1

ლექსიების კურსი საგანში ”საინფორმაციო სისტემები და მათი დაპროექტება”

ავტორი ცირა ჯაფიაშვილი

ლექცია 1. თემა 1. საინფორმაციო სისტემები

სისტემის ცნება; სისტემის ელემენტი, ორგანიზაცია, სტრუქტურა, არქიტექტურა,

მთლიანობა. საინფორმაციო სისტემის ცნება. საინფორმაციო სისტემების (სს)

დანიშნულება. საინფორმაციო სისტემების როლი თანამედროვე ეკონომიკური

ობიექტების მართვაში.

ინფორმაცია თანამედროვე მსოფლიოში გახდა ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან

რესურსად, საინფორმაციო სისტემები კი -- აუცილებელ ინსტრუმენტად პრაქტიკულ

საქმიანობის ყველა სფეროში.

ამოცანების ნაირფეროვნებამ, რომლებიც ამოიხსნება სს-ის დახმარებით, მიგვიყვანა

მრავალ სხვადასხვა ტიპის სს-სთან. ისინი განსხვავდება ერთი მეორესაგან აგების

პრინციპებითა და ინფორმაციის დამუშავების წესებით. საინფორმაციო სისტემების

წარმოქმნა შედეგია ობიექტური პროცესის, რომელსაც სამეცნიერო-ტექნიკური რევო-

ლუცია ჰქვია. ეს სისტემები, ინფორმაციის ინტეგრირებით, უზრუნველყოფენ მართვის

ამოცანების კომპლექსურ გადაწყვეტას.

1.1. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ძირითადი ცნებები

განვსაზღვროთ საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ძირითადი ცნებები.

სისტემა (ბერძნული სიტყვიდან systema - ერთიანი შენაერთი შექმნილი ნაწილებისაგან)

ეს არის ურთიერთმომქმედი ელემენტების ერთობლიობა.

სისტემის ელემენტი - სისტემის ნაწილი, რომელსაც გააჩნია გარკვეული ფუნქციური

მნიშვნელობა. სისტემის რთულ ელემენტებს, თავის მხრივ შემდგარს შედარებით

მარტივ ურთიერთმომქმედი ელემენტებისაგან, ხშირად ქვესისტემებს უწოდებენ.

სისტემის ორგანიზაცია - სისტემის ელემენტების ურთიერთქმედების შეთანხმულობა,

მოწესრიგება, რომელიც გამოიხატება სისტემის ფარგლებში ელემენტების

მდგომარეობის ნაირსახეობის შეზღუდვაში.

სისტემის სტრუქტურა - სისტემის ურთიერთ მომქმედი ელემენტების შემადგენლობა,

წესრიგი და პრინციპები, რომლითაც განისაზღვრება სისტემის ძირითადი თვისებები.

თუ სისტემის ცალკეული ელემენტები ნაწილდება სხვადასხვა დონეებზე და მათი შიდა

კავშირები ელემენტებს შორის ორგანიზებულია ზე დონისაგან ქვე დონისაკენ, სისტემის

იერარქიული სტრუქტურაზე მეტყველებენ. მკაცრ იერარქიულ სტრუქტურებს

პრაქტიკაში იშვიათად ვხვდებით, და ხშირად ამ სტრუქტურის ქვეშ იგულისხმება

2

ისეთი სტრუქტურებიც, რომლებშიც სხვა კავშირებს შორის დომინირებს იერარქიული

კავშირები.

სისტემის არქიტექტურა - მომხმარებლისთვის მნიშვნელოვანი სისტემის თვისებების

ერთობლიობა.

სისტემის მთლიანობა - გულისხმობს სისტემის თვისებების არ დაყვანას ცალკეული

ელემენტების თვისებების ჯამამდე და, ამავ დროულად, თითოეული ელემენტის

დამოკიდებულებას მის ადგილისა და ფუნქციის მიხედვით სისტემის შიგნით.

ინფორმაციულ სისტემა (სს) - ურთიერთ დაკავშირებული ერთობლიობის

საშუალებების, მეთოდების, პერსონალის გამოყენება ინფორმაციის შენახვის,

გადამუშავების გაცემისთვის დადგენილი მიზნის მისაღწევად.

ნებისმიერი ორგანიზაცია შედგება მართვის და სამართავი ნაწილისაგან,

რომლებიც ერთობლივად შეადგენენ მართვის სისტემას. ორივე მათგანის ფუნქციო-

ნირებისთვის საჭიროა მათ შორის ინფორმაციის გაცვლა: მართვის ნაწილმა უნდა

მიიღოს ინფორმაცია საწარმოში მიმდინარე წარმოების პროცესებზე, გადასცეს მითი-

თებები კონკრეტული გადაწყვეტილებების სახით. თავის მხრივ, სამართავმა ნაწილმა

უნდა მიაწოდოს მართვის ნაწილს ინფორმაცია წარმოების მიმდინარე პროცესებზე,

რათა არ შეფერხდეს წარმოების სწორი მართვა. ორივე ნაწილი მოქმედებს ერთი

მეორეზე. ეს პროცესი უწყვეტია. მართვის სისტემის კონტურული სქემა ნაჩვენებია

ნახატზე 1.1

ნახატი 1.1. მართვის სისტემის კონტურული სქემა

ნებისმიერ ორგანიზაციულ სისტემაში ინფორმაციულ სისტემის დანიშნულებაა

ადამიანისადმი მართვის პროცესის განსახორციელებლად საჭირო ინფორმაციის

მიწოდება. მმართველ და სამართავ ქვესისტემებს შორის კავშირის დამყარება

შესაძლებელია მხოლოდ ინფორმაციულ სისტემის საშუალებით. ინფორმაციულ

სისტემა წარმოადგენს სამართავი ობიექტის შესახებ ინფორმაციის შეგროვებას, გადა-

3

ცემის და დამუშავების საკომუნიკაციო სისტემას, რომელიც ამარაგებს სხვადასხვა

რანგის მართვის მუშაკებს მართვის ფუნქციის განსახორციელებლად საჭირო ინფორ-

მაციით. ამრიგად, მართვის პროცესი გულისხმობს მონაცემების მიღებას სამართავი

ობიექტის მდგომარეობის შესახებ; მონაცემების დამუშავებისა და დამუშავებული

მონაცემების შედეგად მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე გადაწყვეტილების

მიღებას.

ნახ. 1.2. მართვის სისტემის კონტურული სქემა ინფორმაციულ სისტემის

პირობებში

ადამიანს ან ტექნიკურ საშუალებას მართველობითი გადაწყვეტილების მიღება

შეუძლია მას შემდეგ, რაც სამართავი ობიექტიდან მიღებული იქნება საჭირო

ინფორმაცია მართვის თითოეულ სტადიაზე - დაგეგმვა, აღრიცხვა, კონტროლი,

რეგულირება. სამართავი ობიექტის სწორად ფუნქციონირებისთვის მმართველ სისტემას

უნდა გააჩნდეს ერთის მხრივ ცნობები გარე სამყაროს მდგომარეობის შესახებ და მეორე

მხრივ ინფორმაცია თვით სამართავი სისტემის სტრუქტურისა და მდგომარეობის

შესახებ. რამდენათაც მმართველი სისტემისადმი მიწოდებული ინფორმაცია სამართავი

ქვესისტემის პარამეტრების მდგომარეობის შესახებ იქნება რეალური, იმდენად

მმართველი სისტემის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება იქნება ოპტიმალური.

ლექცია 2. თემა 2. საინფორმაციო სისტემის კლასიფიკაცია

ავტომატიზებული, ავტომატური სისტემები. მართვითს და მრჩეველი სისტემები.

ორგანიზაციული მართვის და ტექნოლოგიური პროცესების ავტომატიზაციის

საინფორმაციო სისტემები, ავტომატიზებული პროექტირების მართვის საინფორმაციო

სისტემები, ინტეგრირებული - წარმოების (კორპორატიული) საინფორმაციო

სისტემები. დოკუმენტური და ფაქტოგრაფიული სს.

4

2.1. სს კლასიფიკაცია

2.1.1. ინფორმაციის დამუშავების ავტომატიზაციის ხარისხი

ინფორმაციის დამუშავების ავტომატიზაციის ხარისხით სს იყოფა:

- ხელით დასამუშავებელი,

- ავტომატიზებული,

- ავტომატური.

ხელით დამმუშავებული სისტემები ინფორმაციის დამუშავების ტექნიკური საშუა-

ლებებით არ სარგებლობენ და ნებისმიერი დამუშავება სრულდება ადამიანის მიერ.

ავტომატურ სისტემებში ნებისმიერი დამუშავება ავტომატურად, ადამიანის გარეში

ტექნიკური საშუალებების გამოყენებით სრულდება.

ავტომატიზებულ სისტემებში ინფორმაციის დამუშავების პროცესში მონაწილეობენ

ტექნიკური საშუალებები და ადამიანი. ამ პროცესში შრომატევადი და რუტინული

სამუშაოები სრულდება ტექნიკური საშუალებებით, ადამიანს კი ეთმობა დამუშავების

მეთოდოლოგია და ალგორითმული პროცესები.

2.1.2. სს მოცულობა

სს სიდიდის მხრივ იყოფა შემდეგ ჯგუფებად:

- ცალკეული,

- ჯგუფური,

- კორპორაციული.

ცალკეული სს ხორციელდება, როგორც წესი, ავტონომიურ პერსონალურ კომპიუტერზე

- არ გამოიყენება ქსელი. ასეთი სისტემა შედგება რამდენიმე გამოყენებით ამოცანისაგან,

რომლებიც ერთიანი საინფორმაციო ფონდით სარგებლობენ, და განკუთვნილია ერთი

მომხმარებლის ან კოლექტივის მიერ სამუშაოს შესასრულებლად. ასეთი სისტემები

იქმნება ლოკალური მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემებით (მბმს, DBMS). ასეეთ

სისტემებს წარმოადგენენ Clarion, Clipper, FoxPro, Paradox, dBase და Microsoft Access.

ჯგუფური სს ორიენტირებულია სამუშაო ჯგუფების მიერ ინფორმაციის კოლექტიურ

მოხმარებაზე და უმეტესად ლოკალური გამოთვლითი ქსელის ბაზაზე იქმნება. ასეთი სს

შექმნისას გამოიყენება მონაცემთა ბაზების სერვერები (SQL-სერვერები). არსებობს

სხვსდასხვა SQL-სერვერების საკმარისად დიდი რაოდენობა, როგორც კომერციულის,

ასევე თავისუფლად გავრცელებულების. მათ შორის არის Oracle, DB2, Microsoft SQL

Server, InterBase, Sybase, Informix.

კორპორაციული სს იქმნება მსხვილი კომპანიებისთვის. ძირითადად აქვთ იერარქიული

სტრუქტურა რამოდენიმე დონით. ასეთი სისტემებისთვის დამახასიათებელია კლიენტ-

სერვერული არქიტექტურა ან მრავალდონიანი არქიტექტურა. ასეთი სისტემების

5

შესაქმნელად შეიძლება გამოყენებული იქნეს იგივე მონაცემთა ბაზების სერვერები, რაც

ჯგუფური სს-თვის, თუმცა მსხვილ სს-ში გავრცელდა სერვერები Oracle, DB2 და

Microsoft SQL Server.

გამოყენების მიმართულების მიხედვით სს იყოფა ოთხ ჯგუფად:

- ორგანიზაციული მართვის სისტემები,

- გადაწყვეტილებების მიმღები მხარდამჭერი სისტემები,

- საინფორმაციო-საძიებო სისტემები,

- საოფისე საინფორმაციო სისტემები.

2.1.3. ორგანიზაციული მართვის სისტემები

მანაცემების დამუშავების ოპერატიულობით იყოფა პაკეტურ და ოპერატიულ სს-ზე.

ორგანიზაციული მართვის სს-ში უპირატესობით სარგებლობს ტრანზაქციების

დამუშავების ოპერატიული რეჟიმი, რათა ნებისმიერ დროის საგნობრივი არის

აქტუალური მდგომარეობა იქნეს წარმოდგენილი. რაც შეეხება პაკეტურ რეჟიმს, მას

ნაკლები ადგილი ეთმობა. კორპორაციული სს გამოიყენება ფირმის ფუნქციების

ავტომატიზაციისთვის და მოიცავს ორგანიზაციის საქმიანობის სამუშაოების სრულ

ციკლს გეგმარებიდან გასაღებამდე. ისინი აერთიანებენ ერთიან ინფორმაციულ

სივრცეში მომუშავე შემდეგ ფუნქციურ მოდულებს:. მარკეტინგის, საწარმოო,

საფინანსო და სააღრიცხო, კადრების და სხვა. ასეთი კატეგორიების სისტემებს

მიეკუთვნებიან:

2.1.4. გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერი სისტემები ( Decision

Support System, DSS)

gadawyvetilebis miRebis mxardamWeri sitemebi orientirebulia rTuli

procesebis realizaciaze, romlebic უზრუნველყოფენ gadawyvetilebების

miRebის mxardaWerას. 1980 წლებში ამერიკელმა და იაპონელმა მეცნიერებმა დაიწყეს

ისეთი სისტემების შექმნა, რომლების რადიკალურად განსხვავდებოდნენ

არსებულებისაგან. ამ სისტემებმა საუფუძველი ჩაუყარეს სს ”ინტელექტუალიზაციის”

პროცესს. ეს სისტემები იყვნენ მციტე, ინტერაკტიული, და მათი მიზანი იყო საბოლოო

მომხმარებლის დახმარება, რათა მათ მისცემოდათ საშუალება ემუშავათ ყველა ტიპის

მონაცემებთან, ჩაეტარებინათ ანალიტიკური კვლევები, აეშენებინათ მოდელები და

გაეთამაშებინათ სცენარები იმ ნოვაციური პროექტების პრობლემებისათვის, რომლებიც

ნაკლებად ან სულ არიყვნენ სტრუქტურირებული. სისტემები, რომლებიც ასეთ

შესაძლებლობებს იძლევიან gadawyvetilebis miRebis mxardamWer sistemebს

ეძახიან. დღეს DSS კორპორაციული სს აუცილებელ ნაწილს წარმოადგენენ.

6

ნახ. 1.3. DSS როგორც სს შემადგენელი ნაწილი

gadawyvetilebis miRebis mxardamWeri da mimRebi sitemebi (ნახ. 1.3)

orientirebulia iseTi rTuli biznes-procesebis realizaciaze, romlebic

moiTxoven informaciis analitikur damuSavebas (OLAP), axali codnis formi-

rebas (Data Mining). informaciis analizs gaaCnia gansazRvruli miznobrivi

orientacia, magaliTad, sawarmos finansuri analizi, buRaltruli

aRricxvis auditi. am klasis sainformacio sistemebis სამ ძირითად

ნაწილისაგან შედგება, რომლებიც ასევე მისი ganmasxvavebeli Taviseburebaa:

did moculobis monacemTa sacavebis Seqmna Data WareHouse – DW), sistemaSi arsebul sxvadasxvagvari wyaroebis integraciis gziT;

monacemTa analitikuri damuSavebis meTodebisa da saSualebebis gamoyeneba (On-Line Analitical Processing –teqnologiebis);

monacemTa inteleqtualuri analizi, romelic uzrunvelyofs

axali codnis formirebas (Data Mining – DM teqnologiebis).

გავჩერდეთ აქ ნახსენებ ტექნოლოგიებზე. პირველი მათგანი საცავების შექმნა -- Data WareHouse -

- ემყარება თანამედროვე რელაციური მონაცემტა ბაზების შექმნას და მათ გამოყენებას ქსელის

პირობებში. ამ საკითხზე ჩვენ გვექნება ცალკე მეცადინეობები, ამიტომ აქ აღვნიშნოთ, რომ ეს

საცავები წარმოადგენენ დიდი მოცულობის ბაზებს, რომლებსაც იყენებს და რომლებზეც

დაფუძნებულია მომდევნო ორი ტექნოლოგია -- OLAP და Data Mining.

OLAP-სერვისი წარმოადგენს ინსტრუმენტს მონაცემა დიდი მოცულობის

ანალიზისთვის რეალურ დროის რეჟიმში. მომხმარებელი OLAP სისტემასთან

ურთიერთობით შეძლებს დაათვალიეროს ინფორმაცია, მიიღოს მისი ნებისმიერი

ჭრილი და შეასრულოს ანალიტიკური ოპერაციები მათი შედარების ამორჩევის, დროის

7

და სხვა პარამეტრების გამოყენებით. OLAP-სისტემასთან მუშაობა სრულდება

საგნობრივი არის ტერმინებში და იძლევა საშუალებას ააგოთ საქმიანი სიტუაციების

სტატისტიკურად დასაბუთებული მოდელები.

OLAP-ის პროგრამული კომპლექსით რომლიც საცავებში არსებული მონაცემების

ანალიტიკურ დამუშავებას აწარმოებს. ძირითადი დამახასიტებელი მისთვის არის ის,

რომეს საშუალება ორიენტირებულია არა ინფორმაციული ტექნოლოგიების

სპეციალისტზე, ან ექსპერტ-სტატისტიკოსზე, არამედ სცეციალისტზე მართვის

გამოყენებითი სფეროში -- განყოფილების, დეპარტამენტის, უფროს მენეჯერზე . ამ

სისტემის საშუალებებაა ანალიტიკოსის ურთიერთობა პრბლებასთან და არა --

კომპიუტერთან. დღეისათვის Data Mining – DM teqnologia აქტიურად ინერგება მენეჯერის

ინტერაქტიულ საქმიანობაში. განსხვავებით ტრადიციული ხელოვნური ინტელექტის

სისტემებისაგან, მონაცემების ინტელექტუალური ძიების და ანალიზის, ან ”მონაცემების

მოპოვების” ტექნოლოგია, კი არ ცდილობს ბუნებრივი ინტელექტის მოდელირებას, არამედ

აძლიერებს მის შესაძლებლობებს თანამედროვე გამომთვლელი სერვერების, საძიებო

სისტემების და, მონაცემთა საცავების სიმძლავრით. ხშირად ფრაზასთან "Data Mining" გვხდება

გამონათქვამი ”მონაცემთა ბაზებში აღმოჩენილი ცოდნა” (Knowledge Discovery in

Databases).

DSS ტიპის sitemebis Seqmnis ZiriTad mizans wamoadgenda daxmarebis

gaweva saboloo momxmarebelisaTvis naklebad struqturizebuli da ara-

struqturizebuli problemebis gadawyvetaSi. sistema muSaobs interaqtiul

reJimSi. gadawyvetilebis mxardamWeri sistemebis daniSnulebaa

daproeqtirebisas Seafasos alternativebi da kontroli gauwios gada-

wyvetilebis relizaciis process. maTi gamoyeneba SesaZlebelia marTvis

sxvadasxva doneze. magალითად, mTavar menejerebs SeuZliaT gamoiyenon

finansuri mxardamWeri sistemebi. mizani: iwinaswar იmetyvelon investici-

ebisaTvis saerTo fondebis gamoyenebis vargisobaზე. igive sistema da

monacemebi SeiZleba gamoiyenon saSualo donis menejerebma ganyofilebis

fondebis proeqtebis mixedviT gasanawileblad. ganyofilebis SigniT,

proeqtis xelmZRvanelebs SeuZliaT agreTve es sistema gamoiyenon imisa-

Tvis, rom daiwyon TavianTi proeqtebi. am SemTxvevaSi sistemam ufros

menejerebs regularulad unda miawodos informacia daxarjuli fulis

raodenobis Sesaxeb. gadawyvetilebis miRebis mxardamWeri sistema gamo-

iyeneba koleqtiuri gadawyvetilebis misaRebad. gadawyvetilebis miRebis

mxardamWeri sitemebisaTvis damaxasiaTebelia: sistemisadmi momxmareblis

swrafi adaptacia, momxmarebels SeuZlia kontroli gauwios sistemis

Sesasvlels da gamosasvlels, sistemis gamoyeneba ar saWiroebs

profesionali programistebis daxmarebas, sistema uzrunvelyofs iseT

problemebze marTvelobiTi gadawyvetilebis miRebis mxardaWeras, romlebic

8

winaswar ar არის cnobili, igi iyenebs modelirebis instrumentalur

saSualebebs da rTul analizs. sxva sistemebTan SedarebiT ამ sistemas

gaaCnia didi analizuri SesaZleblobebi. momxmareblebs SeuZliaT am

sistemaSi uSualod muSaoba. sistema moicavs momxmareblisaTvis moxerxe-

bul programul uzrunvelyofas, momxmarebels SeuZlia adre Seyvanili

monacemebis Secvla axlebiT, sistemas SeuZlia pasuxi gasces ara marto

iseT kiTxvaze rogoricaa `ra iqneba Tu~, aramed:

1. magaliTebis analizi (case analysis) – gamomavali sidideebis mniSvnelobebis

Sefaseba, Semavali cvladebis winaswar mocemuli mniSvnelobebisaTvis;

2. parametruli analizi _ (`ra iqneba Tu~) - gamosavali sidideebis mniSvnelobaTa Sefaseba, Semavali cvladebis mniSvnelobebis Secvlisas;

3. zemoqmedebis analizi _ yvela im cvladebis dadgena, rolebic zemoqme-deben amorCeuli saSedego cvladis mniSvnelobaze da saSedego cvladis

mniSvnelobis cvlilebis mgrZnobierobis analizi -- saSedego cvladebis qcevis gamokvleva, erTi an ramdenime Semavali cvladebis mniSvnelobebis Secvlisas;

4. SesaZleblobebis analizi _ Semavali cvladebis mniSvnelobaTa Sefaseba Semavali cvladis gansazRvruli sididiT cvlilebisas;

5. monacemebis analizi-modelSi adrearsebuli monacemebis pidapiri Syvana da prognozirebisaTvis maTze manipulireba;

6. Sedareba da agregireba _ ori an meti prognozis Sedegebis Sedareba cvladebis sxvadasxva mniSvnelobebisas anu winaswarnavaraudebi Sedegebis Sedareba faqtiurTan;

7. რიskis analizi _ Semavali sididebis SemTxveviT cvlilebisas,

gamomavali cvladebis mniSvnelobaTa Sefaseba;

8. optimizacia _ marTvadi Semavali cvladebis im mniSvnelobebis monaxva,

romlis drosac gamomavali cvladis an cvladebis mniSvnelobebi

saukeTesoa.

biznesSi mniSvnelovan kiTxvebze pasuxebis swrafad miRebisaTvis, sawarmos masStabiT dokumentbrunvisa da angariSgebis standartizaciisa-Tvis gamoiyeneba Crystal Info, dagegmvis, prognozirebisa da marTvis amocanebis gadaWrisaTvis Expert Project, Seagate Software – msxvili organizaciebis mier monacemTa nakadebis marTvisa da SenaxvisaTvis eleqtronul biznesSi, SAP – biznes-procesebis marTvisaTvis da sxva. aRniSnuli sistemebi gamoiyeneba agreTve sabanko saqmianobaSi xarisxiani monitoringis Casatareblad.

სხვა. მანეჯერისთვის განკუთვნილი სისტემების კლასს კიდევ ბევრი სხვა ტიპის

სისტემა მიეკუთვნება. ასეთები არიან:

- mmarTveli sainformacio sistemebi Managment Information System (MIS);

- aRmasrulebeli sainformacio sistemebi Executiv Support System (ESS);

- moTxovnebis dialoguri damuSavebis sistemebi Transaction Processing System

(TPS).

9

2.1.5. მმართველი საინფორმაციო სისტემები (Management Information

Systems,MIS)

ეს სისტემები emsaxurebian organizaciis mmarTvelobiT ძირითადად საშუ-

ალო და ზემო dones. igi uzrunvelyofs menejers ორგანიზაციის ძირითადი

ბიზნეს-პროცესების შესრულების შესახებ მიმდინარე ინფორმაციით და აწვდის

ინფორმაციას გარე სამყაროზე. pirvel rigSi igi gamoiyeneba marTvis doneze

gadawyvetilebis misaRebad da dagegmvisa da marTvis funqciebis Sesasru-

leblad. MIS, როგორც წესი, წარმოადგენს კორპორატიულ სს-ის ერთ-ერთ ძირითად

მოდულს: მისი შექმნის, დანერგვის და ინტეგრაციისთვის საჭიროა ორგანიზაციის

საინფორმაციო ნაწილის პარამეტრების იდენტიფიკაციის და ინფორმაციული

პროცესების მკაცრი ანალიზი. ამ ტიპის სს-ის ტექნოლოგია ისეა დადგენილი. რომ შესა-

ძლებელი იყოს მისი გამოყენება მრავალ თანამშრომლისთვის ერთდროულად.

სისტემის მომხმარებლები პრაქტიკულად კომპანიის ყველა დონის მენეჯერია.

ორგანიზაციის მოღვაწეობის პერიოდულ შედეგების ამსახველეად მიიღება საშედეგო

ინფორმაცია ანგარიშგებების, რეზიუმეს, მოხსენებითი ბარათების და სხვა ფორმის

სახით.

sainformacio sistemebisaTvis damaxasiaTebelia: saeqsploatacio da

mmarTvelobiT doneze xeli Seuwyos struqturizebul da naklebad struq-

turiრebul gadawyvetilebis miRebas. mas iyeneben mTavari menejerebis

saStato ganrigis gasaangariSeblad. es sistemebi orientirebulia angariS-

gebebisa da kontrolisaTvis, igi iyenebs arsebul saerTo monacemebs da

monacemTa nakadebs, maT gaaCniaT analizis SedarebiT mcire Sesa-

Zleblobebi, igi gadawyetilebis mimRebis daxmarebisaTvis iyenebs, rogorc

axlandel monacemebs aseve gasuli drois monacemebs, igi SedarebiT

naklebad moqnilia, orientirebula firmis Sida gamoyenebaze, informaciaze

moTxovnileba cnobilia da mdgradi. mmarTveli sainformacio sistemebi

emsaxurebian im menejerebs, romlebsac ainteresebT yoveldRiuri,

yovelTviuri da yovelwliuri Sedegebi.

2.1.6. აღმასრულებელი საინფორმაციო სისტემები (Executive Support Systems -

ESS)

gadawyvetilebis miRebisas iyeneben ufrosi menejerebi, marTvis

strategiul doneze. es sistemebi gamoiyeneba arastruqturirebuli

gadawyvetilebis misaRebad. sistemur analizs ukeTeben gare garemos,

SesaZleblobas iZlevian gadawyvetilebis miRebisas farTod gamoiyenon

gare monacemebi. magალითად, monacemebi konkurentebis da axali

sagadasaxado kanonebis Sesaxeb. axdenen miRebuli informaciis SekumSvas,

gafiltrvas, avlenen kritikul monacemebs da Sesabamisad amcireben

10

xelmZRvanelisaTvis sasargeblo informaciis miwodebis dros. aRniSnuli

sainformacio sistema gansxvaebiT sxva sainfomacio sistemebisagan ar gamo-

iyeneba calkeuli problemebis gadasawyvetad, misi daxmarebiT wydeba

kompleqsuri problemebi. aRmasrulebeli sainfomacio sistema exmareba

menejers miiRos pasuxi Semdeg kitxvebze:

ra saxis biznesia xelsayreli?

ras akeTeben konkurentebi?

ra unda SeiZinos firmam, rom Tavidan aicilos cikluri saqmiani ryevebi?

romeli struqturuli elementi unda gayidos firmam, rom gazardos naRdi fulis raodenoba?

ESS ხშირად სარგებლობენ მარტივი სტატისტიკური აპარატით, მაგრამ

მაქსიმალურად ითვალისწინებენ ბიზნესის დარგის სპეციფიკას. ბაზარზე საკმარისად

ბევრი პროგრამული მოდულია ESS ჩასაშენებლად. მათი ფასი არ აღემატება $1000-

2000. ESS მოდულები სპეციალიზებული სს-ის სახით აუცილებელ ნაწილს

წარმოადგენენ თანამედროვე სს-ში.

განსხვავებით სს სხვა ქვესისტემებისაგან (TPS, MIS, DSS), ESS არ არის

განკუთვნილი გარკვეული რგოლის პრობლემების გადასაწყვეტად. მათი დანიშნულებაა

არაფორმალიზებადი ინფორმაციის მიღება და მისი ოპერატიული მიწოდება

სიტუაციის შესაფასებლად დინამიურად ცვლად პრობლემების პირობებში. ეს

სისტემები იყენებენ შედარებით DSS-თან მარტივ ალგორითმებს, მისი ანალიტიკური

ალგორითმებით მარტივი მოდელების შექმნაა შესაძლებელი, რომლების გამოყენება

სიტუაციის შესაფასებლად იოლია და ნაკლებ დროს მოითხოვს. ნახატზე 1.4 ნაჩვენებია

აღმასრულებელი საინფორმაციო სისტემის პრინციპული სხემა.

11

ნახ. 1.4. აღმასრულებელი საინფორმაციო სისტემის პრინციპული სხემა

2.1.7. მოთხოვნების დიალოგური დამუშავების სისტემები (Transaction Processing

Systems – TPS)

ეს სისტემები საბაზო სისტემებს წარმოადგენენ. ასეთი სისტემა ემსახურება

ორგანიზაციის აღმასრულებელ ან საექსპლოატაციო დონეს. igi aris kompiuteruli

sistema, romelic asrulebs da angariSobs biznesisaTvis saWiro rutinul

tranzaqciebs. magალითებია -- gayidvebis komerciuli gaangariSebebi,

შეკვეტები, გაყიდვების რეგისტრაცია, სტანდარტული ფორმების, გადასახადის

ფორმების რეგისტრაცია და შევსება, ანგარიშგებების შექმნა-გაანგარიშება. ასეთ

სამუშაოს შეიძლება მიეკუთვნებოდეს sastumroebSi adgilebis, სატრანსპორტო

ბილეტების dabronva, mosamsaxureTa angariSebis Senaxva და სხვა.

ამ სს მიზნები, ამოცანები და რესურსბი მკაცრად არის დადგენილი და მინიმალურ

რისკთან არის დაკავშირებული; მონაცემები სტრუქტურირებულია, ამოცანების

შესრულების წესები მკაცრი, მონაცემების მოცულობა დიდია, მაგრამ მათი ნაკადები და

12

სტრუქტურა მკაფიოთ არის იდენტიფიცირებული და კონრტოლდება ავტო-

მატიზებული საშუალებებით. ამ ტიპის სისტემები არ წარმოადგენენ დამოუკიდებელ

სს, ესენი გამოყენებითი ამოცანების მოდულს წარმოადგენენ და როგორც ნაწილი

ჩაშენებულნი არიან ერთიან კორპორაციულ სს-ში. მათი ტიპიური მაგალითია: "1С:

Бухгалтерия", "LanDocs", "LanStaff".

საინფორმაციო-საძიებო სისტემების ფართო კლასი ეფუძნება ჰიპერტექსტურ

დოკუმენტებს და მულტიმედიას. მათ დიდი გამოყენება ჰპოვეს ინტერნეტ-ქსელში.

სს ეს კლასი დოკუმრნტური სისტემების კლასს მიეკუთვნება. საინფორმაციო-საძიებო

სისტემები გარჩეული იქნება მომდევნო მასალაში.

საოფისე საინფორმაციო სისტემები ემსახურება საქმისწარმოების ავტომატიზაციას,

გადააქვს ქაღალდის დოკუმენტაცია ელექტრონულში და მართავს დოკუმენტბრუნვას.

2.1.8. სს არქიტექტურა

ორგანიზაციის მეთოდის მიხედვით ჯგუფური და კორპორაციული სს იყოფა:

- სს არქიტექტურით ფაილი-სერვერი,

- სს არქიტექტურით კლიენტ-სერვერი,

- სს მრავალდონიან არქიტექტურით,

- სს დაფუძნებული ინტერნეტ-ტექნოლოგიებზე.

სს არქიტექტურით ფაილი-სერვერი მომხმარებელს აძლევს საშუალებას ამოიღოს

მანაცემები ფაილიდან. მომხმარებლის ან ამოცანის დამატების შემთხვევაში დატვირტვა

ცენტრალურ პროცესორზე უმნიშვნელოდ იზრდება.

სს არქიტექტურით კლიენტ-სერვერი განსხვავებით ფაილ-სერვერულისაგან აწარმოებს

არა მარტო ფაილის მონაცემების წაკითხვას, არამედ სარგებლობს მოთხოვნებით და

იღებს დამუშავებულ ინფორმაციას. კლიენტ-სერვერული სს მონაცემთა ბაზების

სერვერებით სარგებლობენ, რომლებსაც ესმის მოთხოვნების სტრუქტურირებულ ენა

SQL (Structured Query Language), და ანხორციელებენ ინფორმაციის ძიებას, დახარისხებას

და აგრეგირებას. დღეისათვის არქიტექტურამ კლიენტ-სერვერი მიიღო საყოველთაო

აღიარება და ფართო გამოყენება როგორც გამოყენებითი ამოცანების ორგანიზაციის

ხერხი სამუშაო ჯგუფებისვის და კორპორატიული დონის სს-თვის.

მრავალდონიანი არქიტექტურა კლიენტ-სერვერი არქიტექტურის განვითარების

გაგრძელებაა. ის 3 დონისაგან შედგება:

- ქვედა დონე წარმოადგენს იმ კლიენტების გამოყენებით ამოცანებს,

რომლებსაც აქვთ პროგრამული ინტერფეისი საშუალო დონის ამოცანების

გამოსაძახებლად,

- საშუალო დონე წარმოდგენს გამოყენებითი ამოცანების სერვერს,

13

- ზემო დონე წარმოადგენს დაშორებულ სპეციალიზებულ მონაცემთა ბაზის

სერვერს.

ინტერნეტ ტექნოლოგიების განვითარებაში ძირითადი აქცენტი ეძლევა პროგრამული

საშუალებების შექმნას. ამავ დროს შეიმჩნევა მონაცემთა ბაზებთან მომუშავე

გამოყენებითი ამოცანების შექმნის განვითარებული საშუალებების ნაკლებობა.

კომპრომისულ გადაწყვეტას მარტივი და მოხერხებული სს შექმნის ვარიანტს

წარმოადგენს ინტერნეტ-ტექნოლოგიის გაერთიანება მრავალდონიან არქიტექტურას-

თან. ასეთი გაერთიანების სტრუქტურა შემდეგ სახეს იძენს: ბრაუზერი - გამოყენებითი

ამოცანის სერვერი - მონაცემთა ბაზის სერვერი - დინამიური გვერდების სერვერი - ვებ-

სერვერი.

2.1.9. ოკუმენტური და ფაქტოგრაფიული სს-ები

დოკუმენტური სისტემები საუკუნეების მანძილზე უზრუნველყოფდნენ საზოგა-

დოებას და სხვადასხვა ინსტიტუტებს ინფორმაციულ მომსახურებით. დოკუმენტურ

სისტემებში ინფორმაცია წარმოდგენილია დოკუმენტების სახით, რომლებიც დასახე-

ლების, აღწერის, რეფერატის და ტექსტისაგან შედგება. დოკუმენტური სისტემა

იმსახურება დოკუმენტების ძიებას, რომლების მეტ-ნაკლებად პასუხობენ მოთხოვნას

(რელევანტური დოკუმენტები). დოკუმენტურ სისტემებში დოკუმენტი შეიძლება იყოს

არა მარტო ტექსტური, არამედ გრაფიკული, ვიდეო და ბგერის მატარებელი

(მულტიმედია). მოძიებული დოკუმენტები ეძლევათ მომხმარებლებს პრაქტიკულად

დაუმუშავებლად. აღსანიშნავია, რომ ამ სისტემებში ინფორმაცია არასტრუქტური-

რებულია და წარმოებს სემანტიკური ნიშან-თვისებებზე დაყრდნობით.

მეორე - ფაქტოგრაფიული ეძებს ან ითვლის ზუსტ და შეიძლება ერთადერთ პასუხს

მოთხოვნაზე. მომხმარებელს მიეწოდება ცალკეული ფაქტები, მონაცემები, კონცეპციები.

ეს ცნობები ამოიღება საინფორმაციო მომსახურეობის მიერ პირველად

დოკუმენტებიდან და გარკვეული დამუშავების შედეგად მიეწოდება მომხმარებელს.

ფაქტოგრაფიული ინფორმაცია გულისხმობს არა მარტო ფაქტობრივ ხასიათის

ინფორმაციას, არამედ თეორიულ, შემფასებელ, სავარაუდოსაც, ესეიგი შეიცავს ფაქტებს,

კონცეპციებს, ყველაფერ იმას, რაც შეიძლება იქნეს ტექსტიდან ამორჩევის ობიექტად. ამ

სისტემების კლასი საკმარისად დიდია და მათ სხვანაირად შეიძლება დავარქვათ

ინფორმაციულ-გამომთვლელი ან ინფორმაციულ-ამომხსნელი სისტემები. ასეთი

სისტემები ანხორციელებენ ინფორმაციის გადამუშავებას განსაზღვრული

ალგორითმით. ამ კლასში ხვდება მართვის და გადაწყვეტილებების მიღების

მხარდამჭერი სს-ი. ასეთი სს-ისთვის დამახასიათებელია სხვადასხვა ამოცანები და

14

დიდი მოცულობის ინფორმაციის დამუშავება. მაგალითად, საწარმოს დაგეგმვის სს,

საბუღალტრო აღრიცხვის, მომარაგების სს, ექსპერტული სისტემები და სხვა.

2.1.10. ხელოვნური ინტელექტის სისტემები

აგებული საგნობრივი არის სპეციალური მაღალხარისხოვან ინფორმაციის საფუძველზე

წარმოადგენენ ექსპერტულ სისტემებს. ინტელექტუალურ სისტემებს შორის ამ ტიპის

სისტემებმა მიიღეს პრაქტიკული გამოყენება. ექსპერტული სისტემები შექმნილია ისეთ

სფეროებში, როგორიც არის სამხედრო საქმე, გეოლოგია, საინჟინრო საქმე,

ინფორმატიკა, სოფლის მეურნეობა, მედიცინა, მრეწველობა, მეტეოროლოგია, ფიზიკა,

ქიმია და ა. შ. მათი გამოყენება მაინც იზღუდება, ვინაიდან ეს სისტემები რთულ,

ძვირად ღირებულ, ვიწროსპეციალიზებულ სისტემებს მიეკუთვნებიან. ექსპერტული

სისტემა არის კომპიუტერული პროგრამა, შექმნილი იმ საქმიანობის შესასრულებლად,

რომლებიც ძალუძს ექსპერტს. ისინი ექსპერტ-ადამიანის მოქმედებებს იმიტირებენ და

იმიტირების პროცესი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ზუსტი და არგუმენტირებული

ალგორითმებისაგან და სრულიად არ ჰგვანან ტრადიციული სამუშაოების მათემათიკურ

პროცედურებს.

ექსპერტულ სისტემებს აქვთ განშტოებული ღრმა ქსელი, რომელიც გვაძლევს

საშუალებას მივმართოთ და ჩავატაროთ ძიება მონაცემთა ბაზებში და ცოდნის

საცავებში. ექსპერტულ სისტემებში არსებობს ლოგიკური კარკასი -- დასკვნების შემ-

ქმნელი, რომელიც ავტომატურად მიყვება მსჯელობის ხაზს თანახმად იმ წესებისა,

რომლებიც ჩადებულია ალგორითმში და იყენებს ამოხსნაში გასათვალისწინებელ

პარამეტრებს (ნახ. 1.5).

პასუხი შეიძლება წინასწარ იქნეს ცნობილი სპეციალისტებ-ექსპერტების დადგე-

ნით; ეს პასუხი უდარდება სისტემის მიერ მიღებულ პასუხს, იცვლება პარამეტრები და

სრულდება ახლიდან ამოხსნის გამეორება. შედეგად მიიღება ექსპერტული დასკვნა მისი

სარწმუნოების ალბათობის შეფასებით. ინტერფეისი უშვებს რამდენიმე

მომხმარებელთან ერთად მუშაობის შესაძლებლობას.

15

ნახ. 1.5. ექსპერტული სისტემის სქემა

2.1.11. უნივერსალური და სპეციალიზებული სისტემები

სს-ში უნდა ვანსხვავებდეთ უნივერსალურ სისტემებს და სპეციალიზებულს, ღია

და დახურულს. უნივერსალური სისტემები გვთავაზობენ სიტემის მიერ შესასრულებელ

ფუნქციების ფართო სპექტრს, ითვალისწინებენ რა არსებულ მოთხოვნილებებს სს

მიმართ. იყენებენ თანამედროვე ორგანიზაციულ, პროგრამულ და ლინგვისტურ

საშუალებებს. გამომდინარე მათი უნივერსალურობიდან, მათი გამოყენება არ არის

შემოფარგლული შინაარსით ინფორმაციის წარმოდგენისა და გადამუშავების

პროცესების განხორციელებისას. როგოც წესი, მათ გააჩნიათ საბაზო პროგრამირების

ენა, რომელზეც შესაძლებელია დამატებითი ფუნქციების სისტემაში შეტანის დროს

გამოვიყენოთ. ასეთ სისტემებს ეძახიან აგრეთვე ღია სისტემებს, რაც სრულად

ამართლებს მათ შესაძლებლობებს. სპეციალიზებული და, როგორც წესი, დახურული

სისტემები განკუთვნილია ცალკეულ დარგისთვის ან შინაარსობრივად მომიჯნავე

დარგებისთვის. ასეთი სისტემები მაქსიმალურად ითვალისწინებენ დარგის სპეციფიკას,

ეყრდნობიან დარგში არსებულ ლექსიკას და ქმნიან სს-ასთან ურთიერთობის

”ბუნებრივ” ენას. ასეთ სისტემებში ფუნქციის დამატება შეუძლია მარტო სისტემის

შემქმნელს და არა მის გამომყენებელს.

სქემატიურად ზემოთ განხილული საინფორმაციო სისტემების კლასიფიკაცია

მოყვანილია ნახატზე 1.6.

16

ნახ. 1.6. საინფორმაციო სისტემების კლასიფიკაცია

2.2. კიდევ ერთი კლასიფიკაცია

ხშირათ ლიტერატურაში შეხვდებით ავტომატიზებული საინფორმაციო სისტემების

კლასიფიკაციას, დაფუძნებულს პროფესიულ საქმიანობის მახასიათებლებზე ან იმ

პროცესზე, რომლებშიც სრულდება საწყისი ინფორმაციის გადამუშავება საშედეგოში

ინფორმაციის მიღებისთვის. ამ პროცესში მართვის ავტომატიზებული სისტემა მარველი

პირის ან მართველი ჯგუფის ინსტრუმენტს წარმოადგენს. თუ ამ თვისებას

კლსიფიცირების თვისებად მივიჩნევთ, მაშინ ავტომატიზებული საინფორმაციო

სისტემები შეიძლება დავყოთ შემდეგ კლასებად:

- მართვის ავტომატიზებულ სისტემები,

- გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერი სისტემები,

- ავტომატიზებული საინფორმაციო გამომთვლელი სისტემები,

- სწავლების ავტომატიზებული სისტემები,

- ავტომატიზებული საინფორმაციო-საცნობარო სისტემები

-

2.2.1. მართვის ავტომატიზებული სისტემები (მას)

მას-ი წარმოადგენს ტექნიკური საშუალებებისა და პროგრამული საშუალებების

კომპლექსს, რომლის გამოყენება ორგანიზაციული სტრუქტურებთან ერთად

ხორციელდება ობიექტის მართვა. მათი დანიშნულებაა მართვის ამოცანების უმეტესი

17

ნაწილის ავტომატიზებული ამოხსნა. მართვის ობიექტის დანიშნულებისაგან

გამომდინარე განსხვავდებიან პერსონალის მართვის ავტომატიზებული სისტემები და

ტექნიკური საშუალებების მართვის ავტომატიზებული სისტემები. პირველი მათგანი

უზრუნველყოფს მართვის ორგანიზაციის ყოველდღიური საქმიანობის და შემდგომი

განვითარების პროგრამების მომზადებისა და რეალიზაციის ინფორმაციის

ავტომატიზებულ დამუშავებას. მეორე მათგანის დანიშნულებაა შესაბამისი ტექნოლო-

გიური პროცესების რეალიზაციია. ტექნიკური საშუალებების მართვის

ავტომატიზებული სისტემები ფართოდ არის გავრცელებული, რაც აიხსნება იმით, რომ

თანამედროვე ტექნოლოგიური პროცესების გამოყენების მართვა ამ სისტემების გარეშე

შეუძლებელი ხდება. ფართო გამოყენება ჰპოვა ასევე საწარმოს მართვის

ავტომატიზებულ სისტემებმა, განუწყვეტლად მიმდინარეობს მუშაობა ამ სისტემების

განვითარების და ახალი სისტემების შექმნის მიზნით, მათ შორის ისეთი მიღწევების

ბაზაზე, როგორიც არის ხელოვნური ინტელექტის სფერო.

