Vergeetjezelfniet,alsjevooreenanderzorgt!

Psychosocialeondersteuningvoorzorgmedewerkersininstellingen:samenva=ngvandesamenwerkingZorginstellingenhebbenallerleiini/a/evenommedewerkersteondersteunenindezeextreme/jd.GGzinstellingenkunnendaarbijeenondersteuningvormenindiendeexper/seofcapaciteittekortschietinzorginstellingen.Hetisdusaanvullendopwatzorginstellingenzelfkunnenendoen.Hierbijzijnerdriemogelijkheden.

- DeGGZinstellingbiedtmateriaalen/psterpreven/e,gerichtopmentalegezondheid.(ziebijlage)

- DeGGZinstellingbiedtpsychosocialeondersteuningvoorpsychologeninhetziekenhuisindiendaarbehoeEeaanis(bvintervisiebegeleiding)ofbiedtconsulta/e/aanvullendescreening.(zorgdatnamenennummerbeschikbaarzijn)

- DeGGZinstellingbiedtPTSSbehandelingwanneerdeexper/seofcapaciteittekortschietininstellingen.GGZinstellingenzorgenvoordirectebeschikbaarheiddooreenpouletemaken.

“Leteenbeetjeopelkaar,ikrekenopjullie..”(MarkRuMe,16-3-2020)

Inleiding

Indezeuitzonderlijkecrisissitua/ewillenweheelgoedopelkaarleMen.“GewoongoedopelkaarleMen”datgebeurtal.Bijvoorbeelddoorzogenaamdepeersupportininstellingen;collegialeondersteuningaancollega’sdiepsychischegevolgenondervindenvanpa/ëntveiligheidsincidenten.

Allemedewerkersindezorgkrijgentemakenmetuitzonderlijkesitua/es;schoonmakers,facilitair,voedingsassistenten,artsassistenten(vaakgrootverantwoordelijkheidsgevoel,jong),verpleegkundigen(idem),medischspecialisten(stoer,wekunnendiewelaan).Indehuidigesitua/ementaalgezondblijvenofweerwordenvraagtheelveel.Datkunnenwealleensamenendoorkwetsbaarhedenonderogentezien,tedurvendelenenvoldoendeafstandtekunnennemen.Medewerkerskunnenbijvoorbeeldlastkrijgenvanmentaleklachtenalstwijfel,stressklachten,schuldenschaamte.Eendeelvandezorgprofessionalskrijgtlastvanherbelevingen,nachtmerries,slapeloosheid.DebehoeEeaaneen/meoutisgrootmaardedrukopdezorgprofessionalsmaaktdathaastonmogelijk.Psychischestabiliteitvanprofessionalsisnu,wellichtmeerdanooit,gewenst,omallerleiredenen,maarvooralomdekwaliteitvanpa/ëntenzorghoogtehouden.

Dezeinforma/ekanhelpenmethetzogoedmogelijkvoorkomenvandezeklachtenenookinhetvoorkomenvanhetlangdurigvoortbestaanvandeklachten.

Collegialegesprekkenommentaalteondersteunenwordenalszeerwaardevolgezien.SomshebbenmensenechterbehoeEeaanmeerensomswordtdiebehoeEenietmeergevoeldomdateraleengrensgepasseerdis.Inalledrukteismengeneigdomtedenkengeen/jdtekunnenmakenvoors/lstaan,reflec/eenherstellen.Tervoorkomingvanklachtenmoetendezenoodzakelijke‘herstel-momenten’eenvastonderdeelvanhetwerkvormen.Vragenenvoelenluktnietmeeralsdeadrenalinepompt.Naastdeessen/ële(hand)hygiëne,moetmentalehygiëneookeenvastonderdeelzijn.

Mentalehygiënebetekentpro-ac/efaandachtbestedenaangeestelijkegezondheid.Wewillenvoorkomendatmensenuitvallenenwewillendatmensenoplangetermijnookhetwerkin

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

combina/emetprivévolhouden.Inbijlage1eenar/keluitdeLancet(feb2020)overdeaanpakinWuhanwaaruitwedenoodzaaklerenevenalshetbelangomhierproac/efaandachtaantebesteden;mensenhebbenenofnemengeen/jdvoorzichzelf,zedenkenhetnietnodigtehebben.

