T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANA BLM DALI

SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI

TRKYEDE KRT SORUNU VE AZINLIK TARTIMALARI

MASTER TEZ

Hazrlayan Safiye DNDAR

Tez Danman Prof. Dr. Hayati HAZIR

Ankara - 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Safiye Dndara ait Trkiyede Krt Sorunu ve Aznlk Tartmalar adl alma jrimiz tarafndan Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan ____________________________ ye ____________________________ (Danman) ye ____________________________

i

NDEKLER NDEKLER i KISALTMALAR v GR 1

I. BLM KAVRAMSAL EREVE

1.1. Etniklik/Etnisite - Etnik Grup - Etnik Yap 3

1.2. Klan, Airet, Kabile, Kast 8

1.3. Kimlik - Kltr - Kltrel Kimlik 10

1.4. Millet (Ulus) 13

1.5. Milliyetilik Etnik Milliyetilik 17

1.6. Etnik Merkezcilik Blge Milliyetilii 19

1.7. Aznlklar 21

II. BLM

ETNK KMLK, TARH GELM VE SOSYO KLTREL YAPI AISINDAN KRTLER

2.1. Etnik Kimlik 24

2.2. Tarihi Geliim 34

2.3. Tarihi Geliim erevesinde Deerlendirme 67

III. BLM SYANLAR VE KRTLK FAALYETLER

3.1. Osmanl Dnemi 82

3.1.1. lk Hareketler 82

3.1.1.1. Babanzde Abdurrahman Paa syan 82

3.1.1.2. Babanzde Ahmet Paa syan 83

3.1.1.3. Yezid syan 83

ii

3.1.1.4. Mir Muhammed syan 84

3.1.1.5. Kr Mehmed Paa syan 84

3.1.1.6. Bedirhan syan 85

3.1.1.7. Nurullah Bey syan 88

3.1.1.8. r Yezdan syan 88

3.1.1.9. Babanzde Ahmed Paa syan 88

3.1.1.10. Bedirhan oullarndan Osman ve Hseyin

Beylerin syan 89

3.1.1.11. eyh Ubeydullah syan 89

3.1.1.12. Emin Ali Bedirhan Olay 91

3.1.2. ttihat ve Terakk Dnemi Hareketleri 91

3.1.2.1. Siyasi Krtlk Hareketlerinin Balamas 93

3.1.2.2. Krt Tevn ve Terakki Cemiyeti 96

3.1.2.3. Hevi (Umut) Cemiyeti 98

3.1.2.4. Gehanden Cemiyeti 99

3.1.2.5. Molla Selim syan 100

3.1.3. Birinci Dnya Sava ve Mtareke Dnemi

Hareketleri 102

3.1.3.1. Krt Teli Cemiyeti 106

3.1.3.2. Tekilt- ctimiyye Cemiyeti 107

3.1.3.3. Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti 108

3.2. Milli Mcadele Dnemi 109

3.2.1. Ali Bat syan 111

3.2.2. Cemil eto Olay 112

3.2.3. Milli Aireti syan 113

3.2.4. Kogiri syan 114

3.3. Cumhuriyet Dnemi 119

3.3.1. syanlar 121

3.3.1.1.eyh Said syan 121

3.3.1.2. emdinli Olay 135

3.3.1.3. Rakotan ve Raman Olaylar 136

iii

3.3.1.4. Pervari Olay 137

3.3.1.5. Koua Olay 137

3.3.1.6. Hakkri Olay 138

3.3.1.7. Sason Olaylar 138

3.3.1.8. Mutki Olay 140

3.3.1.9. Ar Olaylar 141

3.3.1.10. Oramar Olay 146

3.3.1.11. Tendrek Olay 148

3.3.1.12. Jilyan Olay 149

3.3.1.13. Bicar Olay 149

3.3.1.14. Batu Olay 150

3.3.1.15. Zeylan Olay 150

3.3.1.16. Plmr (Kuzican) Olay 151

3.3.1.17. Dersim (Tunceli) Olay 152

3.3.2. Krt Hareketler 157

3.3.2.1. Genel Bak 157

3.3.2.2. 1960 Sonras Hareketler 162

3.3.2.3. 1970 Sonras Hareketler 171

3.3.2.4. Krdistan i Partisi (PKK) 173

3.3.2.5. Krt Siyasi Partiler 194

3.4. syanlarn ve Krtlk Hareketlerinin Deerlendirmesi 214

IV. BLM

AZINLIK TARTIMALARI EREVESNDE KRTLER

4.1. Aznlk Haklarnn Geliimi ve Uluslararas Alanda

Aznlklara likin Olarak Yaplan almalar 251

4.1.1. Vestefelya Anlamasndan Sonra Aznlk Haklar 252

4.1.2. Ondokuzuncu Yzylda Aznlk Haklar 253

4.1.3. Birinci Dnya Sava Sonras Milletler Cemiyeti

Dneminde Aznlklklar 255

iv

4.1.4. kinci Dnya Sava Sonras Dnem ve Birlemi

Milletler Bnyesinde Aznlklar 257

4.1.5. Aznlk almalarnda Son Gelimeler 261

4.2. Aznlk Kavram, Nitelikleri ve Bal Kavramlar

erevesinde Krtlerin Durumu 275

4.2.1. Etnik Aznlklar 293

4.2.2. Dini Aznlklar 300

4.2.3. Dil Aznlklar 304

4.2.4. Ulusal Aznlklar 311

4.2.5. Aznlk Kavramna Bal Kavramlar 327

4.3. Uluslararas Belgeler Asndan Deerlendirme 333

SONU 341

KAYNAKA 351

ZET 372

ABSTRACT 374

v

KISALTMALAR

a.g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen makale

a.g.t. Ad geen tez

ABD Amerika Birleik Devletleri

ATASE Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl

A Ankara niversitesi

bkz. Baknz

C. Cilt

ev. eviren

Derl. Derleyen

Ed. Editr

SBF Siyasal Bilgiler Fakltesi

T.C. Trkiye Cumhuriyeti

Ter. Tercme

TKAE Trk Kltrn Aratrma Enstits

TTK Trk Tarih Kurumu

vd. ve devam

Yay.Haz. Yayna hazrlayan

Haz. Hazrlayan

GR

ok sayda kaynaa dayal olarak hazrlanan bu almann amac;

Trkiyede yaayan Krtlere ilikin bilgi verilmesi ve aznlk olma

durumlarnn Siyaset Bilimi asndan incelenmesidir.

Trkiyede Krt Sorunu ve Aznlk Tartmalar balkl bu almann

birinci blmnde, ncelikle konu ile ilgili kavramsal ereve oluturulmu;

daha sonra ikinci blmde, Krtlerin etnik kimlikleri ile ilgili grlere, ayn ad

tayan balk altnda yer verilmitir. Krtlerin kaynaklara dayal bilinen net bir

tarihlerinin bulunmay sebebiyle; tarihi geliim bal altnda nce

Trkiyenin dou blgesi ele alnm ve ardndan tarihsel sre iinde burada

yaanan siyasal ve sosyal gelimelerin incelenmesi suretiyle, anlan

corafyada yaayan Krtlerin durumlarna ilikin bilgilere ulalmaya

allmtr. Ayrca, Krtlerin Osmanl mparatorluuna katlmlarndan

bugne kadar geen sre de ayrntl olarak bu blm iinde incelenmi ve

kavramsal ereveyle de balant kurularak deerlendirmelerde

bulunulmutur.

almann syanlar ve Krtlk Faaliyetleri balkl nc

blmnde ise; Osmanl mparatorluunun son dneminde grlen ve Krt

syan olarak nitelenen eitli hareketler yannda; Milli Mcadele ve

Cumhuriyet Dnemleri hareketlerinin de incelenmesi yoluyla, niteliklerinin

tespit edilmesi amalanmtr. Bu inceleme erevesinde ayrca Trkiyedeki

Krtlk hareketlerinin tarihsel seyri de ele alnarak, toplumsal yansmalar

ve etkileri gzlenmeye allm ve nceki blmlerle balant kurularak

deerlendirmelerde bulunulmutur.

2

Krtlerin aznlk olma durumlarnn incelendii drdnc blmde ise

aznlk haklarnn geliimi tarihsel bir sre iinde ele alnm ve bir teorik

arka plan oluturulmutur. Elde edilen btn bilgiler nda Trkiyede

yaayan Krtlerin durumlarnn aznlk karakteri sergileyip sergilemedii;

aznlk olma kriterleri ile Etnik, Dini ve Dilsel Aznlklara ilikin teorik

erevede incelenerek, bu konuda bir sonuca ulalmaya allmtr.

I. BLM KAVRAMSAL EREVE

1.1. Etniklik/Etnisite - Etnik Grup - Etnik Yap

Etniklik kelimesi ilk olarak Amerikan Sosyologlarndan David Reisman

tarafndan 1953te kullanlm olmakla birlik te, kelimenin tarihinin,

kullanmndan ok daha eski olduu grlmektedir. Etnik kelimesi Yunanca

ethnos kknden alnm olup, Eski Yunancada belirli bir tr beeri birlik

biimini ifade etmektedir. Terimin kratos ethnos ayrlna bal olarak

devlet kavramna herhangi bir gndermesi bulunmamakta, bu sebeple

siyasal bir ierik tamad grlmektedir.1

ngilizcede, Ondrdnc yzyln ortalarndan Ondokuzuncu yzyln

ortalarna kadar rksal karakteristiklerde yava yava yer almaya balayan

terim; ABDde, kinci Dnya Sava srasnda ngiliz kkenli ounluu,

Yahudi, talyan, rlandal gibi dierlerinden ayrmak maksadyla

kullanlmtr.2

Etniklik, bir grup insann kendilerinin gerek ya da hayali mterek bir

atadan geldikleri inancyla duygusal balarla birleerek ounluktan

ayrldklarn benimsemeleri hli olarak tarif edilmekle birlikte; doktrin ve

zellikle uluslararas kurulularn almalarna bakld zaman, genel olarak

etniklik kavramnn zerinde uzlalabilecek bir tanmna henz

ulalamad sylenebilmektedir. Bununla birlikte, uluslararas belgelerde

1 Bkz. Suavi Aydn, Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, teki Yaynevi, stanbul, 1998, s. 53-54 2 Thomas Hylland Eriksen, Ethnicity and Nationalism, Pluto Press, Colorado, 1993, s. 3,4

4

terim, rk teriminden daha kapsayc bir anlamda kullanlmakta;3 etniklik de

bir rk (soy) unsuru olarak deil, kltr, dil ve din gibi toplumsal ilikiler

sistemi iinde yorumlanmaktadr.4

Anlalaca zere rk kavram ile etnikliin ayrld nokta, kltr

kavramndan kaynaklanmaktadr. Irk, insanlarn biyolojik olarak

snflandrlm ekli iken; etniklik ise bu tanmn kart olarak, insanlar

kltrel farklara dayandrarak snflamaktr.5 Dolaysyla, Etnisite teriminin,

etnik grup yelerinin din, dil, gibi baka kltrel zellikleri de paylayor

olmalar sebebiyle, rk terimi karlnda kullanlmad grlmektedir.

Bu erevede etnisite, ait olduklar ve iinde zgn kltrel davranlar

sergiledikleri bir toplumda kendilerini dier kollektif yaplardan farkllatran

ortak zelliklere sahip olduunu dnen ya da bakalar tarafndan bu gzle

baklan kiileri6 tanmlamada kullanlan bir terim olmaktadr.

Etnisite kavramnn nemi, toplumsal ayrmcln (Nazi

Almanyasndaki Yahudilerin durumunda olduu gibi) ya da bamszlk

hareketlerinin temelini oluturduu zamanlarda (Sovyetler Birliinde

yaand ekliyle) ak bir biimde kendisini gstermektedir.

