколку заклучоци кои одат во прилог на овие хипотези. Пред с#, мора да се истакне дека станува збор за садови со религиски карактер, кои во себе содржат одредени стилски обележја и симболи што ја објаснуваат нивната форма, припадноста кон „женската сфера“, како и евентуалната обредна функција. За да се согледа подлабоко нивната семантика, неопходно е да се приложат засебни стилско - симболички анализи на двете зони.

Глава - горна зона: Најмногу од приложените примери припаѓаат на горниот дел од садовите, па затоа и првичните - основни констатации произлегуваат токму од оваа зона (T. XXXVI; T. XXXVII: 1 - 3). Меѓу нив најчесто се сретнуваат фрагменти со антропоморфни црти на лицето кои според одредени проучувачи, можеби неосновано, се интерпретирани и како зооморфни т.е со птичји обележја (Gimbutas 1989, 51 – 57). Во овој случај, мора да се потенцира иконографската сличност на приложените наоди со ликовната претстава од горниот дел од „фигурините – куќи“ (T. XXXIV). Имено, во обата случаи станува збор за речиси идентично изведени карактеристики на лицето (очи, веѓи и нос). Скоро со сигурност може да се тврди дека се работи за неолитски, стабилно осмислен, шематизиран концепт во претставувањето на човековото лице. Тој подеднакво се применувал, како во доменот на антропоморфните садови и моделите на „фигурини – куќи“, така и кај помалите фигурини од средниот и доцниот неолит.29 На моделите од типот „фигурини – куќи“, покрај претставата на лицето, во долниот дел од телото на фигурата се моделирани дојки, раце или акцентиран стомак, што сосем јасно сугерира на елементите од човековото тело. Оттука, произлегува дека и на фрагментите од амфорестите садови, во пределот на вратот се рудиментирано прикажани обележја на човечко лице. Сепак, покрај овие генерални обележја, на Балканот се пронајдени садови на кои најчесто има само претстава на лицето, без додавање на екстремитети (Сл. 7.5: 3, 4). Стомак / колкови - долна зона: Како што сугерира и самата форма на садот, логично е дека во неговата долна половина биле претставени долните делови од човековото тело т. е. пределот на абдоменот и долните екстремитети. Во тој контекст, сликаните орнаменти на антропоморфниот сад од Амзабегово сосем се вклопуваат во симболичките значења на овие делови од телото. На неговиот стомак се изведени мултиплицирани „V“ мотиви кои се интерпретирани како раце, или пак како симболи кои неосновано се врзуваат за концептот „божица - птица“ (Gimbutas 1989, 7, 9) (T. XXXV: 1). Кај фигурините, како и кај некои предисториски 29 Спореди ги илустрациите од овој труд со примерите од: Grbic et al. 1960, T. VIII, 1 – 3, Гарашанин и др. 1971, сл. 71, 75; Корошец и Корошец Ј. 1973, Т. XI, 11; Gimbutas 1976, сл. 148, 151, 169; Санев и др. 1976, сл. 144, 237; Колиштрковска - Настева 2005, сл. 10, 39, 40 – 44, 47, 49 – 51, 53, 54.

- 132 -

антропоморфни садови од Југо-источна Европа и Анадолија, рацете се често пати насочени токму кон стомакот, односно пубичниот дел (T. XXXV: 6, 9; T. XXXVIII: 5, 7 – 9; T. XXXIX: 5). Наспроти неолитските традиции, во следните предисториски периоди, оваа позиција на рацете е во релација со садот кој претставениот лик го држи во рацете (T. XXXVIII: 7; T. XXXIX: 1 – 3). Во контекст на позицијата на рацете, би требало да се посочи дека тие понекогаш се насочени и нагоре, во позиција на орант (Сл. 7.5: 1, 2; T. XXXV: 8; T. XXXIX. 9; T. XL: 1 - 3).

Сл. 7.5. Антропоморфни садови од Унгарија, Србија и Бугарија: 1. Ráckeve (Gimbutas 1989, 39, fig. 66); 2. Медведњак (Stalio 1977, Сл. 165);

3. Азмак (Gimbutas 1982, 99, fig. 63); 4. Галабник (Чохаджиев 2007, T.6: 1).

Меѓутоа, во случајот со големиот антропоморфен питос од Амзабегово, сликаните мотиви во горниот дел формираат триаголник, кој во архаичните култури, особено неолитските, ги означувал репродуктивните органи на жената. Оттука произлегува и идејата за овој мотив како симбол на плодноста и изобилството (Chevalier and Gheerbrant 2003, 715; Lampić 1999, 146; Чаусидис 2005, 99; Gimbutas 1989, 237 – 239), што воедно соодветствува со неговата позиција на оној дел од садот каде всушност се складирани храната т.е. намирниците (T. XXXV: 1). Во тој контекст, примерот од Вршник наполно го потврдува концептот за осмислување на садот како женска фигура. На него се претставени само долните делови од телото, при што е намерно изоставен венецот и вратот на садот, а со тоа и претставата на човековото лице и горните екстремитети (Сл. 7.6). Не случајно, обликот и изгледот на садот се концентрирани само на бедрата т.е. широките колкови, преку кои, покрај функционалноста на садовата форма, се истакнати и архаичните атрибути на плодноста. Внимателната изработка и инвентарот содржан во овој сад, укажуваат на тоа дека тој не бил наменет за складирање храна и течности за секојдневна употреба. Пронајдениот ѓердан во него, сугерира дека тој

- 133 -

бил користен за чување предмети носени на телото како украс, или пак поверојатно, во текот на церемониите. Во Македонија се досега откриени неколку слични ѓердани, меѓутоа засега не е потенциран контекстот во кој се пронајдени, ниту пак нивната ритуална намена. Меѓутоа, материјалот од кој е направен овој ѓердан (школки и полжави) и покрај тоа што е погоден за лесна обработка, сепак со себе повлекува и одредени симболички значења. Имено, кај архаичните народи, школките, заради средината од која потекнуваат (вода) и нивната форма, функционирале како симболи на „женското“ и на плодноста (Chevalier and Gheerbrant 2003, 679). Од друга страна, дел од вдлабените орнаменти на овој сад се изведени во форма на цик - цак лента (T. XXXVIII: 1), што секако повторно ги потенцира цикличните движења и водата, преку кои се препознаваат елементите на женскиот принцип. Истиот орнамент, изведен во аналогна техника и поставен идентично на бедрадата, се сретнува и на скулптурата од Мачево (T. XXII: 3). Во одредена мера, овие семантички сличности, како и врската меѓу обредното тргување со школки и ритуалното кршење на скулптурите (што се забележува и кај фигурината од Мачево) ги категоризираат обата предмети во сферата на верувањата и симболичките идеи.30

Сл. 7.6. Антропоморфен сад од Вршник (според Garašanin 1979, Т. XIV: 1). Интересно е тоа што вакви примери на садови - скулптури (како оној од Вршник) иако не во голем број, се сретнуваат и во други неолитски култури, што значително ја потенцира важноста на бедрата како симболички елемент. Самото кршење на екстремитетите кај минијатурните женски фигурини, како и промисленото апстрахирање на останатиот дел од телото, јасно укажува дека во нив се концентрирани скоро сите својства на женската регенеративна природа. Затоа, на овие садови мошне често се забележуваат контури на женското тело,

30 За тргувањето со школки види го примерот на Малиновски (Chevalier and Gheerbrant 2003, 679, 4); за ритуалното кршење и посредувањето поопширно во VI глава.

- 134 -

претставено до папокот, при што најзабележлива е стеатопигијата на колковите и глутеите, дел на садот во кој се всушност сместени храната или течностите (T. XXXVIII: 1 – 8). IV. Симболички релации меѓу антропоморфните садови и женското тело Тргнувајки од елементите на горната зона и взаемните сличности, може да се претпостави дека и неолитските антропоморфни садови и „фигурините – куќи“ биле перципирани аналогно – како човеково тело. Станува збор за шематизиран систем преку кој најлогично се изразувала функционалноста на женските атрибути врзани за плодноста. Имено, во горната зона, во пределот на реципиентот односно вратот на садот, се претставени елементите на идентитетот т. е. лицето. Овие детали, според својот облик и позиција наполно одговараат на аналогните елементи од телото кај моделите на „фигурините – куќи“. Што се однесува до долната зона, на местото кадешто се наоѓа стомакот на садот, кај фигурините е поставен моделот на куќата т.е. и во двата случаи просторот каде се акумулира одредена животна енергија. Од веќе споменатите аналогии со антропоморфните садови од другите неолитски култури, како и позицијата на рацете на некои од нив, може да се заклучи дека и кај двата типа предмети е претставена скоро идентична положба на рацете. Поставени во пределот на абдоментот односно колковите, рацете повторно ги посочуваат репродуктивните органи и местото кадешто примарно се чува и негува животот.31 Од тука произлегува и онаа заштитничка поза на моделите на „фигурините – куќи“, со цел да се назначи сферата во која тие најсилно го остваруваат нивниот матронален карактер. За врската меѓу овие два типа предмети говорат и двата примери од неолитските локалитети Чавдар и Казанлък во Бугарија. Иако овие наоѓалишта излегуваат надвор од границите на Амзабегово – вршничката група, сепак пред сé заради сличностите во материјалната култура, тие може да се стават во одредена корелација со горе наведените наоди. Станува збор за антропоморфни садови чии устја се затворени, при што е оставена само мала дупка во средината (T. XLI: 1 – 2, 6).32 Овој дел на садот сосем наликува на темето на главите од „фигурините – куќи“, што од една страна јасно укажува на овој предмет како преодна форма меѓу антропоморфните садови и моделите на „фигурини – куќи“. Можеби, садот и натаму ја задржал својата амбалажна функција, меѓутоа сличноста со наведените модели, како и присуството на одредени телесни обележја, оделе во прилог на неговото изедначување со женско тело. Вакви примери на трансформирање на „фигурините – куќи“ во сад се сретнуваат и во останатите неолитски култури на Балканот, како и во самата Амзабегово - вршничка група, односно нејзините подоцнежни фази (Зелениково – Англеци II). На локалитетот Радајце во Србија е пронајден сад кој исто како и оној од Казанлк, во горниот дел е моделиран во облик на човечко лице (T. XLI: 3). Неговото устје е покриено, но е оставен мал централен отвор кој наликува на оние

31 За дијахронискиот континуитет на оваа поза: Чаусидис 1994, 89. 32 Георгиев 1974, 7, сл. 5; Чохаджиев 2004, 408, сл. 20; Тодорова и Вайсов 1993, 214, 215.

- 135 -

од темињата на „фигурините – куќи“. Меѓутоа, во долната половина, со нагласувањето на аглите, овој сад ја губи кружната основа, добивајќи карактеристики на четвртестиот модел на куќата, препознатлива за горе наведените фигурини. Сличен е и примерот од Бутмир, каде долниот дел наполно наликува на целосно затворен модел на куќа, додека горниот дел јасно се издвојува со цилиндричниот врат на кој се целосно занемарени цртите на лицето (T. XLI: 4). Орнаментите врежани на вратот, како и оние поставени на половината, а кои потсетуваат на апликациите присутни на некои од фигурините – куќи, одат во прилог на некогашните женски обележја на овој предмет.33 Што се однесува до самата Амзабегово - вршничка група, вакви фрагментирани модели се откриени на локалитетот „Слатина“ кај Зелениково (T. XLI: 8, 9). На едниот од нив, цик-цак орнаментите се врежани во долната половина (која е и единствено зачувана), додека на другиот, наместо оваа декорација се забележува врежување на орнаменти во форма на шепа со прсти.. Иако слични садови се сретнуваат и во Илипинар и Курило (T. XLI: 7), сепак не треба да се исклучи можноста дека примерите од Зелениково би можеле да бидат конципирани како преодни форми меѓу овие садови и „фигурините – куќи“, или пак да ги претставувале самите модели од типот „жена – куќа“. Примери на такви модели, со целосно или делумно затворен долен дел, се откриени на локалитетите кај Мршевци и Суводол (T. XXXIV: 5, 6). Сиве претходно спомнати примери, иако во недоволен број, сепак говорат за тоа дека идејниот концепт за моделирање бил заеднички за антропоморфните садови и за „фигурините – куќи“. Без разлика на хронолошкиот распоред, едната керамичка форма и претходела на другата, или пак тие паралелно егзистирале во рамките на Амзабегово - вршничката група, така што претходно или подоцна се создал амалгам кој ги обединувал и двете форми. Бидејки засега, керамичките предмети од типот „фигурини – куќи“ се познати само во рамките на Амзабегово - вршничката и Велушко - породинската група, возможно е ова нивно проткајување со формата на антропоморфниот сад да се случило токму на територијата од овие неолитски групи, за натаму да се прошири во културите од северните региони. Без разлика на јадрото и правците на простирање на оваа форма, најбитно е што со спојувањето на антропоморфниот сад и моделот на „фигурина – куќа“ се изедначила и идејата која засебно, но паралелно егзистирала во овие предмети. Имено, функцијата на садот како складиштен предмет и неговата специфична улога во живеалиштата, се во релација со регенеративниот карактер на овие објекти, при што женското тело се ползува како соодветна симболичка метафора вкомпонирана во антропоморфниот керамички репертоар. Интересно е тоа што оваа релација помеѓу садот, жената и куќата егзистира и на ниво на орнаментиката. Имено, голем број орнаменти присутни на садовите, се насликани или врежани и на неолитските фигурини, ѕидната декорација на куќите, како и на ѕидовите од минијатурните модели на куќи. На локалитетот Gorzsa (неолитска култура „Тиса“), ѕидните површини биле декорирани со мотиви идентични со оние на садовите и на антропоморфните фигурини. На истиот локалитет, во населбата е откриено и погребување на дете во антропоморфен сад (Hodder 1990, 52, 62, 63; Бъчваров 2003, 217), што преку фунерарните обреди,

33 Спореди го овој сад со „фигурините – куќи“ од T. XXXIV: 2, 6, 7, 9.

- 136 -

наполно ги објаснува врските меѓу симболичниот регенеративен карактер на куќата и садот, за што и подоцна ќе стане збор. Во секој случај, изработката на антропоморфните садови не завршува со крајот на неолитот, туку тие продолжуваат да егзистират и во наредните предисториски периоди. Како што сведочат примерите пронајдени во Македонија, Унгарија, Германија и Турција, овие специфични садови наоѓаат своја примена и во енеолитот, како и во фунерарните обреди од бронзеното и железното доба (T. XXXIX; T. XL).34 Секако, не треба да се изостави податокот дека и дел од железнодобните метални садчиња од типот „македонски бронзи“, во себе содржат стилизирани претстави на женското тело во позиција на орант, дотолку што некои од нив имаат очевидни иконографски сличности и со халштатскиот сад од Marz (Т. XXXIX: 9).35 V. Митолошко – обредни манифестации на антропоморфните садови Иако асоцијативно, садот како женски регенеративен супститут се забележува и во запишаните митови од Стариот век и подоцнежните епохи. Во неколку од нив, одередени митски ликови или божества се раѓаат или пак се преродуваат токму од сад. Можеби, во самото дејство не е опишана формата или функцијата на садот, но чинот преку кој се поврзуваат садот и создавањето на божеството, сосем јасно укажува на неговото изедначување со утерусот. Така, во Махабхарата, митскиот лик Дрона е создаден на тој начин што Бхарадваја, соблазнет од Гритаси, своето семе го исфрлил во сад од кој всушност Дрона е роден. Слична ситуација се сретнува и во Ригведата, каде скоро идентично се создава и богот Сканда, зачнат во сад (кана) од страна на боговите Митра и Варуна. Во еден друг мит, кај индијанците од Јужна Америка, се говори за девојка која родила сад, подоцна претворен во момче (Маразов 1992, 242, 243). Карактеристично за овие митови е тоа што од садот, кој неспорно ја остварува функцијата на матка, излегуваат односно се раѓаат машки ликови. Не случајно и во Елевсинските мистерии, Адонис и Озирис (и покрај тоа што првично не се родени во садови), своето повторно раѓање го реализираат преку вегетацијата којашто излегува од садот. Што се однесува до култот на Адонис, во Атина се изработувале „Адонисови градини“ - садови во кои се саделе билки што бргу растат, а кои потоа се оставале во изворите (Neumann 1963, 162, 163). Мошне слично и во ранохристијанските мозаици, телото на Христос се претставува во форма на кантарос од кој излегуваат растенија (Димитрова 2007, 66, 70; Naumov in print(a)). Кај древните Хелени, садот се доведувал во блиска врска и со изгледот и функцијата на женските гради, при што дури се верувало дека и првата патера е обликувана според дојката на Елена (Маразов 1992, 243) Преку овие митови, од една страна се укажува на моќта на божествата тие постојано да се преродуваат, а од друга страна се потенцира и специфичноста на садот како место во кое паралелно се иницира, создава и одржува животот, но воедно и како место преку кое, одредени митски ликови успеваат да се регенерираат.

34 Hoerness 1925, 361, 483; Brendel 1978, 107; Gimbutas 1989, 191, 292, 383; Kneisel 2007, 583 – 590. 35 За семантиката на „македонските бронзи“: Чаусидис 1988, 72.

- 137 -

Сфатен како објект во кој истовремено се акумулираат одредени круцијални супстанци и суровини, садот кај различни култури и во различни периоди се довел до ниво на деификација. Аналогно значење, тој носи и во Индија, каде во некои локални јазици постоеле и специфични зборови кои означувале Божица-сад (на јазикот тамулу - Kumbattal, на санскрит - Kumbahamata, на јазикот каннара - Garigadevara). И тука се забележени слични годишни обреди во кои, сад кој ја претставува Божицата се носи во процесија, се остава три дена сред село, а потоа се изнесува од селото и се крши (Elijade 1984, 342). Фигурини - садови се спомнуваат и во митологијата на Хананците (Гордон 1977, 224, 225). Во Западен Судан, садот користен за церемонијално пиење на пиво се нарекува eja (мајка) а некогаш е декориран со nansu т.е. гради (Haaland 2007, 165). На Балканот, некои садови се изедначувале со невестите и се дупчеле на дното, на тој начин означувајки дека невестата веќе претходно имала коитус. Од друга страна, тој се кршел од подот сигнализирајки дека младиот брачен пар го реализирал своето прво полово соединување со што е прекината невиноста на невестата (Петреска 2002, 109, 142, 203; Узенева 1999, 146).

Изедначувањето на садот со некаква митска жена, е присутно во одредени обреди, карактеристични за југо – западниот дел на Македонија, како и за некои свадбени обичаи присутни кај јужнословенските народи (Чаусидис и Николов 2006). Имено, во Ресен и останатите места од Преспа, за Иванден - денот на момите, се практикувал обредот „Иванка“, кога девојките подготвуваат кукла („невеста“), направена од декориран керамички сад. За време на подготовката, во садот - тело се ставала вода и „по нешто за здравје“, а потоа врз него обратно се поставувал и врзувал друг сад кој ја претставувал главата на добиената кукла – наречеа „Иванка“. Откако ќе се формирало телото на куклата, се пристапувало кон нејзино декорирање и облекување (се правелакоса, се цртале очи, нос, веѓи, уста и уши). Потоа започнувала процесијата, кога се избирала девојка која на глава ќе ја носела „Иванката“. На крајот куклата се растурала и водата од неа обредно се прскала и пиела (Киселинов 1942, 52 - 54; Чаусидис 1988, 73). Карактеристично за овој обред е тоа што тој го потврдува деифицирањето на садот во суштество кое треба да обезбеди некаков благодет на заедницата. Самото ставање на нешта „за здравје“, прскањето со водата, како и најбитната функција на водата, поврзана со спојувањето на момчињата и девојките т.е. нивна подоцнежна свадба, укажуваат на неговата моќ да го трансформира она што е во него и воедно да придонесе во продолжувањето на животот.36 Особено е интересно тоа што елементите на овој обред, иконографски можат да се евидентираат и порано, во керамичките садови од праисториските епохи. Станува збор за голем број антропоморфни садови од доцнонеолитскиот период, на кои засебно се моделирани и подоцна споени, телото и главата (T. XXXV: 2). На телото, односно на самиот сад се врежани или изработени елементи на женското тело, додека главата е составена од просопоморфен капак кој го покрива садот (Сл. 7.7). Некогаш, како кај примерот од Унгарија, главата на садот била обликувана во форма на грне, додека вакви слични претстави со раце и грниња на главата се пронајдени и подоцна во Троја (T. XXXV: 6; T. XXXIX: 3). 36 Изедначувањето на садот со жената т.е. невестата, е присутно и во други народни обичаи: Чаусидис и Николов 2006.

- 138 -

Хибридно – симболичката врска меѓу садот и телото се забележува и во подоцнежните фази на локалитетот Хаџилар, каде некои од антропоморфните садови, во рацете држат грне или чинија (T. XXXIX: 1, 2). Според иконографските обележја, може да се претпостави дека садот во рацете на „жената – сад“ имал конкретна обредно – магиска функција. Оваа силна врска меѓу жената и садот, се манифестирала и во една обратно – пропорционална ситуација, кога на истиот локалитет, кај одредени плитки грниња се сликаат контурите на женска фигура.

Сл. 7.7. Просопоморфен капак од Винча (според Gimbutas 1989, fig. 88). Меѓутоа, оваа врска може да биде сфатена и во една друга релација која не влегува целосно во контекст на регенеративната улога на садот, туку во иницирањето на одредени случувања и атмосферски појави. Имено, кај некои балкански народи е познат обредот на „спуштање“ или „молзење на месечината“, во кој, жена – маѓосница со помош на сад наполнет со вода, успева во неа да ја „рефлектира“ месечината, и со тоа неа да ја спушти на земјата. Познати се и други слични обреди преку кои се предизвикувал дожд.37 VI. Етимолошки паралели поврзани со женските обележја на садот Кај неколку народи од Балканот, изработката на одредени садови, но и обредите врзани за нив, биле во доменот на женските активности во заедницата. Оттука и улогата на садот во секојдневниот живот била осмислена преку специфичните функции на женското тело. Ваквите белези, како и во праисторијата, така и кај современите народи, имале за цел - садот хомеопатски да го реализира или имитира она што се случувало внатре во утробата на жената. На тој начин се верувало дека она што се наоѓа внатре во садот (т.е. храната како суштина на егзистенцијата), тој ќе го инкубира доволно долго за да се обезбеди постојаното присуство на супстанциите кои придонесуваат во одржувањето на заедницата. 37 За овие обреди: Чаусидис 2005, 367, 368.

- 139 -

Притоа и самиот процес на нивната изработка имал задача да го иницира овој родилен карактер на садот. Барањето на погодна земја т.е. глина, периодот и начинот на нејзиното копање, како и завршните постапки на моделирање и печење, биле проследени со обреди кои ја имале токму таа функција да го „стимулираат“ садот за да може доволно да акумулира и „роди“. Затоа, овој женски карактер на садот се задржал и во неколкуте називи кои се однесувале токму на нивната функција и кои воедно ги објаснувале сличностите на садот со женскиот генитална зона.38 Од особено значење е тоа што во однос на неколку садови форми, познати во народната култура на Словените, се зачувани називи кои говорат за етимолошката врска меѓу садот и анатомијата на женското тело. Имено, забележани се неколку примери од словенскиот јазичен ареал, каде се остварила директна или посредна идентификација меѓу називите кои се однесуваат на одредени садови и родилните органи на жената. Такви се називите на следните садови: лонец, карлице, дежа, ноќви, таз, бочва, коба, кои имале широка примена во секојдневниот живот (Чаусидис и Николов 2006).

Кај некои словенски народи популарниот назив за сад - лонец соодветствува на терминот лоно кој во многу словенски јазици ги означувал женските родилни органи, но и пошироко, анатомскиот простор во кој тие се наоѓаат. Истиот простор (колковите, бедрата) во некои јужнословенски јазици се нарекува и карлице идентично како и името за долгнавестите дрвени садови изработувани во Хрватска, Србија, Македонија и Бугарија, а кои биле користени за месење и квасење на лебот, подготовка на кајмак и др. Овој збор и неговите варијанти се користеле и за објекти кои носеле нешто во и на себе (чамец, седло, лулашка, котлина), а се употребувал и како мерка за жито, што од друга страна се врзува за претходно споменатите аналогии меѓу антропоморфните амбалажни садови, питосите, складишните јами и погребните ритуали. Покрај садот карлице, од дрво се изработувала дежа користена за чување на млеко и масло, но и за подготовка на лебот. Самата природа на дежата (изработена од женско дрво) како и многубројните обреди во кои таа се применува, укажуваат на нејзините женски карактеристики. Како еквивалент на дежата и карлицата се јавуваат и ноќвите, исто така дрвени садови во кои тестото се меси и се остава да „преноќи / кваси / нарасне“ до печењето на лебот. Во сличен контекст е и називот таз со кој подеднакво се именуваат садовите во форма на леѓен и долниот дел од торзото т.е. карлицата. Интересен е и соодносот меѓу македонските зборови бочва, бовча, бавча и бечви кои со соодветни варијанти се сретнуваат и во останатите јужнословенски јазици. Тие покрај конкретните обележја и значења (бочва - голем дрвен сад/буре за вино и ракија; бовча - ткаенина во која невестата ги врзува алиштата; бавча - градината близу куќата; бечви - облека за долниот дел од телото) се однесуваат на предмети и простори кои се повторно во релација со регенеративните елементи на женското тело (Чаусидис и Николов 2006, 104 - 107).

38 Опширно за изработката, типологијата, магиските и религиските елементи на керамичките садови и нивните имиња: Чаусидис и Николов 2006; Филиповић 1951, 125 – 153; Томић 1976, 45 – 80; Дробњаковић и др., 1936, 5 – 53.