Doorwie:

Zorginstellingen:Instellingenwaarzorgprofessionalswerkenkunnengebruikmakenvandezeinforma/e.Zijkunnenzelfmaatregelennemeninternommedewerkerstevoorzienvanditaanbodindienervoldoendecapaciteitenexper/seis.EchterwijadviserenomgebruiktemakenvanexpertsopditgebiedvanuitdeGGZdiegraaghunsteentjebijdragenomindezeextreme/jdhulptebieden.

GGZinstellingen:Zoekproac/efcontactmetzorginstellingeninderegioenbiedthulpaan.Maakeenpoulevanprofessionalsdiedenodigeondersteuningkunnenenwillenbieden.Zorgvoor2contactpersonenzodateral/jdiemandbereikbaaris.

DoordeopschalingvanzorgbehoeEeinderegioopeenprofessionelewijzemetelkaaraftestemmen,realiseerjecon/nuïteitenkwaliteitinhetaanbodinderegio.

KwaliteitomdatdeprofessionaliteitgegarandeerdisophetniveauwaardebehoeEeligtencon/nuïteitomdatdezorgindeeigenregiometsamenwerkingspartnerisbelegd.Zokaniederzijneigenexper/seinzeMendaarwaarnodig.

Aanbod(3P’s)

Ommentalehygiënetebehoudenenteverkrijgenmakenweonderscheidindrievariantenvanaanbod:

1.Preven/e

2.Psychosocialesteun(verminderenangstenspanning)

3.PTSS(EMDRonline)

Ad1.PrevenGe

Alseersterichtenwedeaandachtoppreven/eenvoorkomenvanburn-out.Op/misme,cogni/eveflexibiliteit,ac/evecopingskills,fysiekegezondheidensocialesteunzijnhierbijvanbelang.Hetaanbodiszichtbaarenvanzelfsprekendmetdeboodschap:

DenkaanjeWeerbaarheiddusletopjeMentaleGezondheid.

Onderstaandeadviezenkunnenindeinstellingdoorteampsychologen,BOT-team,teamMW,peersupportersengeestelijkeverzorgersingezetworden.Onderlingeafstemminghieroververdientaanbeveling.Externexper/seteamGGzkan (indiennodigquaexper/seencapaciteit)betrokkenzijnbijopzeteninvullingvandeadviezen.

1. Hangflyersopomaandachttebestedeninteamsaanmentalegezondheid,ziebijlageposters/factsheet

2. Bespreekwatprehgisvooreenteam;bvrustruimte,wandomdingenvanjeafteschrijvenmetgeeltjes,extraintervisie

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

3. Wijadvisereneenbuddysysteem,datbetekentdaterkoppelsgemaaktwordenineenteamvantweemensendieextraopelkaarleMengedurendedewerkdagenelkaarbevragenopmentalegezondheid.

4. Houdritmeenstructuurinslapen,eten,werkenpersoonlijkehygiëne.

5. Zorgvoorontspanning,rustenafleiding,enkleinemomentenvoorjezelf,bijlage3.

6. Zorgvooreenteamvanexpertsvanuitdeeigenorganisa/eofvanuiteenGGZinstellingdiedagelijksopbepaalde/jdtelefonischbereikbaarisomeenverhaalkwijttekunnenenomzorgenenemo/estedelen.EenexperMeamkanpsychologenineeninstellingbegeleidenofzelfdezemogelijkheidorganiseren.

Ad2.Psychosocialeondersteuning

Psychosocialeondersteuningisnodigvoorzowelmedewerkersalsvoorhetomgaanmetdepa/ënten.OokhierkanindiennodigopgeschaaldwordennaarexternexperMeamGGz(ziead.1)

Medewerkers

1. Zoalsbijpreven/ealbeschreveniseenbuddysysteemeengoedeop/e,ookwanneererklachtenontstaan.DuswijsinteamskoppelsaandieextraopelkaarleMen(opdewerkvloer,dusopdebetreffendewerkdag)enexplicietvragennaarelkaarsmentalewelzijn.Herkennings/psvoorklachtenvanburnoutzieinbijlage4,voorPTSSziebijlage5,6en7.

2. Wanneererininstellingenpeersuppporterszijn,wordendezeac/efbetrokkenbijoverdrachtsmomentenofintervisie.EenexperMeamvanuitdeGGZkanhierbijondersteunen.

