Tarihte Kürt Devletleri

8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri

1/28

KIREHR

2009


2/28


3/28

MTANN KRALLII [M.. 1500]

Mitann Krall, milattan nce 1500l yllarn banda Krdistan

corafyasnn kuzeybatsnda bir st medeniyet olan Hurriler tarafndan

kuruldu. Hititlerin belgelerinde getii haliyle isimlendirilen bu lkenin

kendi dilinde hangi adla anld henz tespit edilmemi olmakla birlikte;

byk kan onlarn da adalar Asurler gibi lkelerine Hani-Galbad adn

verdikleri ynndedir. Mitann Krall, Frat kysndaki Qarqami

(Karkam) kentinden balayarak Blih ve Xabru da evreleyip Nisibise

(Nusaybin) kadar uzanyor ve douda Bitlis, kuzeyde Elaz ve Malatyay

iine alarak gneyde Aleppo (Halep) ve Nuzzi (Kerkk) kentlerini

kapsyordu. Kuzey ve batsnda Hattilerin bulunduu lkenin gneyinde

Asurler, dousunda ise dier Hurr kabilelerinin oluturduu kk

krallklar bulunmaktayd. Mitann Krallnn bakenti, bugn Mardin olarak

bilinen ovada kurulu Waukkannydi.

Asurlerle girdikleri savalar sonras zayflayarak M. 1200lere dorudalan; fakat M. 900l yllara kadar Asurlerin bir eyaleti olarak devam

eden krallk, tek hanedanlk olmak zere 14 kral tarafndan ynetildi (Kirta

1500-1490, I. Shuttarna 1490-1470, Barattarna 1470-1450, Parshatatar

1450-1440, Shaushtatar 1440-1410, I. Artatama 1410-1400, II.

Shuttarna 1400-1385, Artashumara 1385-1380, Tushratta 1380-1350,

Shuttarna III 1350, Mattivaza 1350-1320, I. Shattuara 1320-1300,

Wasashatta 1300-1280, II. Shattuara 1280-1270).

Gl dnemlerinde Asur ve dier komularnn topraklarna el

koyarak vergi alan Mitannler, Msr hanedanlklaryla salam bir ba

oluturmu ve kral elerinin firavun soyundan olmasna dikkat etmilerdi.

lke kralnn, halkn babas olarak grld ve oktanrl inancn gelitii

lkede, inan sistemi ve tanr isimleri Wedk Hind inancnn tanr

isimleriyle aynyd. Hindo-Aryen olduklar kabul edilen Mitannlerin kral

isimleri, tanr adlar, at yetitiricilikleri, iki tekerlekli sava arabalar, ileme


4/28

ve mlekler- de kullandklar motif ve teknikleri, sahip olduklar corafya

ve dier kltrel terimler ile halen Krtede yaayan kimi szck ve

Krtler tarafndan halen kullanlan kimi coraf adlar onlarn bugnk

Krtlerin atalar olduklar savn kuvvetlendirmitir.anak-mlekiliin ilk

balarda gelimekte olduu lke zamanla hal dokumaclnn icat edildii

bir merkez oldu. Mezopotamya, Msr ve Agyan (Ege) sanatlarndan

etkilerin bulunduu Mitann sanat, bazalt talar zerine yaplm

ilemelerle gnmze kadar ulaabilmitir. Kanatl gne, tilki, yldz ve

insan ba figrlerinin yer ald ilemelerin byk bir ksm Fransadaki

Louvre Mzesinde bulunmaktadr.

Sosyal hayatn ve mlk edinme kavramlarnn gelimi olduu

Mitann halknda btn nasya topluluklar gibi evlilik, hukuk bir akit

olarak kabul ediliyordu. Meden hukukun temelini ahs mlkiyet kavram

oluturuyordu. Mitannlere ait veraset, vekalet ve yarglanma ile ilgili bir

takm ivi yazl tabletler Kerkk ve Musul yresindeki kazlarda

bulunmutur. Bu tabletler, lkenin ne denli bir sosyal yapda olduunu ok

iyi yanstmtr.

Krt szcnn ilk hali olarak kabul edilen ve ilk kez bu dnemde

Asurlular ile yaplan ve Mittanlerin kaybettii bir sava sonras, Asur Kral

I. Tiglath-Pileser adna hazrlanan zafer silindirinde (M.. 1125) geen

Kurtie / Qurti halknn ismi bu dneme denk gelmektedir. Asurlularn

bu yaztta bahsettii ve Azu Danda yer ald sylenen Kurtie,

arkeologlarn belirlemesine gre Hizan Da dolaylarndaki Kurt blgesi ile

ayndr. Nitekim nl Krt tarihisi erefxan, 1597 ylnda yazderefnamede bu blgeden Krt yneticilerin ikametgah olarak

bahsetmektedir. Yazktr ki, 25 Aralk 1935te Trkiye Cumhuriyetinin baz

Krt yerleim birimlerinin ismini deitirmesinden nasibini alan Kurt

nahiyesinin ad Aksar olarak deitirilmitir. M. Izadyye gre, 3100 yl

akn bir zaman dilimi yaayan ve Krt isminin doum yeri olan bu isim

ok yakn bir dnemde tarihe karm olmaktadr. Tarihi Gernord Wilhelm

ve Prof. Ephraim Avigdor Speiser, Kral I. Tiglath-Pileserin bu tabletinde

geen Kurtie / Qurti szcnn evrim geirerek klasik Yunan ve Roma


5/28

metinleriyle slam ncesi Farsa kaynaklarda Kurt (Latincede Cyrti) halini

aldn sylerken, M. A. Morrison ve D. Owen ise bilinen ilk Mitanni kralnn

isminin Kirta olmasn ve bunun Kurtie szcyle olan etimolojik ban

vurgularlar.

Mitannilerin kalntlaryla ilgili olarak ilki 1880de olmak zere,

Qazan (Urfa Konuklu ky), Qarqami (Antep - Karkam), Kelazan

(Elaziz Kalesi), Sgir (Diyarbakr tepe), Xawutran (Diyarbakrn Bismil

ilesine bal Kavuturan Hyk Ky), Tirban (Siir- Trbehyk), Gircafer

(Malatya - Cafer Hyk), zollu (Malatya), Pirotan (Pirotlu Malatya), Gund

ran (Malatya Aslanl Ky), sahyk (Malatya) Halep, Rassulayn

(Suriye) Musul (Ninewe) ve Kerkk (Nuzzi) kazlar yaplmtr. Trkiye

snrlar ierisindeki kazlarn ou baraj alan kurtarma kazlar olarak

yaplm ve kalntlarn ou kurtarlamamtr. 1979 ylnda balayan

Karakaya Baraj alan kurtarma kazlarnn sahyk ve zolludan sonraki

ayaklar balamadan sona erdirilmitir.

HAMDAN DEVLET [890]

Merkezi Gney Krdistan olan Byk Hamdan Krt Devleti, 890

ylnda Abbasi Halifeliine bal olarak Musul ve Halep evresinde Hamdan

kur Hamdn tarafndan kuruldu. nceleri kk bir egemenlik alanna

sahip olan emrlik, 906 ylnda topraklarna Musul, 914 ylndaysa Badat

katt. Halifenin desteiyle ksa srede egemenlik alanlar geliti ve srasyla

Halep, Mardin, Cizre, Diyarbekir ve Kerkke sahip oldular. Srasyla,

Hamdan kur Hamdn (868-874), Husyn kur Hamdan (895-916),

Evdillah kur Hamdan (906-929), Nasir ed-Dewle (929-967), Edd ed-Dewla

(967-980), Bav Tahir brahim kur El Hesen (989-997), Bav Evdillah el-

Husyn kur el-Hesen (989-997) tarafndan ynetilen lke taht

anlamazlklar sonucu 945 ylnda ynetimini ikiye ayrdysa da devlet,

daha ok Halep merkezli yaamaya devam etti.