Dier yandan, etnikliin tad bir takm ham unsurlarn deiik

yollarla organize edilerek anlaml ekle sokulmalar durumunda baka

kimliklerin ortaya kmas mmkn grlmekle birlikte; sahip olduklar ham

materyallere ilve olarak somut unsurlarla (dil gibi) kendilerini ifade etmeye

3 Hayati Hazr, Demokrasilerde Etniklik Sorunu ve Trkiye Asndan Tartlmas, Avrasya Dosyas, C.3, Say 4, Ankara, Asam Yaynlar, 1996, s. 269-270 4 Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, Tima Yaynlar, stanbul, 2003, s. 12 5 George J. Bryjak and Michael P. Soroka, Sociology Cultural Diversity in a Changing World, Allyn and Bacon, Massachusetts, 1994, s. 168 6 Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s. 215

5

alsalar dahi, etnikliin milli kimlik gibi zgl bir kimlie dnmesi hi bir

zaman mmkn grnmemektedir.7

Etnik grubun en dar tanm onu, ayn soydan gelenlerle yani kabile ile

eit tutmakta, en geni tanm ise bir sosyal grup olan akrabalk bana

dayanlarak yaplmaktadr.8 Tanmlamada grlen bu farkllk, farkl

gzlemlerin farkl tanmlara ulatrmasndan, etnik gruplarn bulunduklar

blgelerdeki yapsal farkllklardan ve etnik sorunun temelindeki politik

yaklamlardan kaynaklanabilmekte; etnik gruplar da farkl sebeplerle farkl

zelliklerde ayrlabilmektedirler.9

Genel bir tanmla etnik grup, btnden sosyal mesafe bakmndan

uzak, rki10 veya kltrel olarak teekkl etmi bir topluluktur. Mustafa Erkal,

bir etnik grubun olumas iin ana kltr kalbnda dilde, dinde, rf ve

adetlerde, edebiyatta, mimaride, musikide, sosyal hayatn her bir parasnda

farklln sz konusu olmas gerektiini; bu erevede, sadece mahall dil

fark deil; yaama tarz fark varsa etnik gruptan bahsedileceini

belirtmektedir.11 Bu durumda etnik grup, baskn gruptan kltrel olarak

7 Hayati Hazr, a.g.m., s. 270 8 Anthony Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London , 1971, s. 180, Aktaran: Hayati Hazr, a.g.m. s.270 9 Bu kapsamda spanyada bulunan Bask (Euskadi) blgesinde yaayan sosyal grubun ekonomik, dilsel, kltrel, tarihsel ve blgesel farkllklar; Almanyada bulunan Trk etnik grubu ile bir olmad iin, iki grubu tanmlarken kullanlacak ltler de farkl olmakta, bu da farkl tanmlar ortaya karmaktadr. Ayn ekilde, Gney Afrikada nceki ynetim eklindeki beyaz baskn grubuna kar, nfus ounluuna sahip olan siyahlar iin belirlenecek kstaslar da dier etnik yaplara ilikin kstaslardan farkl olmaktadr. 10 Irka (soy) dayal ayrmclk daha ziyade Amerikan sosyolojisine hkim olan bir dnce tarzdr. Bu lkede, etnik gruplar bir eritme potasnda (melting-pot) eritilerek Amerikanizm denilen bir tipe dntrlmektedir. Trk toplum gelenei, Osmanl deneyimi, eitli kltrleri millet sistemi emsiyesi altnda toplayarak kimliklerini korumalarna azami lde hogrl davranmtr. Karsta Malakan (Rus), Eston ve Alman asll cemaatlarla; Gney Douda Zaza, Krman, Yezidi, Sryani, Nesturi, Nusayri; Dou Karadenizde Laz, Grc vb. gruplarla; Antalya ve Alanyada Macar, stanbul, zmir, Bursa, Ankara gibi eski kentlerde Rumlar, Ermeniler, Yahudiler ve Trkler birlikte yaamlardr. 13. yzyldan 20. yzyla kadar sadece Dou Karadenizin Trabzon ilinde Rumlar ve Trkler yaklak 600 yl kadar -tm Pontus diasporasna ramen- birlikteliklerini srdrmlerdir. Bkz. Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, Tima Yaynlar, stanbul, 2003, s. 12 11 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, Der Yaynlar, stanbul, 1995, s. 35

6

farkllam bir sosyal grup; yani, dil, din ve rk gibi kltrel kriterlerin

uyumundaki toplumsal kimlik12 olmaktadr.

Bu farkllamaya dair verilebilecek en yakn rnek, Yunanistanda

bulunan Trk Etnik Aznldr. Bat Trakya Trk Aznl dinde, dilde,

edebiyatta, dncede olduu gibi, sosyal yapnn dier unsurlar itibaryla

ounluk olan Yunan grubundan farkldr. Bu farkllk, Trk etnik aznlnn

etnik kimliini en ak ekilde ortaya koymaktadr.

Dier yandan, Sri Lankada bulunan Tamil-Hindu etnik grubuna

baktmzda da ounluu oluturan Snighalese baskn grubu ile Tamil-

Hindu grubunun sosyal hayatn hemen her alannda ayrldklar

grlmektedir. Budist olan Singhalese grubu ile Hindu olan Tamil grubu

arasndaki en byk farkllk, kltr oluturan temel gelerden biri olan bu

dinsel ayrmdan kaynaklanmaktadr. Bu gruplar iin din farkll ve ayn

lkede yaama mecburiyeti atmalara sebep olmaktadr.

Etnik grup ile ilgili veya etnik kavramyla balantl tanmlamalar

yaplrken grld gibi sosyal yapnn unsurlar ele alnmakta; etnik grup

tanmlamalarnda kullanlan ve etniklii oluturan sosyal yap faktrleri nfus,

dil, din ve kltr gibi kavramlar olmaktadr. Ayrca, kltrel normlar, inanlar,

gelenek ve grenekler sosyal grubun olumasnda veya baskn gruptan

ayrmasnda rol oynayan dier hususlar oluturmaktadr.

Etnik yap, farkl olan grubun baskn olan gruptan ayrlmas ve sosyal

yapnn btn unsurlaryla farkllk iermesi durumunda olumakta; etnik grup

da farkl bir tarihte ve ortak bir uurda beliren bir kimliin bir grup insan

12 Reece Mc Gee, Sociology on Introduction, Prudeu University Press, Newyork, 1980, s. 194

7

tarafndan paylam olmaktadr. Bu erevede etnik gruplar kendi

kltrlerine, normlarna, inanlarna ve geleneklerine sahiptirler.13

Dier yandan etnik yap, tarihsel kkenleri ve fiziki yaplar ayr olan

insan topluluklarnn birbirleriyle olan ilikilerinden doan bir olgudur.14 ki

farkl sosyo-kltrel yapdaki insan topluluunun karlamalar sonucu

doan ilikilerden meydana gelen etnik yapda, bazen gruplarn snrlarnn

iziminde din olgusu veya mezhepler rol oynayabilmektedir. Bu erevede

din, sosyal yapnn en nemli unsurlarndan biri ve kltr ekillendiren en

nemli gedir. Dolaysyla din kavram insanlar bir sosyal grup olarak

ekillendirmede ve bu sosyal yapy bir arada tutmada, dier baz sosyal yap

unsurlarndan daha etkili olmaktadr.15

Sosyal yapnn nemli bir unsuru olan nfus ile onunla balantl olan

nfus hareketleri ise insanlarn ve topluluklarn deiik lkeler arasnda gidip

gelmeleriyle, yeni etnik gruplar oluturmaktadr.16 Hintliler, kendi lkelerinde

kast ve dil bakmndan tamamen farkl gruplarn yeleri saylmalarna

ramen, ngilterede yaayan Hintliler etnik bir grup meydana

getirmektedirler. Bu durum ise etnik gruplarn bileiminin deiikliklere ak

olduunu gstermektedir.

13 David Jary and Julia Jary, Dictionary of Sociology, Harper Collins, Glasgow, 1991, s. 202 14 brahim Yasa, Trkiyenin Toplumsal Yaps, Sevin Matbaas, Ankara, 1970, s. 5 15 Bununla birlikte, din olgusunun bazen dierlerine kar kendi kimliini korumak maksadyla iddete ynelmede kullanld da grlebilmektedir. Hindistanda Hindu, Budist ve Mslmanlar arasnda; Orta Douda Mslman, Hristiyan ve Yahudiler arasnda; Sri Lankada Hindu ve Budistler arasnda, Kuzey rlandada Katolik ve Protestanlar arasndaki iddet, din temelli fikir ayrlklarndan kaynaklanmaktadr. 16 Gler etnik gruplarn ve aznlklarn oluumunu, ekilleniini ve bunlar arasndaki fikir ayrlklarn etkileyen sosyal hareketler olmakla birlikte, bir ehirden dierine yaplan hareketten ziyade daha byk aptaki corafi yer deiimlerini tanmlamakta ve genellikle kalc yerlemeyi iermektedir. Bu erevede Sri Lankada bulunan Tamil etnik grubunu, ABDde son yllarda byk bir hzla nfus hareketi salayan Gney Amerikal gmenleri ve Asyallar (in, Vietnam, Tayland, gibi) g hareketleri ile etnik grup oluumlarna rnek olarak verebiliriz. Dier yandan, 1960l yllarda yaanan Almanyaya Trk ii g, zamanla btn Avrupa lkelerine yaylm ve Trk ii nfusunun artmasyla gnmzde bir Trk Etnik Aznl meydana gelmitir. Trk Etnik Aznl, baskn grup olan Hristiyan Avrupal yapdan kltrel ynden tamamen farkllk iermekte ve kar kltr benimsemeyi minimum seviyede kabul etmektedir.

8

1.2. Klan, Airet, Kabile, Kast

Airet, kabile ve klan gibi terimler, milletleme ve modernleme

srecini yaamam, d dnyaya kapal kalm ve kan balarnn gl

olduu sosyal gruplardr. Bu gruplar, millet ve etniklik alt sosyal gruplar

olarak da tanmlanmaktadr. Airet, kabile ve klan yaplarnda grup ii

balantlar, gruba duyulan sadakat sebebiyle daha kuvvetlidir.

Orhan Trkdoan, millet, etnik grup, kabile ve airet gibi terimlerin

genelde birbiriyle kartrlmasna ilikin aklamasnda; Bu kavram

kargaasnn en nemli tartma alann milletleme dediimiz hadise tekil

etmektedir. Millet, halk, kabile, airet, cemaat topluluk ve kavim gibi sosyal

oluumlar adeta birbirine girmi, yerli yersiz kullanla gelmektedir. Sosyolojik

adan millet, dil ve kltr deerleri yannda ortak duygularda uyum

salamaktadr. Bu tanmda grld zere dil, kltr ve ortak duygu nemli

bir yer tutmaktadr. ... Ancak, her dili, kltr ayn olan topluluklar millet

saymak byk bir yanlgdr. Millet tarih ve sosyal ilerlemenin ve geliimin

rndr. demektedir.17

Klan, soyunun ortak bir atadan geldiini iddia eden ve bir totemle

temsil edilen, tek soylu bir akraba grubudur. Anasoylu ya da babasoylu

klanlar, genellikle soylara gre blnr; bunlar da ortak bir atadan gelen

soyun kollardr.18

Kabile veya kabile toplumu, bir dinsel veya tarmsal toplumda, kltrel

veya dilsel olarak paylalan grup yeliinin sosyal haklar ve ykmllkler

tarafndan karlkl olarak snrlandrlmasyla oluan bir gruptur. Bu yap

iinde, ortak kkten gelen ailesel yapnn gl oluu ile sosyal birleme ve

17 Orhan Trkdoan, Bir Sosyoloji Teorisi: Klandan Millete, Trk Kltr, Say 357, 1993, s. 1-8 18 Gordon Marshall, a.g.e., s. 412-413

9

etkileimin nemi kabul edilmekle birlikte; terim zerindeki tartmalar hl

srmektedir.19

Kast ise ar kapanma kriterlerine dayal olarak, kat, hiyerarik

toplumsal tabakalamann ideal tipi olup, gruplar arasnda belli llerdeki

birlemeleri engelleyen izgilerin kesin olarak izildii durumu anlatmaktadr.

Kast izgisinin bir yanndan br yanna olan evliliin yasaklanmas, bunlar

arasndaki engelleri gstermesi asndan nemli bir rnektir.20

Kabile ve airet toplumlarnda ekonomik ilikilerin sanayi toplumlarna

ve post modern toplumlara nazaran daha basit olduu grlmekte; en nemli

sosyal yap faktrnn din olduu bu toplumlarda gelenek ve grenekler de

baskn durumda olmaktadr.

Bu erevede, kabile ve airet sosyal gruplarnda demokratik yapdan

sz etmek mmkn olamamaktadr. Zira, airet yapsndaki gruplarda ortak

kararlar alnrken kararlar, bireysel akl yrtmeler veya bireylerin olaylar

kendi mantk szgelerinden geirmeleri ile deil, airet reisinin veya dini

nderin karar dorultusunda belirlenmektedir. Etnik gruplardaki aama da

bunun benzeridir.

Kabile ve airet terimlerinin etnik grup terimiyle balantl kullanmlar

grlmekle birlikte; kabile ve airet yaplar, etnik gruptan daha kk ve

kltrel etkileimin ve kan bann daha gl olduu topluluklar olarak

karmza kmaktadr. Dier yandan, kabile ve airet yaplarnn snrlar,

etnik, rki ve benzeri sosyal gruplara nazaran daha keskin olup, bu yaplarn

ve sosyal gruplarn paralanmas; ulus-devlet ierisindeki milletleme

olgusunu ve srecini toplumsal btnleme asndan glendirmektedir.

19 Bkz. David Jary and Julia Jary, a.g.e., s. 669 20 Buna ramen kastlar aras evlilikler olumakta, ancak kurulan aile karakteristik biimde aa kasta dahil edilmektedir. Bkz. Gordon Marshal, a.g.e., s. 391

10

Baz etnik aratrmaclar kabileci toplumu ayrlk olarak ayr bir

kategoride ele almakta; milletleememi bu etnik yaplar ile devlet kurumuna

hkim baskn yap arasndaki anlamazlklar, demokratik isteklerden deil,

baskn olmayan grubun devlete hkim olmak istemesinden kaynaklandn

belirtmektedirler. Etnik grup isteklerinin devletin verdiinden daima bir fazla

olaca, etnik grup ile devlet arasndaki karlkl anlamalarda devam eden

srecin masum kltrel isteklerden otonomiye ve ayr bir devlete doru giden

bir aama olduu grne gre etnik grup iin nihai ama, tam bamszlk

olarak belirtilmektedir.21

Bu erevede, kabile ve airet yaps ve etnik grup asndan

milletleme olgusu iinde btnleme konusuna dnecek olursak;

milletleme olgusu iinde btnleme durumunun, genel yap ile ana kltr

kalbnda dilde, dinde, rf ve adetlerde, edebiyatta, mimaride, musikide,

sosyal hayatn her bir parasnda farkl olmayan gruplar iin geerli olaca

grlmektedir. Ancak, sadece mahalli dil fark deil, yukarda saylanlar

erevesinde bir yaama tarz farknn bulunmas durumunda, baskn

gruptan kltrel olarak farkllam bir sosyal/etnik gruptan, dil-din-rk gibi

kltrel kriterlerin uyumundaki toplumsal kimlikten ve dolaysyla da

milletleme olgusu iinde ters ynde karlkl bir etkileimden sz edilmesi

gerektii anlalmaktadr.

1.3. Kimlik - Kltr - Kltrel Kimlik

Kimlik, genel olarak sosyolojik, psikolojik ve antropolojik yaklamlarla

ele alnabilen bir kavramdr.22 Bununla birlikte en yaln tanmyla kimlik,

21 Anthony D. Smith, Nationalism, Mouton, Colorado, 1973, s. 42 22 Sosyal bilimlerde ben, benlik-kendilik, kiilik ve kimlik kavramlar ou zaman e anlaml imi gibi kullanlmaktadr. Oysa bu kavramlarn her biri bal bana deiik anlamlar ykldrler. Birbirleriyle ortak olan ynleri ise, kiiyi bakalarndan ayran duygu, tutum ve davranlarn ifade iin kullanlmalardr.

11

kiilerin, gruplarn, toplum veya topluluklarn kimsiniz, kimlerdensiniz?

sorusuna verdikleri cevap ya da cevaplardr.23

Kimliin olumas, sosyalleme artlar kadar tarihi artlarn

oluturduu faktrler tarafndan da ekillendirilmekte; tarihi artlar, iinde

yaanlan siyasi ve sosyal yapy ekillendirdii gibi, tarih ile ilgili perspektifleri

de belirlemektedir.

Bu erevede kimlik, insann potansiyeli ile birlikte zaman iinde

deien veya sabit kalan btn vasflarn ifade etmektedir. Bilgi sosyolojisi

asndan kimlik kavram, sosyal olarak retilmi ve sosyalletirme yoluyla

ferde aktarlm bir tr bilgi olarak ifade edilebilmekte; sosyolojik tarifi ise

toplumun dier unsurlarnn bize kar tepkilerinden, tutum ve

davranlarndan edinilen izlenimlerdir, eklinde yaplabilmektedir. Kimlik, bir

tr planlanm davran veya yklenilmi rol olduundan herhangi bir sosyal

durumda bir baka kimlik sergilenebilmektedir.

Uzun bir tarihsel sreten gelen, zamann ve ihtiyalarn dourduu

uurlu tarihlerle mnl ve zengin bir sentez oluturan, sistemli ve sistemsiz

bir ekilde nesilden nesile aktarlan, bu suretle her bir insanda mensubiyet

duygusu ve kimlik uuru kazanlmasna yol aan, evreyi ve artlar

deitirme gc veren, nesillerin yaadklar zamana ve gelecee baklar

srasnda gemie atf dncesi gelitiren, inanlarn, kabullenilerin,

yaama ekillerinin btnne, kltr denilmektedir.24

Kltr, bir toplumun tarih iinde oluturduu deer, norm ve sosyal

kontrol sistemlerinin gstergesi olan madd ve mnev unsurlarla, bunlarn

ekillendirdii ilikiler nda, snr koyma, aklletirme ve model olan

23 Bkz. Bozkurt Gven, Trk Kimlii, Kltr Bakanl Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1994, s. 3 24 Bkz. Sadk Kemal Tural, Kltrel Kimlik zerine Dnceler, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1998, s. 5

12

gsterme suretiyle kimlik kazandrmaktadr. Bu kimlik kazandr ve

mensubiyet uuru, kiiyi bir yandan atalarna, bir yandan gnmzde beraber

yaad veya eitli sebeplerle ayr kald insanlara, bir yandan da gelecek

nesillere balayan tezahrlere yol amaktadr.25

Kltr, maddesi ve slbu ile hayatn btn olarak tanmlanrken;

kltrel kimlik ise bu btnn gelenek, grenek ve eitim yoluyla kiiye

kazandrdklar ve bunun uuru26 eklinde ifade edilmektedir.

Dolaysyla kltrel kimlik, ben kimim, biz kimiz? sorularna verilecek

cevabn ana hatlarn ihtiva eden bir kavram olarak karmza kmakta; belirli

bir kltr evresi iinde yorulan ve sosyalleen insan da bu erevede kendi

kltr evresini temsil eden bir varlk olmakta; kltr evresi ise ferde

kimliini vererek kendini fertte temsil ettirmektedir.27

Kltrel kimlik, bir aznlk grubun kendilerine has sosyal detlerini

yanstmalar anlamna gelmekte; milli kimlik ise tarihi tekml iinde milli

kltr unsurlarnn ekillendirdii bir kimlik tipi olmaktadr. Milli kltr, bir

millete has deerlerin yourduu kltr olarak tanmlanabilirken, bu

deerlendirmede yer alan millet kavramnn saf bir rk deil, milli bir

entegrasyonunu ifade ettii grlmektedir.

Dier yandan, kklere inme ve kim-ne olduunu sorma, ferdi dzeyde

bir kimlik arama sreci olmaktadr. Aznlk veya etnik yaplamalarn

younlat bir toplumsal ortamda, ferdin zdeletii gruplara ballk

duygusu, etnik kltr veya etniklii gdeme getirmekte; dolaysyla kimlik

25 Bkz. Sadk Kemal Tural, a.g.e., s. 74 26 Nevzat Kseolu, Trk Kimlii evresinde, Trk Yurdu, Cilt 15, Say 89, Ocak, 1995, s. 5 27 Bu erevede milli kltr, milletlerin milli deerlerine bal olarak meydana gelen kltr olurken, bunun ngrd kimlik ise milli kltrel kimlik olarak karmza kmaktadr. Bu noktada, insan topluluklarnn deerleri gerei kltrlerin farkllk gstermesi, kltrel kimliklerin de farkllk gstermesine sebep olmaktadr.

13

arama en fazla bu aznlk veya etnik gruplar arasnda ykselmekte; bu

sebeple de aznlk olgusu ile etnik kltr fonksiyonel bir iliki iinde

bulunmaktadr.28

1.4. Millet (Ulus)

Millet olgusunun sadece rk ile ifade edilebilmesi mmkn deildir.

Kukusuz, rk, din ve dil benzerlii, milletlerin oluumunda temel faktrler

olmulardr. Ancak bununla birlikte Fransz dnr Ernest Renannin de

belirttii gibi, millet gereinin her eyden ok ve her eyden nce, o milleti

vcuda getiren fertlerin birlikte yaama duygusu ve kararllna; birlikte

yaanan gemiin dourduu ortak kltre; ruh ve ama birliine

dayand29 gerei kabul edilmitir. Bu adan millet oluumunda en nemli

faktr kltrel kimlik ve mensubiyet uuru olmaktadr.30

Bu erevede, millet deyince kltr birliinin ve kltrel kimliin birinci

planda geldii grlmektedir.

Dier yandan, her uygarlk kendine has ve uygarlklarn kltr

deerleri, inan sistemleri ve sosyal yaplaryla yakndan ilgili bir geliim

sergilemekte olup; bu sebeple, bir uygarln, dier bir uygarln geirmi

olduu safhalar aynen geirmesi sz konusu olamamaktadr.

28 Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, nsz 29 Turhan Feyziolu, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1987, s. 45 30 Bu erevede, Franszlar iin ayrc kimliklerinde corafya ve Fransann tarihi esas olmakta; ne Gal, ne Latin ne de Cermen olan Franszlarn, bu unsurlarn hepsinin kltrleri asndan birleip kaynaarak, Hristiyanlk ve vatan kavramlar iinde eriyerek Fransay ve Franszlar meydana getirmi olduklar grlmektedir. Dier yandan, Bat Trakyadaki nfus yapsn deitirmek iin Grcistandan ve Kafkaslardan getirilen Rumlarn Rumca bilmemelerine ramen kendilerini Yunan kltrne ait hissetmeleri de millet olgusunda kltrel kimlik ve mensubiyet uurunun etkileri olarak karmza kmaktadr. Bkz. Sadk Kemal Tural, a.g.e., s. 31; Mustafa Erkal, ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, stanbul, 1994, s. 131

14

Bununla birlikte, 18 inci yzyln ikinci yarsndan sonra batda gelien

sanayileme sreci uygarlklar aras btnlemeye yol am, milli snrlar

alm, akltrasyon denilen kltrel temaslar ise ncelikle hkim toplumun

damgasn yaymtr. Bu durum bir yandan derebeyliklerin ve ok halkl

imparatorluklarn kmesine sebep olurken; bir yandan da bunlarn yerine

belirli bir corafya zerinde, tasada ve kvanta ortak duygular paylaan yeni

bir yapnn, millet olgusunun gndeme gelmesini salamtr.31

Mustafa Erkala gre; milletlemeye tesir eden unsurlardan biri coraf

btnleme olmakla birlikte, bu tek bana yeterli olmamaktadr. Erkaln bu

konudaki tespitleri u ekildedir:

Millet nitelii ancak belirli bir zaman ve sre iinde kazanlmaktadr.

Tesadfen bir araya gelmi kalabalk millet deildir. Sadece meknda

tamlama, yani corafi btnleme yeterli deildir. Nitekim, bu durum sadece

yurtseverlikle ifade edilebilir; fakat milliyetilik daha kapsaml bir kavramdr.

Fonksiyonel olduu kadar anlaml bir kltrel btnleme, kltrel aynleme

gereklidir.32

Grld gibi millet olma ve milletleme belli bir tarihi sre iinde

meydana gelen sosyolojik bir olgudur. Bu olgu her millet iin deiik sreleri

ieren farkl bir yaplanma arz etmektedir. Bu durumda din, dil, corafi blge

faktr gibi millet oluumunu etkileyen kstaslar da her toplum iin farkl

etkileimleri iermektedir.33

31 Orhan Trkdoan, Niin Milletleme, Trk Dnyas, AratrmalarVakf Yaynlar,stanbul, 1995, s. VIII 32 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, s. 42 33 Bu erevede, ABDde uluslama g olgusu ile birlikte gelimi; deiik uluslardan insanlar, Amerikanizasyon ile Amerikallk bilincine sahip olmulardr. Amerikay oluturan gmenlerin nemli ounluunun ngilizce konuan halklardan meydana gelmesi sebebiyle, bu sosyal grup iin en nemli birletirici etken dil, yani ngilizce olmutur. Polonya, spanya, Yunanistan, talya, Almanya, Fransa, Hollanda, Slovakya kkenli insanlarn hepsi, bu Anglo-Sakson potas iinde erimilerdir. Dolaysyla ABDde mill dil olarak ngilizcenin tercih edilmesi, milletlemenin ana unsurunu tekil etmektedir. Farslarda bu ekillenmenin baatlar ise dil ve dinin bir mezhebi olmutur. Bkz. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 3

15

Tarihsel adan millet ve milliyetilik Batl kavramlar ve oluumlar

olarak kabul edilmekte; dolaysyla, milletleri etnik gruplardan ayran eylerin

de ksmen Batl grnmler ve nitelikler34 olduu vurgulanmaktadr. Bu

gr savunanlara gre,35 1800lerin ardndan milletlemenin olgunlamas

devlet kavramn glendirerek ulus-devlet modelini oluturmutur. Ulus-

devlet modeliyle milletin olgunlamas devleti glendirirken, devletin

glenmesi ise snrlar iinde yaayan topluluu milletletirmi, dolaysyla

bu yap iinde ikili bir etkileim meydana gelmitir. Bu durum ise millet

baznda deil, devlet baznda bir devlet milliyetiliini gelitirmitir.

Dier yandan, ulus-devlet ncesi ynetim ekillerinde, toplumlar aras

ilikilerin snrl olmasndan dolay, modern anlamdaki etnik ilikiler

varolmam; imparatorluklara hkim olan gcn aile hkmdarlklarndan

gemesi36 sebebiyle, etnik grup ve etniklik, ulus-devlet modelinin

geliiminden sonra domutur. Ulus-devlet yaplanmas, baskn bir sosyal

grubu ortaya karrken, bu grubun devlete hkimiyeti dier grup(lar) ile

paylamak istememesinden dolay, baskn grup karsnda etnik aznlk

gruplar meydana gelmitir. Dolaysyla, modern devlet kavram iinde oluan

ve yukarda ele alnan btn farkllklar ieren bu tip etnik gruplar, devlet

tarafndan zmsenememi topluluklar olmulardr.