3. Eenteamvanexpertsiseruiteraardookwanneererklachtenontstaan.DepsychologenvanhetziekenhuisstaanindirectelijnmethetexperMeamvandeGGZ,voorconsulta/eofscreeningenindiengewenstverwijzing.

4. DenkaanhetthuisfrontvandezorgmedewerkersenstemafofdemedewerkerbehoeEeheeEaanondersteuning.(denkaaninforma/evoorzieningoverwerkzaamhedenenafentoecommunica/eoverenweer)

Pa=ënten

Voorhetomgaanmetpa/ëntenisondersteuningvanprofessionalsinhetomgaanmetangstenvanpa/ëntenbelangrijk,zekerbijsocialeisola/eenquarantaine.Pa/ëntenkrijgentemakenmetveelonzekerheidenhebbentegelijker/jdweinigmogelijkhedenomspanningtereguleren.Voor/psziebijlage.Erkunnenpsychischeklachtenofproblema/scheinterac/estussenpa/ëntenenzorgverlenerontstaan.

Adviezenvooromgaanmetpa/ënten:

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

1.Geefvoorlich/ng/normaliseer

2.S/muleerdagelijkseac/viteitendagstructuur

3.Verhooggevoelvancontroleenautonomie

4.Maakcontactenbetrekhetsysteem

5.Zorgvoorcomfort,isoleerdeziekte,nietdemens!

Ad3.PTSSbehandeling

BijdaadwerkelijkPTSSofangstklachtenkunnenGGZexperMeamsprofessionalsaanbiedeneenkortdurendePTSSbehandeling(EMDR/exposure)tekrijgen.HiervoorkaneenpouleopgezetwordenmetspecialistenuitdeGGZ,indiendaarvoorgeencapaciteitisindeeigeninstelling/ziekenhuis.Bovendienishetvoorzorgmedewerkerswenselijkombuitendeeigenwerkkringdezeprofessionelebehandelingtekrijgen.Hierbijishetvanbelangdemogelijkheidaftesprekenomdezeprofessionalsvoorrangtegevenendirectietstebiedeninplaatsvanopeenwachtlijsttelatenkomen.

EventuelepeersupportersenpsychologenineeninstellingwordendooreenexperMeamdoorfactsheetseninfographicsgeïnformeerdoverhoeburn-outofPTSSteherkennen.Zijschakelendoorindienzijeenscreeningnodigachten.ErkandanverwezenwordennaardebeschikbarepouleexpertsvanuitdeGGZ.

BinnendeGGzzijncontactpersonenbekendbijhetdesbetreffendeziekenhuis,welkedecoördina/eensnelledoorstroomorganiserenvoorprofessionelebehandeling.

Zoontstaaterinonderlingesamenwerkingeendoorlopenderouteomtevoorkomendateroplangeretermijnerns/geklachtenontstaanbijdehuidigezorgmedewerkersaanhetfront,waardoordereguliereziekenhuiszorglangdurigerontregeldis.

InsamenwerkingmetAmphiaziekenhuisBreda,GGzBreburgengeheelbelangelozeinzetvanEinfachwerdeentoolkitontwikkelddievoorallesamenwerkendeinstellingenondersteunendkanzijn.

Want:Vergeetjezelfniet,alsjevooreenanderzorgt!

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage1PrevenGe;Psycho-educaGeopburn-outenPTSS

Netalstemperatuurmetenvoorkoorts,s/mulerenomdementaletemperatuurtemeten,tweemaaldaags.Bijteheet(emo/esnemenhetover)oftekoud(emo/esdoenniet/onvoldoendemee)zorgvoorhersteldoorreflec/e,rust,afstandofsteunzoeken.

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage2Kortemindfulnessoefeningen:

Oefeningenomevenvanjeautoma/schepilootaftestappen,uitdehec/ekvanhetmoment;eveninhethierennu,bewustwordenwaterspeeltomhiernaweermetvolleaandachtverdertegaanmetwaarjemeebezigwas.Heelevenvoorjezelfeenkleinrustmomentjecreëren.

Probeerpaarkeerperdag30secondentestoppenmetwatjeaanhetdoenbent.Wordtevenbewusthoejeerbijzit/staat.Volgeenpaarinenuitademingen.Gadanweerverderwaarjemeebezigwas.Probeerditopvaste/jdentedoenbviedere2uur,zetalarminjetelefoon.