- 140 -

Натаму оваа релација би можела да се следи во името на садот - ќуп кој подеднакво се користи во српскиот и во говорот од пелагониско - мариовскиот крај. Деминутивните српски јазични форми на овој сад - чупа, чупица, фонетски соодвествуваат на популарниот македонски архаичен назив за девојка - чупа. Сличен е и примерот со садот за пиење вода - матарка, кој во значење на мајка би можел да има свои корени во фригиското матар или персиското мâдар (сеуште задржано во англиското mother). Меѓу другото, во прилог на овој пример е сличноста меѓу контурите на матарката со формата на стилизираните предисториски фигурини. Можно изедначување помеѓу имињата на овие садови, младите женски индивидуи и предисториските скулптури секако изискува понатамошни лексиколошко - семантички анализи кои би ги потврдиле или негирале овие специфични врски. Имињата на спомнатите садови покажуваат дека во функцијата и формата на овие предмети е внесена логиката на „женските активности“. Голем дел од нив немаат директна обредна примена (иако тие непосредно се внесени во бројни обреди), но можеби токму преку називите со подлабоки и постари јазични корени, ги имаат зачувано своите некогашни семантички обележја. Секако, ваквите значења можат да се очекуваат и во имињата на други садови кои натаму би требало да подлежат на соодветна етимолошко - семантичка анализа. Доколку се земе предвид дека во голем број говорни подрачја од словенскиот ареал се користат разни лексеми за именување на исти садови, тогаш може да се очекува дека овие матронални значења на садот сé уште егзистираат во поархаичните дијалектни форми. Кога се говори за особеностите на садовата керамика, многу често во археолошката пракса се користат термини кои ги поврзуваат деловите на садот со деловите на човековото тело. Затоа во обемната археолошка литература, одредени елементи на садовите, авторите ги опишуваат како: мев, рамо, врат т.е. грло, устје, нога (доколку се работи за пехар) итн. Притоа, сосем јасни се асоцијациите со човековата анатомија т.е. телесната конституција, која го определува садот, виден и сфатен како човеково тело. Оттука произлегува дека садот, надвор од својот ритуален контекст, од етимолошки и визуелен аспект, се уште ги зачувал своите антропоморфни елементи. VII. Погребувањето и обредните врски со симболичките обележја на садовите. Заради сериозноста на смртниот чин, погребувањето кај разни култури се реализирало преку стабилно утврдени гробни форми. Вообичаено се применувале неколку основни видови на фунерарни ритуали, манифестирани преку инхумација или кремација на покојникот во конкретен простор (гробна јама, одаја, урна, итн.). Објаснувајки го односот на заедницата кон починатиот, овој ритуал ја опредметувал вербата во постојаноста т.е. вечноста на животот. Затоа луѓето, одбивајки ја фаталноста на смртниот чин, се надевале дека преку внимателно положување во земјата, ќе му овозможат на покојникот да го одржи животот во некоја друга форма. Поради тоа се изработувале специфични објекти во кои починатиот се легнувал, седнувал или спалувал, како би го продолжил својот вечен сон, или пак повторно би се родил. Оттука садовите,

- 141 -

печките и куќите биле конципирани како конкретен „репродуктивен простор“ во кој би се остварувале некои од овие функции. Погребување во сад Иако не особено често, сепак, скоро во сите неолитски култури се сретнува погребување на деца во сад. Овој обичај веројатно потекнува од Левант и потоа се шири во блискоисточните неолитски култури „Hasuna“ и „Tell Soto“ (T. XLII: 5, 6). На епонимниот локалитет Tell Soto се откриени дури 6 погребувања во сад, додека на останатите локалитети Tell Hazna (од истиот регион), Kösk Hüyük и Pinarbasi - Bor од Централна Анатолија, овој број се намалува (Bačvarov 2004, 153). Интересно е што оваа практика е присутна дури и во неолитската култура Jomon во Јапонија, каде на локалитетот Cugumo, во садовите биле погребувани само деца (Votson 1965, 85, 101, Сл. 16). Во наредните неолитски фази, оваа традиција, се пренесува од Мала Азија кон Балканот, при што се забележуваат две форми на погребување во сад - инхумија и кремација. Засега само на локалитетот Горза, е пронајдено погребување во антропоморфен сад (Hodder 1990, 52).

Сл. 7.8. Погребување во садо од Ковачево (Bačvarov 2004, fig. 1: 2). На Балканскиот Полуостров, оваа појава е мошне ретка, така што засега се пронајдени само околу пет погребувања во сад, повеќето регистрирани на локалитетите кај Ковачево, Ракитово и Азмак во Бугарија (Сл. 7.8; T. XLII: 3) (Бъчваров 2003, 60, 72, 78; Bačvarov 2004, 153; Bacvarov 2006; Радунчева и др. 2002, 35, 150, 151). Во Македонија се досега откриени безмалку дваесет детски погребувања од кои само едно е евидентирано како погребување во сад. Станува збор за примерот од Амзабегово, каде во сад со откршени рачки и дно е пронајдено новороденче на возраст од 4 - 6 недели (Nemeskéri and Lengyel 1976, 396). Интересно е што садот не припаѓа на вообичаената типологија и намерно е оштетен за да може да го прими во себе новороденчето (T. XLII: 1, 2). Меѓутоа, при изборот на садот и секундарното дејствување врз него, се внимавало, неговиот облик да асоцира на женскиот утерус. Затоа и не е случајно што погребувањето е

- 142 -

извршено со поставување на садот наопаку, односно со откршеното дно нагоре, како би можел вратот на садот, кој веројатно го претставувал вагиналниот канал, да биде насочен надолу кон земјата. Ваквата позиција на садот, симболички би требало да го прикаже повторното раѓање на детето во земјата, од каде се верувало дека потекнува и животот.

На некои наоѓалишта е констатирано погребување на покојниците во јамите од кои се ископувала глината (Бъчваров 2003, 142). Овој обичај можел да се темели на верувањето дека самата суровина од која се прави керамиката (глината), ги содржи истите родилни особини како и почвата. Во оваа смисла, ритуалот од Амзабегово, објаснувајки ја врската меѓу живототворниот аспект на садот и земјата од која садот се прави, во себе го содржи целокупниот регенеративен ентитет на погребувањето. Од друга страна, овој утерален карактер на садот може да се забележи и на формално ниво. За тоа говори грнето, пронајдено на локалитетот Врбјанска Чука, близу Прилеп. Неговиот отвор т.е. устје е обликувано во форма на женски полов орган, што секако, укажува на тоа дека и остатокот на садот бил замислен како дел од родилните органи (Сл. 7.9). Иако немал примена во фунераните ритуали, сепак овој сад, и во секојдневната употреба, можел симболички да го манифестира својот потенцијал за инкубирање. Во тој контекст и овој сад, како и примерот од Амзабегово, својата утилитарна намена, во рамките на неолитската заедница, некогаш би можел да ја замени со фунерарна.

Сл. 7.9. Мал сад од Врбјанска Чука (според Темелкоски и Миткоски 2005, T. XI, 43). Ваквата трансформација на утилитарниот сад во ритуален (конкретно користен за погребување), била присутна и во блискоисточните неолитски култури. На локалитетот Tell Soto, во едно од 6-те погребувања во сад, починатото дете е положено во керамичка тепсија која наликува на црепните од балканскиот фолклор (T. XLII: 6). Иако во овој ритуал може да се забележи секундарно користење на црепната, сепак треба да се напомене дека на Балканот сé до средината на 20 век, изработката и примената на ваквите садови со себе повлекувале голем број обредно – магиски активности (Чаусидис и Николов 2006). Притоа сé уште останува дискутабилно, дали и останатите садови во кои се вршело погребување, пред ритуалот биле користени само во утилитарни цели.

- 143 -

Кремирани остатоци положени во сад Матронален чин на погребување во садови, освен во форма на инхумација се применувал и во случаи на спалување на покојниците (T. XLII: 4). И покрај тоа што се верувало дека преку кремацијата, душата ќе оди на небо, сепак луѓето верувале оти материјалните остатоци од телото на покојникот треба да се зачуваат во садови во кои ќе му се овозможи и на телото повторно да се роди. Во текот на неолитот, положувањето на кремираните остатоци во сад било релативно чест фунерарен ритуал, евидентиран на бројни локалитети од Југо-источна Европа: Азмак, Винча, Вршац, Горза, седум сада во Суфли Магула и дури седумдесет примери во Платеја Магула Зарку. Меѓутоа, интересно е што кремацијата е присутна и во садовите – урни (Alishar Hüyük), кои имаат назначени конични гради, со што сосем јасно се укажувало на нивниот женски карактер (Бъчваров 2003, 141, 142). И покрај вообичаените недекорирани посмртни садови (карактеристични за кремацијата од бронзенотото доба на Балканот), ваквите „феминизирани урни“ се употребувале и подоцна во праисторијата на подрачјето на Средна и Западна Европа, како и во рамките на бронзенодобните култури од Западна Анадолија и Егејскиот регион (T. XL). Традицијата на погребување во урни, дополнети со елементи од женското тело продолжила и во Етрурија, кога тие за последен пат во Стариот век ќе се користат како чест фунерарен инвентар. Урни во форма на женска фигура и садови во кои се „чувал духот на починатиот“ се констатирани кај современите архаични заедници - конкретно во Африка, но и други региони од светот (Njegovanović – Ristić 1982, 7; Fowler 2008, 51; Adam 1963, T. 18).

Сл. 7.10. Куќи – урни од Азор (според Müller – Karpe 1968, Т. 108: 9, 11, 14). Традицијата на погребување во садови, освен во оние со антропоморфни елементи, користи и други видови керамички форми. Станува збор за погребување во урни со форма на куќа, познати на праисториските локалитети од Блискиот Исток, Крит, Италија, Германија, Данска, Шведска, па дури и во културите од Перу (Neuman, 1963, 163, 164; Hoerness 1925, 525 – 528; Bradley 2005, 50). Можеби, во формата на урните - куќи воопшто не се забележува типолошко - симболичката

- 144 -

контура на садот, но доколку се земе предвид дека долната зона на садот го претставува истото она што е застапено и во долниот дел на „фигурините – куќи“ т.е. самата куќа како регенеративен простор, тогаш несомнено и моделот на урна - куќа ги содржел истите оние аспекти кои се втемелени во урната - сад, бидејки обете имале за цел да го продолжат „животот“ на покојникот. Затоа во урните - куќи од Азор, Израел, дошло до изедначување на овој концепт така што, на врвот од овие модели се аплицирани и врежани елементи на лице, карактеристични и за неолитските фигурини (Сл. 7.10). Иако навидум далеку од идејата за феминизираниот сад како урна, сепак и овие модели на куќи влегуваат во контекст на гробницата, сфатена како женско тело од кое понатаму треба да се прероди кремираната индивидуа. Дури и да се надвор од овој концепт, урните - куќи имаат за цел да го симболизираат континуитетот на животниот циклус кој можеби во духовна смисла, повторно се одвивал под закрилата на одредено божество. Иако просторно и хронолошки многу подалеку, сепак, моделите од типот „урна – куќа“ укажуваат на тоа дека куќата би можела да се конципира како тело, претставувајки ги притоа починатите индивидуи или пак митските ликови во улога на патрони на конкретната куќата. Значењето на куќата и нејзината специфична улога во погребните обичаи ќе биде обработена во VIII глава од овој труд, каде ќе биде приложена подетална аргументација во однос на телесните обележја на архитектонскиот простор. Погребување во питоси и јами за складирање жито Врската меѓу женскотото тело, садот и погребувањето е присутна и во житото како средишна симболичка точка која ги обединува плодноста, егзистенцијата и регенерацијата. Во разни култури од праисторијата до денес, пченицата, јачменот и житото – воопшто, се суровини кои интензивно се користени во исхраната и поради тоа складирани во големи амбалажни садови. Но, исто така, тие биле употребувани и во погребните ритуали, така што починатиот се посипувал со јачмен или во негова чест се правело „кољиво“ од пченица. Од тука, може да се заклучи дека не е случајно тоа што питосите (користени како складишта за цералии и вино) се вкопувале во земјата и како садови за погребување на покојниците. Оваа појава, зема голем замав во бронзенодобните култури од Македонија и останатите региони на Балканот (Митревски 1997, 288 – 290, 300; Митревски 2001, 21, 25). Пред да биде дел од секојдневниот домашен инвентар, питосот првенствено се користел за погребувања (Neumann 1963, 162, 163). Ова не изненадува бидејки и починатиот во питосот, како и житото, требал повторно да „никне“ и тоа од садот кој наликувал на утерус. Затоа, вкопувањето на складишниот сад и самиот негов облик асоцијативно биле врзани за симболиката на почвата како женска утроба. Истата концепција, на Балканот ја одразуваат и бронзенодобните гробови во кои инхумирани покојници се положени во згрчена поза (= фетус), практика карактеристична уште во младото камено време.

Оваа релација оди до таму што уште во неолитот, покојниците се погребувани во силоси т.е. јами за складирање на зрнести суровини (жито, јачмен, пченица). Некои од нив се наоѓале во рамките на самата куќа, што дополнително ја објаснува семантиката на ритуалниот чин (Бъчваров 2003, 142; Hodder 1990, 51;

- 145 -

Mellart 1975, 35). Во прилог на овој специфичен ритуал на погребување во житна јама, оди и една група предмети кои биле конструирани за чување на цералиите. Имено, во внатрешноста на неолитските куќи од Турција се пронајдени големи антропоморфни глинени силоси, дополнети со елементи на женското тело (Özdoğan and Dede 1998, 148, 149), како и позиција на рацете која потсетува на оние од фигурините и антропоморфните садови (Сл. 7.11). Нивниот изглед сосем очигледно потсетува на антропоморфните садови од Унгарија и Германија (Сл. 7.12; T. XXXVIII: 7, 9). Слична практика во доменот на керамичката продукција била применета и меѓу популациите од Того во Африка. Доскоро, во оваа култура се изработувале огромни складиштни садови обликувани како долен дел од женско тело, поставени веднаш до куќите (Frelih 2007). Наспроти димензиите, овие конструкции наполно наликуваат на некои неолитски антропоморфни садови (Сл. 7.13 спореди со Сл. 7.6 или T. XXXVIII: 1).

Сл. 7.11. Антропоморфна конструкција за складирање намирници од Топтепе (според Özdoğan

and Dede 1998, T. 1). Сл. 7.12. Антропоморфен сад од Kökénydomb (Gimbutas 1982, Fig. 210).

Изедначувањето на женскотото тело со складишниот простор за жито, го

надополнува регенеративниот карактер на јамата за погребување, во која покојникот имал ист „третман“ како и житото кое симболично се чувало во женската утроба. Од силосот - јама и силосот - сад се очекувало да го зачуваат она што е во нив ставено и со тоа да придонесат кон одржувањето на егзистенцијата и континуитетот на една заедница: од цералиите би се подготвила храната, додека починатиот повторно би се вратил во куќата од која заминал т.е. „духовно“, постојано би престојувал во неа. Од тука, иако индиректно, садот односно неговите женски карактеристики, повторно се доведуваат во блиска врска со инкубацијата и повторното раѓање. Поради тоа, садовите за квасење и печење на лебот (кои денес

- 146 -

се нарекуваат „карлици“, „ноќви“ и „црепни“), дури и во неолитот биле користени за погребување на деца. Во тој случај, покојникот т.е. детето биле идентификувани со зрното кое повторно ќе „изрти“ од утробата на земјата / мајката. Ваквото значење на големите складишни садови може да се бара и во современите фолклорни традиции, на пример обредните активности во кои, грешните и болните луѓе биле внесувани во буриња (бочви), со цел „да се родат по втор пат“, или во конкретна смисла - да се исчистат од гревот или да оздрават (Elijade 2004, 105). Во словенските традиции, дури постоел обичај, луѓето во одмината старост да се убиваат во буре (Велецкаја 1996, 108).

Сл. 7.13. Антропоморфна конструкција за складирање житарици од Того (Frelih 2007, fig. 93). VIII. Етнографски импликации Практиката на погребување во сад и во други предмети кои симболизираат матка, со себе повлекува и неколку етнографски паралели. Во околината на Ужице, откако детето ќе се родело, неколку часови се оставало да лежи на земја, на слама или на сено. Потоа се ставало во лулка („колевка“) која во дијалектите од тој регион се нарекувала „бешика" (Благојевић 1984, 224, 225). Самото име на објектот каде новороденчето престојува (преку релацијата „бешика = мочен меур“), се поистоветува со просторот на абдоменот во кој се сметало дека се наоѓаат и женските гениталии. Оттука, не е случајно што лулката (која има за цел да го чува, загрее и успокои детето) го носи името на анатомскиот простор, предодреден да ги остварува истите функции (изворно можеби родилниот меур околу бебето). Доколку во фамилијата каде детето се раѓа нема „бешика“, тогаш сé додека таа не

- 147 -

се направи, детето се чувало во садови, именувани како карлици („карлице“) кои и обредно и етимолошки повторно се врзуваат за пределот на женските гениталии.39 Во истиот регион, доколку детето починело, тоа се носело до гробот во лулка која после погребувањето се превртувала (Благојевић 1984, 237). Во некои региони во Црна Гора и Босна се практикувал сличен обред, при кој, пред погребот на детето во лулката, во неа се оставал отвор „за да може мајката (повторно) да роди“ (Лозанова 1989, 27). Во оваа смисла се интересни древноегипетските традиции каде дрвото hyle, (користено за изработка на саркофази) било замислувано како „мајка – лулка“, а во исто време и како „мајка на смртта“ (Neumann 1963, 243, 244). Ова изедначување на смртта со раѓањето довело до тоа, гробната конструкција, аналогно на садот, да се осмислува како дел од женското тело кој ќе го иницира повторното раѓање. Во текот на неолитот и во подоцнежните фази на западно - европската праисторија се пронајдени мегалитски гробници во кои влезот бил замислен како божествена вагина, при што внесувањето на починатиот во неа добива значење на чин на негова „импрегнација“ (повторно внесување во утроба). Во Малта, Сицилија, Сардинија, Северо-западна Ирска, Германија, Шведска и Србија, гробниците односно гробовите биле конструирани во форма на вулва и утерус, или пак имале контури идентични со оние на женските керамички фигурини (Gimbutas 1989, 153, 154; Bačvarov 2004, 152, Harding 2000, 110, Fig. 3.11: 1, 2, 4). Интересно е што во неолитот, настрана од вообичаената инхумација во згрчена положба или во сад, децата се погребувале завиткани во рогозина (вреќа) и ткаенина, за што сведочат погребувањата од Лепенски Вир и Ковачево (Borič and Stefanovič 2004, 539; Bačvarov 2004, 153). Оваа ритуална практика повторно оди во контекст на погребувањето како чин на регенерација, со тоа што во овој случај, торбата била замислена како замена за кошулката, односно обвивката во која детето престојува во утробата на мајката. Во некои балкански региони, после породувањето, откако ќе се извади кошулката, таа се третирала како култен предмет кој носи значење на „копија / близнак“ (би додале и двојник) на новороденотото дете. Затоа, таа или папочната врвка се чувале на посебно, недостапно место во куќата, се врзувале за „матичњак“-от (една од носечките греди во куќата), или пак се користеле како амајлија која ќе го чува детето (Благојевић 1984, 220; Borič and Stefanovič 2004, 542). До средината на 20 век, на Балканот, кај Саракачаните постоела практика, мртвородените деца да се погребуваат во торба. За таа цел, детето се ставало во кожна вреќа полна со сол, која се врзувала точно над постелата на родителите, кадешто стоела околу 40 дена. За тоа време, мајката воопшто не излегувала од дома и секој ден испишувала крст на земјата. По овој период, детето се погребувало во некој дел од куќата, при што се посипувало со јачмен и вода. Ваквите верувања кај Саракачаните и Власите оделе до таму што после породувањето, кошулката не се фрлала, туку се закопувала т.е. „враќала“ во земјата, како би се создал нов живот (Антонијевић 1982, 61, 134). Слични верувања постоеле и кај народите од Индонезија, каде кошулката се „погребувала“ на конкретно место, на источната страна од куќата, асоцијативно врзана за животот и изгрејсонцето (Borič and Stefanovič 2004, 542).

39 За етимологијата на садовите („бешика“ и „карлице“): Чаусидис и Николов 2006, 104, 106.

- 148 -

IX. Заклучок Долгиот континуитет на осмислувањето на садот како жена и матка, укажува на тоа дека од разни култури и разни периоди, тој бил скоро идентично конципиран и перципиран. Честите претстави на женски обележја, веројатно се поклопувале со идејата за садот како простор кој во себе прима, инкубира, чува и овозможува суровините од него да се користат во подолг временски период. Овие негови особини веројатно условиле, тој да се изедначи со највиталните женски функции, симболички пренесени врз неговиот изглед и обредната функција. Во тој контекст, појавата на антропоморфните садови во неолитот, како и социјално – религискиот амбиент од тој период, одиграле голема улога во градењето и одржувањето на овој концепт. Присуството на голем број женски претстави во визуелните медиуми на неолитските култури, условиле сличен пристап и во осмислувањето на антропоморфните садови. Нивната блиска врска со моделите на фигурините – куќи овозможува да ја согледаме релацијата во која и тие биле поставени. Од тука, не треба да не изненади што „женскиот принцип“ се истакнувал и преку антропоморфните садови, особено доколку се земе предвид дека садот, заради својата конструкција, многу повеќе се совпаѓал со овој когнитивен систем отколку скулпурите и фигурините на моделите – куќи. Иако е тешко е да се одговори на прашањето дали овој симболички концепт подеднакво се рефлектирал и на другите видови садови, во секој случај не треба да се занемари можноста дека тој доминирал онаму каде што тоа било возможно.

- 149 -

VIII глава

Вдомување на смртта: Третманот на телото во погребувањата вршени во куќите од

неолитските населби

Иако навидум не се дел од визуелната култура, неолитските погребни обичаи сепак се во многу блиска врска со третманот и симболичкото перципирање на човечкото тело. Осознавајки ја важноста на телото после смртта на одредена индивидуа, поблиските членови во нејзината заедница практикуваат одредени активности, притоа вклучувајки го телото во сфери кои натаму на починатиот ќе му овозможат постоење во друга духовна форма, но исто така и ќе придонесат во одржувањето на сеќавањата за него. На тој начин, телото на покојникот се врзува за суштенствените начела на заедницата, воведувајки го притоа во специфични форми на симболичка комуникација. Затоа, просторот на погребаната индивидуа (некропола, населба, куќа), контекстот на неговото поставување, како и обележјата на гробните прилози имаат битна улога во конструирањето на визуелните комуникации. Секој дел од телото го ползува концептот на телесноста како главен фактор во пренесувањето на есенцијалните пораки, на истиот начин како што тоа се манифестира и преку фигурините. Просторот во кој починатата индивидуа е положена, натаму ја интензивира сакралната сензација и ги зајакнува концептите кои се однесуваат на погребните обичаи. Во тој контекст, живеалиштето како простор избран за оваа обредна активност, ги рефлектира симболичките обележја на телото, но подеднакво и материјалната култура која е тесно врзана за него. Таков е случајот со моделите на фигурини – куќи кои биле во блиска релација со поимањето на живеалиштата, но исто така и со телесноста како клучен принцип вклучен во симболичката комуникација. Во голем дел од истражуваните неолитски локалитети се откриени погребувања кои даваат генерална слика за физичко - антрополошкиот карактер на неолитските популации, но и за нивниот однос кон смртта. Најголемиот број од досега откриените погребувања се вршени во рамките на самите населби, а многу поретко на нивната периферија, или пак надвор од нив. Бројот на погребани индивидуи во населбите не соодведствува на вкупниот број на жители во рамките на една генерација којашто ја користела таа населбата, така што може да се претпостави дека голем дел од починатите биле погребувани надвор од неа. Затоа, се отвора прашањето, зошто само одредени индивидуи, од разни генерации и хоризонти на живеење, биле погребувани токму во населбаta? Иако одговорите на ова прашање можат да се движат во повеќе насоки, сепак треба да се напомене дека овој вид погребни ритуали бил особено карактеристичен за раниот неолит, така што можеби одговорите треба да се бараат во социолошко – религиозната структура на ранонеолитските популации од Балканот и нивната релација со формирањето на новите заедници, живеалишта и населби. Во населбите каде се утврдени поголем број погребни индивидуи, меѓу куќите (но и во самите нив), најчесто се погребуваат деца, потоа жени, а најмалку машки индивидуи. Така, во Македонија, од вкупно 38 погребувања откриени на неколку локалитети, најмногу 20 припаѓаат на деца и јувенили, потоа 10 на жени, 8

- 150 -

на мажи при што две се полово недефинирани индивидуи (Гарашанин и Гарашанин 1961, 15, 16; Nemeskéri and Lengyel 1976, 375 – 410; Вељановска 2000, 45; Вељановска 2006, 341). Во Бугарија, од околу 100 утврдени погребувања, 46 скелети им припаѓаат на новороденчиња, деца и јувенили; 17 на жени; 8 на мажи и околу 20 – тина, на полово недефинирани скелети (Бъчваров 2003, 23 - 98). Во рамките на Старчевската култура, која ги опфаќа Србија, Хрватска и Босна, од вкупно 84 погребани индивидуи, најбројни се децата – 39, потоа жени - 25 и мажи – 20 (Stanković 1992, 58 – 73; Bailey 2000, 123). Само во Лепенски Вир се откриени 190 индивидуи, каде бројот на новороденчињата (без оној на децата и јувенилите) е поголем од половината во однос на оној на погребаните возрасни индивидуи (Borić and Stefanović 2004, Fig. 8). Што се однесува до Грција, бројот на инхумирани покојници во населбите е многу помал. Од вкупно 40 – те откриени скелети, 22 се на деца, 3 на жени, 2 скелета и 11 черепи припаѓаат на полово неопределени возрасни индивидуи, додека 23 не се презентирани од антрополошки аспект. Интересно е што во Суфли Магула, уште во раните неолитски фази, често била практикувани засебни архитектонски структури – „крематориуми“, наменети за кремација (Perles 2001, 274 – 280; Бъчваров 2003, 171, 172, 183 - 189). Ова укажува на фактот дека смртността кај новороденчињата, децата, јувенилите и жените била многу повисока отколку кај мажите. Но, од друга страна оваа статистичка ситуација посочува на веројатноста за можно селектирање на возраста и полот при изборот на индивидуите кои ќе се погребаат во населбата. На пример, во ранонеолитските фази на населбата во Амзабегово, од вкупно 23 откриени скелети, 14 припаѓаат на новороденчиња, деца и јувенили; 8 на жени и само 1 скелет на маж (Nemeskéri and Lengyel 1976, 375 - 398). Доколку се земе предвид дека во оваа фаза населбата броела околу 300 куќи со околу 1000 – 1500 членови во нив (Gimbutas 1976, 34, 37), тогаш е сигурно дека бројот на пронајдените погребани индивидуи (кој секако не е целосен) е далеку од средното ниво на морталитет на жителите од оваа населба. Ова укажува на тоа дека во населбата биле погребувани само одредени индивидуи и тоа вообичаено деца и жени. Нивната бројка доминира и во најспецифичната форма на неолитско погребување – она, изведено во внатрешноста на куќите (Сл.8.1).

Сл.8.1. Погребувања во внатрешноста на објектите од Лепенски Вир (според Budja 2004a, fig.

20).

- 151 -

I. Погребување во куќите Куќата е простор во кој дел од фамилијарната заедница се создавал, растел, но и го завршувал својот живот. Иако не било многу практично, сепак некои од покојниците биле погребувани под подот на куќата, положени во веќе определени места, и тоа најчесто на нејзината периферија т.е. веднаш до ѕидовите, под прагот, до печките, и поретко во јамите за складирање на цералии. Најчеста фунерарна форма била инхумацијата, која освен во гробните јами се изведувала и во садовите и во внатрешноста на печките. Во неколку куќи се пронајдени индивидуи за кои се верува дека биле завиткани со рогозина или платно.

Сл.8.2. Погребано бебе до јужниот ѕид во една од куќите во Маџари (фото Д. Карасарлидис).