6/28

Seyf El Dewle tarafndan 945 ylnda Halepteki merkeznden

ynetilmeye balayan devlet ayn yl Bizans Kral Romanasla Ruhada

(Urfa) yapt sava kazannca Suriye ve Yukar Mezopotamyann byk

bir blmne egemen oldu. Ksa srede snrlar genilemesine ramen

Bveyhilerle srekli olarak atma halinde bulunan devlet ilerleyen

zamanlarda Araplarn da saldrsna uramaya balad. Merwanlerin tarih

sahnesine kmasyla blgedeki etkinlii giderek zayflamaya balayan

devlet Harputta bulunan Krt airetleriyle dt anlamazlk sonras

topraklarnn byk bir blmn yine Krtlere kaptrd ve 1004te Arap

Ukal Devleti tarafndan ortadan kaldrld. Halep merkezl yneticileri

srasyla, Sayf el-Dewle (945-967), Saad el-Dewle (967-991), Said el-Dewle

(991-1002), Bav Hasan Ely kur Said (1002-1004) ve Ebul Maali erif

(1004-1004) olan devletin snrlar ierisinde El Mutanabi, Ebu Fariz Mala

ve El Ferab gibi nemli air ve bilim adamlar yetiti.

ZYAR DEVLET [928]

slamn Krtlerce kablnden sonra ortaya kan Krt-slam

devletleri arasnda asker gc en yksek olan ve egemenlik alan

ierisinde byk bir otorite kuran Ziyar Krt Devleti 928 ylnda kuruldu.

Deylem (Deyleman - Dailam) Airetine mensup Merdavi Ziyar

tarafndan Krdistann dousunda ve Orta ran da kapsayan bir

corafyada kurulan devlet, Zaza olarak bilinen Dimil Krtlerinin son

byk egemenlii oldu. Merkezi Crcann kuzeyi ve Mazendarandabulunan ve 928-1043 yllar arasnda yaan devletin egemenlik alan

Taberistan ve Crcan da iine alarak gneyde sfahan ve Hamedana,

batda El Cezire ve Iraka, kuzeyde n Kafkasyaya kadar uzanyordu.

Taciklerin randa kurduu ve 875-999 yllar arasnda hkm sren

Samanler Hanedanlnda bir ordu komutan olan Merdaviin Hamedan

ve sfahanda 928de balatt halk ayaklanmas ksa srede byk bir

taraftar kitlesi buldu. 9. yzyln sonlarna doru Abbasi halifelii


7/28

dneminde slam kabul eden Deylem Airetlerinin Keya Antlamas ile bir

araya gelmesi 930da devletlemenin nn at. Bylece, bu dnemde

slam mmeti ierisinde kahramanlklaryla nlenen Krtler, 6 hkmdar

tarafndan ynetilecek ve egemenlik alanlarnda birka yeni Krt devletinin

tarih sahnesine kmasna sebep olacakt. Srasyla, Mardavi Zyar (928-

934), Weamger Zyar (934-967), Zehrodel Bstn (967-976), emsl

Mual Ebulhassan Kaws (976-1012), Felekl Mual Menehr Kaws

(1012-1031) ve Enirwan Menehr (1031-1043) adl emirlerin

Keykaws adn alarak hkmdarlk ettii Ziyarlar, nce yine bir Krt

hkmdarl olan Alumutlarn ardndan Seluklularn saldrlar sonras

zayflayarak yklmtr.

Gelimi bir asker gce sahip olan Ziyarlar dneminde slam sonras

Krt mimarisi byk bir gelime kaydetmi, zellikle astronomi, fizik, tp ve

matematik alanlarnda byk bilim adamlar yetimiti. Krdistan

corafyasnda Kab Kltrnn (konik kubbe veya kmbet) disipline

edilmi ilk halinin mimariye uyarlanmasyla oluturulan ve ayn zamanda

bir milli Krt sembol olan 10 keli gne eklinde yaplan Qaba Kaws

(Gonbad-e Qabus) ayn zamanda bir gzlemeviydi de. El-Burun gibi

bilimadamlarnn yetitii bu dnemde Krt emri Keykawesin amcas

tarafndan yazlan Kawsname (Kbsname), devlet felsefesine getirdii

yeni almlar ve sosyolojik tespitleriyle kymetini gnmze dek

koruyabilmitir.

BWYHAN DEVLET [934]

934 ylnda El Hesen ve kardeleri Hsn ile Ehmed tarafndan

Gneydou Kurdistanda kurulan Bwyehan Krt Devletine

(Bveyhoullar, Buyids, Bowyiyun, Seluklu emri Turul Bey tarafndan

1050 son verildi. Babalar Buw Bav ceden dolay bu devlete

Bwyhan ad verilen devlet iilik mezhebinin merkezlerinden biri olan

devletin kurucular ahnah adyla bilinmektedirler.


8/28

Deylem dalarnda yaayan bir Krt aireti olan Bercenkiavere

mensup bu kardeler, ksa bir sre iinde devletin egemenlik alann

gneyde sfahan ve iraza, kuzeyde ise Hamedan ve Hazar

Denizine kadar genilettiler. Abbasi halifesi, Ebu Mansur Muhammed El

Qahir Billah devletin ksa sre ierisinde bymesi zerine bu devletin

egemenliini tanmak zorunda kald. Nitekim ilerleyen

zamanlarda halifeliin merkezi Badat da Krt eemenliine girdi. 1062de

devlet ynetiminde ahbankara Krt airetinden Lor Fedlawlerin (1156-

1424 yllar arasnda kurulan Fedlaw Krt Devletinin atalardrlar) de sz

sahibi olmas ynetim biimi olarak l bir blgelendirmeyi uygun gren

Bwyhanlar Deylem, Rey ve Gney Krdistan merkezli bir yap kurdular.

Srekli i ve d atmalarla urat iin snrlar deitii iin

kltr ve sanatn pek gelimedii bu devlette sava kltr ve silahlanma

gelimiti. Yalnz, Adud d-Dewle Fana Xusrewin hkmdarl srasnda

pek ok cami, hastane, imarathane, yol ve kuyu yapld.

Bweyhanlar srasyla u hkmdarlar tarafndan ynetildi:

Ali kur Buw (Imad ed-Dewle) 934-949

Fana Xusrew (Adud ad-Dewle) 949-983

rzil kur Fana Xusrew (eref ed-Dewle) 983-989

Merzuban kur Fana Xusrew (Semsam ed-Dewle) 989-998

Froz kur Fana Xusrew (Baha ed-Dewle) 998-1012

Bav ce kur Froz (Sultan ed-Dewle) 1012-1024

Bav Kelcar Merzuban kur ce (Imad el-Din) 1024-1048

Xusrew Froz kur Merzuban (Ebu Nasr el-Melk el-Rehm) 1048-1055

Fulad Sultan b. Marzuban (Abu Mansur) 1055-1062


9/28

HASNAV DEVLET (9591121)

Hakknda ok fazla bilgiye ulaamadmz Hasneviler ya da

Hasanveyhiler (Arapa: Hasnawyn), 959 - 1121 yllar arasnda bugnk

ran'n ehrizor, Dinaver, Hamedan, Nihavend ve Ahvaz gibi blgelerde

hkm srm Krt devletidir.

Hkmdarlar:

Hasanveyh bin Hseyin (959-979) Bedir bin Hasanveyh (979-1015) Hilal bin Bedir Tahir bin Hilal Bedir bin Tahir bin Hilal Ebl-feth bin yar Ebs Sevk Muhammed bin yar Mhelhel

Surxab bin Muhammed Sadi bin Ebs Sevk Surxab bin Bedir bin Mhelhel Ebl Mansur

MERWAN DEVLET [981]

Harputtaki Krt airetlerinden Dostklere mensup Ebu Abdullah aBaz Bin Dostik tarafndan 981 ylnda Meya Farqinde (Diyarbekir-Slwan)

kurulan Merwan Krt Devletinin varlna, 1085te Seluklu Emri Melikah

tarafndan son verildi.