Doe2xperdag1minuutniks.

GahiervoorenkelziMen/staanzonderdatjeeendoelhebt.Jesluitjeogenendatisalles.Zetalarminjetelefoon.Kanookopdewc!Pakweeropwaarjemeebezigwas.

Deuroefening/ruimteoefeningWeesjebewustwanneerjevandeeneruimtenaardeandereruimtegaat.Staevens/l(paarseconden)inderuimtediejeverlaatenwatjedaargedaanenhebt.Verlaatderuimte,staevens/lbijwatjegaatdoen(paarseconden)Probeerzoveelmogelijk1dingtegelijktedoen.Jebentdanveelefficiënterenheeleffec/efookommeerrustinjehoofdtekrijgen.

Kiesiederedag1bezigheidopjewerkuitdiejemetaandachtgaatdoenFocusjeophetlopenvandeenepa/ëntnaardeandere;eneafdelingnaardeandere Focusjeophetetenvanjeboterham/appel/koek;drinkenvankoffie/thee Probeerjeaandachterbijtehouden.Dwaaltjemindaf,merkhetopenbrengjeaandachtterugnaarjeklusje.Geefjezelfeengrootcomplimentdatjedezetaakhebtvolbracht!Maakhetniettegroot,paarminutenisalheelgoed.Voeljelichaam(probeerdit1xperdagminimaaltedoen)Alsjeevenpauzehebt/Alsjestraksnahetwerknaardesupermarktloopt/ofalsjeopdebankploE:voeldaneensjelichaamvanbinnenuit.VoeljeademhalingVoeljehartslag.Voeljevoetenopdegrond.Voeljebenen.Voeljerug.Voeljebuik.Voeljearmen.Voelhoejelichaamloopt.Voelhoejelichaamzit.

Socialemedia:telefoon/facebook/instagram/NieuwsVoordatjejetelefoonpaktstadaneenmoments/lofjeerdatopditmomenteigenlijkwelzininhebtofdathetuitgewoonteis.Probeereenbewustekeuzetemakenofjehieropditmomentaandachtaanwiltbesteden.Zoookofjenuopeenberichtwiltreagerenofopeenlatermoment.Zetjetelefoonookeensops/lalsdatkan.DitkunjeookzodoenmetFB/insta/nieuws

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage3AchtergrondinformaGe

*ArGkelovermentalegezondheidinWuhan

hMps://www.thelancet.com/journals/lanpsy/ar/cle/PIIS2215-0366(20)30078-X/fulltext

*Mentalegezondheidvanprofessionals

*Leeshoofdstuk4richtlijndefensieovergeorganiseerdecollegialeondersteuning

*Webinarministerievandefensie:www.exper/secentrummggz.nl

*TipsompaGëntendoormoeilijkeGjdentehelpen

Flyer adviezen mentale gezondheid zorgprofessionals.pdf

201201-psychosociale-ondersteuning-geuniformeerden-tweede-druk-2012.pdf

The-Crisis-Kit.pdf

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage4HerkenningBurn-Out

Opgebrand,vermoeidenuitgeput

Bijeenburn-outbenjeopgebrand.Jevoeltjelichamelijkengeestelijktotaaluitgeput.Eenburn-outishetgevolgvanlangdurigestressklachtendiesteedsergergewordenzijnenwaaraanjeteweinigaandachthebtbesteed.

Bijeenburn-outhebjelichamelijkeenpsychischeklachten.Gevoelensvanvermoeidheidenuitpuhngstaansterkopdevoorgrond.Deklachtendiejeervaartbeperkenjeinjedagelijksfunc/oneren:opjewerk,thuisen/ofinjesocialeleven.Lichamelijkeklachten

• Extremevermoeidheid• Slaapproblemen• Hoofdpijn• Maagpijn• Darmklachten• Duizeligheid

Psychischeklachten• Piekeren• Ergmoeilijkkunnenontspannen• Jeopgejaagdvoelen• Prikkelbaarheid• Somberheid• Huilbuien• Lusteloosheid• Nietmeerkunnengenietenvandingen• Angstklachten• Slechteconcentra/e,vergeetach/gheid• Gebrekaanzelfvertrouwen• Schuldgevoelens

Burn-outofdepressie?Mensenmeteenburn-outhebbenveelklachtendieookvoorkomenbijeendepressie.Zobenjevaaksomberenlusteloos.Jekuntooklasthebbenvanschuldgevoelens,netalsmensenmeteendepressie.Daardoorzijneendepressieeneenburn-outsomsmoeilijkvanelkaarteonderscheiden.Hetverschilisdateenburn-outhetgevolgisvanlangdurigeoverbelas/ng,terwijleendepressieookkanontstaanzonderdatersprakeisvanoverbelas/ng.Verderspeeltaanlegbijhetontstaanvaneendepressieeengrotereroldanbijburn-out.