2.2.2. გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერი სისტემები (Decision Support

Systems – DSS)

ზემოთ უკვე გვქონდა განხილული. აქ დავამატებთ მათ სახეებს. ვინაიდან ეს სისტემები

ემსახურება მართვის პერსონის ან პერსონალს საქმიანობის ავტომატიზაციას მათი

მოვალეობის შესრულების პროცესში -- პერსონალის მართვას და ტექნიკური

საშუალებების მართვა, განასხვავებენ გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერ სისტე-

მებს ხელმძღვანელისთვის, მართვის აპარატის თანამდებობის პირისთვის,

ოპერატორისთვის.

2.2.3. ავტომატიზებული ინფორმაციულ გამომთვლელი სისტემები

განკუთვნილია რთულ მათემატიკურ ამოცანების ამოსახსნელად, რომლებიც ითხოვენ

დიდი მოცულობის ნაირსახეობის ინფორმაციას. ეს სისტემები გამოიყენება სამეცნიერო

გამოკვლევებისა და საწარმოს მას-ში გადაწყვეტილებების მისაღებად როდესაც

გადაწყვეტილებების მიღების საფუძველის გამოთვლა ეყრდნობა რთულ გამოთვლებს.

განასხვავებენ შემდეგი ტიპის სისტემებს:

- საინფორმაციო-საანგარიშო,

- პროექტირების ავტომატიზაციის,

- იმიტაციური,

- სწავლების ავტომატიზებული,

- საინფორმაციო-საცნობარო.

18

2.2.4. საინფორმაციო-სააღრიცხო სისტემები

მათი დანიშნულებაა ოპერატიული გაანგარიშებების უზრუნველყოფა და ერთი

ოპგანიზაციის ან ორგანიზაციების სისტემის ფარგლებში სამუშაო ადგილებს შორის

ინფორმაციის გაცვლის ავტომატიზაცია. ეს სისტემა შეიძლება მართვის

ავტომატიზებულ სისტემაში იკავებდეს ქვესისტემის ადგილს. ტექნიკურ ბაზად,

როგორც წესი, გამოიყენება მცირე, მსხვილი და მიკრო ეგმ-ების (ელექტრონული

გამომთვლელი მანქანების) ქსელი. ძირითად სირთულეს ამ სისტემებში წარმოადგენს

გაანგარიშებების მაღალი ოპერატიულობა და თანამდებობის პირებს შორის

ინფორმაციის გაცვლა ზუსტი და მკაცრი განაწილების პირობებში. კულმინაციურ

მომენტს ამ სისტემების შექმნაში წარმოადგენს ძირითადად ისეთი სისტემების

წარმოქმნა, როგორიც არის MRP (Material Resourses Planning) – materialuri

resursebis dagegmva; MRPII (Manufacture Resourses Planning) – sawarmoo

resursebis dagegmva; ERP (Enterprise-wide Resourse Planning) –warmoebis resursebis

dagegmva.

ERP – esaa integrirebuli marTvis sainformacio sistema, romelic

saSualebas iZleva Seiqmnas erTiani garemo dagegmvis avtomatizaciisaTvis,

aRricxvisaTvis, kontrolisa da sawarmos yvela ZiriTadi sameurneo

procesebis analizisaTvis. ERP – farTod gavrcelebuli terminia, romelic

Semoitana Gartner Group samecniero jgufma marTvis sistemebis

aRwerisaთvis. am sistemebma unda uzrunvelyon iseTi procesebis

avtomatizacia, rogorebicaa: dagegmva, prognozireba da finansebiT marTva,

warmoeba.

ERP – gaxda msoflio standarti, romelsac 70-iani wlebidan mxars uWerda

amerikuli sazogadoeba. klasikuri ERP – sistema SeiZleba moicavdes Semdeg

qvesistemebs:

- warmoeba - momarageba-gasaReba - maragebis marTva - mowyobilobebis teqmomsaxureba - gayiduli saqonlis Semdgomi momsaxureba - kadrebi - samecniero kvlevebi da sakonstruqtoro SemuSavebebi

MRP სისტემებსა daMERP-sისტემებს Soris is gansxvavebaa, rom MRP-sistemebi

Seqmnilia mxolod warmoebiT dakavebul obieqtebSi gamosayeneblad, xolo

ERP-sistemis gamoyenebis sfero araa SezRuduli. is SeiZleba gamoyenebul

iqnes rogorc warmoebis sferoSi, aseve vaWrobasa da momsaxurebaSi,

bankebsa da sadazRvevo kompaniebSi, saswavlo dawesebulebebSi.

19

პროექტირების ავტომატიზაციის სისტემები წარმოადგენს მას, რომლის დანშნულებაა

საპროექტო ორგანიზაციის ან საპროექტო სამუშაოებების პროდუქტის შექმნის პროცე-

სის ავტომატიზაცია ერთიანი მონაცემთა ბაზის, მათემატიკური და გრაფიკული

მოდელების, ავტომატიზებული საპროექტო და საკონსტრუქტორო პროცედურების

გამოყენებით. ამ საკითხებს ჩვენ მომდევნო მასალაში ფართო ადგილს დაუთმობთ.

იმიტაციური სისტემების დანიშნულებაა გარკვეული საგნობრივი არისათვის

იმიტაციური მოდელების შექმნა. მაგალითად, მანქანადმშენებლობაში, ნებისმიერი

მოდელი, რომელიც ამ საგნობრივ არეში იქმნება, შეიძლება შედგებოდეს

სტანდარტული ბლოკებისაგან, რომლებითაც სრულდება იმ საწარმოების საქმიანობის

მოდელირება, რომლებიც აწვდიან მაკომპლექტებელ ნაწილიბს, ასრულებენ

ავტომანქანების სარემონტო სამუშაოებს, გასაღებას და ა. შ. ასეთი სტანდარტული

ბლოკები იგება მოდელირების პროცესის სხვადასხვა დეტალიზებითა და

გაანგარიშებების ოპერატიულობით. მომხმარებელი ატყობინებს სისტემას თუ როგორი

მოდელი სჭირდება და სისტემა ავტომატურად აყალიბებს იმიტაციურ მოდელს. ასეთი

სისტემები საკმარისად რთულ მას წარმოადგენენ, რომლებიც იყენებენ ხელოვნური

ინტელექტის ტექნოლოგიას და მაღალმწარმოებლურ ეგმ-ებს.

2.2.5. სწავლების ავტომატიზებული სისტემები

ტრადიციული სწავლების ტექნოლოგია და მეთოდები იქმნებოდა ათწლეულების

მანძილზე და დღეისათვის დაგროვილია დიდი გამოცდილება. დარგში. მაგრამ

სწავლების ტრადიციულ მეთოდებს თან სდევთ ბევრი ნასკლოვანება. მათ რიგს

მიეკუთვნება ზეპირი მეტყველების პასიური ხასიათი, სტუდენტთან აქტიური

მუშაობის სირთულე, სტუდენტის ინდივიდუალური თვისებების გათვალისწინების

შეუძლებლობა და სხვა. ამ სირთულეების გადასალახად იქმნება სწავლების მას-ები,

რომლებიც ემსახურება სპეციალისტის სპეციალისტების ავტომატიზებულ მომზადებას

პედაგოგის მონაწილეობით ან პედაგოგის გარეშე, სასწავლო კურსების მომზადებას,

სწავლების პროცესის მართვას და შედეგების შეფასებას. სწავლების ტექნოლოგია

ემყარება კურსის მასალის ნაწილ-ნაწილ შესწავლას. ყოველი ნაწილის შემდეგ

სრულდება სავარჯიშოების, ტესტების შესრულება და ათვისების შემოწმება, რის შემდეგ

სტუდენტს მიეწოდება მომდევნო მასალის ნაწილი. სირთულეს წარმოადგენს

კომპიუტერული კურსის შექმნა, ამიტომ გავრცელებულია ისეთი საგნების სწავლება,

რომლებიც ტრადიციულად შესწავლილი და მეთოდოლოგიურად დამუშავებულია.

20

2.2.6. საინფორმაციო-საცნობარო სისტემები

ეს სისტემები ემსახურება საცნობარო ხასიათის ინფორმაციის შეკრებას, შენახვას,

მომხმარებლის მოთხოვნის თანახმად ინფორმაციის ძიებას და მიწოდებას. იმის

მიხედვით, თუ რა ხასიათის სამუშაოა ჩასატარებელი, ანსხვავებენ სისტემების შემდეგ

სახეობებს:

- ავტომატიზირებული არქივები,

- საქმისწარმოების ავტომატიზებული სისტემა,

- ავტომატიზებული კარტოთეკები და ცნობარები,

- ადგილმდებარეობის რუკების შექმნის ავტომატიზებული სისტემები.

დღეისათვის საინფორმაციო-საცნობარო სისტემების საკმარისად დიდი რაოდენობაა

შექმნილი. ისინი ეფუძნებიან მონაცემთა ბაზების ტექნოლოგიას , რომელიც საკმარისად

კარგად არის შემუშავებული და ფართოდ გავრცელებული. მათი შექმნა არ მოითხოვს

მაღალ მწარმოებლურ ელექტრონულ გამოთვლით ტექნიკას. ნახატზე 1.7 ნაჩვენებია

ავტომატიზებული საინფორმაციო სისტემების კლასიფიკაცია.

ნახ. 1.7. ავტომატიზებული საინფორმაციო სისტემების კლასიფიკაცია

21

ლექცია 3. თემა 3. საინფორმაციო სისტემების სტრუქტურა

სს არქიტექტურა. უზრუნველყოფის ქვესისტემები:ტექნიკური, მათემატიკური, პროგრამული,

ინფორმაციული, ლინგვისტური, ორგანიზაციური-მეთოდური. მათი ფუნქციები, ამოცანები,

კომპონენტები. ფუნქციური ქვესისტემა, ძირითადი ამოცანები. თანამედროვე ტექნიკური

უზრუნველყოფა -- სხვადასხვა ტიპის ტექნიკური საშუალებების მახასიათებლების მიმოხილვა.

პროგრამული უზრუნველყოფა: პროგრამული საშუალებების კლასიფიკაცია; სხვადასხვა დანიშ-

ნულების პროგრამული საშუალებების - ოპერაციული სისტემების, საინფორმაციო-საძიებო,

გამოყენებითი პროგრამული პაკეტების, მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემების მიმოხილვა.

ინფორმაციული უზრუნველყოფის ამოცანების გადაწყვეტის თანამედროვე მეთოდები. შიგა

სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა. დოკუმენტაციის უნიფიცირებული სისტემის ცნება.

გარე სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა.

3.1. ეკონომიკური საინფორმაციო სისტემები

nebismier organizaciul-ekonomikur sistemaSi sainformacio sistemis

daniSnulebaa adamianisadmi marTvis procesis gansaxorcieleblad saWiro

informaciis miwodeba. mmarTvel da samarTav qvesistemebs Soris kavSiris

damyareba SesaZlebelia mxolod sainformacio sistemis saSualebiT. sain-

formacio sistema warmoadgens samarTavi obieqtis Sesaxeb informaciis

Segrovebis, gadacemis da damuSavebis sakomunikacio sistemas, romelic

amaragebs sxvadasxva rangis marTvis muSakebs marTvis funqciis

gansaxorcieleblad saWiro informaciiT. amrigad, marTvis procesi

gulisxmobs monacemebis miRebas samarTavi obieqtis mdgomareobis Sesaxeb,

monacemebis damuSavebasa da damuSavebuli monacemebis Sedegad miRebuli

informaciis safuZvelze gadawyvetilebis miRebas.

განვიხილოთ საინფორმაციო სისტემის სტრუქტურა (ნახ. 3.1). სტრუქტურულად

იგი ორი ნაწილისაგან სედგება: ფუნქციური და უზრუნველმყოფელი.

უზრუნველმყოფის ქვესისტემები:

informaciuli uzrunvelyofis qvesistema moicavs: obieqtis

marTvisaTvis saWiro maCveneblebs, sawyis da saSedego informaciis matareb-

lebs, teqnikur-ekonomikuri informaciis klasifikatorebs da kodifika-

torebs, informaciuli masivebis erTobliobas da sxvadasxva daniSnulebis

sainstruqcio-meToligiur masalebs.

teqnikuri uzrunvelyofa moicavs: informaciis Segrovebis, regis-

traciis, gadacemis, gamravlebis da damuSavebis teqnikur saSualebaTa kom-

pleqss, romelTa Soris centraluri da ganmsazRvreli adgili ukavia

egm-ebs.

monacemebis avtomatizebuli damuSavebis sistemis programuli uz-

runvelyofa ერთ-ერთი ძირითადი ქვესისტემას ქმნის. sainfomcio sistemebis

progrmuli uzrunvelyofa ewodeba progrmuli da dokumenturi saSualebe-

22

bis erTobliobas, romelTa mizania gamoTvliTi teqnikis saSualebiT

Seiqmnas da moxdes monacemebis damuSavebis sistemebis eqsploatacia.

programuli uzunvelyofa Sesrulebuli funqciebis mixedviT SeiZleba

davyoT or jgufad: sabaziso(sistemuri) da gamoyenebiTi daniSnulebis pro-

gramebad. sabaziso (sistemuri) programebs miekuTvnebian iseTi programebi,

romlebic uzrunvelyofen gamoTvliTi procesebis organizacias, gamoiye-

nebian xSirad ganmeorebadi amocanebis gadasawyvetad da qmnian samuSao

garemos gamoyenebiTi programebis funqcionirebisaTvis. am programebis

daniSnulebaa: egm-is funqciuri daniSnulebis gafarToeba. monacemTa

damuSavebisa da kontrolis procesebis marTva, samuSaoTa Sesrulebis

rigis dagegmvis avtomatozacia da programaTa SemuSavebis avtomatizacia.

sistemur programul uzruvelyofa moicavs operaciul sistemebs

(erTamocanian da erTmomxmareblian, mravalamocanian da mrval-

momxmarebლian).

specialuri programebi warmoadgenen im programaTa erTobliobas

romlebic uzrunvelyofen konkretuli amocanis an amocanaTa kompleqsebis

gadawyvetas. specialur programebSi Seitaneba agreTve gamoyenebiT pro-

gramaTa paketebi.

maTematikuri uzrunvelyofa moicavs: informaciis dasamuSaveblad

gamoyenebul maTematikur meTodebs, modelebsa da algoriTmebs.

monacemebis avtomatizebuli damuSavebis sistemebis samarTleblivi

uzrunvelyofa warmoadgens im samarTeblivi normebis erTobliobas, rom-

lebic aregulireben monacemebis avtomatizebuli damuSavebis sistemebis

funqcionirebis iuridiul statussa da samarTebliv urTierTobebs. samar-

Tebliv uzrunvelyofaSi Seitaneba agreTve is kanonebi da gankargulebebi,

romlebic მიღებულია rogorc zemdgomi, aseve adgilobrivi xelmZRvaneli

organoebis mier, da romlebic exeba konkretuli amocanis an amocanaTa

kompleqsebis funqcionirebas.

lingvisturi uzrunvelyofa moicavs: monacemTa bazis informaciis

erTeulebis (dokumenti, maCvenebeli, rekviziti da sxva) struqturis

aRwerisaTvis gamoyenebul enebs, sainformacio-saZiebo sistemis enobriv

saSualebebs, specialuri daniSnulebis dialogur enebs da monacemebis

avtomatizebuli damuSavebis sistemebis SemuSavebisas gamoyenebuli ter-

minebisa da gansazRvrebebis sistemas.

ergonomikuri uzrunvelyofa warmoadgens im meTodebisa da

saSualebebis erTobliobas, romelTa daniSnulebaa monacemTa avtoma-

tizebuli damuSavebis sistemebSi adamians Seuqmnas optimaluri pirobebi

maRalefeqturi usafrTxo da uSecdomo saqmianobisaTvis. eleqtonuli

gamomTvleli manqanebisa da sazogadoebis informatizaciis swrafi ganviTa-

23

reba monacemTa avtomatizebuli damuSavebis sistemebis damproeqteblebis

winaSe ayenebs axal amocanebs.

ფუნქციული ნაწილი

monacemebis avtomatizebuli damuSavebis sistemebis organizaciul-

ekonomikuri uzrunvelyofa moicavs: marTvis amocanebis dasmas, dasmul amo-

canaTa gadasawyvetad gamoyenebuli teqnikuri saSualebebisadmi wayenebul

moTxovnebs, marTvis sistemebis analizs da misi efeqturobis amaRlebis mi-

marTulebebis Camoyalibebas, im dokumentTa erTobliobas, romelTa safu-

Zvelzedac warmoebs marTvis avtomatizebuli sistemis personalis saq-

mianobis reglamentireba, samarTavi obieqtis oganizaciuli struqturis

dadgena, samarTavi obieqtis struqturuli qveganyofilebebisaTvis saStato

ganrigis gaangariSeba da sxva.

კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ თუ რას წარმოადგენს ekonomikuri sainfor-

macio sistema — es aris informaciis, ekonomikur-maTematikuri meTodebisa

da modelebis, teqnikuri, programuli, teqnologiuri saSualebebisa da

specialistebis erToblioba, romelic gankuTvnilia informaciis gadamuSa-

vebisa da mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis miRebisaTvis. ქვემოთ ნახატზე 2.1

მოყვანილია მართვის საინფორმაციო სისტემის სტრუქტურის მაგალითი. ფუნქციური

ნაწილი მოიცავს: ორგანიზაციის სტრუქტურული წარმოდგენა, არსებს და კავშირებს,

ფუნქციებსა და მოდელებს და რეალიზაციის სქემებს.

ნახ 3.1. საინფორმაციო სისტემის შემადგენლობა

საინფორმაციო სისტემის ფუნქციური ნაწილი წარმოადგენს საინფორმაციო

სისტემის დანიშნულებას. ამ ნაწილში თავსდება ორგანიზაციის მართვის მოდელი, მისი

ცალკეული შემადგენელი და კავშირები მათ შორის. ფუნქციურ ნაწილის ფარგლებში

24

სრულდება მართვის მიზნებისა და ამოცანების ტრანსფორმაცია ფუნქციებში,

ფუნქციების -- ალგორითმებში, ალგორითმების -- კონკრეტულ მარვით

ზემოქმედებებში მმართავ ობიექტზე.

მართვის საინფორმაციო სისტემის (Management Information Systems - MIS)

საბაზო მართვის ფუნქციებს წარმოადგენენ შემდეგი ფუნქციური ქვესისტემების

ამოცანები: მარკეტინგის, წარმოების, ფინანსური და აღრიცხვის, კადრებისა და

კვალიფიკაციის და ცხვა.

3.2.თანამედროვე ტექნოლოგიების ტექნიკური უზრუნველყოფა

informaciuli resursebiT marTvis uzrunvelyofis teqnikuri saSualebebis

kompleqsSi gamoiyofa: kompiuteruli teqnika, komunikaciuri teqnika da or-

ganizaciuri teqnika.

ნახ. 1. 2. marTvis teqnikuri saSualebebi

informaciuli resursebis marTvis teqnikuri saSualebebi

kompiuteruli teqnikis saSualebebi warmoadgenen marTvis informaciuli

resursebiT uzrunvelyofis Tanamedrove teqnikuri saSualebebis integra-

ciis bazas. maTi daniSnulebaa sxvadasxva saxis informaciis Senaxvisa da

damuSavebis kompleqsuri teqnologiebis realizacia marTvis saqmianobaSi.

Tanamedrove kompiuterebis mravalsaxeoba SeiZleba daiyos pirobiTad

ramdenime kategoriaze:

personaluri kompiuterebi

1. jibis pk

2. noutbukebi pk

3. magidis sabazo pk

4. maRalmwarmoebluri magidis pk

korporatiuli pk

1. qseluri pk

2. dabali (sawyisi) donis serverebi da samuSao sadgurebi

informaciuli resursebis

marTvis teqnikuri saSualebi

kompiuteruli teq-

nikis saSualebebi

sakomunikacio teqni-

kuri saSualebebi

organizaciuli

teqnikuri

saSualebebi

25

3. maRali donis serverebi da mravalprocesoruli samuSao

sadgurebi

superkompiuterebi

pirveli da meore kategoriis kompiuterebi gamoiyeneba mcire biznesSi.

mcire biznesi pk ZiriTadi momxmerebelia, amitom moTxovnileba maTze

stabilurad didia. amitom maTi Seqmnis da warmoebis intensiuroba uwyveti

procesia. superkompiuterebi gamoiyeneba meteorologiaSi, samxedro saqmeSi,

atomur da birTvul fizikis amocanebis amosaxsnelad, maTematikur

modelirebaSi da a.S., yvelgan, sadac amocanebis moculoba didia da maT

ver akmayofilebs Cveulebrivi kompiuteruli teqnika.

informaciuli teqnologiebis intensiuri ganviTareba dakavSirebulia

pk farTo me-XX saukunis 80-an wlebSi gavrcelebasTan.

jibis pk iTvlis 10 arsebobis wels, magram maTi adekvaturi teqnolo-

giuri simZlavreebi iTvlis marto 3-4 wels. am kompiuterebs moixsenieben

rogorc Palmtop an Handheld PC. Tumca aseTi pk martivia da naklebad

mZlavri, magram mobilur telefonebTan da specialur faqs-modemebTan

erTad, isini warmoadgenen srulfasovan mobilur ofiss (procesori 400

МГц, 64 Мб mexsierba,). jibis pk korporatiuli momxmareblebi iZenen

mobilur pk daSorebul sargeblobisTvis sawarmos lokaluri qseliT.

maTi erTimeoresTan dakavSireba sruldeba specialuri programuli

saSualebebiT. mobiluri pk Tavsebadia magidis pk-Tan da noutbukebTan, rac

niSnavs, rom Cibis pk mexsierebaSi arsebuli informacia waikiTxeba da

gadaitaneba magidis da sxva mcire da saSualo zomis personalur

kompiuterebSi. agram maTi susti mxarea ekranis simcire.

yvelaze gavrcelebul kompiuterebis kategorias warmoadgens bazuri

magidis pk. maTi fasi ar aRemateba 2000$, asruleben asobiT milion

operacias wamSi, maTi operatiuli mexsierebis moculoba ramdenime aTas

megabaits Seadgens. es kompiuterebi gamoTvliT sistemebs warmoadgenen,

romlis resursebi mTlianaT mimarTulia marTvis muSakis samuSao adgilis

uzrunvelyofistvis. am klasis uamrav kompiuterul teqnikis saxeobaSi

gamoiyofa firmis IBM personaluri kompiuterebi PC da firmis AApple

personaluri kompiuterebi Macintosh.

portatiuli kompiuterebs Soris yvelaze gavrcelebulebs warmoadge-

nen noutbukebi. maTi gamoyenebiT SesaZlebelia Sesruldes davaleba ara

marto samuSao adgilze dawesebulebaSi, aramed saxlSi, gzaSi, dasvenebis

adgilze. noutbuki iolad SeiZleba miuerToT firmis lokalur qsels, an

CaerToT globalur qselSi _ internetSi da awarmooT samuSaoebi rogorc

srulfasovan samuSao sadgurisamebr.

26

maRalmwarmoebluri magidis pk asruleben magidis gamomcemlobis

sistemebis samuSaoebs. maT rTuli grafikuli samuSaoebis Sesrulebis

resursebi gaaCniaT. Sesabamisad maTi fasic gacilebiT maRalia. seTi

kompiuterebi xSirad samuSao sadgurebis pk klass miekuTvnebian.

korporatiuli kompiuterebi warmoadgenen iseT gamoTvliT sistemebs,

romlebic uzrunvelyofen erTi organizaciis, erTi proeqtis, informa-

ciuli saqmianobis erTi sferos farglebSi mravali marTvis muSakis

erTobliv saqmianobas erTi da igive sainformacio-gamomTvleli resursebis

gamoyenebiT. es aris mravalmomxmarebluri gamoTvliTi sistemebi, romelsac

gaaCnia centraluri bloki didi moculobis simZlavriT da mnisvnelovani

informaciuri resursebiT, romelsac uerTdeba mravali samuSao adgili,

romelic aRWurvilia videoterminaliT, TagviT da sabeWd mowyobilobiT.

samuSao adgiTebistvis, romlebis uerTdeba korporatiuli kompiuteris

centralur bloks, SeiZleba gamoyenebuli iqnas personaluri kompiuterebi.

Asawyisi donis serveri SeiZleba ierTebdes 40-mde momxmarebels da qmnides

lokalur qsels.

sakomunikacio teqnikis saSualebebi

sakomunikacio teqnikis saSualebebi uzrunvelyofen marTvelobiT saqmianobis

ZiriTad funqcias _ informaciis gacvlas marTvis sistemis farglebSi da gare

samyarosa da marTvis sistemis Soris.

sakomunikacio teqnikas miekuTvneba:

telefonuri kavSiris stacionaluri da mobiluri saSualebebi;

telegrafuli kavSiris saSualebebi da sistemebi;

informaciis faqsimiluri gadacemis da modem,uri kavSiris saSualebebi

da sistemebi;

kabeluri da radiokavSiris saSualebebi da sistemebi, optikur-

boWkovani da Tanamgzavruli kavSirebis CaTvliT.

ნახ. 3.3. sakomunikacio teqnikis saSualebebi

27

administraciul-samarTav operatiul kavSirebs Soris yvelaze gavrce-

lebulia telefonuri kavSiri. telefonuri kavSiris abonentad SeiZleba

iyos rogorc kerZo piri, aseve organizacia. telefonuri kavSiri iyofa:

saerTo moxmarebis satelefono kavSiri (saqalaqo, saqalaqTa-

Soriso);

Sigasaorganizacio satelefono kavSiri.

arsebobs agreTve radiotelefonuri kavSiri da videotelefonuri kav-

Sori.

erTi organizaciis TanamSromlebma saqmiani saubari mizanSewonilia

awarmoon Siga Aavtomatuli telefonuri sadguris maSveobiT da ara saqa-

laqo Aavtomatuli telefonuri sadguris gamoyenebiT. garedan Semosuli

zarebi miiReba da gadaiyvaneba Siga telefonebze, qalaqSi darekva

sruldeba nomris pirdapiri akrefviT an damatebiTi nomrebiT. erT

saqalaqo nomers SeiZleba miuerTdes ramdenime Siga nomeri.

organizaciebSi mwvaved dgas operatiuli, swrafi, mravalfunqciuri da

xarisxiani kavSiris arseboba partniorebTan, TanamSromlebTan, produqciis

momxmareblebTan, saqonlisa da momsaxurebis momwodeblebTan. lokaluri

infrastruqturebis erTian informaciul telekomunikaciur qselSi efeqtu-

ri integracia da urTierTqmedebis organizacia xorcieldeba kompiuteru-

li telefoniis sistemebiT.

kompiuteruli telefonia iseTi teqnologiaa, romelSic kompiuteruli

resursebi gamoiyeneba zarebis miRebis da gagzavnisTvis da telefonuri

kavSirebis marTvisTvis. aseTi sistemebi arsebobs internetSi. IP-telefonia

(internet-telefonia) gamoiyeneba internetSi bgeriTi signalebis gadasa-

cemad. IP-telefoniis momsaxureba gacilebiT iafia tradiciul momsaxu-

rebaze.

IP-telefoniaSi arsebobs telefonuri moTxovnebis ramdenime tipi:

telefonidan telefonze;

kompiuteridan telefonze;

kompiuteridan kompiuterze.

pirvel or SemtxvevaSi dagWirdebaT PIN-baraTi, riTic xdebiT piradi

angariSis patroni. satelefono kavSiris Semdeg am baraTidan Camoiwereba

Tanxa _ saubris safasuri. telefonidan telefonze darekvisas abonenti

akrefs specialur nomers IP-serverTan dakavSirebisTvis da tonaluri

signalis mosmenis Semdeg, krifavs im abonentis nomers, romelsac unda esa-

ubros. Tu kompiuteridan telefonze gnebavT darekva, dagWirdebaT damate-

biTad bgeriTi plata kompiuterisTvis, mikrofoni, mosasmeni yurebze. kavSi-

ris specialuri programis gamoyenebiT, uTiTebT abonentis nomers da ukav-

SirdebiT saqalaqo telefonur qselis abonents. dabolos, kompiuteridan

28

kompiuterze SesaZlebelia specialuri programiT dakavSireba, pomelic

kavSiris dros SemogTavazebT SetyobinebebiT an telefoniT saubars, Sesa-

Zlebelia agreTve programas hqondes videoekrani, romliTac Tqven

dainaxavT (uyurebT saubris manZilze) mosaubres. bolo SemTxveva moiTxovs

iseve, rogorc wina SemTxvevebi, internetSi Tqveni kompiuteris CarTvas,

mikrofons, videoekrans, yuriT mosasmens. ra Tqma unda aseTi kavSiri

myardeba specialurad am funqciebisTvis daniSnul programiT.

bolo dros gavrcelda telefonuri kavSiris umavTulo sistemebi.

aseT sistemebs radiotelefonuri kavSiris sistemebs eZaxian. maT

miekuTvnebaT:

fiWuri radiotelefonuri kavSiris sistemebi;

personaluri Tanamgzavruli kavSiris sistemebi;

peijinguri kavSirebis sistemebi.

fiWuri kavSiri aris radiotelefonuri kavSiri, romelic gvTavazobs

nebismier kavSirs Tanamedrove kavSirebis saxeobebidan abonentis adgilmde-

bareobis SeuzRudavad (mobiluri kavSiri). am momsaxurebis idea

mdgomareobs SemdegSi. momsaxure teritoria iyofa zonebad (radiusiT

ramdenime aTeuli kilometri), sqematiurad aseT zonebs eqvskuTxedis forma

aqvT (aqedan saxeli “fiWuri _ analogia fuTkris fiWis ujredebTan). zonis

centrSi sabazo sadguri dgeba, romelic emsaxureba abonentebis

radiotelefonur aparatebs zonis farglebSi. zonebis gadakveTisas iwyeba

axali fiWis retransliatoris momsaxureba.

mobiluri telefonebis gamoyeneba mudmivad viTardeba. 2000 wlidan

warmoiqmna teqnologia PRO. es teqnologia arsebul mobilur qselebis

damatebas warmoadgens da aZlevs mobiluri operatorebs avtomaturad

gadarTivis uflebas erTi arxidan meoreze im dros, rodesac mobiluri

telefoni gadadis erTi fiWuri ujredidan meoreze an gadairTveba erTi

Tanamgzavridan meoreze. momsaxureba PRO damatebiTad SesaZlebels xdis

qselSi operatoris mier gadaigzavnos teqsti da monacemebi, daiSifros

Setyobineba, isargeblos avtomaturi roumingiT (momsaxureba, romelsac

uwevs telefonuri kompania, romelic miwerilia erT qselTan, magram

droebiT muSaobs sxva qselSi), gadamisamarTos sxva terminalze gamoZaxeba,

isargeblos kavSiris seansis drois SezRudvis funqciiT da sxva.

personaluri Tanamgzavruli kavSiris sistemebi gasuli saukunis bo-

los Seiqmna. es kavSiri gulisxmobs personalur radiokavSirs nebismier

abinentTan, romelic dedamiwis nebismier wertilSi SeiZleba iyves. es

teqnologia sargeblobs kosmiuri retransliatrebi kompleqsiT da

abonenturi radioterminalebiT.

29

peijinguri kavSirebis sistemebi dReisaTvis gamodevna mobilur

kavSirebis sistemebma. iTvleba, rom peijinguri gadacemis sistemebi ukve

istoriis sakuTrebaa. Tumca dRes isini gamoiyneba kurierul momsaxurebaSi,

dacvis firmebSi, satransporto organizaciebSi saqonlis adgilze mitanis

momsaxurebaSi. am saxis kavSirs upiratesobas aZlevs momxmarebeli,

romlisTvisac miCveuli ufro saimedoT iTvleba. unda aRiniSnos isic, rom

mobiluri telefonebi gacilebiT Zvir siamovnebas warmoadgens peijerebTan

SedarebiT.

organizaciuli teqnikis saSualebebi

organizaciuli teqnikis saSualebebs, romlis daniSnulebaa moemsaxu-

ros marTvelobiTi saqmianobis avtomatizacias, miekuTvneba sakmarisad

didi sia teqnikuri saSualebebisa dawyebuli fanqriT da damTavrebuli

rTuli sistemebiT da informaciis damuSavebisa da gadacemis saSualebebiT.

Tu maT maTi funqciuri daniSnulebis mixedviT davyofT, maSin Semdegi sia

unda miviRoT:

informaciis matareblebi;

dokumentebis Sedgenis da Seqmnis;

reprografiisa da operatiuli poligrafiis;

dokumentebis damuSavebis;

Senaxvis, Ziebis da transportirebis;

saofise aveji da mowyobilobebi;

sxva saSualebebi.

sqematurad organizaciuli teqnikis saSualebebis klasifikacia

mocemulia naxatze 2.6.

ნახ. 3.4. organizaciuli teqnikis saSualebebi

30

informaciis matareblebi – materialuri saSualebebi, romlebzec

fiqsirdeba is informacia, romelTanac muSaobs personali. aseTebia:

qaRaldi

dizografiuli procesebis matareblebi (termoqaRaldi, fotofiri,

kalka);

vizualuri informaciis mikromatareblebi;

bgeriTimatareblebi;

videomatareblebi;

kodirebuli informaciis magnituri matareblebi.

Tanamedrove kompiuterul teqnikas gaaCnia Sesabamisi saSualebebi. am

funqcias asruleben Tanamedrove lazeruli diskebi CD-ROM, CD-RW,

DVD-ROM, DVD-RW, FLESH-Cipebi, Strixkodebis damtani da wamkiTxavi

mowyobilobebi.

dokumntebis Sedgenisa da Seqmnis saSualebebs miekuTvneba:

xeliT saweri saSualebebi;

sabeWdi manqanebi;

kompiuteri printerTan erTad;

diqtofonuri da magnitofonuri teqnika;

damxmare masalebi da saSualebebi.

reprografiis saSualebebi – manqanebi, romlis daniSnulebaa dokumentebis

kopireba da gamravleba dReisaTvis gavrcelebuli xerxi

eleqtrografikuli kopirebaa. aseTikopirebis aparatebs uwodeben qseroq-

sebs (inglisuri firmis Rank Xerox saxelis Tanaxmad).

kopirebis teqnikaSi axali sityva _ cifruli eleqtrografikuli kopirebaa.

kopirebis cifruli teqnologiebi revoluciaT aris miCneuli saqmiani

qaRaldebis warmoebaSi.

operatiuli poligrafiis saSualebebi – manqanebi, romlebic amravleben

dokumentebs. maT miekuTvneba:

operatiuri ofseturi beWdvis manqanebi;

rotatoruli beWdvis manqanebi;

rizografiuli kopirebis manqanebi.

am siidan gamoirCeva rizografuli operatiuli poligrafiis meTodi,

romelic farTod sargeblobs cifruli eleqtronikis miRwevebiT da

mniSvnelovnad aumjobesebs trafaretuli beWdvis maxasiaTeblebs.

31

rizigrafi ekomoniuria, ar saWiroebs calke specialurad momzadebul

oTaxs da personals. faqtiurad, aRar aris saWiro tipografiis

momsaxurebiT sargebloba, vinaidan rizografi iseT kompiuterTan erTad,

romelic aRWurvilia Tanamedrove teqsturi procesoriT, mogcemT

saSualebas efeqturad akrifoT, daakabadonoT da gamobeWdoT nebismieri

sididis teqsti didi tiraJis ( 10-dan 10000-mde) SemTxvevaSic.

dokumentebis damuSavebis saSualebebi _ gamoiyeneba Tanamedrove ofisSi

erTiani wesiT gaformebis, dalagebis, praqtikulad gamoyenebisSvis. maT

miekuTvneba:

perforaciisa da daWris manqanebi;

daxarisxebis da garkveuli TanmimdevrobiT amomkrefi manqanebi;

asakinZi mowyobilobebi;

dokumentis zedapiris dacvis seqmnis manqanebi;

damisamarTebisa da Stampebis datanis manqanebi;

sabuTebis ganadgurebis manqanebi.

dokumentebis Senaxvis, Ziebis, transportirebis saSualebebi:

pirveladi senaxvis saSualebebi (saqaraldeebi);

meoradi senaxvis saSualebebi (karadebi, ujrebi);

kartotekuri mowyobilobebi;

dokumentebis transportirebis satavsoebi;

lifturi mowyobilobebi;

pnevmatiuri fosta;

informaciis matareblebis Senaxvis mowyobiloba.

saofise avejis jgufi Seicavs specialur avejs gankuTvnils profesiuli

samuSao adgilebisTvis ofisis personalisTvis.

orgteqnikis sxva saSualebebi:

sabanko orgteqnika (fulis daTvlis da valutis deteqtorebi, bankno-

tebis SefuTvis manqanebi);

skanerebi;

claid-printerebi;

faqsebi;

kompiuteruli aqsesuarebi.

32

3.3. მართვის ინფორმაციული რესურსების პროგრამული უზრუნველყოფა

Tanamedrove it programuli saSualebebi SeiZleba or nawilad davyoT:

sistemuri da gamoyenebiTi:

ნახ. 3.5. informaciuli resursebis marTvis programuli saSualebebi

მათი daniSnulebaa kompiuteruli sistemebis gamoyeneba. maTSi Sedis:

testuri da diagnosturi

antivirusuli

operaciuli

ნახ. 3.6. informaciuli resursebis marTvis programuli saSualebebi

operaciuli sistemebi ZiriTad sistemur programul nawils warmoadgenen

da Semdegi funqciebi akisriaT:

gamoTvliTi sistemis muSamdgomareobis Semowmeba da misi gamarTva

CarTvis dros

momxmarebelTan urTierToba

kompiuteris resursebis marTva da ganawileba amocanebs Soris

dReisaTvis saqarTveloSi moqmedebs ZiriTadad orioperaciuli sistema, es

aris Windows-is da Unix-is ojaxis sistemebi.

testuri da diagnosturi programebi kompiuteris komponentebs amow-

mebs.

sistemuri programuli

saSualebebi

operaciuli

antiviru-

suli

testuri da

diagnosturi

33

antivirusuli programebi icaven kompiuters virusebisagan. saqarTveloSi

gavrcelebulia Semdegi antivirusuli programebi: Dr. Web, Norton Antivirus,

McAfee, AVP, Avira, BitDrfrnder, Nod32 da sxva.

gamoyenebiTi programuli sistemebi SeiZleba davyoT Semdeg klasebad:

teqsturi, cxriluri da sxva tipis dokumentebis momzadebis

prezentaciis momzadebis

finansur-ekonomikuri informaciis damuSavebis

monacemTa bazebis marTvis sistemebi

proeqtebis marTvis sistemebi

eqspertuli da gadawyvetilebebis miRebis mxardamWeri sistemebi

inteleqtualuri proeqtirebisa da marTvis srulyofis

danarCeni

ნახ. 3.6. gamoyenebiTi programuli sistemebi

martvis proces

ebis

uzrunvel

yofis

saS

ual

ebeb

i

gamoyenebiT

i pr

ogramuli

teqsturi, cxriluri da sxva

tipis dokumentebis momzadebis

finansur-ekonomikuri

informaciis damuSavebis

monacemTa bazebis marTvis

sistemebi

prezentaciis momzadebis

proeqtebis marTvis sistemebi

eqspertuli da

gadawyvetilebebis miRebis

mxardamWeri

inteleqtualuri proeqtirebisa

da marTvis srulyofis

danarCeni

34

teqsturi, cxriluri da sxva tipis dokumentebis momzadebis sistemebis

daniSnulebaa _ Seqmnan marTvis amsaxveli dokumentaciada sxvadasxva

teqsturi xasiaTis informaciuli masalebi. mat miekuTvneba _ teqsturi

redaqtorebi, teqsturi procesorebi da magidis gamomcemlobis sistemebi

(Word, Page Maker, Quark, QuarkXPress ).

finansur-ekonomikuri informaciis damuSavebis sistemebi sawarmoo-

ekonomikuri da safinanso ricxvuli monacemebis dasamuSaveblad gamoiye-

neba. maT saSualebiT dgeba marTvis sainformacio-analitikuri informacia.

aseT programul paketebs miekuTvneba _ universaluri cxriluri

procesorebi, specializebuli sabiRaltro programebi, specializebuli

sabanko programebi, safinanso-ekonomikuri analizisa da dagegmvis specia-

lizebuli programebi (Excel-i, "1С: Предприятие", "Инфо-бухгалтер").

monacemTa bazebis marTvis sistemebis daniSnulebaa _ didi moculobis

informaciis Senaxva da damuSaveba. maT funqciaSi Sedis winaswar gaTvalis-

winebul da gauTvaliswinebul moTxovnebze pasuxis gacema momxmareblis

mier Camoyalibebul dokumentebis struqturis Tanaxmad _ nebismier Wril-

Si. mbms gansxvavdebian monacemebis struqturul warmodgeniT bazaSi da

.aqedan, monacemebis damuSavebis SesaZleblobebiT. mbms momdevno masalaSi

daeTmoba adgili, vinaidan maT gamoyenebas biznesSi gansakuTrebuli

adgili uWiravs da it-Si warmoadgens erT-erT mniSvnelovan mimarTulebas.

Tanamedrove mbms-dan gamoirCevian mbms AAAccess-ი და Oracl-ი.

prezentaciis momzadebis sistemebis daniSnulebaa – warmoadginos

dokumenturi moxsenebebiTi masalis kvalificirebuli prezentacia.

dRevandel pirobebSi prezentaciis warmodgenis teqnologiaSi farTod

aris gamoyenebuli audio da video masalis gamoxatvis saSualebebi. erTerT

aseT programas MS Office ojaxidan Pover Point warmoadgens.

proeqtebis marTvis sistemebi gamoiyeneba saproeqto da samecniero-

kvleviT institutebSi.

eqspertuli da gadawyvetilebebis miRebis mxardamWeri sistemebi (Execu-

tive Information System – EIS,Expert Systems - ES). gamoiyeneba rogorc marTvis

gadawyvetilebebis miRebis procesebis informaciuli uzrunvalyofis siste-

mebi, romlebic efuZneba ekonomikur-maTematiukur modelirebas da xelov-

nuri inteleqtis principebs. inteleqtualuri proeqtirebisa da marTvis

srulyofis sistemebis daniSnulebaa gamoiyenon CASE-teqnologiebi (Computer

Aid System Engineneering), romlebic gulisxmoben organizaciuli marTvis

sistemis Seqmnis da srulyofis saproeqto gadawyvetilebebis

avtomatizebul SemuSavebas.

35

3.4. საინფორმაციო სისტემების ინფორმაციული უზრუნველყოფა

სს ინფორმაზიული უზრუნველყოფა წარმოადგენს შემდეგი ამოცანების ამოხსნის

საშუალებას :

- სისტემაში ინფორმაციის წარმოდგენას ცალსახად და ეკონომიურად;

- ანალიზისა და დამუშავების პროცედურების ორგანიზაციას ობიექტებს შორის

კავშირების გათვალისწინებით;

- მომხმარებლის სისტემასთან ურთიერთქმედების ორგანიზაციას ( შეტანა-

გამოტანის ეკრანული ფორმების საფუძველზე);

- ინფორმაციის ეფექტური გამოყენების უზრუნველყოფა ბიზნეს-ობიექტის საქმია-

ნობის ავტომატიზაციის ფარგლებში (უნიფიცირებული დოკუმენტური

სისტემის საფუძველზე).

სს ინფორმაციული უზრუნველყოფა ორ კომპლექს მოიცავს:

- გარე (ტექნიკურ-ეკონომიკური ინფორმაციის კლასიფიკატორები, დოკუმენტე

ბი, მეთოდური ინსტრუქციული მასალები

- ინფორმაციული უზრუნველყოფა მანქანის შიგნით (პირველადი, კომპიუტერში

შეტანის და საშედეგო, კომპიუტერიდან გამოტანის მონაცემების ეკრანული

ფორმების მაკეტები, ინფორმაციული ბაზის სტრუქტურები: საწყისი და

საშედეგო ფაილები და ერთიანად მონაცემთა ბაზა).

სს ინფორმაზიული უზრუნველყოფა განისაძღვრება როგორც კლასიფიკაციის და

დოკუმენტაციის უნიფიცირებული სისტემის და მონაცემთა ბაზის ერთიანობა.

3.4.1. შიგა სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა

ეფექტური ძიებისათვის, კომპიუტერზე დამუშავებისთვის და გადაცემისთვის ინფორ-

მაცია უნდა წარმოვიდგინოთ ციფრული ფორმით. ამ მიზნით ჯერ უნდა დავახარისხოთ

და შემდეგ წარმოვიდგინოთ კლასიფიკატორის მეშვეობით ფორმალიზებული სახით.

კლასიფიკაცია — ეს არის ობიექტების დაყოფა ცალკეული ქვეკლასებად მათი

მსგავსების და განსხვავების გათვალისწინებით. კლასიფიკაცია აფიქსირებს კავშირების

კანონზომიერებას ობიექტების კლასებს შორის. წესების ერთობლიობას, რომლის

თანახმად ობიექტების ერთიან კლასი იყოფა ქვეკლასებად, კლასიფიკაციის სისტემას

უწოდებენ. თვისება, რომელიც ადგენს ობიექტებს შორის მსგავსებას და განსხვავებას

კლასიფიკაციის თვისებას წარმოადგენს.

კლასიფიკატორში წარმოდგენილია ობიექტის დასახელება, კლასიფიკაციური ჯგუფე-

ბის დასახელება და კოდური აღნიშვნები.

არსებობს საერთაშორისო, სახელმწიფოებრივი, დარგის, ლოკალური კლასიფიკა-

ტორები.

არსებობს კლასიფიკაციის მრავალი სქემა, მათგან ძირითადს წარმოადგენს იერარ-

ქიულიუ. ფასეტური, დესკრიპტორული (კოორდინაციის ინდექსი), ქსელური და

36

რელაციური. ამ კლასიფიკაციებს ჩვენ შევეხებით მომდევნო მასალაში, როდესაც

დავახასიათებთ საინფორმაციო-საძიებო და ფაქტოგრაფიულ სისტემებს.

ეს კლასიფიკაციოებიო კარგად არიან შეწყობილი ძიების ორგანიზაციასთან და

განაპირობებენ სწრაფ და სწორ შემდგომ არითმეტიკულ, ლოგიკურ და ლექსიკო-

გრაფიულ გადამუშავებას კომპიუტერზე . მაგრამ ნაწილობრივ წყვეტენ ინფორმაციის

შინაარსობრივი ძიების დროს მართვის გადაწყვეტილებების მიღების პრობლემას.

მაჩვენებლების და დოკუმენტების შინაარსობრივი თვისებებით ძიებისთვის გამო-

იყენება დესკრიპტორული ტიპის ენა, რომელიც მოიცავს ტერმინების (დესკრიპტო-

რების) ერთობლიობას და მათ შორის კავშირების ნაკრებს. ამ ენით რომ ეფექტური ძიება

ჩატარდეს, აუცილებელია დავადგინოთ ტერმინებს შორის ისეთი მუდმივი კავშირები,

როგორიც არის: დიდი-პატარა, ზოგადი-კერძო, მიზეზი-შედეგი, სინონიმიის,

ომონიმიის, პოლისემიის, ასოცირებული, დამოკიდებულებები ეს კავშირები აღიწერება

ცნებების სისტემატიურ ლექსიკონში, თეზაურუსში, რომელიც გამოიყენება

დოკუმენტების ინდექსირებისთვის.

ინფორმაციის ფორმალიზებისათვის ატარებენ კოდირების პროცედურას. კოდირების

სისტემების გამოყენებით ანიჭებენ ობიექტებს და მათ კლასიფიკაციის ჯგუფებს

პირობით აღნიშვნებს — კოდებს. კოდირების სისტემა კი არის კოდირების წესები,

რომლის თანახმად ობიექტებსა და ობიექტების კლასებს კოდურ მნიშვნელობის (შიფ-

რებს) ანიჭებენ .

3.4.2. ტექნიკურტ-ინფორმაციული კოდირება

კოდს ახასიათებს:

- სიგრძე,

- კოდირების ფუძე,

- კოდის სტრუქტურა,

- ზედმეტობის კოეფიციენტი.

კოდირების მეთოდების თანახმად არსებობს:

- რეგისრტაციული კოდი,

- პოზიციური კოდი.

რეგისტრაციულს მიეკუთვნება:

- თანმიმდევრული,

- სერიული-თანმიმდევრულ,

37

პოზიციურს მიეკუთვნება:

- კლასიფიკაციური,

- კომბინირებული.

3.4.3. დოკუმენტაციის უნიფიცირებული სისტემის ცნება

დოკუმენტაციის სისტემა ეს არის ურთიერთდაკავშირებული დოკუმენტების ფორმები,

რომლებიც რეგულარულად გამოიყენება ეკონომიკური ობიექტის მართვის პროცესში.

არსებული არაავტომატიზებული დოკუმენტაციის სისტემები გამოირჩევა სხვადასხვა

ტიპის დოკუმენტაციის, მათი ნაკადების დიდი მოცულობით, მონაცემების და მათი

დამუშავების პროცესების დუბლირებით.

მათი გამარტივება და სრულყოფა შესაძლებელია შემდეგი ტეხნოლოგიების გამოყე-

ნებით:

- ახალი ტექნოლოგიების — უქაღალდო ტექნოლოგიის და ახალი დამუშავების

ტექნოლოგიების შემოტანით,

- დოკუმენტაციის უნიფიცირებული სისტემის შემუშავებით — ერთიანი

ფორმების შექმნა მაჩვემებლების ერთიანი დასახელებების, ტერმინების, ზომის

ერთეულების,

3.4.4. გარე სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა

ეკრანული ფორმების პროექტირება: საწყისი ან საშედეგო ინფორმაციის მისაღებად

ითხოვს სპეციალურ პროგრამულ უზრუნველყოფას. ასეთი ფორმების მიღება უნდა

ეფუძნებოდეს სპეციალურ პროგრამულ უზრუნველყოფას, ხშირად, მონაცემთა ბაზების

ტექნოლოგიის გამოყენებას.

დოკუმენტის ელექტრონული ფორმა — ეს არის ფორმა, ცარიელი ველებით, რომლებიც

ინფორმაციის წარმოქმნის შემთხვევაში ივსება. მათ შეიძლება დატანილი ჰქონდეთ

ბრძანება-ღილაკები, გადამრთველები, ჩამოსაშლელი სიები, საიდანაც ვარჩევთ

მნიშვნელობებს. მათი პროექტირება მჭიდროდ არის დაკავშორებული მონაცემთა

ბაზების ტექნოლოგიასთან.

ლექცია 4. თემა 4. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ტექნოლოგიები

სს პროექტირების პროცესის ძირითადი ცნება - სისტემური მიდგომა. სს

პროექტის სტრუქტურა. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების კომპონენტები.

თანამედროვე სს პროექტების ძირითადი თავისებურებანი და პრობლემები. ეფექ-

ტურობისა და სარწმუნოების მოთხოვნები საპროექტო გადაწყვეტილებების მიმართ. სს

პროექტირების მეთოდები, ტექნოლოგიები და ინსტრუმენტული საშუალებები. სს

38

პროექტირების ტექნოლოგიის შერჩევა: სპირალური, კასკადური მოდელები. მოთხოვ-

ნები, წარდგენილი სს პროექტირების ტექნოლოგიების მიმართ. სს პროექტირების

ტექნოლოგიის შერჩევა.

4.1. სს პროექტირების მეთოდოლოგია

სს პროექტის საფუძველს წარმოადგენს პროექტირების მეთოდოლოგია, ტექნო-

ლოგია და ინსტრუმენტული საშუალებები. მეთოდოლოგია გამოიხატება კონკრეტული

ტექნოლოგიებით და მათი მხარდამჭერი სტანდარტებით, მეთოდიკებით და ინსტრუ-

მენტული საშუალებებით, რომლებიც უზრუნველყოფენ სს სასიცოცხლო ციკლის

პროცესების შესრულებას.

ავტომატიზებული საინფორმაციო სისტემების შექმნის ინდუნტრიას საფუძველი

ჩაეყარა 50-60-ან წლებში და საუკუნის დასასრულისთვის მან მიიღო დამთავრებული

სახე. სს შექმნის დასაწყისში ძირითად მიდგომად ითვლებოდა მეთოდი ”ქვემოდან-

ზემოთ”, როდესაც სისტემა იქმნებოდა როგორც საწარმოს საქმიანობის მეტად

მნიშვნელოვანი გამოყენებითი ამოცანების ნაკრების ამოხსნით. ასეთი ნაწილ-ნაწილ

ჩატარებული ავტომატიზაცია შენარჩუნდა დრეისთვისაც. ამ მეთოდით საკმარისად

კარგად წყდება ცალკეული ფუნქციის ავტომატიზაციის საკითხი, მაგრამ პრაქტიკულად

მთლიანად უარყოფილია ერთიანი კომპლექსური ავტომატიზაციის განვითარების

სტრატეგია, და თითოეული ფუნქციების ავტომატიზაციის პროცესის გაერთიანება ერთ

სისტემაში ხდება ცალკე შესასრულებელ სამუშაოდ და საკმარისად რთულ პრობლემას

ქმნის. გარდა ამისა, მომხმარებლის მოთხევნებთან ერთად იზრდებოდა გამოყენებითი

ამოცანების პროგრამული საშუალებებში ცვლილებების აუცილებლობა. დროთა

განმავლობაში შეიქმნა აუცილებლობა სტანდარტულ პროგრამულ საშუალებების

შექმნაში და გამოყენებაში.

შემდეგი ეტაპი ასეთ სტანდარტიზაციასთან არის დაკავშირებული. დამპრო-

ექტებლებმა პრობლემების სპექტრიდან გამოყეს ავტომატიზაციის ყველაზე

აქტუალური უბნები: საბუღალტრო ანალიტიკური და ტექნოლოგიური პროცესების

აღრიცხვა და დაიწყეს მათი ავტომატიზაციის პროცესი მეთოდით ”ზემოდან-ქვემოთ”, ე.

ი. იმის გათვალისწინებით, რომ სისტემა უნდა აკმაყოფილებდეს მრავალი

მომხმარებლის მოთხობნილებებს. ასეთი სისტემები არ ითვალისწინებდნენ საწარმოს

სპეციფიკის თანახმად მოქნილ ადაპტირების შესაძლებლობას, რაც იწვევს

უნივერსალური სისტემის კონკრეტული სისტემისთვის მოსარგებად პროგრამული

სისტემების გადამუშავებას. ამ შემთხვევაში დანახარჯები -- მატერიალური და დროითი

სისტემის დანერგვაზე და მის ადაპტეციაზე -- მნიშვნელოვნად სცდება დაგეგმილს.

თუ სტატისტიკურ მონაცემებს დავეყრდნობით, რომელიც Standish Group (США)

შეაგროვა, 1994 წელს გამოკვლეულ 8380 პროექტებისაგან 30% , რომლის ღირებულება

39

აღემატებოდა 80 მილიარდ დოლარს, წარუმატებლად დამთავრდა. სულ 16% ამ

პროექტებიდან შესრულდა ვადებში, დაგეგმილი ბიუჯეტის გადახარჯვამ კი შეადგინა

189%.

ასეთმა სურათმა და მოთხოვნებმა, რომლებსაც სს დამკვეთები ითხოვენ

მონაცემების კომპლექსურ გამოყენებას ბიზნეს-საქმიანობის მართვაში და დაგეგმვაში,

განაპირობა სს შექმნის ახალი მეთოდოლოგიის ფორმირება.

ახალი მეთოდიკის მიზანია სს პროექტირების პროცესის რეგლამენტაცია და ამ

პროცესის მართვის უზრუნველყოფა იმის გათვალისწინებით, რომ გარანტირებული

იყოს მოთხოვნები როგორც სს, ასევე შექმნის პროცესის მახასიათებლების მიმართ.

შეიძლება გამართლებული იყოს ისეთი მეთოდი, რომელსაც მრავალკომპონენტურს

ეძახიან. ეს მეთოდი გულისხმობს პროგრამული უზრუნველყოფის ქვესისტემის

ადაპტაციას სამუშაოს იმ პირობებთან, რომლებიც მიღებულია ორგანიზაციაში.

რომელიმე ერთი კომპონენტის ადაპტაცია არ ეხება სისტემის ცენტრალურ ბირთვს და

დანარჩენ კომპონენტებს, რითიც იზრდება სს სიცოცხლისუნარიანობა და საიმედობა,

უზრუნველყოფილი ხდება საჭირო ფუნქციების სრულად შესრულება.

ძირითადი ამოცანები, რომლის ამოხსნას ხელი უნდა შეუწყოს სს დაპროექტების

მეთოდოლოგიამ, შემდეგია:

- უზრუნველყოს ისეთი სს შექმნა, რომელიც პასუხობს ორგანიზაციის მიზნებს და

ამოცანებს და, ამავ დროს, დამკვეთის მოთხოვნებს საქმიანი პროცესების

ავტომატიზაციის მიმართ;

- სისტემის შექმნა მოცემული ხარისხით და დადგენილ ვადებში იმ დანახარჯების

ფარგლებში, რომელიც პროექტის ბიუჯეტით არის გათვალისწინებული;

- სისტემის თანხლების, მოდიფიცირების, შევსების მოხერხებული გზის გამოყე-

ნება;

- არსებული ინფორმაციული ინფრასტრუქტურის შენარჩუნება და გამოყენება სს

პროექტირებაში; სს დაპროექტების ტექნოლოგია უზრუნველყოფს სს შექმნის

მიზნების მიღწევას დადგენილი ხარისხის და დროის ფარგლებში;

- ტექნოლოგია უზრუნველყოფს მსხვილი პროექტების შესრულებას ქვესისტე-

მებზე დაყოფით (შემადგენელ ნაწილებზე), რომლებსაც შეასრულებენ

სხვადასხვა შემსრულებელი ჯგუფები: შესრულების დროს უნდა გამოირიცხოს

დუბლირება მონაცემებში, ამოცანებში და ფუნქციებში;

- შემსრულებელი ჯგუფები უნდა შედგებოდეს 3-5 წევრისაგან;

- ტექნოლოგია უზრუნველყოფს მინიმალურ დროში ცალკეული ქვესისტემის

მუშამდგომარეობის მიღებას;

40

- ტექნოლოგია უზრუნველყოფს საპროექტო გადაწყვეტილებების (ამოცანების

შედეგების) დამოუკიდებლობას სს რეალიზაციის საშუალებებისაგან, რაც

ნიშნავს, რომ შესაძლებელი უნდა იყოს ნებისმიერი პროგრამული საშუალების

შეცვლა;

სს პროექტირება ითვალისწინებს სამ ძირითად ნაწილს:

თანმიმდევრული პროცედურები, რომლებიც განსაზღვრავენ პროექტირე-

ბის ტექნოლოგიური ოპერაციების თანმიმდებრობას ;

წესები და კრიტერიუმები, რომლებიც გამოიყენება ტექნოლოგიური ოპერა-

ციების შედეგების შეფასებისთვის;

გრაფიკული და ტექსტური საშუალებები, რომლებიც გამოიყენება საპრო-

ექტო სისტემის აღწერისთვის.

სს პროექტი ქმნის სამ ძირითად ნაწილს:

მონაცემების ობიექტების პროექტირება, რომლების გამოყენებული იქნება

მონაცემთა ბაზებში;

პროგრამების, ეკრანული ფორმების, ანგარიშგებების პროექტირება, რომ-

ლებიც უზრუნველყოფენ მონაცემთა მიმართ მოთხოვნების შესრულებას;

კონკრეტული გარემოს ან ტექნოლოგიის გათვალისწინება, რაც გულის-

ხმობს: ქსელის ტოპოლოგიას, გამოყენებული არქიტექტურის აპარატუ-

რული საშუალებების კონფიგურაციას (ფაილ-სერვერი, კლიენტ-სერვერი,

პარალელური დამუშავება, განაწილებული მონაცემების დამუშავება).

4.2. პროექტის მიზნის განსაზღვრა

სს პროექტირება იწყება პროექტის მიზნის განსაზღვრით. მიზანი შეიძლება

განვსაზღვროთ რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებული ამოცანის ამოხსნით, და

რომლების ამოხსნა მოიცავს შემდეგ პირობების უზრუნველყოფას:

მოთხოვნის თანახმად სისტემის ფუნქციები და მისი ფუნქციური ცვლი-

ლებების ადაპტირებას;

სისტემის გამტარიანობის შესაძლებლობას;

მოთხოვნის თანახმად დროის ფარგლებში სისტემის რეაქციას მოთხოვ-

ნაზე;

საჭირო უსაფრთხოების დონეს;

სისტემის უეჭველ(უწყვეტი) მუშაობას;

41

სისტემის ექსპლოატაციის და თანხლების სიმარტივეს.

პროექტის შექმნა ითვალისწინებს შემდეგი სტანდარტების შექმნას:

პროექტირების (აუცილებელი დიაგრამების, მოდელების ნაკრები თითოე-

ულ ეტაპზე და მათი დეტალიზაციის დონე) ;

საპროექტო დოკუმენტაციის გაფორმების (ობიექტების, ატრიბუტების

ნაკრების და ცალკეული მათგანის დასახელების, დიაგრამების

გაფორმების წესები, მათი მომზადების, შეთანხმების და დამტკიცების

წესები, თარიღების გათვალისწინებით);

სამომხმარებლო ინტერფეისის (ეკრანის გაფორმების, კლავიატურისა და

თაგვის გამოყენების, დამხმარე ტექსტების გაფორმების, სტანდარტული

შეტყობინებების, მომხმარებლის რეაქციების დამუშავების წესები).

თანამედროვე მეთოდოლოგიის თანახმად, სს შექმნის პროცესი წარმოადგენს

პროექტირების პროცესის თითოეულ ეტაპზე მთელი რიგი მოდელების შექმნის და

თანმიმდევრულ გარდაქმნის პროცესს. პროექტირების პროცესის ყოველ ეტაპზე

იქმნება ამ ეტაპისთვის სპეციფიური მოდელები -- ორგანიზაციის, სს მიმართ

მოთხობნების , სს პროექტის, მოთხოვნების ფუნქციური ამოცანების რეალიზაციის

მიმართ და სხვა. მოდელები იქმნება პროექტის გუნდის სამუშაო ჯგუფების მიერ და

თავსდება პროექტის რეპოზიტორიში. შემდგომი პროექტირება -- ამ მოდელებს

კოლექტიური მოხმარება და მათი გარდაქმნა -- ხორციელდება ან ხელით, ან

სპეციალური პროექტირების საშუალებებით -- CASE-საშუალებებით.

სს შექმნის პროცესი შედგება რამდენიმე თანმიმდევრული ეტაპებისაგან,

რომლების შეზყუდულნი არიან დროის ფაქტორით, და თავდება კონკრეტული

პროდუქტის გამოშვებით -- მოდელებით, პროგრამული პროდუქტით, დოკუმენტაციით

და ა.შ.

ეს ეტაპებია:

- მოთხოვნების ფორმირება სისტემის მიმართ;

- პროექტირება;

- რეალიზაცია;

- ტესტირება და მოქმედებაში შეყვანა;

- ექსპლოატაცია და თანხლება.

სს შექმნის საწყისი ეტაპების მიზანი, რომლებიც ორგანიზაციის საქმიანობის

ანალიზის ეტაპზე სრულდება, სს-ის მიმართ მოთხოვნების ჩამოყალიბებას ემსახურება.

ეს მოთხოვნები კორექტულად და ზუსტად უნდა გამოსახავდნენ დამკვეთი

42

ორგანიზაციის მიზნებსა და ამოცანებს. მოთხოვნებში უნდა ჩანდეს, თუ რას

წარმოადგენს ეს მოთხოვნები და რომელ ამოცანას, ან უფრო ზოგადად, რომელ

ფუნქციას ემსახურება. მოთხოვნები უნდა აღიწეროს მოდელების სახით იმ ენაზე,

რომელიც გამოიყენება სს პროექტის შექმნისთვის. ამ ეტაპის სამუშაოები ითვლება

მეტად საპასუხისგებლო და შრომატევად ნაწილად, რადგან ნაკლებად ფორმალიზება-

დია და შეცდომის შემთხვევაში მოითხოვს სამუშაოს შესწორებების შეტანისთვის

მნიშვნელოვან დანახარჯებს. ეს შეცდომები გამოწვეულია არასწორი, არაზუსტი და

არასრული მოთხოვნებით სს-ის მიმართ ანალიზის ეტაპზე.

პროექტირების ეტაპზე უპირველეს ყოვლისა იქმნება მონაცემთა მოდელები.

დამპროექტებლები საწყის მასალად იღებენ ანალიზის შედეგებს. ლოგიკური და

ფიზიკური მოდელების პროექტირება მონაცემთა ბაზის პროექტირების მთავარ ნაწილს

წარმოადგენს. ანალიზის პროცესში მიღებული ინფორმაციული (ინფოლოგიური)

მოდელი ჯერ ლოგიკურ მოდელში გარდაიქმნება და შემდეგ -- ფიზიკურ მოდელში.

მონაცემთა ბაზის პროექტირების პარალელურად იქმნება პროცესების მოდელი,

რომელიც ადგენს ფუნქციების შესრულების პროცესის მოდულების აღწერას (სპეციფი-

კაციას). ძირიტადი მიზანი პროცესების პროექტირებისა მდგომარეობს იმაში, რომ

ანალიზის ეტაპზე მიღებული ფუნქციების ინფორმაციულ სისტემის მოდულები

გარდავსახოთ ინფორმაციული სისტენის მოდულებში. ასეთი ინფორმაციული

მოდულების პროექტირების დროს დგინდება პროგრამების ინტერფეისები: მენიუს

ბრძანებები, ფანჯრების სახე, ”ცხელი” კლავიშები და მათთან დაკავშირებული

გამოძახებები. პროექტირების ეს ორი პარალელური პროცესი მჭიდროდ არის ერთი

მეორესთან დაკავშირებული. პროექტირების ეტაპის საშედეგო პროდუქტად ითვლება:

მონაცემთა ბაზის სქემა, იმ მოდელის საფუძველზე, რომელიც ანალიზის ეტაპზე

იქმნება;

სისტემის მოდულების ნაკრები, რომლებიც იქმნება ფუნქციების მოდელების

საფუძველზე.

პროექტირების ეტაპზე, როგოც წინამდებარე მასალაში იყო აღნიშნული, ხორციელდება

აგრეთვე სს არქიტექტურის დაპროექტება, რომელიც აწესებს შერჩეულ პლატფორმას

(პლატფორმებს) და იმ ოპერაციულ სისტემას (ოპერაციულ სისტემებს), რომელიც იქნება

გამოყენებული. არაერთგვაროვან სს-ში შეიძლება რამდენიმე კომპიუტერი მუშაობდეს

სხვადასხვა აპარატულ პლატფორმებზე და რამდრნიმე ოპერაციული სისტემის მართვის

ქვეშ. გარდა მითითებულებისა, განისაზღვრება არქიტექტურის შემდეგი

მახასიათებლები:

იქნება, თუ არა არიტექტურა ”კლიენტ-სერვერი”, თუ ”ფაილ-სერვერი”;

43

იქნება თუ არა არქიტექტურა 3 დონიანი, რომლის შემადგენლობაშია: მონაცემთა

ბაზების, გამოყენებითი ამოცანების და კლიენტური სერვერი;

იქნება მონაცემთა ბაზა ცენტრალიზებული თუ განაწილებული;

იქნება თუ არა ბაზა ერთგვაროვენი, იქნება თუ არა ყველა სერვერი ერთი

მწარმოებლის პროდუქტი, მაგალითად, Oracle ან Access. თუ მონაცემთა ბაზები არ

იქნება ერთგვაროვანი, მაშინ რომელი პროგრამული პროდუქტი იქნება

გამოყენებული მონაცემების გაცვლისთვის სხვადასხვა DBMS(Database Management

System) შორის.

რეალიზაციის ეტაპზე იქმნება პროგრამული უზრუნველყოფა, ტექნიკური

საშუალებების გამართვა, ექსპლოატაციის დოკუმენტების შექმნა და გაფორმება.

ტესტირების ეტაპზე სრულდება ცალკე მოდულების ტესტირება და მათი გაერთიანება

ერთიან სისტემაში. ეს ეტაპი დრის განაწილებას მოითხოვს მოდულების შემოწმების

შორის. სისტემის ცალკე მოდულის შემუშავების დამთავრების შემდეგ ასრულებენ მის

ტესტირებას ავტონომიურ ტესტით, რომლის დანიშნულებაა:

- მოდულის შეუსრულებობის გამოაშკარავება;

- მოდულის სპეციფიკაციით დადგენილი მახასიათებლების შესაბამისობა (

ასრულებს, თუ არა დადგენილ ფუნქციებს მოდული);

თუ ავტონომიური ტესტი წარმატებით ჩატარდა, მოდული შეაქვთ სისტემის

დაპროექტებულ ნაწილში, რის შემდეგ ამ ჯგუფის მოდულები გადიან კავშირების

ტესტებს, რომლბმაც უნდა შეამოწმონ მათი ურთიერთ გავლენა.

შემდეგ მოდულების ჯგუფები გადიან ტესტირებას. რომლებითაც დგინდება თუ

რამდენად ჩქარა აღდგება სისტემა პროგრამული უზრუნველყოფის მოკლევადიანი

აპარატურული საშუალების გათიშვას შემდეგ, ან, რამდენ ხანს შეძლებს სისტემა

იმუშაოს უწყვეტად -- აქ წარმოებს პიკური დატვირთვის პირობებში სისტემის

მუშაობის შემოწმება.

ამის შემდეგ მოდულების კომპლექტი გადის სისტემურ ტესტირებას, რომელიც

აჩვენებს სისტემის ფუნქციონირებას და სანდომიანობას. დაბოლოს, გაიშვება

საინფორმაციო სისტემის მიღება-ჩაბარების ტესტები, რომლებიც გულისხმობს

სისტემის მოქმედებაში ჩვენებას და გამოვლენას, რამდენად მიღებული სისტემა

პასუხობს დამკვეთის მოთხოვნებს.

4.3. საინფორმაციო სისტემების სასიცოცხლო ციკლი

sainformacio sistemis mizania awarmoos saWiro informacia

organizaciisTvis, Seqmnas sainformacio da teqnikuri garemo informaciis

marTisTvis. am procesSi erTiandeba:

saboloo momxmarebeli da profesionalebi;

44

teqnikuri saSualebebi da programuli uzrunvelyofa;

procedurebi da teqnologiebi;

informaciuli resursebi.

sainformacio sistemaSi informaciis warmoeba xorcieldeba informa-

ciuli teqnolgiebis gamoyenebiT. organizacia ss gareSe ver iarsebebs.

სს სასიცოცხლო ციკლი წარმოვიდგინოთ მოქმედებების რიგით, რომლებიც

სრულდება სისტემის შექმნის და გამოყენების დროს. სასიცოცხლო ციკლის მოდელი

გამოსახავს სისტემის სხვადასხვა მდგომარეობას, დაწყებული სს შექმნის

აუცილებელობის წარმოშვებისაგან და დამთავრებული მისი სრული მოქმედებიდან

გამოყვანის მომენტით. სასიცოცხლო ციკლის მოდელი ეს არის პროცესების

სტრუქტურა, მოქმედებები და ამოცანები, რომლებიც წყდება პროექტის შექმნის

პროცესში, პროგრამული პროდუქტის ფუნქციონირება და მხარდაჭერა სისტემის

არსებობის პერიოდში -- მოთხოვნების განსაზღვრიდან გამოყენების დასრულებამდე.

sainformacio sistemis sasicocxlo cikli dasruldeba ara imotom,

rom fizikuri cveTa ganicada, aramed misi moraluri cveTis gamo, rac

niSnavs imas, rom ss Sewyvita mis mimarT wayenebuli moTxovnilebis

Sesruleba.

ss daproeqteba da Seqmna SesaZlebelia Semdegi gziT:

sistema iqmneba sakuTari ZalebiT an gare organizaciis mier;

prototipebis gamoyenebiT;

gare organizaciis momsaxurebis gamoyenebiT _ gadaeces mas

sainformacio sistemis funqciebi mTlianad an nawilobriv;

mza gadawyvetilebebis gamoyenebiT.

ss unda ganixilebodes rogorc organizaciis gaZlierebis

proeqtebis teqnikuri nawili da ara rogorc calke proeqti.

aRvniSnoT rom, Tu Tqveni biznesi axalia, imisTvis, rom gamoiyenoT

Tanamedrove informaciuli teqnologiebi da am gziT miaRwioT progress

Tqven biznesSi, dagWirdebaT sacdeli nabijebis gadadgma iqamde, sanam

sasurvel Sedegs ar miaRwevT. magram Tanamedrove sainformacio sistemebis

agebis midgomebis SerCevis dros isargebleT Semdegi rekomendaciebiT:

daukavSireT ss biznes-gegmas;

ss mimarT mniSvnelovani gadawyvetilebebi SeiZleba miRebuli iqnes

organizaciis strategiis gaTvaliswinebiT;

SeiZleba gamoiyenoT mza programuli paketebi, romlebic orienti-

rebulni arian mcire biznesze, an gamoiyenoT ss da it prototipebi,

“moargoT” isini Tqvens moTxovnebs; SeiZleba martivad moiqceT _ daiqiraoT

ss. etyoba SerCeva erTisa am ori SesaZleblobisagan analizis Sedegad

unda gadawydes.

45

programuli uzrunvelyofis bazari sainformacio sistemebisTvis

mniSvnelovnad didia. arsebobs “mza gadawyvetilebebi ”sabuRaltro aRric-

xvaSi, finansebSi, dokumentbrunvis avtomatizaciaSi, statistikaSi, sain-

formacio-saZiebi sistemeბis SeqmnaSi da sxva. am sakiTxebze Semdeg leqci-

aze gveqneba saubari. აქ კი განვიხილოთ სს სასიცოცხლო ციკლის მოდელები.

4.4. სს სასიცოცხლო ციკლის მოდელები

დღეისათვის არსებობს სს სასიცოცხლო ციკლის ძირითადი ორი მოდელი:

კასკადური (70-85წ.წ.)

სპირალური (86-90 წ.წ.)

კასკადური მოდელი (ნახ. 4.1.) გულისხმობს პროექტირების ეტაპების

თანმიმდევრულად ჩატარებას. გადასვლა ერთი ეტაპიდან მეორეზე შესაძლებელია მას

შემდეგ, რაც წინა ეტაპის სამუშაოები სრულად იქნება შესრულებული. თითოეული

ეტაპი სრულდება დოკუმენტაციის სრული კომპლექტის შექმნით, რომელიც საკმარისია

იმისათვის, რომ პროექტირება იყოს გაგრძელებული სხვა ჯგუფის მიერ. ამ მოდელს

ახასიათებს:

თითოეულ ეტაპზე იქმნება დოკუმენტაციის სრული კომპლექტი;

პროექტირების სამუშაოების ეტაპები დადგენილია ლოგიკური

თანმიმდევრობით, შესაძლებელია დაიგეგმოს წინასწარ მისაღებ ვადებში.

კასკადური მოდელის გამოყენებამ გაამართლა იმ სს შექმნაში, რომლის

პროექტირების დასაწყისშივე მკაფიოდ და სრულად არის ცნობილი სს მიმართ

ჩამოყალიბებული მოთხოვნები. მაგრამ პროექტირების პროცესში ვლინდება, რომ

რეალური პროცესი ყოველთვის არ ჯდება წინასწარ მთლიანად დადგენილ

მოთხოვნებში. სს შექმნის პროცესში მუდმივად გვიხდება უკან დაბრუნება და წინა

ეტაპზე მიღებული გადაწყვეტილებების გადახედვა და კორექტივების შეტანა (ნახ. 4.2).

სს დაპროექტების კასკადური მოდელის წარმოდგენილია ნახატზე. 4.1 და სს

დაპროექტების რეალური პროცესის კასკადური მოდელი კი -- 4.2.

46

ნახ. 4.1. სს შექმნის კასკადური მოდელი

ნახ. 4.2. სს შექმნის რეალური პროცესის კასკადური მოდელი

კასკადური მოდელის ძირიადი ნაკლი მდგომარეობს იმაში, რომ სანამ ეტაპი არ

დამთავრდება, შედეგებს ვერ ვნახავთ და, მითუმეტეს, ვერაფერს შევცვლით. ხშირად

ასეთი სქემა იწვევს შესწორებების დაგვიანებას და, საბოლოოდ მომხმარებელი იღებს

სისტემას, რომელიც ვერ აკმაყოფილებს მათ მოთხოვნებს. ამიტომ შემოღებული იქნა

ისეთი კასკადური მოდელი, რომელიც ითვალისწინებს უკან, წინა ეტაპზე დაბრუნებას

და შედეგების კორექტირებას. ეს იწვევს ყოველი ეტაპის გაწელვას მთელ

პროექტირების პერიოდზე.

გაუმჯობესებულად ითვლება მეორე ტიპის მოდელი -- სპირალური (ნახ. 4.3). ეს

მოდელი აქცენტირდება პროექტის საწყის ეტაპებზე -- ანალიზზე და დაპროექტებაზე.

ამ ეტაპებზე იქმნება ვარიანტების პროტოტიპები, რომლებზეც მოწმდება ამოხსნის

შესრულება. ყოველი ვერსია ან სპირალის ხვეული შეესაბამება სს ვერსიას ან მის

ფრაგმენტს. მისთვის განისაზღვრება პროექტის მიზანი და მახასიათებლები, ხარისხი და

სამუშაოები, რომლებიც ჩასატარებელი იქნება მომდევნო ხვეულზე. ასე ზუსტდება და

47

სრულდება პროექტის დეტალები. იტერაქტიული პროექტირების დროს დაზუსტება და

შესწორებები პროექტირების პროცეს თან ერთვის და მათი ჩატარება შესაძლებელია

მომდევნო იტერაციაზეც. ამით მიიღწევა ძირითადი შედეგი -- რაც შეიძლება სწრაფად

ვაჩვენოთ მომხმარებელს პროექტის მომუშავე ნაწილი, რაც, თავის მხრივ, გამოიწვევს

მომხმარებლის აქტიურ ჩარევას დაზუსტებებისა და დამატებების სახით. ძირითადი

პრობლემა სპირალური მოდელის გამოყენების დროს არის დროის დადგენა, როდის

მოხდეს გადასვლა ერთი ეტაპიდან მეორეზე. ეს გადასვლა უნდა მოხდეს სამუშაოების

შესრულების ერთიანი გეგმის თანახმად, რომელიც დგება უწინ შექმნილი პროექტების

ანალიზის შედეგად მიღებული სტატისტიკური მონაცემების საფუძველზე და

დამპროექტებლების პირადი გამოცდილების გათვალისწინებით.

ნახ. 4.3. სს სასიცოცხლო ციკლის სპირალური მოდელი

მიუხედავათ პროექტირების ექსპერტების დაჟინებული რეკომენდაციებისა, ბევრი

კომპანიები ამჯობინებენ კასკადური მოდელის გამოყენებას. ამის ძირითადი

მიზეზებია:

- სპეციალისტები უკეთ იცნობენ მას;

- ვინაიდან არსებობს ორი ტიპის კონტრაქტი დამკვეთსა და შემსრულებელს

შორის -- შესრულებული სამუშაოს შეფასება და ფიქსირებული საფასურის

გადახთა ან შეფასება დგინდება დახარჯული დროის მიხევით. კასკადური

მოდელი უკეთ არის შეწყობილი შესრულებულ სამუშაოზე კონტრაქტით

გათვალისწინებული ფასის დადგენით. ამით დამკვეთი თავიდანვე ადგენს

პროექტის ღირებულებას მის დამთავრებამდე. სპირალური მოდელი

48

გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ სს აპროექტებსთვით ბიზნეს-ორგანიზაცია

საკუთარი ძალებით სარგებლობს;

- სს ამოცანების ან ერთიანი სისტემის ეტაპური დანერგვა დაკავშირებულია

ორგანიზაციულ სირთულეებთან. დანახარჯები იტერაციულ დანერგვის დროს

იზრდება და პროექტის მართვა ნამდვილ ხელოვნებად იქცევა. ამიტომ

დამკვეთი ირჩევს ისეთ მოდელს, რომელიც ”ერთხელ” ნერგავს სისტემას.

4.5. სს სტანდარტები

დიდი წვლილი სს პროექტირებისა და შექმნის თეორიაში შეიტანა კომპანიამ

IBM (MS), რომელმაც 1970 წლებში შემოგვთავაზა ორგანიზაციული დაგეგმვის

მეთოდი -- BSP (Business System Planning). მას შემდეგ შეიქმნა ბ ევრი სტანდარტი,

ძირითადები მათ შორის შემდეგია:

ISO/IEC 12207:1995 - სასიცოცხლო ციკლის პროცესებისა და ორგანიზაციის

სტანდარტი ვრცელდება ყველა სახის პროგრამულ უზრუნველყოფაზე.

Custom Development Method (Oracle მეთოდიკა) სს შექმნის სტანდარტი,

რომელიც იყენებს პროგრამას Oracle. გამოიყენება სს სასიცოცხლო ციკლის

კლასიკური მოდელის შესაქმნელად, ითვალისწინებს ყველა სამუშაოს

/ამოცანებს და ეტაპებს, აგრეთვე იყენებს ”ჩქარი პროექტირების” ტექნოლოგიას ,

გამოიყენება მცირე პროექტებისთვისაც ”გაიოლებულ მიდგომისას”.

Rational Unified Process (RUP) გვთავაზობს პროექტირების იტერაციულ

მოდელს ოთხი ფაზით: დასაწყისი, გამოკვლევა, აგება და დანერგვა. ყოველი

ციკლი მთავრდება სისტემის ვერსიის გენერაციით.

Microsoft Solution Framework (MSF) მსგავსია RUP, ასევე შეიცავს ოთხ

ფაზას: ანალიზი, დაპროექტება, რეალიზაცის, სტაბილიზაცია; იტერაციულია,

მაგრამ მეტად გამიზნულია ბიზნეს-ამოცანებისთვის, ვიდრე RUP:

Extreme Programming (XP). ექსტრემალური პროგრამირება (ყველაზე ახალი

აქ განხილულებს შორის) ჩამოყალიბდა 1996 წ. ითვალისწინებს: გუნდური

მუშაობის მეთოდოლოგიას, ეფექტურ კომუნიკაციას დამკვეთსა და

შემსრულებელს შორის. პროექტირება სრულდება რიგი პროტოტიპებით,

რომლების გამოყენება ადაპტირებით თავდება.

2002 წელს შემუშავებული იქნა სს სასიცოცხლო ციკლის ახალი სტანდარტი(ISO/IEC

15288 System life cycle processes). მის შესაქმნელად მიწვეულნი იყვნენ სხვადასხვა დარგის

სპეციალისტები: სისტემური ინჟინერიის, პროგრამირების, ხარისხის მართვის,

ადამიანური რესურსების და უსაფრთხოების მართვის. გათვალისწინებული იქნა სს

49

შექმნის პრაქტიკული გამოცდილება. მაგრამ მისი ძირითადი დანიშნულებაა --

კომპიუტერიზირებული სისტემების შექმნის თანხლება.

ცხრილში 4.1 მოყვანილია სასიცოცხლო ციკლის ძირითადი პროცესების აღწერა.

ორგანიზაციული პროცესები განსაზღვრავენ მოქმედებებსა და ამოცანებს

შესასრულებელს როგორც დამკვეთის, ასევე შემსრულებლის მიერ.

ცხრილი 4.1 სს სასიცოცხლო ციკლის ძირითადი პროცესების შინაარსი (ISO/IEC

12207)

პროცესი

(პროცესის შემ-

სრულებელი)

მოქმედება დასაწყისი შედეგი

შეძენა

(დამკვეთი)

განაცხადი წინადადე-

ბების მომზადებაზე

ხელშეკრულების მომ-

ზადება

მომწოდებლის საქმი-

ანობის კონტროლი

სს მიღება

გადაწყვეტილება სს

დანერგვის სამუშა-

ოების დაწყებაზე

დამკვეთის საქმია-

ნობის შესწავლის

შედეგები

სს ბაზრის ანალი-

ზის/ ტენდერის

შედეგები

მოწოდების/შექმნის

გეგმა

სს კომპლექსური

ტესტი

სს დანერგვის

ტექნიკურ-

ეკონომიკური

დასაბუება

სს ტექნიკური

დავალება

შელშეკრულება

სს

შექმნაზე/მოწოდე

ბაზე

სამუშაოს

ეტაპების მიღების

აქტები

გამოცდების

მიღება-ჩაბარების

აქტები

მიწოდება(სს

შემსრულებელი)

პასუხი განაცხად

წინადადებებზე

ხელშეკრულების

მომზადება

შესრულების

დაგეგმვა

ტექნიკური

დავალება სს

შექმნაზე

ხელმძღვანელობის

გადაწყვეტილება სს

პროექტის შექმნაში

გადაწყვეტილება

სს პროექტის

შექმნაში მონა-

წილეობაზე

კომერციული

წინადა-

50

სს მიწოდება მონაწილეობაზე

ტენდერის

შედეგები

პროექტის მართვის

გეგმა

შექმნილი სს და

მისი დოკუმენტაცია

დებები/საკონკურ

სო განაცხადი

სს მიწოდება/

შექმნის ხელ-

შეკრულება

პროგრამული

უზრუნველყოფის

არქიტექტურა

რეალიზაცის/

კორექტირება

გამოცდების

მიღება-ჩაბარების

აქტები

შექმნა(სს

შემსრულებელი)

მომზადება

მოთხოვნების

ანალიზი

სს არქიტექტურის

პროექტირება

პროგრამულ

უზრუნველყოფის

მიმართ

მოთხოვნების

დადგენა

პროგრამულ

უზრუნველყოფის

არქიტექტურის

პროექტირება

დეტალური

პროექტირება

კოდირება და

ტესტირება

პროგრამულ

უზრუნველყოფის

ინტეგრაცია და

ტექნიკური

დავალება სს

შექმნაზე

ტექნიკური

დავალება სს

შექმნაზე,

სასიცოცხლო

ციკლი

სს ქვესისტემები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

კომპონენტების

სპეციფიკაციები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

არქიტექტურა

პროგრამული

უზრუნველყოფის

დეტალური

პროექტირების

სასიცოცხლო

ციკლის მოდელი,

შექმნის

სტანდარტები

სამუშაოების

გეგმა

ქვესისტემების

შემადგენლობა,

ტექნიკური

საშუალებების

კომპონენტები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

კომპონენტების

სპეციფიკაციები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

შემადგენლობის

კომპონენტები,

ინტერფეისი

მონაცემთა

51

კვალიფიკაციური

ტესტირება

სს ინტეგრაცია და

კვალიფიკაციური

ტესტირება

მასალები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

ინტეგრაციის გეგმა,

ტესტები

სს, პროგრამული

უზრუნველყოფის

არქიტექტურა, სს

დოკუმენტაცია,

ტესტები

ბაზასთან, პრო-

გრამული

უზრუნველყოფის

ინტეგრაციის

გეგმა

მონაცემთა ბაზის

პროექტი,

პროგრამული

უზრუნველყოფის

კომპონენტებს

შორის

ინტერფეისის

სპეციფიკაცია,

ტესტების მიმართ

მოთხოვნები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

მოდულების

ტექსტები,

ავტონომიური

ტესტირების

აქტები

პროგრამული

უზრუნველყოფის

კომპლექსის და

ტექნიკური

დავალების

მოთხოვნების

შესატყვისობის

შეფასება

პროგრამული

უზრუნველყოფის

, ტექნიკური

კომპლექსის და

დოკუმენტაციის

52

შესატყვისობის

ტექნიკური

დავალების

მოთხობნების

მიმართ შეფასება

სს შექმნის სტადიები და მათი შედეგები, გათვალისწინებული სტანდარტით

ISO/IEC 15288, მოყვანილია ცხრილში 4.2

ცხრილი 4.2. სს შექმნის სტადიები (ISO/IEC 15288)

№ სტადია აღწერა

1 კონცეპციის

ფორმირება

მოთხოვნილებების ანალიზი, კონცეპციებისა და საპროექტო

გადაწყვეტილებების შერჩევა

2 შემუშავება სისტემის პროექტირება

3 რეალიზაცია სისტემის შექმნა

4 ექსპლოატაცია ექსპლოატაციაში შეყვანა და სისტემით სარგებლობა

5 თანხლება სისტემის ფუნქციური უზრუნველყოფა

6 ექსპლოატაციიდან

მოხსნა

გამოყენების შეწყვეტა, დემონტაჟი, სისტემის არქივირება

ლექცია 5. თემა 4. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ტექნოლოგიები

(გაგრძელება)

4.6. სს დანერგვის საგნობრივი არის ფუნქციური მოდელირება

მოდელირება ეს არის ორგანიზაციაში მიმდინარე პროცესების ფორმალიზებული

წარმოდგენა. საერთაშორისო სტანდარტებში, როგორც წესი, საპროექტო საქმოანობის

საწყის ეტაპად განიხილება ორგანიზაციის შესწავლა, მისი სტრუქტურა, ფუნქციები,

ამოცანები და ამ ამოცანების შესრულების პროცესების შემადგენლობა და

თანმიმდევრობა. ასეთი გამოკვლევა გვიჩვენებს თუ რა ბიზნეს-პროცესები სრულდება

ორგანიზაციაში და როგორ. ამოცანის სრული და ცალსახა წარმოდგენა - ეს არის ის

მოდელი, რომელსაც დამპროექტებელი ქმნის. როგორც წესი, იქმნება ორი მოდელი:

ერთი - თუ როგორ წყდება ამოცანა, მეორე - თუ როგორ უნდა წყდებოდეს. მოდელების

შექმნა საკმარისად შრომატევადი სამუშაოა. მოდელები, რომლებიც აჩვენებენ

53

მიმდინარე სურათს და მომავალს, თუ როგორ უნდა იქნეს ამოცანა ამოხსნილი,

წარედგინება დამკვეთს. გარდა ამ მოდელებისა, იქმნება აღწერა, თუ როგორ უნდა

გარდაისახოს ერთი მოდელი მეორეში. მოდელების შესაქმნელად უნდა იქნეს

გამოყენებული წესები, თუ როგორ იქნება მოდელი აღწერილი. ეს წესები მრავალია და

განსხვავებული ერთი მეორესაგან. ასეთი წესები აუცილებელია არა მარტო

საინფორმაციო სისტემის პროექტირებისთვის, არამედ ასეთი წესები უეჭველია

რეინჟინირინგის დროსაც. ორგანიზაციის მომზადება საერთაშორისო სერტიფიცი-

რებისთვის ითხოვს, რომ ბიზნეს-პეროცესები განსაზღვრული და წარმოდგენილი იქნეს

მოდელებით, მათი შექმნა კი იმ წესების თანახმად, რომლებიც სტანდარტებშია

მიღებული. ასე რომ, ორგანიზაციის საქმიანობის მოდელების შექმნის მიზანია:

სს პროექტირების დროს ორგანიზაციის საქმიანობის მოდელირება, კლასიკური

გაგებით -- ეს არის ერთი მოდელის მეორეში გარდაქმნა: წინა მოდელის გარდაქმნა

მომდევნოში, ორგანიზაციის საქმიანობის მოდელის -- მოთხოვნების მოდელში,

მოთხოვნების მოდელის -- არქიტექტურის აღწერის, იმის გათვალისწინებით, თუ

როგორ იმოქმედებენ ქვესისტემები ურთიერთკავშირების გათვალისწინებით. ასეთი

მოდელებით შეიძლება გამოვსახოთ ორგანიზაციის საქმიანობის სხვადასხვა ასპექტი,

მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ შემდეგი მოდელები:

4.7. სტრუქტურული და ორგანიზაციურ-სტრუქტურული მოდელები

მოდელები ორ ტიპად იყოფა:

54

პირველი იერარქიულ სტრუქტურებს წარმოადგენენ და აღწერენ ობიექტის ვერტი-

კალურ კავშირებს. ორგანიზაციას იერარქიოლი სტრუქტურა აქვს, მაგალითად, მარტივი

სტრუქტურის ორგანიზაცია შედგება მაღალი დონის მენეჯერისაგან, განყოფილე-

ბებისაგან, განყოფილებები კი - სამუშაო ადგილებებისაგან. ასევე შეგვიძლია

წარმოვიდგინოთ ორგანიზაციის ფუნქციური სტრუქტურა. ფუნქციად შეგვიძლია

მივიჩნიოთ წარმოება, მარკეტინგი, ბუღალტერია, საფინანსო საქმიანობა და ა. შ.

თითოეული მათგანი შეიძლება დავყოთ ქვეფუნქციებზე. მაგალითად, მარკეტინგი:

ბაზრის სეგმენტაცია, პროდუქციაზე მოთხოვნილებების ანალიზი, პოტენციური

მომხმარებლების დადგენა და სხვა. ასეთი ტიპის იერარქიებით შესაძლებელია აღიწე-

როს ორგანიზაციის სტატიკური ასპექტები. მათი კავშირებისთვის კი შესაძლებელია

შევქმნათ გარდამავალი მოდელები ერთი სტრუქტურიდან მეორეში, ერთი მოდელიდან

- მეორეში. ასეთი მოდელები ხშირად პროექციის მატრიცების სახით არის წარმოდგე-

ნილი. ამ მოდელებით განვსაზღვრავთ რას წარმოადგენს და რითია დაკავებული

ორგანიზაცია. ასეთი მოდელის შაბლონი წარმოდგენილია ქვემოთ სურათზე 4.4.

ნახ. 4.4. პროექციის

მატრიცის მაგა-

ლითი

55

მატრიცული მოდელი წარმოადგენს ცხრილს, რომლის სტრიქონებში წარმოდგე-

ნილია შემსრულებელი უბნები, სვეტებში კი - ორგანიზაციის ფუნქციები, რომლებსაც

ისინი ასრულებენ. ასეთი ცხრილის შევსება იძლევა საშუალებას ვიპოვოთ ყოველი

ფუნქციისთვის მისი შემასრულებელი უბანი. მატრიცის სტრიქონები და სვეტები

გვაძლევენ სტრუქტურულ ელემენტების და ფუნქციების ჯამურ შეფასებებს. შევსებული

ცხრილის ანალიზი დაგვანახვებს როგორც ფუნქციების შესრულების, ასევე

თანამშრომლების დატვირთვის ხარვეზებს, და გვიჩვენებს გზებს როგორ

გადავანაწილოთ ამოცანები შემსრულებლებს შორის.

მატრიცული მოდელები ერთიან ორგანიზაციულ-ფუნქციურ მოდელების შემად-

გენელ ნაწილს წარმოადგენენ. ერთიანი ორგანიზაციულ-ფუნქციური მოდელი წარმო-

დგენილია ნახატზე 4.5.

ნახ. 4.5. ორგანიზაციურ-ფუნქციური მოდელი

ორგანიზაციურ-ფუნქციური მოდელების შექმნა მარტივია, ვინაიდან არსებობს

რეპოზიტარი, საიდანაც შესაძლებელია მათი მიღება და შემდეგ კორექტირება ორგანი-

ზაციის მოთხოვნების თანახმად.

მოდელების მეორე ტიპის ჯგუფი ემსახურება ჰორიზონტალურ კავშირებს. ეს

მოდელები - ბიზნეს-პროცესული მოდელებია, რომელიც აერთიანებს ჰორიზონტალურ

ცალკეულ ელემენტებს ორგანიზაციულ სტრუქტურაში.

საპროექტო სს მიმართ მოთხოვნების დადგენა სრულდება ორგანიზაციის

სტატიკური და დინამიკური აღწერის საფუძველზე. სტატიკური აღწერა, მოყვანილი

ზემოთ, ტარდება ფუნქციური მოდელების დონეზე და მოიცავს ბიზნეს-პოტენციალის,

56

ფუნქციების და შესაბამის მატრიცების აღწერას. შემდგომი ბიზნეს-მოდელების

დეტალიზაცია სრულდება ორგანიზაციის დინამიურ აღწერის ეტაპზე ნაკადური პრო-

ცესული მოდელების დონეზე.

ფუნქციის შესრულება გარკვეული ამოცანით ან ამოცანების კომპლექსით

სრულდება. ამოცანის ამოხსნის მოქმედებების ჯაჭვი უკვე ბიზნეს-პროცესის მოდელს

წარმოადგენს (ნახ. 4.6).

ნახ. 4.6. ნაკადური პროცესული მოდელის შაბლონი

ბისნეს-პროცესის მოქმედებები წარმოდგენილია კვადრატში; კვადრატის ზემოთ

მითითებულია ვის მიერ ან რომელი დოკუმენტების თამახმად იმართება პროცესი, ეს

ნაწილი ემსახურება მართვის პროცესში მონაწილეების ურთიერთობის ლოგიკას;

ქვემოთ მითითებულია შემსრულებელი პირი, ჯგუფი, სტრუქტურული ერთეული, და

გამოხატავს ცალკეული სპეციალისტის მუშაობის ტექნოლოგიას სამუშაო ადგილზე;

მარცხნივ - ნებისმიერი მატერიალური და ინფორმაციული რესურსი, რომელიც

პროცესის საწყის წყაროს წარმოადგენს; მარჯვნივ, გამოსავალზე - ნებისმიერი შედეგი.

ნაკადური პროცესული მოდელები პასუხობენ კითხვაზე: ვინ-რა-როგორ-ვისთვის.

4.8. ბიზნეს-პროცესების მოდელირება

ბიზნეს-პროცესი ერთი ან რამდენიმე დაკავშირებული სამუშაო ან პროცედურაა,

რომლის შესრულებით წარმოების საქმიანობში მიიღწევა გარკვეული მიზანი

განსაზღვრული ორგანიზაციული სტრუქტურის ფარგლებში. შეიძლება ასეც ვთქვათ,

რომ ბიზნეს-პროცესის ქვეშ იგულისხმება ორგანიზაციის ან მისი ქვეგანყოფილების

საქმიანობა, რომელიც წარმოადგენს დამკვეთისთვის, მომხმარებლისთვის ფასეულობას.

ბიზნეს-პროცესის ერთ-ერთი მაგალითი წარმოდგენილია სურათზე 4.7.

57

ნახ. 4.7. ბიზნეს-პროცესის მაგალითი

ამ ამოცანის ავტომატიზაცია გულისხმობს ავტომატიზაციის ერთიან პროცესს,

რათა მივიღოთ სერიოზული შედეგები: მოგების მიღება დამკვეთების რაოდენობის

ზრდით და აქედან საბრუნავი საშუალებების ზრდის შედეგად. ავტომატიზაციის

პროექტირeბა დადებით შედეგს მოიტანს მარტო იმ შემთხვევაში, თუ ავტომატიზაციას

ექვემდებარება ბიზნეს-პროცესის თითოეული ეტაპი და არა რომელიმე მათგანი.

შეიძლება ეს პროცესი ერთიანად დროში ვერ ჩატარდეს, მაგრამ უნდა გამომუშავდეს

ერთიანი სტრატეგია, შეიქმნას ერთიანი პროცესის მოდელი, რის შემდეგ შესაძლებელი

ხდება ცალკე ნაწილების ავტომატიზაცია ნაბიჯ-ნაბიჯ განსაზღვრით რომელი ჯერ ,

რომელი მერე, მაგრამ, კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამთ, ერთიანი სტრატეგიის

გათვალისწინებით, გარემოს გათვალისწინებით. ქვემოთ ნაჩვენებია კიდევ ერთი სქემა,

ახლა უფრო განზოგადებული ბიზნეს-პროცესის მოდელი (ნახ. 4.8).

ნახ. 4.8. ბიზნეს-პროცესის განზოგადებული მოდელი

ბიზნეს-პროცესი ეს არის არსების ტიპების ”შესავალი-გასავალი” გადამუშავების მოდე-

ლი, რომელიც განიხილება როგორც სამუშაო, დადგენილი ფუნქციის შასასრულებლად.

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების შედეგად უნდა მივიღოთ სისტემის მიერ

შესასრულებელი ფუნქციების და დინამიური მოქმედებების აღწერა.

58

საგნობრივი არის მოდელირება სხვადასხვა გზით, ტექნოლოგიით და ინსტრუ-

მენტული საშუალებების სრულდება. ამ მეთოდებს შორის მკაფიოთ გამოიყოფა

სტრუქტურული მოდელირება (ორიენტირებული ფუნქციებზე), ობიექტებზე ორიენტი-

რებული მოდელირება და ტექნოლოგია, რომელიც იმართება მოქმედებებით.

როგორც უწინ აღვნიშნეთ სტრუქტურული ანალიზი ემყარება ორგანიზაციულ-

ფუნქციურ მოდელების შექმნას განსხვავებული დეტალიზციით, მათ ურთიერთ

გარდაქმნას და ანალიზს. აქ ფართოდ გამოიყენება იერარქიული და მარტიცული

მოდელები. სტრუქტურული მოდელირება და ანალიზი გულისხმობს საგნობრივი არის

სისტემურ შესწავლას. ბოლო ხანს ფართოდ შემოვიდა საგნობრივი არის შესწავლის და

მოდელირების ნაკადურ-პროცესული მიდგომა. პროცესული მიდგომა გულისხმობს

აქცენტების გადატანას ერთიან ბიზნეს-პროცესების მართვაზე, და არა სტრუქტურულ

ერთეულების მართვაზე. იმართება არა სტრუქტურული ნაწილის საქმიანობა, არამედ

ამ სტრუქტურულ ნაწილებს შორის გამჭოლავი პროცესი. პროცესული მიდგომა

გვაძლევს საშუალებას მოვსპოთ ფრაგმენტულობა, ორგანიზაციული და

ინფორმაციული რღვევები, დუბლირება და ფინანსების, მატერიალური და შრომითი

რესურსების არარაციონალური გამოყენება. პროცესული მიდგომის ძირითადი

პრინციპი განსაზღვრავს ბიზნეს-სისტემის სტრუქტურირებას ორგანიზაციის

საქმიანობისა და ბიზნეს-პროცესების თანახმად და არა მის ორგანიზაციულ-საშტატო

სტრუქტურების შესაბამისად. მარტო ის ბიზნეს-პროცესი, რომელიც უზრუნველყოფს

მომხმარებელს მისთვის მნიშვნელოვან შედეგით, წარმოადგენს სს

დამპროექტებლისთვის ფასეულობას.

საგნობრივი არის სტრუქტურული მოდელირების შედეგები უმეტესად

გრაფიკული მეთოდებით სრულდება. დამპროექტებლებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ

დოკუმენტირების გრაფიკული მეთოდები არ უზრუნველყოფენ ერთიანად საპროექტო

გადაწყვეტილებების დეკომპოზიციას პროექტირების ამოცანების დასმიდან მათ

პროგრამულ უზრუნველყოფამდე. სირთულეები ჩნდება პროექტირების ეტაპიდან

რეალიზაციის ეტაპზე გადასვლისას.

მეორე გზა, რომელიც შედარებით ახალია, ობიექტებზე ორიენტირებული

მოდელირების გზას წარმოადგენს. მარტივად რომ განვმარტოთ ეს მეთოდი,

წარმოვიდგინოთ ორგანიზაცია და მისი გარემო. ორგანიზაციისთვის მნიშვნელოვან

ნაწილს წარმოადგენს ვინ ურთიერთობს ორგანიზაციასთან. ასეთები არიან, მაგალითად,

პროდუქციის მომხმარებლები, ნედლეულის მომწოდებლები. მათი ურთიერთობა

ორგანიზაციასთან იწვევს ორგანიზაციის გამოხმაურებას - მოქმედებების

თანმიმდევრობას, რომელსაც ეძახინ ბიზნეს-პრეცედენტს. ასეთი ბიზნეს-პრეცე-

დენტების აღრიცხვა და მათი მოთხოვნების აღწერა, ფაქტიურად ორგანიზაციის

59

საქმიანობის მოდელს წარმოადგენს. პრინციპული განსხვავება ფუნქციურ და ობიექტურ

მიდგომებს შორის მდგომარეობს სისტემის დეკომპოზიციაში. ობიექტურ-

ორიენტირებული მიდგომა იყენებს ობიექტურულ დეკომპოზიციას, სტატიკური

სტრუქტურა აღიწერება ობიექტების და მათ შორის კავშირების ტერმინებით, სისტემის

ქმედება კი - შეტყობინებების გაცვლით ობიექტებს შორის.

მოდელირების მეთოდიკები განსხვავდებიან სისტემის საქმიანობის და

ინფორმაციული ნაკადების აღწერით. მაგრამ თითოეულ მათგანს აქვს პროგრამული

მხარდაჭერა. არსებობს სხვადასხვა, ზოგი მოძველებული (IDEFDisigner), ზოგი კი

თანამედროვე პროგრამული საშუალებები ( Aris, Rational Rose); მათ შორის, რომლებიც

გთავაზობენ პროექტირებას მარტო ერთი გზით - სტრუქტურულით ან ობიექტურ-

ორიენტირებულით, ან არიან უნივერსალურები, რომლებიც გამოიყენება პროექტირების

ორივე მეთოდით სარგებლობის დროს.

ქვემოთ ჩამოთვლილია პროექტირების პროგრამული საშუალებების სტანდარ-

ტები.

IDF (Integrated Computer Aided Manufacturing DEFinition):

60

ლექცია 6. თემა 5. სს პროექტირების ორგანიზაცია

სს პროექტირების სტადიები და ეტაპები. სს წინასაპროექტო სტადიის მიზნები და

ამოცანები. კვლევის მასალის შეგროვების ორგანიზაცია. კვლევის ობიექტები. კვლევის

მასალის ორგანიზაციის და შეგროვების მეთოდები. კვლევის პროგრამის შინაარსი.

კვლევის მასალის ანალიზი. სს შემუშავების ტექნიკურ-ეკონომიკური დასაბუთების ში-

ნაარსი. ტექნიკური დავალების შემადგენლობა და შინაარსი .

5.1. სს პროექტირების დოკუმენტაცია

სს შექმნის სტადიები და ეტაპები, რომლებსაც ასრულებენ სს შექმნის მონაწილენი,

აღიწერება ხელშეკრულებებში და ტექნიკურ დავალებებში. პროექტირების საწყის

სტადიაზე სრულდება შემდეგი სამუშაოები:

- ობიექტის გამოკვლევა და სს შექმნის აუცილებლობის დასაბუთება;

- სს მიმართ მომხმარებლის მოთხოვნების ფორმირება;

- შესრულებული სამუშაოს ანგარიშგების გაფორმება და ტექნიკურ დავალების

მომზადება სს შექმნაზე.

5.2. ობიექტის გამოკვლევა და ტექნიკური დავალება

მოიცავს ისეთ სამუშაოებს, როგორიც არის წარმოების ორგანიზაციული

სტრუქტურის, მისი საქმიანობისა და არსებული მონაცემთა დამუშავების სისტემის

დიაგნოსტური ალალიზი. ამ ეტაპზე უნდა დადგინდეს სს დანერგვის სტრატეგია და

ორგანიზაციის საქმიანობის დეტალური ანალიზი.

პირველი მათგანი მიზნად ისახავს პროექტის რეალურ მოცულობის გამოკვლევას,

მის მიზნებსა და ამოცანებს, რაც უნდა დადგინდეს ორგანიზაციის ფუნქციების და

არსებული ავტომატიზაციის ელემენტების შესწავლით. აქ შესაძლებელია აუცილებელი

გახდეს ექსპერტების მოწვევა და მათთან და პოტენციურ მომხმარებლებთან ერთად

დამკვეთის მოთხოვნების დაზუსტებული დადგენა. ასეთი ინფორმაცია შეიძლება

მიღებული იქნეს ინტერვიუს, ანკეტების, პირადი საუბრების გამოყენებით. ამ სტადიაზე

ჩატარებული სამუშაოს შედეგად მიიღება დოკუმენტი ”პროექტის ტექნიკურ-

ეკონომიკური დასაბუთება”, რომელშიც შეიტანება, თუ რას მიიღებს დამკვეთი -- რა

სამუშაოები იქნება შესრულებული პროექტით, როდის დამთავრდება პროექტი, რა

გრაფიკით შესრულდება სამუშაოები, რა დაჯდება პროექტი, და თუ შესაძლებელი

იქნება შეფასება ისიც, რა მოგებას ნახავს დამკვეთი ამ ინვესტიციით და რა

ეკონომიკური ეფექტია მოსალოდნელი. მოკლეთ, დოკუმენტი შეიცავს შემდეგ

საკითხებს:

61

- პერობები, რომლის თანახმად უნდა ფუნქციონირებდეს მომავალი სს:

არქიტექტურა, აპარეტული და ტექნიკური საშუალებები;

- პროგრამული საშუალებები;

- მომსახურე პერსონალის კვალიფიკაცია და სისტემის მომხმარებლები;

- სისტემის ფუნქციონირების პირობები;

- სისტემის ცალკეული ეტაპები და მათი მწყობრში შესვლის(მიღება/ჩაბარების)

ვადები;

- ინფორმაციის დაცვის სისტემები;

- კრიტიკული ფაქტორები, რისკები და სხვა ფაქტორები, რომლებიც გავლენას

მოახდენენ პროექტის წარმატებაზე;

- სისტემის ინფორმაციული ობიექტები;

- მომხმარებელსა და სისტემის შორის ინტერფეისი და ფუნქციების განაწილება;

- მოთხოვნები პროგრამულ და ინფორმაციულ კომპონენტებთან, მოთხოვნები

მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემასთან.

ობიექტის წინასწარი შესწავლის შემდეგ იწყება დეტალური შესწავლა, რომელიც

გულისხმობს ობიექტის ფუნქციებისა და ამოცანების, ობიექტის ორგანიზაციული

სტრუქტურის, შტატებისა და ობიექტის მართვის სამუშაოების დეტალურ შესწავლას ამ

ეტაპზე უნდა დადგინდეს:

- ინსტრუქციულ-მეთოდური და დირექტიული მასალები, რომლის თანახმად

განისაზღვრება ფუნქციები და ამოცანები;

- ახალი მეთოდების გამოყენების შესაძლებლობა ამოცანების ამოსახსნელად.

ინფორმაციის დაგროვება სრულდება ორი მიმართულებით:

- ინფორმაცია მოქმედებებზე და პროცესებზე, რომლებსაც ადგილი აქვთ ბიზნეს-

ორგანიზაციაში;

- ინფორმაცია ამოცანების დოკუმენტაციიდან; არსებზე, ობიექტებზე და მათ

ატრიბუტებზე.

ამოცანების დეტალური შესწავლა გულისხმობს:

- ამოცანის დასახელება, მისი ამოხსნის ვადები და პერიოდულობა;

- ამოცანის ფორმალიზების ხარისხი;

- ამოცანის ამოხსნის ინფორმაციის წყარო;

- მაჩვენებლები და მათი რაოდენობრივი მახასიათებლები;

- მაჩვენებლების ამოხსნის ალგორითმები;

- საწყისი და საშედეგო სმონაცემების წარმოდგენის ფორმები;

- ინფორმაციისშეგროვების, გადაცემის და დამუშავების მომქმედი საშუალებები;

- ამოცანის საშედეგო ინფორმაციის მომხმარებლები.

62

ამოცანების მონაცემების წყაროების შესწავლის შემდეგ, უნდა დოკუმენტბრუნვის

სქემა შეიქმნეს. ეს სქემა გადმოსცემს:

- დოკუმენტების რაოდენობას;

- ადგილს, სადაც დოკუმენტის მაჩვენებლები იქმნება;

- დოკუმენტის მოძრაობის მარშრუტი;

- დოკუმენტის შიგა და გარე კავშირები;

- დოკუმენტის გამოყენების და შენახვის ადგილი.

შემდეგი სტადია, მე-2, მოიცავს სამუშაოებს, რომლებითაც დგინდება სს კონცეპცია:

- ავტომატიზაციის ობიექტის შესწავლა;

- სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოების ჩატარება;

- იმ სს კონცეპციის ვარიანტების შემუშავება, რომლებიც აკმაყოფილებენ

მომხმარებლების მოთხოვნებს;

- ანგარიშის გაფორმება და კონცეფციის დამტკიცება.

ამ სამუშაოების ჩატარების შემდეგ, უნდა დადგინდეს იმ ამოცანების სია,

რომლების ავტომატიზაცის მიზანშეწონილია და მათი ავტომატიზაციის

თანმიმდევრობა.

ეს ეტაპი საფუძვლად უდევს ორგანიზაციის ბიზნეს-პროცესების ორ მოდელს:

”როგორ არის” ("as-is") და ”ოგორი უნდა იყოს” ("to-be"). მეორე მოდელი მიიღება

პირველის გადაკეთებით სს დანერგვის გათვალისწინებით.

ამ ეტაპზევე უნდა განისაზღვროს წინასწარი ვარაუდით, თუ რა ტექნიკური, სისტე-

მური პროგრამული საშუალებები და მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემები იქნება

გამოყენებული სს შექმნისთვის.

ობიექტის შესწავლის -- გამოკვლევის ეტაპის შედეგები საფუძველია ტექნიკური

დავალებისთვის. ობიექტის გამოკვლევის მე-3 სტადიაზე იქმნება ტექნიკური

დავალება დამკვეთის და შემსრულებლის მიერ ერთობლივად შემუშავებული სს

შექმნაზე. ეს დავალება ეძლევა შემსრულებუელ ორგანიზაციას დამკვეთ

ორგანიზაციისაგან, მაგრამ ასეთი საბუთის შექმნაში, როგორც წესი, აქტიურ

მონაწილეობას იღებს შემსრულებელი ორგანიზაცია. ეს საბუთი განსაზღვრავს მიზანს,

მოთხოვნებს და საწყის მონაცემებს, რომლებიც აუცილებელია მართვის

ავტომატიზებული სისტემის შესაქმნელად.

ტექნიკური დავალება შემდეგ საკითხებს წყვეტს:

- სს შექმნის მიზანი, ქვესისტემების და ფუნქციური ამოცანების შემადგენლობა;

- მოთხოვნები ქვესისტემების მიმართ;

- მოთხოვნები ინფორმაციულ ბაზის, ტექნიკურ, მათემატიკურ და პროგრამულ

უზრუნველყოფის მიმართ;

63

- სისტემის შექმნის ამოცანებისა და შემსრულებლების ჩამონათვალი;

- სისტემის შექმნის ეტაპები და მათი შესრულების ვადები;

- დანახარჯების წინასწარი გაანგარიშება სისტემის შექმნაზე და მისი დანერგვის

ეკონომიკური ეფექტი.

ტექნიკური დავალების შემადგენლობა და შინაარსი ცხრილი 5.1.

## ნაწილი შინაარსი

1 ზოგადი ცნობები - სისტემის სახელი და მისი იდენტიფიკატორი;

- ხელშეკრულების შიფრი;

- ორგანიზაცია-დამკვეთის და შემსრულებელის

დასახელება, მათი რეკვიზიტები;

- დოკუმენტები, რომლის საფუძველზე იქმნება სს;

- სამუშაოს დაწყებისა და დამთავრების გეგმიური

თარიღები;

- დაფინანსების წყარო და განაწესი;

- შესრულებული სამუშაოების გაფორმებისა და ჩაბარების

განაწესი.

2 სისტემის

დანიშნულება

და შექმნის

მიზანი

- ავტომატიზაციის სახე;

- ობიექტების ჩამონათვალი, რომლებისთვისაც იქმნება

სისტემა;

- დანერგვის შედეგად მისაღები ტექნიკური,

ტექნოლოგიური, საწარმოო-ეკონომიკური და სხვა

მაჩვენებლების დასახელება და წინასწარ დადგენილი

მისაღები მნიშვნელობები.

3 მოთხოვნები

სისტემის

მიმართ

მოთხოვნები სისტემის მიმართ:

- სისტემის სტრუქტურის და მის ფუნქციონირების მიმართ

(ქვესიისტემების რაოდენობა, მათ შორის ინფორმაციის

გაცვლის რეჟიმები, განვითარების პერსპექტივები);

- მოთხოვნმები პერსონალის მიმართ(რაოდენობა,

კვალიფიკაცია, მომზადების წესები);

- მოთხოვნები სარწმუნოების, უსაფრთხოების, ტექნიკური

მომსახურების და რემონტის, ინფორმაციის დაცვის და

შენახვის, საპატენტო სიზუსტის, სტანდარტიზაციისა და

უნიფიცირების მიმართ;

64

მოთხოვნები ფუნქციების მიმართ:

- ავტომატიზაციისთვის შერჩეული ამოცანების სია;

- თითოეული ფუნქციის შესრულების დროის რეგლამენტი;

- მოთხოვნები ფუნქციის შესრულების ხარისხის, საშედეგო

ინფორმაციის წარმოდგენის ფორმების, მიღებული

ინფორმაციის სიზუსტისა და სარწმუნოების

დახასიათება.

მოთხოვნები უზრუნველყოფის ნაწილის მიმართ:

- მათემატიკური (მათემატიკური მეთოდებისა და

მოდელების შემადგენლობა);

- ინფორმაციული (მონაცემების შემადგენლობა,

სტრუქტურა და ორგანიზაცია, სისტემის კომპონენტებს

შორის მონაცემების გაცვლა და ინფორმაციული

შეთვსებადობა, გამოყენებული კლასიფიკატორები და

მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემები, საშედეგო

დოკუმენტებისთვის იურიდიული ძალის მიცემა;

- ლინგვისტური (პროგრამირების ენები, მომხმარებლის

სისტემესთან ურთიერთობის ენა, შეტანა-გამოტანის

ენები);

- პროგრამული (პროგრამირების ენები, პროგრამული

საშუალებების დამოუკიდებლობა სისტემური

პროგრამებისა და პლატფორმებისაგან, ალგორითმებისა

და პროგრამების ფონდების გამოყენება)

4 სისტემის

შექმნის

სამუშაოების

შინაარსი და

შემადგენლობა

- სამუშაოების ეტაპებისა და სტადიების ჩამონათვალი;

- შესრულების თარიღები;

- შემსრულებლების ჩამონათვალი;

- ტექნიკური დოკუმენტაციის ექსპერტიზის წესი;

5 სისტემის კონ-

ტროლისა და მი-

ღების წესი

- სისტემის შემოწმების მეთოდები, სახეები, მოცულობა და

შემადგენლობა;

- სამუშაოების მიღების ზოგადი წესები სტადიების თვის;

- მისაღები კომისიის სტატუსი;

65

6 მოთხოვნები

სისტემის

მოქმედებაში

შეყვანის მომ-

ზადების

ავტომატიზაციის

სამუშაოების

შესრულების

შემადგენლობის

და შინაარსის

მიმართ

- საწყისი მონაცემების გარდაქმნა სამანქანო ფორმაში;

- ავტომატიზაციის ობიექტში ცვლილებების შეტანა;

- პერსონალის დაკომპლექტებისა და მომზადების

სამუშაოები და მათი შესრულების ვადები;

7 მოთხოვნები

დოკუმენტების

გაფორმების

მიმართ

შესაქმნელი დოკუმენტაციის ჩამონათვალი

8 სისტემის

შექმნის

საფუძველი

დოკუმენტები და სხვა საინფორმაციო მასალები, რომლის

დაყრდნობით იქმნება ტექნიკური დავალება და სს

ლექცია 7. თემა 5. სს პროექტირების ორგანიზაცია (გაგრზელება)

ტექნიკური პროექტი, მისი დანიშნულება და ამოცანები. ესკიზური პროექტი.

ტექნიკური პროექტის შემადგენლობა და შინაარსი. მუშაპროექტის ამოცანები. სს

მოქმედებაში შეყვანა. სს თანხლება

5.3.ტექნიკური პროექტირება

5.3.1. ესკიზური პროექტი

მოთხოვნების დადგენის მე-4 სტადიაზე იქმნება ესკიზური პროექტი. წინასწარი

საპროექტო გადაწყვეტილებები მთლიანად სისტემისთვის და მის ნაწილებისთვის და

მათი ესკიზური დოკუმენტაცია. ეს სტადია არ არის აუცილებელი იმ შემთხვევაში, თუ

ტექნიკურ დავალებაში ძირითადი საპროექტო გადაწყვეტილებები განსაზღვრულია და

კარგად ჩანს მასში.

ამ ეტაპზე განისაზღვრება:

- საინფორმაციო სისტემის ფუნქციები;

66

- ქვესისტემების ფუნქციები, მიზნები და დანერგვის შედეგად მოსალოდნელი

ეფექტი;

- კომპლექსურად ამოსახსნელი ამოცანების და ცალკე, დამოუკიდებლად

ამოსახსნელი ამოცანების ჩამონათვალი;

- მონაცემთა ბაზის კონცეპცია და მისი გამსხვილებული სტრუქტურა;

- მონაცემთა ბაზის მართვის სისტემის ფუნქციები;

- გამოთვლითი სისტემის და სხვა ტექნიკური საშუელებების შემადგენლობა;

- ძირითადი პროგრამული საშუალებების ფუნქციები და პარამეტრები.

5.3.2. ტექნიკური პროექტის შემადგენლობა და შინაარსი

შემდეგი, მე-5 სტადია სს ტექნიკური პროექტირების სტადიას წარმოადგენს.

ტექნიკური პროექტი იქმნება ტექნიკური დავალების და ესკიზური პროექტის

საფუძველზე. ტექნიკური პროექტი ეს არის ტექნიკური დოკუმენტაცია, რომელშიც

შედის სისტემური საპროექტო გადაწყვეტილებები (ფუნქციების, ამოცანების), მათი

ალგორითმები, მართვის ავტომატიზებული სისტემის ეკონომიკური ეფექტურობის

გათვლები და ასევე სისტემის დანერგვისთვის მომზადების ღონისძიებების

ჩამონათვალი.

ტექნიკური პროექტის შინაარსი და შესასრულებელი სამუშაოები მოყვანილია ცხრილში

5.2.

ტექნიკური პროექტის შემადგენლოგა და შინაარსი ცხრილი 5.2.

## ნაწილი შინაარსი

1 მოკლე შინაარსი - სისტემის შექმნის საფუძველი;

- ორგანიზაცია-შემქმნელები;

- ობიექტის მოკლე დახასიათება ტექნიკურ-

ეკონომიკური მაჩვენებლების მითითებით;

- ძირითადი საპროექტო გადაწყვეტილებების

დახასიათება სისტემის ფუნქციური და

უზრუნველყოფის ქვესისტემების მიხედვით

2 სისტემის

ფუნქციური და

ორგანიზაციური

სტრუქტურა

- ქვესისტემების შექმნის დასაბუთება, მათი სია და

დანიშნულება;

- თითოეულ ქვესისტემაში ამოსახსნელი ამოცანების

სია, მოკლე შინაარსით;

- ქვესისტემებს შორის და ქვესისტემის შიგნით

ამოცანებს შორის ინფორმაციული კავშირები.

3 ამოცანების დასმა და - ამოცანის ორგანიზაციულ-ეკონომიკური შინაარსი

67

მათი ამოხსნის

ალგორითმები

(დასახელება, ამოხსნის მიზანი, მოკლე აღწერა,

მეთოდი, ამოცანის ამოხსნის დრო და პერიოდულობა,

მონაცემების შეგროვების და გადაცემის ხერხი,

კავშირი სხვა ამოცანებთან, ამოხსნის შედეგების

გამოყენების ხასიათი დაკავშირებული ამოცანების

მიერ);

- ამოცანის ეკონომიკურ-მატემატიკური მოდელი;

- საწყისი ოპერატიული ინფორმაცია;

- ნორმატიულ-საცნობარო ინფორმაცია;

- ინფორმაცია, სხვა ამოცანებთან დაკავშირებისათვის;

- ინფორმაცია, რომელიც გროვდება ამ ამოცანის

მომდევნო ამოხსნებისთვის;

- ამოცანის ამოხსნის ალგორითმი;

- საკონტროლო მაგალითი აუცილებელი მონაცემებით

და ფორმებით, სადაც ისინი განლაგებულნი არიან, ,

საშედეგო ფორმები, სადაც, მიღებული ალგორითმის

თანახმად, თავსდება შედეგი.

4 ინფორმაციული

ბაზის ორგანიზაცია

- ინფორმაციის მიღების წყაროები და მისი გადაცემის

მეთოდები;

- სისტემაში გამოყენებული მაჩვენებლების

ერთობლიობა;

- დოკუმენტების შემადგენლობა, მიღების ვადები და

პერიოდულობა;

- საინფორმაციო ფონდის ორგანიზაციის საპროექტო

გადაწყვეტილებები;

- საინფორმაციო ფონდის რეკვიზიტული

შემადგენლობა;

- საცნობარო-ნორმატული ინფორმაციის ფონდები,

მათი მოცულობა, კორექტირების სიხშირე;

- საცნობარო-ნორმატული ინფორმაციის ფონდის

სტრუქტურა, მათ შორის კავშირების აღწერით,

მოთხოვნები ფონდის შექმნა-გაყოლის მიმართ;

- საცნობარო-ნორმატული ინფორმაციის ნაკადების

განსაზღვრა;

- საცნობარო-ნორმატული ინფორმაციაში

68

ცვლილებების შეტანის საკონტროლო მაგალითი;

- დოკუმენტების უნიფიცირების წინადადებები.

5 დოკუმენტების

ფორმების ალბომი

6 მათემატიკური

უზრუნველყოფის

სისტემა

- მათემატიკური უზრუნველყოფის სტრუქტურის

დასაბუთება;

- პროგრამული სისტემის შერჩევის დასაბუთება;

- სტანდარტული პროგრამების ჩამონათვალი.

7 ტექნიკური საშუა-

ლებების

კომპლექსის აგების

პრინციპი

- მონაცემების დამუშავების ტექნოლოგიური პროცესის

სქემის აღწერა და დასაბუთება;

- ტექნიკური საშუალებების კომპლექსის და მისი

ფუნქციური ჯგუფების დასაბუთება და შერჩევა;

- არასტანდარტული მოწყობილობების შექმნის

მოთხოვნების დასაბუთება;

- ტექნიკური საშუალებების ფუნქციონირების

საიმედობის უზრუნველყოფის ღონისძიებების

კომპლექსი.

8 სისტემის ეკონომი-

კური ეფექტურობის

გაანგარიშება

- სისტემის ექსპლუატაციასთან დაკავშირებული

დანახარჯების ნუსხა;

- წლიური ეკონომიკური ეფექტურობის გაანგარიშება,

რომლის საფუძველია ორგანიზაციის სტრუქტურის

ოპტიმიზაცია, პროდუქციის თვითღირებულების

შემცირება საწარმორესურსების რაციონალურად

გამოყენების და დანაკარგების შემცირების ხარჯზე,

მიღებული მართვის გადაწყვეტილებების

გაუმჯობესების შედეგად.

9 სისტემის

დანერგვისთვის

ობიექტის მომზა-

დების ღონისძიებები

- ბიზნეს-პროცესების სრულყოფის ორგანიზაციული

ღონისძიებების ჩამონაცვალი;

- სისტემის დანერგვის სამუშაოების ჩამონათვალი,

რომლების უნდა შესრულდეს მუშაპროექტირების

სტადიაზე თარიღებისა და პასუხისმგებელი პირების

მითითებით.

5.4. მუშაპროექტირება

მუშაპროექტირების სტადია პროექტირების რეალიზაციის ეტაპზე სრულდება. ამ

ეტაპზე პროგრამული პროდუქტის შექმნა და გამოყენება წარმოადგენს ძირითად

69

სამუშაოს. პროგრამული პროდუქტის შექმნას თან ერთვის მისი გამოყენების

დოკუმენტაცია. ამ სტადიაზე იქმნება ერთიანი დოკუმენტაცია, რომელიც მოიცავს

აუცილებელ და საკმარის ცნობებს სს ექსპლუატაციაში შეყვანის უზრუნველყოფის

სამუშაოებზე. დოკუმენტაცია სათანადოთ ფორმდება, თანხმდება და მტკიცდება. ამ

ეტაპის მიზანია -- შეიქმნას რეალურად სამუშაოების შესრულების უნარიანი სისტემა.

5.5. სისტემის მოქმედებაში შეყვანა და თანხლება

პროექტირების შემდეგი სტადია სისტემის მოქმედებაში შეყვანაა. ამ დროს

სრულდება შემდეგი სამუშაოები.

სისტემის მოქმედებაში შეყვანის სტადიაზე მოწმდება რამდენად მუშაობს

პროექტიში შექმნილი ტექნოლოგიები რეალურ პირობებში, მოწმდება ის დოკუმენტები,

რომლებიც შეიქმნა წინა სტადიებზე, რამდენად რეალური და პოზიტიურია

მომხმარებლის სისტემასთან მუშაობა.

სისტემის გამოცდა, რომელიც ამ სტადიაზე ტარდება, შეიძლება იყოს ავტონომი-

ური და კომპლექსური. პირველი ამოწმებს სისტემის ნაწილს, იმ ნაწილს, რომელიც

ითვლება უკვე მზად ექსპლოატაციაში შესაყვანად. მეორე -- კომპლექსური გამოცდა

ტარდება იმ ამოცანების ან ნაწილების კომპლექსზე, რომლებიც მჭიდროდ არიან

ურთიერთ დაკავშირებულნი. აქ შეიძლება ვიგულისხმოთ აგრეთვე ერთიანი სისტემის

გამოცდის ჩატარებაც. გამოცდები ტარდება ტექნიკურ დავალებაში მიღებულ

მეთოდიკის თანახმად, სადაც მოცემულია ტესტები და მაგალითები შესრულებული

ნაწილებების შესაფასებლად. პროექტირების დროს მიჩნეულია, რომ გამოცდების

ჩატარება უნდა სპეციალურად შექმნილ პროგრამის მიხეცვით ტარდებოდეს, და ეს

პროგრამა იქმნება არა სისტემის მიღების დროს, არამედ პროექტის საწყის ეტაპებზე.

შისტემის მოქმედებაში შეყვანის დროს მოწმდება აგრეთვე სისტემის კონფიგურაცია,

ამართლებს, თუ არა შერჩეული ტექნიკური კომპლექსი პროექტით მიღებულს.

სისტემის გამოცდა სამ ეტაპს გადის: წინასწარი გამოცდა, საცდელი ექსპლოატაცია,

ექსპლოატაციაში მისაღები გამოცდა.

წინასწარი გამოცდა ტარდება სისტემის მუშამდგომარეობის შესამოწმებლად და

საცდელ ექსპლოატაციაში მიღების საკითხის გადასაჭრელად. ამ სამუშაოს

დამპროექტებელი ატარებს. ასეთი გამოცდა უნდა ჩატარდეს მას შემდეგ, რაც

დამპროექტებელმა ჩაატარა სისტემის ან მისის ნაწილის პროგრამული და ტექნიკური

საშუალებების გამართვა და ტესტირება, წარმოადგინა სათანადო დოკუმენტაცია

სისტემის ან მის ნაწილის მზაობაზე ჩატარდეს მისი საცდელი ექსპლოატაცია, რის

შემდეგ საექსპლოატაციო დოკუმენტაციას გაეცნო შემსრულებელი პერსონალი.

საცდელი ექსპლოატაციის დროს ფასდება სისტემის ფაქტიური ხარისხობრივი და

რიცხვობრივი მნიშვნელობები, პერსონალის მზაობა შეასრულოს სამუშაო

70

ფუნქციონირების პირობებში, გამოვლინდეს და გასწორდეს უზუსტობები და

განსხვავებები საპროექტო დოკუმენტაციით გათვალისწინებული ტექნოლოგიისა და

ფაქტიური შესრულების პროცესის შორის. ეს ეტაპი უნდა შესრულდეს დამკვეთი

ორგანიზაციის წარმომადგენლების მიერ დამპროექტებლების ზედამხედველობით.

დაბოლოს ექსპლოატაციაში მისაღები გამოცდა ტარდება სისტემის შესაბამისობის

დასადგენად ტექნიკურ დავალებასთან. საცდელი ექსპლოატაციის ხარისხის

შეფასებისთვის და მუდმივ ექსპლოატაციაში მიღების საკითხის გადასაჭრელად. ამ

ეტაპზე შესაძლებელია გამოირკვეს შედგა პროექტი, თუ არა. მიიღებს მას დამკვეთი, თუ

არა. აქ აუცილებელი ხდება, თუ დამკვეთი ცათვლის პროექტს მიუღებლად, გარკვეულ

კომპრომისების მირება და შეტანხმება, თუ როგორ გაგრძელდეს დამკვეთის და

შემსრულებლის თანამშრომლობა. გამოსავალი მაინც პროექტის შესწორებების და

კორექტირებებში მდგომარეობს.

პროექტირების ბოლო სტადიას წარმოადგენს სისტემის თანხლების სტადია. მისი

მიზანია -- სისტემის ექსპლოატაციის პროცესში გამოვლენილი ნაკლოვანებათა

აღმოფხვრა და სისტემის მოდერნიზაცია. ამ სტადიაზე სრულდება საგარანტიო

მოვალეობების თანახმად სამუშაოების შესრულება და გარანტიის ვადის დასრულების

შემდეგ სისტემის მომსახურება.

პროექტირების ორგანიზაციის სტადიები წარმოდგენილია ცხრილში 5.3.

71

ლექცია 8. თემა 5. პროექტირების ორგანიზაცია (გაგრძელება)

ტიპიური პროექტირება, მისი დანიშნულება და შედეგები. პარამეტრულ-

ორიენტირებული და მოდელურ-ორიენტირებული მოდელების გამოყენება

ტიპიური პროექტირებაში. სს საბაზო მოდელი. ტიპიური მოდელები. კონკრეტული

საწარმოს მოდელი.

5.6. ტიპიური პროექტირების შინაარსი

საინფორმაციო სისტემების ტიპიური პროექტირება გულისხმობს სისტემის შექმნას

მზა ტიპიური ელემენტებისაგან. ტიპიური პროექტირების მეთოდების გამოყენება

ფუძემდებელ მოთხოვნად მიიჩნევს საპროექტო სს დეკომპოზიციის შესაძლებლობას

მრავალ შემადგენელ კომპონენტებად (ქვესისტემები, ამოცანების კომპლექსი,

პროგრამული მოდულები და სხვა). ამ კომპონენტების რეალიზაციისათვის შეირჩევა

ბაზარზე არსებული რეალური ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებები, რომლებიც

გაიწყობა კონკრეტული საწარმოს მისი თავისებურებების გათვალისწინებით.

ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილება - ეს არის ტირაჟირებადი (მრავალგზის

გამოყენებადი) საპროექტო გადაწყვეტილება.

დეკომპოზიციის დონეების გათვალისწინებით მიღებულია ტიპიური საპროექტო

გადაწყვეტილებების შემდეგი კლასიფიკაცია:

ელემენტური ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებები - ცალკეული ამოცანის ან

უზრუნველყოფის სახის (ინფორმაციული, პროგრამული, ტექნიკური ად სხვა)

ცალკეული ამოცანის ტიპიური გადაწყვეტილებები;

ქვესისტემური ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებები - ტიპიზაციის ელემენ-

ტებათ წარმოდგენილია ქვესისტემები, რომლების იქმნება მათი ფუნქციური

სისრულის და გარეშე საინფორმაციო კავშირების მინიმიზაციის

გათვალისწინებით;

ობიექტური ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებების, - ტიპიური დარგობრივი

პროექტები, რომლებიც მოიცავენ სს ფუნქციურ და უზრუნველმყოფ ქვესისტე-

მების სრულ შემცველობას

ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილება გულისხმობს ასევე, გარდა საკუთრად

ფუნქციური ელემენტებისა (პროგრამული და აპარატული), ტიპიური საპროექტო

გადაწყვეტილებების დოკუმენტაციის და მისი გამართვის პროცედურების დაწვრილე-

ბით აღწერას თანახმად იმ მოთხოვნებისა, რომლების საპროექტო სისტემას გააჩნია.

72

ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებების ტიპებს დახასიათება, მათი დადებითი და

უარყოფითი თვისებები, მოყვანილია ცხრილში 5.4.

ტიპიური საპროექტო გადაწყვეტილებების დახასიათება ცხრილი 5.4

კლასი

რეალიზაცია დადებითი უარყოფითი

ელემენტური

მეთოდებზე

ორიენტირებული

პროგრამების

ბიბლიოთეკა

სს პროექტირების და

დოკუმენტირების

მოდულური მიდგომის

უზრუნველყოფა

დროის მნიშვნელოვანი

დანახარჯები

სხვადასხვაგვარი

ელემენტების

შეკავშირებაზე

ინფორმაციული,

პროგრამული და

ტექნიკური

შეუთავსებლობის გამო

მნივნელოვანი დროის

დანახარჯები ტიპიური

საპროექტო

გადაწყვეტილების

ელემენტების საბოლოოდ

დამუშავებაზე

ქვესისტემური

გამოყენებითი

პროგრამების

პაკეტები

სს ელემენტების

ინტეგრაციის მაღალი

ხარისხი

იძლევა საშუალებას

შეიქმნას: მოდულური

პროექტირება;

პროგრამული

კომპონენტების

პარამეტრული გაწყობა

სხვადასხვა მართვის

ობიექტებზე

უზრუნველყოფენ:

ურთიერთ

დაკავშირებული

ტიპიური საპროექტო

გადაწყვეტილებების

ადაპტირება არასაკმარისია

საქმიანი პროცესების

უწყვეტი ინჟინირინგის

პოზიციიდან

სხვადასხვა ფუნქციური

ქვესისტემების

კომპლექსირების დროს

ჩნდება პრობლემები,

განსაკუთრებით მაშინ,

როდესაც

გადაწყვეტილებებში

გამოიყენება რამდენიმე

73

კომპონენტების

პროექტირებაზე და

პროგრამირებაზე

დანახარჯების

შემცირებას;

ინფორმაციის

დამუშავების გამოსახვის

პროცესების

დოკუმენტირების მაღალ

ხარისხს

მწარმოებლის მიერ

შექმნილი პროგრამული

უზრუნველყოფა

ობიექტური

სს დარგობრივი

პროექტები

სს კომპონენტების

კომპლექსირება

მეთოდოლოგიური

ერთიანობის და

ინფორმაციული,

პროგრამული და

ტექნიკური

თავსებადობის ხარჯზე

ღია არქიტექტურა —

იძლევა საშუალებას

დავაყენოთ სხვადასხვა

პროგრამულ-ტექნიკურ

პლატფორმებზე

მასშტაბირება — უშვებს

სს კონფიგურაციას

სამუშაო ადგილების

ცვლად რაოდენობისთვის

კონფიგურირება —

იძლევა საშუალებას

ავირჩიოთ

კომპონენტების

აუცილებელი

ქვესიმრავლე

ტიპიური პროექტის

კონკრეტულ მართვის

ობიექტთან მიერთების

პრობლემა, ვინაიდან

კერძო შემთხვევებში

აუცილებელს ხდის

ავტომატიზაციის ობიექტის

ორგანიზაციულ-

ეკონომიკურ

სტრუქტურაში

ცვლილებების შეტანას

74

5.7. პარამეტრულ- ორიენტირებული და მოდელურ-ორიენტირებული

პროექტირება

ტიპიური პროექტირების რეალიზაციისატვის გამოიყენება ორი მიდგომა:

პარამეტრულ- ორიენტირებული და მოდელურ-ორიენტირებული.

პარამეტრული პროექტირება შემდეგი ეტაპებისაგან შედგება: დასმული ამოცანე-

ბისთვის გამოყენებითი პროგრამული პაკეტის შეფასების კრიტერიუმების დადგენა,

ხელმისაწვდომი პაკეტების ანალიზი და შეფასება ჩამოყალიბებული კრიტერიუმების

გათვალისწინებით, მეტად შესაფერი პაკეტის შერჩევა და შეძენა, შეძენილი პაკეტის

მორგება, პარამეტრების გამართვა. შეფასების კრიტერიუმები შემდეგ ჯგუფებად

ეიძლება დაიყოს:

პაკეტის დანიშნულება და შესაძლებლობები,

მოთხოვნები პროგრამულ და ტექნიკურ საშუალებების მიმართ,

პაკეტის დოკუმენტაცია,

ფინანსური ფაქტორები,

პაკეტის ინსტალაციის პირობები,

პაკეტის ექსპლოატაციის პირობები,

მომწოდებლის დახმარება დანერგვაში და მხარდაჭერაში,

პაკეტის ხარისხის შეფასება და მისი დანერგვის გამოცდილება,

პაკეტის განვითარების პერსპექტივები.

ექსპერტების მიერ დგინდება კონკრეტული პაკეტის შეფასების მაჩვენებლების

რიცხვული მნიშვნელობები. ექსპერტები ირჩევენ შეფასების სკალასაც, მაგალითად, 10-

ბალიანი), ისევე როგორც შეფასების მაჩვენებლების გამოთვლის ალგორითმს.

მოდელურ-ორიენტირებული პროექტირების მიდგომა მდგომარეობს ტიპიური სს

შემადგენლობისა და მახასიათებლების ადაპტაცია-გამოყენებაში ავტომატიზაციის

ობიექტის მოდელის თანახმად.

ტიპიური სს სპეციალურ ბაზაში - რეპოზიტორიში - ინახავს ავტომატიზაციის ობიექტის

მოდელს, რომლის თანახმად პროგრამული უზრუნველყოფა ყალიბდება. სს მოდელურ-

ორიენტირებული პროექტირება გულისხმობს ავტომატიზაციის ობიექტის მოდელის

შექმნას სპეციალური პროგრამული საშუალებების გამოყენებით. შესაძლებელია

აგრეთვე მზა მოდელის გამოყენება რეპოზიტორიდან. რეპოზიტორი შეიცავს სს საბაზო

მოდელს, ტიპიურ მოდელს და კონკრეტულ საწარმოს მოდელს.

სს საბაზო მოდელი შეიცავს ბიზნეს-ფუნქციების, ბიზნეს-პროცესების, ბიზნეს-

ობიექტების აღწერას, რომლებიც პროგრამულად ტიპიური სს პროგრამული

მოდულებით ხორციელდება.

75

ტიპიური მოდელები აღწერენ სს კონფიგურაციას გარკვეული დარგების ან ტიპიურ

წარმოებებისთვის.

კონკრეტული საწარმოს მოდელი იგება საბაზო და ტიპიური მოდელის ფრაგმენტების

შერჩევით წარმოების სპეციფიური მახასიათებლების გათვალსწინებით.

ტიპიური პროექტის რეალიზაცია განისაზღვრება შემდეგი ოპერაციების შესრულებით:

სისტემის ძირითადი პარამეტრების დადგენა,

ავტომატიზაციის ობიექტის სტრუქტურის დადგენა,

მონაცემების სტრუქტურის განსაზღვრა,

შესასრულებელი ფუნქციებისა და პროცესების სიის დადგენა,

ინტერფეისების აღწერა,

ანგარიშების აღწერა,

წვდომის ავტორიზაციის გამართვა.

მომდევნო მასალაში განვიხილავთ პროექტირების აცტომატიზაციის (CASE)

საშუალებებს, რომლებიც გამოიყენება ტიპიური პროექტირების და არა მარტო ტიპიური

პროექტირებისთვის.

ლექცია 9.თემა 6. საინფორმაციო-საძიებო სისტემები

საინფორმაციო-საძიებო სისტემები და მათი დაპროექტების თავისებურებანი. დოკუ-

მენტური საინფორმაციო-საძიებო სისტემები. ძიების კომპონენტები: დოკუმენტის სა-

ძიებო სახე, მოთხოვნის საძიებო მიწერილობა. ინდექსაციის ენები: კლასიფიკაციის,

ფასეტური, დესკრიპტორული. დოკუმენტებისა და მოთხოვნების წარმოდგენის

მოდელები. ბულის მოდელი, ვექტორული მოდელი.

6.1. საინფორმაციო-საძიებო სისტემების დანიშნულება

საინფორმაციო ძიება წარმოადგენს სამეცნიერო კვლევების დამოუკუდებელ

მიმართულებას, რომელიც სწავლობს დოკუმენტების ძიების, შედეგების დამუშავების,

დოკუმენტების მოდელირების, კლასტერიზაციის, ფილტრაცისს, საძიებო სისტემების

არქიტექტურის და სამომხმარებლო ინტერფეისების და მოთხოვნების ენების

საკითხებს.

საინფორმაციო-საძიებო სისტემა წარმოადგენს პროგრამული საშუალებების კომპლექსს,

რომელიც უზრუნველყოფს დოკუმენტების წინასწარ მოცემული მახასიათებლების

თანახმად შერჩევით ამოკრეფას კოლექციებიდან.

დოკუმენტი -- ეს არის შინარსობრივად სრული ინფორმაციული ერთეული

წარმოდგენილი რომელიმე ბუნებრივ ენაზე და იდენტიფიცირებული. დოკუმენტი

საძიებო სისტემის ერთეულს წარმოადგენს.

ძიება შესაძლებელია ორი მეთოდის გამოყენებით:

76

- ბიბლიოგრაფიული ძიება ”კატალოგში”,

- თემატიური ძიება ”ტექსტით”.

პირველი მათგანი ანხორციელებს ძიებას დოკუმენტის თემით, დასახელებით,

ავტორით, პუბლიკაციის თარიღით ან ადგილით და ინფორმაციული ერთეულის სხვა

მახასიათებლებით. კატალოგში ძიება გულისხმობს წინასწარ შედგენილ მონაცემთა

ბაზის მოდელს, რომლის თანახმად იწერება, ინახება მოიძიება ინფორმაციის

ერთეულები. თუ გავითვალისწინებთ ინფორმაციული რესურსების დღევანდელ

მოცულობას, ნათელი ხდება, რომ დაგროვილი რესურსების წინასწარი ორგანიზაცის,

მათი თემატიური განაწილება კატალოგის დანაყოფებში პრობლემატურ ამოცანას

წარმოადგენს. გარდა ამისა, კატალოგის თანახმად ინფორმაციული ერთეულების

განაწილება სრულდება სპეციალისტ-ბიბლიოგრაფის მიერ და შემოქმედით პროცესს

წარმოადგენს, ამიტომაც ამ პროცესის ფორმალიზაცია ვერ ხერხდება. აქედან -- შეუძლე-

ბელი ხდება დიკუმენტების ინდექსაციის და იდენტიფიკაციის თუნდაც ავტომატი-

ზებული და არ მთლიანად ავტომატური მეთოდებით სრული ჩატარება. ეს მიდგომა

გვაძლევს საშუალებას საზოგადოებაში არსებული ინფორმაციული რესურსების მცირე

ნაწილის ორგანიზებას.

მეორე მეთოდი ეძებს დოკუმენტებს მათი შინაარსით. ასეთი ძიების სქემა მდგო-

მარეობს მომხმარებლის მიერ მოთხოვნის ჩამოყალიბებაში, რომელიც საძიებო

დოკუმენტების შინაარს გადმოსცემს, და ამ მოთხოვნის თანახმად შესატყვის დოკუმენ-

ტების ამორჩევას დოკუმენტების ერთიან კოლექციიდან. ამ შემთხვევაში არ არის

აუცილებელი ინფორმაციული ერთეულების ბიბლიოგრაფიულ დანაყოფებში წინასწა-

რი განაწილება. ასეთი მიდგომა აქტუალურია ინფორმაციის დიდი მოცულობის

პირობებში და განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ინტერნეტის პირობებში.

მეთოდის ძირითადი სიძნელე მდგომარეობს დოკუმენტების ტექსტების ავტომატურ

ინტერპრეტაციაში და მომხმარებლის ინფორმაციული მოთხოვნების ფორმულირებაში:

აქედან -- მომხმარებლის ინფორმაციული მოთხოვნების და დოკუმენტის შესატყვისო-

ბის განსაზღრვრის სირთულე. ეს პრობლემები განპირობებულია ტექსტური

დოკუმენტების რეგულარული სტრუქტურის არ არსებობით. ასეთ ინფორმაციულ

რესურსებს არასტრუქტურირებულს ან სუსტადსტრუქტურირებულს უწოდებენ.

შესაბამისად ძიების მეთოდებისა, ანსხვავებენ საინფორმაციო-საძიებო სისტემების

ძირთადად ორ კლასს:

- საძიებო კატალოგები

- საძიებო სისტემები

საძიებო კატალოგებში მომხმარებელი დამოუკიდებლად ასრულებს ძიების პროცესს,

ვინაიდან კატალოგი სთავაზობს დოკუმენტების თემატიურ განაწილებას მასში

77

მიღებულ სტრუქტურული ორგანიზაციით, მიმთიტებლებით და დოკუმენტების

დანაწილების იერარქიით. ასეთ კატალოგებში წინასწარ არის ჩადებული ძიების

მექანიზმი და ძიების ეფექტურობა და ხარისხი. ამიტომ ამ სისტემების სრულყოფა

დამოკიდებულია კლასიფიკატორებზე და ინდექსირების მეთოდებზე, რომლებიც

გამოიყენება მათ შექმნის დროს. და, რაც ძალიან მნიშვნელობანია, საძიებო დოკუ-

მენტების ინდექსირების ავტომატიზაცია შეზღუდულია.

საძიებო სისტემები გამოიყენება სუსტადსტრუქტურირებული დოკუმენტების

ძიებისთვის დიდ და დინამიურ საინფორმაციო კოლექციებში. ამ სისტემებში

ინფორმაციული ერთეულები არ არის კლასიფიცირებული და მათ არ გააჩნიათ

თემატიური კლასებით და სხვა მახასიათებლებით დაყოფის ორგანიზაციული სისტემა.

ამიტომ ასეთი სისტემების დოკუმენტების ძიების და ანალიზის მეთოდებს

განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებათ.

ტიპიური საინფორმაციო-საძიებო სისტემებში დოკუმენტების ძიების პროცესს შემდეგი

სამუშაოების შემადგენლობა აქვს:

მომხმარებლის მიერ საძიებო მოთხოვნის ჩამოყალიბება მისი ინფორმაციული

მოთხოვნის თანახმად;

დოკუმენტების წინასწარი (გამოცემის ჩამოყალიბებამდე) შერჩევა იმ ფორმალური

თვისებებით, რომლებიც მითითებულია მომხმარებლის მოთხოვნაში;

შერჩეული დოკუმენტების ანალიზი;

შეფასება რამდენად ემთხვევა საძიებო მოთხოვნა მოძიებული ინფორმაციის აზრო-

ბრივ შინაარს.

საინფორმაციო-საძიებო სისტემები შეიქმნა გაცილებით უფრო ადრე, ვიდრე

ინტერნეტი. ამიტომ მათი ძიების და ძიების შეფასების მეთოდები ინტერნეტის

პირობებში ბევრად განსხვავდება.

ინტერნეტის პირობებში საძიებო-სისტემებისთვის დამახასიათებელი გახდა:

ინფორმაციის დიდი მოცულობა და მისი ინტენსიური ზრდა (დღეისათვის მოცუ-

ლობა იზომება ტერაბაიტებში);

მაღალია ინტერნეტის რესურსების განახლების ან წაშლის ხარისხი;

გვერდების კავშირების არსებობა, რომელიც ფართოდ გამოიყენება ძიების მეთო-

დებში;

თავისუფალი არაკონტროლირებადი გამოქვეყნების შესაძლებლობა, რაც დაკავშირე-

ბულია არანორმალიზებული ლექსიკის გამოყენებასთან;

სხვადასხვა კვალიფიკაციისა და მომზადების მომხმარებლი, რომელმაც არ იცის

მოთხოვნის ჩამოყალიბება და ამით იწვევს ძიების გართულებას;

ყოველთვის არ სრულდება სერვერებთან დაკავშირება;

78

მრავალენიანობა, რაც აქტუალურს ხდის ძიების ისეთ მეთოდებს, რომლებიც დამოუ-

კიდებელნი არიან მოთხოვნების გადმოცემის ენებისაგან;

დოკუმენტების ნაირსახეობა: ტექსტური, მულტიმედიური, ვიდეო და ახვა.

საძიებო-სისტემების მიმართ მოთხოვნილების გაზრდა აღინიშნება ადამიანური ფაქ-

ტორის ეფექტურობის მიმართაც. მოთხოვნილება იზრდება სისტემების ინტერფეისის

და მასთან ადამიანის მუშაობის ორგანიზაციის გამარტივების მიმართულებით.

მიუხედავად მთელი რიგი პრობლემებისა, დღეს შეიძლება ითქვას, რომ სამუშაოები

ინფორმაციის ძიების სფეროში წარმატებით ვითარდება. დღეისათვის არსებობს

მიღწევები ტექსტური ინფორმაციის ძიებაში.

6.2. თანამედროვე საინფორმაციო-საძიებო სისტემის არქიტექტურა

სანამ ინფორმაციის ანალიზისა და ძიების პრობლემებზე გადავალთ, განვიხილოთ

საინფორმაციო-საძიებო სისტემის ტიპიური სქემა ინტერნეტის პირობებში. ასეთი

სქემებნი მრავლად არის სხვადასხვა წყაროებში. ჩვენ ვისარგებლოთ შემდეგი სქემით1

Client - ეს არის ინფორმაციული რესურსის დათვალიერების პროგრამა. ინფორმაციული

რესურსი კი ინტერნეტის ინფორმაციული რესურსია, ისეთი, როგორიც არის WWW,

Usenet, FTP- არქივები და სხვა. ეს რესურსებია საძიებო სისტემის ძიების ობიექტები.

User interface - მომხმარებლის ინტერფეისი, წარმოადგენს პროგრამას, რომელიც

საძიებო აპარატსა და მომხმარებლის შორის ურთიერთობის ხერხია: მოთხოვნების

ფორმირების და მოძიებული შედეგების დათვალიერების.

Search engine - საძიებო მანქანა, რომელიც უზრუნველყოფს მომხმარებლის მიერ

საინფორმაციო-საძიებო ენაზე ჩამოყალიბებული მოთხოვნა გარდაქმნას სისტემის

ფორმალურ მოთხოვნაში, მოიძიოს კავშირები ქსელის საინფორმაციო რესურსებზე და

წარუდგინოს შედეგები მომხმარებლს დასათვარიელებლად.

1 Bodi Yuwono, Savio L.Lam, Jerry H.Ying, Dik L.Lee. A World Wide Web Resource Discovery System.

http://dbcl13.cs.ust.hk:8001/Index Server/doc/paper66.html.

ნახ. 6.1. საინფორმაციო-

საძიებო სისტემის

ტიპიური სქემა

79

Index database - მონაცემთა ბაზის ინდექსი, საინფორმაციო-საძიებო სისტემის

მონაცემების ძირითადი მასივი, რომელიც ინფორმაციული რესურსების მისამართების

ძიებისთვის იქმნება. ინდექსის არქიტექტურა ისეთია, რომ ძიება მაქსიმალურად

ცწრაფად სრულდება და ამავ დროს შესაძლებელი უნდა იყოს თითოეულ ქსელში

ნაპოვნი ინფორმაციული რესურსის მნიშვნელობის შეფასება.

Queries - მომხმარებლის მოთხოვნები, რომლებიც ინახება მომხმარებლის პირად

მონაცემების ბაზაში. ვინაიდან მოთხოვნის ჩამოყალიბებაზე საკმარისად დიდი დრო

მიდის, ამიტომ მნიშვნელოვანია, რომ მოთხოვნები, რომლებზეც სისტემამ გასცა კარგი

პასუხი, შენახული იქნეს.

Index robot - პროგრამა-რობოტი, რომელიც ეძებს მისამართებს ინტერნეტში და ავსებს

მონაცემთა ბაზას ახალი ერთეულებით. ეს პროგრამაა ქსელის ინფორმაციული

რესურსების მდგომარეობის ძირითადი წყარო.

WWW sites - ეს ინტერნეტის ინფორმაციული რესურსებია, რომლიც დათვალიერებას

უზრუნველყოფს დამთვალიერებელი პროგრამა (Client).

ძიების პროცესი შემდეგია: მომხმარებელი აყალიბებს მოთხოვნას თანახმათ ინტერ-

ფეისისა, რომელსაც საძიებო სისტემა სთავაზობს. ამის შემდეგ საძიებო სისტემა, მასში

ჩადებულ ძიების მეთოდით, ეძებს შესატყვის მისამართებს ინდექსის ბაზიდან და

აფასებს მოძიებულ დოკუმენტებს და მოთხოვნით მოთითებული შინაარსის

შესატყვისობის ხარისხს.

6.3. საძიებო სისტემის ძირითადი მახასიათებლები

საინფორმაციო-საძიებო ენა

აღნიშვნების სისტემაა, რომლის დანიშნულებაა ტექსტებისა და ან მათი ნაწილების

ძირითადი შინაარსის აღწერა და ინფორმაციული მოთხოვნების აზრობრივი შინაარსის

გადმოცემა, რამლის თანახმად უნდა უზრუნველყოს მათი ინფორმაციული ძიება.

ნებისმიერი აბსტრაქტული საინფორმაციო-საძიებო ენა წარმოდგენილია ალფაბეტით --

ელემენტური სიმბოლოების სიით, შექმნის და ინტერპრეტაციის წესებით. შექმნის

წესები ადგენენ ელემენტარული სიმბოლოების რომელი კომბინაციები ქმნიან სიტყვებს

და გამოთქმებს, ინტერპრეტაციის წესები კი -- როგორ უნდა გავიგოთ ისინი.

საინფორმაციო-საძიებო ენას ნებისმიერი ტექსტის და ინფორმაციული მოთხოვნის

აზრობრივი შინაარსის გამოსახატავად უნდა გააჩნდეს ლექსიკურ-გრამატიკული

საშუალებები; ცალსახად უნდა ხსნიდეს თითოეულ ჩანაწერს და მოხერხებული უნდა

იყოს დოკუმენტის ტექსტის და მოთხოვნის აზრობრივი შინაარსის ალგორითმული

შეპირისპირებისა და გაიგივებისთვის. კონკრეტული საინფორმაციო-საძიებო ენის

შექმნის დროს უნდა იქნეს გათვალისწინებული: დარგის და საგნობრივი არის

80

სპეციფიკა, რომლისთვისაც იქმნება ენა; იმ ტექსტების თავისებურობა, რომლებიც

ქმნიან საძიებო მასივს; ინფორმაციული მოთხოვნების ხასიათი, რომლის

შესასრულებლად იქმნება საინფორმაციო სისტემა. საინფორმაციო-საძიებო სისტემების

ენის ლექსიკური შემადგენლობა წარმოადგენს ბუნებრივი ენის ლექსიკის ფრაგმენტს.

ბუნებრივი ენიდან შერჩეული სიტყვებისა და ფრაზების სია, რომელიც შეადგენს ენის

ძირითად ლექსიკურ შემადგენლობას, წარმოადგენს საძიებო ენის ”ალფაბეტს”. საძიებო

ენის სინტაქსის ფუნქციას ასრულებს შექმნის წესები.

საინფორმაციო-საძიებო ენად ფართოდ გამოიყენება ბიბლიოთეკურ-ბიბლიო-

გრაფიული კლასიფიკატორები და დესკრიპტორული ენები.

დესკრიპტორი -- საინფორმაციო-საძიებო ენის ლექსიკური ერთეული (სიტყვა, ფრაზა),

რომელიც დოკუმენტის ძირითად აზრს, შინაარს აღწერს. დესკრიპტორები გამოიყენება

აგრეთვე ინფორმაციული მოთხოვნის ფორმულირებისათვის დოკუმენტების ძიების

დროს საინფორმაციო-საძიებო სისტემებში.

თეზაურუსი -- ზოგადი ან სპეციფიური ლექსიკის სიტყვარების ერთ-ერთი სახეობა,

რომელშიც მითითებულია სემანტიკური დამოკიდებულებები ლექსიკურ ერთეულებს

შორის (სინონიმია, ომონიმია და სხვა). თეზაურუსები, განსაკუთრებით მათი

ელექტრონული ფორმატი, წარმოადგენს ქმედით ინსტრუმენტს ცალკეული საგნობრივი

არის აღსაწერად.

შინაარსობრივი შესაბამისობის კრიტერიუმი -- წესების ერთობლიობა, რომლის

თანახმად ინფორმაციული ძიების დროს დგინდება დოკუმენტის საძიებო სახე რამდე-

ნად შეესაბამება მოთხოვნის საძიებო მიწერილობას, და მიიღება გადაწყვეტილება

გაიცეს, თუ არ გაიცეს ეს დოკუმენტი პასუხად ინფორმაციულ მოთხოვნაზე.

საინფორმაციო-საძიებო სისტემებში ეს კრიტერიუმი ერთ-ერთ ძირითად ელემენტს

წარმოადგენს.

სისრულე -- საინფორმაციო-საძიებო სისტემის ერთ-ერთი ძირითადი დამახასიათებელი

რაოდენობრივი მაჩვენებელია, და წარმოადგენს შეფარდებას მოთხოვნაზე პასუხად

ნაპოვნ დოკუმენტების რაოდენობისა ქსემში არსებულ ამ მოთხოვნაზე პასუხად

გასაცემი დოკუმენტების საერთო რაოდენობასთან. მაგალითად, თუ ქსელში არსებობს

მოთხოვნაზე ”ბაღის გაშენების მეთოდები” გასაცემი 100 დოკუმენტი და სისტემამ

გამოსცა 60 მათგანი, მაშინ ძიების სისრულე შეადგენს 0,6. ცხადია რომ, რაც უფრო

სრულია ძიება, მით ნაკლებია ალბათობა იმისა, რომ მომხმარებელი ვერ იპოვის

შესატყვის დოკუმენტს, რა თქმა უნდა იმის გათვალისწინებით, რომ ასეთი დოკუმენტი

ნამდვილად არის წარმოდგენილი ქსელში.

სიზუსტე -- საძიებო მექანიზმის კიდევ ერთი მახასიათებელი, რომელიც განისაზღვრება

ნაპოვნი დოკუმენტების შესბამისობის ხარისხით მომხმარებლის ჩამოყალიბებულ

81

მოთხოვნის მიმართ. მაგალითად, თუ გამოცემაში პასუხად მოთხოვნაზე 100

დოკუმენტს შორის აღმოჩნდა მარტო 50, რომელიც პასუხობს მოთხოვნას, მაშინ

სიზუსტე ჩაითვლება 50/100. რაც უფრო ზუსტია ძიება, მით უფრო ჩქარა იპოვის

მომხმარებელი მისთვის საჭირო დოკუმენტს, მით უფრო ნაკლები ”ხმაური” შეხვდება

გამოცემაში.

აქტუალობა -- ძიების შემადგენელია, რომელიც განისაზღვრება დროით ინტერნეტში

დოკუმენტის პუბლიკაციის მომენტიდან მისი საინფორმაციო სისტემის საინდექსო

ბაზაში შეტანამდე. მაგალითად, საინტერესო ამბის ინტერნეტში გამოქვეყნების შემდეგ,

მეორე დღეს უკვე ჩნდება მასზე მოთხოვნები. აქტუალური ბაზის მქონე საინფორმაციო

სისტემა უკვე გასცემს პასუხს ასეთ მოთხოვნაზე, ვინაიდან მან უკვე მოასწრო ბაზის

განახლება და შესაბამისი დოკუმენტის ინდექსირება.

ძიების სისწრაფე -- დაკავშირებულია სისტემის დატვირთვის მიმართ მდგრადობასთან.

მაგალითად, თუ სისტემა სამუშაო საათებში წამში იღებს 100 მოთხოვნას, მაშინ

აუცილებელი ხდება სისტემამ შეამციროს მოთხოვნის დამუშავებაზე

გათვალისწინებული დრო.

თვალსაჩინოება -- გამოცემის წარმოდგენის საშუალებებისგან არის დამოკიდებული.

ხშირად გამოცემაში საჭირო ხდება მომხმარებელმა თვითონ ჩაატაროს ძიება მიღებულ

გამოცემის სიაში მოთხოვნის ჩამოყალიბების ან ძიების უზუსტობის გამო. ამიტომ

გამოცემა იყოფა გადანომრილ ნაწილებად, ნაწილები 10-15 დოკუმენტს შეიცავს; ხშირად

გვერდებზე დამატებითი მითითებებიც გამოიტანება, რაც გაუიოლებს მომხმარებელს

ძიების შედეგებში ორიენტირებას.

რელევანტურობა -- შესაბამისობა დოკუმენტის შინაარსისა ჩამოყალიბებულ

ინფორმაციულ მოთხოვნასთან.

პარტინენტულობა -- შესაბამისობა დოკუმენტის შინაარსისა მომხმარებლის

ინფორმაციულ მოთხოვნასთან.

6.4. ტექსტური ინფორმაციის ანალიზისა და ძიების მეთოდების

მიმოხილვა

ერთ-ერთ საკვანძო ცნება ტექსტური ინფორმაციის ანალიზის და ძიების

კონკრეტული ვარიანტის გამოყენებისა ძიების მოდელია.

ძიების მოდელი შემდეგი მეთოდების შეთავსებაა:

დოკუმენტების წარმოდგენის მეთოდი

საძიებო მოთხოვნების წარმოდგენის მეთოდი

დოკუმენტების რელევანტობის კრიტერიუმის სახე

82

6.4.1. ძიების მარტივი მოდელები

ძიების მარტივი მოდელი დესკრიპტორულ ძიებას ემყარება. დოკუმენტი აღიწერება

საგნობრივი არის სიტყვებისა და ფრაზების ნაკრებით, რომლების დოკუმენტის შინაარს

გამოხატავს. ეს სიტყვები და ფრაზები დესკრიპტორებს წარმოადგენენ. დოკუმენტის

ინდექსირება სრულდება დესკრიპტორების ნაკრები დოკუმენტის აღნიშვნით.

დესკრიპტორები შეირჩევა დოკუმენტს:

შინაარსის საფუძველზე

დასახელების საფუძველზე

დოკუმენტის წარმოდგენა დესკრიპტორებით დოკუმენტის საძიებო სახეს ქმნის.

დოკუმენტების საძიებო სახეები ქმნიან საძიებო მასივს. მომხმარებელი აყალიბებს

მოთხოვნას, რომელიც გამოხატავს მის ინფორმაციულ მმოთხოვნილებას და აღინიშნება

იმ დესკრიპტორებით, რომლების შეადგენენ მოთხოვნის შინაარსს. დესკრიპტორებით

აღნიშნული მოთხოვნას მოთხოვნის საძიბო მიწერილობას ეძახიან. მარტივი მოდელი

გულისხმობს მოთხოვნის საძიბო მიწერილობის მიხედვით იმ დოკუმენტების მოძებმას

ინდექსში, რომლის დესკრიპტორული შემადგენლობა სრულად ან ნაწილობრივ

ემთხვევა დოკუმენტის საძიებო სახეს. დოკუმრნტების სია ჩაითვლება პასუხად

მომხმარებლის მოთხოვნაზე, თუ თუ სისტემაში მიღებული დამთხვევის კრიტერეიუმი

სრულდება. ძიების მრტივი მოდელი ემყარება, მარტივად რომ ვთქვათ, ინდექსის

შემდეგ სტრუქტურას. თავდაპირველად საძიებო მასივში (ინდექსი) დოკუმენტის და

მათი შინაარსის გამომხატავი დესკრიპტორებით არის წარმოდგენილი: Di⊆P1, P2, . . . ,Pn,

სადაც Di დოკუმენტია და Pi - დესკრიპტორი. თუ მასივს შევაბრუნებთ

(ინვერტირებული მასივი) და განვალაგებთ ერთეულებს შემდეგი სტრუქტურით:

Pi⊆ D1,D2, . . . DN, სადაც თითოეული დესკრიპტორისთვის Pi მითითებულია

დოკუმენტების სია D1,D2, . . . DN, რომლებისთვისაც Pi შინაარსის გამომხატველი

დესკრიპტორია, მაშინ იოლი ხდება მოთხოვნაში მოცემულ დესკრიპტორების

მიხედვით დოკუმენტების მოძებნა. სავსებით გასაგებია, რომ ძირითადი მასივის

ჩანაწერების თანმიმდევრული გადასინჯვა დიდ დროს მოითხოვს და მიუღებელია

ინტერაქტიული WWW სისტემისთვის. ძიების დასაჩქარებლად იქმნება ინდექსი,

რომელშიც ფაილები ერთმანეთთა არიან დაკავშირებული და მათი სტრუქტურა

უზრუნველყოფს ძიების სისწრაფეს (ამის ერთ-ერთი მაგალითია ინვერტირებული

ფაილი). ძიების ეფექტურობა თითოეულ კონკრეტულ სისტემაში განისაზღვრება

მხოლოდ ინდექსის არქიტექტურით. როგორც წესი, ინდექსის ორგანიზაცია ფირმის

საიდუმლოს და მის სიამაყეს წარმოადგენს.

83

6.4.2. კლასიფიკატორებზე დამყარებული მოდელი

მარტივი მოდელის ნაირსახეობას წარმოადგენს. კლასიფიკატორის მიხედვით

დოკუმენტი ხვდება შინაარსის მიხედვით რომელიმე კლასში. კლასები იერარქიულ

სტრუქტურას წარმოადგენენ. მოთხოვნა შეიძლება იყოს წარმოდგენილი:

რომელიმე კლასის იდენტიფიკატორით

რამდენიმე კლასის იდენტიფიკატორებით

პირველ შემთხვევაში გამოსაცემი დოკუმენტები განისაზღვრება იმ დოკუმენტებით,

რომლის კლასი ემთხვევა მოთხოვნის კლასს ან მის ქვეკლასს წარმოადგენს. მეორე

შემთხვევაში გამოსაცემი დოკუმენტები განისაზღვრება იმ დოკუმენტებით, რომლის

კლასი ემთხვევა მოთხოვნაში მითითებულ რომელიმე კლასს ან მის ქვეკლასს.

კლასიფიკაცია და კლასების იდნტიფიცირება , როგორც წესი, სპეციალისტების მიერ

ტარდება. ასევე სპეციალისტების მიერ ივსება მონაცემთა ბაზის ინდექსი. ძიება

კატალოგში მოხერხებულია და ხორციელდება კლასების თანმიმდევრული

დაზუსტებით. კატალოგური სისტემებში დამატებითად გამოყენებულია ლოკალური

საძიებო მანქანები, რომლებიც გამოიყენება სიტყვა-გასაღებებით ძიებისთვის. ასეთ

სისტმებში გამოცემა წარმოდგენილია დოკუმენტების სიით, მათი მოკლე აღწერით

ჰიპერტექსტური კავშირით პირველწყაროზე.

6.4.3. ძიების ბულის მოდელები

ბულის ძიების მოდელებში მოთხოვნა მომხმარებლის მიერ ფორმირდება ბულის

გამოსახულების სახით, რისთვისაც იყენებს ოპერატორებს OR, AND, NOT. ბულის

გამოსახულება გამოიყენება როგორც დესკრიპტორულ ძიების მოდელებში, ასევე

კლასიფიკატორებზე დამყარებულ მოდელებში. ძიების ბულის მოდელი მარტივია

გამოსაყენებელია, მაგრამ ითხოვს მომხმარებლისაგან მოთხოვნის ჩამოყალიბებისთვის

ბულის ოპერატორების გამოყენების ცოდნას.

6.4.4. ძიების ვექტორული მოდელები

დღეისათვის ეს მოდელი ყველაზე პოპულარულია. ასეთი მოდელების არსი

მდგომარეობს იმაში, რომ დოკუმენტი/მოთხოვნა წარმოდგენილია ვექტორების სახით.

დოკუმენტში და მოთხოვნაში თითოეულ ტერმს (დესკრიპტორს, სიტყვა-გასაღებს)

ენიჭება წონა, ისე რომ დოკუმენტი/მოთხოვნა წარმოდგენილია k-განზომილების

ვექტორით. ვექტორული მოდელის თანახმად დოკუმენტ di სიახლოვე qj მოთხოვნასთან

ფასდება მათი აღწერის ვექტორების კორელაციით. კორელაცია შეიძლება

გამოიანგარიშებოდეს როგორც შესაბამისი აღწერის ვექტორების სკალარული ნამრავლი.

არსებობს რამდენიმე მიდგოომა დოკუმენტის და მოთხოვნის აღწერის ერთეულების

84

წონის გამოანგარიშებისა. ერთ-ერთს წარმოადგენს აღწერის ერთეულის სიხშირის

გამოყენება, რომელიც ანგარიშობს ტერმის (დესკრიპტორის, სიტყვა-გასაღების)

გამეორების რიცხვის შეფარდებას დოკუმეტში ყველა ტერმების რაოდენობასთან.

არსებობს ტერმების წონის გამოთვლის უფრო რთული ვარიანტები. წონის დანიშვნისა

და ვექტორების სიახლოვის ზომის გაანგარიშების სხვადასხვა მეთოდების ვარიაციები

განაპირობებენ ძიების ამ მოდელის მოდიფიკაციის ფართო სპექტრს.

6.4.5. ძიების ალბათობითი მოდელები

ამ მოდელებს საფუძვლად უდევს ალბათობითი რანჟირების პრონციპი. ეს პრინციპი

შემდეგში მდგომარეობს - მაქსიმალური ეფექტი ძიების დროს მიიღწევა იმ შემთხვევაში,

თუ გამოსაცემი დოკუმენტები ლაგდება თანახმად მათი რელევანტურობის

ალბათობითობის შემცირებით. ჯერ ფასდება თითოეული დოკუმენტის ალბათობა

იმისა, რომ დოკუმენტი რელევანტურია მოთხოვნის მიმართ, მერე კი ამ შეფასებებით

სრულდემა დოკუმენტების რანჟირება. ამ მოდელებისთვისაც არსებობს ასეთი

შეფასებების განსაზღვრის სხვადასხვა გზა, მათ შორის ალბათობის თეორიიდან

მათემათიკური მოდელების სარგებლობითაც.

ლექცია 10.თემა 6. საინფორმაციო-საძიებო სისტემები (გაგრძელება)

აზრობრივი შეფასების კრიტერიუმი: გამოცემის რელევანტურობა, პარტინენტულობა,

სისრულე და სიზუსტე, რანჟირების კოეფიციენტები. ძიების ტექნოლოგია. ძიების

ეფექტურობის მართვა. თეზაურუსი და მისი დანიშნულება. საინფორმაციო-საძიებო

სისტემები ინტერნეტში. ძირითადი საძიებო-სისტემები ინტერნეტში. მეტაძიება

ინტერნეტში.

6.5.1. სისტემის ინტერფეისი და ვებ-გვერდების ძიების ხერხები

ინტერნეტში

informaciuli resursebiM internetSi dRiTidRe mniSvnelovani tem-

pebiT izrdeba da momxmareblisaTvis saWiro informaciis moZieba arcTu ise

iolia. msoflioSi arsebobs asobiT saZiebo sistema da maTi SerCeva

damokidebulia Tqvens moTxovnilebaze. internetSi bevri saZiebo sistema

eZebs informacias ara mxolod msoflio obobas qselSi, aramed failebis

arqivebSi, monacemTa bazebSi da axali ambebis jgufebSi. sxvadasxva saZiebo

sistemebisaTvis Ziebis algoriTmi daaxloebiT erTnairia: uTiTebT romel

saZiebo sistemaSi iwyebT Ziebas, gadadixarT mis pirvel gverdze, sadac

moTavsebulia moTxovnis miTiTebis veli; arCevT Ziebis areals – bevr

saZiebo sistemas axlavs informaciis klasifikatori an warmodgenili aqvs

85

saZiebo masivis martivi dayofa nawilebad, magaliTad, mecnierebis

dargebad, qveynebis mixedviT, enis, kontinentis, daniSnulebis, gamoyenebis

da sxv. Tu klasifikatori gaZlevT saSualebas nebismieri klasi Seavi-

wrooT moTxovnis dazustebebiT, Tqven sargeblobT am saSualebiT da aviw-

roebT Ziebis areals, riTac, ra Tqma unda, aRwevT drois ekonomias da

amaRlebT gamocemis relevantobas. magaliTad, Tu Tqven amindi gainte-

resebT da saZiebo sistemas aqvs gradaciaSi calke klasi “amindi”, Zieba

Sesruldeba marto im kvanZebze, romlebic Seicaven informacias amindze.

ukeTesia, Tu klass “amindi”kidev aqvs gradacia “qveynebi”, maSin Sesa-

Zlebeli xdeba daakonkretoT Tqveni SekiTxva qveynebis mixedviTac. Ziebis

dros mausis saSualebiT aWerT klasis dasaxelebas da gadadixarT am

klasis gverdze. Semdeg irCevT qveklass an dakavSirebul klass da

gadadixarT masze. es procesi grZeldeba iqamde, sanam bolo qveklasis do-

kumentebs ar gamoitans sistema ekranze Tqveni moTxovnis Tanaxmad. Tu sis-

tema saSualebas gvaZlevs sxvadasxva gadamrTvelebiT, damatebiTi velebiT

da siebiT davazustoT moTxovna, mas eqneba es miTiTebebi Ziebis fanjris

gverdze. am pirobebis SerCevis Semdeg Ziebis dawyebisaTvis vaWerT Ziebis

Rilaks da mokle pauzis Semdeg viRebT pasuxs - im dokumentebis sias, rom-

lebic akmayofileben Cvens mier miTiTebul moTxovnas. miRebul siaSi moce-

muli dokumentebis daTvaliereba SeiZleba dokumentebze Rilakis daWeriT.

daTvalierebis dros SesaZlebelia ukan dabruneba, dokumentebis

damaxsovreba, dabeWdva da, Tu pasuxi aradamakmayofilebelia, axali Ziebis

Catareba saZiebo sityvebis da Ziebis pirobebis SecvliT. avRniSnoT, rom

moTxovnis Sesrulebis dros saZiebo sistema ar eZebs pasuxs uSualod in-

ternetSi. is mimarTavs Tavis monacemTa bazas, sadac kompaqturad aris Sek-

rebili monacemebi internetis informaciaze. saZiebo sistemebi mudmivad

anaxleben Tavis monacemTa bazebs axali informaciis SetaniT, raTa minimu-

mamde daiyvanon internetSi arsebuli informaciisa da maT monacemTa ba-

zaSi arsebuli monacemebs Soris gansxvaveba (uTanxmoeba). arsebobs mona-

cemTa bazebis Sevsebis ori gza: Web gverdis Semqmneli amatebs am gverdze

miTiTebas saZiebo sistemaze, an specialuri programa-roboti eZebs da

poulobs miTiTebas axal Web gverdze msoflio qselSi.

pasuxad gamocemuli sia SeiZleba daxarisxebuli iqnes relevantobis

mixedviT. SeiZleba erT gverdze gamocemuli dokumentebi ar daetios, ami-

tom, rogorc wesi, sistema gawvdiT pirvel 10 (an 20) dokuments da gaZlevT

saSualebas daaTvalieroT jer yvelaze relevanturi dokumenti da mere ki

naklebad relevanturi. xSirad siis bolos sistema gTavazobT misamarTebs

- kidev sad SeiZleba naxoT Tqvens moTxovnaze informacia. mocemul siidan

dokumentis gaxsna sruldeba calke fanjaraSi an igive fanjaraSi. gaxsnili

86

dokumentis dasaxeleba siaSi fers icvlis. ukan dabrunebis SemTxvevaSi

SegeZlebaT sxva dokumenti gaxsnaT. dasaxelebebi Secvlili feriT ar age-

revaT dasaTvaliereblebSi. moTxovnis formulirebisaTvis gamoiyeneba bu-

lis algebris operaciebi. am operaciebis saSualebiT sityva-gasaRebebi er-

Tiandeba logikur frazebSi. bulis operatorebidan internetis saZiebo

manqanebSi (Search Engine) umetesad gamoiyeneba operatorebi AND (da), OR (an),

NOT (ara), NEAR (axlo). magaliTad, moTxovnaSi sityva1 AND sityva2 gamo-icema iseTi dokumentebi, romlebSic orive sityva gvxvdeba; moTxovnaSi

sityva1 OR sityva2 gamoicema iseTi dokumentebi, romlebSic erT-erTi maT-

gani gvxvdeba; moTxovnaSi sityva1 NOT sityva2 gamoicema iseTi dokumentebi,

romlebSic gvxvdeba sityva1 da ar gvxvdeba sityva2 ; moTxovnaSi sityva1

NEAR sityva2 gamoicema iseTi dokumentebi, romlebSic es sityvebi teqstSi

axlos arian erTi meorisagan (siaxlovis farglebi winaswar dadgenilia,

magaliTad, 10 sityva). aqve avRniSnoT, rom bevr sistemaSi logikuri ope-

ratorebis magivrad daSvebulia simboloebi: AND - “+”, NOT – “-“, OR –

carieli pozicia.

internetSi muSaobis seansis dawyebis ramdenime gza arsebobs. SegiZ-

liaT isargebloT vindouzis sawyis fanjaraze paneliT Address da Sei-

tanoT go. Tu internetSi CarTuli xarT, internet eqsploreri gaixsneba da

gamoitans msn.com serveris sawyis gverds, Tu ara xarT CarTuli, mog-

TxovT CarTvas. SegiZliaT gamoiZaxoT programa internet eqsploreri da

mis fanjridan CaataroT Zieba. amisaTvis SeiZleba isargebloT RilakiT

Search, da marcxniv gamoitanoT Ziebis paneli. aq SegiZliaT amoirCioT sa-

Ziebo meqanizmi, misceT moTxovna. saZiebo meqanizmebis SesaZleblobebi da

Ziebis pirobebi met-naklebad gansxvavebulia, magram ZiriTadad mainc

emTxveva. amitom qvemoT garCeuli xerxebi, SeiZleba CaiTvalos, rom

SeiZleba gamoyenebuli iqnes bevr saZiebo sistemisTvis.

amovarCioT romelime maTgani, SevitanoT saZiebo sityva-gasaRebebi. da-

vaWiroT Rilaks Search.

Ziebis panelze miviRebT Sedegs. aq CamoTvlilia moZiebuli doku-

mentebi. siis TavSi miTiTebulia moZiebuli dokumentebis saerTo raode-

noba. daaWireT dokumentis dasaxelebas – Sinaarsi gverdze panelze

gaixsneba. daakvirdiT gaxsnili dokumentebis warwerebs – isini gafermkr-

Talebulia. saZiebo meqanizmis ekrani rom kargad gamoCndes, gamovrToT sa-

Ziebo paneli da ori panelis magivrad erTze vimuSaoT. amisaTvis daaWireT

marcxena panelis saTaurze marjvena RilakiT da konteqstur meniuSi aar-

CieT brZaneba Open Link – marjvena panelze gamoCndeba saZiebo sistemis sawy-

isi fanjara. kidev erTxel daaWireT instrumentul panelze Rilaks Search.

axla saZiebo sistemas mTeli ekrani uWiravs. saZiebo striqonis qveS moce-

87

mulia im Rilakebis sia, romlebiTac vuTiTebT, Tu sad veZebT dokumentebs:

veb-qselSi (www), axali ambebis jgufebSi (UseNet). SegiZliaT miuTiToT

ena, romlzec unda iqnes dawerili dokumenti. gaxsnil siaSi sul 10 do-

kumentia (zogi sistema 20 aTavsebs), romlis Semdeg miTiTebulia ricxvebis

(xSirad anbanis) zrdadi Tanmimdevroba. yoveli ricxvi (aso) Semdeg 10 do-

kumentze miuTiTebs da, Tu pirvel 10 dokumentSi mocemuli cnobebi ar

aris sakmarisi, maSin SegviZlia gavxsnaT Semdegi 10 dokumenti ricxvebis

siaSi momdevno ricxvis daWeriT, Semdeg gavxsnaT mesame 10 dokumenti da ase

Semdeg Cveni moTxovnilebis Tanaxmad. gamocemis bolos moyvanilia rCevebi

kidev sad SeiZleba am kiTxvaze moiZebnos informacia.

sityva-gasaRebebis Setanisas unda vicodeT Semdegi wesebi:

sityva-gasaRebis Setanis dros mniSvneloba aqvs rogor aris akrefili

sityva, didi Tu patara asoebiT. patara asoebiT akrefili sityva guli-

sxmobs igive sityvas, akrefils didi asoebiT da sityvas, sadac mxolod

pirveli asoa didi. magaliTad Tu uTiTebT sityvas “tbilisi”, moiZieba do-

kumentebi, romlebSic gvxvdeba “tbilisi”, “Tbilisi”, “TBILISI” da ara Sereuli

didi da patara asoebiT – TbILisi;

sityva-gasaRebebi, romlebic ramdenime sityvidan Sedgeba, unda Caisvas

brWyalebSi, magaliTad “gamoTvliTi teqnika”, “Tbilisis saxelmwifo

universiteti”. winaaRmdeg SemTxvevaSi samive sityva miiReba damoukide-

bel sityva-gasaRebebad, romlebs Soris dgas niSani “an” (OR);

SesaZlebelia mrgvali frCxilis xmareba, bulis logikis wesebis Tana-

xmad. magaliTad, “saWmeli AND ( ZaRli OR kata) mogawvdiT Setyobinebebs

saWmelze - ZaRlis, katis, an orives შესახებ;

sityvebSi SegiZliaT gamoiyenoT gafarToebis niSani * . magaliTad,

“ZaRl*” gulisxmobs sityvas “ZaRli”, “ZaRls”, “ZaRlebi” da a.S.

suraTebs SeiZleba kavSirebi hqondeT sxva gverdebTan, ra Tqma unda

Sinaarsobrivad dakavSirebul gverdebTan. suraTze kavSiri ar sCans, amitom

moaTavseT mausis isari suraTze da mausis saSualebiT daaTvaliereT.

SesaZlebelia suraTis sxvadasxva nawils gansxvavebuli kavSirebi hqondes,

mausis moZraobis dros gamoCndeba es kavSirebi. SesaZlebelia kavSirebi ver

dainaxoT, maSin daaWireT suraTs mausiT orjer, da Tu mas kavSiri aqvs

sxva gverdTan, daiwyeba gverdis Zieba. magaliTisaTvis, Tu vivien lis

suraTs orjer mausiT daaWerT, CaitvirTeba vivien lis biografiis gverdi.

Ziebis dros ecadeT, rom:

Tu erTma saZiebo sistemam ar gagcaTD damakmayofilebeli pasuxi moTxov-

naze, moZebnoT sxva sistemebSi;

88

yovelTvis miaqcieT yuradReba da gaecaniT gverdze arsebul Rilakebs:

Search help (daxmareba ZiebisaTvis), Advenced search (rTuli Zieba), How to

(rogor moviqce… );

saZiebo sityva-gasaRebi SearCieT zustad, zogadi sityva bevr ararelevan-

tur dokuments (xmaurs) mogawvdiT, gaxsovdeT, rom TqvenTvis saintereso

sakiTxi da Tqvens mier Camoyalibebuli moTxovna sul sxvadasxva cnebebia;

moTxovna SeadgineT imis gaTvaliswinebiT, Tu ra piroba – sizuste Tu

sisrule gainteresebT; am pirobebis gaTvaliswineba niSnavs or sxvadasxva

moTxovnis Sedgenas;

moTxovnaSi gamoiyeneT logikuri operatorebi;

moTxovna unda iyos martivi da ar Seicavdes bevr sityvas.

nebismieri Zieba iteraciuli procesia da, Tu Sedegi ar gakmayofilebT,

mogiwevT ukan dabruneba da Ziebis ganmeoreba. arakvalificiur Ziebaze mi-

uTiTebs gamocemuli dokumentebis an Zalian didi an mcire raodenoba.

6.5.2. საინფორმაციო-საძიებო სისტემების დახასიათება

ობობის ქსელის პირველი საძიებო სისტემა "Wandex" შეიქმნა მასაჩუსეტის

ტექნოლოგიურ ინსტიტუტში მეთიუ გრეის მიერ 1993 წელს. მას მოყვა საძიებო სისტემა

Aliweb. პირველი სრულტექსტიანი საძიებო სისტემა "WebCrawler" განსხვავებით

თავისი წინა მორბედებისა, ახორციელებდა ძიებას სიტყვა-გასაღებებით ნებისმიერ ვებ-

გვერდზე და არეგისტრირებდა საინფორმაციო რესურს რობოტის მეშვეობით, რის

შემდეგ ასეთი ტექნოლოგია გახდა ყველა საძიებო სისტემის სტანდარტულ

ტექნოლოგიად. 1994 წელს კარნეგი მელონის უნივერსიტეტში (აშშ) შეიქმნა საძიებო

მანქანა Lycos. ქვემოთ მოყვანილია ზოგიერთი farTod gavrcelebuli საძიებო-

სისტემის დახასიათება.

Google

საძიებო სისტემის Google ისტორია დაიწყო 1996 წელს. მისი შემქმნელები იყვნენ

სტენდფორდის უნივერსიტეტის კურსდამთავრებული - სერგეი ბრინი და ლარი პეიჯი.

ეს საძიებო სისტემა იყო მათი სადიპლომო პროექტი და ერქვა BackRub. ძიების

ალგორითმში მას ავტორებმა დაუდეს უკუკავშირების მარტივი თვლა, ვინაიდან მათ

ჩათვალეს, რომ რაც უფრო პოპულარულია საიტი, მით მეტი იქნება საიტების რიცხვი,

რომლებიც მასზე მიუთითებენ. ამ სისტემის გაშვებისთანავე სტენდფორდში მას დიდი

შეფასება ხვდა წილად. სახელი Google ნიშნავს რიცხვს ათს ხარისხად ასი. 1998 წლის 7

სექტემბერს დარეგისტრირებული იქნა კომპანია Google Inc. კომპანია კალიფორნიაში

მდებარეობს. მისი პოპულარობა დღითიდრე იზრდება, საერთაშორისო შეფასებებით

დღეისათვის 77% ინტერნეტის მომხმარებლი სარგებლობს სისტემით Google.

89

Yahoo!

komerciuli katalogi Yahoo! yvelaze popularulia internetis mom-

xmareblebisaTvis. es sistema yvelaze Zvelia da muSaobs 1994 wlidan. mas

aqvs Tematuri katalogi, romelic mTels internets moicavs. 1996 wlis

martSi CaSvebulia kidev erTi katalogi – Yahooligans bavSvebisaTvis.

yovelwliurad mas emateba sxvadasxva regionaluri katalogebi. Yahoo!

pirvelive gverdze gamotanilia masTan muSaobis ori meTodi – ierarqiuli

katalogiT da sityva-gasaRebebiT. Tu katalogis romelime kategorias

irCevT, Semdeg gverdze gamodis ierarqiis gza, romelic gaCvenebT

katalogis romel nawilSi xarT. aqve miiRebT ricxvs, romliTac sistema

gatyobinebT ramden erTeuls Seicavs qvedanayofi. qvedanayofs SeiZleba

sxva aRniSvnebic hqondes: @ - qvedanayofis ZiriTadi adgili katalogSi

sxvagan aqvs miCenili da aq is moTavsebulia SeTavsebiT; New – am qvedanayo-

fSi bolo erTi kviris ganmavlobaSi axali erTeulebia damatebuli;

saTvalis suraTi miuTiTebs, rom qvedanayofSi specialistebis azriT kargi

masalaa. gamocemaSi Tavsdeba 25 erTeuli, Tu pasuxi mets Seicavs, maSin

iyofa nawilebad da erTi nawilis Semdeg mogawvdiT Setyobinebas – Next 25

matches. Zieba sityva-gasaRebiT SegiZliaT nebismier qvedanayofidan. sityvebi

SeitaneT cariel fanjaraSi, sityvis Search marcxniv. aqve aris gada-

mrTveli, romliTac uTiTebT qvedanayofSi gnebavT Zieba, Tu mTel

katalogSi. moTxovnis Camoyalibeba SegiZliaT Semdegi logikuri ope-

ratorebis gamoyenebiT: +, -, da specialuri aRniSvnebiT:“ “ – frazisaTvis, *

- gafarToeba sityvis dasawyisSi da boloSi, t: - Zieba dokumentis

dasaxelebaSi, u: - Zieba misamarTSi.

Tu sistemam sapasuxod arc erTi dokumenti ar mogawodaT, igi mogcemT

rCevas: ZiebisaTvis SesaZlebelia gamoiyenoT sxva saZiebo manqanebi,

magaliTad, Open Text, AltaVista, Infoseek, HotBot da sxv. magram es saZiebo

manqanebi gansxvavdebian Ziebis wesebiT, igive wesebiT sargeblobs marto

sistema AltaVista, romelic agrZelebs Ziebas Tavis bazaSi. bolo doku-

mentebi gamocemaSi am manqaniT aris moZiebuli.

Yahoo! pirvel gverdze uamravi momsaxurebis saSualebebia mocemuli.

SegiZliaT moZebnoT pirovnebebi, misamarTebi, sastumroebi, avia da sxva

transportis bileTebi, organizaciebi da maTi misamarTebi da bevri kidev

sxva. ra Tqma unda am sistemas uaryofiTi Tvisebebic aqvs da maTSi mTavari

arasrulyofili katalogi gaxlavT, rac iwvevs gamocemis dabal xarisxs.

90

AltaVista

sistema AltaVista Seiqmna 1995 wlis miwuruls. mas aqvs TiTqmis yvelaze

didi moculobis indeqsi da moTxovnis Caweris yvelaze Zlieri da moqnili

saSualebebi. indeqsis Sedgena, gansxvavebiT sxva sistemebisagan, sruldeba

ara dokumentis nawilis gamoyenebiT, aramed mTliani veb-gverdis mixedviT.

AltaVist-as pirvelive gverdze SemoTavazebulia moTxovnis ori saxe: martivi

da dazustebuli. pirvel SemTxvevaSi moTxovna erTi an ori sityvisagan

dgeba da maT Soris ixmareba logikuri operatorebi And (+), Not (-), gafar-

Toebis niSani “*”. gamocemaSi jer metad relevanturi dokumentebia, Semdeg

ki – naklebadD relevanturi. Zieba SegiZliaT CaataroT rogorc WWW,

aseve UseNet nawilebSi. dazustebuli Ziebis dros gamoiyeneba Semdegi lo-

gikuri operatorebi: And ( & ), Or ( ” ” ), Not (! ), Near ( ~) da mrgvali frCxili.

gamocema mocemulia dokumentebis saTaurebis da misamarTebis siis saxiT,

magram referatis magivrad mocemulia dokumentis pirveli ramdenime

striqoni. gamocemis sia dayofilia aT-aT dokumentad, gamocemis boloSi

miTiTebulia gadanomrili aTeulebis sia. SesaZlebelia gamocemis

ranJireba Semdegi pirobebis mixedviT:

Seicavs Tu ara saTauri sityva-gasaRebs,

gvxvdeba Tu ara sityva-gasaRebi dokumentis pirvel striqonebSi,

ramdenad axloa erTimeoresTan teqstSi ganlagebuli sityva-gasaRebebi.

SegiZliaT agreTve miuTiToT dokumentebis Seqmnis an Sesworebis dro-

is intervali.

Ziebis dasazusteblad gamoiyeneba Semdegi specialuri saSualebebi:

anchor:text - moZebnis gverdebs, sadac xazgasmuli kavSiris dasaxelebaSi

gvxvdeba miTiTebuli teqsti;

host:name - mogawvdiT im kompiuterze moTavsebul misamarTebs, romlis

saxelic miTiTebulia;

domain:domainname – mogawvdiT moZiebul gverdebs miTiTebul domenSi.

magaliTad, domain:ru mogawvdiT rusuli gverdebis misamarTebs;

image:filename – mogawvdiT grafikul failebs miTiTebuli saxeliT,

magaliTad: image:vivien, mogawvdiT suraTebs dasaxelebiT vivien;

link:url – ipovis gverdebs, romelzec aris miTiTeba aRniSnul misamarTze;

text:text – ipovis gverdebs, romlis teqstSi gvxvdeba miTiTebuli teqsti;

title:text – ipovis dokumentebs, romlis saTaurSi gvxvdeba miTiTebuli

teqsti;

url:text – ipovis dokumentebs misamarTebiT, romlebSic gvxvdeba miTi-

Tebuli teqsti.

UseNet-Si Ziebis dros gamoiyeneba Semdegi gamoTqmebi:

91

from:username@address – eZebs statiebs, romlebSic gagzavnis striqonSi

figurirebs miTiTebuli safosto misamarTi;

subject:text – eZebs statiebs, romlis velSi subject aris miTiTebuli

teqsti;

newsgroups:groupname – eZebs im konferenciebis Setyobinebebs, romlebic

miTiTebuli axali ambebis jgufSi aris moTavsebuli. SegiZliaT gamoiyenoT

jgufebis mosaZebnadac, Tu miuTiTebT qveynis domens, magaliTad: news-

groups:nl, mogiZebniT axali ambebis jgufebs niderlandebSi;

summary:text – gipoviT im Setyobinebebs, romlis aRweris velSi summary

aris miTiTebuli teqsti;

keywords:text - mogawvdiT Setyobinebebs, romlis velSi keywords aris

miTiTebuli teqsti.

am sistemis saSualebiT SegiZliaT pasuxad miiRoT dokumentebi,

romlebic erT enazea dawerili, magaliTad germanul an frangul enaze. ena

mieTiTeba moTxovnis Setanis dros, enebis sia moicavs msoflioSi

gavrcelebul enebs. aqve avRniSnoT, rom am sistemas aqvs Targmnis

momsaxurebac. miRebuli siidan nebismieri dokumenti, mocemuli erT enaze,

SegiZliaT gadaTargmnoT meoreze. Tumca, aqve unda davamatoT, rom SesaZle-

belia SezRuduli moculobis fragmentis Targmna.

Lycos

sistema Lycos Seqmnilia MmalboroSi da moqmedebs 1994 wlidan.

informaciuli resursebis mocviT es sistema warmoudgenlad didia _ mis

mier indeqsirebulia vebis mniSvnelovani nawili. mas gaaCnia yvelaze

swrafi da mZlavri indeqsirebis teqnologia. erT kviraSi igi izrdeba

300000 gverdiT, awarmoebs Ziebas ara marto vebSi, aramed failebis server-

ebzec. amave dros igi axdens iseTi erTeulebis indeqsirebas, rogorc aris

teqsti, grafika, video masala, programa, simRerebi. vinaidan bazebSi

agrovebs pirobiTad mudmivi xasiaTis masalas, mis sferoSi ar xvdeba

safosto da konferenciebis masala. moTxovnaze momxmarebeli iRebs rele-

vanturi erTeulebis sias, romelic ranJirebulia erTeulebis “popu-

larobiT”. es Sefaseba dgindeba im kavSirebis daTvliT, romelic am

erTeuls akavSirebs sxva erTeulebTan.

Open Text

sistema moqmedebs 1991 wlidan, misi damfuZnebelia Open Text Corp.,

kanada. es sistema amuSavebs vebis, arqivebisa da iuznetis erTeulebs. misi

unikaluri SesaZlebloba - Zieba sruli teqstis mixedviT. igi iyenebs

indeqsirebis teqnologias “sityva-sityviT”, rac niSnavs, rom inde-

qsirebulia teqstis TiToeuli sityva, iseTic ki, romlebic sxva sistemebSi

92

iTvlebian uvargisebad indeqsirebisaTvis (stop words). imaxsovrebs agreTve

sityvebis konteqsts. amitom Ziebis drosac igi awarmoebs srul teqstSi

konteqstur Ziebas, kargad esmis dokumentis struqtura, sargeblobs moTxo-

vnebis efeqturad Camoyalibebis farTo SesaZleblobiT da atarebs rogorc

mravaldoniani bulis struqturirebuli moTxovnebis, agreTve martivi

moTxovnebis srulfasovan Ziebas. vinaidan sityvis indeqsireba sruldeba

konteqstis gaTvaliswinebiT, SegiZliaT eZeboT frazis miTiTebiT. amitom

SesaZlebelia moTxovnebi Cveulebrivi kiTxvis formiT, bunebrivi enis

fraziT miawodoT. indeqsirebas eqvemdebareba ara marto evropul enebze

Seqmnili erTeulebi, aramed arabulze da iaponurzec. am sistemis

SesaZleblobebiT sargeblobs bevri sxva internetSi momqmedi saZiebo

sistema. amis magaliTad SeiZleba sistema Yahoo! davasaxeloT.

xSirad erTi saZiebo sistemidan meoreze gixdebaT gadasvla ukeTesi

Sedegis miRebisaTvis. meore saZiebo sistemaSi axlidan unda akrifoT

moTxovna, rac garkveul uxerxulobas qmnis momxmareblisaTvis. am

problemas iolad wyvets metasaZiebo manqanebi, romlebic awarmoeben Ziebas

ramdenime saZiebo manqaniT. aseTebs miekuTvneba MetaCrawler, Ask Jeeves da

sxva. MetaCrawler eZebs moTxovnas vebSi saZiebo manqaniT AltaVista, Infoseek,

Exite, Direct Hit, WebCrawler. Ask Jeeves ki - eZebs moTxovnas vebSi 25 saZiebo

manqaniT. maT Soris aris: AltaVista, Exite, WebCrawler da sxv.

sainteresoa bolo dros Seqmnili saiti metasearch.com. es meqanizmi aer-

Tianebs veb-misamarTebis da failebis Ziebas. igi agzavnis ramdenime aTeul

enciklopediis da leqsikonis moTxovnas erTdroulad.

arsebobs agreTve specialuri daniSnulebis sistemebic. amis magaliTad

SegviZlia davasaxeloT Amazon.com, romelic gvTavazobs wignis maRazias.

dReisaTvis Amazon.com wignebis raodenobam gadaaWarba 250 000.

failebis ZiebisTvis Seqmnilia ramdenime efeqturi sistema, aseTebia:

Gute.ftp, WS>FTP da sxv.

calke klasad SeiZleba gamovyoT Usenet News-Si Ziebis sistemebi.

bolo dros aucilebeli gaxda multimediuri saZiebo sistemebis Seqm-

nac, rac gamowveulia internetSi multimedia dokumentebis mniSvnelovani

momravlebiT.

aRvniSnoT saZiebo meqanizmebis kidev erTi klasi. arsebobs specialuri

sistemebi, romlis daniSnulebaa pirovnebebis da maTi misamarTebis Zieba.

msgavs daniSnulebas emsaxureba organizaciebisa da firmebis Ziebis saZiebo

meqanizmebi.

93

ლექცია 11. თავი 7. მონაცემების ინფოლოგიური მოდელი ”არსი-კავშირი”

ძირითადი ცნებები. ინფოლოგიური მოდელირება. კავშირების დახასიათება და

მოდელირების ენა. არსების კლასიფიკაცია. გასაღებები. მთლიანობის შეზღუდვები.

7.1. ძირითადი ცნებები

ინფოლოგიური მოდელირების მიზანია -- ინფორმაციის, რომელიც უნდა ინახებოდეს

მონაცემთა ბაზაში, შეკრება და წარმოდგენა ყველაზე ბუნებრივი სახით. ამიტომ

ინფოლოგიურ მოდელს ცდილობენ შექმნან ბუნებრივი ენის ანალოგიურად (ბუნებრივი

ენა ვერ გამოდგება ტექსტების კომპიუტერული დამუშავების სირთულის გამო და, რაც

მთავარია, მისი მრავალმნიშვნელობის გამო. ინფოლოგიური მოდელის ძირითად

კონსტრუქციულ ელემენტს წარმოადგენენ არსები, მათ შორის კავშირები და

ატრიბუტები.

არსი -- ნებისმიერი განსხვავებული ობიექტი, და რომლის შესახებ ბაზაში უნა

ინახებოდეს ინფორმაცია. არსებად შეიძლება ჩავთვალოთ ხალხი, სტუდენტი,

თვითმფრინავის რეისი, პედაგოგი და სხვა. უნდა განვასხვავოთ არსის ტიპი და

ეგზემპლიარი. ტიპის ცნება დაკავშირებულია საგნის, პიროვნებების, მოქმედებების

ერთგვაროვან ერთობლიობასთან, მაგალითად, არსის ტიპი შეიძლება ჩავთვალოთ

ქალაქი, პედაგოგი, ეგზემპლიარად კი ქალაქისთვის -- თბილისი, გორი,

პედაგოგისთვის -- კონკრეტული გვარების პედაგოგები.

ატრიბუტი -- არსის სახელმინიჭებული მახასიათებელია. არსისთვის სტუდენტი

ატრიბუტების მაგალითებად შეიძლება იყვნენ სტუდენტის ასაკი, მისამართი, სქესი,

სპეციალობა, რომელზეც სტუდენტი სწავლობს და ა. შ. მათი დასახელება უნიკალურია

კონკრეტული არსისთვის. ატრიბუტისთვისაც არსებობს განსხვავება მისი ტიპის და

ეგზემპლიარს შორის. მაგრამ არსის თითოეულ ეგზემპლიარს შეიძლება ჰქონდეს

ატრიბუტის მარტო ერთი მნიშვნელობა.

აბსოლუტური განსხვავება არსსა და ატრიბუტს შორის არ არსებობს. ატრიბუტი

შეიძლება სხვა კონტექსტში თვითონ წარმოადგენდეს დამოუკიდებელ არსს.

გასაღები -- ატრიბუტების მინიმალური ნაკრები, რომლის მნიშვნელობებით შეიძლება

ცალსახად ვიპოვოთ არსის ეგზემპლიარი. მინიმალური ნიშნავს, რომ თუნდაც ერთი

ატრიბუტის გამოკლებით ნაკრებიდან, ვეღარ შევძლებთ არსის იდენტიფიცირებას

დარჩენილებით. არსისთვის რეისების განრიგი გასაღებათ შეიძლება ავირჩიოთ რეისის

ნომერი ან ნაკრები : გაფრენის_ადგილი, გაფრენის_ დრო, ჩაფრენის_ ადგილი.

კავშირი -- ორი ან მეტი არსის ასოცირება. მონაცემთა ბაზის დანიშნულება

უზრუნველყოს მონაცემების შენახვა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, მაშინ მისი

სტრუქტურა მარტივი იქნება. მაგრამ, ვინაიდან მონაცემთა ბაზის ორგანიზაციის

მიმართ ძირითადი მოთხოვნაა მოვიძიოთ ერთი არსი სხვა არსების მნიშვნელობებით,

94

ამიტომ მათ შორის აუცილებელია დავადგინოთ კავშირები. რეალურ ბაზაში კი, თუ

არსების რაოდენობა ასობით ითვლება, მათ შორის თეორიულად შეიძლება

მილიონობით კავშირები იქნეს დასადგენი. ასეთი რაოდენობის კავშირების არსებობა

განაპირობებს ინფოლოგიური მოდელების სირთულეს.

7.2. კავშირების დახასიათება და მოდელირების ენა

ინფოლოგიური მოდელების აგებისას შეიძლება გამოყენებული იქნეს ER-დიაგრამები

(ინგლისური სიტყვიდან Entity-Relationship, რაც ნიშნავს არსი-კავშირი). მათში არსები

სწორკუთხედებით არის აღნიშნული, ასოციაციები -- რომბებით ან ექვსკუთხედებით,

ატრიბუტები კი -- ოვალებით, კავშირები მათ შორის კი -- მიმართული ხაზებით,

რომლებზეც ინიშნება კავშირის ხარისი (1 ან ასო , რომელიც ნიშნავს ”ბევრს”).

კავშირების ტიპებია:

1. 1:1( ერთი:ერთთან), რაც ნიშნავს, რომ ერთი არსის ეგზემპლიარს შეესაბამება მეორე

არსის ერთი ეგზემპლიარი:

2. 1: (ერთი : ბევრთთან), რაც ნიშნავს, რომ ერთ არსის ეგზემპლიარს შეესაბამება მეორე

არსის >1 ეგზემპლიარი:

3. М:1( ბევრი:ერთთან), მე-2 კავშირის ანალოგი, შებრუნებული;

4. М:М (ბევრი:ბევრთან), მაგალითად კავშირი არსის პროდუქცია არსთან მომწოდებელი.

ეს კავშირი იყოფა სამ არსად და მათ შორი კავშირებად 1:ბევრთან:

არსების შორის შეიძლება ბევრი რთული (М:М) კავშირი არსებობდეს: მაღალი ხარისხის

კავშირები, რომლის სემანტიკა ზოგჯერ ძალიან რთულია. ER-დიაგრამების აგება

95

არსების ატრიბუტებითა და მათი ასოციაციებით საკმარისად აქვეითებს სქემების

ილუსტრატიულობას. ამიტომ ER-დიაგრამების ენა გამოიყენება მცირე მოდელების და

მოდელების ნაწილების ილუსტრაციისთვის. უფრო ხშირად იყენებენ ნაკლებად ცხად,

მაგრამ შინაარსობრივ ინფოლოგიური მოდელირების ენას, რომლითაც არსები და

ასოციაციები წარმოდგენილია შემდეგი სახის წინადადებებით:

არსი (ატრიბუტი 1, ატრიბუტი 2, . . . , ატრიბუტი n )

ასოციაცია [არსი S1, არსი S2, . . . , არსი Sn]

(ატრიბუტი 1, ატრიბუტი 2, . . . , ატრიბუტი n )

სადაც S-- კავშირის ხარისხია, ატრიბუტები კი, რომლებიც გასაღების ნაწილს ან

გასაღებს წარმოადგენენ ხაზით უნდა მოინიშნოს.

ზემოთ განხილულ მაგალითი კავშირით М:М არსების შორის ინფოლოგიური

მოდელირების ენაზე შემდეგ სახეს იძენს:

პროდუქცია (პროდუქციის_ნომერი, დასახელება, ტიპი, ხარისხი, ფასი, ზომა, წონა)

მომწოდებელი (ოპგანიზაცია-დასახელება, მომწოდებლის_სარეგისტრაციო_ნომერი,

მისამართი)

პროდუქცია_მომწოდებელი ((პროდუქციის ნომერი, მომწოდებლის_სარეგისტრაციო

_ნომერი, მოწოდების_რაოდენობა, მოწოდების_თარიღი).

მისი ER-დიაგრამა წარმოდგენილია ნახატზე 7.1.

ნახ. 7.1. ER-დიაგრამის მაგალითი

არსების შორის რომ კავშირები დავადგინოთ, როგორც მინიმუმი, უნდა დავადგინოთ

თვითონ არსები. ეს არ არის მარტივი ამოცანა, ვინაიდან სხვადასხვა საგნობრივ არეში

ერთი და იგივე ობიექტი შეიძლება იყოს როგორც არსი, ასევე ატრიბუტი და

ასოციაციები.

96

7.3. არსების კლასიფიკაცია

კ. დეიტის ტერმინოლოგიით არსებობს არსის სამი ძირითადი ტიპი: ძირეული,

ასოციაციური, მახასიათებლური, ასევე ასოციაციურის ქვეკლასი -- აღნიშვნები.

ძირეული არსი -- ეს არის დამოუკიდებელი არსი, ასეთი ჩვენ შეგვხვდა უწინ მოყვანილ

მაგალითებში: სტუდენტი, პედაგოგი, საგანი, მომწოდებელი და სხვა. მათ ER-

დიაგრებში სწორკუთხედში ათავსებენ.

ასოციაციური არსი -- ეს არის კავშირი ”ბევრი-ბევრთან”( M:M) ორ ან მეტ არსს შორის ან

არსის ეგზემპლიარებს შორის. ასოციაციები განიხილება როგორს სრულფასოვანი

არსები, რომლებიც:

- მონაწილეობენ სხვა ასოციაციებში და აღნიშვნებში ისევე, როგორც ძირეული არსები ;

- შეიძლება ხასიათდებოდნენ თვისებებით, ე.ი. მათ შეიძლება ჰქონდეთ არამარტო

გასაღები-ატრიბუტების ნაკრები, არამედ ნებისმიერი რაოდენობით სხვა ატრიბუტები,

რომლებიც ახასითებენ კავშირს. მაგალითად, არსი პროდუქცია_მომწოდებელი

არამარტო შეიცავს გასაღებებს -- პროდუქცია_ნომერი და მომწოდებელი_ნომერი,

არამედ კიდევ მოწიდების_რაოდენობას და მოწოდების_თარიღს.

მახასიათებლური არსი -- ეს არის კავშირი ”ბევრი:ერთთან” (M:1) ან ”ერთი:ერთთან”

(1:1) ორ არსს შორის (ასოციაციის კერძო შემთხვევაა). საგნობრივი არის ფარგლებში მისი

ერთადერთი მიზანია სხვა არსის დახასიათება ან დაზუსტება. მახასიათებელის

არსებობა სრულიად დამოკიდებულია იმ არსზე, რომელსაც ახასიათებს. თუ წაიშალა

არსის ეგზემპლიარი, ავტომატურად კარგავს შინაარსს მისი მახასიათებელი კავშირი.

ER-დიაგრამებში მახასიათებლური კავშირებისთვის გამოიყენება ტრაპეცია (ნახ. 7.2).

ნახ. 7.2. ER-დიაგრამების ენის ელემენტები

აღმნიშვნელი არსი ან აღმნიშვნელი -- კავშირია ”ბევრი:ერთთან” (M:1) ან

”ერთი:ერთთან” (1:1) ორ არსს შორის და განსხვავდება მახასიათებლისაგან იმით, რომ

დამოუკიდებელია აღსანიშნავ არსისაგან. არსის ეგზემპლიარის წაშლის დროს არ

იშლება მახასიათებელი კავშირი. მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ მომწოდებელი,

რომელიც შეიძლება არაფერს დღეს არ აწოდებდეს, მაგრამმ მომწოდებლების სიაში

მაინც ითვლებოდეს. ასევე, მასწავლებელი, რომელიც მიმდინარე სემესტრში არ

97

კითხულობს საგნებს, მაგრამ მომავალში შეიძლება წაიკითხოს, ამიტომ ის ფიგურირებს

მასწავლებლების სიაში.

7.4. გასაღები ან შესაძლებელი გასაღები

გასაღები - ეს არის ატრიბუტების მინიმალური ნაკრები, რომლის მნიშვნელობებით

შესაძლებელია ცალსახად ვიპოვოთ არსის ეგზემპლიარი. გასაღების ნაკრებიდან თუდაც

ერთი ატრიბუტის ამოღება, ნიშნავს, რომ არსის იდენტიფიცირება ვეღარ მოხდება.

ყოველ არსს აქვს ერთი მაინს შესაძლებელი გასაღები. ერთ-ერთი მადგანი - პირველადი

გასაღებია. გასაღებად ირჩევა ერთი ან მინიმალური ატრიბუტებისაგან შემდგარი

ნაკრები; უპირატესად რიცხვული ტიპის ატრიბუტი. არ დაიშვება, რომ ძირეული არსის

პირველადი გასაღების მნიშვნელობა იყოს განუსაზღვრელი. პირველადი გასაღების

მნიშვნელობები უნიკალურია გასაღებ-ატრიბუტისათვის.

გარეშე გასაღებები:

- თუ არსი C აერთიანებს ორ არსს -- A და B, მაშინ ის უნდა შეიცავდეს გარეშე გასაღებებს,

რომლების არსების A და B პირველად გასაღებს წარმოადგენენ;

- თუ არსი B აღნიშნავს A არსს , მაშინ მასში უნდა იყოს გარეშე გასაღები, რომელიც A

არსის პირველად გასაღებს წარმოადგენს.

თითოეული გარეშე გასაღებისთვის უნდა გადაწყდეს:

- შეუძლია, თუ არა გარეშე გასაღებს მიიღოს განუსაზღვრელი მნიშვნელობა (Null-

მნიშვნელობა ). ეს სიტუაცია შეიძლება შემდეგი მაგალითით წარმოვიდგინოთ:

მიწოდება, რომელიც სრულდება გაურკვეველი მომწოდებლის მიერ ან მიწოდება

გაურკვეველი პროდუქტის. ასეთი სიტუაციები უაზროა, თუმცა თეორიულად

დასაშვები;

- რა უნდა მოხდეს ძირეული არსის წაშლის მცდელობის შედეგად, იმ არსის, რომელზეც

უთითებს გარეშე გასაღები? მაგალითად, იშლება მომწოდებელი სიიდან. მაშინ უნდა

წაიშალოს ამ მომწოდებლის მიწოდებები. შესაძლებელია იშლება მარტო ის

მომწოდებლები, რომლებსაც ჯერ არაფერი არ მიუწოდებიათ.

- რა უნდა მოხდეს, თუ პირველადი გასაღების განახლება უნდა ჩატარდეს ძირეულ

არსში, რომელზეც უთითებს რომელიმე გარეშე გასაღები. მაგალითად, განახლდეს იმ

მომწოდებლის ნომერი, რომელსაც ერთხელ მაინც აქვს მიწოდება. განახლება

სრულდება და იწვევს გარეშე გასაღების განახლებასაც ან, მეორე, განახლდება

პირველადი გასაღებები იმ მომწოდებლებისთვის, რომლებსაც ჯერ არ აღენიშნებათ

მიწოდება.

ასე რომ, თითოეული გარეშე გასაღებისთვის მონაცემთა ბაზის დამპროექტებელმა უნდა

განსაზღვროს არა მარტო ველი ან ველების კომბინაცია, რომელიც ან გარეშე გასაღებს

შეადგენს, და ამასთან ერთად, რა თქმა უნდა, ძირეული ცხრილიც, რომელიც ამ

98

გასაღებით განისაზღვრება, არამედ კიდევ პასუხები ზემოთ მითითებულ საკითხებზე

და მისცეს ის შეზღუდვები, რომლებიც გარეშე გასაღებს ეხება.

7.5. მთლიანობის შეზღუდვები

მთლიანობა (ინგლისური სიტყვიდან integrity -- შეუხებლობა, შენარჩუნება, მთლიანობა)

-- აღიქვება, როგორც მონაცემების სისწორე დრიოს ნებისმიერ მონაკვეთში. მაგრამ

ასეთი მიზანი შეიძლება მიღწეული იქნეს გარკვეულ ფარგლებში. მონაცემთა ბაზების

მართვის სისტემას არ შეუძლია აკონტროლოს ცალკეული მნიშვნელობების სისწორე.

მაგალითად, შეტანა 3-ის 5-ის მაგივრად კვირის დღეების აღსანიშნავად ვერ აღიკვეთება,

თუმცა 9-ის შეტანა კი შეცდომაა, რადგან კვირის დღეები სულ 1-7 რიცხვს დაიჭერენ.

ბაზის მთლიანობის დაცვა განიხილება როგორც მონაცემების დაცვა არაწსორი

ცვლილებებისა ან დარღვევისაგან. თანამედროვე მბმს-ში არსებობს საშუალებები

მთლიანობის დაცვის და მხარდაჭერის უზრუნველყოფისვის.

გამოიყოფა მთლიანობის წესების სამი ჯგუფი:

მთლიანობა არსების მიხედვით;

მთლიანობა მიმთითებლების მიხედვით;

მთლიანობა, რომელსაც განსაზღვრავს მომხმარებელი.

რელაციური ბაზებისთვის:

არ დაიშვება როდესაც, რომელიმე, პირველადი გასაღების შემადგენელი ტრიბუტი,

იღებს გაურკვეველ მნიშვნელობას;

გარეშე გასაღების მნიშვნელობა უნდა იყოს:

არსის პირველად გასაღების მნიშვნელობის ტოლი;

მთლიანად განუსაზღვრელი;

ნებისმიერი კონკრეტული ბაზისთვის არსებობს დამატებითი სპეციფიური წესების

რიგი, რომლებიც მარტო მას ეკუთვნის და განისაზღვრება დამპროექტებლის მიერ.

კონტროლს ექვემდებარება:

ამა თუ იმ ატრიბუტების უნიკალურობა,

მნიშვნელობების დიაპაზონი,

მნიშვნელობების ნაკრების კუთვნილება.

ინფოლოგიური მოდელის აგებაზე

ავტორის და სს სპეცისლისტების გამოცდილება აჩვენებს, რომ ნებისმიერი თეორიული

რეკომენდაციები სერიოზულად აღიქვება მარტო მაშინ, როდესაც დაპროექტებული

სისტემის უშედეგო გაცოცხლების რამდენიმე წარუმატებელი მცდელობაა ჩატარებული.

ჯერ კიდევ არსებობენ ისეთი დამპროექტებლები, რომლებსაც სჯერად, რომ

99

გააცოცხლებენ მომაკვდავ პროექტს პროგრამების და არა მონაცემთა ბაზის

ინფოლოგიური მოდელის შეცვლით.

ბუნებრივია, მონაცემების სტრუქტურისა და ჩამონათვალის დასადგენად, უნდა

შეგროვდეს ინფორმაცია რეალურ და პოტენციურ გამოყენებით ამოცანებზე და

მონაცემთა ბაზის მომხმარებლებზე, ინფოლოგიური მოდელის აგებისთვის კი უნდა

ვიზრუნოთ მონაცემების შენახვის სარწმუნოებაზე, და სულაც არ უნდა გვადარდებდეს

მომხმარებლები და გამოყენებითი ამოცანები, რომლებისთვისაც იქმნება მონაცემთა

ბაზა. ასეთი მიდგომა დაკავშირებულია აბსოლუტურად განსხვავებული გამოყენებითი

პროგრამისტებისა და მონაცემთა ბაზების ადმინისტრატორების მოთხოვნით მონაცემთა

ბაზების მიმართ. პირველნი ცდილობენ ყველა მონაცემი, რომლებიც მათ დასჭირდებათ

მოთხოვნის რეალიზაციისთვის გამოყენებით პროგრამაში ერთ ცხრილში მოაქციონ.

მეორენი კი ცდილობენ მონაცემების შეტანის, განახლების, წაშლის დროს არ დაირღვეს,

დამახინჯდეს არსებული მონაცემთა ბაზა. ამისათვის ისინი ბაზას ასუფთავებენ

დუბლიკატებისაგან და არასასურველ ფუნქციურ კავშირებისაგან ატრიბუტებს შორის,

ანაწევრებენ ბაზას მრავალ პატარა ცხრილზე. მონაცემთა ბაზების გამოყენებით

საონფორმაციო სისტემების შექმნის მრავალწლიურმა გამოცდილებამ აჩვენა, რომ

პროექტის ხარვეზები შეუძლებელია გამოვასწოროთ გამოყენებით პროგრამების

ნებისმიერი ცვლილებების შეტანით. ამიტომ მონაცემთა ბაზების დაპროექტების დროს

მივიღოთ მხედველობაში შემდეგი:

- განვასხვაოთ ისეთი ცნებები, როგორიც არის მოთხოვნები მონაცემებზე და მონაცემების

შეტანა, შეცვლა, წაშლა;

- გვახსოვდეს, რომ მონაცემთა ბაზა ინფორმაციული საფუძველია არა ერთი გამოყე-

ნებითი ამოცანისთვის და რომ ნაწილი ასეთი ამოცანებისა მომავალში გაჩნდება;

- ცუდი პროექტი ვერ გასწორდება გამოყენებითი პროგრამების გასწორებით.

ლექცია 12. თავი 7. მონაცემების ინფოლოგიური მოდელი ”არსი-კავშირი”(გაგრძელება)

მონაცემების რელაციური სტრუქტურა. მონაცემთა რელაციური ბაზა. რელაციური

მონაცემების დამუშავება. დამოკიდებულების ნორმალიზაცია.

7.6. რელაციური მიდგომა

მონაცემების რელაციური სტრუქტურა

60-ანი წლების დასასრულს გამოჩნდნენ სტატიები, რომლებშიც განიხილებოდა

მონაცემების წარმოდგენის ბუნებრივი და ტრადიციული მეთოდების შესაძლებლობა.

ყველაზე მნიშვნელოვანი მათ შორის აღმოჩნდა IBM-ის ფორმის მათემათიკოსის ე.

კოდის სტატია, სადაც პირველად შეგვხვდა ტერმინი ’’მონაცემთა რელაციური

100

მოდელი”. მან მონაცემთა დასამუშავებლად მიიჩნია სიმრავლეების თეორიის აპარატი (

გაერთიანება, გადაკვეთა, დეკარტული ნამრავლი, გამოკლება). ე. კოდმა აჩვენა, რომ

მონაცემების წარმოდგენა დაიყვანება განსაკუთრებული სახის ორგანზომილებიან

ცხრილების ერთობლიობამდე. მათემათიკაში ასეთი ცხრილები წარმოადგენენ დამოკი-

დებულებებს -- relation.

რელაციური მოდელის მონაცემების ერთეულს წარმოადგენს დაუყოფელი ატომარული

ერთეულის მნიშვნელობა. მაგალიტად, ერთ საგნობრივი არისთვის ცალ-ცალკე მნიშვნე-

ლობად განიხილება გვარი , სახელი, მამის სახელი, მეორე საგნობრივ არისთვის ეს

მნიშვნელობები შეიძლება ერთ მნიშვნელობად განვიხილოთ.

დომენი წარმოადგენს ერთი და იგივე ტიპის ატომარული მნიშვნელობების

ერთობლიობას. მაგალითად დომენს სტუდენტის_მისამართი შეადგენს სტუდენტების

მისამართის მნიშვნელობები, დომენს დისციპლინები დისციპლინების სიის

მნიშვნელობები.

დამოკიდებულება დომენებზე D1, D2, ..., Dn შედგება დასახელებებისაგან და ტანისაგან.

ნახატზე 7.3 მოყვანილია დამოკიდებულების მაგალითი.

ტანი შედგება კორტეჟების სიმრავლისგან. თითოეული კკორტეჟი კი თავის მხრივ

შედგება დომენებისა და მის მნიშვნელობების სიმრავლისგან.

ნახ. 7.3 მოყვანილია დამოკიდებულების მაგალითი

დამოკიდებულების ხარისხი - ეს არის მისი ატრიბუტების რაოდენობა. korteJi K_

ganzomilebisaa, Tu cxrili K svets Seicavs. am SemTxvevaSi K xarisxis

damokidebulebas aqvs adgili. me-2 xarisxis damokidebulebas binaruls

uwodeben.

101

დამოკიდებულების სიმძლავრე განისაზღვრება კორტეჟების რაოდენობით.

R _ damokidebuleba ganisazRvreba rogorc domenebis dekartuli

namravlis qvesimravle:

R⊆D1 ×D2 ×… × Dk ; sadac R relaciaa, D1, D2 , . . ., Dk _ domenebi. maTi

namravli warmoadgens korteJebis simravles (d1 ,d2 ,…, dk), iseTisa, rom d1 ∊ D1

, d2 ∊ D2, dk ∊ Dk.

ვინაიდან დამოკიდებულება სიმრავლეა და სიმრავლე განმარტებით არ შეიცავს ორ

ერთნაირ ელემენტს, ამიტომ დამოკიდებულების ნებისმიერი წყვილი კორტეჟი არ

შეიძლება იყოს დუბლიკატი და, ვინაიდან დამოკიდებულების ატრიბუტების

კომბინაცია აკმაყოფილებს უნიკალურობის პირობას, თითოეულ დამოკიდებულებას

გააჩნია თუნდაც ერთი შესაძლებელი გასაღები. ერთ-ერთი მათგანი მიიღება მის

პირველად გასაღებად. დანარჩენი შესაძლებელი გასაღებები, თუ ასეთები არის,

ალტერნატიულ გასაღებს წარმოადგენენ.

წინამდებარე მასალაში მოყვანილი მათემატიკური და სხვა ცნებები დაედო საფუძვლად

რელაციურ მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემების შექმნის თეორიულ ბაზას,

პროგრამული სისტემების ენობრივი საშუალებების შექმნას, რომლებმაც განაპირობა ამ

სისტემების მაღალი მწარმოებლურობა და მონაცემთა ბაზების პროექტირების

თეორიული საფუძველი. მაგრამ რელაციურ მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემების

მასიური მომხმარებლისთვის შესაძლებელია ამ ცნებების არაფორმალური

ეკვივალენტების წარმატებით გამოყენება:

დამოკიდებულება -- ცხრილი, ფაილი,

კორტეჟი -- სტრიქონი, ჩანაწერი,

ატრიბუტი -- სვეტი, ველი.

ამავე დროს მიიღება, რომ ‘‘ანაწერი” აღნიშნავს ”ჩანაწერის ეგზემპლიარს”, ”ველი”კი --

”ველის სახელი და მისი ტიპი”.

7.6.1. მონაცემთა რელაციური ბაზა

მონაცემთა რელაციური ბაზა -- ეს არის დამოკიდებულებების ერთობლიობა, რომელიც

უნდა ინახებოდეს ბაზაში. მომხმარებელი აღიქვამს ასეთ ბაზას, როგორც ცხრილების

ნაკრებს. ქვემოთ მოცემულია მონაცემთა ბაზის ”ბიბლიოთეკა” ცხრილები, რომლებიც

აგებულია მისი ინფოლოგიური მოდელის თანახმად (ნახატი 7.4):

avtorebi

avtori

s

kodi

avt

o-

ris

avto-

ris

saxe-

avtori

s mamis

saxeli

avtor

is

bio-

avtori

s

safost

avtori

sel.

fosta

102

gvar

i

li grafia o

indeqsi

damkveTebi

damkveTi

s kodi

damkve

Tis

gvari

damkveT

is

saxeli

damkveT

is mamis

saxeli

damkveT

is

misamar

Ti

damkveTis

qalaqi

damkveTis

safosto

indeqsi

damkveT

is

qveyana

damkveTis

telefoni

dakveTis

gadaxdis

meTodi

dakveTis

sakredito

baraTis

nomeri

maRaziebi

maRa-

ziis

kodi

maRa-

ziis-

saxe

li

maRaz

iis

misa-

marTi

maRa-

ziis -

qalaqi

maRazii

s

safost

o

indeqsi

maRaz

iis -

tele-

foni

el.

fos

-ta

wignebi

wignis

kodi

wignis

dasaxe-

leba

saca-

lo

fasi

gamoc

emis

weli

ganxr

a

ISB

N

gver-

debi

Ddisk

o

gamomce

mloba

gamomcem

lobis

misamarT

i

gamocem

a

gamomcemloba

gamomcemloba gamomcemlobis

misamarTi

dakveTa-wigni

dakveTis kodi wignis kodi raodenoba dakveTaSi

103

wigni-avtori

avtoris

kodi

wignis

kodi

dakveTebi

ნახ. 7.4. მონაცემთა ბაზის ”ბიბლიოთეკა” სტრუქტურა

1. თითოეულ ცხრილს აქვს უნიკალური სახელი და შედგება ერთგვაროვანი

სტრიქონებისაგან;

2. cxrilis TiToeuli elementi monacemis elements warmoadgens:

ganmeorebad jgufebs ara aqvs adgili. რაც ნიშნავს, რომ ცხრილის თითოეულ

პოზიციაში სვეტებისა და სტრიქონების გადაკვეთაზე გვაქვს ერთი მნიშვნელობა ან

უჯრა ცარიელია.

3. cxrilis svetebi erTgvarovania, rac niSnavs imas, rom svetis elementebi

erTgvarovania.

4. svetebs sakuTari saxelebi aqvs;

5. cxrili ar Seicavs or erTnair striqons, რაც იძლევა მათი ცალსახად

იდენტიფიცირების საშუალებას;

6. cxrilis damuSavebis dros misi striqonebi da svetebi ganixileba

nebismieri TanmimdevrobiT maTSi arsebuli informaciuli Sinaarsis

gaTvaliswinebis gareSe. ამის ხელშემწყობია ცხრილებისა და სვეტების

დასახელებები, აგრეთვე შესაძლებლობა გამოიყოს ნებისმიერი სტრიქონი ან

სტრიქონების ნაკრები მითითებული თვისებებით.

7. მონაცემთა ბაზის სრული ინფორმაციული შინაარსი წარმოდგენილია მონაცემების

მნიშვნელობებით და ეს მეთოდი ერთადერთია მონაცემების წარმოდგენისათვის. არ

არსებობს სპეციალური ”კავშირები” ან მიმთითებლები, რომლებიც აკავშირებენ ერთ

ცხრილს მეორესთან. ეს კავშირები თავისთავად მითითებულია ასოციაციებში.

7.6.2. რელაციური მონაცემების დამუშავება

ე. კოდმა შემოგვთავაზა არა მარტო მონაცემების წარმოდგენის მეთოდი რელაციების

სახით, არამედ ამ რელაციების (ცხრილების) დამუშავების გზაც. მან მოგვცა საშუალება

უპასუხოთ კითხვაზე: თუ მოთხოვნისთვის საჭირო მონაცემები ინახება სხვადასხვა

ცხრილებში, როგორ ჩამოვაყალიბო ამ მოთხოვნაზე პასუხი? დამოკიდებულებებთან

dakveTis

kodi

damkve

Tis

kodi

maRaziis

kodi

dakve

Tis

Tari-

Ri

104

მუშაობისათვის კოდმა შექმნა მოხერხებული ინსტრუმენტი -- რელაციური ალგებრა. ამ

ალგებრის თითოეული ოპერაცია იყენებს ცხრილებს როგორც ოპერანდებს და შედეგად

ქმნის ახალ ცხრილს -- როგორც შედეგს ცხრილების ”დაჭრით ” და ”შეერთებით”. ამ

მეთოდის თანახმად შექმნილია მონაცემების მანიპულირების ენები, რომლებიც

გვაძლევენ საშუალებას შევასრულოთ რელაციური ალგებრის ნებისმიერი ოპერაცია. ამ

ენების შორის მეტად გავრცელებულს წარმოადგენს SQL (Structured Query Language –

მოთხოვნების სტრუქტურირების ენა) და QBE (Quere-By-Example – მოთხოვნები

მაგალითით). ორივე ენა მაღალ დონის ენებს მიეკუთვნება , რომლის გამოყენებით

მომხმარებელი უთითებს , თუ რომელი მონაცემები არის მისაღები, მათი მიღების

პროცედურის მითითების გარეშე. ამ ენებზე დაწერილ მოთხოვნით შესაძლებელია

გააერთიანოთ რამდენიმე ცხრილი ერთ დროებით ცხრილში და ამოარჩიოთ ამ

ცხრილიდან საჭირო სტრიქონები და სვეტები.

7.6.3. დამოკიდებულებების ნორმალიზაცია

მონაცემთა ბაზის შექმნის ძირითადი მიზანია -- მონაცემების სიჭარბის შემცირება,

რომლის შედეგად ვიღებთ : მეხსიერების ეკონომიას, დუბლირებული მონაცემების

განახლებაზე ჩატარებული მრავალჯერადი ოპერაციების დანახარჯების შემცირებას,

სხვადასხვა ადგილზე განლაგებული ერთიდა იგივე ობიექტზე მონაცემების არსებობით

გამოწვეული წინააღმდეგობის შესაძლებლობის აღმოფხვრას. პროექტი, რომელიც

ანხორციელებს პრონციპს ” ნებისმიერი ფაქტი ერთ ადგილზე” შეიძლება შეიქმნას, თუ

გამოიყენებთ დამოკიდებულებების მორმალიზაციის მეთოდს. ეს მეთოდი გამოიყენება

მონაცემთა ბაზის დაპროექტების ბოლო ეტაპებზე, თუმცა კოდის მიერ

შემოთავაზებული ნორმალიზაციის თეორია მასიური დამპროექტებლის მიერ

გამოიყენება მოთხოვნების შესწავლის და მათთვის აუცილებელი ატრიბუტების

დადგენის შემდეგ.

7.6.4. მონაცემთა ბაზის შექმნის მგალითი

მონაცემთა ბაზის ”ბიბლიოთეკა” შესაქმნელად დავადგინეთ, რომ სს უნდა

შეასრულოს შემდეგი: Seიqmnaს wignebis katalogi, romliTac isargeblebs mom-

xmarebeli da moZebnis katalogSi misTvis saWiro wignebs, gaaformebs

moTxovnas da miiRebs პასუხს მოთხოვნაზე, თუ საიდან შეეძლება მას წიგნის მიღება,

ან informacia im maRaziebze, sadac mas SeeZleba wignebis yidva. man unda

Caataros Zieba wignis kategoriis, avtoris da fasis mixedviT. winaswar

SegviZlia davadginoT, rom am amocanisTvis dagvWirdeba Semdegi monacemebi:

monacemebi wignebze, avtorebze, damkveTze, maRaziebze.

es amocana SeiZleba ramdenime qveamocanad davyoT:

1. wignebis Zieba katalogSi;

105

2. avtorebis Zieba katalogSi;

3. damkveTis moTxovnis registracia;

4. dakveTebis Seqmna da gaformeba (wignebis Setana dakveTaSi);

5. maRaziebis Zieba dakveTisTvis.

am amocanebis sawyis monacemebad unda miviCnioT Semdegi cnobebi:

1. monacemebi wignebze;

2. monacemebi avtorebze;

3. monacemebi maRaziebze;

4. monacemebi damkveTebze;

5. damkveTis moTxovnis monacemebi.

aseTi obieqtebi sistemaSi (ძირითადი არსები) sul xuTi Cans: wignebi,

avtorebi, maRaziebi, damkveTebi, DSekveTebi. maTi kavSirebi SeiZleba Semdegi

sqemiT gamovsaxoT (nax. 7.5).

nax. 7.5. kavSirebi obieqtebs Soris

sqemaze gamosaxuli kavSirebi rTul kavSirebs warmoadgens da

gamartiveba sWirdeba. aq aRniSnuli kavSirebi „bevri-bevrTan“ (ormagi isrebi

orive mimarTulebiT) aRniSnulia wignebsa da avtorebs, damkveTsa da

maRaziebs, wignebsa da maRaziebs Soris. avtors SeiZleba ramdenime wigni

hqondes dawerili, wigns ki _ ramdenime avtori hyavdes; aseve wignebi

SeiZleba sxvadasxva maRaziebSi iyidebodes, sxvadasxva maRazia ki

sxvadasxva wigns yiddes; sxvadasxva maRaziaSi damkveTs SeuZlia wigni

SeiZinos, magram maRaziam Tavis mxriv SeiZleba sul sxvadasxva dakveTebi

Seasrulos. aseve nebismieri SekveTa nebismier wigns Seicavs da, piriqiT,

nebismieri wigni SeiZleba moxvdes sxvadasxva SekveTaSi. rodesac aseTi

kavSirebi aRiniSneba, aucilebelia maTi gamartiveba. gamartivebis gza –

axali obieqtis Semotanaa: wignebsa da avtorebs Soris obieqti (ასოციური

კავშირი)avtori-wigni, romelic gansazRvravs konkretuli wignis konkretul

106

avtors; maRaziasa da damkveTs Soris - obieqti (ასოციური კავშირი) dakveTebi;

dakveTebsa da wignebs Soris – obieqti (ასოციური კავშირი) dakveTebi-wignebi;

SekveTebis Seqmna agvarebs mesame rTul kavSirsac wignebsa da maRaziebs

Soris. damatebiTi obieqtebis Semotanis Sedegad sqema Semdeg saxes iRebs

(nax. 7.6).

nax. 7.6. gamartivebuli kavSirebi obieqtebs Soris

obieqtebis da maTi kavSirebis aseTi analizis Semdeg dgindeba, rom sul 7

obieqti ( 4 ძირითადი და 3 ასოციiRebs monawileobas sistemis amocanebis

amoxsnaSi. es sqema monacemebis dajgufebis da maT Soris kavSirebis

dadgenas emsaxureba. Zneli ar aris imis gansazRvra, rom aseTi sqemebi

monacemTa bazis infologiur models საფუძველს warmoadgens. ნახატზე 6.4.

მოცემულია მონაცემთა ბაზის ”ბიბლიოთეკა” სტრუქტურული ნორმალიზებული

ცხრილები. ვივარაუდოთ, რომ ბაზის ”ბიბლიოთეკა ” პროექტირება იწყება

ატრიბუტებისა და მონაცემების დადგენით, რომლის მაგალითი წარმოდგენილია

ნახატზე 6.7.

აქ შევჩერდეთ მონაცემთა ბაზის პროექტირების მიმართულებებზე და კიდევ

ერთხელ აღვნიშნოთ შემდეგი.

rekvizitebis siidan informaciuli arsis da maT maxasiaTebel

rekvizitebis gamoyofisaTvis arsebobs intuiciuri da formaluri meTodi.

winaswar avRniSnoT, rom infologiuri proeqtireba, romel meTodiTac ar

unda sargeblobdes, SemoqmedebiTi procesia da Znelad eqvemdebareba for-

malizacias. intuiciuri midgoma iTvaliswinebs realuri obieqtebis da maT

maxasiaTeblebis gansazRvras. es meTodi iTxovs damproeqteblisagan amo-

canis Rrma codnas da mniSvnelovan gamocdilebas monacemTa bazebis

daproeqtebaSi. SerCeuli obieqtebis da maT rekvizitul Semadgenlobis

Semdgomi normalizaciis procesi miuTiTebs rekvizituli Semadgenlobis

Sesworebis aucileblobaze. ფაქტიურად ჩვენ ბაზისთვის ”ბიბლიოთეკა” ასეც

107

მოვიქეცით -- დავადგინეთ obieqtebi da maTი rekvizitul Semadgenlobა, რის

შემდეგ უნდა ნორმალიზაციის პროცესით დავადგინოთ არსების, მათ შორის

კავშირების, გასაღებების ატრიბუტების შემადგენლობა, რაც ნიშნავს რელაციური

ნორმალიზებული ცხრილების შექმნას მონაცემთა ბაზისთვის ”ბიბლიოთეკა”.

formaluri meTodis gamoyenebisas aucilebelia rekvizitebs Soris

dadgindes funqcionaluri damokidebulebebi da sqematurad gamoixazos

kavSirebi. am procesis Sesrulebis dros vsargeblobT sawyisi

dokumentebiT da maTSi mocemul rekvizitebis analizis SedegebiT.

უპირველეს ყოვლისა ვადგენთ რეკვიზიტულ საწყის სიას, რომელიც აუცილებელია

მოთხოვნების შესასრულებლად. ფაქტიურად დგინდება ბაზის რეკვიზიტული

შემადგენლობა. Semdeg vadgenT: gasaReb-rekvizitebs da maTze damokidebul

rekvizitebs, erTad vajgufebT im rekvizitebs, romlebic funqciurad arian

damokidebulni rekvizit-gasaRebisagan an rekvizit-gasaRebebisagan. yoveli

aseTi jgufi calke damokidebulebas Seadgens. amis Semdeg vadgenT

kavSirebs damokidebulebs Soris. formaluri meTodi gulisxmobs

rekvizitebis erTiani siis an, rac igivea, am rekvizitebiT Sეdgenil

damokidebulebis ( ერთიანი ცხრილის) normalizacias (დეკომპოზიციას).

Cveni pirveli sqemis Tanaxmad (nax. 7.5) sul 5 obieqti unda Seiqmnas.

ამოცანების დოკუმენტაციის Tanaxmad dadgenilia yoveli obieqtis Sema-

dgeneli elementebi. qvemoT mocemulia obieqtebi da maTi Semadgenloba (nax.

7.7).

dakveTebi

dakveTis

saxeli

dakve-

Tis

Tari-

Ri

dakv-

eTis

fasi

dakveTis

gadaxdis

meTodi

sakredi

to

baraTis

nomeri

avtorebi

avto

ris

gvari

avtori

s mamis

saxeli

avto

ris

saxe-

li

avtoris

bio-

grafia

avtoris

safost

o

indeqsi

avtori

s

el.fo

sta

damkveTebi

damkveT

is sa-

xeli

damkveT

is

misamar

Ti

damkveTi

s qalaqi

damkveTis

safosto

indeqsi

108

damkveTi

s

qveyana

damkveT

istele

foni

dakveTi

s fasi

(sul)

dakveTi

s

gadaxd

is

meTodi

dakveTis

sakredit

o baraTis

nomeri

maRaziebi

maRazii

s

saxeli

maRazi-

is misa-

marTi

maRa-

zia- -

qalaqi

maRaziis

safosto

indeqsi

maRaziis

telefoni

wignebi

wignis

dasaxe

leba

saca

-lo

fasi

gamoce-

mis

weli

ganx

ra ISB

N

gver

debi

dis

ko

raode-

noba

Sek-

veTaSi

gamomce

mloba

gamomcemlob

is misamarTi

gamocema

nax. 7.7. normalizaciis sawyisi forma

ნორმალიზაცია - ეს არის ცხრილის დაყოფა ორ ან მეტ ცხრილზე, რომლებიც უკეთესი

პირობებით სარგებლობენ მონაცემების ჩართვის, შეცვლის და წაშლის შემთხვევაში.

ნორმალიზაციის მიზანია მონაცემთა ბაზის ისეთი პროექტის შექმნა, რომელშიც ყოველ

ფაქტს ერთი ადგილი აქვს, რაც გამორიცხავს მონაცემებში სიჭარბეს. სიჭარბის არსებობა

დაუშვებელია არამარტო მეხსიერების ეკონომიისათვის, არამედ მონაცემების

შეუთანხმებლობის დაუშვებლობის გამო. როგორც უწინ მიუთითეთ ცხრილში

გადაკვეთაზე დაუშვებელია რამდენიმე მნიშვნელობის არსებობა -- გადაკვეთაზე

ატომარული ერთადერთი მნიშვნელობაა დასაშვები. თუ ცხრილი ამ პირობას

ასრულებს, მას უკვე თვლიან ნორმალიზებულად. ასეთი ნორმალიზებული ცხრილი

ითვლება ცხრილად პირველ ნორმალურ ფორმაში (1NF). პირველ ნორმალურ

ფორმისთვის აგრეთვე აუცილებელია, რომ მისი გასაღებრივი ატრიბუტის არცერთი

მნიშვნელობა არ იყოს შეუვსებელი. normalizaciis pirveli forma iTxovs, rom

obieqtis yvela atributi iyos martivi, obieqti ar unda Seicavdes iseT ve-

lebs, romlebic arsebulebisagan aris miRebuli (gamoTvliT, ganmeorebiT)

da obieqtSi romelime (SeiZleba >1) atributi unda warmoadgendes gasaRebs.

amisaTvis SemovitanoT gasaRebebi da amoviRoT zedmeti velebi. zedmet

velebad aRmoCnda obieqtSi dakveTebi da damkveTebi veli dakveTis fasi

(sul) rogorc gamoTvliTi, romelic iTvlis SekveTis mTlian fass;

109

daemataT gasaRebi-veli TiToeul obieqts Sinaarsis Sesabamisad _ dakveTis

kodi, avtoris kodi, wignis kodi, damkveTis kodi, maRaziis kodi. obieqtisTvis wignebi gasaRebad miCneulia veli wignis kodi, Tumca

SeiZleboda SegverCia veli ISBN, romelic warmoadgens TiToeuli wignis

unikalur saerTaSoriso nomers da romelic CanawerebSi ar meordeba.

dakveTebi

dakveTis

kodi

damkve-

Tis

saxeli

dakveT

is

TariR

i

dakve-

Tis

fasi

dakveTis

gadaxdis

meTodi

sakredit

o baraTis

nomeri

avtorebi

avto-

ris

kodi

avt

o-

ris

gvar

i

avto-

ris

saxe-

li

avtori

s mamis

saxeli

avtor

is

bio-

grafia

avtori

s

safost

o

indeqsi

avtori

sel.

fosta

damkveTebi

daმkveT

is kodi

damkve

T-is

gvari

damkveT

is

saxeli

damkveT

is mamis

saxeli

damkveT

is

misamar

Ti

damkveTis

qalaqi

damkveTis

safosto

indeqsi

damkveT

is

qveyana

damkveTis

telefoni

dakveTis

gadaxdis

meTodi

dakveTis

sakredito

baraTis

nomeri

damkveTis

el.fosta

maRaziebi

maRa-

ziis

kodi

maRa-

ziis-

saxe

li

maRaz

iis

misa-

marTi

maRa-

ziis -

qalaqi

maRazii

s

safost

o

indeqsi

maRazii

s te-

lefoni

el.f

o-sta

wignebi

110

wignis

kodi

wignis

dasaxe-

leba

saca-

lo

fasi

gamoc

emis

weli

ganxr

a

ISB

N

gverd-

ebi

Ddisk

o

raodeno-

ba Sek-

veTaSi

gamomce

mloba

gamomcem

lobis

misamarT

i

gamocema

nax. 7.8. normalizaciis pirveli forma

damokidebuleba meore normalur formaSia (2NF), Tu igi pirvel nirmalur

formaSia da amasTan erTad sruldeba kidev damatebiTi pirobebi.

damatebiTi pirobebi ki dakavSirebulia rekvizitebs Soris garkveuli

damokidebulebebis arsebobasTan. SemovitanoT rekvizitebs Soris

funqciuri damokidebulebis cneba. atributi B funqciurad damokidebulia

A-sagan, Tu nebismier drois momentSi yovel A-ს mniSvnelobas Seesabameba B-

s erTi mniSvneloba. adgili aqvs funqcias: B=f(A). gavaanalizoT Cvens

cxrilSi moxvedrili rekvizitebi amocanis Sinaarsidan gamomdinare.

amocanebis me-2 sqemaze (nax. 7.6) aRniSnulia pirveli sqemis

gamartivebis Sedegad miRebuli kavSirebi. gamartivebis Sedegad miviReT

damatebiTi obieqtebi. normalizaciis Sedegadac aseTive suraTs viRebT,

radganac funqciuri damokidebulebebis dadgena damatebiT gasaRebebs da

gareSe gasaRebebs moiTxovs (nax. 6.9). ამის გარდა დამოკიდებულებაში დაკვეთები

აღმოჩნდა ატრიბუტები, რომლებიც არ არიან ფუნქციურ დამოკიდებულებაში

გასაღებისაგან. ასეთებია დამოკიდებულებაში დაკვეთები ატრიბუტი damkveTis

gadaxdis meTodi და damkveTis sakredito baraTis nomeri, ვინაიდან ეს

ატრიბუტები ფუნქციურ დამოკიდებულებაში არიან დამკვეთთან და არა დაკვეთასთან.

დამატებით დამოკიდებულებებში (ასოციაციურ არსებში), რომლებიც დამატებულნი

იქნენ კავშირების ”ბევრი-ბევრთან” გამარტივებისათვის, ორი გასაღები აღინიშნა იმ

დამოკიდებულებების გასაღებების სახით, რომლებს შორის გამარტივდა რთული

კავშირი: დაემატათ ატრიბუტი რაოდენობა დაკვეთაში დამოკიდებულებაში დაკვეთა-

წიგნი და დაკვეთის თარიღი დამოკიდებულებაში დაკვეთები. Tu gasaRebi Sedgeni-

lia da rekviziti pirvelad gasaRebis nawilTan aris damokidebuli, maSin

saWiro xdeba damokidebulebebi daiyos, magram Cven damokidebulebebSi

aseTi atributebi ar Segvxvda da amitom cxrilebis raodenoba igivea (nax.

7.9).

avtorebi

111

avtori

s

kodi

avt

o-

ris

gvar

i

avto-

ris

saxe-

li

avtori

s mamis

saxeli

avtor

is

bio-

grafia

avtori

s

safost

o

indeqsi

avtori

sel.

fosta

damkveTebi

damkveTi

s kodi

damkve

Tis

gvari

damkveT

is

saxeli

damkveT

is mamis

saxeli

damkveT

is

misamar

Ti

damkveTis

qalaqi

damkveTis

safosto

indeqsi

damkveT

is

qveyana

damkveTis

telefoni

damkveTis

gadaxdis

meTodi

damkveTis

sakredito

baraTis

nomeri

damkveTis

el. fosta

maRaziebi

maRa-

ziis

kodi

maRa-

ziis-

saxe

li

maRaz

iis

misa-

marTi

maRa-

ziis -

qalaqi

maRazii

s

safost

o

indeqsi

maRazi

is te-

le-

foni

el.fo

s-ta

wignebi

wignis

kodi

wignis

dasaxe-

leba

saca-

lo

fasi

gamoc

emis

weli

ganxr

a ISB

N

gverd-

ebi

Ddisk

o

gamomce

mloba

gamomcem

lobis

misamarT

i

gamocema

dakveTa-wigni

dakveTis

kodi

wignis

kodi

raodenoba

dakveTaSi

wigni-avtori

112

avtoris

kodi

wignis

kodi

dakveTebi

nax. 7.9. normalizaciis me-2 forma

damokidebuleba mesame normalur formaSia (3NF), Tu igi meore

normalur formaSia da misi yoveli aragasaRebrivi rekviziti aratranzitu-

lad aris damokidebuli pirvelad gasaRebTan. ganvsazRvroT, Tu ra aris

tranzituli damokidebuleba. Tu A,B,C atributi erT damokidebulebis

atributebia, romelTa Soris Semdegi kavSiria: A B, B C, da A≠ B da B≠C,

am SemTxvevaSi amboben, rom C tranzitulad aris damokidebuli A-sgan.

axla unda SevamowmoT, xom ar aris tranzituli damokidebulebebi

obieqtis atributebs Soris. aseTi atributebi gvxdeba obieqtSi wignebi, sadac gamomcemlobis misamarTi tranzitulad atributis gamomcemloba

gavliT aris damokidebuli gasaRebisgan wignis kodi amitom es

damokidebuleba iyofa or damokidebulebaze: wignebi da gamomcemloba. gamomcemloba maxasiaTebluri tipis arss warmoadgens da Sedgeba or

atributisagan – gamomcemloba (atributi-gasaRebi) da gamomcemlobis

misamarTi. danarCeni damokidebulebebi rCeba ucvleli (nax. 7.10):

dakveTebi

dakveTis

kodi

damkveT

is kodi

maRazi

is

kodi

dakveTis

TariRi

avtorebi

avtori

s

kodi

avt

o-

ris

gvar

i

avto-

ris

saxe-

li

avtori

s mamis

saxeli

avtor

is

bio-

grafia

avtori

s

safost

o

indeqsi

avtori

sel.

fosta

damkveTebi

damkveTi

s kodi

damkve

Tis

damkveT

is

damkveT

is mamis

damkveT

is

dakveTis

kodi

damkveT

is kodi

maRaz

iis

kodi

dakve

Tis

Ta-

riRi

113

gvari saxeli saxeli misamar

Ti

damkveTis

qalaqi

damkveTis

safosto

indeqsi

damkveT

is

qveyana

damkveTis

telefoni

dakveTis

gadaxdis

meTodi

dakveTis

sakredito

baraTis

nomeri

maRaziebi

maRa-

ziis

kodi

maRa-

ziis-

saxe

li

maRaz

iis

misa-

marTi

maRa-

ziis -

qalaqi

maRazii

s

safost

o

indeqsi

maRaz

iis -

tele-

foni

el.

fos

-ta

wignebi

wignis

kodi

wignis

dasaxe-

leba

saca-

lo

fasi

gamoc

emis

weli

ganxr

a

ISB

N

gver-

debi

Ddisk

o

gamomce

mloba

gamocem

a

gamomcemloba

gamomcemloba gamomcemlobis

misamarTi

nax. 9.10. normalizaciis me-3 forma

naxatze 7.11 mocemulia sainformacio sistemis „biblioTeka“ monacemTa

bazis infologiuri modeli, agebuli “cxrili-kavSiri” enis gamoyenebiT.

114

.

nax. 7.11. sainformacio sistemis _ „biblioTeka“ _ monacemTa bazis

infologiuri modeli

ლექცია 13. თემა 8. CASE-ტექნოლოგია

CASE-ტექნოლოგიის სინაარსი, დაშისნულება. CASE-ტექნოლოგია პროექტირების

მეთოდოლოგია და ინსტრუმენტულ საშუალება. სასიცოცხლო ციკლის კომპონენ-

ტები.გამოყენების ფაქტორები. დანერგვის ეტაპები. პილოტური პროექტირება.

8.1. რას წარმოადგენს CASE-ტექნოლოგია

დიდი ხანია გავიდა ის დრო, როდესაც ერთ ადამიანს შეეძლო გამკლავებოდა

მსხვილი კომპანიის ფუნქციონირების პროგრამული პროექტის რეალიზაციას. ამ საქმეს

ესაჭიროება სპეციალისტების მთელი გუნდის მოწესრიგებული მუშაობა. პროექტი რომ

წარმატებით შეიქმნას, პროექტირების ობიექტი უნდა იყოს სწორად და ადექვატურად

აღწერილი, რაც ნიშნავს, რომ საჭიროა შეიქმნას პროექტირების ობიექტის სრულფა-

სოვანი და ფუნქციურად გამართული ინფორმაციული მოდელები. ბოლო დრომდე

საინფორმაციო სისტემების პროექტირება სრულდებოდა ინტუიტიურ დონეზე

არაფორმალიზებული მეთოდების გამოყენებით, რომლებიც ეფუძნებოდა პრაქტიკულ

გამოცდილებას, ექსპერტულ შეფასებებს და სისტემების ფუნქციონირების ძვირად-

ღირებულ ექსპერიმენტულ ხარისხის შემოწმებებს. მაგრამ მომხმარებლის მოთხოვნები

პროექტირების პროცესში იცვლება ან ზუსტდება, რაც მეტად ართულებს სს

115

დაპროექტებას და გაყოლას. 80-წლებში სს შექმნის დროს ფართოდ გამოიყენებოდა

სტრუქტურული მეთოდოლოგია, რომელიც დამპროექტებლებს აძლევდა სს აღწერის და

მისი ტექნიკური გადაწყვეტილებების მკაცრ ფორმალიზებულ მეთოდებს. ამ

მეთოდოლოგიის გამოყენება პროექტის აღწერისთვის იყენებდა სხვადასხვა ტიპის

სქემებს და დიაგრამებს. მაგრამ კონკრეტული პროექტების შექმნის დროს ასეთი

მეთოდებით სარგებლობა და მათი რეკომენდაციების დაცვა საკმარისად იშვიათად

ხერხდებოდა, ვინაიდან პრაქტიკულად ამ მეთოდების გამოყენება სათანადო დონეზე -

- ხელით, არაავტომატიზებულად -- შეუძლებელია. ხელით შეუძლებელია შეიმუშაოთ

და გრაფიკულად წარმოადგინოთ სისტემის სპეციფიკაციები, შეამოწმოთ მათი

სისრულე და წინააღმდეგობრიობა ან შეიტანოთ მათში ცვლილებები. თუ

დამპროექტებლები სარგებლობდნენ არაავტომატიზებული მეთოდებით, მათ წინაშე

დგებოდა შემდეგი პრობლემები:

მოთხოვნების არაადეკვატური სპეციფიკაცია;

საპროექტო გადაწყვეტილებებში შეცდომების აღმოჩენის უუნარობა;

დოკუმენტაციის დაბალი ხარისხი;

გაჭიანურებული ციკლი და ტესტირების არადამაკმაყოფილებელი შედეგები.

ადრე თუ გვიან უნდა შექმნილიყო პროექტების შექმნისთვის სპეციალიზებული

პროგრამულ-ტექნოლოგიური საშუალებები, კერძოთ, დაფუძნებული ინფორმატი-

ზაციაზე. ასეთებს წარმოადგენენ -- საინფორმაციო სისტემების შექმნის და თანხლების

CASE-ტექნოლოგიები. ტერმინი CASE-ტექნოლოგია (Computer-Aided Software Engineering)

დღეს წარმოადგენს ფართო ცნებას: თუ აქამდე ეს ტერმინი გულისხმობდა სს

პროგრამული საშუალებების შექმნის ავტომატიზაციის პროცესს, დღეისათვის ეს

ტერმინი მოიცავს ერთიანად სს შექმნის პროცესს. დღეს ტერმინის ქვეშ CASE-

ტექნოლოგია იგულისხმება პროგრამული საშუალებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ

სს შექმნის და გაყოლის პროცესებს -- მოთხოვნების ანალიზი და მათი ფორმულირება,

გამოყენებითი პროგრამების და მონაცემთა ბაზების პროექტირება, ტესტირება,

დოკუმენტირება, ხარისხის უზრუნველყოფა, პროექტების მართვა და ა. შ. CASE-

საშუალებები სისტემურ პროგრამულ უზრუნველყოფასთან და ტექნიკურ საშუალე-

ბასთან ერთად შეადგენს პროექტების შექმნის სრულ გარემოს. CASE-ტექნოლოგია

წარმოადგენს სს პროექტირების მეთოდოლოგიას და იმ ინსტრუმენტულ საშუალებას,

რომლითაც ვქმნით საგნობრივი არის მოდელს, და პროექტირების თითოეულ ეტაპზე

ვატარებთ ამ მოდელის ანალიზს, თანახმად მომხმარებლის მოთხოვნებისა ვასრულებთ

ბიზნეს-ობიექტის ამოცანებს. ეს ტექნოლოგია ითვლება სტაბილურ ინფორმაციულ

ტექნოლოგიად, მისი გამოყენება მოითხოვს ღრმა ცოდნას. ამ ტექნოლოგიის

116

წარუმატებლად გამოყენების საკმაოდ ბევრი შემთხვევები არსებობს, რომლის შედეგია

პროექტის ”თაროზე შემოდება” (shelfware).

ამასთან დაკავშირებით უნდა აღვნიშნოთ:

CASE-საშუალებები არ იძლევა დაუყოვნებელ ეფექტს;

დანახარჯები მათ დანერგვაზე ბევრად მეტია, ვიდრე შეძენაზე;

მოგება ამ საშუალებების გამოყენებისგან, სარგებელი მიიღება დანერგვის

პროცესის წარმატებულად დასრულების შემდეგ.

თანამედროვე CASE-საშუალებები სს პროექტირების მრავალ ტექნოლოგიას

უზრუნველყოფენ დაწყებული სს ანალიზისა და დოკუმენტირების მარტივი საშუ-

ალებებით და დამთავრებული სს სასიცოცხლო ციკლის ავტომატიზაციის სრულმას-

შტაბიანი საშუალებებით.

სს შექმნისას ყველაზე შრომატევად ეტაპად ითვლება ანალიზისა და პროექტი-

რების ეტაპები. მოდელირების გრაფიკული მოდელები დამპროექტებლებს აძლევენ

საშუალებას ცხადი სახით შეისწავლონ არსებული საინფორმაციო სისტემები,

გარდაქმნან ისინი დადგენილი მიზნების და შეზღუდვების გათვალისწინებით.

პროგრამული საშუალებების თანამედროვე ბაზარი ითვლის დაახლოვებით 300

სხვადასხვა CASE-საშუალებას, ბევრი მათგანი გამოიყენება პრაქტიკულად თითქმის

ყველა დასავლეთის წამყვანი კომპანიების მიერ.

ინტეგრირებული CASE-საშუალება (სრული სასიცოცხლო ციკლისთვის) შემდეგი

კომპონენტებისაგან შედგება:

რეპოზიტორი, რომელიც CASE-საშუალების ძირითად ნაწილს შეადგენს. მან

უნდა უზრუნველყოს პროექტის ვერსიების და მისი კომპონენტების შენახვა,

ჯგუფური შემუშავების დროს სხვადასხვა დამპროექტებლისგან ინფორმაციის

მიღების სინქრონიზაცია, მონაცემების შემოწმება სისრულეზე და წინააღმდე-

გობრიობაზე;

ანალიზისა და პროექტირების გრაფიკული საშუალებები (Upper CASE),

რომლებიც უზრუნველყოფენ იერარქიულად დაკავშირებული დიაგრამების

შექმნასა და რედაქტირებას, ქმნიან საინფორმაციო სისტემის მოდელს

(Design/IDEF (Meta Software), BPwin და Erwin (Logic Works);

მონაცემთა ბაზების პროექტირების, რომლებიც უზრუნველყოფენ მონაცემების

მოდელირებას და მონაცემთა ბაზის სქემების გენერაციას (როგორც წესი SQL-

ენაზე). მათ მიეკუთვნება ERwin (Logic Works), S-Designor (SDP) и DataBase Designer

(ORACLE). მონაცემთა ბაზის პროექტირების საშუალებები შემდეგი CASE-

საშუალებების შემადგენლობაშია: Vantage Team Builder, Designer/2000, Silverrun და

PRO-IV;

117

ამოცანების შემუშავება-გადაწყვეტის, მათ შორის ენები და კოდების გენერატო-

რები 4GL (Uniface (Compuware), JAM (JYACC), PowerBuilder (Sybase), Developer/2000

(ORACLE), New Era (Informix), SQL Windows (Gupta), Delphi (Borland);

კონფიგურაციული მართვის საშუალებები (PVCS (Intersolv));

დოკუმენტირების საშუალებები (SoDA (Rational Software));

ტესტირების საშუალებები (Quality Works (Segue Software));;

პროექტის მართვის საშუალებები ( SE Companion, Microsoft Project);

რეინჟინირინგის საშუალებები(Rational Rose (Rational Software), Object Team (Cay-

enne).

8.2. როდის ვიყენებთ CASE-ტექნოლოგიას

გამოყენების შედეგი შეიძლება ნაკლებად ეფექტური იყოს, ვინაიდან არსებობს

ბევრი ფაქტორი, რომელიც მათ თან სდევს. იმისათვის, რომ წარმატებით დაინერგიოს

CASE-საშუალებები, ორგანიზაციას უნდა ახასიათებდეს:

ტექნოლოგია. შეზღუდული შესაძლებლობების გაგების და ახალი ტექნოლოგი-

ების მიღების უნარი;

კულტურა. ახალი პროცესების დანერგვის და მომხმარებლის და შემსრულებლის

შორის ურთიერთქმედების მზაობა;

მართვა. მკაფიო ხელმძღვანელობა და ორგანიზებულობა მნიშვნელოვან ეტაპებ-

ისა და პროცესების მიმართ.

თუ რომელიმე აქ ჩამოთვლილი თვისებიდან თუნდაც ერთი მათგანი ორგანიზაციას არ

გააჩნია, CASE-საშუალებების დანერგვა შეიძლება წარუმატებლად დამთავრდეს,

რამდენადაც არ უნდა ზუსტად იქნეს დაცული დანერგვის რეკომენდაციები.

გადაწყვეტილების მიღება, თუ რომელი CASE-საშუალება გამოიყენოს ორგანიზა-

ციამ, დაკავშირებულია შემდეგ პრობლემებთან:

CASE-საშუალების დანერგვის შემდეგ ინვესტიციის ამოღების დამაჯერებელი

შეფასება გართულებულია, ვინაიდან არ არსებობს პროგრამული უზრუნველ-

ყოფის შექმნის და პროექტირების პროცესების მახასიათებლების თუნდაც

მისაღები განსაზღვრება;

CASE-საშუალების დანერგვა ხანგრძლივი პროცესია და ვერ მოიტანს დაუყო-

ნებლივ ინვესტიციის დაბრუნებას. მან შეიძლება წარმოების შემცირებაც კი

გამოიწვიოს სახსრების ინფორმაციულ ტექნოლოგიებზე გამოყოფის შედეგად;

სრული შესაბამისობის არ არსებობა იმ პროცესებსა და მეთოდებს შორის, რომ-

ლებსაც CASE-საშუალები ანხორციელებენ, და იმ პროცესებსა და მეთოდებს

შორის, რომლებსაც საპროექტო ორგანიზაცია იყენებს;

118

CASE-საშუალებიბის გამოყენება სხვა მსგავს საშუალებებთან კომპლექსში

სირთულეებთან არის დაკავშირებული;

CASE-საშუალებიბის გამოყენება შრომატევადია და არ ამართლებს მათ

გამოყენებას მცირე პროექტებში;

CASE-ტექნოლოგიის გამოყენების მიმართ პერსონალის, რომელიც მას იყენებს,

ნეგატიური დამოკიდებულება შეიძლება გახდეს პროექტის ჩავარდნის მიზეზი.

დამაინც, CASE-ტექნოლოგიის კარგად დასაბუთებული და გაფიქრებული

გამოყენება შემდეგი სარგებელის მომტანია:

პროექტირების პროცესების და პროგრამული უზრუნველყოფის ტექნოლოგიური

თანხლების მაღალი დონე;

დადებითი გავლენა ორგანიზაციის მწარმოებლურობაზე, პროდუქციის

ხარისხზე, სტანდარტების დაცვაზე, დოკუმენტირებაზე;

CASE-საშუალებებში ინვესტიციების ამოღების მისაღები დონე.

8.3. როგორ ვიყენებთ CASE-ტექნოლოგიას (დანერგვის ეტაპები)

CASE-საშუალებების დანერგვის პროცესი შემდეგი ეტაპებისაგან შედგება:

საშუალებებზე მოთხოვნილების განსაზღვრა;

CASE-საშუალების შეფასება და შერჩევა;

პილოტური პროექტის შესრულება;

CASE-საშუალებების პრაქტიკული დანერგვა.

CASE-საშუალებებზე მოთხოვნილების განსაზღვრა ილუსტრირებულია სქემაზე 8.1.

ნახ. 8.1. CASE-საშუალებებზე მოთხოვნილების განსაზღვრა

ამ ეტაპზე უნდა დადგინდეს ორგანიზაციის საქმიანობის რომელ უბანზე უნდა

მოიტანოს CASE-საშუალებამ რეალური დადებითი შედეგი. CASE-საშუალებებზე

119

მოთხოვნილების განსაზღვრის ეტაპის შედეგია დოკუმენტი, რომლითაც განისაზღვრება

დანერგვის სტრატეგია.

შემდეგი სქემით ილუსტრირებულია CASE-საშუალების შეფასება და შერჩევა (ნახ. 8.2).

ნახ. 8.2.CASE-საშუალების შეფასება და შერჩევა

CASE-საშუალების შეფასებისა და შერჩევის ეტაპი უნდა დაიწყოს მარტო მაშინ,

როდესაც ორგანიზაცია სრულად დაადგენს კონკრეტულ მოთხოვნილებებს და

ფორმალიზებულად გამოსახავს მათ ხარისხობრივ და რაოდენობრივ მოთხოვნებში

მოცემულ საგნობრივ არისათვის. მომხმარებელმა უნდა დაადგინოს ეტაპზე ჩასატარე-

ბელი სამუშაოების კონკრეტული მოქმედებების თანმიმდევრობა აუცილებელი

იტერაციების გათვალისწინებით. ხშირად ეს პროცესი წარმოდგენილია ამოხსნების ხის

ტიპის გრაფით.

8.4. პილოტური პროექტი

CASE-საშუალების სრულმასშტაბიან დანერგვამდე ორგანიზაციაში იქმნება

პილოტური პროექტი. მისი მიზანია -- წინა ეტაპებზე მოღებული გადაწყვეტილებების

120

ექსპერიმენტული შემოწმება და დანერგვისთვის მომზადება. პილოტური პროექტი

იქმნება შემდეგი მიზნებით:

CASE-საშუალების შეფასებისა და შერჩევის უტყუარობის დადასტურებისთვის;

გასარკვევად, ნამდვილად ვარგისია ორგანიზაციაში გამოსაყენებლად არჩეული

საშუალება, თუ არა;

პრაქტიკული დანერგის გეგმის შემუშავებისთვის აუცილებელი ინფორმაციის

მოგროვებისათვის;

CASE-საშუალების გამოყენების საკუთარი გამოცდილების მისაღებად.

პილოტური პროექტის რეალიზაცია ილუსტრირებულია სხემით 8.3.

ნახ. 8.3. პილოტური პროექტის შესრულება

მნიშვნელოვანი მომენტია საპილოტო პროექტში გადაწყვეტილების მიღება CASE-

საშუალების შეძენაზე ან უარის თქმაზე. საპილოტო პროექტის ჩავარდნა იძლევა

საშუალებას თავი ავარიდოთ მეტად ძვირადღირებულ წარუმატებლობას მომავალში.

121

8.5. პრაქტიკული გამოყენება

დაბოლოს, CASE-საშუალებების პრაქტიკული გამოყენების ეტაპის შესრულება -- ეს

ეტაპი იწყება შესასრულებელი სამუშაოების დაგეგმვით. გეგმა უნდა მოიცავდეს

შემდეგს:

ზოგადი ინფორმაცია მიზნებზე, შეფასების კრიტერიუმებზე, ერთიან გრაფიკს

და მის შესრულებასთან დაკავშირებულ შესაძლებელ რისკებს;

ინფორმაცია CASE-საშუალების შეძენაზე, დაყენებაზე და მომართვაზე;

ინფორმაცია CASE-საშუალების ინტეგრაციაზე სხვა პროგრამუილ

საშუალებებთან;

მოსალოდნელი მოთხოვნილებები შესწავლაზე და რესურსებზე, რომლებიც

გამოიყენება დანერგვის და შემდგომ პერიოდებში;

გამოყენებული საშუალებების სტანდარტული პროცედურების დადგენა.

ამ გეგმის რეალიზაცია ითხოვს CASE-საშუალების გამოყენების, თანხლების და ზოგი-

ერთი ნაწილების განახლების მუდმივ მონიტორინგს. მიღწეულ შედეგებს პერიოდუ-

ლად უნდა ჩაუტარდეს ექსპერტიზა დადგენილი სამუშაოების გრაფიკის და გეგმის

თანახმად. მუდმივად უნდა ექცეოდეს ყურადღება ორგანიზაციის მოთხოვნილების

დაკმაყოფილებას და CASE-საშუალების დანერგვის წარმატების კრიტერიუმების

შესრულებას.

გეგმის რეალიზაციის მნიშვნელოვან ნაწილად ითვლება კადრების სწავლება და

გადამზადება. პროექტის მონაწილეებს, რომლებიც მიიღებენ მონაწილეობას მის

შემდგომ ექსპლოატაციაში, დასჭირდებათ ინტენსიური და ღრმა ცოდნა არამარტო

CASE-საშუალების დანერგვაში, არამედ მის გამოყენებაშიც. აუცილებელია თანამშრომ-

ლების ყველა კატეგორია (საშუალებების ადმინისტრატორები, მუშა ადგილების

მოქმედების მომსახურების, გამოყენებითი ამოცანების თანხლების და გადაწყვეტის

მომსახურები) იყოს სათანადოდ გადამზადებული, მათი გადამზადება მოითხოვს სხვა-

დასხვა პროგრამით სწავლებას.

იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ, CASE-საშუალება რამდენად ეფექტურად ზრდის

პროდუქტიულობას და ხარისხს, ორგანიზაცია უნდა ემყარებოდეს ზოგიერთ საბაზო

მონაცემებს. ასეთი მონაცემები უნდა გროვდებოდეს და რეგისტრირდებოდეს

პროგრამის მსვლელობის და დანერგვის პროცესში. CASE-საშუალების ეფექტურობის

შესაძლებლობების დამამტკიცებელ საბაზო მონაცემებად შემდეგი მეტრიკული

მონაცემებია მიღებული:

- დახარჯული დრო;

- კონკრეტული სპეციალისტისთვის გამოყოფილი დრო;

- პროგრამული უზრუნველყოფის მოცულობა, სირთულე და ხარისხი;

122

- თანხლების მოხერხებულობა, სიმარტივე.

პერიოდი, რომლის ხანგრძლივობა დაიანგარიშება CASE-საშუალების დანერგვით გამო-

წვეული ზემოქმედებით ორგანიზაციის პროდუქტიულობაზე, მნიშვნელოვან

მახასიათებელს წარმოადგენს. ზოგიერთი ორგანიზაციები, რომლებმაც წარმატებით

დანერგეს საბოლოო ჯამში CASE-საშუალება, პროცესის დასაწყისში ბევრ მოკლევადიან

ნეგატიურ ეფექტებს წააწყდნენ. სხვებმა, წარმატებით დამწყებელმა, ვერ

გაითვალისწინეს ხანგრძლივი დანახარჯები გაყოლაზე და სწავლებაზე. ამიტომ დრო,

რომელიც განსაზღვრავს CASE-საშუალების წარმატებულ დანერგვის პერიოდს,

საკმარისად ხანგრძლივი უნდა იყოს. საბოლოოდ გამოცდილებამ, რომელიც

მიღებულია CASE-საშუალების დანერგვის დროს, შეიძლება შეცვალოს ორგანიზაციის

მიზნები და მოლოდინი CASE-საშუალებისაგან. მათი დასკვნები შეიძლება შეეხოს

CASE-საშუალების კონკრეტულ გამოყენებას, მაგალითად, საშუალება მიზანშეწონილად

ჩათვალონ მეტ ან ნაკლებ მომხმარებელთა წრისთვის და/ან პროგრამული

უზრუნველყოფის შექმნის და თანხლების ციკლის პროცესებისთვის.

ამ ეტაპის შედეგია -- CASE-საშუალების დანერგვა ორგანიზაციის ყოველდღიურ

პრაქტიკაში.

ლექცია 14. თემა 8. CASE-ტექნოლოგია (გაგრძელება)

CASE-ტექნოლოგიის ბაზარი. პროგრამული საშუალებები: BPwin, ERwin, Model Mart,

Paradigm Plus Rational Rose, UML (Unified Modeling Language). მათი დახასიათება:

შესაძლებლობები, ურთიერთთავსებადობა, გამოყენების პირობები.

8.6. CASE -ტექნოლოგიის გამოყენების მაგალითი

სს შექმნის CASE საშუალებები თანამედროვე ბაზარზე საკმარისად ბევრია. აქ

განხილულია კონკრეტული დაპროექტების CASE-ტექნოლოგია, რომელიც დაფუძნე-

ბულია ფირმის PLATINUM technology (http://www.platinum.com)

გადაწყვეტილებებზე და რომელიც წარმოადგენს ერთ-ერთ საუკეთესოს კრიტერიუმით

ღირებულება/ეფექტურობა. CASE-საშუალებები BPwin და ERwin შექმნილია Logic

Works ფირმის მიერ, მაგრამ ფირმის Logic Works ფირმასთან PLATINUM technology

შეერთების შემდეგ 1998 წელს, ეს პროგრამები გამოდის ფირმის PLATINUM

technology ლოგოტიპით. ქვემოთ, ნახატზე 8.4 მოცემულია ამ CASE-საშუალების

პროგრამული შემადგენლობისა და მათი ურთიერთკავშირის სხემა.

123

ნახ.8.4. PLATINUM technology და Rational Software ინსტრუმენტული

საშუალებები და მათი ურთიერქმედების ზოგადი სქემა

PLATINUM technology ბიზნეს-პროცესების ანალიზისა და რეორგანიზაციისთვის

იყენებს BPwin -- ზემო დონის ინსტრუმენტს, რომელიც ემსახურება ფუნქციური

მოდელების შექმნის მეთოდოლოგიას: ფუნქციური მოდელის IDEFO, დოკუმენტ-

ბრუნვის მოდელის IDEF3 (WorkFlow Diagram,) და DFD მონაცემთა მოდელის

(DataFlow Diagram,). ფუნქციური მოდელი განკუთვნილია საწარმოს არსებული

ბიზნეს-პროცესების აღწერისათვის (მოდელი AS-IS) და იმ მოდელის, რომელიც უნდა

შეიქმნას (მოდელი ТО-ВЕ). მეთოდით IDEFO ვადგენთ სისტემის ფრაგმენტების

ცალკეულ აღწერას იერარქიული სისტემის დიაგრამებით. ერთიანი სისტემის აღწერა

და მისი გარემოცვასთან ურთიერთქმედება (კონტექსტური დიაგრამა) შექმნის შემდეგ

ტარდება ფუნქციური დეკომპოზიცია - სისტემა იყოფა ქვესისტემებზე და თითოეული

ქვესისტემა ცალ-ცალკე აღიწერება (დეკომპოზიციის დიაგრამები). შემდეგ ქვესისტემები

კიდევ იყოფა უფრო მცირე ქვესისტემებზე და ეს დაყოფა გრძელდება იქამდე, სანამ არ

მივიღებთ საჭირო შემცირების ხარისხს. ყოველი დეკომპოზიციის ჩატარების შემდეგ

ტარდება ექსპერტიზის სეანსი: თითოეული დიაგრამა მოწმდება საგნობრივი არის

ექსპერტების მიერ, რომლებიც არიან დამკვეთი ორგანიზაციის წარმომადგენლები და

უშუალოდ მონაწილეობენ ბიზნეს-პროცესებში. თუ მოდელირების პროცესში უნდა

გაშუქდეს საწარმოს ტექნოლოგიის სპეციფიური მხარეები, BPwin გვაძლევს

საშუალებას გადავიდეთ მოდელის ნებისმიერ შტოზე.

BPwin მოდელის საფუძველზე დგება მონაცემების მოდელი. ამისათვის

PLATINUM technology გვთავაზობს მძლავრ და მოხერხებულ ინსტრუმენტს - ERwin.

BPwin მოდელის მონაცემების მოდელში გარდაქმნის პროცესი ძნელად ფორმალიზე-

ბადია და ამიტომ ნაკლებად ავტომატიზებული. PLATINUM technology გვთავაზობს

124

ფუნქციური მოდელის საფუძველზე მონაცემთა მოდელების აგების გამარტივების

ინსტრუმენტს -- ორმხრივ მიმართულ კავშირს BPwin-სა და ERwin-ს შორის (ისარი 1

სქემაზე 8.4). ERwin-ს გააჩნია მოდელის წარმოდგენის ორი დონე - ლოგიკური და

ფიზიკური. მოდელის წარმოდგენის ფიზიკური დონე დამოკიდებულია ამორჩეული

სერვერისაგან. ERwin მუშაობს 20 სხვადასხვა რელაციურ და არარელაციურ

მონაცემებთან. ლოგიკურ დონეზე მონაცემები არ არის დაკავშირებული კონკრეტულ

მონაცემთა ბაზის მართვის სისტემასთან, ამიტომ ისინი საბოლოო მომხმარებლისთვის

ცხადად არის წარმიდგენილნი. მონაცემების ფიზიკური დონე კი სისტემური კატა-

ლოგის გამოხატულებაა, რომელიც დამოკიდებულია მონაცემთა ბაზის მართვის

სისტემის კონკრეტული რეალიზაციაზე. ERwin იძლევა საშუალებას ჩავატაროთ

მონაცემთა ბაზის პროექტირების პირდაპირი და უკუ პროცესები (ისარი 2 სქემაზე 8.4).

პირდაპირი პროექტირება არის მონაცემთა ბაზის ფიზიკური სქემის გენერაციის

პროცესი ლოგიკურ სქემიდან. ფიზიკური სქემის გენერაციის დროს ERwin

გენერაციაში რთავს კლიენტურ ნაწილსაც: ტრიგერებს, შენახვის პროცედურებს, შეზღუ-

დვებს, ინდექსებს, მონაცემტა ბაზის ცხრილების დამუშავების პროცედურებს და სხვა

შესაძლებლობებს, რომლებიც შერჩეული მონაცემთა ბაზის მართვის სისტემაში

აღწერილ ცხრილებისთვის არის განსაზღვრული. პირდაპირი და უკუ პროექტირების

პროცესის გარდა ERwin უზრუნველყოფს ლოგოკურ მოდელსა და მონაცემთა ბაზის

მართვის სისტემის სისტემურ კატალოგთან სინქრონიზაციას სს შექმნის სასიცოცხლო

ციკლის განმავლობაში. ამ პროცესებში ERwin ინტეგრირდება კლიენტური ნაწილის

აგების პოპულარულ საშუალებებთან - PowerBuilder, Visual Basic, Delphi (ისარი 3

ნახატზე 8.4), რაც ავტომატურად გამოყენებითი ამოცანის კოდის (პროგრამის)

გენერირების საშუალებას იძლევა და რომელიც მზად არის კომპილაციისა და

შესრულებისთვის (ისარი 4 ნახატზე 8.4). პროექტირების სხვადასხვა გარემოსთვის

კოდოგენერაციის სხვადასხვა ტექნიკაა გამოყენებული: PowerBuilder ჩაშენებულია

ERwin გარემოში და ამიტომ კოდის გენერაცია უშუალოდ ამ გარემოში სრულდება;

Visual Basic კოდის გენერაციას სჭირდება Add-in კომპონენტები და ბიბლიოთეკები,

რომლებიც ემატება პროექტს; რაც შეეხება Delphi-ს კოდოგენერაცია უშუალოდ ERwin

გარემოში არ სრულდება - მას სჭირდება დამატებითი პროგრამა MetaBASE.

ERwin გააჩნია ისეთი კომპონენტები, როგორიც არის ERwin Form Wizard და

Report Browser. პირველი მათგანი ავტომატურად აპროექტებს ფორმებს, რომლებშიც

გამოიყენება ღილაკები, სიები, ველები. Report Browser მოხერხებული და ეფექტური

ინსტრუმენტია, რომელცას აქვს წინასწარ შექმნილი ანგარიშგებები, რომლებიც

მონაცემთა მოდელის ძირითად ობიექტებზე ინფორმაციის ცხადად წარმოდგენის

საშუალებას იძლევა. სპეციალური რედაქტორის საშუალებით შეიძლება შევცვალოთ

ისინი ან შევქმნათ ახალი ანგარიშგებები. Report Browser-ით შეიძლება შევინახოთ ან

გამოვბეჭდოთ ანგარიშგებების შედეგები.

თანამედროვე სს შექმნა ითხოვს პროექტის მონაწილეების მჭიდრო კონტაქტს და

ურთიერთქმედებას. მათ შორის არიან მენეჯერები, ბიზნეს-ანალიტიკოსები, სისტემური

ანალიტიკოსები, მონაცემთა ბაზების ადმინისტრატორები, დამპროექტებლები. მათ

მიერ სხვადასხვა ეტაპებზე გამოყენებული მოდელირების და დაპროექტების საშუა-

125

ლებები ითხოვენ საერთო სამუშაოს ერთიან ორგანიზაციულ სისტემაში წარმოდგენას.

ფირმა PLATINUM technology გვთავაზობს სისტემას ModelMart - მოდელების საცავს,

რომელიც ღიაა სს პროექტის შექმნის მონაწილეებისთვის (ისარი 5 ნახატზე 8.4). ეს

მოდელი პასუხობს ყველა მოთხოვნას, რომელიც მსხვილი სს-ის შექმნის საშუალებებს

წარედგინება:

1. ერთობლივი მოდელირება. პროექტის ნებისმიერი მონაწილე სარგებლობს

ნებისმიერ დროს მისთვის საინტერესო მოდელის ძიების და წვდომის ინსტრუ-

მენტით. Model Mart სტანდარტული საშუალებებთან ერთად დამატებით

ინახავს ნებისმიერი რაოდენობის ვერსიებს, ანოტაციებისა და განსხვავებების

მითითებით.

2. ამოხსნების ბიბლიოთეკის შექმნა. Model Mart უზრუნველყოფს სტანდარტული

ამოხსნების ბიბლიოთეკის ფორმირებას, სადაც გროვდება პროექტში

რეალიზებული ყველაზე წარმატებული ფრაგმენტები და რომლებიც შეიძლება

გაერთიანდეს და გამოადგეს მსხვილი სისტემის აწყობას. ERwin-ის გამოყენებით

შესაძლებელია არსებული მონაცემთა ბაზების მოდელების აღდგენა (უკუ

პროექტირება), რომლებიც ანალიზის პროცესის შედეგად -- თუ რამდენად გა-

მოდგება ის ახალი სისტემისთვის -- ერთიანდება ტიპიურ მოდელებთან

მოდელების ბიბლიოთეკიდან.

3. წვდომის მართვა. პროექტის თითოეული მონაწილესთვის განისაზღვრება

წვდომის უფლებები, რომლის თანახმადაც ისინი მუშაობენ განსაძღვრულ მოდე-

ლებთან.

4. ModelMart-ის არქიტექტურა. მისი არქიტექტურა დაფუძნებულია კლიენტ-

სერვერულ არქიტექტურაზე. საცავის რეალიზაციის პლატფორმად მიჩნეულია

რელაციური მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემა Sybase, Microsoft SQL

Server, Informix და Oracle. კლიეტურ პროგრამად კი - ERwin З.х და BPwin

2.x. მოდელების საცავთან წვდომა ხორციელდება API-ის (მონაცემთა ბაზების

ინტერფეისები) გამოყენებით, რაც გვაძლევს საშუალებას გავზარდოთ

ინტეგრირებული გარემოს შესაძლებლობები მოდელირებისა და ანალიზის

ახალი ინსტრუმენტული საშუალებების დამატებით.

როგორც უწინ აღვნიშნეთ, მსხვილი პროექტების შექმნის დროს კრიტიკული ხდება

პროექტის რეალიზაციის დრო. ერთ-ერთ გამოსავლად შეიძლება მივიჩნიოთ

კლიენტური ნაწილის ამოცანების კოდის ავტომატური გენერაცია CASE-საშუალებებით

საგნობრივი არის მოდელის საფუძველზე. თუმცა ERwin ამ ამოცანას ხსნის, ამოცანის

კოდის გენერაცია სრულდება რელაციური მოდელის დაყრდნობით. ეს მოდელი არ

შეიცავს ინფორმაციას უშუალოდ ბეზნეს-პროცესებზე. ამიტომ გენერირებულ კოდს არ

შეუძლია სრულად უზრუნველყოს ამოცანის ფუნქციონირება რთული ბიზნეს-ლოგი-

კით. გამოსავალი აქედან ალტერნატიული ტექნოლოგიის გამოყენებაა -- ობიექტებზე

ორიენტირებული ტექნოლოგია.

სს წარმოდგენის მიდგომები ორ ტიპად არის დაყოფილი: სტრუქტურული და

ობიექტურ-ორიენტირებული. სტრუქტურულ ტექნოლოგიებში სტრუქტურული და

ინფორმაციული მოდელები ცალ-ცალკე იქმნება, როგორც წესი დიაგრამების სახით

126

”არსი-კავშირი”, ”ცხრილი-კავშირი”. ობიექტურ-ორიენტირებული ტექნოლოგიები

განიხილავენ ინფორმაციულ ნაწილს, როგორც განუყოფელს მისი დამუშავების

პროცედურებისაგან. ობიექტურ-ორიენტირებული მოდელები აღწერენ სისტემის

სტრუქტურას, მოქმედებას და რეალიზაციას ობიექტების კლასების ტერმინებში.

არსებობს რამდენიმე CASE-საშუალება, რომელიც იყენებს პროექტირების

ობიექტურ-ორიენტირებულ ტექნოლოგიას და მათი აღწერის ენებს, მათ შორის არის

ობიექტურ-ორიენტირებული მოდელირების უნიფიცირებული ენა UML (Unified

Modeling Language), რომელიც დღეს საერთაშორისო სტანდარტს წარმოადგენს. სხვა

CASE-საშუალებებთან ერთად, გავრცელებულია PLATINUM Paradigm Plus (ფირმა

PLATINUM technology) და Rational Rose (ფირმა Rational Software) CASE-

საშუალებები. ეს ინსტრუმენტები გამოიყენება ობიექტური მოდელების შესაქმნელად.

ამ მოდელებზე დაყრდნობით სრულდება ამოცანების კოდის გენერირება პროგრა-

მირების ენებზე C++, Visual Basic, Power Builder, Java, Ada, Smalltalk. რადგან

კოდის გენერაცია რეალიზებულია საგნობრივი არის ცოდნის საფუძველზე და არა

მონაცემების რელაციური სტრუქტურის, მიღებული კოდი გაცილებით უფრო სრულად

ასახავს ბიზნეს-პროცესებს და მათ ლოგიკას. Rational Rose და Paradigm Plus

ანხორციელებენ არა მარტო კოდის პირდაპირ გენერაციას, არამედ უკუ პროექტირებასაც

-- ობიექტური მოდელის შექმნას ამოცანის საწყისი კოდით (ისარი 6 ნახატზე 8.4).

Rational Rose-ის დანიშნულებაა ამოცანების კლიენტური ნაწილის გენერაცია.

მოდული ERwin Translation Wizard (PLATINUM technology) გვაძლევს საშუალებას

ობიექტური მოდელი Rational Rose გარდაიქმნას ERwin-მონაცემთა მოდელში (და

პირიქით) და ERwin -ის გამოყენებით შეიქმნას მონაცემთა ბაზის სქემა (ისარი 7 ნახატზე

8.4) ნებისმიერ მონაცემთა ბაზის მართვის სისტემისთვის, რომელიც დაშვებულია

ERwin-ის მიერ.

PLATINUM Paradigm Plus-ში შექმნილი ობიექტური მოდელის გარდაქმნის-

ათვის მონაცემთა მოდელში არ არის აუცილებელი სხვა დამატებითი უტილიტა,

ვინაიდან ვერსია Paradigm Plus 3.6 სრულიად ინტეგრირებულია ERwin-თან.

ლიტერატურა

1. ც. ჯაფიაშვილი, მ. ტიკიშვილი ინფორმაციული ტექნოლოგიები ბიზნესში. (ლექცი-

ების კურსი _ ხელნაწერი). 2010წ.

2. ც.ჯაფიაშვილი ეკონომიკური ინფორმაციული სისტემების თეორია. თსუ, თბილისი,

1996. 3. ც.ჯაფიაშვილი. საინფორმაციო-საძიებო სისტემები. ლექციების კურსი (ხელნაწერი), 2005.

4. ც.ჯაფიაშვილი. მონაცემთა ბაზების დაპროექტება და მართვა: დამხმარე

სახელმძღვანელო. _ თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2008.

5. ც.ჯაფიაშვილი. მონაცემთა ბაზების დაპროექტება. Access2007 ტექნოლოგია.

დისტანციური სწავლების გაკვეთილები. თსუ, 2009, ვერ-მისამართი:

http://ekobizit.economics.tsu.ge/, www.press.tsu.ge.

6. ეკონომიკური ინფორმატიკა. დამხმარე სახელმძღვანელო. ავტორთა კოლექტივი

პროფ. მ. მაღრაძის რედაქციით.- თსუ, თბილისი, 2008.

127

7. Вендров А.М. Проектирование программного обеспечения экономических информационных систем. М., Финансы и статистика, 2006.

8. Г.Н. Смирнова, А.А.Сорокин, Ю.Ф. Тельнов Проектирование экономических информационных систем. Учебник. Москва, «Финансы и статистика»,2002г.

9. Маклаков С. В. BPwin и ERwin: CASE-средства для разработки информационных систем. – М.:Диалог-МИФИ, 1999.

10. Федоров Н.В..ПРОЕКТИРОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ НА ОСНОВЕ

СОВРЕМЕННЫХ CASE- технологий:Учебное пособие.2-е изд.МГИУБ 2008

2008 278 МГИУ 36,90

128

სარჩევი

ლექცია 1. თემა 1. საინფორმაციო სისტემები ........................................................................................ 1

1.1. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ძირითადი ცნებები ............................................. 1

ლექცია 2. თემა 2. საინფორმაციო სისტემის კლასიფიკაცია .............................................................. 3

2.1. სს კლასიფიკაცია .............................................................................................................................. 4

2.1.1. ინფორმაციის დამუშავების ავტომატიზაციის ხარისხი .................................................... 4

2.1.2. სს მოცულობა ............................................................................................................................. 4

2.1.3. ორგანიზაციული მართვის სისტემები ................................................................................. 5

2.1.4. გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერი სისტემები ( Decision Support System, DSS)... 5

2.1.5. მმართველი საინფორმაციო სისტემები (Management Information Systems,MIS) .............. 9

2.1.6. აღმასრულებელი საინფორმაციო სისტემები (Executive Support Systems - ESS) ... 9

2.1.7. მოთხოვნების დიალოგური დამუშავების სისტემები (Transaction Processing Systems –

TPS) ....................................................................................................................................................... 11

2.1.8. სს არქიტექტურა ...................................................................................................................... 12

2.1.9. ოკუმენტური და ფაქტოგრაფიული სს-ები ........................................................................ 13

2.1.10. ხელოვნური ინტელექტის სისტემები ............................................................................... 14

2.1.11. უნივერსალური და სპეციალიზებული სისტემები ........................................................ 15

2.2. კიდევ ერთი კლასიფიკაცია .......................................................................................................... 16

2.2.1. მართვის ავტომატიზებული სისტემები (მას) .................................................................... 16

2.2.2. გადაწყვეტილებების მიღების მხარდამჭერი სისტემები (Decision Support

Systems – DSS) .............................................................................................................................. 17

2.2.3. ავტომატიზებული ინფორმაციულ გამომთვლელი სისტემები ..................................... 17

2.2.4. საინფორმაციო-სააღრიცხო სისტემები ............................................................................... 18

2.2.5. სწავლების ავტომატიზებული სისტემები ......................................................................... 19

2.2.6. საინფორმაციო-საცნობარო სისტემები ............................................................................... 20

ლექცია 3. თემა 3. საინფორმაციო სისტემების სტრუქტურა .............................................................. 21

3.1. ეკონომიკური საინფორმაციო სისტემები .................................................................................. 21

3.2.თანამედროვე ტექნოლოგიების ტექნიკური უზრუნველყოფა .............................................. 24

3.3. მართვის ინფორმაციული რესურსების პროგრამული უზრუნველყოფა .......................... 32

3.4. საინფორმაციო სისტემების ინფორმაციული უზრუნველყოფა ............................................ 35

3.4.1. შიგა სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა ........................................................... 35

3.4.2. ტექნიკურტ-ინფორმაციული კოდირება ............................................................................ 36

3.4.3. დოკუმენტაციის უნიფიცირებული სისტემის ცნება ........................................................ 37

3.4.4. გარე სამანქანო ინფორმაციული უზრუნველყოფა ........................................................... 37

ლექცია 4. თემა 4. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ტექნოლოგიები ............................. 37

4.1. სს პროექტირების მეთოდოლოგია ............................................................................................. 38

4.2. პროექტის მიზნის განსაზღვრა ................................................................................................... 40

4.3. საინფორმაციო სისტემების სასიცოცხლო ციკლი.................................................................... 43

4.4. სს სასიცოცხლო ციკლის მოდელები .......................................................................................... 45

129

4.5. სს სტანდარტები ............................................................................................................................. 48

ლექცია 5. თემა 4. საინფორმაციო სისტემების პროექტირების ტექნოლოგიები (გაგრძელება) .... 52

4.6. სს დანერგვის საგნობრივი არის ფუნქციური მოდელირება ................................................. 52

4.7. სტრუქტურული და ორგანიზაციურ-სტრუქტურული მოდელები ..................................... 53

4.8. ბიზნეს-პროცესების მოდელირება .............................................................................................. 56

ლექცია 6. თემა 5. სს პროექტირების ორგანიზაცია ........................................................................... 60

5.1. სს პროექტირების დოკუმენტაცია .............................................................................................. 60

5.2. ობიექტის გამოკვლევა და ტექნიკური დავალება .................................................................... 60

ლექცია 7. თემა 5. სს პროექტირების ორგანიზაცია (გაგრზელება) ................................................... 65

5.3.ტექნიკური პროექტირება .............................................................................................................. 65

5.3.1. ესკიზური პროექტი ............................................................................................................... 65

5.3.2. ტექნიკური პროექტის შემადგენლობა და შინაარსი......................................................... 66

5.4. მუშაპროექტირება .......................................................................................................................... 68

5.5. სისტემის მოქმედებაში შეყვანა და თანხლება .......................................................................... 69

ლექცია 8. თემა 5. პროექტირების ორგანიზაცია (გაგრძელება) ......................................................... 71

5.6. ტიპიური პროექტირების შინაარსი ............................................................................................ 71

5.7. პარამეტრულ- ორიენტირებული და მოდელურ-ორიენტირებული პროექტირება .......... 74

ლექცია 9.თემა 6. საინფორმაციო-საძიებო სისტემები ........................................................................... 75

6.1. საინფორმაციო-საძიებო სისტემების დანიშნულება ............................................................... 75

6.2. თანამედროვე საინფორმაციო-საძიებო სისტემის არქიტექტურა ......................................... 78

6.3. საძიებო სისტემის ძირითადი მახასიათებლები ...................................................................... 79

6.4. ტექსტური ინფორმაციის ანალიზისა და ძიების მეთოდების მიმოხილვა ......................... 81

6.4.1. ძიების მარტივი მოდელები .................................................................................................. 82

6.4.2. კლასიფიკატორებზე დამყარებული მოდელი .................................................................. 83

6.4.3. ძიების ბულის მოდელები ..................................................................................................... 83

6.4.4. ძიების ვექტორული მოდელები ........................................................................................... 83

6.4.5. ძიების ალბათობითი მოდელები ......................................................................................... 84

ლექცია 10.თემა 6. საინფორმაციო-საძიებო სისტემები (გაგრძელება) ............................................... 84

6.5.1. სისტემის ინტერფეისი და ვებ-გვერდების ძიების ხერხები ინტერნეტში ....................... 84

6.5.2. საინფორმაციო-საძიებო სისტემების დახასიათება.............................................................. 88

ლექცია 11. თავი 7. მონაცემების ინფოლოგიური მოდელი ”არსი-კავშირი” .................................. 93

7.1. ძირითადი ცნებები ........................................................................................................................ 93

7.2. კავშირების დახასიათება და მოდელირების ენა ...................................................................... 94

7.3. არსების კლასიფიკაცია ................................................................................................................. 96

7.4. გასაღები ან შესაძლებელი გასაღები ........................................................................................... 97

7.5. მთლიანობის შეზღუდვები .......................................................................................................... 98

ლექცია 12. თავი 7. მონაცემების ინფოლოგიური მოდელი ”არსი-კავშირი”(გაგრძელება) .......... 99

7.6. რელაციური მიდგომა ................................................................................................................... 99

7.6.1. მონაცემთა რელაციური ბაზა ............................................................................................. 101

130

7.6.2. რელაციური მონაცემების დამუშავება ............................................................................ 103

7.6.3. დამოკიდებულებების ნორმალიზაცია ............................................................................ 104

7.6.4. მონაცემთა ბაზის შექმნის მგალითი................................................................................. 104

ლექცია 13. თემა 8. CASE-ტექნოლოგია ........................................................................................... 114

8.1. რას წარმოადგენს CASE-ტექნოლოგია ....................................................................................... 114

8.2. როდის ვიყენებთ CASE-ტექნოლოგიას...................................................................................... 117

8.3. როგორ ვიყენებთ CASE-ტექნოლოგიას (დანერგვის ეტაპები) ............................................... 118

8.4. პილოტური პროექტი .................................................................................................................. 119

8.5. პრაქტიკული გამოყენება ............................................................................................................ 121

ლექცია 14. თემა 8. CASE-ტექნოლოგია (გაგრძელება) ................................................................... 122

8.6. CASE -ტექნოლოგიის გამოყენების მაგალითი ......................................................................... 122

ლიტერატურა ........................................................................................................................................ 126

სარჩევი .................................................................................................................................................. 128