990 ylnda Hamdanlerle yaplan bir savata Baz lnce, yerine

yeeni, Merwann olu Ali Hasan geti. Babasna atfen, devlet Merwan

olarak adlandrld. Devletin egemenlik alan ksa bir srede geliti.

Gneyde Cud eteklerinden balayp Cizre ve Hasankeyfe, batda Harput,
http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/959http://tr.wikipedia.org/wiki/1121http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Hamedanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Nihavendhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ahvazhttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/959http://tr.wikipedia.org/wiki/1121http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Hamedanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Nihavendhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ahvazhttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrt


10/28

kuzeyde Malazgirt ve douda Hakkriye kadar uzand. ou tarihiye

gre, Merwanlerin zenginliine gz koyan Melikah, devletin

hkmdarlarndan Nasr Nizam El-Dewleye memleketi paylama teklifinde

bulundu; fakat bu teklif reddedilince, Melikah veziri Fahrldevle

ynetiminde byk bir ordu gndererek Diyarbakr ve Silvan ele

geirirerek hazinedeki 1 milyon altna el koydu. Mervan ailesini de

Badatn kuzeyinde bulunan Harbe kyne srgne gnderdi.

Merwanler dneminde Kurdistanda birok cami, medrese,

kervansaray, kpr, hamam, su kanal yapld. Meyafarqn bu dnemde

byk bir ticaret merkezi haline geldi. Emir Ebu Nasr dneminde kltrel

ve edeb almalara nem verildi. Devlete snan airler ve bilim

adamlar himaye edildi. Bu nedenle El Dela, Tiham, Ebu Riza, Siman El

Hotaci gibi birok yerli ve yabanc air, iirlerinde Emir Ebu Nasrdan vg

ile sz ederler.

ANNAZ DEVLET (990-1137)

Annaziler (Arapa: Annazyn), erefname de Ayyar adyla anlan,990 yllnda Abul-Fat Moammad bin Annz tarafndan kurulmu bir Krtdevletidir.

Annazilerin hkmettii blge, bugnk ran - Irak snr blgesindeKirmanah, lam, Hulvan, Dinaver, Mandali, ehrizor ve Dakuk gibi yerlerikapsamaktayd. Bu devlet 1137ylna, yani Seluklular blgeye girene dekKrdistan corafyasnda varln srdrmtr.

Annazi Hkmdarlar:

1. Abul-Fath Mohammad bin Annaz (991-1011)2. Husam al-Dawla Abu'l Shawk Faris ibn Muhammad (1011-1046)3. Muhalhil ibn Muhammad (1011-1055)4. Surkhab I ibn Muhammad (1011-1046)5. Sa'idi ibn Faris (1050-1055)6. Surkhab II ibn Badr (? -1107)7. Abu Mansur ibn Surkhab (1107- ?)8. Surkhab III ibn Annaz (1100'l yllarn ikinci yars)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eerefnamehttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Irakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kirman%C5%9Fah_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lam_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mandali&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Dakukhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrdistanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eerefnamehttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Irakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kirman%C5%9Fah_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lam_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mandali&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Dakukhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrdistan


11/28

GOR DEVLET [1148-1214]

Krt Goran airetinden Seyfeddn Sur, tarafndan 1148 ylnda

kuzeydou randa kurulan Gor Devleti, Harzemahlar tarafndan 1214te

bakent Firuzkukun ele geirilmesi sonucu ykld. 1148 ylna kadar

Seluklu devletine bal bir beylik olan Gorler Seyfeddnin beyliin bana

gemesiyle birlikte bu tarihte bamszlk ilan ettiler. Sri ksa bir sre

ierisinde devletinin snrlarn geniletti. Kendisinden sonra gelen Gor

hkmdar Gyasuddin Goran, Seluklu ve Ouzlarla srekli atma halini

iddetlendirererek 1173te byk bir hareket balatt ve kademeli olarak

Gazne, Herat, Multan, Uccah, Siudi, Esaver, Debut ve Lahor ehrini ele ald

ve Gazneli Sultan Mahmud Hanedanlndan artakalan byk-kk bir

ok beylii ortadan kaldrarak, kardei Muhammed Goryi (Muizzeddin),

Gaznelilerin varisi ilan etti. Muhammed Gor, 1192de Kuzey Hindistan ve

Bengali fethetederek Kudbeddn Aybeg adl Trkmen komutann Delhiye

genel vali tayin etti. Giyasuddinin 1202de, kardei Muizzeddin

Muhammed Gornin ise 1206da Trk suikastiler tarafndan ldrlmesi

sonucu devlet zayflad ve hanedanlk paraland. Hanedanl

devralan Gyaseddn Mahmudun da 1212de ldrlmesinden sonra yerine

geen olu Bahauddn youn saldrlara fazla direnemedi ve 1214te Gor

Devleti, bakentin dmesi sonucu ortadan kaldrld.

Hkmdar Giyasuddinin Heratta yaptrd Eler Camii, slam

mimarsinde bir devrim niteliindeydi ve mimaride yeniliin balangc

oldu. Yine Delhideki mimari yaplar ihtiamyla gz kamatrr niteliktedir.

Kltr ve sanat yatrmlar daha ok mimar zerinde gelien Gorlarn

dneminde Krtenin Hawram olarak da bilinen Gor lehesi nem

kazand ve bir ok air, filozof ve bilim adam yetiti.


12/28

FEDLAW DEVLET [1148-1424]

1100l yllarn ortalarna doru blgenin hakim devleti

Seluklularda (Selkyan / 1037-1157) merkez otoritenin zayflamas ve

taht kavgalarnn balamas zerine, birok eyalet valisi, kendi

blgelerinde etkinliklerini arttrarak bamszlk ilan etti. Atabeg ad verilen

ve asl grevleri ehzadeleri ynetim konusunda eitmek olan bu devlet

adamlar (Osmanlda bunlara lala denirdi) ksa srede glenmi ve geni

snrlar olan eemenlikler kurmulard. Sembolik olarak Halifeye bal bu

ynetimler iinde en byk devlet elbette ki Zeng Krt Devletiydi (1127-

1250). Yine bu dnemde Krdistanda irili ufakl bir ok atabeylie

rastlanmaktayd. Bunlardan biri de Krdistann Lor mntkasnda bulunan

raz merkezli ve ancak Atabeg Sungur dneminde parlak bir sre

geirmi olan Fars Salguran Atabeyliiydi (Salxuran, Salghurid). Atabeg

Sungurun (btn Farsa metinlerde Sonqor) lmnden sonra zayflayan

ve daha sonra Fedlaw Krt Devletinin eemenliine giren bu atabeylik,Mool lhanllar tarafndan tamamen ortadan kaldrlacakt.

Salguranlarn nemli devlet adamlarndan biri Mihemed kur Ely

kur Hesn Fedlaw adl bir Krtt. yi bir eitimden gememi olmasna

ramen devlet ve ynetim felsefesi zerine grleri ve keskin zekasyla

takdir toplam olan bu adam Fedlaw ailesinin de lideriydi. Lorstanda

meskn bu aile, Hicri 500. ylda Ebl Hesen Fedlaw nderliinde yaySimaq mntkasndan buraya g etmi ve ksa srede bu blgede g

toplamlard. Mihemedn lmnden sonra olu Eb Tahr (Tahr

Mihemed Ely kur Ebl Hesen), Salguranllar ile iyi ilikiler kurmu ve

devlet ynetiminde sz sahibi olmutu. Salguranlar ile ahbankaran Krt

Emrlii arasnda kan bir savata gsterdii stn baar sonras

kendisine Atabeg ya (dalarn atabeyi) nvan verildi. Daha sonra

Atabeg Sungura yapt teklif zerine Lorstann fethi iin grevlendirildi.

ounluu sulh yoluyla olmak zere Krdistann Lor mntkasnn tmn


13/28

kendisine balad ve ehr Kurda yerleti. Ksa bir sre sonra Atabeg

Sungura gnderdii bir eliyle Atabeg sfatn kullanarak bamszln ilan

ettiini haber verdi. Bylece Krtler atabeylikler dneminin ikinci byk

devleti olan Fedlaw Krt Devletini (Fedlawyan, Fedlawids, Hazarhaspids),

aa Krdistanda kurmu oldular.

Devletin kurucusu Eb Tahr, 1161 ylnda hayata gzlerini

yumduunda geride Hezar Esp, Behmen, madeddn Plewan,

Nesreddn Ilwaku ve Qizil adl oullaryla raz ile Hamedan arasnda

hkm sren bir devlet brakm oldu. Babalarnn vasiyeti ve kardelerin

ortak karar ile devletin bana Hezar Esp geti ve kendisine Melk nvan

verildi.

Kimi Trk kaynaklarnda Binatl adyla da anlan bu Krt kahraman,

ksa bir sre ierisinde btn Lor Krdistanna hakim oldu. Melk nvann

kullanan Hezar Esp, yay Simaqtaki akrabalarndan balayarak buraya

eitli Krt airetlerini toplad ve baz yar gebe Krt airetlerine toprak

vererek yerleik hayata gemelerini salad. Hezar Esp tarafndan Fedlaw

topraklarna davet edilen Krt airetlerinden isimleri kaytlara gemiolanlar unlard: Istrk, Memakoy, Bextyar, Ciwank, Bdanyan,

Zamedyan, Alan, Lotond, Btond, Bewazk, unwend, Rak, Xak, Harn,

Ek, Koy, Lraw, My, Behsewf, Kemanke, Memast, Omek, Tewab,

Kedaw, Medhe, Kurdan ve Kulard. Ksa bir sre ierisinde kardeleriyle

birlikte devlet ynetimlerini glendiren Hezar Esp, blgedeki yarbamsz

Krt airetleri zerine seferler dzenleyerek bunlarn meskun

olduklar yerleri topraklarna katt. olstan Eyaletine (Wosmanyaknlarndaki bu blge ol adl Krt airetinden dolay olstan olarak

adlandrlmt) dzenlenen seferin de baarl olmas zerine Fedlawler,

Farsn byk bir ksmn alarak Hazar Denizi ile Basra Krfezi

arasnda kalan blgeye hkmetmeye balam oldular.

Melk Hezar Espin 1248de (erefnameye gre 1258) vefatndan

sonra tahta srasyla kardeleri madeddn Plewan (1248-1251)

ve Nesreddn Ilwaku (1252-1257) geti. 1258de tahta, Hezar


14/28

Espin annesi Salguran ailesinden olan olu Tekley Hezar Esp oturdu. Bu

srada Hezar Espin lmn ve Tekle ile amcasnn olu Cemaleddn

Omerin taht kavgasn frsat bilen Fedlawlerin komular, bu gl devleti

ykmak iin seferber oldular. Atabeg Sed Salguran, Fedlaw topraklarna

gl bir orduyla kere saldrdysa da baarl olamad. Badat

Halifesinin ordular da Xuzstandan destek alarak ehr Kurd zerine

yrm, Tekleyi yerinden edememiti fakat Teklenin kardeini esir

alarak Lahuc Kalesinde zindana atmlard. Daha sonra Tekle, Kk Lor

mntkasndan destek iin gelen Krt airetleri ile birlikte Lahuc Kalesini

kuatarak Badat Halifesine ve Salguranlara boyun edirmiti.

Bu srada doudan byk bir hcum ile Mool saldrlar gelmekteydi.

1243te Kseda savayla blgede varlklarn pekitiren Moollar,

tkendeki merkeze bal kalarak bakent Tebrzde lhanllar

(lxanyan) Devletini kurmulard. Blge devletlerini tek tek tarih

sahnesine gmen bu devlet, birok Krt hakimiyetine de son verecekti.

lhanllar, 1256 ylnda Alamut Krt Devletini ortadan kaldrm ve tahta

Hlag Hann gemesiyle Azerbaycana saldrarak buray da topraklarna

katmlard. 1258de Badat almak zere byk bir ordu hazrlayan

Hlag Han, evresindeki hakimiyetlerle sorun yaayan Tekle ile grm

ve onu yanna almay baarmt. Nitekim Tekle, Hlag Hann Abbasi

Devletine son verdii ve halifeyi ldrd sefere 2.000 atldan oluan

ordusuyla katld. Badatn talan edilmesi zerine lhanllar ile fikir

ayrlna den Tekle, Hlag Handan izin almadan Lorstana dnd

ve bunun zerine Keytemu Qanubn komutasndaki bir tmenlik orduyu da

zerine ekmi oldu. Bu ordu, kendilerini karlayan Teklenin kardeiemseddn Alp Erxnu yakalayarak Lorstana girmi ve Tekle ile bir trl

karlaamamt. Bu srada Tekle, toparlayabildii kk bir orduyla

Canbex Kalesine ekilecek ve btn saldrlara ramen teslim

olmayacakt. Durum Hlag Hana bildirildiinde sultan, Tekleye

yzn gndererek kendisini affettiini bildirmiti. Bunun zerein

teslim olan Tekle, tutuklanarak Tebrze gnderilmiti. Burada Hlag Han

tarafndan sorgulanm ve ba kesilerek ehd edilmiti. Teklenin adamlar


15/28

onun cesedini alarak Lorstana karm ve ehr Kurd yaknlarndaki

Zerde adl kye gmmlerdi.

Bu olaydan sonra Hlagnn ferman zerine Fedlawlerin tahtna,

esir alnm olan emseddn Alp Erxn (1259-1274) karlr. 15 yl boyunca

Lorstan yneten bu melik, lkesinde adalet ve eitime nem verdi.

Moollarn talan etmi olduu yerleim birimlerini yeniden onararak

yaplandrd. 1274te lmesi zerine tahta olu Ysif ah (1274-

1286) geti. Mool hkmdar Abaka Han ile iyi ilikiler gelitiren Yusif

ah, ksa bir sre sonra Xuzistan, Kuhgilweyh, Frzan ve Cerbadqan gibi

mntkalar da topraklarna katt. 1286da ldnde yerine lhanl

mparatoru Ergun Hann onayyla I. Atabeg Efrasyab geti (1288-1296).

Daha nceki Fedlaw hkmdarlarnn aksine Efrasyab, bir zalimdi.

Babasnn atam olduu btn valileri tutuklatarak kimilerini ikenceyle

ldrd. Halkn zerine bir karabasan gibi ken bu atabeyin zlmnden

korunmak iin taht orta olan amca ocuklar dahi sfahana katlar.

Bunlar yakalamak iin gnderilen ordu, Ergun Hann lm haberi zerine

blgedeki lhanl kalelerine saldrp hakimiyeti ele geirdi Efrasiyab adna

hutbe okutarak Moollar karsnda bamszlk ilan ettiler. Taht

boluundan faydalanan Efrasiyab, Tebrzi ele geirmek iin harekete

geti ve Keruhrude Kalesindeki Mool glerini byk bir saldryla datt

ve ehirde bunu kutlamak iin gsteriler dzenledi. Fakat bu zafer

sarholuu ksa srd nk Moollar g toplayarak geri dnd

ve Efrasiyabn neredeyse btn askerlerini ldrdler. Efrasiyab elleri

balanarak bir ata baland ve Tebrze gtrld. Burada hakknda lm

karar verilmesine ramen Lor Krtlerinden Xatna Krmannin GayhatuHandan ricas zerine affedildi ve tekrar Lorstana gnderidi. Buradaki ilk

ii de kendisini desteklemeyen bir amca olunu ldrmek oldu. lhanl

tahtna Mahmud Gazann kmas zerine kendisine ballk bildiren

Efrasiyab, bir sre sonra lhanllar ile tekrar sorun yaamaya balad ve

hkmdarn fermanyla boazna kement geirilerek ldrld.

Bunun zerine tahta, Mahmud Gazan Hann istei zerine Yusif

ahn olu, Efrasiyabn kardei Melk Nusreddn Ehmed (1296-1333)


16/28

karld. Aabeyinin aksine lml bir hkmdar olan Ehmed, ksa srede

aabeyinin olumsuz intibasn sildi ve Lorstanda yenileme almalar

balatt. Blgedeki Krt airetleriyle balarn kuvvetlendirdi, hizmete

ynelik bir ynetim benimsedi ve 38 yl boyunca adaletiyle lkesini

ynetti. 1333te lmesi zerine tahta olu Rukneddn Yusif ah oturdu.

Babasnn izinden giderek adaletiyle rnek oldu ve kendisine adaletin

babas manasna gelen Ab dad ad verildi. 1340 ylnda ld ve yerine

olu Muzaffer Efresyab geti (1340-1355). II. Efresyab, lkesini huzur ve

adaletle 15 yl boyunca ynetti ve lhanllarn blgeden silinmesine fiilen

yardmc oldu. lm zerine kardei emseddn Peng (1355-1378)

tahta geti fakat Fedlawler bu tarihten balayarak gerilemeye baladlar.

Pengn lmnden sonra Melk Pr Ehmed (1378-1408) tahta geti. Bu

dnemde Timur saldrlar balad ve Fedlawler, Fars tarafnda kalan

topraklarnn byk bir ksmn kaybettiler. Daha sonra srasyla Ebu Sed

(1408- 1417) ve ah Husn (1417-1423) tahta ktlar. Fedlawler bu

dnemlerde de Fars Muzafferanlarnn srekli saldrlarna uradlar.

1423 ylnda emseddn Peengin torunu Mr Xiyaseddn, bir saldr

ile amcasnn olu olan ah Hseni ldrd ve tahta geti. Bu srada

Timurun askerlerinden Mirza ahruxun olu brahim, Xiyaseddn zerine

byk bir ordu gnderdi ve Melk Xiyaseddn lkesini terketmek zorunda

kald. Bylece, Gney Krdistan, Lor Krdstan ve Fars blgesinin byk

bir ksmnda 276 yl boyunca hkm sren bu Krt devleti 1424te yklm

oldu. Devletin Melk Hezar Esp dneminde genilemesi ve

tekilatlanmasn tamamlam olmasndan dolay Hezar Esp

Devleti (Hazarhaspid, Hezarhespana) olarak da bilinen Fedlaw KrtDevletinin snrlar ierisinde Hec El Siyahpu, Mir Newroz Mrderik,

Piran Peran gibi nemli felsefeci, air ve mzisyenler yetiti.


17/28

EYYB DEVLET

Muhteem Kral olarak bilinen Selahadin Eyyb tarafndan Mays

1175te kurulan imparatorluk, Selahaddinin 4 Mart 1193 ylnda lmesi

zerine paralanmaya balad.

1137 ylnda doan ve Krt Rewad airetine mensup Selahaddin ok

iyi bir din ve asker eitim ald, 1165 ylnda Msra vezir seildi. Ynetimin

eitli kademelerine yakn akrabalarn yerletirerek salam bir yapoluturdu. Fransz ve Bizanslarn mterek saldrlarn baaryla bertaraf

eden ve onlar karsnda zaferler elde eden bu komutan, slam dnyasnda

kendisine byk sempati duyulan, tam anlamyla gl bir vezir ve nder

durumuna geldi.

10 Aralk 1171de varln 200 yl srdrm olan Msr Fatim

halifeliine son verdi. Ksa bir sre ierisinde Yemen, Aden ve Hicaz ald.

Suriye Kral Nureddinin 13 Mays 1174te lmesi zerine, bir orduyla

Dimeqe (am) girerek buray da hakimiyetine ald. Mays 1175te

Badattaki Abbas halifesi Selahaddin Eyybnin kralln kabul ederek,

fethettii topraklardaki otoritesini kabul ettiini ilan etti. Dinde yapt

reformlardan dolay ad Yusuf r Eyub iken dini slah eden manasnda

kendisine Selahaddin ad verildi. Hkmdarlnda kulland tam ismi

yledir: El Malik El Nr Salahaddin Yusuf ibni Eyyub. Bu gelimelerden

sonra Musula girerek, Atabekleri ortadan kaldrd ve lkesinin snrlarn

Frata kadar geniletti. Srasyla kuzey Kurdistandaki kk beylikleri ve

Krt airetlerini topraklarna katarak kuzeyde Ermenistana kadar ilerledi.

Kendisine douda Dicleyi snr alan Eyyb mparatorluu gneyde

Yemene, batda ise Tunusa kadar uzanyordu. 1187de Kuds

Hristiyanlarn elinden ald. Merhameti ve adaletiyle Hristiyanlarn takdirini

kazanan Selahaddinin bu zaferi slam dnyasnda ona duyulan saygy

daha da arttrd ve lmsz bir hkmdar yapt.


18/28

Eyyubler dneminde pek ok Krt yazar, air, filozof ve aydn yetiti.

zzeddin Ali, Mecdeddin Ebu Saadet, bnul Esir el Cizir bunlardan

birkadr.

EDDAD DEVLET [1164]

eddad Devleti, Krt Rewad airetinden (Selahaddin Eyyb de bu

airettendir) Muhammed eddad tarafndan kuruldu. Bu devletin merkezi

ilk kurulduunda Dubeyl Divindi fakat daha sonra Gence bakent

yaplmtr. Egemenlik alan Ravvad airetinin ynetimindeki Arran

(Gneyde Aras ile kuzeyde Kura rmaklar arasnda kalan yer) blgesi,

Nahwan, Gence, Berba, Dubeyl ve Beylekan blgelerinden oluuyordu.

eddad Devleti, 1072de An ve Gence olmak zere ikiye ayrld, 1164te

ise Seluk kral Melikah tarafndan ortadan kaldrld.

eddadi Krt Devletinde srasyla u isimler hkmdarlk etmiti:

Eblhhesen El Leker (971-978), Merzban Mihemed (978-985), Fazl

Mihemed (985-1031), Eblfeth Musay Fazl (1031-1034), Ebulhesan Eli

Lekeri II (1034-1049), Emuirevan Leker (1049 - 3 ay), Eblsiwar

awr Fazl (1049-1067), Fazl awr (1067-1073), Fazl Fazl (1073-

1088)

SORAN KRDSTAN PRENSL [1830]

Mir Muhammed, 1810da rwan ve Biradost beyliklerini birletirerek

Rewanduzda yeni bir egemenlik alan oluturdu. 5 kiilik askeri konseyin

ynetiminde 50 bin kiilik bir ordu kuran Mir Muhammed, bakent

Rewanduz ehri olmak zere mirlik dzeyinde eitli faaliyetlerde bulundu.

Krtler arasnda Mir Kor olarak da bilinen Mir Muhammed, 1816da

Havlokanda kurduu silah fabrikasnda kl, haner, top gvdesi, fiek,

top tekerlei, ve dier mhimmatlar reterek dzenli ordu zerinde alt

ve 1830da Osmanl Devletine kar bamszlk ilan etti. Osmanlnn


19/28

Badat valisi tarafndan resmen tannan hkmet, kendi adna bir

Krdistan Dinar bastrd. lk yllarnda Osmanlnn hafife ald Soran

Krdistan Prenslii 1833te blgedeki Ermeni ve Yezidi Krtlerle de ittifak

kurup Diyarbakr ve Mardindeki Osmanl egemenliine de son verince

Osmanl ordular kumandan Reit Paa bir kuvvetle Mir Muhammedin

ordularna kk apl saldrlar dzenlemeye ve Krdistandaki baz

yerleim birimlerini yamalamaya balad.

Yaklak be yl sren srtmeler sonras yaplan mzakereler,

Osmanlnn, Krtlerin bamszlk fikrine ne denli kar olduunu ortaya

koydu. eyhlislam Molla Hadinin Krtlerin Osmanlyla savamalarnn

mmete ihanet olduu ynndeki fetvas sonras baz Krt airetlerinin

geri ekilmesiyle Mays 1838de balayan kanl arpmalar, 13 Austos

1838de Mir Muhammed komutasndaki Krdistan ordusunun, bir ngiliz

yzbasnn komutasndaki Trk-ran kuvvetlerinin ortak saldrs sonucu

Rewanduz yaknlarnda yenilgiye uramasyla son bulacakt. Bu yenilgiden

sonra ok sayda Krt yerleim birimi yamaland ve Rewanduzun byk

bir ksm ele geirilerek yakld.

Mir Muhammed halkna zarar verilmemesi koulu ile Sivas

eski mutasarrf Reit Paaya teslim oldu ve tutuklanarak stanbula

gtrld. Kendi adna Kurdistan Dinar basan bu Krdistan Prensi,

Osmanl Padiah II. Mahmud tarafndan eref konuu olarak karland ve

Topkap Saraynda arland. stanbula geliinden yirmi gn sonra Mir

Muhammed ve arkadalar iin Trabzona srgne gnderilme karar kt.

stanbulda Krtler tarafndan uurlanan Mir Muhammed,himayesindekilerle birlikte, srgn yolunda ldrlerek

cesetlerine bilinmeyen bir yere gmld.


20/28

BOTAN HKMET [1842]

1803 ylnda Cizrede dnyaya gelen Bedirxan Bey, 18 yanda

(1821) Botan Emirliinin bana geti. Bedirxan Bey ok gen yata

olmasna ramen, evredeki Krt beylerine iktidarn kabul ettirdi.

Osmanlya asker ve vergi vermeyi reddetti ve bamsz bir ordu kurup

kendi emirliinin ierisine yeni topraklar katarak genilemeyi srdrd.

Ksa bir sre ierisinde Bitlis, Hakkri, Mu, Van ve Kars Krt beyleriyle

ittifak salayarak Osmanl eemenliine kar Peymana Prozu (Kutsal

Anlama) gerekletirdi.

Bu birlie Dou Kurdistann en byk Krt beylii olan Erdelan

Beyliini de dahil ederek, airetlerden ortak bir ekip kurdu ve kaleleri

gzden geirip yeni kaleler inaa etti. Kurulan ordunun asker gc

arttrlarak, Cizrede biri barut dieri tfek reten iki atlye kurdu. Yerli

uzmanlarn yetimesi ve modern sava taktiklerini renmeleri iin

Avrupaya renciler gnderdi. Ermeni ve Asurilerle antlamalar imzalarak

onlarn glerini yanna ald ve Krtler iin gayri mslimlerle evlenmeyi

serbest brakt. Osmanlnn ald vergiden ok daha az bir oranla vergi

ald iin halkn sempatisini toplad bylece civar halklarn topraklarn da

beyliine katt. En byk hayalinin Karadeniz ile Van Gln tpk yine o

zaman yapm konuulan Svey gibi bir kanalla birletirerek denizlere

almak olduu sylen Bedirxan Bey, ticaretin gelimesini salamak iin

Van Glnde deniz tamacln gelitirdi ve modern gemi ina

tekniklerini renmeleri iin de 140 renciyi ngiltereye gnderdi.

Nihayet 1842 ylnda bamszlk ilan eden Bedirxan Bey, Cizreyi

bakent yapt Kurdistan bayra ekildi. Krt liderler, Kurdistan hkmetini

koruyacaklarna ve Bedirxan Beyi destekleyeceklerine dair and itiler.

Sre, Krt corafyasnn Osmanldan ayrlmas dorultusunda

geliiyordu. Bu da stanbulun yan sra blge zerindeki kar dengelerini

sarsaca iin Avrupa devletlerini rktyordu. Batl misyonerlerin

tevikiyle, Asuriler, Bedirxan Bey ile olan anlamalarn bozarak ona olan


21/28

desteini geri ektiler. Bu noktadan hareketle, batl devletlerin sultan

zerindeki basklar, Osmanl yneticilerini Bedirxan Beye kar harekete

gemeye tevik etti. Mereal Hafz Paa, grmeler yoluyla Bedirxan

Beyin Osmanl hakimiyetini tanmasn salamakla grevlendirildi. Ne var

ki Bedirxan Bey grmeleri kabul etmedi ve ne yapldysa sultandan

gelen teklifleri reddederek Kurdistann bamszln vurgulad. Tarih, 6

Haziran 1847yi gsterdiinde Osmanl ordusu koldan bakente saldrya

getiler. Harput, Urfa, Diyarbekir, Erzurum, Badat ve Musul blgelerinde

bulunan askeri gler de bu taarruza katldlar. Osmanllarn sayca

stnlne ramen Bedirxan Beyin kuvvetleri ilk arpmada stnlk

elde ettiler. Fakat Bedirxan Beyin yeeni ve nemli komutanlarndan

Yezdan erin esir dmesi neticesinde gizli cephanelerin yerleri ortaya

km ve silah fabrikas Osmanllarca ele geirilmiti. Bu arada Kars, Van

ve Muta da Krt airetleriyle Osmanl askerleri arasnda kk apl

atmalar meydana geliyordu. Bir sonraki atmada Krt beylerinin

yardma ge ulamas sonucu Bedirxan Bey, kendi birliiyle Eruh Kalesine

ekilmek zorunda kald. Osmanllarn kale kuatmas grmelere zemin

hazrlad 27 Temmuz 1847de Bedirxan Bey, hibir askerine

dokunulmamas artyla teslim oldu. Bedirxan Bey ve ailesi nce stanbula

daha sonra da Girit adasna srgne gnderildi. Ar nemden dolay

hastalanan Bedirxan Bey, Krdistanda lmek istediini sultana bildirdiyse

de bu istei kabul grlmedi ve ama srld. Son yllarn burada

yaayan Bedirxan Bey, 1868de burada ld.

MAHABAD KRD CUMHURYET [22 Ocak 1946]

rann 1941 yl Eyll aynda ngiliz ve Ruslardan mteekkil itilaf

kuvvetleri tarafndan igal edilmesi, rann Krtler ve ayn ynetim altnda

yaayan Azeriler zerindeki otoritesinin kmesine yol at. Krtlerin

yaad blgelerde bu kn en ciddi sonularndan biri Ruslar

karsnda yenilen ve geri ekilmek zorunda kalan ran kuvvetlerinin geridebrakt asker mhimmatn Krtlerce ele geirilmesi oldu. Bu gelime, ah


22/28

Rza rejimi tarafndan zulme uram, liderleri zehirlenmi, aslm ya da

toplu olarak ge zorlanm Krtlerin konumunu bir anda deitirmekle

birlikte blgedeki dengeleri de alt-st etmeye yetmiti.ngiliz-Rus igali

sonras Dou Krdistan, Rus Hakimiyet Blgesi, ngiliz Hakimiyet Blgesi

ve Krtlerin denetimindeki bir ara blge olmak zere e blnmt.

Denetimsiz kalan bu blgede g toplayan Krtler, Rus ve ngilizlerle

grerek, rann blgedeki hakimiyet ban tamamen ortadan kaldrmak

iin eitli giriimlerde bulunmakta gecikmediler.

ran idaresinin blgedeki zayfl Ruslarn, Celal, qaq, Herk ve

dier birok airetle lokal ilikiler gelitirmesinin nn amt. Krtlerin

talepleri Ruslar tarafndan ilk bata olumlanmadysa da ilerleyen

zamanlarda Kzl Orduya tahl temini ve blgede gvenliin Krt

birliklerince salanmas artyla Ruslar, Krtlere ran ile aralarndaki

meseleyi zme izni verdiler. ngilizler ise eyh Mahmud Berzenciden

deneyledikleri sorunlardan dolay Krt taleplerine her seferinde olumsuz

yantlar vermekteydi. Nitekim Krdistan, blgedeki dier lkeler iin de

hassas bir konuydu ve kinci Dnya Savann ilk yllarnda Britanya,

Ortadouda bir risk almak istemiyordu.

Denetimsiz bir blgenin olumas Krt airetleri iin nemli

hkimiyet alanlar meydana getirmiti. rnein ah Rza ile girdii

mcadele sonras topraklarn terk etmek zorunda kalan Ban Beyzade

airetinin liderlerinden Hama Reit Beg, sayg duymadn syledii Irak-

ran snrn geerek, topraklarna dnm ve taraftarlarnn yardmyla

Bane ile Zerdet blgelerini kapsayan yar-zerk bir otorite kurmaybaarmt. Yksek rtbeli bir ran subayn ldrmesine ve isyanc olarak

ilan edilmi olmasna ramen ran Hkmeti, Hama Reiti blgenin yar-

resm valisi olarak tanmak zorunda kalmt. Yine ayn ekilde Mehmud

Axay Sennin kurmu olduu hakimiyete ran gleri mdahele

edememiti. 1942 yaznda Hama Reit Beg ile Mehmud Axa arasnda

ihtilaflarn ortaya kmasyla ran, Mehmud Axa tarafnda yer ald ve Hama

Reitin yok edilmesi iin gerekli mhimmat salad. Yenilen Hama Reit,

tekrar Irak snrnn dier tarafna srld. Bir yl gemeden ran,


23/28

kuvvetlerini Mehmud Axann zerine yneltti ve snrn dier tarafna

snana kadar peini brakmad.

Bu olaylarn neticesinde zayf den Krt birlikleri ran ordusu

karsnda tutunamad ve 1945 Eyll itibariyle Saqiz - Bane - Zerdet

hattnn gneyindeki tm Krt blgelerinin denetimi tekrar ran

Hkmetinin eline geti. Geriye kalan blgelerde yine gl bir Krt

varlnn sz konusu olmas hasebiyle ran daha ok ilerleyemeden

durmak zorunda kald. Hattn dier tarafnda kalan Mehabad ehrinde ise

Krt siyas almalar nemli sonular douracakt.

galin ilk yllarndan beri Krtlerin siyasi bir varlk gsterdikleriMehabad ehrinde 16 Austos 1943te bir grup Krt yurtseveri tarafndan

Komelaya Ciwan Kurd (Krt Genlik Komitesi) kurulmutu ve faal bir

ekilde bamsz Krdistan propagandas yapmaktayd. Deien dnya

dengeleri onlara bu frsat verebilirdi. Bu dnemde Krdistan iin iki nemli

giriim dikkat ekiyordu. lki, Ruslarn 1942de nfuz sahibi baz Krtleri

Moskovaya bir kongreye davet etmesi, ikincisi ise Irak ordusuna mensup

Krt subayn Krdistann bamszlnn desteklenmesi karlndaAlmanyaya kar verilen savata Krt vatandalarnn silahl desteinin

nerilmesi oldu.

Rusya, randaki Krt politikasn 1944te uygulamaya koydu ve

Komelann bavurusu zerine Mehabada Krdistan-Sovyet Kltrel

likiler Topluluu (KSKT) adyla bir ube kurdu. Nitekim, ncesinde bir

yeralt rgt olan Komela, 6 Nisan 1945te, KTSKnin binasnda yaplan bir

trenle tzn deklere etti. Rzaiyedeki Sovyet Konsolosu ve Sovyet-

Azerbaycan Kltrel likiler Topluluunun efi trenin eref konuklaryd.

Bu programn en nemli blm Dayika Nitiman (Anavatan) adl

oyundu. Bu oyunda Krdistan temsil eden bir yal bir kadn, Irak, ran ve

Trkiyeyi temsil eden vicdansz tarafndan tartaklanyor ve kt

muameleye tabii tutuluyordu. Oyun, Dayika Nitimann oullarnn ortak

abasyla kurtarlmasyla bitiyordu. Oyun seyredenleri o kadar etkiliyordu

ki hayatlar boyunca dman olmu kimseler gzyalar ierisinde


24/28

birbirlerine sarlyor ve Krdistann intikamn almaya hep beraber yemin

ediyor, kan davalarndan Krdistan iin vazgeiyorlard.

Bu dramatik oyunun baarsnn yan sra bu toplantdaki en nemli

olay, elbette ki Kltr Kurumlar bakan Qadi Muhammedin Komelaya

kabul ediliiydi. Bu kabul ediliten hemen sonra gl kiilii, karizmatik

davranlar ve entelektel birikimiyle rgt iinde ykselen Qadi

Muhammed, ynetimi tek elde bulundurarak bir Krdistan politikas

belirlemeye balad.

Qadi Muhammed, 12-15 Eyll 1945 tarihlerinde eitli temaslarda

bulunmak zere kuzeni Seyf Qadi ve Hec Baba ile birlikte Bakye gitti.Burada Rus yetkililerle grmelerde bulunan heyet, Mehabada dn

ertesi Mizh Dimoqrat Kurd (Krdistan Demokrat Partisi) adl bir parti

kurduunu aklad ve bir bildirgeyle Krt aydn ve soylularna bildirimde

bulundu. Aklama toplantsna katlan btn Krtler, oluuma tam destek

sundular ve ortak bir bilgirge yaynlayarak partiye ye oldular. Ksa bir

sre ierisinde Iraktaki Krtlerle diyalog gelitiren parti yneticileri,

Mustafa Barzan ve pemergelerini Mehabadta bir tren ile karladlar.

Tarih, 22 Ocak 1946y gsterdiinde Qadi Muhammed, arra

Meydannda Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin kuruluunu ilan etti.

Maher bir kalabalk ve byk bir cokunun hakim olduu tren Krdistan

iin bir dnm noktas niteliindeydi.

Krdistan Milli Meclisi, 11 ubat 1946da Qadi Muhammedi

Cumhurbakanlna, Hec Babay Babakanla ve General MustafaBarzanyi de Genelkurmay Bakanlna, Seyfi Qadiy ise Kolluk Kuvvetleri

Komutanlna atad. Ayn gn, yrtme organlar, yarg, asker ve kltr

kurumlar kabul edildi. Krdistan Cumhuriyeti Anayasas ile milletin meru

egemenlii garanti altna alnarak Krte resm dil, stte krmz altta yeil

kuak zerine bir gnein bulunduu bayrak Krdistan bayra ve air

Dildar Raufun Ey Reqib adl iiri milli mar olarak kabul edildi.


25/28

Bir sre sonra basn yayn rgtlenmesi yapld ve 10 Ocak 1946da

yayn hayatna balam olan Kurdistan dergisinin yayna devamna ve

Kurdistan adl resm bir gazetenin karlmasna karar verildi. Krdistan

Milli Meclisi, ald kararlar ile eitim alannda iyiletirme karar ald ve

genel ve zorunlu ilk retimi tesis eden yasalar kard. Fakir ailelerin

ocuklarna para yardm, giyecek ve ders kitaplar verildi. Kltrel

almalarn nemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Krt airin, Hejar ile

Hmenin iir kitaplarn devlet matbaasnda bastrd. Ksa bir sre

ierisinde Krt okullar kuruldu ve Krte eitime baland. Hawar ve Hilale

adyla iki yeni dergi yaynland. 10 Martta ise Sovyetlerin gndermi

olduu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayn yapmaya balad.

Bu arada komu lkelerin konuyla ilgili tepkileri gecikmedi. Trkiye

Babakan Mehmet kr Saraolu 6 Mart 1946da, ran ve Rusyaya,

konuya mdahalelerinin olabileceine dair birer telgraf ekmi ve

gelimelerin endie verici olduunu belirtmiti. ran ise Krdistan

rahatszln Rus ve ngiliz yetkililere bildirmi ve Sovyetlerin Krt gcn

kontrol edememesinin tehlikeli sonular douracan beyan etmiti. Bu

gelimeler karsnda Krdistan Milli Meclisi, ran Hkmetine bir muhtra

ekerek, lkedeki Krt sorunun sadece Krdistan Cumhuriyeti snrlaryla

deil, lkenin tmnde yaayan Krtlerle ilgili bir i sorun olduunu

vurgulad ve karlkl mzakereler ile Krtlerin insani haklarnn iade

edilmesi istendi. Muhtra, bir Krdistan Yksek Konseyinin oluturulmasn

teklif etmekteydi ve bu muhtrann bara uzatlm bir el olarak

alglanmas gerektii belirtiliyordu.

Tarihler 9 Mays 1946y gsterdiinde ABD, ngiltere, Trkiye ve

rann basklar sonucu Sovyetler, Demokratik Krdistan Cumhuriyetinden

desteini ektiini Moskova Radyosundan duyurdu. Bunun zerine ertesi

gn Krdistan Sava Konseyi, ABD, ngiltere, Trkiye, ran ve S.S.C.Bye

birer ihtar ekerek Krdistann bamszl ve milli eemenlii vurguland.

ABD ve SSCBnin bu konuyla ilgili gr ayrlklar Souk Savan balang

merhalelerinden birini oluturdu. Bir anda yalnzlaan Krtler, serinkanl

davranmak durumundaydlar. Qadi Muhammed, 1 Haziran 1946da Fransz


26/28

Basn Ajansna aklamada bulundu ve ran Hkmetinin ran genelinde

demokratik yasalar uygulamasn, Krtlerin dil, eitim ve kltrel haklarn

tanmasn istedi. Fransz muhabirin Qadi Muhammede merkezi hkmetle

atma tehlikesi ve yabanc mdahale ihtimali ile ilgili bir soru sormas

zerine, Krdistan Cumhurbakan u cevab veriyordu:

Krdistandaki durum Azerbaycandaki durumdan ok farkldr.

lkemiz hibir zaman Sovyet askerlerince igal edilmemi ve Rza ah

tahttan indirildiinden beri, ne jandarm ne de ran ordu birlikleri

Krdistana girmilerdir. Bu sebeple biz, bamszz ve kendi irademize

sahibiz. stelik kim tarafndan yaplrsa yaplsn yabanc bir mdahaleye

msamaha gstermeyeceiz. [] Ancak bilinmelidir ki Amerikallar ya da

Ruslar taklit etmek istemiyoruz, fakat meden lkelerin hayvanlar

durumuna dmeyi de reddediyoruz

Ne var ki 10 Aralk 1942de Sovyetler ve ran arasnda bir anlama saland

ve ran, ayn gn Kaflankuh Geidinden Krtlerle kader birlii yapmakta

olan Azerilere saldrd ve Tebrizi geri ald. Bu, bakent Mehabadn

dt anlamna geliyordu. ran Birlikleri buradan Krdistan zerineyrd. Qadi Muhammedin Tahrandaki kardei Sadr Qadi, randa bir

parlamenterdi ve bu durum zerine ran ve Krdistan Hkmeti arasnda

uzla salamaya alt. Nitekim bir bar antlamas da imzaladlar.

Antlama gerei General Mustafa Barzan ve Seyf Qadi komutalarndaki

birlikler etkisiz hale getirilerek bakentin dna alnmt. Yaklak bir hafta

boyunca ran ve Krt hkmetleri herhangi bir sorun karmadan kentte

skneti saladlar. Fakat 17 Aralkta Qadi Muhammed ve kuzeni SeyfQadi da dahil olmak zere Krdistan Milli Meclisinin tm yeleri

tutuklanarak hapse atld. Kentte karklk ba gsterdiyse de ranllar

olaya hkim olmakta gecikmediler ve Mehabadn denetimini ele geirdiler.

30 Aralk 1946da Qadi Muhammedin kardei Sadr, Tahrandaki evinde

tutukland ve Mehabada getirildi. Usulsz ve yetkisiz bir mahkeme kuruldu

ve Qadi Muhammed, Seyf Qadi ve Qadi Muhammedin kardei Sadr lm

cezasna arptrld. Qadi Muhammed, kardeinin haksz yere

cezalandrldn ve bu cezann affedilmesi gerektiini srarla belirttiyse de


27/28

karar deimedi ve de 31 Mart 1947de sk koruma altna alnan ve

Bamsz Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin ilan edildii arra

Meydannda idam edildiler.

Krdistan Cumhuriyetinin yklmas ve Qadi Muhammedin aslmas

btn Krtler tarafndan zntyle karland. Trkiye ve Irakta Krt

blgelerinde geni tedbirler alnd. Diyarbakr, stanbul, Sleymaniye,

Badat gibi ehirlerde ancak kk protestolar dzenlenebildi. randa

skynetim ilan edildiyse de Luristann Urumabad kasabasnda infazlara

bir tepki olarak 11 Mays 1947de iddetli bir ayaklanma ba gsterdi. ran

askerleri halkn zerine ate at ve 65 Krt bu olaylarda hayatn kaybetti.

Barzani ve pemergeleri Irak Krdistanna geti. Burada sert bir mdahale

ile karlatlar ve daha nce Irak ordusunda grevli olan ve Barzaniye

katlan 4 Krt subay bir zaman sonra tutukland. 19 Mays 1947de zzet

Abdlaziz, Mustafa Xonav, Muhammed Mahmud, Hayrullah Abdlkerim

adl bu pemergeler Badatta idam edildi. General Mustafa Barzan, 27

Maysta yanlarnda pemergeleriyle Moskovaya doru yol ald.

damlar zerine Avrupadaki Krtler bata olmak zere protestolaryapld. Avrupadaki Krt rencilerin yayn organ Krdistann Sesinde

ABD, ngiltere ve Irak sert dille eletirilirken ran iin Haha mptelas

monarist faistler ifadesi kullanld. Uzun sre ses getiren protestolar ile

Qadi Muhammed, Krdistann ebed muzafferi ilan edildi. Irakta idam

edilen subaylardan Hayrullah Abdlkerimin son szleri Avrupadaki

eliliklerin binalarna siyah elenk zerinde iletildi: Dmanlarmza lm,

Yaasn Krdistan!


28/28

Kaynaka

1. Mehrdad R. Izady, Bir El Kitab Krtler, Austos 2004

2. Wadie Jwaideh, Krt Milliyetiliinin Tarihi, Eyll 2004

3. Elphinston, W. G. "Kurds and The Kurdish Question", Journal of the Royal

Central Asian Society, Temmuz, 1948

4. Rosvelt, Archie. "The Kurdish Republic of Mahabad", The Middle East Journal,

Temmuz, 19475. Lambton, Ann. Landlord and Peasant in Persia. Oxford Universty Press, 1953

6. The Daily Express, 16 Mart 1946

7. Stepanov, V. "A Visit to the Kurds" New Times, 8 Haziran 1949

8. Deng Kurdistan, Say 2, Austos 1949

9. Adamson, David. The Kurdish War (Londra, 1964)

10. Bermon SoviII, The Royal Air Force, The Middle East and Disarmament, 1919-

1934 (Michigan State Universty, 1972)

11. Challiand, Gerard, People Without a Country (Londra, 1980)12. Eagleton, William, The Kurdish Repuhlic of 1946 (Oxford University Press,

1963)

13. Nuri Paa hsan, La Revolt dAgri Dagh (Universty of Texas Prss, 1989)

14. Roosevelt, Archibold, "The Kurdish Republic of Mahabad," The Middle East

Jomal, cilt I, say 3 (Temmuz 1947)

15. Safarastian, Arshak, Kurds and Kurdistan (Londra, 1948)

16. Van Bruinessen, Martin, Aa, eyh ve Devlet, (stanbul, 2003)

Tarihte Kürt Devletleri

Documents

Transcript of Tarihte Kürt Devletleri