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage5HerkenningPTSSklachten

HetsignalerenenherkennenvanPTSSisbelangrijk,hetsignalerenzalalsbuitenstaander/collegamakkelijkerzijndandiegenediezelfPTSSverschijnselenlaatzien.EenbelangrijketaakvooronsomopelkaarteleMen.MensenkunneneenhebbenposMrauma/schestress-stoornis(PTSS)alszedevolgendeverschijnselenhebben.EenPTSSkanalleenmaarwordenvastgestelddooreendeskundige(Psycholoogofpsychiater).

MensenhebbenkansopeenposMrauma/schestress-stoornis(PTSS)alszeonderanderedevolgendeverschijnselenlatenzien.

• Zehebbeneengebeurtenismeegemaaktmeteendreigendeofdaadwerkelijkedoodoferns/geverwonding.Zij,eneventueelanderebetrokken,reagerenmetgroteangst,hulpeloosheidofafschuw.

• Zebelevendezetrauma/schegebeurtenisdehele/jdopnieuwopminstenséénvandevolgendemanieren:

• Zekrijgenterugkerendeenonaangenameherinneringenaandegebeurtenis.Hetzijnherinneringendiezenietuitdewegkunnengaan.

• Zedromensteedsweerakeligoverdegebeurtenis.• Zedoendingenofzevoelenzichalsofdegebeurtenisweergebeurt.• Zelijdenpsychischintensalszeietszienofhorendathenherinnertaande

trauma/schegebeurtenis.• Zekrijgenlichamelijkereac/esalszeietszienofhorendathenherinnertaande

trauma/schegebeurtenis.• Zegaandingenuitdewegdiebijhettraumahoren,ofzelatenafgestompte

reac/eszien.Danherkennenzezichinminstensdrievandevolgendegevallen:• Zewillengedachten,gevoelensengesprekkenuitdeweggaandiehorenbijhet

trauma.• Zewillenac/viteiten,plaatsenenmensenuitdeweggaandiehenherinnerenaan

hettrauma.• Zekunnenzicheenbelangrijkstukvanhettraumanietmeerherinneren.• Zehebbenduidelijkminderzinomdingentedoen,enhebbenergeen

belangstellingvoor.• Zehebbenhetgevoelnietmeerbijanderentehoren.• Zepratennauwelijksoverhungevoelens.• Zehebbenhetgevoeleenbeperktetoekomsttehebben.• Zezijnprikkelbaardergewordennadetrauma/schegebeurtenis.Danherkennen

zezichinminstenstweevandevolgendegevallen:• Zehebbenmoeitemetinslapenofdoorslapen.• Zezijnprikkelbaar,barstenafentoeinwoedeuit.• Zekunnenzichmoeilijkconcentreren.• Zezijnoverdrevenwaakzaam.• Zezijnschrikach/ger.• Zehebbenlangerdanéénmaandlastvanbovenstaandeverschijnselen.• ZelijdenbehoorlijkdoordePTSS,enkunnensocialedingen,hetwerkofandere

belangrijkedingennietmeergoeddoen.Bijlage6SignalementPTSSklachtenVeelmensenmaken/jdenshunleveneenschokkendegebeurtenismee,waarnazekortdurendposMrauma/schestressklachtenhebben;ditiseengebruikelijkereac/e.De

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

meestemensenkunneneenschokkendegebeurtenisgoedverwerkenmetsteunvandeomgeving,maar10%vanhenontwikkeltPTSS(eenposMrauma/sche-stressstoornis).

Herbeleving

• Bijherbelevinglijkthetalsofjedetrauma/schegebeurtenisopnieuwmeemaakt.Jeziet,ruikt,hoort,proeEenvoeltallesweerzoalstoenhetgebeurde.