Burada gznnde bulundurulmas gereken husus; eitli yazarlarca

millet ve vatandalk kavramnn, Batnn bir eseri gibi sunuluyor olduu,

ancak, kavramlarn Bat tarafndan sadece daha geni anlamlandrld

gerei olmaktadr. Zira, bir devlette, eit durumdaki zgr insanlarn devletle

34 Smith, Teritoryalleme, vatandalk haklar, yasal kurallar ve hatta siyasal kltr, Batnn kendini oluturduu toplumun zellikleridir. demektedir. Bkz. Anthony D. Smith Uluslarn Etnik Kkeni, ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir, Dost Kitabevi, Ankara, 2002, s. 188-189 35 Anthony D. Smith; Bat Avrupa dndaki milletlerin, milliyetiliin yaylmasn takiben, genellikle milliyeti ama ve hareketlerin sonucu olutuunu; Bat dndaki milletlerin ise tasarlanarak yaratlm olduklarn belirtmektedir. Bkz. Anthony D. Smith, Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 158-159 36 Bu ailesel ynetim ekli, Osmanlda padiahlk, Byk Britanyada krallk, inde imparatorluk ve Rusyada arlk eklinde olmutur.

16

iliki kurma biimi olan vatandalk, Roma mparatorluunda da Osmanl

Devletinde de varolmutur. Dier yandan devlet de hukuksal kategori olarak,

bireyleri kabul etmitir.

Millet; dil, rk, din, tarih kltr ve ama birlii iinde olan topluluktur.

tanmlamasndaki geler, etnik grup tanm iin de geerli faktrler olmakla

birlikte; tarihi bir topra/lkeyi, ortak bir tarihi bellei, kitlev bir kamu

kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan

topluluuna millet denir37 tanmlamasndaki gelerden bazlarnn etnik grup

tanm iin kullanlamad grlmektedir.

Bu erevede, milletler ska etnik materyallerden yararlanm olmakla

birlikte, bu, her ikisinin ayn olduunu ifade etmeye yetmemektedir. kisi

arasnda gzden karlmamas gereken en nemli temel fark, lke ile olan

ilikilerinin nitelii olarak belirmektedir. Buna gre, bir etnik topluluun lke ile

olan bann sadece sembolik ve tarihi olmasna karn, milletle bu ba fiziki

ve fiili38 olmutur.

Etnik grup ve etniklik, millet olma vasfna ulaamam, yresel kalm,

kltrel geliim srecini eitli sebeplerle geememi ve kendine ait baz

sosyal yap farklar olan gruplar olurken; millet olma aamasn geen sosyal

gruplar ise dier toplumlar ile kltr alveriinde bulunmu ve dolaysyla

modernleme srecini yakalamlardr. Bu durumda etnik gruplarn yresel

kalmann yannda, darya alamadklar ve millet alt olarak

adlandrlabilecek bir seviyede kaldklar grlmekte; milletlemenin ise

grubun bir devlete sahip olmas ile mmkn olabilecei anlalmaktadr.39

37 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 32 38 Bkz. Anthony D. Smith, Theories of Nationalism, s. 180, Aktaran: Hayati Hazr, a.g.m., s. 270 39 Gney Amerika yerlileri, Eskimolar, baz Afrika kavimleri (eitli bilim adamlar Krtleri de bu gruba dahil etmektedirler) rneklerinde olduu gibi; tarihsel geliimde darya alamam, devlet kuramam, modern bir dile sahip olmayan ve bununla balantl kkl bir yazl edebiyat bulunmayan, dier toplumlarn yzyllarca sren kltr aamalarn yzyldan daha az zamanlarda gemeye alan toplumlarn; modern bir devlete sahip olsalar dahi,

17

Dier yandan, etniklik kavramnn millet kavramndan sonra

gelimesi sebebiyle, tarm toplumlarnda, kabile kltr ile feodalizmi

aamam topluluklarda ulusal deerleri gzlemek mmkn olamamaktadr.

Zira bu toplumlarda etnik farklar bulunmamaktadr.

1.5. Milliyetilik Etnik Milliyetilik

Milliyetilik, bir insan topluluu tarafndan ortak bir tarihe, dile, dine ve

muhtemelen bir rka ait olmay hissetme, duyma ve inanma olup, bu duygu

ve inan bir toprak veya coraf blgeyle tanmlanmaktadr.40 Dolaysyla,

duygu, emel ve bilin; bunlarn hepsi milliyetilii oluturan ya da ulus devlete

her eyin zerinde deer bien grlere uyarlanan terimler41 olmaktadr.

Milliyetilik ifadesinin; Btn olarak millet ve mill-devletlerin btn

bir kurulma ve kendini idame ettirme sreci; bir millete ait olma bilinci ve

milletin gvenlii ve refahyla ilgili zlem ve hissiyata sahip olmak; Millet ve

rolne ilikin bir dil ve sembolizm; milletler ve mill irade hakknda bir kltrel

doktrin ile mill emellerin ve mill iradenin gereklemesine dair reeteleri

ieren bir ideoloji; milletin amalarna ulaacak ve mill iradeyi

gerekletirecek bir toplumsal ve siyas hareket. anlamlarna gelecek

ekilde ve birka biimde kullanldn belirten Anthony D. Smith; milliyeti

ideolojilerin ve hareketlerin ok az veya hi mill bilin ya da hissiyat olmayan

nfuslar arasnda, nfusun kk bir kesiminde ortaya karak

grlebileceini; ancak bu ideoloji ve hareketlerin geni kesimlerde hi bir

yank uyandrmayacan vurgulamaktadr.42

Baz semboller ve iaretler, milliyetilik olgusunda yol gsterici ilevler

stlenirken; bu kavramlar din, rkn saflatrlmas dncesi, belli bir modern manada dier milletlerin yakalam olduklar milletleme aamasn yakalayamayacaklar grlmektedir. 40 David Jary and Julia Jary, a.g.e., s. 416-417 41 Gordon Marshal, a.g.e., s. 504 42 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, s. 119

18

corafya paras, ulalmas ama edinilmi bir ideal veya sistem gibi

deerlerden oluabilmektedir.43 Etnik milliyetilik iin de ayn tanmlamalar

geerli olabilmekte; bu tanmlar, etnik gruptaki etnik milliyetilik duygusunun

glendirilmesi ilevini grmektedirler. Zira, etnik hareketin geliimi

asndan, gruba ait olan ve grubu bir arada tutan bu tip etnik iaretlere

ihtiya duyulmaktadr.

Milliyetilik ve etniklik birbirine bal dnceler olup, etnik grubun

devlet istei noktasnda, milliyeti ideoloji ayn zamanda etnik ideoloji

olmakta; milliyetilik hareketlerinin byk ounluunun ise etnik karakterli

olduu grlmektedir. Bununla birlikte pratikte milliyetilik ile etniklik

arasndaki fark bir hayli karmaktr.44

Devlet kurumuna sahip olmayan etniklik, lke iindeki baskn etnik

yapdan farkllaarak kendini ayrtrmas neticesinde onunla bir etnik

rekabete girmekte, bu durum ise etniklii kuvvetlendirerek grup arasndaki

dayanmay artrmakta; bu dayanmann artmasyla grubun deerlerine

vurgu yaplmakta ve nihayetinde etnik milliyetilik kendini gstermeye

balamaktadr.45

43 Alman milliyetilii, Martin Luther ile balam ve din milliletirilmi; daha sonra Alman milliyetiliinde etnik iaret rkn yceltilmesi olmu, bununla birlikte devlet ve din gcn korumutur. Bu erevede Alman Nazizmi milliyetiliin deiik bir boyutu olan rklk olup, daha ileriki aamalar temsil etmektedir. Irk hareketler dmansz var olamayacandan, dolaysyla bir dman seilmesi gerektiinden, bu erevede Yahudiler dman seilmitir. Kilise ile gl balar bulunan Yunan milliyetilii, Hristiyanln bir mezhebi olan Ortodoksluu milliletirerek etnik iaret ekline getirmi ve Megalo dea ile ekillenmitir. Yahudilerde bu iaret veya kavram vaat edilmi topraklar (Arz- Mevd) eklinde kendini gstermi, din ile desteklenerek kutsanm ve yceltilmitir. Yahudi sosyal grubu gcn Eski Ahitteki lkeye dn ruhundan almakta; din, grup tarafndan kavim dini olarak alglanmakta ve grubu bir arada tutarak yaamasn salamaktadr. Yahudilerin kutsal kitab Eski Ahitten alnarak formle edilen Arz- Mevd ise modern siyonizmdeki uygulamasn Theodor Herzl ile gerekletirmitir. 44 Bkz. Thomas Hylland Eriksen, a.g.e.,, s. 118 45 Bu sre iinde, etnik grup tarafndan bir yandan insan haklar, kltrel oulculuk gibi birtakm kavramlara vurgu yaplrken, bir yandan da mozaik yapya atfta bulunulmaktadr. Devlette eit paylamlar ile yola kan bu hareketlerinin nihai hedefinin bamsz bir devlete kurmak olduu grlmektedir. Bunlara rnek olarak, Sri Lankada Tamiller, spanyada Basklar, Kanadada Quebec ve Fransz aznlk gsterilebilmektedir.

19

Bu erevede milletin sivil ve teritoryal modellerinin belirli milliyeti

hareket tarzlar yaratma eiliminde olduunu vurgulayan Smith;

bamszlktan nce anti-smrgeci hareketlerin, bamszlktan sonra ise

entegrasyon (btnleme) hareketlerinin gelitiini belirtmektedir.46

Teritoryal milliyetiliklerin bamszlk ncesi hareketleri; ncelikle

yabanc yneticileri kovmaya ve eski smrge lkeyi yeni bir devlete sahip

milletle ikame etmeye alan anti-smrgeci milliyetilikler olurken; bunlarn

bamszlk sonras hareketleri ise, etnik farkllklar arzeden nfusu yeni bir

siyasi topluluk halinde bir araya getirmeye, btnletirmeye ve yeni bir

teritoryal millet yaratmaya alan entegrasyoncu/btnletirici

milliyetilikler olmaktadr. 47

Etnik milliyetiliklerin bamszlk ncesi hareketleri; daha byk bir

siyasi birimden ayrlma, seilmi bir etnik yurdu ayrma, burada toplanma ve

yeni bir siyasi etno-millet kurma eklinde ayrlk ve diaspora milliyetilikleri

olarak gzlenirken; bamszlk sonras hareketleri ise; etno-milletin o

andaki snrlar dnda bulunan etnik akrabalar ve onlarn yaadklar

topraklar ilhak etmek veya etno-mill devletlerin birliiyle daha geni bir

etno-mill devlet kurarak genilemeye alan irredentist ve pan

milliyetilikler olarak deerlendirilmektedir.48

1.6. Etnik Merkezcilik Blge Milliyetilii

Etnik merkezcilik, nyargl davranlar ya da sosyal grubun doasnda

varolan dardakilere kar bir gvensizlik olarak tanmlanmakta; bir grubun

inanlar ynnden nemini ve bunlarn dier gruplardan daha iyi olduunu

vurgulamakta; bu erevede etnik merkezci grler ise dier kltrleri kendi

belirledii standartlarda ve perspektiflerde yarglamaktadr. 46 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 133 47 a.g.e., s. 133-134 48 a.g.e., s. 134

20

Milliyetilik ve vatanseverlikle glendirilen ve grup sadakatinde

temellenen etnik merkezcilikte kltrler, dinler ya da dier sosyal yap

unsurlar, merkez durumunda olan grubun tarafsz gzlemleri dnda

incelenmekte, nyarglar altnda deerlendirilmekte ve dncelerde/

eylemlerde en doru biziz/en hakl biziz mant yer almaktadr.49

Dolaysyla, etnik merkezci propagandalar mill gerilim periyodunun

artmasna yol amaktadr.50

Kavramsal bazda, etnik grupta etnik merkezciliin, millette ise

milliyetiliin, biz kavramnn ar vurgulamalar olduu grlmektedir. Bu

bir anlamda, kendi kimlii dndakileri tanmlamadr. Millet ve etnik grupta

biz duygusu ne kadar gl ise, milliyetilik ve etnik merkezcilik de o derece

gl olmaktadr. Murat Belge bu konuda;

Duygu hi yoksa yaratlamaz. Milliyeti ideoloji bir fikir jimnastii

olarak kalr. Ama daha ok kuramsal bir durumdur, nk ideolojinin ortaya

kt bir durumda, zayf da olsa, bir miktar duygu ortam olaca tahmin

edilir. Bu durumda sekinler bu duyguyu gelitirmeye alrlar. Fakat

duygunun biz yn zayf olacandan ve bu yn ksa erimde

gelitirilemeyeceinden, ideoloji onlar kavramna olabildiine vurgu

yapar.51 demektedir.

Dier yandan, etnik merkezcilikle etnik milliyetilik yapan gruplarn

belirli corafya paralarnda younlam olmalar ve bu blgelerde etnik

anlamda baskn durumda bulunmalar, blge milliyetilii eklinde bir geliim

gsterebilmektedir.52

49Bu gruplar iinde n yargl ve rk yaklamlar grlebilmektedir. ABDde gelien White, Anglo Sakson, Protestan (WASP) sosyal grubunun stnl tezi, Dazlaklar Hareketi, Ku Klux Klan gibi gruplar bu erevede yer alan hareketlere rnek olarak gsterilebilirler. 50 Bkz. Paul B. Horton and Chester L. Hunt, Sociology, McGraw-Hill, Newyork, 1987, s. 72 51 Bkz. Murat Belge, Milliyetilik Nedir, Ne Deildir, Nasl ncelenir?, Birikim Dergisi, Say 45/46, Ocak-ubat 1992, s. 43-48 52 Blge milliyetilii veya blgecilik olarak adlandrlan bu tipolojide, szkonusu blge genellikle dier blmlere oranla az gelimi ve milli gelirden daha az pay almakta olup,

21

Bu erevede, blgenin yaps etnik milliyetilii etkileyerek biz

duygusuna yol aabilmekte, kimi durumlarda bu yap kltrel farkllklarn

olumasna zemin hazrlayabilmekte, bu durum ise etnik farklln

olumasna ya da bir etnik grubun domasna sebep olabilmektedir. Ancak

burada gzard edilmemesi gereken nokta, blge milliyetiliinin

gelimesinde, salt ekonomik dengesizliin yeterli olmayaca, kltrel farkllk

olmadan etniklemenin veya blgeciliin ortaya kamayaca gerei

olmaktadr.

1.7. Aznlklar

Aznlklar,53 bir kltr iinde fizyonomi, dil, rf ve adetler veya kltrel

rnekler asndan hkim gruptan ayrt edilebilen alt gruplardr. Bu gibi alt

gruplar asl olarak farkl ve hkim gruba ait olmayan kabul edilmekte;

kltrel hayata tam katlmdan bilinli ya da bilinsiz olarak dlanmaktadrlar.

Hkim grup, tarihi, dili, gelenekleri, rf ve detleri tm toplum iin belirleyici

olan grup olarak tarif edilmekte; bu grubun stnl, gnlk kurallar ve

yasalarla onaylanmaktadr. Bu erevede aznlk stats ise etniklik bilincini

bir kimlik arama sreci olarak uyarmaktadr.54

Hkim grup-aznlk ikilisinin oluabilmesi iin, her iki grupa karlkl

olarak alglanan ve her birinin yelerinin zgn biimde kendi gruplarna ait

blgecilik yapanlarn temel iddialar da blgenin kastl olarak geri brakld vurgusuna dayandrlmaktadr. Bunun bir rnei Peruda grlmektedir. Gney Amerikadaki ilk yerli imparatorluun kurulduu ve ktay kefeden spanyollara kar en byk yerli ayaklanmann yaand Ayacucho, ayn zamanda Perunun ekonomik ynden en geri kalm blgesidir. Peruda bulunan, Aydnlk Yol (The Shining Path) bata olmak zere be byk terrist grup Blgedeki yerli halkn tamamndan destek almakta; blgenin geri kalmln ileri srerek hkmete kar eylemlerde bulunmaktadr. Dier yandan, Bask rneinde olduu gibi doal kaynaklarn zenginlii ile paralel bir sanayileme ve refah dzeyinde ykseklie rastlanabilen durumlar da grlebilmektedir. Euskadi blgesi olarak anlan alan Fransada ve spanyada drt olmak zere toplam yedi eyaleti kapsayan ve refah dzeyi yksek bir blgedir. Buradaki blge milliyetilii refahn yksek olmas ve sosyo-kltrel yapnn ekonomik kaynaklar paylamak istemeyiinden kaynaklanmaktadr. 53 Bu konuya alma iinde detayl olarak yer verilecek olup, bu blmde sadece sosyolojik kavramsal ereve izilmektedir. 54 Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, s. 22-23

22

olarak tanyabildikleri farkllklara sahip olmalar gerekmektedir. Bu farkllklar

ise rksal, kltrel ya da her ikisini kapsar ekilde belirmektedir.55 Dier

yandan, aznlk statsnn hkim grup tarafndan dierine dikte edilmesi

sebebiyle, bu grubun saysal stnlk, ekonomik g, daha nce edinilmi

snfsal konum gibi gelerle glendirilmi olmas gerekmektedir. Bu ekilde

oluan hkim-aznlk rneindeki grup yelerinin kiiliklerinde, karakteristik

tutumlar ve davranlar yaratma eilimi gelimektedir.

Bu erevede ayrmclk ve farkl/eitsiz muamele hkim grup-aznlk

durumunun temel gelerinden biri olmakta; nyarg ise ayrmcln psikolojik

izdm olarak grlmektedir. Buradaki ayrmclk kategorik olup, aznln

tm yelerine kar uygulanmaktadr.56

Hkim-aznlk ilikilerinin zmlemesinde uyarlama, kltr

kaynamas, asimilasyon ve karma terimleri ska kullanlmaktadr.

Bunlardan uyarlama, bireyler veya gruplar arasnda belli i dzenlemeleri

zerinde szleildii veya bunlarn kabul edildii denge durumunu

gstermektedir.

Kltr kaynamas, iki veya daha ok kltrn birlemesi olarak

tanmlanrken; bu gibi gruplara sanki daha geni ortak hayata tamamen ait

deilmi gibi muamele edilmekte, byle gruplarn yeleri de kendilerini kabul

edilmemi hissetmektedirler. Bu nokta bir anlamda kltr kaynamas ile

asimilasyon ayrmn ortaya koymaktadr. Zira asimilasyon, iki veya daha

ok grubun bir grupta birlemeleri; deiik det, tutum, fikir ve sosyal

ilikilerin ortak birliine doru birbirlerine nfuz etmeleri hli olmaktadr. Irksal

kkene dayal ve sosyal staty de ieren kltrel farklarn son bulmas

55 inlilerin ya da Japonlarn fiziksel zellikleriyle ayrt edilebilmeleri, ya da dil, din, giyim tarz, karakteristik halk davranlar, bu tip zelliklere rnek olarak gsterilebilmektedir. 56 Zaman zaman hkim grup etniklie devam eden ayrmc srelerin halkn tevecch sebebiyle askya alnmasn desteklemekle birlikte, bu krlma grnts hkim grubun destei sonucunda olumakta ve bir hak olarak deil, dostane bir ayrcalk olarak gelimektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 24-25

23

halinde asimilasyonun tamamlanm olduu sylenebilmektedir. Son tanm

olan Karma ise, daha nce farkl olan rksal veya alt rksal gruplarn

biyolojik birliinin anlatmnda kullanlmaktadr.

Dier yandan ayrmcla ilikin meslek, sivil, alen, sosyal ve yerel

yerleim ayrmcl eklinde tasniflerin yapld grlmektedir. Bunlardan

mesleki ayrmclk, bir aznlk yesinin belli mesleklerde ya da mesleki

sosyal stat dzeylerinde almasna koulsuz olarak kar klmasna

iaret ederken; sivil ayrmclk, aznlklarn seme veya resmi makamlara

gelme hakkna kar kmak gibi ynetime eit olarak katlma hakknn

engellenmesi durumunu gstermektedir. Alen ayrmclk, aznlklarn

lokanta, hastane ve tat aralar gibi kamuya ak yerlere girmelerine kar

klmasyla ilgili olup; yerel yerleim ayrmcl ise aznlk statsndeki kii

ve ailelere, ikmetgahlarn kira ve satna bir ekilde kar klmasn

anlatmaktadr. Son olarak sosyal ayrmclk, baat ve aznlk yesi kiilerin

evliliini snrlandrc yasa veya dier uygulamalar rneinde olduu gibi,

balca maksatlar gruplara kabul edilmeye izin vermeme olan uygulama

trlerini kapsamaktadr.

Doktrinde ve uluslararas kurulularn almalar ile belgelerinde

etniklik, etnisite terimlerinin, rk teriminden daha kapsayc bir anlamda

kullanlmas sebebiyle; alma iinde bu terimler ve bal kavramlar da bir

rk, soy unsuru olarak deil; kltr, dil ve din gibi toplumsal ilikiler sistemi

erevesinde kullanlacak ve yorumlanacaktr.

II. BLM ETNK KMLK, TARH GELM VE

SOSYO KLTREL YAPI AISINDAN KRTLER

2.1. Etnik Kimlik

Krtlerin menei konusunda bugne kadar pek ok gr ortaya

konmutur. Bu grlerden bazlar, Krtlerin meneinin Mezopotamyann en

eski kavimlerine dayandn ifade ederken;57 bazlar Krtlerin kkeninin

esas itibariyle Medlere kadar uzandn;58 bazlar ise meneilerinin

Araplardan geldiini59 ne srmektedir. Dier yandan, Krtlerin etnik menei

asndan Ermeniler ile ayn rktan olduklarn60 iddia edenler olduu gibi;

Krtlerin Trkln savunan da pek ok bilim adam olmutur.61

57 Viladimir Minorsky, Krtler, slam Ansiklopedisi, C. VI, stanbul, 1966, s. 1089-1114; V. Minorsky, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul 1992; Basil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi Bir nceleme, ev. Hseyin Demirhan Cemal Sreyya, Deng Yaynlar stanbul, 1991, smail Beiki, Dou Anadolunun Dzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, Yurt Yaynlar, Ankara, 1992, s. 106; hsan Nuri Paa, Krtlerin Kkeni, ev. M.Tusun, stanbul, 1991, s. 30 58 V.Minorsky, a.g.m., s. 1089-1091 59 hsan Nuri Paa, a.g.e, s. 45, 64, 93, 155-156; V. Minorsky, , a.g.m., s. 1091 60 Ermeni-Krt Cemiyeti olan Hoybun Cemiyeti, Krtlerle Ermenilerin akraba olduklar grn ileri srmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Erol Kuruba, Balangtan 1960a dein Krt Sorununun Uluslar aras Boyutu, Ankara, 1997, s. 171-186; Ayrca, bu iddialar genellikle, Krt, Ermeniler ran Nijad kavimlerindendir ve birlemelidir eklinde, rana snm olan Tanaksutyana bal Ermeni aydnlarnca propaganda amal olarak ortaya atlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmedzade Mirza Bala, Ermeniler ve ran, Yay.Haz. Yavuz Ercan, s. Ankara 1994, s. 4-5, Dier taraftan, Ermeni Tehciri srasnda Ermenilere yaplan saldrlarn byk ounluunun Krt airetleri tarafndan yapld grlmektedir. 61 Ahmet Taner Klal, Krtler Trkler..., Cumhuriyet, 20 Kasm 1998, s. 3; brahim Kafesolu, Trk-Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits (TKAE) Yaynlar, Ankara, 1987, s. 18; Nazmi Sevgen, Dou ve Gneydou Anadoluda Trk Beylikleri Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi, Yay.Haz. .Kaya Seferolu, Halil Kemal Trkz, TKAE Yaynlar, Ankara, 1982, s. 11-12; Aydn Taneri, Trkistanl Bir Trk Boyu Krtler, Krtlerin Kkeni, Siyasi, Sosyal ve Kltrel Hayatlar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1983; Ziya Gkalp, Trk Devletinin Tekaml, Derl. Kazm Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 79; Mehmet Erz, Atatrk, Milliyetilik, Dou Anadolu, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1987, s. 204; Bu konu ile ilgili burada yer verilemeyen pek ok kitap, szlk almas, makale ve alma olup; yakn zamanda Yeni Trkiye Aratrma ve Yayn Merkezince konumuza ilikin detayl bilgileri de ieren tamam birincil kaynaklara dayal bir bilimsel aratrma yaplmtr. Ayrntl bilgi iin

25

Smer yaztlarnda geen Karda (Garda) kelimesi Krt kelimesine

benzetilerek, Krtleri ifade ettii iddia edilmi62 ise de bu durum bilimsel

delillerle ortaya konamamtr. Trkologlar, Krt teriminin Trke yazn da

balarnda bulunan ve ge eriyen kar, yatkn kar, sertlemi kar,anlamna

geldiini63 belirtirken; baz aratrmaclar terimin; Gebe Hayat tarz

manasnda kullanldn da ifade etmilerdir.64 Kendilerini Krt olarak

niteleyen topluluklarn dillerinde ise Krt terimi mevcut deildir. 65

Minorskinin eserlerinde yer alan Krtlerin etnik kkenine ilikin

grleri yle zetlenebilir: Sirtler; ari soya mensup Medlerin ve imdiki ari

Krtlerin atalar olup; Dou Zagrostan bu sradalarn batsna gelmilerdir.

Sirtlerin geliinden nce, bu blgede husus kimlii olan kavimler

yaamaktadr. M. 2000 ylndan kalan eserler ve levhalar gstermektedir ki;

Van Glnn gneyinde Kardaka adl bir yer mevcuttur. Milattan bin yl

nceki suri ynetiminden kalan eserlerde de Kurti adl bir kavimle yaplan

savatan ve onlarn yenilgilerinden bahsedilmektedir.

Krtlerin Ari kkenli olduunu savunan ve onlara etnik bir temel

kazandrmak isteyen bir grup yazarn tezlerine gre; Krtler, bundan yaklak

3000 yl kadar nce Karadenizin kuzeyi ve Hazar Denizinin batsn takiben

bkz. Trkler, Ed. Hasan Cell Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002 62 Mehlika Altok Kagarl, Yaar Kalafat; Trko Krtlerde Uygarlk ve Azlar Hakknda Dnceler, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 1991, s.7-9. 63 Kagarl Mahmut, Divan- Lgat-it-Trk, ev. Besim Atalay, C.I, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1941, s. 79; Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1968, s. 123; Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, C.III, ndeks, Terc.Reit Rahmeti Arat Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce, stanbul, 1979; Ouz Destan Reidddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, ev. Zeki Velidi Togan, stanbul 1972, s. 19; Laszlo Rasonyi, Tarihte Trklk, ev. Hamit Zbeyir Koay, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993, s. 21; M.Fahrettin Krzolu, Krtlerin Trkl, Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Talebe Dernei Yaynlar, No:2, Ankara, 1968, s. 16 64 Krt teriminin deiik kullanm biimleri ve anlamlar ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. M.Farhettin Krzolu, a.g.e., s.16-19. Mahmut Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, Trk Kltr Vakf Yayn, stanbul, 1975, s. 11-14; Laszlo Rasonyi, a.g.e., s. 21 65 Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, Tarihi Dnemler erisinde Krt Tarihinin Geliimi zerine Baz Tespitler, Trkler, C.10, s. 407

26

g ederek Kuzey Avrupadan 1000 yl sren bir yolculukla66

Mezopotamyaya gelmiler; M. 1000 yllarnda Mezopotamyada yerleen

Krtler, M. 600 yllarnda Asur Devletini ykarak, Med mparatorluunu

kurmular;67 ancak ksa bir sre sonra, Persler tarafndan yklmalarnn

ardndan devlet yapsn kaybetmilerdir.

Her eyden nce, M. 3000 yllarnda Avrupa zerinden Kafkaslara

ve oradan Mezopotamyaya g olmad tarihiler tarafndan bilinen bir

gerektir.68 Bu grleri ileri sren yazarlar iddialarnn hi bir aamasn

salam delillerle ortaya koyamam; ileri srlen teoriler ise yazl bir metinle

ya da arkeolojik bir dokmanla ispatlanamamtr.

Krtleri ranl ya da arilerin kollarndan bir Kafkas rk olarak kabul

eden Sovyet arkiyats69 Basil Nikitin; kuzeybat randa yaayan ve

Medlerin atas olan Manallar, Krtlerin ve Azerbaycanllarn ortak atas

olarak kabul etmektedir.70

Bata ranl aratrmaclar olmak zere eitli yazarlar Krtlerin aslen

ari olduklar; Avrupal aratrmaclarn bir ksm ile Krtler zerinde alan

Ruslar, Krtlerin kkenlerinin ranl olduu konusunda srar etmektedirler.

Ancak, Krt terimi Krtlerin menei olarak gsterilmek istenen ran

unsurlarda da (Pers-Med-Sasani), ari dillerde de bulunmamaktadr.

66 Melika Altok Kagarl, Yaar Kalafat; a.g.e., s.7-9 67 Ayrntl bilgi iin bkz. Malmisanij, Czira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneinin Tutanaklar, Avesta Yaynlar, stanbul, 2000; Faik Bulut, Ehmed Xannin Kaleminden Krtlerin Bilinmeyen Dnyas, Tmzamanlar Yaynlar, stanbul, 1995 68 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 406. 69 Krt konusu zerinde alan Ruslar, Krtlerin kkeninin ranl olduunu savunmaktadrlar. Ayn ekilde PKK lideri calan da ranl Medleri, Krtlerin atalar olarak zikretmektedir. 70 Krt ad altnda toplanmak istenen airetler ran menee balanmaya allmtr. Ancak bunlar sadece bir iddia olarak kalmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Haz. Bahaiddin gel, Mehmet Erz, Hakk Dursun Yldz, Bayram Kodaman, Fahrettin Krzolu, Abdulhaluk ay, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1986, s. 60-61

27

Krtleri Osmanl imparatorluundan ayrarak Arap lkelerine balamak

isteyenler de onlarn kavmi kkenlerini Asurilere, Keldanilere ve Sami rkna

dayandrmaya almlardr. Teorileri, bu grup tarafndan dayanak olarak

alnm olan Muhammed Emin Zeki Bey;

Mesdinin Mrcz-Zeheb adl eseri gibi slmi dnemde telif edilmi

tarih kitaplarnda, arkeolojik verilerek dayanlmakszn, daha ok

hikyelerden ve menkbelerden yararlanlarak Krt kavmi Araplardan ayrlm

bir kol olarak grlmektedir. Hatta bu kitaplardan bazlarnda, Krt kavmini

Hz.Sleymann hizmetinde olan cinlerden sayanlar olmutur. Elbette Krt

kelimesi ilk defa rann batsndaki bir kavmin ad olarak Seluklular

dneminde yazlm eserlerde gemektedir. 71 demektedir.

Krtlerin ayr bir millet olduklarn ve kklerinin ok eski dnemlere

uzandn savunan kitaplar eitli kaynaklara gnderme yapmakla birlikte bu

kaynaklar incelendiinde ne dipnot ne de kitaplarn sonunda bibliyografya

bulunmad grlmtr.

Krtlerin Trklerin soyundan geldiklerini ne sren grler ise u

ekildedir: Krt adnn getii ilk yazl kant Trke72 olup; bir uruk veya

boy ad olarak Krt kelimesine, tarihte ilk defa Orta Asyadaki kazlarda

Elege nehri yaknlarnda ortaya kan bir Trk mezarnn kitbesinde

rastlanmtr.73 Yeniseyde Gktrk kitabelerindeki (Elege Yazt)

Bengtata yer alan bilgilerden, Krt Uruunun Gktrkler ierisinde

yaadklar anlalmaktadr. skit-Saka Uruunda Krt lhan olan ve 39

yanda len Alp Urungunun Ben Krt lhan Alp Urunguyum. balkl

yaztnn Trke yazlm olmas ise Krtlerin Trkler ierisinden geldikleri

71 Ali Rza eyh ATTAR, Krtler, Blgesel ve Blge D Gler, ev. Alptekin Dursunolu, Anka Yaynlar, stanbul, 2004, s. 31 72 M. Fahrettin Krzolu, Dastan, Aras, Dicle, Altay ve Trkistan Trk Boylarndan Krtler, Ankara, 1984, s. 6; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, C.III, stanbul, 1940, s. 140 73 Hseyin Namk Orkun, a.g.e, s. 183

28

tezini bilimsel anlamda daha da kuvvetlendirmektedir.74 Ayrca, Ceyhun

deltas iindeki Krder ehri ve Krder Ark, anlan kitabelerde ad geen

Krt topluluun yerleimiyle ilgili olup;75 bunlar, Krt kelimesinin

Trkede bulunduunu76 ispatlayan verilerden bir dierini oluturmaktadr.

Krtlerin Trkln savunan bilim adamlarna gre; Orta Asyada

varl ok eski tarihlere dayanan Krtler Uruu daha sonra Hun Trkleriyle

birlikte Hazarn gney ve kuzeyinden batya g etmilerdir. Macaristanda

grlen Krtlerin bunun bir delili olduu belirtilmektedir. Ayrca, ekoslovakya

ve Slovenya topraklarnda da baz Krt oymaklarnn varl tespit edilmitir.77

Hazarn gneyinden geenler ise ran ve Anadoluya yerlemilerdir.

Bunlarn da blgeye Ouzlar ile birlikte gelmi olduklar dnlmektedir.78

Baz yazarlar; Tarihi dnemler ierisinde, Trklerin yannda yan ger

topluluklar olarak dikkat eken Krtlerin; Anadolu Yarmadasnn

dousundaki dalk kesimlerde hayvancla elverili alanlara yerletiklerinin

bilindiini79 belirtmektedir.

Tarihi dnemler ierisinde Krtlerin Turan bir kavim olduu grn

izah eden tarihiler, genelde Eberhard, Rasonyi ve Nemeth gibi tarihilerin

konu ile ilgili aklamalarn zikretmektedirler.80 Dier yandan, Dede Korkut

Ouznmelerine gre, Krtler bir Trk boyudur. Krtlerin Ouzlara mensup

olduklarn gsteren eitli almalar mevcut olduu gibi81; baz yerli ve

yabanc ilim adamlarnn aratrmalar neticesinde Trkiyedeki mevcut Krt

74 a.g.e., s. 183; M.Fahrettin Krzolu, a.g.e, s. 6 75 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 76 Kelimenin Trkede kullanmna ilikin bir anlam zenginlii ile de karlarz. rnein, kar yn, , kam, denek yaplan kayn aac, ayva aac gibi. Dier Trk lehelerinde de, bu kelime ve ayr manalar bulunmaktadr. Bkz. Mehmet Erz, Krt Ad zerine, Trk Kltr Dergisi, Say: 256, Austos, 1984, s.475 77 Laszlo Rasonyi, a.g.e., s.114-128 78 Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Refik, Anadoluda Trk Airetleri 966-1200, stanbul, 1930; Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihi, Boy Tekilat, Destanlar, A. DTCF Yaynlar, Ankara, 1967 79 brahim Ylmazelik, a.g.m, s. 406. 80 brahim Kafesolu, a.g.e., s. 19 81 Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. M. Fahrettin Krzolu, a.g.e.

29

airetlerinin, Ouzlarn bir kolu olduu yolunda nemli sonulara ulald

ifade edilmektedir.82 Ouz Hann 24 torunundan birisinin ad da Krttr.

Orhun Antlarnda ise bugnn Anadolu Trkesinde bulunmayan, ama

bugnn Anadolu Krtesinde bulunan tam 532 szck vardr.83 Dier

yandan, Bitlis Emiri eref Han tarafndan 1597de yazlan ve Krtler

konusunda bugne intikl eden tek tarihi belge olan erefnme adl eserde

ise aka Krtlerin Ouz Han soyundan geldii belirtilmektedir.84

Grld gibi, Krtlerin etnik kkeni konusunda ne srlen

iddialarn siyasi niyetlerle de ekillenmesi neticesinde, birbirinden farkl

sonular ortaya kmaktadr. zellikle; bamsz bir Krt Devleti yaratmak

isteyenlerin kendi tezlerini glendirmek iin Krdn mstakil bir kimlie

sahip olduu konusunda ispata ihtiya duyduklarn belirten Ali Rza eyh

Atar, yle devam etmektedir:

Irk, kimliin oluumundaki en nemli unsurlardan biridir. Bu durumda

Onlar (bamz bir Krt Devleti yaratmak isteyenler), smarlama bilimsel

almalar, propaganda, rica ya da dier nfuz yollar kullanma gibi

yntemlerden yararlanarak, Krtlerin tarih boyunca bir arada yaadklar

kavimlerden tamamen ayr bir rk olduuna inanan aratrmaclar tevik ve

himaye ettiler.85

Ali Rza eyh Attarn; Reid Yaseminin Krtler ve Onlarn Irki ve

Tarihi Balar adl eserinden yapt aktarm, aslnda bu konudaki

tartmalarn bir ksmn noktalar niteliktedir. Bu eserde Krtler hakknda

aratrma yapmann zorluuna deinen Yasemi yle demektedir:

82 brahim Ylmazelik, a.g.m, s. 409 83 Ahmet Taner Klal: a.g.m., s. 3. A.T.Klal, bu konuda kaynak olarak Alman bilim adam Profesr De Grootu gstermitir. 84 eref Han el-Bitlisi, erefnme, ev: Mehmet Emin Bozarslan, stanbul, 1971, s. 27 85 Ali Rza eyh Attar, a.g.e, s. 30.

30

... ilim adamlar, Krtleri daha nce mstakil bir rk olarak farz ettikleri

iin, onlar byk rklardan ayracak zelliklerin ve farkllklarn ardna

dm; ama bu tr ayrc farklar bulamamlardr. Doal olarak herkes

yapay birtakm eyleri hakiki ayrmlar sanmakta, bundan dolay da ihtilaflar

ortaya kmaktadr. 86

Krt kelimesinin etnik kimlii zerine yaplan speklasyonlar,

kimilerince Krt airetleri arasnda saylan Zazalar iin de sz konusu

olmaktadr. Zazalar Krt ya da ayr bir kavim olarak kabul edenler olduu

gibi, Trk olduklarn dnenler de bulunmaktadr. 87

Zazalar ile Krtlerin ayr olduklarn iddia edenler; erefnmede de

Zazalardan hi sz edilmediini belirtmekte ve Zazalarn kastl olarak Krt

boylar arasnda gsterilmeye alldn vurgulamaktadrlar. Bu gr

savunanlara gre, Zaza adna M. 9 uncu yzylda rastlanrken; mene

ynnden, Trklerle ilikisi kurulan Hurrlere balanmaktadrlar. Dier

yandan Zazaca, Krteden tamamen ayr bir dil olup; M. 5 bin yllarnda

tarih sahnesine kan Smerlerle, Zazalar arasnda dil, inan ve benzeri

alardan birtakm benzerlikler tespit edilmitir.88 Ancak, kaynaklarn hi

birinde Zazalarn Krtlerin boyu olduuna dair bilimsel bir veriye

rastlanamamtr.89

86 Reid Yasem, Kurd ve Peyvesteg-y Nejad ve Tarih-y u, Cavidan Yaynlar, Tahran, s. 107, Aktaran: Ali Rza eyh Attar, a.g.e., s. 32 87 Krtler konusunda olduu gibi Zazalarn da etnik kimlii zerinde yaplan tartmalar, bunlarn Trk, Arap ya da Fars olabilecei yolundadr. Bu kavmin Trk olduu yolundaki kantlar ise ok daha kuvvetlidir. Ayrntl bilgi iin bkz. . Kaya Seferolu, Dou Gerei, Ankara, 1985, s. 9-10 88 Sz konusu kavmin milattan nceki dnemlerden balayarak, gnmze kadar Dou Anadolu Blgesinde yaad, en youn olduklar illerin ise Tunceli, Elaz, Erzincan, Bingl, Diyarbakr, Adyaman, Sivas olduu ve Zazalarn hibir zaman Krtlere mensup olmadklarn ne sren eliin tarihi dnemler iinde Zuza, Susa, Zamsa, Zapzas gibi adlarla anlan Zazalara dnk iddialar ve ayrntl bilgi iin bkz. H.eli, Zaza Gerei, Dicle-Frat Yaynlar, Mnih, Almanya, (tarihsiz), s. 11-19 89 V.Minorskyde slm Ansiklopedisinin ngilizce nshasnda aka kesinlikle ibaresini kullanarak 20. yyda Krtler arasnda kesinlikle Krt olmayan bir unsurun Zaza- tespit edildiini belirtir (s.1134). Zazalarn Krteden ok farkl bir kuzey-bat lehesi konutuklarna deinir (s.1152). Zaza kelimesinin getii her yerde Gerek Krt Olmayan

31

Bir dier gre gre ise milattan nceki dnemlerde ortaya kan

Zazalar, Trklerin ok eski bir boyudur. Orta Asyadan gelerek Dicle ve Frat

havzalarna yerleen bu kavim, Saka=skit veya Subar Trklerine mensup

olup; Orta Asyadan gerek Anadoluya yerlemitir.90, Su-su adysa

zamanla deimi ve bu Trklere Zaza ad verilmitir.91

Zazalar zerinde yaplan bir incelemede Zazalar zetle; Atalarnn

Horasandan geldiini ve anlan blgeye yerletiklerini; blgeye yerleme

olaynn dededen toruna anlatlarak bugne kadar canl bir ekilde

yaatldn; Krt kelimesinin Zazalar arasnda kullanlmad gibi kendileri

iin de etnik bir anlam tamadn Trkmen beylerinin blgeye yerlemesi

ile ilgili tarihsel sreci ve mevcut belgeleri dorulayacak ekilde

anlatmlardr.92

Bu gr destekler nitelikte erefhan erefnamede Tunceli ve yresi

hkmdarlarnn ve beyliklerin, soy bakmndan Trkmen kkenli olup

Melikaha dayandklarn ve onlarn da Turan rktan olduunu ifade

etmektedir.93

Irk veya millet anlam tamayan Krt kelimesinin mahiyeti, daha

sonraki dnemlerde hayat biimlerine gre ekillenmitir. Bu kapsamda; Krt

terimi, Arapaya Trkeden gemi ve konar-ger anlamnda

notunu der (s.1151).slm Ansiklopedisi, ngilizce Nshas, Aktaran: Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, Fark Yaynlar, Ankara, 2006, s. 201 90 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 91 Anadoluda grlen ve mene olarak ok eski tarihlere gtrlen bir ksm inan ve davranlarn aynsnn veya benzerinin Ortaasyada yaayan Trkler arasnda grlmesi, Zazalarn Trk meneli oluu konusunda dikkate deer bir husustur. Hayri Babu, ki Trk Boyu Zaza-Kurmanclar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1984, s. 13-32 92 Ayrntl bilgi iin bkz. Veli Fatih Gven, Tunceli ve evresinde Yaplan nceleme ve Aratrma Raporu, Ankara, 1995, Aktaran: Veli Fatih Gven, Trkiyede Siyasi Krtlk Hareketleri (1923-1995), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1999, s. 154-156 93 erefnamedeki bu blmnn ayrntl olarak incelenmesine ynelik bilgi iin bkz. Burhan Kocada, Dou Anadoluda Yer Alan Alevi/Trkmen Kkenli (Loulan)-Lolan Oymann Etimolojik Aratrma Raporu. http://www.araban.org/files/Lolan 25/05/2006.

32

kullanlmtr.94 slam Tarihinde Krt terimi ve Krtlere ilikin bilgiler ilk kez X.

yzyl corafyaclarndan Mesudde grlrken; Mesud de Krtleri ayn ekilde Konar-ger topluluklar olarak adlandrmaktadr..95 Bu erevede

Arap kaynaklarnda yer almakta olan Ekrd96 tabiri ise Trkmenleri dier

Trk topluluklarndan ayrt etmek iin kullanlm olup; herhangi bir rk anlam

tamamaktadr.

Arap tarihilerinin Krtler olarak adlandrd bu Trkmen topluluklar;

Kurmanlar, Granlar, Lurlar ve Kalhurlar97 olmak zere drt grupta

toplanmtr.98 Lurlar, sonraki dnemlerde kendi adlar ile anlrken; Krt

kelimesine yabanc olan Kurmanlar, Granlar ve Kalhurlardan sadece

Kurmanlar iin Araplarn bu terimi kullanm olduklar dnlmektedir.99

Dier yandan, Yaar Kalafat Trklkn, sadece Trkmenlik demek

olmadn, Trkl meydana getiren baka unsurlarn da varolduunu

belirtmektedir. Kalafata gre, bu erevede Trkl meydana getiren

Trkmen, Yrk, Krt, Zaza ve benzeri Trk boylar kapsamndaki oba ve

oymaklarn uruklar meydana getirirken, deien tarih ve corafyalarda farkl

kombinezonlarla bir araya gelmi olduklarnn da gz ard edilmemesi

gerekmektedir.100

Tarih, antropoloji ve etnoloji ilimleri bir Krt Milletinden bahsetmezken;

Osmanl ariv belgelerinde de Krt terimi, bir milleti deil; konar-ger

gebe topluluklarn ifade etmede kullanlmtr. Belgelerde yer alan pek ok 94 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 407. 95 Mesud Fn Bilgili Krtler ve Sosyal Geliimleri, ev. Azmi Ssl, Tanmak Yaynlar, Ankara, 1993, s. 9 vd. Ayrca bkz. s. 57 96 Arap tarihileri, Avrupa, ran ve Trkiye corafyasnda grlen ve Trke konuan Krtlerin dndaki geni kabileler topluluundan da Ekrd (=Krtler) olarak bahsetmektedir. brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 97 Krt airetleri olarak iddia edilen Kurman, Gran, Lur ve Kalhur azlarnda; bir terim olarak Krte yer almamaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Fahrettin Krzolu, a.g.e, s. 72 98 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Ankara, 1968, s. 103; 99 Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Erz, a.g.m., s. 256-257; 100 Ayrntl bilgi iin bkz. Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Said Olay Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992, s. 155

33

rnekten de anlalaca zere, Trkmen topluluklar arasnda Krt/Ekrd

adlar, yalnz dalarda yaayanlara verilen isimlerdir.101 Dier yandan,

Osmanl kaytlarnda geen Etrak ve Ekrd terimleriyse Trkler veya

Krtler anlamna gelmeyip; yerleik ve gebe manalarnda

kullanlmtr.102 Dolaysyla, Ekrd kelimesinin karl Krtler olmad gibi

byle anlalmas da yanltc olacaktr.103 Zira, Osmanl belgelerinde

Trkmen Ekrd deyimine de rastlanmaktadr.

Dier yandan, Krtlerin etnik kkenine dair tartmalara bir fikir vermek

zere; Trkiyedeki Airet Haritas almasna ilikin n sonulara da iaret

etmekte yarar grlmektedir. Trk Tarih Kurumunca yrtlmekte olan ve

Yavuz Sultan Selim ile Kanuni Sultan Sleyman dnemlerinden balayarak

tutulan Tapu Tahrir Defterlerine dayanlarak hazrlanan almann 3 Austos

1996 tarihli n sonularna gre; kayd yaplan 11.769 airet arasnda,

adnda Krt szcnn getii 2.920 haneden oluan 92 airet tespit

edilmi; Krt adnn hem airet hem de isim olarak Trkler tarafnda da

ska kullanld ortaya kmtr. Kaytlara gre, bu airetlerden Krt

Mehmetl Cemaatinin, Danimentli Trklerine; ayn ekilde Tapu Tahrir

Defterlerine gre am ve Sivas yresinde yaayan 120 hanelik Krt

Mehmetl Cemaatinin ise Dulkadirli Trkmenlerine bal olduu grlmtr.

Dier yandan, Elbistan-Diyarbakrda yaayan Krt Mehmetl Cemaati,

Bozulus Trkmenlerine bal iken; Urfadaki Derli Krtleri Cemaatinin ise

24 Ouz boyundan Derli Trklerine bal olduu grlmtr. Ayrca, el

ve Mutta bulunan ve Krt ismi tayan airetlerin tmnn ise Trk boylarna 101 Anadolu corafyasnda konar-ger bir hayat sren Trk topluluklarndan bir ksm yerleik hayata gemi; yerleik hayat benimseyenler; konar-ger Trk topluluklarn ve airetlerini Trkmen, Tahtac, Yrk, Abdal, Zaza, Krt gibi adlarla kendilerinden ayrmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, 1840-1850 yllarnda Harput, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 52, ubat 1988, s. 128; Abdlhaluk ay, Dou ve Gney Dou Anadolunun Kltrel Yaps, Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Ankara, 1986, s. 14-16 102 Boz Ulus Trkmeni derken, Boz Ulus airetinin yerleik olanlar, Boz Ulus Ekrd derken de Boz Ulus Airetinin Gebe olanlar kastedilmektedir. Bu terimler airetlerin bir ksmnn Trk bir ksmnn ise Krt olduunu gstermemektedir. Daha fazla bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, 1840-1850 yllarnda ..., s. 128; 103 Ayrntl bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrk, Krd-Ekrd Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, Belleten, C. LX, Say: 227, 1996, s.145-146

34

bal olduklar sonucu ortaya kmtr. Aratrma sonular Krtlerin,

Trklerle/Trkmenlerle i ie olduklarn gstermektedir.

Krtlerin soylarna ilikin almalar incelediimizde; kimi kaynaklarda,

Krtlerin farkl bir etnik kkene ve tarihsel gemie sahip olduklar iddia

edilse de; bu iddialar hi bir bilimsel veri ile desteklenememitir. Dier

yandan, Trklerin olduu her yerde Krtlerin de varolmalar104; Trkler ile

Krtler arasnda mevcut olan bir tarihi ba ve tarihi birliktelii gstermektedir.

Dolaysyla, iddialar hi bir bilimsel kaynaa dayanmayan tezlere oranla,

Krtlerin Trkler ile ayn soydan geliyor olma ihtimalleri yksek

grnmektedir.

2.2. Tarihi Geliim

Trkiyedeki Krt yerleimlerinin youn olarak bulunduu Dou ve

Gneydou Anadolu Blgesi, corafi olduu kadar tarihi adan da ok eski

devirlerden beri Anadolunun bir paras olarak batdan gelenler iin Orta

Asya, Kafkaslar ve Mezopotamyaya alan bir gzergah; doudan gelenler

iin ise batya, Akdenize ve Balkanlara uzanan bir kpr olmutur. Blge bu

zellii sebebiyle de tarihin her safhasnda saldr, igal ve istilalara

uramtr.

Trklerin Anadoluya ilgisi ve zellikle Dou Anadoluda yurt tutma

abalar, M. 7 nci yzyla kadar uzanmaktadr. Dou Anadolu, bu yzylda

Saka Trkleri ile Persler arasnda mcadele sahas olmutur. 395 ylnda

Asya Hunlarnn Anadoluya dzenlemi olduklar sefer ile Karasu-Frat vadisi

boyunca Malatya ve ukurovaya kadar inmeleri; Urfa, Antakya, Sur

ehirlerini muhasara etmeleri; Aaeri Trkmenlerinin 466 ylnda

Azerbaycan ve Dou Anadoluya yerlemeleri; Tarsus, Malatya, Ahlat,

104 M.Fahrettin Krzolu, Krtlerin Trkl, s. 21 vd.

35

Diyarbakr, Silvan, Erzurum gibi serhat ehirlerine Abbasiler Devrinde Trk

birliklerinin yerletirilmesi, bu ilgi ve abalar gstermektedir. 105

Blge ilk ve orta alarda, corafi yap ve iklim artlar sebebiyle

tarmdan ziyade hayvanclk iin uygun bir ortam olmutur. Tarihi dnemler

ierisinde, Trklerin yannda yan ger topluluklar olarak dikkat eken

Krtlerin de Orta Asyadan yola karak Anadolu Yarmadasnn dousundaki

dalk kesimlerde hayvancla elverili alanlara yerletikleri

dnlmektedir.106

M. 60-MS. 400 yllarnda Dou Anadolu blgesine Romallar hakim

olmulardr. Dier yandan, Roma mparatoru Theodosiosun 395te lmnn

ardndan; Hunlar, bir yandan Balkanlar zerinden Trakyaya yrrken, bir

yandan da Kafkas Dalarn aarak Anadoluya aknlar yapmlardr. Bu

dnemde blgede yerel halklarn yan sra, Romal, Kafkas ve Ari unsurlar

gze arpmaktadr. Romallar, Anadoluyu ulam alar ile batdan douya

birletirme politikas gderken; blge hkimiyeti iin Sasaniler ile yaptklar

uzun savalar yerel derebeyliklerin olumasna zemin hazrlamtr.

Arabistanda ortaya kan ve hzla gelien slmiyet, Sasani ve Bizans

mparatorluklar iin tehlike olutururken; halifeler blgeye gaza maksadyla

kuvvetler gndermilerdir. 640 ylnda Mslman Araplarn, anlan yerel

beyler ile anlaarak Dou Anadolunun byk ksmn ele geirmeleriyle,

blgede asr srecek MslmanArap hkimiyeti balam; bu sre

iinde bir yandan yeni koloniler kurulurken dier yandan da ran ve Hristiyan

kltrnn yannda slam Kltr benimsenerek, blge ok kltrl bir hale

gelmitir.

Dokuzuncu yzyla gelindiinde, bu kez Bizans ile Abbasilerin temsil

ettii slm Dnyas arasnda atmalar balam; Abbasiler Bizansa kar 105 Ayrntl bilgi iin bkz. Gknur Gebakan, Dou Anadolunun Osmanl Hkimiyetine Girii, Trkler, C.9, s. 359-367 106 brahim Ylmazelik, Tarihi Dnemler erisinde..., Trkler, C.10, s. 406.

36

koyabilmek iin sadece Mslman Araplar deil, Orta Asyadan,

Horasandan ok sayda Trk asll savay da blgeye yerletirmitir. Uzun

sren savalarn yaand sre ise snr blgelerinde yeni yaam biimleri

ve kltrler yaratmtr.

Onuncu yzyln ortalarnda balayan yeni kabile hareketleri slm

dnyasn ekonomik ve sosyal adan olumsuz ynde etkilerken; Deylemli

istilas ksa srede Azerbaycan, Irak, el-Cezire ve Diyarbekire kadar

yaylmtr. Bizans mparatorluu ise bu karklktan yararlanarak Dou

Anadoluyu ele geirmeye balam; derebeyler Bizansn ilerleyiine kar

direnie gemi ve yrttkleri mcadelede Mslmanlardan yardm

almlardr.

1023te ar Beyin Van gl havzasn dolaarak, blgenin

Trkmenlerin mekn tutmas iin uygun olduunu bildirmesi zerine; blgede

Trk devletlerinin oluumuna zemin hazrlayan byk Trkmen hareketleri

balamtr. 1040l yllarn banda Bizans mparatorluu Dou Anadolunun

byk ksmn hkimiyeti altna alarak snrlarn Azerbaycana kadar

gtrm; ancak, Anadoluda Bizansn hakim olduu blgelere ynlendirilen

Trkmen hareketleri neticesinde, Bizansn direnii 1048 ylnda Pasinler

Sava ile krlmtr.

1054 ylnda Turul Beyin Van gl havzasna gerekletirdii

seferden sonra, Seluklu ehzadeleri tarafndan ynetilen ve Trkmen

emirlerince yrtlen aknlar neticesinde Trk nfuzu Orta Anadoluya kadar

ulamtr.

26 Austos 1071 tarihinde Malazgirt Ovasnda Bizans ordusuna kar

kazanlan Zaferin ardndan Artuk, Tutak, Mengcek, Danimend, Saltuk gibi

Trkmen beyleri ile Kutalmolu Alp lek, Devlet ve Sleyman ah gibi

ehzadeler byk Ouz kitleleri eliinde Anadoluda fetihler yapmlardr. Bu

37

hareketler neticesinde, bir yandan Dou Anadoluda yeni Trk Devletleri tarih

sahnesine karken, dier yandan, znik merkezli Trkiye Seluklular Devleti

kurulmutur.

Diyarbekir Blgesi107nin 1085 ylnda zaptedilmesinin ardndan; Amid

(Diyarbakr)de naloullar, Bitlis ve Erzende Dilmaoullar, Harputta

ubukoullar Beylikleri kurulmu; bir yandan Hal Seferlerinin yaratt yeni

ortam dier yandan Seluklularn Tapar-Berkyaruk arasndaki i mcadeleleri

neticesinde ise Mardin ve Hsn- Keyfada Artuklular, Ahlatta Skmenliler

domu; Alp Arslan dneminde kurulmu olan Danimendliler, Saltuklular ve

Mengcekliler ile birlikte blgenin siyasi oluumu tamamlanmtr.

Der boyundan Artukun 1063 ylnda Sultan Alp Arslann hizmetine

girii ve Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluya geiiyle balayan srete;

Hsn- Keyf, Harput ve Mardin adlaryla ayr kol halinde devlet kuran

Artuklularn Hsn- Keyf kolu 1102-1232 yllar arasnda; Harput ubesi,

1185-1233 yllar arasnda; Mardin ubesi ise 1106-1409 yllar arasnda tarih

sahnesinde yer almtr.108

Danimendiye yresine Trkmen aknlar Turul Bey dneminde

balam; 1050 ylnda gelen Trkmenler, 1059 ve 1068 yllarnda Sivas,

Divrii ve Niksar bata olmak zere blgeye yerlemilerdir. 1107de I.

Klarslann Habur Sava srasnda lmnn ardndan Anadoludaki en

nemli Trk Devleti haline gelen Danimendliler; 1071-1178 yllar arasnda

107 Orta ada Diyarbakr blgesi, Amid, Meyyfrikn, Erzen ve Mardin kentleri ile irili ufakl 30 kaleden olumaktayd. X. yzyldan balayarak Orta an sonuna kadar Diyr- Bekr olarak adlandrlan ve gnmzde de Diyarbakr, Batman, Siirt ve Mardin illerini kapsayan Yukar Dicle havzasnn merkezi ehri Amid olmutur. Bu dnemde Diyr- Bekrin dier nemli ehirleri ise Meyyfrikn (Silvan), Erzen, Hsn- Keyf (Hasankeyf), Mardin ve Duneysir/Ko-Hisar (Kzltepe)dir. Blge ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Adnan evik, XI ve XIII. Yzyllar Arasnda Diyr- Bekr Blgesi Tarihi (Siyasi, Sosyal ve Ekonomik), Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi.Tarih Aratrmalar Enstits, stanbul, 2002, 108 Artuklular dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Usta, Artuklular, Trkler, C. 6, s. 471-481; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 385-392

38

Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Niksar, Amasya, Kastamonu, ankr, orum

ve Elbistan dolaylarnda hkm srmlerdir. 1153 ylnda Seluklu

hkimiyeti altna giren Danimendliler, 1164te Ya-Basann lmnden

sonra dalmtr.109

Mengcek Beylii, Karasu-Kelkit Irmaklar arasnda Erzincan, Kemah,

Divrii ve ebinkarahisar kentlerini iine alan bir sahada kurulmutur. Ouz

Trklerinin Anadoluya girmeye baladklar 11 inci asrn ortalarndan itibaren

Mengcek yresi aknlara tabi tutulsa da blgenin asl fethi Malazgirt

Zaferinden sonra gereklemitir. Mengceklerin Erzincan Kolu 1164te

Fahreddin Behramah tarafndan; Divrii Kolu ise Melik shakn lmnden

sonra olu Sleyman tarafndan kurulmu ve 1250li yllara kadar varln

srdrmtr.110

Malazgirtten ok nceleri Trk aknlaryla karlaan Erzurumda

kurulan Saltuklular; Malazgirt Zaferinden sonra Erzurum merkez olmak zere

Pasinler, spir, Kars, Oltu, Tercan, Bayburt, Micinkerd, Komaz ve Artvinde

hkm srmlerdir. 1071-1072 yllar arasnda kurulan Beylik; zzettin

Saltuktan sonra gerileme srecine girmi; 1230a kadar Meliklik olarak

Seluklu ehzadeleri tarafndan ynetilmi ve bu tarihte Trkiye Seluklu

Devletine katlmtr.111

Skmenli (Ahlatahlar) Devleti, Ahlat112 merkez olmak zere Van Gl

Havzas olarak da adlandrlan Van, Erci, Bargiri, Tatvan, Malazgirt, Mu ve

109 Danimendliler dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Sefer Solmaz, Danimendliler, Trkler, C. 6, s. 430-444; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 392-399; 110 Mengcekler dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ali ngl, Mengcekler, Trkler, C. 6, s. 452-459; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 399-402 111 Saltuklular dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ali ngl, Saltuklular, Trkler, C. 6, s. 461-468; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 402-407 112 Son derece hareketli bir tarihsel gemie sahip olan Ahlat ve Van gl havzas, Halife Hz. mer zamannda 641 ylnda fethedilmitir. Fakat ehri 928de Bizansllar zapt etmitir. 1055 ylnda Trkler tarafndan alnan Ahlat, Anadoluya yaplan aknlarn ss olmu; Alp Arslan Malazgirte Ahlattan hareket etmi; 1085 ylnda Melikahn bir ordusu Ahlat tekrar alm;

39

Sason blgesinde 1100-1207 yllar arasnda hkm srmtr. ar Bey

1018 ylnda Anadoluya Van Glnn kuzeyinden girmi; 1040tan sonra

yreye youn Trkmen aknlar balam; Sultan Alp Arslan devrinde ise

Ahlat, Trkmen emirlerinin ss haline gelmitir. Malazgirt Zaferinin ardndan

bir sre Seluklulara tabi113, bir Trkmen-Arap beylii olan Mervnilerin

elinde kalan Ahlat ve yresi, 1085 ylnda Diyarbekirin alnmas ile buraya

bal olarak ynetilmitir. 1100 ylnda anlan blgede kurulan Skmenli

Devleti, 1207 ylnda sona ermi; Van Gl Havzasnda 1232 ylna kadar

sren Eyyb hkimiyeti ise yrenin Seluklu hkimiyeti iine alnmasyla son

bulmutur.114

Diyarbekir Blgesinin hkimiyet altna aln 1085 ylnda

gereklemi de olsa; bugnk Diyarbakr (Amid) merkez olmak zere

Ergani, Talhum, ermuk ve Zlkarneynde hkm sren naloullar Trk

Beylii 1098 ylnda kurulmutur. Diyarbekir blgesi ve Amid, Melikahn

lmne kadar Fahrddevlenin oullar tarafndan ynetilmitir. 1092 ylnda

Sultan Melikahn lmnn ardndan yaanan taht mcadeleleri

neticesinde; Diyarbekir blgesi Trkmen reisleri arasnda bltrlm ve

Amid, Emir Sadrn hissesine dmtr. Sadrn lmnden (1098) sonra,

Amide kardei nal Trkmeni hakim olmu ve naloullar Beyliini

1100de Skmen, blgede Skmenliler diye anlan Trk devletini kurmutur. 1207de Eyyblerin idaresine geen Ahlat ve civar, 1229da Celaleddin Harzemah tarafndan zapt edilerek yamalanm; 1232de Seluklu mparatorluuna katlan blge; 1244te Moollarn eline gemitir. 1336da lhanl imparatorluunun paralanmasnn ardndan vali ve emirler arasnda el deitiren yre; bir sre Karakoyunlularn, ardndan Akkoyunlularn hkimiyeti altna girmi; 1503te Safeviler tarafndan zaptedilmesinin ardndan, aldran Zaferi ile kati olarak Osmanl topraklarna dahil edilmitir. 113 Mervanoullarnn tahtna oturan Nizameddin, Bizim Alp Arslandan baka sultanmz yoktur. Sen Sultanl-merasn (emirlerin sultansn) demitir. Mervanoullar 1043ten itibaren Byk Seluklu Sultan Turul Beyi metbu tanmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Sibr bnl-Cevzi, Mirtz-Zaman fi Trihi-i yan, Nr. Ali Sevim, Ankara, 1968, s. 158-159 Aktaran: Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu Veziri Nizmlmlk ve Trih Rol, Trkler, C. 5, s. 266 114 Skmenliler (Ahlatahlar) dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Recep Yaa, Ahlatahlar, Trkler, C. 6, s. 484-489; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 407-413

40

kurmutur. Beylik, 1183 ylnda Amidin Selahaddin Eyybye teslim

edilmesinin ardndan tarihe karmtr.115

Dilmaoullar Beylii; Sultan Alp Arslann komutanlarndan

Dilmaolu Mehmet Bey tarafndan 1085 ylnda kurulmu; 1192 ylna kadar

Bitlis, Erzen ve Vestanda hkm sren beyliin Erzen kolu Moollar devrine

kadar yaamtr. Diyarbekir vilayetinin Trkmen emirleri arasnda yeniden

paylamnda Erzen ahruh, Bitlis ise Yeltekin adl emirlerin ynetimine

verilmitir. Dilmaoullar Bitlis ve Erzeni, Berkyaruk ile Tapar mcadelesi