- погребување до ѕидовите на куќата Погребувањето на починатите, најчесто се вршело во внатрешиот периферен дел на куќата или пак веднаш покрај темелите на ѕидовите. Во Маџари, Казанлк, Ракитово, Лепенски Вир, Гривац, Винковци и Çatal Höyük, децата и возрасните биле погребувани веднаш до ѕидовите (Вељановска 2000, 45; Бъчваров 2003, 70, 72; Borić and Stefanović 2004, сл. 10; Stanković 1992, 62, 73). Веројатно заради практични причини, за да не се оштети нивниот скелет, тие биле поставувани во оние делови од куќата каде немало голема фреквенција на луѓе (Сл. 8.2). Еден гроб на бебе во Çatal Höyük наведува на тоа дека, новороденчињата некогаш биле погребувани и во самите ѕидови (Бъчваров 2003, 179). Овој податок сугерира одредени хипотези и размислувања дека при градењето на новата куќа, децата биле намерно убивани и принесувани како жртва. Меѓутоа новите анализи на погребувањата во Лепенски Вир покажуваат дека сите интрамурални скелети биле вкопани во подовите на куќата откако таа веќе била изградена (Сл.8.3), така што истражувачите ја отфрлаат можноста за вакво жртвување (инфантицид), барем во овој и нему сличните локалитети (Borić and Stefanović 2004, 541).

- 152 -

- погребување на черепи и мандибули во куќата Во неколку случаи, на локалитетите Казанлк, Haçilar, Продромос и Лепенски Вир, до ѕидовите биле погребувани само черепи (Бъчваров 2003, 70, 175; Bačvarov 2004, 153; Borić 2002, Fig. 7; Borić and Stefanović 2004, 541; Garašanin 1979, 123). Во Продромос, во дел од една куќа (со поголеми димензии) се погребани дури 11 черепи (Сл.8.4), што укажува на фунерарен обред кој во себе ја вклучувал и есхумацијата (Perles 2001, 279). Слични обреди на вадење, преместување и миење на коските на починатите, сеуште се применуваат кај некои балкански популации.

Сл.8.3. Погребани новороденчиња од “куќата 24” во Лепенски Вир (според Borić and Stefanović 2004, fig. 10).

Во неолитските погребни обичаи се забележени практика на изолирано

вкопување на мандибула, и тоа најчесто на млади индивидуи. Вакви примери се познати од локалитетите во Слатина, Кремиковци, Агиос Петрос и Буковачкa Чесма. Меѓутоа авторите кои ги имаат истражувано овие локалитети го немаат посочено контекстот на посочените наоди, така што прашањето во однос на овој ритуален чин сеуште останува отворено (Бъчваров 2003, 84, 85, 184; Stanković 1992, 60). Единствено за примерот од Слатина се знае дека мандибулата била поставена пред да се изгради живеалиштето (Бъчваров 2003, 36). Доколку се прифатат податоците според кои, дел од погребаните индивидуи во куќата всушност биле почитуваните предци на заедницата која живее во неа, тогаш прашање е дали овој пример оди во прилог на овие размислувања, со оглед на тоа што оваа мандибула му припаѓала на момче меѓу 18 и 20 години. Во Говрлево е исто така потврдено присуството на мандибула пронајдена непосредно до еден сад.40 Позицијата на оваа мандибула сугерира дека таа се наоѓала внатре во садот,

40 Овој податок е добиен од разговорот со Милош Билбија, за што во оваа пригода му благодарам.

- 153 -

сé до моментот на неговото паѓање, што од друга страна наведува на практиката на погребување индивидуи во сад, за што подоцна ќе се стане збор. Сепак, денес доминираат хипотезите дека дел од скелетите погребани во куќите им припаѓале на родоначалниците или поважните претци на заедницата. Во прилог на овие тези одат голем број верувања присутни кај словенските популации од Балканскиот Полуостров, за тоа дека семејните претци престојуваат токму под подот и прагот на куќата (Трухелка 1930; Чајкановић 1985, 194 – 202; Mikov and Lozanova 1996, 44; Благојевић 1984, 237, 238; Нидерле 1956, 86, 88). Од тие причини, прагот се сметал за место на кое, преку принесување жртви или негово стапнување, директно и индиректно се комуницира со претците (Чаусидис 1996b, 43; Боцев 2001, 207 – 211).

Сл.8.4. Ексхумирани индивидуи од живеалиштето во Продромос (според Бъчваров 2003, Сл.6.19).

II. Матрилинеарниот карактер на куќата Иако поголемиот број од погребувањата се вршат помеѓу куќите во населбата, сепак битно е да се напомене дека и во самите куќи, најчесто се откриваат скелети на бебиња, деца и жени. Така, од сите вкупно утвредени погребувања во неолитските населби од Грција, Бугарија, Македонија, Србија, Хрватска и Босна, повеќе од половината погребани индивидуи во куќите им припаѓаат на новороденчиња и деца, а поголемиот дел од остатокот се жени. Освен кај претходно споменатиот пример од Амзабегово, сличен однос меѓу возрастите на погребаните индивидуи има и во Караново, како и во Лепенски Вир. Во II – та фаза на Караново, најголемиот број погребувања им припаѓаат на децата, додека во Лепенски Вир, во само 19 живеалишта е пронајден 41 детски скелет (Бъчваров 2003, 28; Borić and Stefanović 2004, 532, 533). Овие податоци наведуваат на заклучокот дека честото присуство на починатите деца и жени во куќите, било во некаква симболичка релација со самата куќа. Односот на морталитетот меѓу возрастите и половите во рамките на заедницата, упатува на одредени форми на селекција при изборот на индивидуи кои ќе бидат погребани во куќата. Смртността кај машките индивидуи секако не била толку мала колку што тоа го покажуваат статистичките податоци во рамките

- 154 -

на една населба. Затоа може да се претпостави дека поради одредени причини тие најчесто биле погребувани надвор од населбата, додека предност при интрамуралните погребувања имале децата и жените. Може да се смета дека битната улога на детето во овие фунерарни ритуали се темели врз неговата функција на одржувач на континуитетот на една заедница. Истите симболички компоненти можеле да се пренесат и врз женските гробови, земајки ги предвид функциите на жената која преку својата способност да раѓа, овозможувала „да се обезбедат“ оние кои ќе ја продолжат егзистенцијата на заедницата. Од една страна, во периодот на бременост, се интензивираат промените на нејзиното тело, што секако делувало и врз формирањето на симболичките концепти. Од друга страна, жената своите семејни активности најчесто ги концентрира во и околу куќата, манифестирајки се притоа како лик кој се врзува за семантичкиот карактер на куќата. Бидејки куќата е просторот во кој една заедница фунционира (таа таму се создава, формира, изградува, собира), овој архитектонски објект бил изедначен со оној дел од женскотото тело каде што се одвивале слични функции – оплодувањето, растењето, раѓањето. Поистоветувањето на женските родилни органи со куќата всушност се рефлектираат и во однос на децата. Како што децата се создаваат и формираат во матката на мајката, тие исто така откако ќе се родат, растат и созреваат во куќата. Впрочем, најраните години од своето детство децата ги поминуваат во и околу куќата и тоа токму под патронство на својата мајка. Од тука, можело да произлезе верување дека доколку детето почине во својата рана возраст, нему ќе му се овозможи повторно раѓање ако биде погребано во утробата на својата „симболичка мајка“ т.е. куќата. Истиот концепт се аплицирал и врз нивното погребување заедно со возрасни индивидуи, и тоа најчесто во близината на своите вистински мајки, починати во периодот на нивното породување. Во прилог на овие неолитски фунерарни релации меѓу децата, мајките и куќата говорат бројни археолошки предмети од куќниот инвентар, контекстот на погребување, како и многу етнографски податоци (Чаусидис 1994, 200 – 213; Чаусидис 1996b, 37 - 52). Присуството на овие врски меѓу неолитските артефакти, погребувањето и нивните реминисценции во обредите од XIX и XX век на Балканот, овозможуваат дефинирање на одредени аспекти од неолитските фунерарни култови.

- Модели на фигурини – куќи

При истражувањата на неолитските населби во Македонија, пронајдени се специфични предмети кои засега претставуваат белег само на оваа територија (Санев 1988, 15 - 18; Георгиев и Билбија 1984, 42; Чаусидис 2007; Здравковски 2005, 27; Колиштрковска - Настева 2005, 54 - 70). Станува збор за скулптури кои во себе обединуваат два вида предмети: антропоморфните фигурини и моделите на куќи, поради што во науката за нив се користат неколку називи („Голема Мајка“, „Голема Божица“, „Голема Божица Мајка“, „Божица – Куќа“, „Мајка – Куќа“, „Жена – Куќа“). Во оваа пригода тие се именувани како модели на фигурини – куќи, пред сè заради нивниот специфичен изглед и конструкција, кои ги врзуваат за горе наведените форми на керамичка пластика (T.XXXIV).

- 155 -

Тие се поделени во два дела - горниот обликуван во вид на глава или фигурина и долниот, каде на местото од бедрата и нозете на фигурината е поставена куќа. Во рамките на Амзабегово – вршничката група се нагласени конкретните антропоморфни елементи на овие фигурини, додека во Велушко – породинската група - деталните обележја на тогашните архитектонси конструкции. Дел од овие предмети се стилизирани, така што нивните реални антропоморфни и архитектонски карактеристики можат само да се насетат. Оваа семантички изградена скулптурална форма го потенцира женскиот карактер на куќата, која во овој случај е осмислена како дел од женското тело, односно оној дел на жената во кој се остваруваат регенеративните процеси. Кај некои од примерите, стомакот е претставен во поодмината бремененост, така што може да се очекува дека фигурината, својот плод симболички би требала да го роди токму во оној дел каде што е поставена куќата (T.XXXIV: 3). Оттука, преку моделите на фигурините - куќи може да се заклучи дека во неолитот, куќата била сфатена како простор со исклучиво женски особини во кои симболички се остварувале најесенцијалните женски функции – зачнувањето, инкубацијата, раѓањето и одгледувањето на децата. Затоа, може да се претпостави дека и починатите, положени во внатрешноста на куќата биле изедначени со фетусот во утробата на жената, на што секако алудира и нивната згрчена позиција при погребувањето.

Сл.8.5. Погребување во сад до печка - Азмак (според Bačvarov 2004, fig. 2): 3. Садот со погребување; 4. Печка.

- Погребување во и околу печка

Доколку се земе предвид дека куќата во неолитот била перципирана како женско тело, тогаш истиот третман би требало да го има и дел од инвентарот кој се наоѓал во нејзината внатрешност, кој притоа бил врзан со фунераните обреди. Во тој контекст, домашното огниште и печката - како објекти од „симболичкиот ентериер“, ја имале истата функција како и оние органи во женската утроба кои го стимулирале зачнувањето и развивањето на плодот. Во близина на овие објекти се приготвувала – создавала храната, а потоа со варењето или печењето таа постепено се трансформирала во супстанција со видоизменета структура. Обликот на овие објекти, нивната моќ да трансформираат, како и топлината која се еманира од нив, биле во семантичка релација со суштествените особини на женските родилни

- 156 -

органи. Неколку антропоморфни модели на печки посочуваат на тоа дека во рамките на обредите, тие биле перципирани како човечко тело, или пак како митски лик со човечки особини (T.XLIII: 2 - 4). Примерите од Прогар, Винча, Медведњак и Слатина, на кои се забележуваат врежани раце, стилизирани гради и глава (откршена), јасно говорат за антропоморфни карактеристики на овие модели (Петрович 2001, 12 – 14). За разлика од нив, гинекоморфниот облик на моделот од Màrtèly ги потенцира сличностите меѓу печката и женскиот стомак во текот на бремеността (Gimbutas 1989, 148). Оттука и не е случајно честото погребување на деца околу огништата, печките, или пак во самите печки (Сл.8.5). Вакви примери на детски погребувања се откриени во Ејнан, Караново, Казанлк, Азмак, Самоводене, Агиос Петрос, Цурматура (T.XLIII: 1), па и во Анадолија т.е. Çatal Höyük (Бъчваров 2003, 28, 60, 69, 88, 142, 184; Gimbutas 1989, 151; Moses 2006, 182).

Присуството на детски погребувања околу овој простор, има и свои етнолошки паралели кои донекаде го објаснуваат изборот на оваа позиција. Имено, во Србија, а веројатно и во други подрачја од светот, постоел обичај веднаш по раѓањето, новороденчињата да се легнат во лулки (во некои региони нарекувани „бешики“), и/или потоа да се поставуват покрај огништето или пак, покрај печките за печење керамички садови (Благојевић 1984, 225). Во овој контекст, во неолитот изборот на овие локации за погребување на бебињата може да се оправда со претставите според кои мртвите бебиња и после смртта би требале да се „греат“ крај овие објекти. Но, одредени археолошки факти, како и голем број народни приказни, укажуваат на подлабоки семантички значења на печката, изедначена со садот и матката. Симболичкото палење т.е. убивање на децата во печка може да се следи во хеленската митологија, христијанската иконографија, па дури и во бројни македонски народни приказни. Во катакомбите, како и во подоцнежните христијански храмови од XI – XIV век, на фреските се сликани сцените на „Трите Евреи во печка“ (Габелић 1991, 87). Во нив се претставени три момчиња како во поза на орант горат во печка. Но, благодарение на архангелот, ниту едно од нив нема да умре, на тој начин докажувајки ја непоколелбливата вера во спасението. Горејки во печката, тие ќе се трансформираат, а потоа, како бесмртни, ќе се вознесат на небо. Ваков вид трансформација на фрленото дете во печка, се забележува и во некои приказни од Македонија. Во нив се раскажува за деца кои наводно биле печени за да можат старците да оздрават, хранејки се со нив. Има примери кога тие, во фурните се „позлатуваат“ или стануваат помудри, што од друга страна, наведува и на одредени алхемиски процеси. Ако земеме предвид дека на овој начин, децата во фурните се преродувале во друга посуптилна форма, тогаш печките го добиваат значењето на дел од женските гениталии. Затоа и не е случајно што во алхемиските процеси, како и во европската металуршка терминологија, печката често се нарекува „матка“. Во одредени култури, оваа релација меѓу фурната т.е. печката и мајчината утроба била толку силна, што ковачките печки се изработувале со гинекоморфни контури, при што, содржината во нив (особено растопениот метал) го добивал значењето на ембрион (Стојановић 1999, 186, 187). Под подот на една металургиска работилница во Вучедол (Хрватска) од преминот на неолитот кон епохата на металите, е откриена гробница со 5 деца од

- 157 -

кои 4 бебиња (Durman 2004, 27, 28). Во Африка, разни обреди ја одразуваат оваа идентификација: - градење металургиска печка на место каде е спалено предвреме родено бебе; - фрлање во печките на дел од постелката, за подобро одвивање на металуршкиот процес (Elijade 1983, 71-77; Neumann 1963, 46, 285,286). Во оваа смисла треба да се спомне и хананскиот бог Молох, на чиј идол, обликуван во вид на печка, во Феникија, Палестина и Картагина му се жртвувале деца (Janićijević 1986, 87, 312, 313; Chevalier i Gheerbrant 2003, 414, 415). Според Херодот (3, 37) и Аристофан (Av. 436), Грците, блиску до огништата ставале мали џуџести статуи слични на Хефест (џуџе = дете) (Durman A., 2000, 51). Ова ги објаснува мотивите поради кои и во словенските народни верувања, митските џуџиња во куќите често живеат токму под печката или огништето, зад оџакот или под подот (според преданијата седум пара такви џуџиња можат да се пикнат во печка или во дежа - ноќви). На изедначувањето на печката со женските генитали укажува обичајот според кој, учесниците на свадба, меѓу другото, ја кршат домашната печка доколку се покаже дека невестата е девица (Нидерле 1956, 2, 36, 470 - 473). Симболичкиот однос „варење / печење = усовршување“ е одразен во иницијациските обреди, распространети во бројни архаични култури низ светот, при кои младите се подложуваат на симболичко „варење“ или „печење“ (во реална или симболичка печка, или сад), со цел да се усовршат, односно да преминат во сферата на возрасните. Траги на овие односи и обреди се зачувале и во наративните форми на митот, во кои млади јунаци, по варењето во казан или печењето во печка се здобиваат со натприродни својства (антички митови за Демофон и Ахил) (Prop, 1990, 154 - 161). Овие традиции ги детерминираат децата како услов кој овозможува печката да ја оствари својата улога на модификатор, но и да ги определи децата како „алхемиска“ материја која може да се регенерира и трансформира. Затоа, може да се очекува дека дури и во неолитот, чинот на погребување деца под печки имал за цел да ја „стимулираат“ истата во подоброто реализирање на нејзината функција.41 Исто така, нивното положување во самиот објект или во негова близина, можело да биде мотивирано со верувањето дека на тој начин тие повторно ќе се родат во својата куќа.

- Погребување во торба

Иако мошне ретко, сепак, на неколку локалитети е утврдено дека погребаните деца и возрасни биле положени во јамите, завиткани во рогозина или платно. Во Ковачево се пронајдени две новороденчиња и едно дете обмотани во рогозина, додека во Çatal Höyük, положувањето на покојниците во платно и рогозина било подеднакво применувано и за децата и за возрасните (Бъчваров 2003, 33). За едно новороденче од пораните фази на Лепенски Вир се смета дека според позицијата на нозете (Сл.8.6), било поставено во торба (Borić and Stefanović 2004, 539).

Оваа ритуална практика повторно оди во контекст на погребувањето како момент на регенерација, со тоа што, во овој случај, торбата била замислена како 41 Опширен дијахрониски преглед на семиотиката на печките во обредите и митолгијата: во Чаусидис и др. 2008.

- 158 -

замена за кошулката, односно обвивката во која детето престојува во утробата на мајката.

Во овој случај, детето во торбата било симболички изедначено со фетусот во матката т.е. просторот во кој тоа престојувало во текот на својот развоен процес - од ембрион преку фетус во бебе. Од друга страна, торбата можела да ја претставува и кошулката на новороденчето, особено доколку се земе предвид нејзината битна улога во пост-родилните обреди (Благојевић 1984, 220). Во овој контекст, може да биде индикативен и обичајот, сеуште практикуван на Балканот, според кој неколку години после погребот, коските на покојникот се мијат со вино и се стават во бело крпче/торба.

Сл.8.6. Погребано новороденче во торба – Лепенски Вир (Borić and Stefanović 2004, fig. 13). III. Погребување во сад Внесувањето на починатите деца во симболички простор кој ја претставувал матката, не останало само на ниво на куќата, печката и торбата, туку се манифестирало и врз садовите, како предмети мошне погодни при реализацијата на матрилинеарниот концепт на фунерарните ритуали. Садот како и матката, имал особина да прима во себе нешто, да го чува, инкубира т.е. да го модифицира на повисока температура. Од тие причини и садот, често бил вклучен во семантичкото изразување на некои аспекти од неолитските верувања (Наумов 2005a), и тоа особено во оние врзани за погребувањето, каде најдиректно можела да се оствари неговата утерална фунција (Наумов 2006, 72 – 74; Naumov 2008b, 97). Бидејки неолитските садови биле со помали димензии, во нив се погребувале само деца, што секако потполно одговарало на нивниот конкретен симболички карактер (T.XLII). Меѓутоа, како што оваа традиција се одржувала и во подоцнежните праисториски периоди (Сл.8.7), така таа се манифестирала и во погребувањето на

- 159 -

возрасните индивидуи во садови - питоси (Neumann 1963, 162; Митревски 1997, 288 – 290; Митревски 2001, 21, 25).

Сл.8.7. Погребување во питос од Вардарски Рид (Папазовска 2006, Сл.3). Досега, детски инхумирани погребувања во сад, се откриени во Амзабегово, Азмак, Ракитово и Ковачево, како и едно погребување во антропоморфен сад пронајден на локалитетот Gorza во Унгарија (Nemeskéri and Lengyel 1976, 396; Бъчваров 2003, 33, 60; Bacvarov 2006; Радунчева и др., 2002, 35, 150, 151; Grifoni Cremonesi 1994, 185; Hodder 1990, 52). Во Езеро и Обре погребаните деца биле покриени со сад; во Течич еден сликан сад е најден под лицето на скелетот, додека во Казанлк, садот бил поставен наопаку веднаш до скелетот, (Бъчваров 2003, 45, 61; Stanković 1992, 68; Garašanin 1979, 122). Последниот пример оди во прилог на една интересна археолошка ситуација, забележана на локалитетот Амзабегово. Таму, во сад со намерно откршени рачки и пробиено дно, е погребано дете на возраст од 4 - 6 недели (Nemeskéri and Lengyel 1976, 396) (T.XLII: 1, 2). Каkо што веќе беше наведено,42 овој сад бил поставен наопаку, со скршеното дно нагоре и со устјето надолу, така што може да се претпостави дека во контекст на погребниот ритуал, тој ја имал функцијата на матка во која детето било внесено од горе (низ пробиеното дно) при што се очекувало тоа повторно симболички да се роди, излегувајки низ родилниот канал (венецот на садот). Изедначувањето на садот со жената и нејзините родилни органи, не треба да изненадува, бидејки ваквата концепција веќе била присутна и во сферата на антропоморфните садови (T.XXXV; T.XXXVIII). Имено, уште во најраните фази на неолитот, се изработувале садови со елементи на човековото тело и тоа особено со потенцирани женски обележја. Иако овие садови не биле директно вклучени во фунерарните ритуали (освен оној од Gorza), сепак тие имале активно учество во прикажувањето на виталните женски карактеристики и нивната способност да регенерираат. Во прилог на оваа нивна функција одат и антропоморфните урни (T.XL) - садови кои во подоцнежните предисториски периоди ќе се користат за положување на кремираните остатоци на покојниците (Naumov 2008b, 97).

42 Види стр. 142.

- 160 -

Интересно е што оваа „женственост“ на антропоморфните неолитски садови се одржала и на иконографско ниво (Наумов 2006, 66 - 68). Имено, нивните фацијални обележја т.е. прикажувањето на човечкото лице, е изведено скоро идентично како и лицето на претходно споменатите модели на фигурини – куќи. Иконографските сличности наведуваат на констатација дека овие објекти, иако различни во нивната намена, сепак имале ист семантички концепт, што пак од друга страна сугерира дека во фунерарен контекст, релацијата меѓу садот, куќата и жената била подеднакво присутна. IV. „Преродувањe во гробот – матка“ За погребувањата во сад, рогозина и печка е заедничко тоа што сите се реализирале во рамките на неолитските куќи и во себе вклучувале исклучиво инхумирање на деца. Во тој контекст, доминацијата на детските погребувања во куќите отвора дискусии во повеќе правци. Од една страна, хипотезите за возможно жртвување деца, засега се категорично и аргументирано отфрлани (Borić and Stefanović 2004, 541), иако супситути за овој ритуален чин до скоро биле застапени меѓу популациите на Балканот (Чајкановић 1985, 196 - 202). Бројното присуство на погребани деца во куќата, може да е резултат на контролата на наталитетот во една неолитска населба, така што од „практични“ причини децата намерно се убивани, како не би се дозволило социо – економско пореметување во заедницата. Но, во тој случај, останува отворено прашањето, зошто детето би се погребувало во куќата доколку тоа немало битна улога за семејството или заедницата? Изгледа дека оваа ритуална практика ја условиле одредени биолошки фактори. Во овој период, заради слабиот имунитет и еколошките услови, новороденчињата не успевале да се одржат во живот, што на крајот резултирало со висока смртност меѓу најмладата популација. Во Амзабегово, од 34-те пронајдени скелети, скоро 50% им припаѓаат на деца, од кои 14,7 % на јувенили (Nemeskéri and Lengyel 1976, 410). Во тој контекст може да се претпостави дека заедницата морала да превземе нешто за да го одржи својот континуитет. Веројатно како реакција на оваа честа и трагична ситуација, било иницирано погребувањето во куќа, односно во простор за кој се сметало дека има својство да „регенерира“ т.е. со следното породување на мајката да го врати детето повторно во домот. Познати се неколку етнографски примери каде некои словенски популации заради сличните причини го практикувале погребувањето на деца во куќата (во светиот агол од куќата, под прозорот, а понекогаш и под креветот на сопружниците). Во период на голема смртност кај децата, последното починато дете, фамилијата го погребувала во куќата, верувајки дека со тоа, детето ќе биде заштитено од страна на куќата и домаќините и повторно ќе се врати во неа (Mikov and Lozanova 1996, 37 – 48).

Интересно е што во раниот неолит, во рамките на куќата, често на исто место т.е. заедно, се погребуваат мајка и дете. Ова наведува на обичајот, забележен кај балканските народи, според кој, при смрт на мајката за време на породувањето, со неа се погребува и детето, и покрај тоа што е родено живо. Освен кај балканските, слични фунерарни ритуали се евидентирани и кај други народи: Малорусите, Ескимите, народите од Нов Зеланд, Индонезија, Африка, областа на

- 161 -

Амазон, но и порано - во времето на антиката (кај грците и римјаните). Таму всушност започнува да се развива ларизмот т.е. култот кон предците, за кои се верувало дека престојуваат под куќата. Овој култ кон предците, и верувањата (врзани за разни празници и прослави) дека тие се наоѓаат под прагот, егзистира сé уште во бројни европски подрачја. Некаде се сметало дека прагот не треба да се допре (стапне), за да не се вознемират предците, или пак спротивно, тој намерно се бакнувал и стапнувал, како би се остварил контакт со нив, односно со „светот“ во кој тие престојуваат. Кај Мазурите во Полска се верувало дека, доколку некрстеното дете се погреба под прагот, тогаш нему може да му се нареди да стане „клобук“, митски лик кој им носи богатство на домаќините. Оттука, легендите во кои се говори за џуџиња сместени крај огништата или под подот, се во јасна релација со позитивниот ефект од трансформацијата на починатите деца, погребани близу прагот или огништето.43

Меѓу другото, бидејки куќата веќе претходно била дефинирана како простор со конкретни матронални значења, не случајно таа била избрана и како место во кое ќе се погребаат децата. Но, со оваа интерпретација се отвораат уште две прашања: зошто токму куќата е погодна за симблоличко погребување и зошто сите деца не се погребувале во рамките на куќата? Иако, на овие прашања како одговор можат да се понудат многу етнографски паралели, сепак за пример ќе се посочи само една конкретна практика, присутна во повеќе балкански подрачја. Имено, во период на голема смртност кај децата, за да ја запре оваа појава, фамилијата се решавала, последното починато дете да го погреба под куќата. На тој начин, се верувало дека детето, заштитено од куќата и домаќините, повторно ќе се врати во неа. Можеби затоа, ваквите погребувања, често се лоцирале во светиот агол на куќата, под прозорот, а во некои случаи и под креветот на сопружниците. Скоро идентична постапка се практикувала и при често умирање на возрасните. Во тој случај, се земало гранче и се фрлало преку куќата. На местото каде тоа ќе паднело, се погребувал покојникот. Инаку, како замена за инхумираното погребување во куќата, се пристапувало кон мерење на починатиот со конец, за потоа, конецот или неговите нокти да се закопаат под куќата (Чајкановић 1985, 201; Mikov and Lozanova 1996, 37 - 48). Многубројните примери и паралели меѓу неолитските и „современите“ балкански погребувања под куќи, во контекст на претходниве толкувања, го доведуваат до примарно значење осмислувањето на куќата како фунерарен простор и нејзината можна идентификација со садот, а преку него и со матката. Од погоре наведените компарации, може да се заклучи дека идејната основа на антропоморфните садови е во силна корелација со симболичкиот концепт на „фигурините - куќи“, врз што се темели и врската меѓу погребувањето во садови и во внатрешноста на живеалиштата. Доколку се земе предвид соодносот меѓу долната зона на антропоморфниот сад (неговиот мев) и космолошко - матроналната симболика на куќата, тогаш ќе се забележи дека и двата концепта се обединети во моделот на „фигурини – куќи“.

43 За етнографските и античките примери, како и за ларизмот: Чајкановић 1985, 194 – 202; Нидерле 1956, 86, 88; Боцев 2001, 207 - 211; Трухелка 1930, 4 – 7; Mikov and Lozanova 1996, 44; Благојевић 1984, 237, 238.

- 162 -

Во секој случај есенцијално е прашањето за изборот на просторот во кој ќе се изведе овој ритуален чин. Пред сè заради својата практична функција, куќата била центар во кој се одвивале најсуштествените активности за една заедница. Таму се чувале намирниците, се подготвувала храната, се раѓале и раснеле децата и воопшто таму се формирало и одржувало семејството. За сите овие домашни активности, скоро секогаш била задолжена и одговорна жената, при што, воопшто не е случајно дека токму таа е ликот со кој куќата се изедначува. Од тие причини, меѓу луѓето од балканските простори сеуште е жива максимата според која: „куќата не „почива“ врз земјата, туку врз жената“ (Малешевић 1995, 182). Бројни свадбени обичаи од Македонија ја етаблираат највозрасната жена (свекрвата) како претставник на куќата, притоа давајки и обврска, токму таа да ја воведува невестата во домот (Петреска 2001, 171 – 180; Петреска 2002). Дури и во митологијата на Мордвинијците, куќата е изедначена со Kudawa (kud – куќа, ava – жена, мајка), женско божество на куќата, домот и семејството кое е во блиска врска со Kastomava и Velyawa, застапничка на печката и на селото (Devyatkina 2004, 67, 70). Иако во балканските патрилокални заедници, најстариот човек се смета за „глава на куќата“, сепак заради женската доминација во рамки на домашните активности, куќата честопати е мошне силно врзана за свекрвата. Затоа, и покрај тоа што на просторно – симболичко ниво постои полова класификација на домашниот простор како „машки“ и „женски“ дел, сепак најважните и суштински места во куќата (огништето и ноќвите) му припаѓаат на „женскиот“ дел (Ристески 2005, 152; Вражиновски 2000, 248). Моделите на фигурините – куќи директно посочуваат на симболичкото осмислување на неолитските куќи. Во тој контекст може да се забележи дека и погребувањето во внатрешноста на куќата било во релација со когнитивното перцепирање на архитектонскиот простор. Женскиот карактер на куќата наполно одговарал на исходот кој се очекувал од погребувањето на починатите во нејзината внатрешност. Мртвото тело, под закрилата на „куќата – мајка“ (најверојатно со следното забременување на жената), требало повторно да се врати во рамките на семејството. Оваа ритуална практика имала за цел да го одржи наталитетот во критичните периоди, со што би се продолжила егзистенцијата на заедницата. Од друга страна, погребувањето на возрасни индивидуи во куќата, се јавило како резултат на почитта кон одредени членови на семејството и секако - желбата да се задржи нивното присуство во домот/живеалиштето. Може да се забележи дека интрамуралното погребување се појавило како реакција на култно однесување насочено во два правци. Првата насока била ?? кон куќата и нејзиното семантичко перципирање како жена – родилка, што секако се одразило и врз фигуралните манифестации на овој култ т.е. во изработката на фигурини – куќи или пак модели на печки и куќи со женски обележја. Втората реализација е насочена кон починатите, за кои може да се претпостави дека биле дел од богатиот и комплексен систем на обреди преку кои се комуницирало со светот на мртвите. Преку изразувањето на почитта кон предците и принесувањето жртви во нивно име (храна и течности како супститути за тело и крв), се очекувало дека и тие, како претставници на замислениот, но сепак за неолитскиот човек и реално присутен свет на духовите, ќе се заложат за заштитата и добробитта на куќата во која некогаш и самите живееле.

- 163 -

Може да се заклучи дека и двете форми на култно однесување биле во контекст на одржувањето на животот и благосостојбата во фамилијата, коишто се генерализирале како култ(ови) на ниво на целата заедница. Оттука, матроналниот карактер на овие култни форми, манифестиран преку погребувањето во населбите, куќите, печките и садовите, развил религиска структура која индивидуите и целата заедница ги ставала во цврста врска со нуминозниот карактер на нивното опкружување.

- 164 -

Заклучок: Помеѓу геометријата и телесната хибридност

Неолитските популации кои ја населувале Република Македонија оставиле

големо културно наследство кое ги рефлектира сознајните, естетските и техничките вредности и достигнувања. Ова мноштво на предмети овозможува мулти-релациска анализа на животните компоненти инкорпорирани во изработката на глинените садови и фигурини. Токму овие предмети претставуваат погоден медиум преку кој може да се искажат најсуштествените идеи врзани за егзистенцијата и креативниот потенцијал на една култура. За разлика од камените ножиња и секири, коскените игли и спатули, накитот и останатите предмети кои имале конкретна намена, сликаните садови и разните видови на фигурини, директно биле вклучени во сферите на комплексното кодирање на идеите кои се праќале и примале во рамките на една помала група, заедница или регион. Оттука, тие се манифестирале како најмоќна компонента на визуелната култура која и во периодот кога била активна, но и во време во кое ние ја истражуваме, силно делува врз сетилата на рационалното восприемање на неолитската реалност, но и врз симболичка имагинација. Затоа, како во неолитот, така и денес, токму преку бројните слики, мотиви, детали и преку телесноста, имаме можност да продреме внатре во посуптилните категории на неолитската когнитивност. Поради тоа не е случајно што во овој труд се разработувани предмети кои во себе содржат навидум различни ликовни и симболички структури, но се доста внимателно и промислено врзани меѓу себе. Сличноста на мотивите подеднакво присутни на садовите, фигурините, печатите, конструкциите и „жртвениците“, наведуваат на тоа дека во неолитот синхроно се развивал симболички систем кој непосредно комуницирал со жителите на една заедница или регион, но и со предметите кои тие ги произведувале. Развиеното чувство за симетрија и геометрија на мотивите, како и обмислената хибридност на телесните форми покажуваат дека овие предмети имале конкретни пораки кои требало да се пренесат до одредена општествена група. Веројатно затоа, уште во најраните почетоци на неолитот во Македонија, визуелната култура мошне динамично се манифестира од скоро сите социјални категории. Иако за неолитот од овој регион сеуште малку се знае и малку се проучува (ископува, документира, анализира, дискутира, презентира итн.), сепак и од она што е досега откриено е возможна реализација на некаков првичен увид во мошне богатиот ангажман на неолитската мисла.

Република Македонија е позната како еден од најкомплексните региони во кои се одвивал процесот на неолитизацијата и од кој тој натаму се ширел северно низ останатите делови на Балканот. Бројните ископувања вршени во последните шест декади, покажаа дека неолитизацијата е резултат на долгогодишен процес кој на територијата на денешна Република Македонија постепено навлегувал од Анадолија, преку Грција. Се манифестирал преку неколку сегменти на материјалната култура, од кои како најдобри индикатори се издвојуваат: декорираните садови, печатите, „жртвениците“, фигурините, моделите на куќи итн. Иако сиве овие сегменти беа независно елаборирани, сепак тие претставуваат една

- 165 -

компактна слика за неолитската когнитивност, манифестирана во рамките на неколку категории на визуелната култура.

Неолитската орнаментика и декоративното идентификување Во неколку поглавја од овој магистерски труд е направен обид да се навлезе во сферата на визуелни аналогии кои наведуваа на ширењето на неолитот од Анадолија во Македонија. Притоа, можеше да се забележи дека преку овој процес постепено се развивале локалните традиции во керамичката продукција и создавањето на автентични културолошки карактеристики. За таа цел беше направена детална анализа на рано- и среднонеолитските орнаменти, детектирани на територијата од Република Македонија. Беа истражени бројни садови, печати и „жртвеници“ со цел да се обезбедат податоци за декорацијата и развивањето на мотивите и композициите вклучени во системот на визуелна комуникација.

Почетокот на неолитот во Република Македонија засега е датиран во средината на седмиот милениум пред н.е. и токму во неговите најрани фази може да се забележи и првото присуство на сликаните садови. Во овој период, скоро низ целиот регион, садовите се сликаат исклучиво со бела боја и со декорација која е делумно аналогна со бело сликаните мотиви од Тесалија (Грција). Но, особено се интересни оние сликани орнаменти кои и покрај временскиот и географскиот распон, успеале да ги сочуваат обележјата на некои од анадолските мотиви. Станува збор за мотиви кои немаат директни аналогии со декорацијата на ранонеолитските сликани садови од Анадолија, туку се забележуваат најчесто како мотиви претставени на ѕидните слики и рељефи, но и на гравираните печати или на фигурини од населбите во овој регион. Треба да се напомене дека овие сличности најчесто се во релација со претставите од Çatal Höyük - локалитет кој во овој период скоро целото сликарство го има сконцентрирано на ѕидните површини, но не и на садовите. Оваа традиција на ликовно изразување, ширејки се низ Балканскиот Полуостров сé повеќе ќе се манифестира (и доминира) во ликовните композиции на садовите, иако остатоци од декорирањето на ѕидовите сеуште можат делумно да се забележат во некои куќи од Балканот.

Што се однесува до декорацијата насликана на садовите од раниот неолит во Македонија, треба да се напомене дека се забележува широк спектар на бели орнаменти кои формираат уникатни и ретко повторувани композииции. Тие најчесто се сочинети од цик-цак линии, скалести ленти, триаголници, точки или пак флорални мотиви. Некои истражувачи сметаат дека овие орнаменти биле во релација со функцијата и намената на самите садови, односно дека во нив се подготвувале растителни медикаменти. Веројатно заради нивниот репрезентативен карактер, може да се претпостави дека тие се носеле при церемониите во домот или населбата. Но, она што е особено интересно се локалните карактеристики кои ги формираат овие орнаменти. Имено, преку стилските особености на садовите, може да се забележи како во еден поширок регион од територијата на Македонија се формираат локални заедници кои ја користеле декорацијата како елемент на визуелно идентификување. Иако во најраните фази на неолитот станува збор за демографско ширење на една популација во еден или повеќе бранови, сепак во понатамошниот период таа се расчленува - во зависност од регионот кој го

- 166 -

населува. Во тој контекст, можат да се разберат разликите во ранонеолитските мотиви од Скопскиот (Северна Македонија), Овчеполскиот (Источна Македонија) и Пелагонискиот регион (Југо-западна Македонија).

Во средниот неолит оваа ситуација значително се менува. Скоро целата декорација на садовите од населбите од северната половина на Македонија се унифицира, така што идентични орнаменти можат да се забележат во скопскиот, овчеполскиот, но и во останатите региони од оваа територија. Ова укажува на тоа дека локалните ранонеолитски заедници од оваа област постепено се преточувале во една поголема „унија“ која во средниот неолит создава нови елементи на визуелно комуницирање. Интересно е тоа што во средниот неолит, сосем се менува типологијата на садовите, но и структурата на композициите, овој пат сочинети од нови видови на мотиви. Мотивите се сликаат со кафена или црна боја, додека белата се задржува во мошне мал процент. Сликаните композиции најчесто се составени од спирали, издолжени триаголници, коси линии и јајцевидни мотиви прецизно распоредени во структурата на композициите. Мошне ретко се јавуваат и други мотиви, или пак варијации на претходно споменатите, така што може да се претпостави дека средно неолитската популација во овој регион создала, од стилски аспект, силно дефинирана иконографија, одразена во повеќе сегменти на материјалната култура.

Досега се направени неколку обиди да се одгатне функцијата на овие садови и да се протолкува значењето на нивните орнаменти. Заради нивните петрографските особености, времето и вештината инвестирани во изработката на овие садови, потенцирано е дека тие биле од икслучителна важност за жителите во тие населби. Се претпоставува дека тие имале репрезентативен односно церемонијален карактер, така што биле користени при локалните празници, свечености и обреди. Голем дел од мотивите кои се насликани на нив синхроно се присутни и на фигурините, печатите, жртвениците и ѕидовите од светилиштата, па заради тоа се претпоставува дека биле во симболичка релација со некои базични универзални категории (водата, дождот и регенеративните аспекти). Климатските промени на почетокот од раниот, но и средниот неолит се манифестираат и во визуелната култура на популациите од овие преломни периоди, при што се развивале и принципите на симболичката комуникација, како традиција пренесувана и меѓу следните генерации.

Во секој случај, овие предмети и нивната декорација, несомнено говорат за високите технички и уметнички достигнувања на популациите од раниот и средниот неолит. Способноста да се изработат и толку прецизно да се насликаат овие садови, секако докажува дека во тој период се реазвило високо ниво на визуелна перцепција, геометризирање и организирање на еден микро-простор. Ова создавање и одржување на ликовната традиција, укажува и на високото ниво на визуелна комуникација и симболичка интеракција меѓу членовите на една заедница, но и меѓу неколку локални заедници во еден поширок регион. Телесноста и антропоморфните хибриди Круцијалните промени во овие периоди манифестирани на надворешно (клима и екологија) и внатрешно ниво (стопанство, сознавање и креација) се

- 167 -

пројавиле и во сферата на визуелните системи, со што последователно, се одразувале и врз перцепцијата на човековото тело, како и изработката на антропоморфните фигурини. На нив постепено се претставуваат повеќе реалистични обележја, специфични за одредени делови од телото, додека деталите на лицето ќе бидат занемарени. Така, минијатурите ќе бидат вклучени во истакнувањето на суштинските елементи на човековата телесност, при што ќе се потенцираат одредени позиции на екстремитетите. Како резултат на тоа, минијатурите ќе бидат користени како социолошко - динамични предмети, кои преку врежаните мотиви, гестикулациите и фрагментирањето ќе се активираат и во процесите на симболичкото комуницирање, вклучено во домашните или во обредите и церемонии на ниво на пошироката заедница. За таа цел бројни фигурини биле така моделирани за да можат подоцна намерно да се кршат или спојуваат. Промисленото кршење/вадење на одредени делови од телото (бедра, нозе и глава), наведува на тоа дека тие биле особено битни во пренесувањето на конкретни пораки меѓу практикантите вклучени во одредени церемонии. Затоа, може да се смета дека промисленото фрагментирање било често врзано за обредите на премин, кога одредена личност завршува еден стадиум од животот и влегува во нови сфери на егзистистенција. Имајки го предвид тоа што најголемиот број од фрагментирани фигурини се женски, со мали гради и големи бедра, може да се смета дека овие обредни процеси биле врзани за жени (најверојатно возрасни) кои финализирале одредени клучни функции и го менувале својот статус во заедницата. Тоа во секој случај можело подеднакво да се однесува на живите, но и на починатите членови на заедницата. Менувањето на еден стадиум, манифестиран преку иницијациите и еволуцијата на статусот, бил мошне битен процес за еден член во заедницата, но и за одредена помала група индивидуи вклучени во нови социјални врски. Во овие случаи телото се ползува како витален медиум преку кој се назначуваат овие промени. Бидејки човекот, со сопстевното тело влегува свесно или несвесно во динамиката на еден обред или некоја друга форма на „гестикулирана“ комуникација, тој него (претставено преку фигурините) ќе го користи како парадигма за објаснувањето и дефинирањето на сопствената улога во рамките на комплексните симболички релации. Оваа употреба на телесноста во визуелната комуникација не се остварувала само преку реално пресликување на човечкото тело, туку и преку навидум поапстрактните форми на симболичко изразување. Во тој контекст, телото е ползувано во формирањето на хибридни врски меѓу човекот и керамичките предмети кои се изработувале во неолитот. На тој начин се истакнувале силните симболички елементи од телото, но и специфичните предмети ползувани од човекот, а кои биле објаснувани токму преку неговото тело. Затоа во голем дел од неолитската керамичка продукција се забележуваат печати, садови, „жртвеници “ и модели на куќи кои во себе содржат антропоморфни елементи. Просопоморфни печати

Групата наоди кои содржат елементи на човековото тело, ја претставуваат и печатите кои во неолитските населби се откриваат нешто поретко. За разлика од фигурините, овој вид предмети не се конципирани како репрезентативни, иако

- 168 -

нивната базична функција е да декорираат односно да оставаат видливи траги во медиумот каде се втиснуваат нивните орнаменти. Затоа визуелната концентрација се насочува многу повеќе кон мотивите кои се врежани на нивната база, отколку на формата на самите предмети. Но сепак, некои од овие орнаменти се доведуваат во блиска врска со одредени мотиви кои симболички или реално означуваат конкретни делови на човековото тело, или пак се врежани на фигурините. Затоа, веројатно и не е случајно изедначувањето на телото и формата на печатите, при што се формирал посебен и редок вид кој може да влезе во категоријата на антропоморфни или зооморфни артефакти. Овој вид печати претставува мал дел од комплетниот репертоаар на вообичаените вакви предмети, пронајдени во Македонија и генерално во Југо-источна Европа, така што има премалку податоци за да се дискутира нивната телесност. Но секако, треба да се напомене, дека во нивниот случај, телото е максимално стилизирано, што од своја страна создава проблеми во дефинирањето на нивниот антропоморфен или зооморфен карактер. На ниту еден од нив, засега не се пронајдени полови обележја кои би овозможиле толкување на нивниот родово- социолошки афинитет. Во секој случај, во прилог на нивниот антропоморфен карактер би одела и евентуалната функција на овие предмети. Наспроти многубројните интересни интерпретации за нивната намена, сепак заради очевидните етнографски аналогии, се смета дека печатите, во голема мера се користеле за декорирање на лебот во разни пригоди и церемонии. Имено, голем број од нив имаат идентични мотиви, а понекогаш и форма како проскурниците и шаралките кои сеуште активно се користат во балканските домашни обреди. Од друга страна, дел од неолитските печати се пронајдени во контекст со житото, или пак работниот простор каде се подготвува брашното и лебот. Така, скоро со сигурност може да се претпостави дека дел од овие предмети биле користени токму за декорирање на лебот. Во тој конктекст, врската на овие предмети со лебот повторно оди во прилог на некакво „очовечување“ на печатите. Земајки ги предвид современите симболички аспекти на лебот во обредите кај многу традиционални култури, тој најчесто се врзува за човечкото тело или пак просторот и материјалот што човекот го застапува, но и поседува. Од тука, може да се смета дека печатите вклучени во активните врски меѓу повеќе индивидуи или групи, и самите станале посредници на идеите што овие групи меѓусебно сакале да ги споделат. На тој начин оној што декорирал, всушност со него ги „запишувал“ колективните идеи врзани за еден мотив отиснат во медиум кој нив понатаму ги „дистрибуирал“. Во тој случај би можело да се претпостави дека печатите со антропоморфен или евентуално зооморфен карактер, претставувале некоја конкретна реална индивидуа, предок (вклучувајки го честото користње на лебот во обредите посветени на починатите), или пак некој митски лик (пред сé заради хибридните зоо-антропоморфни елементи на печатите). Модели на антропоморфни печки

Досега се пронајдени малку примероци од оваа група на предмети. Освен моделите дополнети со елементи на човечкото тело (раце, гради и глава), познати се и неколку примери со животински атрибути (Чохаджиев 2006, 36). Интересно е

- 169 -

што на сите антропоморфни модели на печки главите им се откршени (намерно или случајно), додека кај некои градите се врежани во специфична форма, налик на месечев срп. Онаму каде би требало да се наоѓа стомакот, поставен е големиот отвор т.е. шуплината на печката. Ова невообичаено претставување на стомакот оди во многу подлабоки симболички релации меѓу печката и жената, при што стомакот се изедначува со целиот нејзин регенеративен простор. Ваквата симболичка врска егзистира дијахроно меѓу многу популации, притоа оставајки траги во обредите, материјалната култура, терминологијата и митските ликови (Чаусидис и др. 2008). Може да се смета дека реалните неолитски печки, биле осмислувани во сличен контекст врзан за симболичките релации меѓу овој предмет и женското тело. Во прилог на овие размислувања одат и неколкуте погребувања покрај или во печките, констатирани во неколку неолитски куќи од Унгарија, Бугарија, Грција и Романија. Овие фунерарни традиции продолжуваат и натаму во останатите предисториски периоди, антиката, но исто така наративно се обработуваат и во македонските народни приказни во кои се раскажува за деца кои се фрлени во печка со цел да станат помудри или да се позлатат. Имајки ги предвид овие податоци, не треба да се занемари и симболичкото значење на неолитските модели на печки. Сеуште oстанува да се определи дали преку овие предмети се претставени конкретни ликови кои биле во релација со работниот простор за подготвување храна, или пак станува збор за митски ликови кои симболички придонесувале во нејзиното обезбедување. Сепак, она што се доведува во преден план и го потенцира значењето на овие предмети е нивниот хибриден карактер т.е. комбинацијата од човек и конкретен објект – печка, со што нивната „невообичаена визуелност“ го истакнува нивниот телесен карактер, а со тоа и нивната улога во перцепцијата на објектите од внатрешниот простор на едно живеалиште. Затоа и може да се очекува дека во рамките на неолитската идеологија, врзана за еден конкретен простор, овие предмети имале битна улога во објаснувањето на врските меѓу човекот и неговото опкружување, како и во обидите на симболичко ниво да се обезбеди неговата егзистенција. Антропоморфни садови

Иако навидум сосем различни по својот облик и намена, овие садови во најголема мера се слични со фигурините. Наспроти вообичаените типолошки карактеристики, тие на себе имаат врежани, сликани или аплицирани делови од телото и тоа: лице (очи, веѓи, нос и мошне ретко уста), екстремитети, и особено раце, кои се најчесто поставени на стомакот или во поза на орант. На неолитските садови од овој тип, од половите атрибути се засега евидентирани само градите и женските полови органи. Деловите од лицето најчесто се претставени на устјето или вратот од садот, додека рацете, градите и половите органи, се распоредени слободно во долната третина од неговото тело. Според својата просторна т.е. зонска организираност, но и според деталите на лицето (барем кај оние пронајдени во Македонија), овие садови најмногу наликуваат на моделите на фигурини-куќи. Така, може да се смета дека во одреден регион, меѓу неколку неолитски заедници, била воспоставена унифицирана иконографија која е пред сé одраз на генерализираното перципирање на човековото лице, но во исто време и одраз на

- 170 -

антропоморфно конципираната идеологија, манифестирана во најрепрезентативните форми на материјалната култура. Интересно е што подеднакво и кај „човеколиките“ садови и кај моделите на фигурините-куќи, се претставени исклучиво елементи од женското тело. Иако не може да се исклучи евентуалната можност, на некои од нив да се претставени и машки тела, сепак во недостаток на поконкретни полови обележја не би можело да се детерминираат атрибутите на овој пол. Од друга страна, кај неолитските примери, мошне ретко се забележуваат и женските полови органи, меѓутоа доколку се земат предвид трите најспецифични и најдоминантни обележја на минијатурните фигурини (широките колкови, испакнати стомаци и аплицирани гради) може да се говори дека на повеќето од овие неолитски садови се претставени женски тела. Врската меѓу формата и женскиот карактер на садовите е потврдена во многубројните индиски, египетски, грчки и јужно-американски митови, како и во терминологијата на народите од Индија и Африка. Изедначувањето меѓу садот и жената е присутно и во обредите на Балканот, и тоа особено во свадбените церемони, или пак во обредот „Иванки“, кога садовите се украсени во вид на девојки, по што се носеле низ селото. Етимологијата на големи број називи преку кои се именуваат садовите кај словенските популации (лонец, карлица, бочва итн.), етимолошки посочува на женските телесни карактеристики на садовите користени за секојдневна употреба или во обредите врзани за раѓањето и симболичката смрт (Чаусидис и Николов 2006, 104 - 108; Eliјade 2004, 105; Благојевић 1984, 224, 225; Томић 1976, 45 – 80; Филиповић 1951, 125 – 153). Женскиот карактер на садовите го одразуваат и специфичните неолитски погребувања кои некогаш се вршени токму во садови. На неколку локалитети во Југо-источна Европа и Блискиот Исток се пронајдени новороденчиња положени во сад и тоа во рамките на живеалиштата или блиску до нив (Bačvarov 2004, 153; Naumov 2007а, 262). Несомнено, реалната особина на садот во себе да прима и чува, се изедначила со регенеративните функции на женското тело, на тој начин развивајки мошне погодна идеолошка матрица врзана за фунерарните обреди. Но оваа матрица својата функционалност ја докажува не само во неолитскиот период, туку и подоцна - во бронзеното време. Дури и во балканските погребни обреди од XIX и XX век, децата биле положувани во лулки нарекувани „бешики“ (т.е. мочен меур изедначен со стомакот и неговиот регенеративен аспект), кои се вртеле наопаку или се бушеле на дното со цел „мајката да може повторно да роди“. Во Македонија, покрај терминот лулка, детските нишалки уште се нарекуваат и колепки (Назим 2002, 148), назив кој лингвистички коинцидира со „колибка/колиба“, и конкретно го изедначува овој предмет со мала куќарка. Со ова, тој ја определува лулката како престојувалиште на детето, која како што претходно беше нагласено, кај некои народи од Балканот е доведена во врска и со женскиот регенеративен простор. Овие примери јасно покажуваат дека соодносот меѓу женската регенеративност, куќата и особено погребувањето на децата, имал своја силна манифестација во неолитските обреди и визуелната култура од ова време.

- 171 -

Антропоморфни модели на куќи Во текот на средниот неолит меѓу популациите кои ја населуваат територијата на Република Македонија се случуваат големи промени. Визуелниот пристап кон материјалната култура во овој период го одразува когнитивниот потенцијал на заедниците кои го осмислуваат своето поблиско или подалечно опкружување, така што ги зајакнуваат взаемните врски, дефинирајки го притоа и идентитетот на заедницата. Во овој период се јавува комплетна трансформација во сликањето на садовите, користењето на бои, формирањето на мотивите, развивањето на нови телесни концепти, како и во репродуцирањето на живеалишта и интериерот во форма на миниатурни керамички модели. Керамичките модели на куќи веројатно го претставувале круцијалниот репрезент на оваа група предмети, при што и во нив, како и во претходните, подеднакво се вклучени и човечката и предметната (во овј случај архитектонска) компонента. На врвот од овие предмети моделирани во вид на куќа се поставувало човечко тело или глава, така што тие функционирале како единствена антропо-архитектонска целина. Оваа визуелна хибридност може да се свати како манифестација на комплексната симболичка позиција на реалната куќа, како центар кој ги врзува суштествените концепти: раѓање, смрт и телесност.

Голем број од моделите на фигурините – куќи се пронајдени низ целата територија на Република Македонија, при што според досегашните проучувања тие сеуште претставуваат ексклузивитет само за неолитот од овој регион. Иако станува збор за унифициран визуелен концепт на фигурини – куќи сепак постојат извесни варијации и регионални афинитети во рамките на неколкуте неолитски култури кои егзистираат во Македонија. Што се однесува до пелагонискатиот ареал (т.н. Велушко – породинска културна група), таму овие модели во горната половина имаат само глава со особено акцентирани црти на лицето, меѓутоа најчесто без приказ на екстремитети или гради. Во овие случаи главата всушност ја претставува целата горна половина на телото, додека долната половина е претставена преку куќата. Голем дел од моделите на куќите се моделирани со обли покриви, наспроти неолитската архитектонска практика која барем во досегашните ископувања е потврдена преку стандардизирани правоаголни куќи со двосливен покрив. За разлика од нив, куќите на овие модели на фигурини-куќи од северната половина на Македонија (т.н. Амзабегово – вршничка група) имаат едноставен, рудиментиран облик без детали. Целата концентрација на скулпторот е насочена кон телото на прикажаата индивидуа или митски лик. Често, на цилиндарот се додаваат раце, гради, папок и во неколку примери дури и накит, со цел да се назначат реалните, но и симболичните атрибути на овие „портретирани “ ликови. Оваа карактеристика е особено потенцирана кај примерот од Говрлево каде преку испакнатиот стомак и гради сосем јасно е истакната бременоста на прикажаниот лик, навестувајки ја воедно нејзината подготвеност да роди и да еманира дел од себе во „домот“ (Т. XXXIV: 3). Ова детално претставување на женското тело секако може да е резултат на реалнот ликовно манифестирање на телесните карактеристики од прикажаниот лик, меѓутоа доколку се земе предвид дека куќата во одреден сегмент претставува и простор каде се погребуваат починатите членови

- 172 -

на заедницата (ообено деца), тогаш може да се посочи на можните симболички функции кои ги имаат овие предмети во сферите на одржувањето на егзистенцијата и истакнувањето на „регенеративниот“ карактер на куќата. Во секој случај, не е ислучена можноста преку овие модели на фигурини – куќи да се претставени и починатите членови на една помала општествена група, кои заради битната улога во заедницата биле поистоветени со јадрото на една фамилија т.е. куќата. Погребување во куќите Ако во претходните категории антропоморфизмот беше врзан за конкретни предмети и објекти (печати, печки, садови и фигурини), тогаш на ниво на домашните погребувањата тој егзитира во, навидум, поапстрактна форма. Во рамките на неолитските култури, мошне честа практика е починатите индивидуи (особено децата и жени) да се погребуваат во населбите, и мошне интересно, во внатрешноста на живеалиштата. Секако, доколку се земе в предвид првичната опсервација за овие специфични обреди, нема ништо што погребувањата би ги довело во релација со некаков идеолошки антропоморфизам. Меѓутоа, доколку повнимателно се анализира контекстот на мноштвото погребани новороденчиња, како и начинот и позицијата преку кои се погребани тие и останатите починати, тогаш може да се смета на една повисока суштинска димензија, која во сферата на обредните традиции го вклучува симболичкиот антропоцентризам. Генерално, оваа форма на погребување подразбира неколку основни категории на „објекти - топоси“ во кои се положени починатите. Во овој случај, наведени се само оние, лоцирани во рамките на живеалиштата: - погребување во гробни јами - погребување во торби - погребување во и околу печки - погребување во садови (инхумација и кремација) Релативно големата концентрација на овој вид погребувања, во релација со „привилегираната“ форма на погребувања во населбите, посочува на круцијалните одлики на неолитската идеологија врзана за животот. Имено во рамките на населбата се погребувале само одредени индивидуи, кои за заедницата веројатно имале некакво особено значење. Доколку се земе предвид дека во неколку региони, во најголем број се погребани новороденчиња, деца, јувенили и жени, тогаш може да се забележи дека тамошните популации превзеле одредени обредни постапки кои ќе овозможат поспецифични врски со некои од починатите. Во тој случај погребувањето во внатрешноста на куќите, во сите свои форми, значително придонесува во зајакнувањето на овие врски со „привилегираната“ група починати.

Куќата како простор во кој се остварува најголемата динамика и концентрација на човекот, автоматски го хуманизира сето она што се одвива во нејзини рамки. Тоа е случај и со спомнатите погребувања реализирани во нејзиниот простор. Но, од друга страна, оваа обредна форма скоро секогаш е пропратена со елементи (садовите и печките за положување на остатоците од починатите индивидуи, фетус позицијата итн.) кои го дообјаснуваат антропоцентричниот карактер на претставите за задгробниот живот. Така, голем дел од овие елементи се во функција на истакнувањето на регенеративните аспекти вклучени во

- 173 -

објаснувањето на смртта. Интерпретациите за фетус позицијата, колку и да се базирани на застарени аргументи, сепак засега нуди најдоследни објаснувања за оваа форма на положување на покојници, присутна од мустериенот, па сé до крајот на бронзеното време. Во домен на овие интерпретации возможни се две најочигледни објаснувања (иако апсолутно се отвораат можности и за повеќе): (i) покојниците се легнати бочно во завиена положба со цел да се назначи дека тие спијат т.е. дека се во состојба на „вечен сон“ и (ii) тие се поставени во фетус позиција со цел симболички повторно да се родат и да продолжат да живеат во реалноста или пак во некоја друга духовна сфера. Сепак, повеќе аргументи и контексти на погребувања одат во прилог на втората интерпретација. Дел од погребувањата се вршени во садови и печки за кои веќе претходно беа посочени нивните антропоморфни еквиваленти. Во рамките на културната група Cucuteni, антропоморфните садови без претстава на глава, како и намерно „декаптираните“ садови, се доведуваат во релација со обезглавувањето на телата од починатите, додека на неколку локалитети од Унгарија, Бугарија, Романија и Турција, новороденчињата и децата се погребани во или околу печките, што секако наведува на блиските релации меѓу готвењето и раѓањето.

Од друга страна, на неколку неолитски населби, во процентуална смисла постои апсолутна доминација на погребувањата на новореденчиња и деца. Како резултат на зголемениот морталитет на младата популација, заедницата морала да преземе одредени мерки за да ги заштити или повторно обезбеди овие индивидуи, од кои конечно зависела егзистенцијата на самата заедница. Во таа насока најадекватна обредна постапка било, починатите деца и новороденчиња да се постават во контекст со предмети и објекти кои симболички ќе им овозможат повторно раѓање. Поради тоа, тие биле положувани во садови или печки, кои и во релација со останатите предмети од овие групи, се третирани како „гравидни женски тела“. Интересно е што овие специфични погребувања се вршени во рамки на куќата, така што е несомнено дека и таа исто така се манифестирала како центар на женските активности. Имајки ги предвид активностите при раѓањето и одгледувањето на децата, како и работите врзани за подготвувањето на храната и одржувањето на ентериерот, може да се заклучи дека куќата (согледана од повеќе аспекти), исто така се манифестирала како „женски простор“. Во прилог одат и многубројните етнографски паралели на овој симболички концепт, како и специфичните неолитски керамички модели на фигурини – куќи пронајдени во Македонија. Орнаменти и телесност Концептот на телесноста и неговото развивање во неколку категории, јасно посочува дека третманот на телото претставувал сериозно промислена постапка која одела во релација со соодветни симболичко – идејни концепти. Без разлика дали станува збор за реалното тело на покојникот или пак телото моделирано, тоа било вклучено во неколку сфери на интеракција кои функционирале преку дефинирани симболички атрибути: истакнување, потенцирање, кршење, гестикулирање, положување т.е. поставување во одреден контекст. Ова метафорично, но сепак јасно определено ползување на телотото во визуелната и

- 174 -

„драматуршката“ (обредната) комуникација било реултат на конкретните асоцијации кои прозилегувале од начинот и деталите преку кои едно тело се прикажува. Затоа тие најчесто се манифестирале преку компоненти разбирливи за тоа време и инкорпорирани во пренесувањето на определини пораки и сетилни сугестии. Всушност, токму во овој домен визуелната култура најдоследно ја реализира својата функција и тоа така што. преку средствата на неколку ликовни медиуми да го пренесува она што треба да го восприемат индивидуите присутни во еден конкретен простор. Притоа како најпогодни се етаблираат токму глинените предмети, на кои можело и накнадно да се делува преку вметнување на детали кои ја надополнувале визуелната и симболичка сугестија што тие предмети ја еманираат. Во оваа сфера мошне впечатливо влегуваат и сликаните садови кои со мноштвото мноштво ликовни елементи на себе ги рефлектираат идеите и динамичните процеси на популациите во одреден регион. Токму прецизното распределување на мотивите и умешното користење на принципите на симетријата посочуваат на есенцијалната намена на овие садови и нивната декорација и во меѓусебните контакти меѓу општествените групи. Овие визуелни апарати биле со повеќе цели, од кои едната се состоела во истакнувањето на елементите на идентитетот на една заедница, но и начинот со кој таа ги објаснува оние динамични процеси кои се случуваат во неа самата или пак меѓу неа и опкружувањето. Оттука, може да се заклучи дека композициските структури на сликаните садови претставуваат ментална мапа на популациите кои ја ползувале неолитската визуелната култура како изразно средство. Притоа принципите на визуелното комуницирање, во подолг период биле применети подеднакво како преку декорираните садови, така и преку антропоморфните претстави. Нивното повеќекратно повторување во текот на неколку генерации наведува на заклучокот дека овој ментално – когнитивен сензибилитет се трнаспонирал во традицијата, развивајки се како елемент кој можеби играл водечка улога во зачувувањето на идентитетот, но и истакнувањето на онтолошките ставови на една заедница. Затоа, може да се смета дека и популациите кои ја населувале територијата на Република Македонија во раниот и средниот неолит, подеднакво како и останатите истовремени култури во Југо–исочна Европа и Анадолија, ги користеле сите расположиви средства на визуелната култура. Во тој контекст мошне активно биле вклучени бело и темно сликаните садови, печатите, „жртвениците“, моделите, фигурините и антропоморфните садови, а исто така и нивните хибридни еквиваленти. Ова богатсво на медиуми било расчленето во неколку категории кои на специфичен начин ги објаснувале врските меѓу луѓето, но и нивнатата позиција во однос на имагинарните, но секако суштествени сфери на постоењето. Сепак, иако засебно осмислени и вклучени во навидум независни процеси, тие взаемно придонесувале во кохерентноста на идеите на оваа епоха.

Овој труд претставува обид кој ќе помогне да се дефинираат и посочат ликовните медиуми користени во формирањето на неолитската визуелна култура, но и насоката и контекстот во кои таа била вклучена. Сметам дека ова е елементарно запознавање со нејзините фундаметални категории, на што во секој случај му претстои понатамошно многу попродлабочено истражување. Затоа верувам дека наодите кои досега не се објавени и оние кои во иднина ќе се

- 175 -

пронајдат во неолитските наоѓалишта, значително ќе придонесат во осознавањето и разбирањето на неолитска визуелна култура и идеите зачувани во орнаментите и телесноста.

- 176 -

Речник на термини:

Асемблажи – збир на предмети кои се наоѓаат во сроден контекст и кои најчесто се така поставени што сугерираат одредена идеја. На оваа група на предмети можат да припаѓаат неколку вида артефакти, различни според материјалот од кои се изработени (керамика, коска и камен) и изгледот т.е. функцијата (садови, фигурини, секири, мелници итн.). Овие различни или слични предмети се концентрираат на едно место со цел, од повеќе аспекти, симболички да се зајакне нивната функција, но и значењето на самото место (објектот, просторот во кое се поставени) на нивно поставување. Гирланда – венец од лисја и цвеќиња. Термин кој во археолошката практика е востановен за сликаните мотиви кои наликуваат на оваа флорална форма. Името на овој термин не мора да има визуелна или семантичка врска со значењето на овој мотив во рамки на неолитските композиции. Дијахронизам – културен феномен што се одржува или независно опстојува низ долг временски период, во еден регион или повеќе делови од светот. Термин спротивен на синхронизам. Евритмија – во ликовната уметност, начин на усогласување на деловите од една целина. Во контекст на неолитската орнаментика, терминот го означува складното соединување на еден или повеќе мотиви во рамките на неолитските композиции. Ентопти – визуелни појави, регистрани преку разни линии и форми, во текот на одредени променети состојби на свеста (транс, мигрена, халуцинации). Некои истражувачи сметаат дека во одредени култури, овие проементи состојби на свеста делуваат врз формирањето на специфични ликовни решенија, манифестирани во материјалната култура. Ерминија – средновековен ликовен прирачник во кој биле наведени правилата и принципте на претставувањето сцени и ликови од христијанската иконографија. Во случајов терминот е употребен како метафора за постоечките (непишани) начела со помош на кои се градела структурата на сликаните композиции присутни на неолитските садови. Жртвеник - керамички предмети кои заради својот специфичен изглед, во археологијата популарно се нарекуваат „жртвеници“. Иако овој термин самиот по себе веднаш ја посочува функцијата на предметите, сепак според типолошките анализи и евентуалната намена, не може да се смета за целосно соодветен. Во неколку наврати се направени обиди да се пронајдат термини доследни на нивниот изглед или функцијата, при што се предложени и други називи, како „култни масички“, „светилници“, „олтарчиња“ итн. Според типологијата, не сите „жртвеници“ им припаѓаат на типот масички, а од друга страна, ниту една хемиска анализа досега не потврдила дека во овие предмети се горел некој органски

- 177 -

материјал, освен индиектно преку пожар. Во литература на англиски јазик, за овие предмети најчесто се користи терминот altar, кој токму заради недефинираниот карактер на предметите, скоро секогаш се става во наводници (“altar”). Може да се смета дека во нив се принесувале суровини или дарови (прашање е дали тоа биле жртви), бидејки досега не е пронајден ниту еден примерок кој би сугерирал дека во нив трајно се чувале продукти или намирници, на што очевидно упатува и самата нивна форма. Токму широкиот диверзитет на неолитски артефакти кои спаѓаат во категоријата на „жртвеници”, посочува дека во овие предмети не се жртвувало (не се принесувале жртви), туку дека во нив се оставале суровини и реплики чиј квантитет требало да се интензивира преку симболичкото стимулирање од страна на „објектот” во кој тие и автентично престојувале, се чувале или пак настанувале. Идеологија – збир на експлицитно или имплицитно, рационано или ирационално (религиско, митско) разбирање за светот. Според марксистите идеологијата се користи за да даде легитимитет (да го „озакони”) или да ја прикрие „вистинската” состојба на општествените односи. Инсигнии – знаци преку кои се обележува одредена административна, социјална, национална или хиерархиска припадност. Во контекст на неолитските сликани садови, овој назив е метафорично искористен како би укажал на една од евентуалните функции на орнаментите во визуелното истакнување на регионалните т.е. локалните идентитети. Калкули – керамички предмети користени во предисторијата, но и подоцна, а кои имале бројна вредност и биле користени во разните видови на економско посредување. Когнитивност – разни форми на спознание преку кое одредена индивидуа или култура ги разбира и манифестира реалните и симболичките процеси специфични за нивното опкружување. Композиција – ликовна целина (особено во рамките на декорираните неолитски садови), распоредени слободно или во неколку зони на површината од садот. Мана – таиствена сила за која во архаичните култури се сметало дека е присутна во разни предмети, во природата или космосот. Кај народите од Северна Америка, за мана се користеле називите wakan, orenda, oki итн. Оваа сила е карактеристична и за божевствата од пантеоните на бројни светски религии. Минијатури – со овој термин се означуваат неолитските фигурини со помали димензии, а втемелен е од страна на европските археолози кои сакале да ја одделат ова форма на керамичка пластика од останатите видови фигурини и скулптури, присутни во неолитот од Европа и Блискиот Исток. Иако овој назив се однесува подеднакво на средновековните ракописи и современите ликовни творби, сепак во овој случај тој е искористен да ги потенцира помалите фигурини, но не и останатите артефакти од вкупниот репертоар на керамичка пластика, во кој се

- 178 -

вклучени и антропоморфните предмети (фигурини, скулптури, модели, печати и жртвеници) значително различни по големината и изгледот. Мотив – ликовна единица сочинета од едно или повеќе геометриски слики, или пак форми со невоедначена структура. Во случќајов тие означуваат дел од неолитските композиции, формирани преку сопствено мултиплицирање, пермутирање или рефлектирање. Модул – единица од која се создава одредена математичка целина. Во контекст на неолитската орнаментика, овој термин е искористен за да ги означи основните форми на мотиви од кои се генерира една ликовна целина. Нуминозно – невидливо присуство (или манифестирање) на натприродна сила. Овој назив доаѓа од латинското numen (дух) и често се користи за да се објасни мистичниот аспект на божественото присуство во природата и сите нејзини составни елементи. Шепа – назив за одреден среднонеолитски мотив кој наликува на препознатлив дел од животинските екстремитети. Неговото име не мора да биде во визуелна или семантичка релација со значењето што овој мотив го имал во неолитската иконографија. Стил – специфичен и определен начин на креирање или означување преку разни форми на изразување (предмети, тело, говор итн.) користени во одредено време, епоха, простор, група на луѓе или цивилизација. Повторувањето на ваквите изразни форми станува карактеристично за одредена индивидуа, заедница или култура, преку што таа се препознава во своето време или подоцна. Во рамките на неолитските култури, најочигледни манифестации на стилот има во сликаните садови, каде во период од неколку столетија се повторуваат утврдени форми на орнаментиката. Токен – мал керамичен предмет кој имал функција на жетон. Во предисторијата бил користен во секојдневниот живот и тоа најчесто за означување на продуктите и животните. Затоа се истакнале како многу практични во организирање на предисториското стопанство и активно биле вклучени во создавањето на социјалните структури од тоа време. Одредени истражувачи сметаат дека тие се пра – форми на пишувањето и првиот чекор кон формирањето на архаичната математика.

- 179 -

Библиографија

кирилична: Антонијевић, Д. 1982, Обреди и обичаји балканских сточара. Београд. Антонова, Е. В. 1984. К проблеме функций печатей ранних земледельцев

востока. Советская археология 4: 29 – 34. Москва. Археолошка карта 1996. Археолошка карта на Република Македонија 2

(многу автори/ без уредници). Скопје. Бенац, А. 1989. Неки проблеми односа Македоније и Западног Балкана у

неолитском добу. Macedoniae Acta Archaeologica 10: 9 – 24. Скопје. Бергер, Л. 2004. Антропоморфни и зооморфни фигури од периодите

Караново II-III до III-IV од тел Караново, сондаж Север-Юг, во Николов, В., Бъчваров, К. и Калчев, П. (уред) Праисторическа Тракия: Доклади от мeждународния симпозиум в Стара Загора: 172 – 187, София: Археологически институт с музей.

Благојевић, Н. 1984. Обичаји у вези са рођењем, женидбом и смрћу у

титовоужичком, пожешком и косјерићком крају. Гласник етнографског музеја 48, 209 - 310, Београд.

Блекхо, Х. Џ и др. 1995. Растежот на идеите. Скопје. Боцев, В. 2001, Улогата на прагот во обичаите кај Македонците,

Македонски фолклор 58/59: 207 – 211. Скопје. Бъчваров, К. 2003. Неолитни погребални обреди. София. Василева, М. 2005, Каде е нашето минато ?, Битола. Васић, M. 1936. Преисториска Винча III. Београд: Државне штампарије

Краљевине Југославије. Велецкаја, Н. Н. 1996, Многобожачка симболика словенских архајских

ритуала. Ниш. Вељановска, Ф. 2000. Антрополошки карактеристики на населението на

Македонија од неолит до среден век. Скопје: Републички завод за заштита на спомениците на културата.

Вељановска, Ф. 2006. Неолитски скелетни наоди од Писта – Ново Село,

Macedoniae Acta Archaeologica 17: 341 – 350. Скопје.

- 180 -

Вражиновски, Т. 2000. Речник на народната митологија на македонците. Прилеп – Скопје.

Габелић С. 1991, Циклус Арханђела у византиској уметности. Београд. Галовић Р.1967, Зелениково-неолитско населје, Зборник Народног Музеја V,

127 – 167. Београд. Гарашанин, М. 1989. Проблеми неолита и енеолита у вези са резултатима

истраживања у Македонији. Macedoniae Acta Archaeologica 10: 25 – 35. Скопје. Гарашанин М. - Гарашанин Д. 1961. Неолитска населба „Вршник" кај село

Таринци. Зборник на штипскиот народен музеј II: 7 - 40, Штип. Гарашанин М. - Спасовска Г. 1976. Нови ископувања во Зелениково кај

Скопје. Macedoniae Acta Archaeologica 2: 85 – 115. Прилеп. Гарашанин М. - Билбија М. 1988. Куќа 1 во Зелениково. Macedonia Acta

Archaeologica 9: 31 - 41. Скопје. Гарашанин М. - Санев В. - Симоска Д. - Китаноски Б. 1971. Предисториски

култури во Македонија (каталог). Штип. Георгиев Г. 1974. Стратиграфия и периодизация на неолита и халколита в

денешните български земи. Археология 4: 1 - 18, София. Георгиев, З. и Билбија, М. 1984. Неолитска наслеба кај Говрлево. Културно

наследство IX: 39 – 48. Скопје. Гордон С. 1977. Ханаанеская мифология. Мифологии древнего мира: 199 –

232. Москва. Грбиќ, М. 1954. Археолошки наоѓалишта во Македонија. Гласник на

македонското конзерваторско друштво I – 9: 100 - 142. Скопје. Димитрова, Е. 2007. Четириесет и првиот Давидов псалм – иконогрaфска

парадигма на христијанската антика. Patrimonium 1 – 2: 65 – 76. Скопје. Дробњаковић, М. Б. 1936, Прилози проучавању наше народне керамике.

Београд. Елинек, Я. 1985. Большой иллюстрированный атлас первобытного

человека. Прага: Артия. Здравковски Д. 1988. Истражување на локалитетот„На Брег“ село Младо

Нагоричане. Macedonia Acta Archaeologica 9: 43 - 63. Скопје.

- 181 -

Здравковски, Д. 1993. Неолитска населба „Чубук Чешма“ – с. Никуштак, Куманово. Macedoniae Acta Archaeologica 13: 19 – 30. Скопје.

Здравковски, Д. 2003. Среден неолит во горновардарскиот регион.

Непубликуван магистерски труд. Филозофски факултет. Скопје. Здравковски, Д. 2005. Неолитска населба „Под село – Тумба“ с. Стенче.

Зборник на Музејот на Македонија 2 (археологија): 25 – 31. Скопје. Здравковски, Д. 2006. Генеза и развој на Анзабегово – вршничката културна

група. Непубликуван докторски труд. Филозофски факултет. Скопје. Јовановиќ, Б. 1968. Историјат керамичке индустрије, во Трифуновиќ, Л.

(ур.), Неолит Централног Балкана: 107 – 176. Београд. Јовчевска, Т. 1993. Куќата од хоризонт I во неолитската населба „Мрамор“

кај Чашка. Macedoniae Acta Archaeologica 13: 31 – 41. Скопје. Карпузова, С. 2007. Неолитска антрооморфна пластика на територијата

на Р. Македонија. Непубликуван магистерски труд. Скопје: Филозофски Факултет. Касирер Е. 1998. Есеј за човекот, Скопје. Киселинов Г. Я., 1942, Иванка, Български народ 2, 52 - 55, Скопје. Китаноски, Б. 1989. Врбјанска Чука. Arheološki pregled 1987: 47 - 48.

Ljubljana. Ковачевић, И. 1985. Семиологија ритуала. Београд: Просвета. Колиштрковска – Настева, И. 2005. Праисториските дами од Македонија

(каталог). Скопје: Музеј на Македонија. Корошец П. - Корошец Ј. 1973, Предисториска населба Барутница, Прилеп. Костић, П. 1967. Збирка шаралица за обредне хлебове у Етнографском

музеју у Београду. Зборник етнографског музеја у Београду 30: 91 – 111. Београд. Крстевска, М. 2005. Колекцијата на шаралки за обредни лебови во Музејот

на Македонија. Зборник на Музејот на Македонија – Етнологија 3: 15 – 29. Скопје. Кузман, П. 1990. Зластрана – неолитска населба во Охридско. Macedoniae

Acta Archaeologica 11: 35 - 50. Скопје. Кузман, П., Симоска, Д. и Китаноски, Б. 1988. Долно Трново. Arheološki

pregled 1987: 38 - 39. Ljubljana.

- 182 -

Лозанова Г. 1989. Особености на обредите при погребание на деца у южните славяни в края на XIX и началото на XX в. Блгарска етнографија 1, 17 - 30, София.

Малешевић М., 1995, Однос свекрве и снахе у свадбеном ритуалу. Во

Петровић, С. (ур.) Етно - културолошки зборник за проучавање културе источне Србије и суседних области: 177 – 184. Сврљиг.

Маразов И. 1992. Мит, ритуал и изкуство у Траките. София. Миткоски, А. 2005. Врбјанска Чука кај селото Славеј, Прилепско. Зборник

на Музејот на Македонија 2 (археологија): 33 - 46. Скопје. Митревски, Д. 1997. Протоисториските заедници во Македонија. Скопје. Митревски, Д. 2001. Старомакедонскиот град на Вардарски Рид. Скопје. Назим, Ј. 2002. Употребата на килимот во Македонија. Зборник на Музејот

на Македонија (етнологија) 2: 145 – 154. Скопје. Наумов, Г. 2005а. Неолитски сликани орнаменти. Културен живот 3: 66 -

77, Скопје. Наумов, Г. 2005b. Неолитски пинтадери, Пинтадера 1, Скопје.

http://www.axios.org.mk Наумов, Г. 2006. Садот, печката и куќата во симболична релација со матката

и жената (неолитски предлошки и етнографски импликации). Studia Mythologica Slavica 9: 59 – 95. Ljubljana.

Нидерле, Л. 1956. Славянские древности. Москва. Николов В. 2002. Ранонеолитна рисувана орнаментација, Софија. Николов, В. и Карастоянова, Д. 2003. Рисуваната орнаментация като

система за комуникация между поколенијата (поматериали от ранно и среднонеолитния пласт на тел Казанльк), Археология, год. XLIV, Кн.2: 5 – 13. Софија.

Николов, В., Григорова, К. и Сиракова, Е. 1991. Раннонеолитното селище

Слатина в София: първи строителен хоризонт (предварително съобщение). Археология 3/1991: 13 – 26. София.

Папазовска, А. 2006. Погребувања на Вардарски Рид, во Митревски, Д.

(уред.) Вардарски Рид: 385 – 397. Скопје: Фондација Вардарски Рид.

- 183 -

Петреска, В. 2001. Односот свекрва/снаа во македонскиот свадбен обред (меморија и перспективи). Македонски Фолклор 58 – 59: 167 – 186. Скопје.

Петреска, В. 2002. Свадбата како обред на премин кај Македонците од

Брсјачката етнографска целина. Скопје: Институт за фолклор „Марко Цепенков“. Петровић, Б. 2001. Модел неолитске пећи из Прогара. Годишњак града

Београда XLVII – XLVIII: 11 – 21. Београд. Петровић, С. 1996. Магијско – митолошки смисао славског хлеба „баба“ у

Источној Србији. Гласник етнографског института САНУ XLV: 19 – 36. Београд. Радунчева А., Мацанова В., Гацов И., Ковацев, Г., Георгиев, Г., Цакалова,

Е. и Божилова, Е. 2002. Неолитно селищте до град Ракитово, Разкопки и проучвания XXIX. София.

Ристески, Љ. 2005. Категориите простор и време во народната култура на

македонците. Скопје. Санев, В. 1975. Неолитска населба Руг Баир кај с. Горобинци. Zbornik na

шtipskiot naroden muzej IV – V: 203 – 245. Штип. Санев, В. 1988. Неолитско светилиште од Тумба во Маџари. Macedonia Acta

Archaeologica 9, Скопје. Санев, В. 1989a. Средсело/Мршевци, неолитска населба, Arheološki Pregled

1987: 41 – 42. Ljubljana. Санев, В. 1989б. Бојковци – Канли Чаир, неолитска населба. Arheološki

Pregled 1987: 36 - 37. Ljubljana. Санев, В. 1994. Младо камено време. Археолошка карта на Република

Македонија – Том I: 26 – 42. Скопје. Санев В. 1995. Неолитот и неолитските култури во Македонија.

Цивилизации на почвата на Македонија 2, Скопје. Санев В., 1996a. Канли Чаир, Радовиш, Археолошка карта II, Скопје. Санев, В. 1996б. „Амам“ – Лопате, Куманово, Археолошка карта II, Скопје. Санев В. и Симоска Д. 1983. Неолитските населби Велушка Тумба и Голема

Тумба кај село Трн во развитокот на првите земјоделски заедници во Централна Пелагонија – извештај. Битола.

- 184 -

Санев В. и Стаменова М. 1989. Неолитска населба „Страната" во село Ангелци. Зборник на трудови: 9 - 63, Струмица.

Санев В. - Симоска Д. - Китаноски Б. - Саржоски С. 1976. Праисторија во

Македонија (каталог). Скопје. Саржоски С. и Здравковски Д. 1991. Тумба во село Долно Палчиште-Тетово.

Macedonia Acta Archaeologica 12: 131 – 144. Скопје. Светиева, А. 1997. Обредните лебови за Бадник – вовед во сакралното.

Етнолог 7 - 8: 167 – 174. Скопје. Симоска, Д. и Санев, В. 1976а. Неолитска населба Велушка тумба кај

Битола. Macedoniae Acta Archaeologica 1: 25 – 85. Прилеп.

Симоска, Д. и Санев, В. 1976b. Праисторија во Централна Пелагонија. Битола.

Симоска, Д. и Кузман, П. 1990. Тумба Оптичари. Arheološki Pregled 1988: 63 - 66. Ljubljana.

Станковиќ, С. 1996. Рановинчанске антропоморфне фигурине са локалитета

Шљивик у селу страгари код Трстеника. Зборник Народног музеја XVI/1: 49 – 50. Београд.

Станчева, М. и Гаврилова, М. 1961. Човешки глинени фигурки от

неолитното селище в София. Археология 3/1961: 73 – 76. София. Стоилов – Бункера, И. 1992. Техника на керамичното производство. Во

Николов, В. (ур.) Раннонеолитното жилиште от Слатина (София), Разкопки и Проучвания XXV: 127 – 134. София: Издателство на Блгарската академија на науките.

Стојановиќ, Л. 1999. Спарагмосот и антропофагијата како иницијациско

доживување. Македонски фолклор 53: 183 – 193. Скопје. Темелкоски, Д. и Миткоски, А. 2001. Неолитски антропоморфни статуетки

во предисториската збирка од Завод и музеј Прилеп. Македонско наследство 17: 53 – 69. Скопје.

Темелковски Д. – Миткоски А., 2005, Садова керамика од Врбјанска Чука,

Macedoniae Acta Archaeologica 16, 29 – 53, Скопје. Титов, В. С. 1996. Неолит карпатского бассейна: иследования и

материалы. Москва: Издательство Наука.

- 185 -

Тодорова Х. – Вайсов И., 1993. Ново – каменната епоха в Блгария. София. Томић П. 1976. Типолошко – терминолошка класификација збирке народног

грнчарства. Гласник етнографског музеја 39 – 40: 45 – 83. Београд. Трухелка Ч. 1930. Ларизам и крсна слава. Гласник скопског научног

друштва VII – VIII: 1 – 35 (сепарат).Скопље. Узенева, Е. С. 1999. „Бъчва без дъно...“: К символике девственности в

болгарском свадебном обряде. Кодови словенских култура 4: 145 – 157. Фиданоски, Љ. 2009. Неолитски аскоси од Балканскиот Полуостров. Folia

Archaeologica Balcanica 2 (во печат). Филиповић, С. М. 1951. Женска керамика код балканских народа. Београд. Ходер, Ј. 2003. Читајки го минатото. Охрид. Чајкановић, В. 1985. О магији и религији. Београд. Чаусидис, Н. 1988. Симболиката и култната намена на „македонските

бронзи". Жива Антика 38: 69 – 89. Скопје. Чаусидис, Н. 1994. Митските слики на Јужните Словени, Скопје. Чаусидис, Н. 1995. Предисторија. Во (без ур.) Македонија културно

наследство: 14 – 45. Скопје. Чаусидис, Н. 1996. Ромбичните орнаменти како сретство за транспонирање

на плодоноста Културен живот 1/1996: 58 – 66. Скопје. Чаусидис, Н. 1996. Куќата и нејзините симболички значења, Македонско

наследство 2: 37 – 52. Скопје. Чаусидис, Н.. 2005. Космолошки слики. Скопје. Чаусидис, Н. 2007. Жената како персонификација на просторот за живеење

(од неолитот до современиот фолклор), во Лужина, Ј. (уред.), Македонскиот театар во контекст на Балканската театарска сфера: 45 – 101. Скопје: Факултет за драмски уметности.

Чаусидис, Н. 2008a. Отворите на неолитските жртвеници од типот „Мајка –

Куќа“. Macedoniae Acta Archaeologica 18: 75 – 92. Скопје. Чаусидис, Н. 2008b. Митологизираното гумно во словенската

традиционална култура – II. Studia Mythologica Slavica 11: 65 - 103. Ljubljana.

- 186 -

Чаусидис, Н. 2009b. Негроидните митски ликови во Македонија и Тракија. ? Чаусидис, Н. во печат. Сукња измећ земље и жене – дијахрони преглед

семиотике покривања доњег дела женског тела. Традиционална естетска култура III: тело и одевање. Ниш.

Чаусидис, Н. и Николoв, Г. 2006. Црепна и вршник (митолошко - семиотичка анализа). Studia Mythologica Slavica 9: 97 - 160. Ljubljana.

Чаусидис, Н., Рахно, К. и Наумов, Г. 2008. Пећ као жена и мајка у словенској

традиционалној култури: семиотика, митологија, обреди, лингвистика, дијахроне компарације. Кодови словенских култура 9: 13 - 114. Београд.

Чохаджиев, С. 2004, Трипръстни антропоморфни изображения, во Николов,

В., Бъчваров, К. и Калчев, П. (уред.) Праисторическа Тракия: Доклади от мeждународния симпозиум в Стара Загора: 408 - 420, София: Археологически институт с музей.

Чохаджиев, С. 2006. Слатино: праисторически селища. Велико Тьрново:

Фабер. Чохаджиев, С. 2007. Неолитни и халколитни култури в басейна на река

Струма. Велико Трново.

Янева, С. 1989. Български обредни хлябове. София.

- 187 -

латинична:

Adаm, L. 1963. Primitivna Umetnost. Beograd: Kultura. Akkermans, M.M.G. P. and Verhoeven, M. 1995. An Image of Complexity: The

Burnt Village at Late Neolithic Sabi Abyad, Syria. American Journal of Archaeology 99: 5 – 32. Boston.

Akkermans, M.M.G. P., Cappers, R., Cavallo, C., Nieuwenhuyse, O., Nilhamn, B.

and Otte I. N. 2006. Investigating the Early Pottery Neolithic in Northern Syria: New Evidence from Tell Sabi Abyad. American Journal of Archaeology 110: 123 – 156. Boston.

Appleton, L. H. 1971. American Indian Design & Decoration. New York: Dover

Publications. Aydingün, Ş. 2005. Mysterious Women of the Bronze Age. Istanbul: Yapi ve

Kredi Bankasi. Bačvarov, K. 2004. The Birth – Giving Pot: Neolithic jar burials in Southeast

Europe. In Nikolov, V., Bacvarov, K. and Kalcev, P. (eds), Prehistoric Thrace: 151 – 160. Sofia – Stara Zagora: Institute of archaeology with museum – BAS, Regional Museum of History – Stara Zagora.

Bacvarov, К. 2006. Early Neolithic jar burials in Southeast Europe: a comparative

approach. Documenta Praehistorica XXXIII: 101 - 106. Ljubljana. Bailey, D. 1994. The Representation of Gender: Homology or propaganda.

Journal of European Archaeology 2.2: 215 – 227. Aldershot. Bailey, D. 2000. Balkan Prehistory. Exclusion, incorporation and identity.

London and New York: Routlege. Bailey, D. 2005. Prehistoric Figurines: Representation and corporeality in the

Neolithic. London: Routledge. Biehl, P.1996. Symbolic communication systems: Symbols of the Neolithic and

Chalcolithic from south-eastern Europe. Journal of European Archaeology 4: 153 – 176. Aldershot.

Bilbija, M. 1986. Cerje, neolitsko naselje. Arheološki Pregled 1985, 35 – 36,

Ljubljana. Boas, F.1955. Primitive Art., New York: Dover Publications.

- 188 -

Borić, D. 2002. The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic sequences in the Danube Georges. Antiquity 76: 1026 – 1039. York.

Borić, D. and Stefanović, S. 2004. Birth and Death: infant burials from Vlasac

and Lepenski Vir. Antiquiuty 78: 526 – 546. York. Bregant, T. 1968. Ornamentika na neolitski keramiki v Jugoslavii. Ljubljana:

Mladinska Knjiga.

Brendel, O. J. 1978. Etruscan Art. Kingsport: Penguin Books. Budja, M. 2003. Seals, Contracts and Tokens in the Balkans Early Neolithic.

Documenta Praehistorica XXX: 115 - 130. Ljubljana. Budja, M. 2004a. The transition to farming and the “revolution” of symbols in the

Balkans. From ornament to entoptic and external symbolic storage. Documenta Praehistorica XXXI: 59 – 81. Ljubljana.

Budja, M. 2004b. Transition to Farming in the Balkans, in Bogucki, P. &

Crabtree, P. J. (eds.), Ancient Еurope 8 000 B.C. – A.D. 1 000: Encyclopedia of the Barbarian World: 233 – 240. New York: Charles Scribner”s sons.

Cauvin, J. 2002. The Birth of the Gods and the Origin of Agriculture. Cambridge:

Cambridge University Press. Cermanović – Kuzmanović, A. 1977. Grćke slikane vaze. Beograd: Naućna

knjiga. Chapman, J. 2000. Fragmentation in Archaeology: People, places and broken

objects in the prehistory of South-eastern Europe. London: Routledge. Chevalier, J. i Gheerbrant, A. 2003. Rječnik simbola. Banja Luka: Romanov. Childe, G. 1958. The Prehistory of European Society. London: Pinguin Books. Cornaggia-Castiglione, O. 1956. Origini e distribuzione delle pintaderas

preistoriche “euro – asiatiche”. Rivista di Scienze Preistoriche 11: 123 – 153. Firenze. Çatalhöyük 2006 (no eds.). Çatalhöyük From Earth to Eternity. Istanbul: Yapi ve

Kredi Bankasi. Devyatkina, T. 2004. Mordvinian Mythology. Ljubljana: ZRC Publishung, SAZU. Dickinson, O. 1994. The Aegean Bronze Age. Cambridge: Cambridge University

Press.

- 189 -

Durman, A. 2000. Vučedolski orion i najstariji europski kalendar. Zagreb: Arheološki Muzej u Zagrebu, Gradski muzej Vinkovci i Gradski muzej Vukovar.

Durman, A. 2004. The Lame God of Vučedol. Why do all gods of metallurgy

limps? Vukovar: Gradski muzej Vukovar. Dzhanfezova, T. 2003a. Neolithic Pintaderas in Bulgaria. In Nikolova, L. (ed.)

Early Symbolic Systems for Communication in Southeast Europe Vol. 1: 97 – 108. Oxford: B.A.R. International Series.

Dzhanfezova, T. 2003b. Pintaderas: Problems, Specifics and ways for Treating

the Information. A Database Proposal. Aqvileia Nostra Anno LXXIV: 47 – 75. Aqvileia. Eber - Stevens F. 1980. Stara umetnost Juzne Amerike. Beograd: Izdavački zavod

Jugoslavija. Elijade, M. 1983. Kovači i alkemičari. Zagreb: Grafićki zavod Hrvatske. Elijade, M. 1984. Joga, besmrtnost i sloboda. Beograd: Beogradski izdavački –

grafički zavod. Elijade, M. 2004. Sveto i profano. Beograd: Alnari Tabernakl. Fewkes, J. W. 1975. Designs on Prehistoric Hopi Pottery. New York: Dover

Publications. Fowler, C. 2008. Fractal bodies in the past and present. In Borić, D. and Robb, J.

(eds.) Past Bodies: Body – Centered Research in Archaeology: 47 – 57. Oxford: Oxbow. Frelih, M. 2007. Togo Album 1911 – 1914. Ljubljana: Slovenski etnografski

muzej. Galović, R. 1964. Neue Funde der Starcevo - Kultur in Mittelserbien und

Makedonien. Bericht der Romisch - Germanischen Kommision 43 – 44 (1962 – 1963). Berlin: Walter De Gruyter & Co.

Gamacchio P., Geoffroy Schneiter B., Barreto C. And Mulassano L. 2005.

Brasile: archaeologia del presente, Archeo 6 (244): 82 – 103, Milano. Garašanin, M. 1979. Centralno - balkanska zona. In A. Benac (ed.) Praistorija

jugoslavenskih zemalja II – neolit: 79 - 212. Sarajevo, Academy of Science and Art of Bosnia and Hercegovina.

Garašanin, M. 1982. Umetnost na tlu Jugoslavije – Praistorija. Beograd:

Izdavački zavod Jugoslavija.

- 190 -

Garašanin, M. 2001. Položaj Makedonije u neolitu Jugiistoćne Evrope i Egeje. Referat prezentiran vo MANU.

Gheorghiu, D. 2001. The Cult of Ancestors in the East European Chalcolitic. A

Holographic Approach, in Biehl, P. (eds.) The Archaeology of Cult and Religion: 73 – 88. Budapest: Archaeolingua.

Gimbutas, M. 1976. Neolithic Macedonia: As Reflected by Excavation at Anza,

Southeast Yugoslavia. Los Angeles: The Regents of the University of California. Gimbutas, M. 1982. The Goddesses and Gods of Old Europe. London: Thames

and Hudson. Gimbutas, M. 1986. Mythical Imagery of Sitagroi Society, in Renfrew, C.,

Gimbutas, M. And Elster, S. E. (eds.), Excavations at Sitagroi: A Prehistoric Village in Northeast Greece: 225 – 289. Los Angeles: UCLA.

Gimbutas, M. 1989. The Language of the Goddess. London: Thames and Hudson. Gimbutas, M., Winn, S. and Shimabuku, D. 1989. Achilleion: A Neolithic

Settlement in Thessaly, Greece, 6400 – 5600 BC. Los Angleles: UCLA. Golan, A. 2003. Prehistoric Religion, Jerusalem: Golan. Grbić, M., Mačkić P., Nadj Š., Simoska D. and Stalio B. 1960. Porodin: kasno-

neolitsko naselje na Tumbi kod Bitolja. Bitolj: Narodni muzej Bitolj i Arheolośki institut – Beograd.

Grifoni Cremonesi R. 1994. Observations on the problems related to certain cult

phenomena during the Neolithic in the Italian Peninsula. Journal of European Archaeology vol. 2.2: 179 – 197. Aldershot.

Hagstrum, M. B. 1985. Measuring Prehistoric Ceramic Craft Specialization: a

Test Case in American Southwest. Journal ofField Archaeology 12: 65 -75, Boston. Haaland, R. 2007. Porridge and Pot, Bread and Oven: Food Ways and Symbolism

in Africa and the Near East from the Neolithic to the Present. Cambridge Archaeological Journal 17:2, 165 – 182.

Haarman, H. 2005. The challenge of the abstract mind: symbols, signs and

notational systems in European prehistory. Documenta Praehistorica XXXII: 221 – 232. Ljubljana.

Handsman, R. G. 1991. Whose art was found at Lepenski Vir? Gender relations

and power in archaeology, in Gero, J. and Conkey, M. (eds.), Engendering Archaeology: Women and Prehistory: 329 – 365. Oxford: Blackwell.

- 191 -

Hansen, S. 2004. Neolithische Statuetten aus Aşaği Pinar in Türkisch-Thrakien. In

Nikolov, V., Bacvarov, K. and Kalcev, P. (eds.) Prehistoric Thrace: Proceedings of the International Symposium in stara Zagora: 193 – 197. Sofia: Institute of Archaeology with Museum – BAS.

Hardie, R. 2007. Gender Tensions in Figurines in SE Europe, in Malone, C. &

Barowclough, D. (eds.), Cult in Context, 82– 89. Oxford: Oxbow Books. Harding, A. F. 2000. European Societes in the Bronze Age. Cambridge:

Cambridge University Press. Hessler, P. 2003. The New Story of China”s Ancient Past, National Geographic -

July “03, 56 -81, Washington.

Hodder, I. 1982. Symbols in Actions. Cambridge: Cambridge University Press.

Hodder, I. 1990. The Domestication of Europe – Structure and Cognistency in Neolithic Societes. Oxford: Basil Blackwell Ltd.

Hoernes, M. 1925. Urgeschichte der Bildenden Kunst in Europa. Wien:

Kunstverlag Anton Schroll and Co. Hourmouziadis, G. 1973. Ne Anthropomrphe Idoloplastike tes Neolithikes

Thessalias: Provlemata Kataskeues, Typologias kai Hermenias. Athens: Ekdozeiz A. Karavia.

Hopf, M. 1961. Uhtersuchugsbericht Über Kornefunde aus Vrśnik. Zbornik na

Štipskiot naroden muzejII: 41 – 50, Štip. Hurdman C., Steele P and Richard Tames 2003. The Ancinet World: The

Illustrated History Encyclopedia. London: Hermes House. Jablan, S. 1989. Geometry in the Pre-scientific Period. Belgrade: Mathematical

institute. Jablan, S. 1995. Theory of Symmetry and Ornament. Beograd: Matematički

institut. Janićijević, J. 1986. U znaku Moloha - antropološki ogled o žrtvovanju. Beograd:

Vajat. Janson, H. W. 1975. Istorija umetnosti. Beograd: Izdavački zavod Jugoslavija. Jovanović, B. 1968. Istorijat keramičke industrije. In Trifunović, L. (ed.), Neolit

Centralnog Balkana: 107 – 176. Beograd: Narodni muzej.

- 192 -

Joshi, J. P. and Parpola, A. 1987. Corpus of Indus Seals and Inscriptions.

Helsinki: Suomalainen Tiedeakatemia. Kančeva, T. 1992. Spätneolithische Kunstwerke im Museum von Nova Zagora.

Studia Praehistorica 11 – 12: 74 – 86. Sofia. Karmanski, S. 2005. Donja Branjevina: A Neolithic Settlement Near Deronje in

the Vojvodina (Serbia). Milano: Societa per la preistoria e protoistoria della regione Friuli – Venezia Giulia.

Keršak, E. 2005. Drevne seobe. Zagreb: Školska knjiga. King, R. and Underhill, Peter A. 2002. Neolithic painted pottery and ceramic

figurines with Y-chromosome lineages. Antiquity 76: 707 – 714, York. Kircho, L. B. 1989. Seals and their imprints in the early agriculture assemblages

(New materials from southern Turkmenia). Varia Archaeologica Hungarica II: 123 – 130. Budapest.

Kneisel, J. 2007. Die gegürtete Frau: Versuch einer Trachtrekonstruktion. Situla

44 (Scripta Praehistorica in Honorem Biba Teržan): 583 – 596. Ljubljana. Kobayashi, T. 2004. Jomon Reflections: Forager life and culture in prehistoric

Japanese archipelago. Oxford: Oxbow Books. Korkuti, M. 1995. Neolithikum und Chalkolithikum in Albanien. Mainz am Rhein:

Philipp von Zabern. Korośec, J. 1965. Nekateri problemi Podonavsko – balkanskega neolita. Situla 8:

165 - 175. Ljubljana. Korośec, J. 1971. Amzabegovo – Barutnica: site neolithique à plusieurs couches.

In Novak, G. (ed.), Epoque préhistorique et protohistorique en Yougoslavie – reserches et résultats: 131 – 135. Beograd.

Lampić, M. 1999. Tradicionalni simboli. Beograd: Libreto. Lazarovici, G. 2006. The Anzabegovo – Gura Baciului Axis and the First Stage of

the Neolithization process in Southern – Central Europe and the Balkans, in Tasić, N. & Grozdanov, C. (eds.), Homage to Milutin Garaśanin: 111 - 158. Belgrade: SASA.

Lewis-Williams, D. and Pearce, D. 2005. Inside the Neolithic Mind. London:

Thames and Hudson.

- 193 -

Makkay, J. 1984. Early Stamp Seals in South-East Europe. Budapest: Akademiai Kiado.

Marangou, C. 1997. Neolithic Micrography: Miniature Modeling at Dimitra. In

Grammenos, D. (ed.), Neolithike Makedonia: 227 - 265. Athena: Ekdose Ton Tameion Arhailogikon Poron Kai Apallotrionseon.

Mellart, Ј. 1967. Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia. London: Thames

and Hudson. Mellart, J. 1970. Excavation at Haçilar (plates). Edinburgh: Edinburgh University

Press. Mellart, J. 1975. The Neolithic of the Near East. London: Thames and Hudson. Merlini, M. 2005. Semiotic aproach to the features of the “Danube Script”.

Documenta Praehistorica XXXII: 233 – 251. Ljubljana. Merlini, M. 2007. A Semiotic Matrix to Distinguish Between Decorations and

Signs of Writing Employed by the Danube Civilization. Acta Terrae Septemcastrensis VI: 73 – 130. Sibiu.

Meskell, L. and Nakamura, C. 2006. Çatalhöyük Figurines, in (no eds.)

Çatalhöyük From Earth to Eternity: 109 - 133. Istanbul: Yapi ve Kredi Bankasi. Mesnil, M and Popova, A. 2002. L”offrande céréalière dans les rituels funéraires

du sud – est européen. In Fechner, K. and Mesnil, M. (eds.) Bread, oven and hearths of the past: 101 – 117. Bruxelles: Université Libre de Bruxelles.

Mikov, L. and Lozanova, G. 1996. Burial in one”s own land. Glasnik

etnografskog instituta SANU XLV: 37 – 48. Beograd. Moses, S. 2006. Childs and Childhood in Tradition and Ritual at Çatalhöyük. In

(no eds.) Çatalhöyük From Earth to Eternity: 170-184. Istanbul: Yapi ve Kredi Bankasi. Moskalewska, A. and Sanev, V. 1989. Preliminary Analysis of Bone Remnants of

Animals from The Neolithic Archaeological Site Tumba Madžari Near Skopje (Yugoslavia). Macedoniae Act Archaeologica 10: 55 – 78. Skopje.

Müller – Karpe, H. 1968. Handbuch Der Vorgeschichte. Munchen: C. H.

Beck”sche Verlagbush Handlung.

- 194 -

Naumov, G. 2007a. Housing the Dead: Burials inside houses and vessels from Neolithic Balkans, in Malone, C. & Barowclough, D. (eds.), Cult in Context, 255 – 265, Oxford: Oxbow Books.

Naumov, G. 2007b. Small breasts - big buttocks: Gender determination of the

Neolithic figurines from Republic of Macedonia and the Balkans. Paper presented on the 13th annual conference of the European Association of Archaeologists, Zadar.

Naumov, G. 2007c. Painted White: Stylistic diffusion of the white painted

decoration and development of Early Neolithic local identities on the territory of The Republic of Macedonia. Paper presented on the 13th annual conference of the European Association of Archaeologists, Zadar.

Naumov, G. 2008a. Imprints of the Neolithic Mind: Clay seals from the Neolithic

Macedonia. Documenta Praehistorica XXXV: 185 – 204. Ljubljana. Naumov, G. 2008b. The Vessel as a Human Body: Neolithic anthropomorphic

vessels and their reflection in later periods, in Berg, I. (ed.), Breaking the Mould: challenging the past through pottery: 93 – 101. Oxford: British Archaeological Reports.

Naumov, G. 2008c. Sealed patterns: The Visual Dynamism of the Neolithic

Stamps from Republic of Macedonia. Paper presented on the 14th Annual Meeting of EAA, Malta.

Naumov, G. 2008d. Together We Stand - Divided We Fall: Fragmentation of

Neolithic Figurines from Zelenikovo. Paper presented on the 6th World Archaeological Congress, Dublin.

Naumov, G. 2008e. Architectural Hybrids: Anthropomorphic Models from

Republic of Macedonia. Paper presented on the 6th World Archaeological Congress, Dublin.

Naumov, G. 2008f. Neolithic Stamps from the Southern Balkans. In Gheorghiu D.

and Skeates R. (eds), Prehistoric Stamps: theory and experiments: 43 – 84. Bucharest: Editura Universatii Din Bucuresti.

Naumov, G. in print (a). The Objectified Corporeality: Prehistoric Implications of

Anthroporphism and Hybridism Within Christian Iconography, in Dolezalova L. (ed.), Retelling the Bible. Prague.

Naumov, G. in print (b). Commiting the ‘Mothers’ to Earth: Towards the

Interpretation of Neolithic Corporeality, in Meaden, T. (ed.) An Archaeology of Mother Earth Sites and Sanctuaries: Rethinking Symbols and Images, Art and Artefacts from History and Prehistory. Oxford: British Archaeological Reports.

- 195 -

Nemeskéri, J. and Lengyel, L. 1976. Neolithic Skeletal Finds, in Gimbutas, M. (ed.) Neolithic Macedonia: As Reflected by Excavation at Anza, Southeast Yugoslavia: 375 – 410. Los Angeles: The Regents of the University of California.

Neumann, E. 1963. The Great Mother. New York: Bollingen Foundation. Nilhamn, B. 2002. Tokens of Identity? Small Clay Objects in Near Eastern

Archaeology. Uppsala: Uppsala Universitet. Njegovanović – Ristić, N. 1982. Keramika Zapadne Afrike. Beograd: Muzej

afričke umetnosti. Özdoğan, M. and Dede, Y. 1998. An Anthropomorphic Vessel from Toptepe. In

Stefanovich, M., Todorova, H. and Hauptmann, H. (eds.). James Harvey Gaul – In Memoriam: 143 – 152. Sofia: The James Harvey Gaul Foundation.

Özdoğan, M. and Başgelen, N. 1999. Neolithic in Turkey (plates). Istanbul:

Arkeoloji ve sanat Yayinlari. Papaefthymiou – Papanthimou, A. and Pilali – Papasteriu, A. 1997. Prehistoric

Macedonia: An Itinerary. Thessaloniki: Paratiritis. Pavuk, J. 1981. Umenie a život kamennej. Tatran. Penney D. W. 1998. Native Arts of North America. Paris: Terrail. Perles, C. 2001. The Early Neolithic in Greece. The first farming communities in

Europe. Cambridge: Cambridge University Press. Pollard, G. 1983. The Prehistory of NW Argentina. Journal of Field Archaeology

10 (1), 11 – 32, Boston. Prijatelj, А. 2007. Digging the Neolithic stamp – seals of SE Europe from

archaeological deposits, texts and mental constructs. Documenta Praehistorica XXXIV: 231 – 256. Ljubljana.

Pyke, G. and Yiouni. P. 1996. Nea Nikomedeia I: The excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961 – 1964. London: The British School at Athens. Prop, V. J. 1990. Historijski korijeni bajke. Sarajevo: Svjetlost. Radovic, Lj. (on line). Reconstruction of Ornaments. http://members.tripod.com Reingruber, A. and Thissen, L. 2005 (on line). Aegean Catchment (E. Greece, S.

Balkans and W. Turkey) 10 000 – 5 500 cal BC. http://www.canew.org/data.html

- 196 -

Renfrew, C. and Bahn, P. 2000. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London: Thames and Hudson.

Rice, M. P. 1987. Pottery Analysys: A Sourcebook. Chicago: The University of

Chicago Press. Sanev, V. 2004. Some characteristics of the Amzabegovo – Vrśnik cultural group

in Macedonia. In Perić S. (ed.) The Central Pomoravje in Neolithization of South East Europe: 35 – 47. Belgrade: Archeological Institute – Belgrade.

Sanev, V. 2006. Anthropomorphic Cult Plastic of Anzabegovo-Vršnik Cultural

Group of the Republic of Macedonia, in Tasić, N. and Grozdanov, C. (eds.), Homage to Milutin Garaśanin: 171 – 191. Belgrade: SASA.

Schier, W. 2006. Neolithic House Building and Ritual in the Late Vinča Tell Site

of Uivar, Romania. In Tasić, N. and Grozdanov. C. (eds.), Homage to Milutin Garašanin: 325 – 339. Belgrade: SASA and MASA.

Settegast, M. 2005. When Zarathustra Spoke: The Reformation of Neolithic Culture and Religion. Costa Mesa: Mazda Publishers Inc.

Skeates, R. 1994. Ritual, context, and gender in Neolithic south-eastern Italy.

Journal of European Archaeology 2.2: 199 – 214. Skeates, R. 2007. Neolithic Stamps: Cultural Patterns, Processes and Potencies.

Cambridge Archaeological Journal 17/2: 183 – 198. Cambridge. Sinopoli, C. 1991. Approaches to Archaeological Ceramics. New York: Plenum

Press. Sorokin, V. Y. and Borziyak, I. A., 1998. Antropomorfnaya plastika tripolskogo

poseleniya Yablona I. In Stefanovich, M., Todorova, H. and Hauptmann, H. (eds.) James Harvey Gaul: In Memoriam:161 – 181. Sofia: The James Harvey Gaul Foundation.

Stalio, B. 1977. Neolit na tlu Srbije. Beograd: Narodni Muzej. Stanković, S. 1992. Sakralna mesta i predmeti u starijeneolitskim kulturama

Centralno – balkanskog područja. PhD. Dissertation (unpublished), Beograd. Starović, А. 2004. Knowledge Owner”s Marks. In Starović, A. (ed.) Signs of

Civilization: 16 – 32. Novi sad: SANU – branch in Novi Sad and Institute for Archaeomythology.

Starović, A. 2005. If the Vinča script once really existed who would have written

or read it? Documenta Praehistorica XXXII: 253 – 260. Ljubljana.

- 197 -

Şengül, A. 2006. Mysterious Women of the Bronze Age (catalogue). Istanbul: Yapi Kredi.

Talalay, E. T. 1993. Deities, Dolls and Devices, Neolithic Figurines from

Franchthi Cave. In T. W. Jacobsen (ed.). Excavation in Franchthi Cave, Greece, Fascicle 9, Indianapolis: Indiana University Press.

Tasić, N. 1973. Neolitska plastika. Beograd: Muzej grada Beograda. Tasić, N. 2006. Amzabegovo – Milutin Garaśanin”s Key for the Early Neolithic

in Central Balkans. In Tasić, N. & Grozdanov, C. (eds.), Homage to Milutin Garaśanin: 159 – 169. Belgrade: SASA.

Thissen, L. C. 2000. Early Village Communities in Anatolia and the balkans 6500

– 5500 cal BC: Studies in chronology and culture contact. PhD dissertation. Leiden. Universiteit Leiden.

Todorova, H. 2003. Prehistory of Bulgaria. In Gramenos D. V. (ed.) Recent

Research in the Prehistory of the Balkans: 257 - 328. Thessaloniki: Archaeological Institute of Northern Greece.

Türkcan, A. 2005 (on line). Clay Stamp Seals, Çatal Höyük 2005 Archive Report.

http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_30.html Türkcan, A. U. 2006. Çatalhöyük Stamp Seals, in (no eds.) Çatalhöyük From

Earth to Eternity: 45 – 49. Istanbul: Yapi ve Kredi Bankasi. Türkcan A. U. 2007. Is it goddess or bear? The role of Çatalhöyük animal seals in

Neolithic symbolism. Documenta Praehistorica XXXIV: 257 – 266. Ljubljana. Vajsov, I. 1998. The Typology of the Anthropomorphic Figurines from

Northeastern Bulgaria. In Stefanovich, M., Todorova, H. and Hauptmann, H. (eds.), James Harvey Gaul: In Memoriam: 107 – 141. Sofia: The James Harvey Gaul Foundation.

Vandermeersch, B. 2004. Nastarije sahrane. In Facchini, F., Gimbutas, M.,

Kozlowski J. K., Vandermeersch, Religioznost u pretpovijesti: 19 - 51. Zagreb: Krščanska sadašnjost.

Vasilakis, A. 2001. Minoan Crete: From Myth to History. Athens: Adam Editions.

Vasl’ev, S. 2000. The Siberian mosaic: Upper Paleolithic adaptations and change

before the Last Glacial Maximum. In Roebroeks et al. (eds.), Hunters of the Golden Age: The Mid Upper Paleolithic of Eurasia: 173 – 192). Leiden: Univesrity of Leiden.

- 198 -

Votson, V. 1965. Ko su bili stari Ainui? In Edvard Bekon (ed.) Isčezle civilizacije. Beograd: Prosveta.

Washburn, D. K. 1977. A Summetry Analysis of Upper Gila Area Ceramic

Design. Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology-Volume 68. Cambridge: Peabody Museum of Archaeology and Ethnology.

Washburn, D. 1995. Living in Balance: The Universe of the Hopi, Zuni, Navajo

and Apache. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum. Washburn, D. 1999, Perceptual Anthropoogy: The Cultural Salience of

Symmetry. American Anthropologist Vol. 101/3: 544-562. Arlington. Winn, S. M. M. 1981. Pre-writing in Southeastern Europe: The sign system of the

Vinča culture ca. 4000 B.C. Calgary, Alberta: Western Publishers. Whittle, A. 1996. Europe in the Neolithic. Cambridge: Cambridge University

Press. Whittle, A., Bartosiewicz, L., Borić, D., Pettit, P. and Richards, M. 2005. New

Radiocarbon Dates for the Early Neolithic in Northern Serbia and South-East Hungary: Some Omission and Corrections. Antaeus 28: 347 – 355.

Zdravkovski, D. 1995. Middle Neolithic in the Region of Skopje. Зборник на

Музејот на Македонија 1 (археологија): 11 – 16. Скопје. Zdravkovski, D. 2006. New Aspects of the Anzabegovo – Vrśnik Cultural Group,

in Tasić, N. & Grozdanov, C. (eds.), Homage to Milutin Garaśanin: 99 – 110. Belgrade: SASA.

- 199 -

Листа на илустрации: Сл. 1. 1. Позицијата на Република Македонија во Европа. Сл. 1. 2. Мапа на Република Македонија со регионите наведени во текстот. Сл. 1. 3. Мапа на Република Македонија со локалитетите наведени во текстот. Сл. 2.1. Региони во Македонија каде се регистрирани бело сликани садови.

Сл. 2.2. Мотиви од печати пронајдени во Çatal Höyük присутни на рано и среднонеолитските садови од Македонија: 1: Амзабегово (фото Г. Наумов); 2, 3: Çatal Höyük (според Budja 2003, fig. 2); 4: Велушка Тумба (фото Г. Наумов). 1. – ш. 10.7 cm; 2. – ш. 4.7 cm; 3. ш. 6.2; 4. – ш. 4.1cm.

Сл. 2.3. Композициските структури на бело сликаните садови: 1 – 6: Амзабегово (според Garašanin 1979, T. XIII: 1, 3, 6; Tasić 2006, figs. 3, 8; Korośec 1971, 135, fig. 1); 7, 8. Govrlevo (цртеж Г. Наумов); 9. Немањица (цртеж Г. Наумов). 1. – ш. 21.1 cm; 2. - ш. 19.8 cm; 3. – ш. 25.1 cm; 4. – ш. 10.2 cm; 5. – ш. 10.3 cm.; 6. – без размер; 7. – ш. 13.3 cm.; 8. – ш. 12.4 cm; 9. – без размер.

Сл. 2.4. Реконструкција на бело сликана композиција од Велушка Тумба (цртеж Г. Наумов). Сл. 2.5. The Four Rigid Motions in the Plane: транслација, ротација, огледална рефлексија и лизгачка рефлексија (според Washburn 1999, fig. 1). Сл. 2.6. Регионалните неолитски заедници и нивниот визуелен идентитет

манифестиран преку бело сликаните садови (дизајн Г. Наумов). Скопско (1 – 5: Говрлево, 6 – 8: Зелениково); Полог (9 – 15: Стенче, 16: Долно Палчиште); Овче Поле (17 – 21: Амзабегово, 22: Немањица); Пелагонија (23 – 26: Велушка Тумба, 27, 28: Врбјанска Чука). Размерот посочен во листата на табли.

Сл. 2.7. Среднонеолитски културни унии: I: Велушко – породинска група; II: Амзабегово – вршничка група.

Сл. 2.8. Среднонеолитски садови од Амзабегово – вршничката група: 1 – 5: Маџари; 6: оробинци (Sanev 2004, T. III: 2, 3, 4; Zdravkovski 2006, figs. 4, 5, 7). Без размер во публикациите

Сл. 2.9. Сликани садови од Ново Мексико и Аризона (според Penney 1998, 122, 124; Fewkes 1975, Pls. CXXI, b; CXLV, b).

Сл. 3.1. Мапа на неолитските локалитети во скопскиот регион (според Здравковски

1995, 16). Сл. 3.2. Типологија на орнаментите од Амзабегово (според Gimbutas 1976, T. III). Сл. 3.3. Типологија на орнаментите од Амзабегово – вршничката група (според Garašanin1979, Сл. 9). Сл. 3.4. Куќа II од Говрлево (фото М. Билбија). Сл. 3.5. План на истражуваните живеалишта од Маари (според Moskalewska and

Sanev 1989, 57). Сл. 3.6. Бело сликан сад од Маџари (фото Г. Наумов). Размерот посочен на

илустрацијата.

- 200 -

Сл. 3.7. Сликани мотиви и композиции од Мршевци (според Санев 1989a, сл. 1). Сл. 3.8. Среднонеолитски пехар од Мршевци (фото Г. Наумов). Размерот посочен

на илустрацијата. Сл. 3.9. Реконструкција на сликаните орнаменти од Зелениково (според Bregant

1968). Сл. 3.10. Сликани `шепи` на пехарите од Зелениково (фото Г. Наумов). Размерот

посочен на илустрацијата. Сл. 3.11 Биконичен сад од Зелениково (фото Г. Наумов). Размерот посочен на илустрацијата. Сл. 3.12. Амфорест сад од Зелениково (фото Г. Наумов). Без размер. Сл. 3.13. Бело сликани садови од Зелениково (фото Г. Наумов). a. – ш. 23.2 cm; b. –

ш. 13.3 cm. Сл. 3.14. Реконструкција на хоризонталните и вертикалните зони на поголемиот мфорест сад од Маџари (цртеж Г. Наумов). Сл. 3.15. Амфореср сад од Маџари (фото Г. Наумов). Размерот посочен на

илустрацијата. Сл. 3.16. Реконструкција на хоризонталните и вертикалните зони на помалиот мфорест сад од Маџари (цртеж Г. Наумов). Сл. 4.1. Среднонеолитски пехар од Маџари (фото Г. Наумов). Размерот посочен на илустрацијата. Сл. 4.2. Неколку модели на размена и тргување со стока (според Renfrew and Bahn

2000, 368). Сл. 4.3. Реконструкција на среднонеолитски праволиниски композиции (цртеж Г.

Наумов). Сл. 4.4. Основни конструктивни целини на сликаните мотиви (цртеж Г. Наумов). Сл. 4.5. Праволиниски композиции на рано и среднонеолитските садови (цртеж Г.

Наумов). Сл. 4.6. Мотиви од горните зони на праволиниските композиции (цртеж Г.

Наумов). Сл. 4.7. Комбинација на криволиниски и праволиниски мотиви (цртеж Г.

Наумов). Сл. 4.8. Коси мотиви во праволиниските композиции (цртеж Г. Наумов) Сл. 4.9. Криволиниски композиции на среднонеолитските пехари (цртеж Г.

Наумов). Сл. 4.10. Горни зони со криволиниски мотиви (цртеж Г. Наумов). Сл. 4.11. Фрагмент од среднонеолитски сад од Маџари (цртеж Г. Наумов).

Размерот посочен на илустрацијата. Сл. 4.12. Мотивот `гирланда во среднонеолитските композиции (цртеж Г. Наумов). Сл. 4.13. Група од Y мотиви во криволинијска композиција (цртеж Г. Наумов). Сл. 4.14. Видови на симетрија (според Ходер 2003, сл. 2, базирано на Washburn

1999, fig. 1): A) Translation; B) Double rotation; C) Horizontal mirror reflection; D) Reflection with “sliding”.

Сл. 4.15. Модуларност во првата зона од праволиниските композиции (цртеж Г. Наумов).

- 201 -

Сл. 4.16. Реконструкција на праволинијска композиција од Зелениково (цртеж Г. Наумов).

Сл. 4.17. Реконструкција на криволинијска композицијаод Говрлево (цртеж Г. Наумов).

Сл. 5.1. Неолитски печати од Р. Македонија: 1. Амзабегово; 2. Голема Тумба - Трн;

3. Горобинци; 4. Никуштак; 5. Породин; 6. Долно Трново (цртежи А. Спирова). 1. – в. 1.9 cm; 2.- в. 3.5 cm; 3. – без размер; 4 – ш. 6.3 cm; 5. – без размер; 6. – ш. 4.6 cm.

Сл. 5.2. Печати - фигурини (1, 3, 5) и фигурини со декорација на темето: 1: Медведњак (Gimbutas 1989, fig. 21); 2: Амзабегово; 3: Курило (Тодорова и Вайсов 1993, сл. 175.15); 4: Зелениково; 5: Szentes (Makkay 1984, fig. XXX. 1); 6: Горобинци. Илустрации 2, 4, 6 од Г. Наумов и 4 од М. Тутковски. 1. – в. 6.2 cm; 2. – в. 12.4 cm; 3. – без размер; 4. – в. 4.2 cm; 5. – ш. 4.5 cm; 6. – в. 8.3.

Сл. 5.3. Истражуваната куќа II од Говрлево (фото М. Билбија). Сл. 5.4. Дрвени печати (шаралки/поскурници) од Македонија: 1: Галичник; 2:

Мислешево; 3: Вевчани; 4: Вевчани; 5: Лазарополе; 6: Вевчани (Крстевска 2005, сл. 3, 8, 13, 21).

Сл. 5.5. Обредни лебови од Бугарија: 1, 6. Горни Лом (Яанева 1989, 81); 2. Трновско (Яанева 1989, 83); 3. Габровско (Чаусидис 2008b, Т. VI. 7); 4. Марашки Трстеник (Чаусидис 2008b, Т. VI. 12); 5. Михаиловградско (Яанева 1989, 82).

Сл. 6.1. Статистички податоци и половиот сооднос на публикуваните фигурини од Македонија. Сл. 6.2. Фигурина со дупчиња – Али Чаир (според Колиштрковска - Настева 2005,

сл. 24). Сл. 6.3. Машка и женска фигурина од Cernavoda (според Gimbutas 1982, figs. 247,

248). Машка – в. 11.5 cm; Женска – в. 11. 3 cm. Сл. 6.4. Перфорирани фигурини од: 1. Стоби; 2, 4: Оптичари и 3: Породин

(Колиштрковска – Настева 2005, сл. 4, 6, 12, 15). 1. – в. 8.5 cm; 2 – в. 8.4; 3. – в. 10 cm; 4. – в. 6.2 cm.

Сл. 6.5. Задниот дел на фигурините од: 1, 2. Велушка Тумба; 3. Породин; 4. Ѕунивер и 5. Гургур Тумба (Колиштрковска - Настева 2005, figs. 3, 5, 7, 11, 25). 1. - в. 6 cm; 2. – в. 7cm; 3. – в. 9.5 cm; 4. – в. 4.2 cm; 5. – в. 5.5 cm.

Сл. 6.6. Принципот на моделирање на средно и доцнонеолитските фигурини од Aşaği Pinar (според Hansen 2004, fig. 1).

Сл. 6.7. Опис на техничките детали на фигурините од Караново II – II (според Бергер 2004, сл. 7).

Сл. 6.8. Конструктивни методи на полу-седечките фигурини од Dimitra (според Marangou 1997, Pl. 62).

Сл. 6.9. Минијатурна фигурина од Маџари (Колиштрковска - Настева 2005, сл. 16).

- 202 -

Сл. 7.1. Антропоморфни садови од Европа, Пацифик и Јужна Америка: 1.

Протокоринтска амфора (Cermanović – Kuzmanović 1977, Сл. 6); 2. Перу (Neumann 1963, T. 40); 3. Перу (Чаусидис 2005, T. V15: 12); 4. Нова Гвинеја (Adаm 1963, T. 18).

Сл. 7.2. Фрагмент од антропоморфен сад – Амзабегово (фото Г. Наумов). Размерот посочен на илустрацијата.

Сл. 7.3. Антропоморфен сад од Дамјан - без размер (според Санев 1996а, 325). Сл. 7.4. Антропоморна нога од сад – Трн, в. – 6 cm (Симоска и Санев 1976b, Сл.

191). Сл. 7.5. Антропоморфни садови од Унгатија, Србија и Бугарија: 1. Ráckeve

(Gimbutas 1989, 39, fig. 66); 2. Медведњак (Stalio 1977, Сл. 165); 3. Азмак (Gimbutas 1982, 99, fig. 63); 4. Галабник (Чохаджиев 2007, T.6: 1). 1. – в. 20.3 cm; 2. – без размер?; 3. – в. 6.9 cm; 4. – в. 6.0 cm.

Сл. 7.6. Антропоморфен сад од Вршник, в. – 11.1 cm (според Garašanin 1979, Т. XIV: 1).

Сл. 7.7. Просопоморфен капак од Винча, ш. – 13.7 cm (според Gimbutas 1989, fig. 88).

Сл. 7.8. Погребување во садо од Ковачево (Bačvarov 2004, fig. 1: 2). Сл. 7.9. Мал сад од Врбјанска Чука (според Темелкоски и Миткоски 2005, T. XI,

43). Сл. 7.10. Куќи – урни од Азор (според Müller – Karpe 1968, Т. 108: 9, 11, 14). Сл. 7.11. Антропоморфна конструкција за складирање намирници од Топтепе

(според Özdoğan and Dede 1998, T. 1). Размерот посочен на илустрацијата. Сл. 7.12. Антропоморфен сад од Kökénydomb – h. 23 cm (Gimbutas 1982, fig. 210). Сл. 7.13. Антропоморфна конструкција за складирање житарици од Togo (Frelih

2007, fig. 93). Сл. 8.1. Погребувања во внатрешноста на објектите од Лепенски Вир (според

Budja 2004a, fig. 20). Сл. 8.2. Погребано бебе до јужниот ѕид во една од куќите во Маџари (фото Д. Карасарлидис). Сл. 8.3. Погребани новороденчиња од “куќата 24” во Лепенски Вир (според Borić

and Stefanović 2004, fig. 10). Сл. 8.4. Ексхумирани индивидуи од живеалиштето во Продромос (според

Бъчваров 2003, Сл.6.19). Сл. 8.5. Погребување во сад до печка - Азмак (според Bačvarov 2004, fig. 2) Сл. 8.6. Погребано новороденче во торба – Лепенски Вир (Borić and Stefanović

2004, fig. 13). Сл. 8.7. Погребување во питос од Вардарски Рид (Папазовска 2006, Сл.3).

- 203 -

Листа на табли: Т. I. Визуелни релации меѓу Анадолија и Македонија:

1. Породин – ш. 2.2 cm (фото Г. Наумов). 2. Маџари – без размер (фото М. Тутковски). 3. Амзабегово – ш. 5.9 cm (фото Г. Наумов). 4. Bademağaci – ш. 2.0 cm (Özdogan and Başgelen 1999, 152, fig. 39). 5. Haçılar – без размер (Mellart 1970, 469, fig. 187/3). 6. Kuruçay – ш. 7.8 cm (Özdogan and Başgelen 1999, 144, fig. 11). 7. Амзабегово – ш. 3.6 cm (фото Г. Наумов). 8. Говрлево – ш. 6.2 cm (фото Г. Наумов). 9. Амзабегово – ш. 21.1 cm (Tasić 2006, 166, fig. 11). 10. Haçılar – ш. 16.1 cm (Mellart 1970, 287, fig. 16). 11. Haçılar – ш. 14.9 cm (Mellart 1970, 287, fig. 14). 12. Haçılar – в. 22.9 cm (Mellart 1970, 525, fig. 1).

Т. II. Садови фрагменти од Амзабегово – вршничката група:

1. Амзабегово – ш. 16.9 cm (фото Г. Наумов). 2. Амзабегово – ш. 4.8 cm (фото Г. Наумов). 3. Амзабегово – ш. 11.6 cm (фото Г. Наумов). 4. Писта – Ново Село - ш. 3.3 cm (фото Т. Јовчевска). 5. Немањица – без размер (Санев 1995, 30). 6. Вршник – ш. 5.6 cm (Гарашанин и Гарашанин 1961, fig. 43). 7. Зелениково – ш. 3.2 cm (фото Г. Наумов). 8. Говрлево – ш. 16.9 cm (фото Г. Наумов). 9. Говрлево – ш. 7.9 cm (фото Г. Наумов). 10. Стенче – ш. 8.0 cm (фото Г. Наумов). 11. Стенче – ш. 10.8 cm (фото Г. Наумов). 12. Долно Палчиште – ш. 4.2 cm (фото Г. Наумов).

Т. III. Садови фрагменти од Велушко – породинската група:

1. Велушка Тумба – ш. 6.0 cm (Симоска и Санев 1976a, сл. 14). 2. Велушка Тумба – ш. 19.2 cm (Симоска и Санев 1976a, сл. 16). 3. Велушка Тумба – ш. 5.0 cm (Симоска и Санев 1976a, сл. 17). 4. Врбјанска Чука – ш. 4.6 cm (Темелкоски и Миткоски 2005, Т. XIII, 3). 5. Велушка Тумба – ш. 15.5 cm (Симоска и Санев 1976a, сл. 15). 6. Породин – без размер (Grbić 1960, Т. XLII, 2). 7. Велушка Тумба - без размер (Симоска и Санев 1976a, Т. XIX, 1). 8. Породин – без размер (Grbić et al. 1960, Т. XLII, 1). 9. Врбјанска Чука – ш. 14.2 cm (Темелкоски и Миткоски 2005, Т. XIII, 1). 10. Врбјанска Чука – ш. 20.0 cm (Темелкоски и Миткоски 2005, Т. XIII, 4).

11. Оптичари – ш. 4.7 cm (Симоска и Кузман 1990, сл. 4a). 12. Оптиочари – ш. 6.4 cm (Симоска и Кузман 1990, сл. 3). Т. IV. Бело сликани садови од Пелагонија:

1. Велушка Тумба – ш. 14.1 cm (фото Г. Наумов).

- 204 -

2. Велушка Тумба – ш. 16.1 cm (фото Г. Наумов). 3. Велушка Тумба – ш. 14 cm (фото Г. Наумов). 4. Породин – без размер (Grbić et al. 1960, Т. XIII, 1). 5. Велушка Тумба – ш. 9.9 cm (фото Г. Наумов). 6. Врбјанска Чука – в. 8.5 cm (цртеж А. Миткоски). 7. Велушка Тумба – ш. 33.1 cm (фото Г. Наумов). 8. Велушка Тумба – ш. 47.4 cm (фото Г. Наумов). 9. Велушка Тумба – ш. 14.4 cm (фото Г. Наумов).

Т. V. Бело сликани садови од Говрлево (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите). Т. VI. Праволиниски темно сликани садови од Говрлево (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите). Т. VII. Криволиниски темно сликани садови од Говрлево (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите). Т. VIII. Праволиниски и криволиниски темно сликани садови од Маџари (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите). Т. IX. Бело и темно сликани садови од Зелениково:

1. ш. – 4.5 cm (Galović 1964, T. 12: 2). 2. ш. – 8.6 cm (фото Г. Наумов). 3. ш. – 4.3 cm (фото Г. Наумов). 4. ш. – 8.4 cm (фото Г. Наумов). 5. ш. – 4.4 cm (фото Г. Наумов). 6. ш. – 5.1 cm (фото Г. Наумов). 7. ш. – 3.6 cm (фото Г. Наумов). 8. ш. – 4.2 cm (фото Г. Наумов). 9. ш. – 7.0 cm (Galović 1964, T. 12: 4).

Т. X. Криволиниски темно сликани садови од Зелениково (фото Г. Наумов).

1. ш. – 5.0 cm 2. ш. – 7.6 cm 3. ш. – 5.7 cm 4. ш. – 4.3 cm 5. ш. – 10.3 cm 6. ш. – 6.2 cm 7. ш. – 4.8 cm 8. ш. – 5.3 cm 9. ш. – 4.7 cm

Т. XI. Керамички печати од Македонија (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите):

1. Породин.

- 205 -

2. Мала Тумба - Трн. 3. Мала Тумба - Трн. 4. Породин. 5. Голема Тумба - Трн. 6. Породин. 7. Непознат локалитет 8. Тумба Бара. 9. Устие на Дрим. 10. Велушка Тумба 11. Велушка Тумба

Т. XII. Керамички печати од Македонија (размерот посочен на илустрациите):

1. Зелениково (фото Г. Наумов). 2. Зелениково (фото М. Тутковски). 3. Маџари (фото М. Тутковски). 4. Горобинци (фото Г. Наумов). 5. Govrlevo (фото М. Тутковски). 6. Govrlevo (фото Г. Наумов). 7. Стенче (фото М. Тутковски). 8. Ѓумушица (фото А. Миткоски). 9. Непознат локалитет (фото Г. Наумов)..

Т. XIII. Неолитски печати од Грција:

1. Неа Никомедеја – ш. 2.7 cm (Budja 2003, fig. 6). 2. Сескло – ш. 2.1 cm (Makkay 1984, fig. XII. 12). 3. Неа Никомедеја – ш. 3 cm. (Makkay 1984, fig. X. 1). 4. Сескло – ш. 3.2 cm (Makkay 1984, fig. XIII. 8). 5. Неа Никомедеја – ш. 5.4 cm (Budja 2003, fig. 6). 6. Ахилеон – ш. 4.7 cm (Makkay 1984, Fig. XIII. 4). 7. Неа Никомедеја – ш. 5.8 (Makkay 1984, fig. X, 1). 8. Филиа – ш. 4.8 cm (Makkay 1984, Fig. III. 4). 9. Неа Никомедеја – ш. 4.0 cm (Budja 2003, fig. 6). 10. Пирасос – ш. 3.3 cm (Makkay 1984, Fig. III. 1).

Т. XIV. Визуелни релации меѓу мотивите на печатите од Анадолија и Македонија:

1. Породин – ш. 2.2 cm (цртеж Г. Наумов). 2. Çatal Höyük – без размер (Budja 2003, fig.2). 3. Мала Тумба - Трн – ш. 4.3 cm (фото Г. Наумов). 4. Çatal Höyük – ш. 1.8 cm (Türkcan 2005 on line). 5. Голема Тумба - Трн – ш. 3.6 cm (фото Г. Наумов). 6. Çatal Höyük – ш. 5.6 cm (Mellart 1967, fig. 121). 7. Породин – ш. 2.2 cm (фото Г. Наумов). 8. Bademağaci – ш. 2.0 cm (според Özdoğan and Başgelen 1999, 152, fig. 39). 9. Маџари – без размер (фото М. Тутковски).

- 206 -

10. Haçilar – без размер (Budja 2003, fig. 5). Т. XV. Слични мотиви претсавени на различни видови артефакти:

1. Горобинциi – ш. 3.7 cm (фото Г. Наумов). 2. Амзабегово – ш. 21.1 cm (фото Г. Наумов). 3. Велушка Тумба – ш. 7.9 cm (фото Г. Наумов). 4. Велушка Тумба – ш. 14 cm (фото Г. Наумов). 5. Мала Тумба - Трн – ш. 4.3 cm (фото Г. Наумов). 6 - 8. Маџари (фото Г. Наумов). 6. – без размер; 7. – в. 14.1 cm; 8. – в. 18.9 cm. 9. Говрлево – ш. 5.1 cm (цртеж Г. Наумов). 10. Зелениково – без размер (Гарашанин и Библија 1988, Т. II). 11. Јаница – без размер (Merlini 2005, fig. 10). 12. Караново – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, сл. 208. 9).

Т. XVI. Печати, фрески и рељефи од Çatal Höyük:

1. – ш. 6.2 cm (Türkcan 2006, 48). 2. – 5. (Mellart 1967, Pls. 18, 33, 35, 121). 4. – ш. 5.3 cm; останатите без размер 6. – без размер (Çatalhöyük 2006, 196). 7. – в. 6.6 cm (Türkcan 2006, 47). 8. – ш. 5.8 cm (Mellart 1967, 121). 9. – без размер (Gimbutas 1989, fig. 390.2). 10. – без размер (Budja 2003, fig. 2).

Т. XVII. Визуелните релации меѓу орнаментите на печатите и фигурините:

1. Стенче – ш. 5.7 cm (цртеж Г. Наумов). 2. Горобинци – без размер (цртеж Г. Наумов). 3. Балчик – без размер (Чаусидис 2005, Т. B11. 18). 4. Потпорањ – без размер (Gimbutas 1989, fig. 18). 5. Устие на Дрим – ш. 3.4 cm (цртеж Г. Наумов). 6. Породин – ш. 2.2cm (цртеж Г. Наумов). 7. Çatal Höyük – без размер (Gimbutas 1989, fig. 390.2). 8. Мала Тумба - Трн – ш. 4.3 cm (цртеж Г. Наумов). 9. Пазарџик – без размер (Gimbutas 1989, fig. 220). 10. Голема Тумба - Трн – ш. 3.6 cm (цртеж Г. Наумов). 11. Чашка – без размер (Jovčevska 1993, T. II:7). 12. Голема Тумба - Трн – в. 6.0 cm (Симоска и Санев 1976b, сл. 165). 13. Велушка Тумба – ш. 3.9 cm (цртеж Г. Наумов). 14. Јаблона – без размер (Sorokin and Borziyak 1998, fig. 5.5). 15. Нудра – в. 8.7cm (Gimbutas 1989, fig. 148.1).

Т. XVIII. Визуелни релации меѓу орнаментите на неолитските печати и поскурниците:

1. Марковац (Костић 1967, Т. II. 1). 2. Прага – ш. 4.5 cm (Makkay 1984, fig. XXIII. 2). 3. Русе – ш. 4.5 cm (Makkay 1984, fig. XXIII. 4). 4. Струга (Крстевска 2005, сл. 20).

- 207 -

5. Непознат локалитет (цртеж Г. Наумов). 6. Вевчанио (Крстевска 2005, сл. 3). 7. Галичник (Крстевска 2005, сл. 21). 8. Çatal Höyük – ш. 4.1 cm (Budja 2003, fig. 2). 9. Волино (Крстевска 2005, сл. 16). 10. Szakály – ш. 4.0 cm (Makkay 1984, fig. XV. 2). 11. Eutresis – ш. 5.2 cm (Makkay 1984, fig. XIII. 3). 12. Марковац (Костић 1967, Т. II. 4). 13. Слатина (Софија) – ш. 6.0 cm (Makkay 1984, fig. VIII. 8). 14. Слатина (Софија) – без размер (Бъчваров 2003, сл. 2. 26). 15. Лика (Костић 1967, Т. V. 4). 16. Љубижда (Костић 1967, Т. V. 2). 17. Стрмостен (Костић 1967, Т. V. 3).

Т. XIX. Керамички модели на лебови:

1. Çatal Höyük – ш. 8.0 cm (Gimbutas 1989, fig. 222. 3). 2. Потпорањ – ш. 8.8 cm (Gimbutas 1989, fig. 227). 3. Винча – ш. 14.2 cm (Васић 1936, сл. 72a). 4. Нова Загора – без размер (Kančeva 1992, Т. VII. 5). 5. Нова Загора – без размер (Kančeva 1992, Т. VII. 2). 6. Козар Белене – без размер (Чаусидис 2005, Т. B32. 6). 7. Леб од непознат локалитет во Македонија (фото Д. Карасарлидис).

Т. XX. Неолитски керамички лепчиња од Говрлево (фото Г. Наумов, размерот посочен на илустрациите). T. XXI. Палеолитски фигурини: 1. Kostienki – в. 11.4 cm (Gimbutas 1989, fig. 216.2) . 2. Savignano– в. 22.9 cm (Gimbutas 1989, fig. 356.1). 3. Monpazier – в. 4.0 cm (Gimbutas 1989, 1 fig. 169.1). 4. Buret – без размер (Vasl”ev 2000, fig. 4.2). 5. Mal”ta – без размер (Vasl”ev 2000, fig. 4.7). 6. Mal”ta – без размер (Vasl”ev 2000, fig. 4.11). 7. Kostenki – без размер (Елинек 1985, fig. 591). 8. Mal”ta – без размер (Vasl”ev 2000, fig. 4.8). 9. Kostenki – без размер (Елинек 1985, fig. 591). Т. XXII. Неолитски фигурини од Македонија: 1. Маџари – в. 6.8 cm (Sanev 2006, fig. 11) 2. Велушка Тумба – в. 7.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 7). 3. Мачево – в. 10.1 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 17). 4. Гургур Тумба – в. 5.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 3). 5. Породин – в. 12.4 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 26). 6. Породин – в. 7.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 58). 7. Велушка Тумба – в. 6.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 5). 8. Велушка Тумба – в. 6.0 cm (Санев и др. 1976, сл. 202).

- 208 -

9. Врбјанска Чука – в. 4.2 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 20). Т. XXIII. Неолитски фигурини од Балканот и Анадолија: 1. Çatal Höyük – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, сл. 29: 6). 2. Çatal Höyük – без размер (Hurdman et al. 2003). 3. Çatal Höyük – без размер (Mellart 1967, Fig. 50). 4. Haçilar – h. 24 cm (Mellart 1970, fig. 202, h. 24 cm). 5. Haçilar – l. 11 cm (Mellart 1970, fig. 226, l. 11 cm). 6. Haçilar – h. 9.8 cm (Mellart 1970, fig. 211, h. 9.8 cm). 7. Achilleion – без размер (Gimbutas et al. 1989, Fig. 7.38). 8. Ierapetra – без размер (Vasilakis 2001, 77). 9. Achilleion – без размер (Gimbutas et al. 1989, Tab. 7.2: 1c). Т. XXIV. Врежани гениталии на фигурините од Македонија: 1. Чашка – без размер (Јовчевска 1993, Т. II: 7). 2. Маџари – без размер (Sanev 2006, fig. 8). 3. Голема Тумба - Трн – в. 6.0 cm (Симоска и Санев 1976, сл. 165). 4. Сенокос – в. 5.4 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 23) . 5. Ангелци – в. 3.3 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 21). 6. Ангелци – в. 7.8 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 70). 7. Могила – в. 3.5 cm (Симоска и Санев 1976, сл. 100). 8. Дамјан – Тодорова и Вайсов 1993, сл. (Санев 1989b, сл. 3) . 9. Али Чаир – в. 5.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 24). Т. XXV. Врежани гениталии на фигурини од Балканскиот Полуостров: 1. Страгари – в. 8.2 cm (Станковић 1996, T. 2: 2). 2. Karanovo – no scale (Тодорова и Вайсов 1993, Т. 63a). 3. Дунавец – в. 7.4 cm (Korkuti 1995, T. 48: 14). 4. Ситагри – в. 4.7 cm (Gimbutas 1986, fig. 9.39). 5. Achilleion – без размер (Gimbutas et al. 1989, Tab. 7.2: 8). 6. Ситагри – в. 2.9 cm (Gimbutas 1986, fig. 9.53). 7. Ситагри – размер 1:2 во публикацијата (Gimbutas 1986, fig. 9.7). 8. Kyriaki – в. 8.4 cm (Bailey 2005, fig. 7.9). 9. Самоводене – в. 7.0 cm (Vajsov 1998, fig. 1: 2a/b). Т. XXVI. Машки фигурини од Балканот: 1. Никуштак – в. 6.3 cm (Здравковски 1993, Т. IV, 2). 2. Лопате – без размер (Sanev 2006, , fig. 18). 3. Зелениково – в. 4.6 cm (Galović 1964, Т. 16: 3). 4. Павловац – в. 5.3 cm (Gimbutas1982, fig. 168). 5. Породин – без размер (Grbić i dr.1960, XXX, 5). 6. Винча – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, T. 144, 24). 7. Вулканешти – в. 15.0 cm (Gimbutas 1986, fig. 9.64). 8. Лариса – без размер (Bailey 2005, fig. 7.10). 9. Говрлево – без размер (Sanev 2006, fig. 17).

- 209 -

Т. XXVII. Фигурини со рацете поставени на абдоменот: 1. Baia Golovita – в. 13.4 cm (Bailey 2005, fig. 3.9a). 2. Baia Golovita – в. 15.8 cm (Bailey 2005, fig. 3.9b). 3. Aegina – в. 13.0 cm (Gimbutas 1982, fig. 142). 4. Трн – в. 4.7 cm (Симоска и Санев 1976b, fig. 169). 5. Ахилеон – в. 3.8 cm (Gimbutas 1989, fig. 218). 6. Тополница – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, Т. 96b). 7. Дунавец – в. 10.1 cm (Korkuti 1990, T. 48: 1). 8. Ахилеон – в. 3.8 cm (Gimbutas et al. 1989, fig. 7.34). 9. Жарково – в. 10.0 cm (Tasić 1973 , T. XLVII: 179). Т. XXVIII: Фигурини со рацете поставени на градите: 1. Haçilar – в. 11.7 cm (Mellart 1970, fig. 204). 2. Haçilar – в. 10.2 cm (Mellart 1970, fig. 207). 3. Haçilar – в. 14.0 cm (Mellart 1970, fig. 206). 4. Çatal Höyük – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, T. 117, 4). 5. Ахилеон – без размер (Gimbutas et al. 1989, fig. 7.2: 1a). 6. Неа Никомедеја – без размер (Papaefthymiou – Papanthimou and Pilali – Papasteriu 1997, fig. 12). 7. Cernavoda – в. 16.1 cm (Bailey 2005, fig. 3.2). 8. Chaironea – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, T. 131, 1). 9. Koufovouno – без размер (Talalay 1993, (Appendix E) NM 3928). Т. XXIX. Фрагментирани фигурини од Македонија: 1. Чашка – в. 4.1 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 83). 2. Ангелци – в. 9.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 76). 3. Манастир – в. 6.1 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 80). 4. Извор– в. 7.4 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 18). 5. Чашка – в. 5.3 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 34). 6. Извор – в. 3.2 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 22). 7. Амзабегово – без размер (Sanev 2006, 176, fig. 6). 8. Породин – без размер (Grbić i dr. 1960, Pl. XXXI: 9). 9. Тополчани – в. 3.1 cm (Темелкоски и Миткоски 2001, Т. III, 5). Т. XXX. Фрагментирани фигурини од Македонија: 1. Амзабегово – h. 5.2 cm (Gimbutas 1976, fig. 172). 2. Амзабегово – h. 5.7 cm (Gimbutas 1976, fig. 178). 3. Амзабегово – h. 7.8 cm (Gimbutas 1976, fig. 173). 4. Ангелци – h. 4.4 cm (Санев и Стаменова 1989, T. VII: 2). 5. Ангелци – h. 3.3 cm (Санев и Стаменова 1989, T. XI: 11). 6. Ангелци – h. 3.8 cm (Санев и Стаменова 1989, T. VII: 3). 7. Породин – без размер (Grbić i dr. 1960, Pl. XXXI: 7). 8. Чашка – без размер (Јовчевска1993, Т. II: 8). 9. Горобинци – h. 5.2 cm (Санев 1975, T. X: 3). Т. XXXI. Фрагментирани фигурини од Грција:

- 210 -

1. Димитра – в. 9.8 cm (Marangou 1997, Pl. 64: e). 2. Ситагри – в. 8.3 cm (Gimbutas 1986, Fig. 9.21). 3. Димитра – в. 6.9 cm (Marangou 1997, Pl. 67: c). 4. Ахилеон – в. 6.0 cm (Gimbutas et al. 1989, Fig. 7.40: 1). 5. Ахилеон – в. 4.6 cm (Gimbutas et al. 1989, Fig. 7.40: 2). 6. Ситагри – в. 5.2 cm (Gimbutas 1986, Fig. 9.18). 7. Ситагри – в. 4.3 cm (Gimbutas 1986, Fig. 9.15). Т. XXXII. Фрагментирани фигурини од Бугарија: 1. Слатина – без размер (Станчева и Гаврилова 1961, сл. 2). 2. Слатина – в. 7.2 cm (Николов и др. 1991, сл. 4a). 3. Самоводене – в 5.7 cm (Vajsov 1998, fig 1: 5b). 4. Овчарово – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, сл. 116). 5. Самоводене – в. 6.9 cm (Vajsov 1998, fig 1: 3a). 6. Самоводене – в. 12.3 cm (Vajsov 1998, fig 2: 7a). 7. Podgorica – в. 11.6 cm (Vajsov 1998, fig 9: 7a). 8. Слатина – в. 13.6 cm (Николов и др. 1991, сл. 3). Т. XXXIII. Неолитски и енеолитски фигурини без глави: 1. Рахмани – без размер (Bailey 2005, fig. 7.4). 2. Höyücek – в. 2.8/2.1 cm (Özdoğan and Başgelen 1999, fig. 24, 148). 3. Винча – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, T. 153: E). 4. Çatal Höyük – в. 6.5 cm (Meskell and Nakamura 2006, fig. 1). 5. Црнобуки – в. 15.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 78). 6. Liubcova – в. 13.3 cm (Schier 2006, fig. 8). 7. Врбјани – в. 14.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 94). 8. Шуплевец – в. 9.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 37). 9. Шуплевец – в. 10.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 74). Т. XXXIV. Модели на фигурини - куќи: 1. Маџари – в. 39.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 42). 2. Породин – в. 25.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 43). 3. Говрлево – в. 35.0 cm (Чаусидис 1995, fig. 6). 4. Маџари – в. 31.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 44). 5. Мршевци – в. 15.7 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 48). 6. Суводол – в. 16.0 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 45). 7. Велушка Тумба – без размер (Василева 2005, 26). 8. Стенче – без размер (Здравковски 2005, сл. 10). 9. Dobromiri – без размер (Василева 2005, 27). Т. XXXV. Антропоморфни садови од Југо – источна Европа:

1. Амзабегово – в. 92.0 cm (Gimbutas 1976, fig. 209). 2. Винча – в. 58.3 cm (Gimbutas 1989, fig. 88). 3. Bekasmegyer – в. 37.4 cm (Gimbutas 1989, fig. 35). 4. Градешница – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, Т. 446). 5. Винча – без размер (Garašanin 1982, fig 21).

- 211 -

6. Szombately – в. 25.0 cm (Gimbutas 1989, fig.61). 7. Винча – без размер (Stalio 1977, fig. 69). 8. Сводина – в. 25.6 cm (Pavuk 1981, fig. 24). 9. Орлават – в. 18.6 cm (Gimbutas 1989, fig. 83).

Т. XXXVI. Фрагменти од антропоморфни садови од Македонија:

1. Амзабегово – ш. 9.1 cm (Gimbutas 1976, fig. 191). 2. Zelenikovo – в. 5.0 cm (Galović 1964, Т. 17: 3). 3. Амзабегово – ш. 3.9 cm (Gimbutas 1976, fig. 160). 4. Ангелци – без размер (Санев и Стаменова 1989, Т. VI: 7). 5. Амзабегово – ш. 4.8 cm (Gimbutas 1976, fig. 194). 6. Ангелци – без размер (Санев и Стаменова 1989, Т. VI: 5). 7. Амзабегово – ш. 5.9 cm (Gimbutas 1976, figs. 189, 190).

Т. XXXVII. Фрагменти од антропоморфни садови од Македонија:

1. Зелениково – ш. 5.7 cm (фото Г. Наумов). 2. Говрлево – ш. 7.7 cm (фото Г. Наумов). 3. Говрлево – ш. 5.3 cm (фото Г. Наумов). 4. Породин – в. 6.7 cm (фото Г. Наумов). 5. Говрлево – без размер (фото Г. Наумов). 6. Шуплевец – в. 12.0 cm (Гарашанин и др. 1971, 173a).

Т. XXXVIII. Антропоморфни садови од Југо – источна Европа:

1. Вршник – в. 7.5 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 27). 2. Дреновац – без размер (Stalio 1977, сл. 203). 3. Доња Брањевина – без размер (Karmanski 2005, Pl. II: 1). 4. Gorzsa – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, Pl. 186: 1). 5. Ракитово – без размер (Радунчева и др. 2002, Т. 41: 3). 6. Сводина – в. 10.2 cm (Pavuk 1981, fig. 24). 7. Erfurt – размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, Pl. 223: 13). 8. Kökénydomb – в. 21.0 cm (Müller – Karpe 1968, Pl. 186: 13). 9. Kökénydomb – в. 21.4 cm (Whittle 1996, fig. 4. 16).

Т. XXXIX. Антропоморфни садови од подоцнежните предисториски периоди:

1. Haçilar – в. 22.9 cm (Mellart 1970, fig. 249.1). 2. Haçilar – в. 31.8 cm (Mellart 1970, fig. 249.2). 3. Троја – без размер (Hoernes 1925, fig. 7, 361). 4. Султана – в. 32.3 cm (Gimbutas 1989, fig. 327). 5. Видра– размер 1:3 во публикацијата (Müller – Karpe 1968, Pl. 177: 11). 6. Манастир – в. 20.7 cm (Колиштрковска – Настева 2005, сл. 81). 7. Karataş – Semayük – Колиштрковска – Настева 2005, сл. (Şengül 2006, fig. 61). 8. Afyon – Bavurdu – без размер (Şengül 2006, fig. 44). 9. Marz – без размер (Hoernes 1925, fig. 1, 483).

Т. XL. Предисториски урни од Европа: 1. Центер – в. 48.4 cm (Gimbutas 1989, fig. 291).

- 212 -

2. Лемнос – в. 24.3 cm (Gimbutas1989, fig. 292: 1). 3. Троја – в. 23.1 cm (Gimbutas 1989, fig. 292: 2). 4. Friedensau – без размер (Hoernes 1925, fig. 8). 5. Помераниа – в. 28.0 cm (Gimbutas 1989, fig. 383: 2). 6. Sampohl – без размер (Hoernes 1925, fig. 7). 7. Hoch – Redlau – без размер (Hoernes 1925, fig. 3). 8. Hoch – Redlau – без размер (Hoernes 1925, fig. 6). 9. Chiuisi – без размер (Janson 1975, сл. 189). Т. XLI. Антропоморфни садови во релација со моделите на фигурини - куќи: 1. Чавдар – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, Т. 29). 2. Казанлак – без размер (Тодорова и Вайсов 1993, сл. 204). 3. Радајце – в. 23.2 cm (Gimbutas 1989, fig. 62). 4. Бутмир – без размер (Hoernes 1925, 281). 5. Ракитово – без размер (Радунчева и др. 2002, сл. 8). 6. Ракитово – без размер (Радунчева и др. 2002, сл. 28: 7). 7. Курило – без размер (Todorova 2003, fig. 10a). 8. Зелениково – размер 1:2 во публикацијата (Garašanin 1979, Т. XXXVII: 7). 9. Зелениково – размер 1:4 во публикацијата (Garašanin 1979, Т. XXXVII: 8). Т. XLII. Неолитски садови со остатоци од кремирани индивидуи: 1. Амзабегово – в. 26.5 cm (Санев и др. 1976, fig. 42). 2. Амзабегово (истиот но во друга позиција), (Gimbutas 1976, fig. 242). 3. Ракитово – в. 34.2 cm (Bačvarov 2004, fig. 1.1). 4. Plateia Magoula Zarkou – без размер (Bačvarov 2004, fig. 4: 1). 5. Tell Hazna – ш. 39.0 cm (Бъчваров 2003, fig. 4.7). 6. Tell Soto/Tell Hazna? – размер на автентичната илустрација (Bačvarov 2004, fig. 3). Т. XLIII. Модели на антропоморфни печки: 1. Curmatura – без размер (Gimbutas 1989, fig. 233). 2. Медведњак – w. 10.0 cm (Петровић 2001, сл. 3). 3. Прогар (Петровић 2001, сл. 1a). 3a. Прогар (Петровић 2001, сл. 1b). 4. Винча – без размер (Васић 1936, T. I: 1c). 4a. Винча – без размер (Васић 1936, T. I: 1a).

- 213 -

Т. I. Визуелни релации меѓу Анадолија и Македонија

- 214 -

Т. II. Садови фрагменти од Амзабегово – вршничката група

- 215 -

Т. III. Садови фрагменти од Велушко – породинската група

- 216 -

Т. IV. Бело сликани садови од Пелагонија

- 217 -

Т. V. Бело сликани садови од Говрлево

- 218 -

Т. VI. Праволиниски темно сликани орнаменти од Говрлево

- 219 -

Т. VII. Криволиниски темно сликани орнаменти од Говрлево

- 220 -

Т. VIII. Праволиниски и криволиниски темно сликани орнаменти од Маџари

- 221 -

Т. IX. Бело и темно сликани орнаменти од Зелениково

- 222 -

Т. X. Криволиниски темно сликани орнаменти од Зелениково

- 223 -

Т. XI. Керамички печати од Македонија

- 224 -

Т. XII. Керамички печати од Македонија

- 225 -

Т. XIII. Неолитски печати од Грција

- 226 -

Т. XIV. Визуелни релации меѓу мотивите на печатите од Анадолија и Македонија

- 227 -

Т. XV. Слични мотиви претсавени на различни видови артефакти

Т. XVI. Печати, фрески и рељефи од Çatal Höyük

- 228 -

Т. XVII. Визуелните релации меѓу орнаментите на печатите и фигурините

Т. XVIII. Визуелни релации меѓу орнаментите на неолитските печати и

поскурниците

- 229 -

Т. XIX. Керамички модели на лебови и оригинални примероци од тесто

- 230 -

Т. XX. Неолитски керамички лепчиња од Говрлево

- 231 -

T. XXI. Палеолитски фигурини

- 232 -

Т. XXII. Неолитски фигурини од Македонија

- 233 -

Т. XXIII. Неолитски фигурини од Балканот и Анадолија

- 234 -

Т. XXIV. Врежани гениталии на фигурините од Македонија

- 235 -

Т. XXV. Врежани гениталии на фигурини од Балканскиот Полуостров

- 236 -

Т. XXVI. Машки фигурини од Балканот

- 237 -

Т. XXVII. Фигурини со рацете поставени на абдоменот

- 238 -

Т. XXVIII: Фигурини со рацете поставени на градите

- 239 -

Т. XXIX. Фрагментирани фигурини од Македонија

- 240 -

Т. XXX. Фрагментирани фигурини од Македонија

- 241 -

Т. XXXI. Фрагментирани фигурини од Грција

- 242 -

Т. XXXII. Фрагментирани фигурини од Бугарија

- 243 -

Т. XXXIII. Неолитски и енеолитски фигурини со жлеб за всадување на глава

- 244 -

Т. XXXIV. Модели на фигурини – куќи

- 245 -

Т. XXXV. Антропоморфни садови од Југо – источна Европа

- 246 -

Т. XXXVI. Фрагменти од антропоморфни садови од Македонија

- 247 -

Т. XXXVII. Фрагменти од антропоморфни садови од Македонија

- 248 -

Т. XXXVIII. Антропоморфни садови од Југо – источна Европа

- 249 -

Т. XXXIX. Антропоморфни садови од подоцнежните предисториски периоди

- 250 -

Т. XL. Предисториски урни од Европа

- 251 -

Т. XLI. Антропоморфни садови аналогни на моделите на фигурини – куќи

- 252 -

Т. XLII. Неолитски садови со остатоци од кремирани индивидуи

- 253 -

Т. XLIII. Модели на антропоморфни печки