• Jehebtnachtmerriesenslaaptonrus/g.• Jehebtherinneringenaandegebeurtenisdiesteedsweerterugkomen.• Wanneerjeaandegebeurtenisdenkt,krijgjehartkloppingen,gajetrillenenzweten

enkunjenietgoedmeerademhalen.Jevoeltjeverlamdvanangst.

Vermijding

• Bijvermijdinggajeallesuitdewegwataandetrauma/schegebeurtenisdoetdenken.ZobeschermjejezelftegendeheEigeemo/es.Je‘vergeet’dehelegebeurtenisofbepaaldemomenteneruit.Ditheetverdringing.

• Jevoeltsomshelemaalnietsmeerendoetallesopdeautoma/schepiloot.• Jeontkentwaterisgebeurdenvluchtervoorwegdoorbijvoorbeeldkeihardte

werkenofveeltedrinken.• Jewiltnietpratenoverwaterisgebeurdensluitjeafvoordemensenomjeheen.

Gedragengevoelens

• Jevoeltjevoortdurendgespannenen‘opgefokt’.• Jeverliestsneljegeduldenbentsnelboos.• Jehebtlastvanplotselingehuilbuien.• Jeschriktsnelenbentovergevoeligvoorelkeonverwachtesitua/eofgebeurtenis.• Jezoektgevaarlijkesitua/esop;jegaatbijvoorbeeldveeltehardrijden.• Jegebruiktverdovendemiddelenzoalsdrugsenalcohol.• Jebentsomber,vindtnietsleukofinteressant.• Jevoeltjeschuldigaanhetgebeurdeenmaaktjezelfverwijten:‘Danhadikmaar

niet…’• Jevoeltjeminderwaardig.• Jekuntjeslechtconcentreren.• Jebentdoodmoe,maarkunttochmoeilijkinslapenofdoorslapen.

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet

Bijlage7TipsbijPTSS• Neemveel/jdenrust.• Kijkbeetjebijbeetjeterugopwaterisgebeurd.Jekuntbijvoorbeeldopschrijvenwat

jejeallemaalherinnert,enwatjehoorde,dachtenvoelde.• Praatmetvertrouwdemensenoverwatjehebtmeegemaakt.Begingerustzelfmet

praten.Vriendenenfamiliedurvendatvaakniet,uitangstvoorwatzebijjelosmaken.Maarzewillenjouwverhaalwélhoren.

• Maakduidelijkwanneerjewelenlievernietwiltpraten.• Zoeksteunbijlotgenoten.Mensendieminofmeerhetzelfdehebbenmeegemaakt

begrijpenelkaarvaakmeteenhalfwoord.• Probeerookmetanderentepratenoverhunleven.Zokrijgjeweeroogvoorhet

gewoneleven.• Pakbeetjebijbeetjejedagelijksebezighedenweerop.• Houdeenvastedagindelingaan,ookalsjeslechtslaapt.• Eetgezond.• Zoekafleidingendoedingenwaarjeplezierinhebt.Gabijvoorbeeldnaardefilm,

fietsenofwandelen.

Tipsvoornaasten• Blijfluisterennaarhetverhaalvanjepartner,familielidofvriend(in).Ookalhoorje

ditvoordezoveelstekeer.Hijofzijzitnogal/jdvolemo/esenheeEbehoeEeaanerkenning.

• Besefdathetvaakmaandenkostomzo’nschokkendegebeurtenisteverwerken.Denkdaaromniettesneldatjepartner,familielidofvriend(in)ernuweloverheenis.

• Maakgeengrapjesoverdegebeurtenisenzegookniet:“Probeerhetmaargauwtevergeten!”

• Vraagjepartner,familieofvriend(in)hoejesteunkuntgeven.Hijofzijkandatdanzelfaangeven.

• Neemooknietongevraagdzorguithanden.Hijofzijwilgraagzelfcontroleoverzijnofhaareigenlevenkrijgen.

• Neemeventueleschuldgevoelensvanjepartner,familielid,vriend(in)serieus,ookalvindjezenogzoonterecht.Vraagdoor.Bijvoorbeeld:“Wathadjeanderskunnendoen?”Zokrijgthijofzijmeervatophetgebeurde.

• Zoekinforma/eoverPTSSopinternet,indeboekhandelofindebibliotheek.

Zoekzelfsteunalshetjetezwaarwordt.

vergeet jezelf niet

als je voor een ander zorgt

vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet