BLM 13. LLENDRME

Resimlerin etrafl bir ekilde llendirilmesini gerektiren esas sebep; Bir makine

zerinde anm kaybolmu veya krlm herhangi bir parann ayn zellii tayanyenisiyle deitirilebilme ihtiyacnn hissedilmesi olmutur. ki parann, ayr, ayr yerlerdeayr, ayr iiler tarafndan yapld halde birbirine takldklar zaman hi bir zorlukgstermeden alabilmeleri resimler zerindeki llerle mmkndr. i sadecekendisine verilen resim zerindeki emirleri yerine getirir. Resimleri lme ve kontrol etmegrevi tamamen yapm resimleriyle ilgili mhendis ve ressamlara aittir.

Uygun llendirme yapabilmek iin, dkmclk, modelcilik, tesviyecilik konularndayetimek gerekir. Bu da atlyelerde yaplan eitli ileri gzlemek bu konulara ait kitaplarokumakla mmkndr.

Bir resim llendirilirken parann hangi yapm srasna gre yaplacan, yapmmetotlarn, atlyede mevcut imkanlar, parann bitmi halini ve makine zerindeki grevinizihninde canlandrmal ve ondan sonra llendirilmelidir.

A-LLENDRMEDE GENEL LKELER I. Parann kullanmaya elverili olmas iin gerekli olan btn ller, toleranslar v.b.

her trl dier bilgiler resim zerine dorudan yazlmal, yapm ve muayene artlar unutulmamaldr.

II. Bir eleman hangi grnte en ak belirgin ise, ller de o grne konulma-maldr.

III. Zorunlu olmadka, bir l resim zerine bir defadan ok konulmamaldr. IV. ller milimetre olarak gsterilmelidir. Baka birim kullanlmas durumunda

lden sonra birimin sembol yazlmaldr. V. Grevle ilgili bir l, dier ller yardmyla elde edilmeye veya resim zerinden

llerek bulunmaya ihtiya duyulmayacak ekilde gsterilmi olmaldr. VI. Grevsel ller resim zerine dorudan doruya yazlmaldr (ekil 13.1) ve

(13.2a). Baka trl yazmak ekil 13.2 b de grld gibi toleranslarn yenibatan hesaplanmas zorunluluunu dourur. Bu ise, grevsel koullarkoruyabilmek iin genel olarak daha dar toleranslar kabulne gtrr. Bununlabirlikte delikler ve silindirik paralar arasndaki uzaklklarn gsterilmesinde grevselboyut yzeyden yzeye, yani delik kenarndan dier delik kenarna olan uzaklkolmasna ramen ller eksenden eksene konulmaldr (ekil 13.2 c).

VII.Olabildii kadar standart boyutlar kullanlmaldr. rnein matkapla alacak veyarayba salnacak delikler v.b standartlatrlm ve olduu gibi kullanlabilen yarmamllerden yaplacak paralar iin standart boyutlara uygun llerkullanlmaldr.

VIII.Bir grevsel l, dier ller yardmyla elde edilmemeli veya resim zerindenllerek bulunmamaldr. Bu ller dorudan doruya gsterilmelidir. (Grevsell ve grevsel olmayan l iin rnek (ekil 13.1).

IX. Ondalk yaz tarzndaki l rakamlarnda, ondalk iareti olarak virgl kullanlmaldr.

abcFile Attachmentl izgisi, l balama izgisi, l oklar ve l rakamlar

abcFile Attachmentl balama izgilerinin uzaklklar, l rakamlarnn yazlmas NOT:l balama izgileri 8-10mm uzaklkta olabilir, byle olaca ilgili standartlarda yoktur.

a) b) c) A = Grevsel l B = Grevsel olmayan l C = Yardmc l

ekil 13.1. Grevsel l X. ileri ve dier ilgilileri hesap yapmaktan kurtaracak yardmc ller

konulmasnn uygun grld durumlarda. Yardmc llere tolerans konulmal ve genel toleranslarn uyguland durumlarda bu yardmc llere toleranslarn uygulanmayacan ve bunlarn muayene ve kabulde hi rol oynamayacan aka belli etmek iin ekil 13.1.b ' de belirtildii gibi yardmc ller parantez ierisine alnmaldr.

XI. Parann grevini yapabilmesine ve yerine geecei eski parann yerine geebilme zelliine etkisi olan llerin toleranslar belirtilmelidir.

XII.Grevsel olmayan ller, yapm ve kontrol kolaylatracak ekilde konulmaldr. (ekil 13.2 b).

XIII.malat srasnda kendiliinden meydana gelen yerlere l verilmemelidir.

a) b) c)

ekil 13.2. Grevsel l

B- LLERN GSTERLMES VE YAZILMASI Resim izen bir kimse llendirme tekniini, izgilerin zelliklerini, hangi boyutlarn llendirileceini, l oklarn ve daha birok kurallar bilmelidir.

1) llerin gsterilmesi a- l izgisi: Ular oklarla snrlandran srekli ve ince izgi ile izilen izgileri-

dir. ki ok ucu arasndaki uzaklk llendirilecek ksmn lsne eittir. - l izgisi byk resimlerde grnn 13 mm dna izilmeli ve iki l izgisi arasndaki uzaklk 10 mm olmaldr. Kk resimlerde bu uzaklklar 8 -10 mm olmaldr. - l izgisinin stne ilgili boyutun ls yazlr. Bu l, l izgisinin ortasna gelecek ekilde 0.5-1.5 mm stne yazlmaldr ( ekil 13.3 a). - Uzunluk lleri, llendirilen uzunlua paralel olmaldr (ekil 13.3 a,b).

a) b) c) - 30o' ye kadar a lleri, a ortayna yaklak dik bir izgiyle izilebilir (ekil 13.3 d). - Koparlm olarak izilen paralar llendirilerken l izgisi koparlmaz (ekil 13.3 e). d) e) - A ve yay lleri, ann tepe noktas ve yayn merkezi etrafndaki daire yay olarak ekil 13.3 f,g deki gibi izilmelidir. f) g)

ekil 13.3. l izgileri

-l izgileri, birbirleriyle ve dier izgilerle kesimemelidir. l izgilerinin kesimesizorunlu olduunda, l izgileri koparlmam olarak izilmelidir. Yani l izgisikoparlmamaldr (ekil 13.3 h). - l izgileri, ap llerinin gsterilmesinde ve l rakamlarnn st ste gelmesiistenmediinde ksa braklmaldr (ekil 13.3 ). h) ) - Bir cismin yarm kesit olarak gsteriliinde ekil 13.3 i, - Merkez noktalar izim alannda bulunmayan ve gsterilmek mecburiyetinde olmayan llerin gsterilmesinde (ekil 13.3 j deki gibi olmaldr. i) j)

ekil 13.3 l izgileri (devam)

b- llerin gsterilmesi iin klavuz izgileri: Klavuz izgileri grnten eik olarak karlmaldr.

Klavuz izgileri, - Grnn evre izgisi zerinde son bulmusa, bir ok ile ekil 13.4 a, - Grnn evre izgisi iinde son bulmusa, bir nokta veya daire ile ekil 13.4 b, -rnein l izgileri, eksen izgileri gibi btn dier izgilerde son bulmusa,snrlandrma iaretsiz olmaldr (ekil 13.4 c). - lginin gsterilmesinde, snrlandrma iaretiyle (ekil 13.20 deki gibi olmaldr. a) b) c)

ekil 13.4. Klavuz izgileri c- l balama izgisi: llendirilecek ksmn kenar izgilerinin uzatlmas ile elde

edilen, l snrlarn belirleyen izgidir. l izgisinin oklar ile temas eder. lbalama izgisi ok balarndan 1.5-3 mm kadar dar uzatlr.

l balama izgileri; - Uzunluk llerinde, l balama izgileri ilgili l elemanna gre dik olmaldr (ekil13.3, ekil 13.4). -l balama izgisi, ls verilecek elemana dik veya gerektiinde eik (tercihen 60o) fakat birbirine paralel konumda izilmelidir (ekil 13.5 a). a)

ekil 13.5. l balama izgileri

- evrelerin birbirini kesen uzantlar, kesime noktasn biraz aacak ekilde izilmelidir(ekil 13.5 b). - Ke kavislerinin uzatlm evre izgileri, l balama izgileri, bunlarn uzantlarnnkesime noktalarnda olmaldr (ekil 13.5 c). b) c) - l balama izgileri bir grnten dierinin iine girmemelidir. Yani iki grnbirletirmemeli ve tarama izgilerine paralel izilmemelidir. - l balama izgileri, uzantlar aka grlebilir olduunda koparlabilir (ekil 13.5 d,e). - A lleri iin, ann kollar uzatlarak l balama izgileri tekil edilmelidir (ekil13.5 f).

d) e) f)

ekil 13.5. l balama izgileri (devam)

-Birbirinden uzakta bulunan ayn l ve toleranstaki elemanlar, aklk oldu-unda birbirleriyle mterek bir l balama izgisi ile birletirilir (ekil 13.5 g).

- zel amalar iin byk izgi kalnl

kullanlan teknik resimlerde, l balama izgileri d ller iin evre izgilerinin d tarafnda ve i ller iin i tarafta gste-rilmelidir (ekil 13.5 h,).

evre izgileri ve veya dier izgiler birbirine ok yakn olduklarnda, l izgileri snrlandrmasnn ak bir ekilde yaplmasn salamak iin, bu izgiler koparlmaldr (ekil 13.6).

g)

h) ) ekil 13.5. l balama izgileri (devam)

ekil 13.6. akan izgilerin koparlmas

d- l oklar: l izgisinin her iki ucundaki oklar, lnn nereden nereye kadar olduunu gsteren, ikizkenar gen eklindeki l izgisi snrlaycsdr.

l izgisinin her iki ucundaki oklar, -ekil 13.7a' da gsterilen karalanm

bir ok ile, - Bilgisayarla izilen teknik resimlerde

tercihen ekil 13.7 b' de gsterilen ak bir ok ile,

-Mimari ve inaatla ilgili teknik resimler gibi brana bal resimlerde ekil 13.7 c' de gsterilen ak bir ok ile,

-Yer darl sebebiyle tercihen ekil 13.7 e' de gsterilen bir nokta ile veya daire ile (ekil 13.8).

-Bir referansa gre llendirmede balang noktas iin ekil 13.7 f de gsterilen bir daire ile ekil 13.9b deki gibi yaplmaldr.

ekil 13.7 a ve ekil 13.7b' deki l oklar, tepe as 15o ve l izgisi kalnlnn (d) 10 kat uzunluunda, ekil 13.7 c' deki ok tepe as 90o ve l izgisi kalnlnn (d) 4 kat uzunluunda olmaldr.

ekil 13.7 d' deki eik izgi l izgisi kalnlnn 13 kat uzunluunda 45oeimli, ekil 13.7 e' deki nokta kullanlan kaln izginin 5 kat apnda, ekil 13.7 f' deki daire kaln izginin 8 kat apnda olmaldr.

Bir teknik resimde sadece oklarn bir tr veya gerektiinde noktalarla beraber eik izgiler kullanlmaldr.

a) b)

ekil 13.9. Bir referansa gre llendirme

d- l izgisi kalnldr ekil 13.7. l oklar ekil 13.8. Ok ve nokta ile llendirme

2) l rakamlarnn yazlmas a- ki esas okuma dorultusuna gre llendirme (1. Metot): Bu metot tercihen

kullanlmaldr. ller yazlrken yaz alannn (antet) okuma konumuna uygun olmaldr. Yani sadan ve alttan okunacak ekilde yazlmaldr (ekil 13.10 a,b,c,d,e,f,g). - Harf ve rakamlar, l izgisinin st ortasna izginin biraz stne (1-1,5mm) yazlmal-dr. - Yaz ykseklikleri ve yaz tipi TS 10841' e gre B tipi dik yaz olmaldr a) b) c)

ekil 13.10. l rakamlarnn yazlmas - 1. Metot

d) e) - Rakamlarn yer darl sebebiyle, l izgisinin st ortasna yazlamad durumlarda, l izgisinin uzants zerine (ekil 13.10 f). veya klavuz izgisinin altna yazlmaldr (ekil 13.10 g). f) g)

ekil 13.10. l rakamlarnn yazlmas -1. metot (devam) ekil 13.11. Cismin kullanma konumu okuma konumuna uygun olmad llendirme

- Cismin kullanma konumu teknik

resmin okuma konumuna uygun olmad-nda l rakamlar alttan ve sadan bakarak okunacak ekilde esas okuma dorultusunda yazlmaldr (ekil 13.11).

Artan paralel llendirmede l rakamlar, -l izgisi oklarnn yaknna ve ilgili l balama izgisine paralel olmal veya l oklarnn yaknna ve bunlarn zerine aka yazlmaldr (ekil 13.12 a,b,c,d). a) b) c) d)

ekil 13.12. Artan paralel llendirmede l rakamlar

b) Bir okuma dorultusunda l-

lendirme (2. metot): Btn ller yaz alan okuma dorultusunda (yataya paralel alttan bakldnda okunacak ekilde) yazlmaldr. Yatay olmayan l izgileri, l rakamlarnn yazlmas iin orta yerinden koparlmaldr. (ekil 13.13 a,b,c,d). A lleri, l izgileri koparlmakszn da yaz alan okuma dorultusunda yazlabilir (ekil 13.13 e).

a) b) c) d)

ekil 13.13. Bir okuma dorultusunda llendirme (2. Metot)

C- LLERE EKLENECEK HARFLER VE SEMBOLLER 1) ap llendirilmesi: sembol, her durumda l rakamnn nne konulmal

(ekil 13.14 a,b,c,d). Yer darlnda ap lleri ekil elemanlarnn dnda gsterilebilir. (ekil 13.14 c,d). a) b) c) d)

ekil 13.14. ap lsnn verilmesi

2) Yarap llendirilmesi: Yar ap lsnn nne her durumda R harfikonulmaldr. l izgileri, yarap merkez noktasndan veya bunun dorultusundaizilmeli ve sadece bir okla yay tarafnda iten veya dtan snrlandrlmaldr (ekil 13.15a,b,c,d,e,f,g,h,,i). - Eit byklkteki yar aplarn l izgileri birletirilebilir (ekil 13.15 d). a) b) c) d) - Birbiri ile paralel izgilerle birletirilmi bir daire yar ap, ekil 13.15 e' deki gibiverilmelidir veya ekil 13.15 f' deki gibi yardmc l olarak verilebilir.

e) f) - Bir yar apn merkez noktas, bitiik ekil elemannn geometrik ilikisi ile meydanakmadnda, bu llendirilmek mecburiyetindedir (ekil 13.15 g). g)

ekil 13.15. Yarap llendirilmesi

Merkezleri izim alannn dnda bulunan ve yar apn gsterilmesi mecburi olan byk yar aplarn l izgileri, bir dik al krk iki paralel doru parasyla izilmelidir. l rakam, yarapn geometrik merkez noktas dorultusundaki ve yay tarafndaki doru paras zerinde verilmelidir (ekil 13.15 h,). Teknik resimlerin bilgisayarla izimlerinde sadece dz l izgisi (krk olmayan) kullanlmaldr. h) ) - Bir mterek noktas bulunan birden ok yarap l izgileri, kk bir daire yaynda son bulmal veya koparlmaldr (ekil 13.15 i). i)

ekil 13.15. Yarap llendirilmesi (devam)

3) Kare kesit llendirilmesi: l-nn kare kesitli olduu aka belli deilse l rakamnn nne sembol konulmaldr (ekil 13.16 a).

Grnte aka grlen anahtar az (AA) yzeyleri aras llendirilemediinde, l rakam nne AA byk harfleri yazlmaldr (ekil 13.16 b).

4) Kre llendirilmesi: Kre eklin-

de bir yzeyin ap veya yarap ls nne byk S harfi konulmaldr (ekil 13.17 a,b).

5) Blntlerin (Tekrarlanan ekil elemanlar) llendirilmesi: Ayn lnn fazla

tekrarlanmasn nlemek zere, deerleri byk harflerle belirtilmelidir. Harflerin anlamlargrnn yaknnda aklanmaldr (ekil 13.18).

a)

ekil 13.18. Blntlerin llendirilmesi

a) b) ekil 13.16. Kare kesit ls a) b) ekil 13.17. Kre ls

Tekrarlanan elemanlarn llendirilmesi; (devam)-Yars veya drtte biri gsterilerekllendirilebilir (ekil 13.18 b).

b)

-Sadece eksen izgileri ile gsterilerek llendirilebilir (ekil 13.18 c,d).

-Saylar ve ekilleri tam olarak llendirilebilir (ekil 13.18 e).

c) d)

A=4

e)

ekil 13.18. Blntlerin llendirilmesi

Tekrarlanan eit elemanlarn llendirilmesi: (devam) -Sadece bir tanesi gsterilerek admlar saylar ve aralk llerine ek olarak, ele-

manlarn saylar da belirtilmelidir (ekil 13.18 f). f)

- Adm blnt saylar ve aralk lleriyle gsterilebilir (ekil 13.18 g).

g)

- Bir byk sayda eit ve az sayda farkl ekil elemanlarnda, ounluun lleri

dorudan verilmeli ve aznln ise byk harflerle belirtilerek anlam grnn yannda aklanmaldr (ekil 13.18 h). h)

ekil 13.18. Blntlerin llendirilmesi (devam)

6) Flen zerindeki deliklerin llendirilme uygulamalar Flenlar zerinde bulunan ayn veya ayr aplardaki delikler; genellikle flenn, belli

bir dairesi zerine eit veya eit olmayan aralklarla bulunurlar. Flen zerindeki deliklerinllendirilmesi ekil 13.19 a,b,c de verilmitir.

a) b) - Eer delikler evrede eit aralkl deilse flenin yan grnnn izilmesi gerekir (ekil13.19 c).

c)

ekil 13.19. Flen zerindeki deliklerin (blntlerin) llendirilmesi

7) Yaylarn llendirilmesi: llen-dirilecek yaya ait rakamn nne areti konulmaldr (ekil 13.20 a). Teknik resimlerin elle izilmesinde sembol, l rakam zerinde deiik ekilde olabilir (ekil 13.20 b).

Yay uzunluklarnn llendirilmesi,

merkez ann 90o den byk veya kk olmasna gre yaplr. 90o' ye kadar merkez alarda l balama izgileri, a ortayna paralel izilmelidir. her bir yay ls, kendi l balama izgileriyle gsterilmelidir. Birbiriyle kesien yaylarn lleri ve birleen uzunluk ve alarn yay lleri ayn l balama izgileriyle gsterilme-melidir (ekil 13.20 c).

90o' nin zerindeki merkez al l

balama izgileri, yay merkez noktas dorultusunda izilmelidir. lgi ak olmadnda, yay uzunluu ile l rakam aras bir oklu ve noktal ince izgiyle birletirilerek gsterilmelidir (ekil 13.20 d).

Birbirleriyle birleen yaylarn lleri veya birleen uzunluk ve yay lleri ayn l balama izgileriyle gsterilmelidir (ekil 13.20 d).

a) b) c)

d)

ekil 13.20. Yaylarn llendirilmesi

8) Konik ve eimli yzeylerin l-

lendirilmesi a- Eimlerin llendirilmesi: Eimli

yzeyler llendirilirken daima eimin l rakamnn (oran veya yzde olarak) nne yerletirilmelidir. Bu veri, tercihen bir klavuz izgisi zerinde gsterilmelidir (ekil 13.21 a). - Eik yzeyin izgisi zerindeki gsterili ekil 13.21 b ye ve yatay dorultudaki gsterili ekil 13.21 c ye uygun olmaldr. - Grafik sembol, eimin konumu yannda parann eklini de sembolize etmelidir (ekil 13.21 c).

a) b) c)

ekil 13.21. Eimin llendirilmesi

b- Konikliklerin llendirilmesi ve toleranslandrlmas: Referans izgisi koninin eksen izgisine paralel izilmeli ve grafik semboln yn koninin yn ile uyumlu olmaldr(ekil 13.22a,b,c,d,e). a) Konik elemann zellikleri

b)Koni as belirli koninin l c) Koniklik oran belirli koninin l ve toleranslandrlmas toleranslandrlmas d) Koninin eksenel konumu ile e zamanl e) Bir referansla ilgili koni tanmlanan koni blgesinin toleranslandrlmas toleranslandrlmas

ekil 13.22. Konikliklerin llendirilmesi ve toleranslandrlmas

C: Koniklik oran : Koniklik as D : byk ap d : Kk ap Dx : Belirli bir yerdeki ap L : koni uzunluu L : Koni uzunluunu iine alan uzunlukLx : Dx e ait uzunluk

Koniklik deerleri TS 1504te standartlatrlmtr. Tablo 13.1 de standart koniklik

deerleri verilmitir. standart paralarn yapmn kolaylatrmak amacyla bu standarttaki deerlerin kullanlmas uygundur.

Tablo 13.1. Standart Koniklik Deerleri

Anma Deerleri Hesaplanm Deerler

Seri 1 seri 2 Konik alar koniklikleri

Genel uygulamalar iin

130 - - 1 : 0,288675 90 - - 1 : 0,500000

75 - - 1 : 0,631613 60 - - 1 : 0,866025 45 - - 1 : 1,207107 30 - - 1 : 1,866025 1:3 18 55 28,7 18,924644 -

1:4 14 15 0,7 14,250033 - 1:5 11 25 16,3 11,421186 -

1:6 9 31 38,2 9,527293 - 1:7 8 10 16,4 8,171334 - 1:8 7 9 9,6 7,152669 -

1:10 5 43 29,3 5,724810 - 1:13 4 46 18,8 4,771888 - 1:15 3 49 5,9 3,818305 -

1:20 2 51 51,1 2,864192 - 1:30 1 54 34,9 1,909682 -

1:50 1 8 45,2 1,145877 - 1:100 34 22,6 0,572953 - 1:200 17 11,3 0,286478 - 1:300 6 52,5 0,11459 -

zel uygulamalar iin

Takm tezg.fener mile alet balan.

18 36 39,4 16,594290 1 : 3,428571

Mors No 0 1:19,213

2 58 53,8 2,981618 -

Mors No 1 1:20,047

2 51 26,7 2,823537 -

Mors No 2 1:20,020

2 51 41 2,861377 -

Mors No 3 1:19,922

2 52 31,5 2,875406 -

Mors No 4 1:19,254

2 58 30,6 2,973556 -

Mors No 5 1:19,002

3 0 52,4 3,014543 -

Mors No 6 1:19,180

2 59 11,7 2,986582 -

Not: Seri 1 deerleri tavsiye edilen deerlerdir. Bu seri yeterli seim salayamazsa seri 2 deerleri seilir

9) Dikdrtgen grnlerin llen-dirilmesi: Bir dikdrtgen grnn kenar uzunluklar, krk bir klavuz izgisinin zerinde verilebilir. Klavuz izgisiyle gsterilen kenarn uzunluk ls birinci srada bulunmaldr (ekil 13.23 a,b).

kenar ll birleimde (kenar uzunluu x kenar uzunluu x kalnlk veya derinlik), bir ikinci grn veya kesit izim mecburiyeti vardr (ekil 13.23 b).

10) Trtllarn llendirilmesi: Elle tutulup dndrlen silindirik paralar zerindekigirinti ve kntlara trtl denilir. Dz (a), apraz (b), eik (c) ve baklava (d) eklindeki trtllarn llendirilmesi ekil 13.24' de gsterildii gibi yaplmaldr. Trtl ekli parannbelirli bir yerinde gsterilir ve yardmc izgiyle adm verilir. a) b) c) d)

ekil 13.24. Trtllarn llendirilmesi

a) b)

ekil 13.23. Dikdrtgenlerin llendirilmesi

D- ZEL ARETLER 1) Snrlandrlm alanlar: zel art- larn geerli olduu snrlandrlm bir alan, kaln noktal kesik izgiyle gsterilmelidir (ekil 13.25 a,b). Aklk olduunda silindirik paralarn sadece bir taraf gsterilmelidir (ekil 13.25 a). Her iki tarafta gsterilebilir (ekil 13.26 a,b).

ekil elemannn kenarlaryla snrl alan

belirli olduunda, hibir llendirme yaplmaz (ekil 13.25 b).

a)

b)

ekil 13.25. Snrlandrlm alanlar

2) Kaplanm cisimler (kromlanm, nikelajlanm): Kaplanm yzeyli cisimlerin kaplamadan nceki ve sonraki lleri verilmelidir (ekil 13.26 a). Kaplamadan sonraki istenen bir ileme iin kaplama ls ek keli parantez iinde verilmelidir (ekil 13.26 b).

a) b)

ekil 13.26. Kaplanm cisimlerin llendirilmesi

E- LLENDRME TRLER 1) Zincirleme llendirme: Zincirleme llendirmede, ift toleranslandrmadan vetoplam ldeki mnferit toleranslarn toplanmasndan kanmak iin, l zincirinin btnlleri verilmemelidir (ekil 13.27 a,b). l zincirinin bir ls yardmc l olarak verildiinde parantez ierisine alnmaldr(ekil 13.27 b,d).

a) b) c) d)

ekil 13.27. Zincirleme llendirme

2) Paralel llendirme: l izgileri, ayn dorultuda paralel veya iki veya dorultuda bir birine dik durumda veya birbirleriyle ortak merkezli llendirilmelidir. (ekil 13.28 a,b,c). a)

b) c)

ekil 13 28. Paralel llendirme

3) Pahlar ve havalarn llendirilmesi: 45o den farkl adaki pahlarn ve havalarn lleri, as ve derinliiyle birlikte verilmelidir (ekil 13.29 a,b,c). 45o lik pahlarn ve havalarn lleri, sadeletirilerek pah / hava derinlii x 45o olarak verilmelidir (ekil (13.29 d,e,f). a) 30 pah b) 30 pah c) 30 hava

d) 45 pah e) 45 pah f) 45 hava

ekil 13.29. Pah ve hava llendirilmesi

Grnlerde ak olarak gsterilen ve gsterilmeyen pah ve havalarn lleri, birklavuz izgisi aracl ile verilebilir (ekil 13.29 a,b,c,d). a) 45 Pah b) 45 Hava c) 45 Pah d) 45 Hava

Konik havalar, hava ap ve hava asyla ekil 13.29 e veya hava derinlii ve

hava asyla ekil 13.29 f deki gibi llendirilmelidir.

e) f)

ekil 13.29. Pah ve havalarn llendirilmesi (devam)

4- Kanallarn llendirlmesi a- Normal kanallarn llendirilmesi: Kanal derinlii, en azndan bir taraf ak

kanal olduunda ekil 13.30 a' da, dierleri ekil 13.30 b de gsterildii gibillendirilmelidir. a) b)

ekil 13.30. Kanallarn llendirilmesi

b- Kama kanallarnn llendirilmesi: Silndirik deliklerdeki kama kanallarnn llendirilmesi ekil 13.31 a,

Konik gbek deliklerindeki koni ana dorusuna paralel konumlu kama kanallarnnllendirilmesi ekil 13.31 b, Yarm ay kama kanalnn llendirilmesi ekil 13.31 c, a) b) c)

ekil 13.31. Kama kanallarnn llendirilmesi

Silndirik deliklerdeki kama kanallarnn llendirilmesi ekil 13.31 d, Konik gbek deliklerindeki koni ana dorusuna paralel konumlu kama kanallarnn llendirilmesi ekil 13.31 e, Konik deliklerdeki koni eksenine paralel konumlu kama kanallarnn llendirilmesi ekil 13.31 f, Eimli kama kanallarnda eimin dorultusunu gsteren eim sembolnn konumu ekil 13.31 g de gsterildii gibi llendirilmelidir.

Kanal derinliinin stten grnte sadeletirilmi llendirilmesi, h harfi ile ekil13.31 h' de gsterildii gibi olmaldr. Kanal geniliinin derinliiyle birletirilerek llendirilmesi ekil 13.31 ' de grld gibi olmaldr.

d) e) f) g) h) )

ekil 13.31. Kama kanallarnn llendirilmesi (devam)

ekil 13.32 de mil ve delikteki kama kanallarn llendirme rnekleri verilmitir.

a) Mildeki kama kanalnn llendirilmesi

b) Delikteki kama kanalnn llendirilmesi

ekil 13.32. Kama kanal llendirme rnekleri

c- Segman kanallarnn llendirilmesi: Emniyet segman gibi kanallarn

llendirilmesi ekil 13.33 a,b' de grld gibi olmaldr. Segman kanallarnn sadeletirilmi llendirilmesi ise ekil 13.33 c,d de grld gibi olmaldr.

a) Milde b) Delikte c) Milde d) Delikte

ekil 13.33. Segman kanallarnn llendirilmesi

5) Kendiliinden oluan yzeylerin

llendirilmesi: Baz paralarn ilen-mesi srasnda ilem annda kendiliinden meydana gelen yzeyler oluabilir. Meydana gelen bu yzeyler llendiril-memelidir ekil 13.34' deki perspektifi verilen silindirin ilenmesi sonucu kendiliinden meydana gelen 18 mm lsnn verilmesine gerek yoktur

6) Seri deliklerin llendirilmesi: Ayn aralkl eit ekil elemanlarnn uzunlukveya a lleri ekil 13.35 a,b,c de gsterildii gibi verilmelidir. Blntlerin toplam ls yardmc l olarak yazlmaldr. a) b) c)

ekil 13.35. Seri deliklerin llendirilmesi

ekil 13.34. Kendiliinden oluan yzeylerin llendir9ilmesi

7) Artan kademeli llendirme: Balangtan noktasndan karak, her biri birbirinedik muhtemel dorultuda bulunan, kurallara gre sadece bir l izgisiylellendirilmeli ekil 13.7 de gsterilen a,b,c veya f oklaryla tamamlanmaldr (ekil 13.36 a,b,c,d). a) b) c)

ekil 13.36. Artan kademeli llendirme

Balang noktasndan karak zt

dorultuda da llendirme yapldnda ekil 13.36 e deki gibi l rakamlar her iki dorultudan birinde eksi iaretli olmaldr.

Ksa l izgili iki dorultudaki artan kademeli llendirme ekil 13.36 f de gsterildii gibi yaplmaldr.

d) e)

f)

ekil 13.36. Artan kademeli llendirme (devam)

8) Koordinatlarla llendirme a- Polar koodinatlar: Polar koordinatlar, bir balang noktasndan bir yar ap ile ve

polar ekseninden saat ynnn tersi istikametinde daima pozitif bir ayla gsterilmelidir(ekil 13.38). Koordinat deerleri tabloda gsterilmelidir (ekil 13.39).

Drt balang noktal dorultudaki artan kademeli llendirme ekil 13.37' degsterildii gibi yaplmaldr.

ekil 13.37. Drt balang noktal kademeli llendirme

ekil 13.38. Polar koordinatlar

Koordinat No ller mm' dir Balangc Koordinatlar X1 X2 Y1 r d Y2

1 1 0 0 - 1 1.1 325 320 130 H7 1 1.2 900 320 130 H7 1 1.3 950 750 200 H7 1 2 450 750 200 H7 1 3 700 1325 400 H8 2 2.1 -300 150 50 H11 2 2.2 -300 0 50 H11 2 2.3 -300 -150 50 H11 3 3.1 250 0 26 3 3.2 250 30 26 3 3.3 250 60 26 3 3.4 250 90 26 3 3.5 250 130 26 3 3.6 250 150 26 3 3.7 250 180 26 3 3.8 250 210 26 3 3.9 250 240 26 3 3.10 250 270 26 3 3.11 250 300 26 3 3.12 250 330 26

ekil 13.39. ki yardmc sistemli bir koordinat ana sisteminde llendirme

ki yardmc sistemli bir koordinat ana sisteminde llendirme ekil 13.39' dagrlmektedir.

b- Kartezyen koordinatlar: Kartezyen koordinatlar, balang noktasndan kan 90al iki dorultudaki uzunluk lleri ile belirtilmelidir (ekil 13.40 a). Koordinat deerleri tabloda gsterilmeli veya dorudan koordinat noktalarnn yanna yazlmaldr. l izgileri ve l balama izgileri izilmemelidir. Koordinat eksenlerinin pozitif ve negatif dorultular ekil 13.40 c' ye gre belirtilmeli, koordinat eksenlerinin negatif dorultudaki llerinin l rakamlar eksi iaretli olarak yazlmaldr. Koordinat balang noktas grnn dnda da bulunabilir (ekil 13.40 b,d). a) b)

c)

ekil 13.40. Kartezyen koordinatlarla llendirme

Koordinat noktalarnn yanna da koordinat deerleri yazlabilir (ekil 13.40 d,e). lgili koordinat noktasnn yaknn- da ekil elemannn lleriyle koordinat birletirerek yazlabilir (ekil 13.40 e,f). Fazla youn gsterite, ller ile koordinat noktalarnn aras bir klavuz izgisiyle belirtilebilir (ekil 13.40 f).

d)

e) f)

ekil 13.40. Kartezyen koordinatlarla llendirme (devam)

9) Birleik (karma) llendirme: Artan kademeli llendirme mnferit

llendirme ile birletirilmitir (ekil 13.41 a).

Paralel llendirme, artan kademeli llendirme ve zincirleme llendirme ile birletirilmitir (ekil 13.41 b).

a)

b)

ekil 13.41. Karma llendirme

10) Yardmc llerin

gsterilmesi: TS 11398' de yer alan Yardmc

ller parantez iinde verilmelidir. Fonksiyonel ilikiyi belirten ek ller

olarak yardmc ller ekil 13.42' de gsterildii gibi verilmelidir.

ekil 13.42. Yardmc ller

11) Teorik tamlktaki ller: TS 11398' de yer alan teorik tamlktaki ller bir dikdrtgen ereve iinde ve toleranssz olarak verilmelidir (ekil 13.43 a,c). Bu kural izelgede verilen teorik tamlktaki ller iin de geerlidir (ekil 13.43 b). ekil elemanlarnn konumlar, baka bilgilerle mesela konum toleranslaryla tespit edilmelidir (ekil 13.43 c).

a)

b) c)

ekil 13.43. Teorik tamlktaki ller

ekil 13.44. Ham llerin verilmesi

a) b)

ekil 13.45. Muayene ( kontrol) lleri

12) Ham ller: Ham para resmi izil-mediinde ham ller, imalat resminde keli parantez iinde verilmelidir (ekil 13.44). Parantezlerin anlam yaz alan zerinde aklanmaldr. 13) Muayene (kontrol) lleri:

TS 11398 de yer alan muayene lleri iki yarm daireli bir ereve iine yazlmaldr (ekil 13.45). Muayene kapsam ve anlam, gereinde yaz alannn yanna aklama olarak yazlmaldr. Mesela: ller, siparii veren tarafndan kabulde zellikle muayene edilmitir veya ller, siparii veren (alc) tarafndan kablde %100 muayene (kontrol) edilmitir.

14) ekil bakmdan benzer, boyutlar farkl paralarn llendirilmesi:

ekil bakmdan benzer, ancak boyutlar farkl paralarn llendirilme-sinde, l rakamlar yerine l harfleri yazlmaldr. Bu harflerin ifade ettii deiken llerin say deerleri bir izelgede toplanmaldr (ekil 13.46). izelgenin her satr farkl byklkte bir yapl iin geerli olup, bir tantm numaras almaldr.

ekil 13.46. Boyutlar farkl ekil benzerlii olan paralarn llendirilmesi

aplar iin , yay uzunluklar iin , yardmc ller iin ( ), metrik vidalar iin M gibi sembolleri ve iaretler, l rakamlaryla gsterilmeli, l harfleriyle gsterilmemelidir (ekil 13.46).

15) Parann kalnlk lsnn gsterilmesi: ekil 13.47 a' da grld gibi krk bir klavuz izgisi zerinde veya evre izgisi iinde ekil 13.47 b, veya (ekil 13.46' dagrld gibi tablo ierisinde olmaldr. a) Krk klavuz izgisiyle verilmesi b) evre izgileri iinde verilmesi

ekil 13.47. Parann kalnlk lsnn gsterilmesi

16) Simetrik paralarn llendirilmesi: Simetrik olan paralarn lleri, grnn trnden (tam, yarm, veya drtte bir grn) bamsz olarak sadecebir defa verilmelidir. Mnferit paralarn lleri imkanlara gre bir taraftaverilmelidir (ekil 13.48 b). Parann simetrii kurallara gre llendirilmemelidir(ekil 13.48 a,c).

a) b)

ekil 13.48. Simetrik paralarn llendirilmesi

17) Anmlarn llendiirilmesi: izilmi anmlarn llendirilmesi ekil

13.49 a da gsterildii gibi yaplmaldr. izilmemi anmlarn llendirilmesi, anm uzunluu grafik sembol ileekil 13.49 b de gsterildii gibi yaplmaldr. a) izilmi anmlar b) izilmemi anmlar

ekil 13.49. Anmlarn llendirilmesi

ekil 13.49. E tipi fatura dip kavisi ekil 13.50. F tipi fatura dip kavisi

17) Fatura ve kavislerin llendiril-mesi: Mil ve deliklerde ap farknn olduu yerlere bu ksma geecek elemann rahat oturmas, yzeylerin talanmasnda tan rahat almas v.b gibi sebeplerden dolay faturalar alr (ekil 13.49), (ekil 13.50). Kurallar I. E ve F tipi fatura dip kavisleri 0,6x0,2 mm byklnden itibaren kopya metodu ile torna tezgahnda imal edilmelidir. II. Tablo 13.2' de verilen ller bitmi i parasna ait llerdir. III. Tasarmda, fatura dipleri, tipi, dip kavis yar ap (r1) ve derinlii (t1) verilmek suretiyle belirtilmelidir. Mesela Yar ap r1= 0,6 mm, derinlii t1 = 0,2 mm olan Bir E tipi fatura dip kavisi: "Fatura dip kavisi E 0,6x0,2 TS 11706" eklinde gsterilmelidir. E Tipi: Bir yzeyi ilenmi para iin

F Tipi: Birbirine dik iki yzeyi ilenmi i paras iin z = leme pay d1 = Bitmi l

Tablo 13.2. Fatura Dip Kavislerine Ait Boyutlar. ller mm' dir.

r1 t1 f1 g t2 Kopya Normal yk Deiken Ar yk +0,1 +0,05 Edilebilirmi paras iin tavsiye edilen d11) aplar 0,1 0,1 0,5 0,8 0,1 > 1,6 0,2 0,1 1 0,9 0,1 hayr > 1,6 3 0,4 0,2 2 1,1 0,1 > 3 10 0,6 0,2 2 1,4 0,1 > 10 18 0,6 0,3 2,5 2,1 0,2 evet > 18 80 1 0,4 4 3,2 0,3 > 80 1 0,2 2,5 1,8 0,1 > 18 50

1,6 0,3 4 3,1 0,2 evet - > 50 80 2,5 0,4 5 4,8 0,3 > 80 135 4 0,5 7 6,4 0,3 > 80

1) Ksa kntlar ve ince et kalnlkl paralar iin geersizdir.

IV. malat sebebiyle bir i parasnda bulunan farkl aplardaki birok fatura dip kavisi mmkn olduu kadar ayn biim ve byklkte olmaldr. V. Kar paralarn hava biimi, ekil 13.51' de gsterildii gibi, boyutlar ise Tablo 13.3' de verilen deerlere uygun olmaldr.

Tablo 13.3. Kar Parann Boyut Deerleri ller mm' dir.

Fatura dip kavisi a byklkleri En kk ls

r1 x t1 Tip E F

0,1 x 0,1 0 0 0,2 x 0,1 0,2 0 0,4 x 0,2 0,4 0 0,6 x 0,2 0,8 0,2 0,6 x 0,3 0,6 0 1 x 0,2 1,6 0,8 1 x 0,4 1,2 0 1,6 x 0,3 2,6 1,1 2,5 x 0,4 4,2 1,9 4 x 0,5 7 4,0

ekil 13.51. Kar parann hava biimi

VI. E ve F tipi fatura dip kavisine geilerdeki giri ve k alarna bal ileme pay ekil 13.52' de gsterildii gibi, boyut deerleri ise Tablo 13.4' de verilen deerlere uygun olmaldr.

ekil 13.52. leme paylar giri ve

k gei ilikisi

Tablo 13.4. leme Pay Boyutlar ller mm' dir

z e1 e2 0,1 0,37 0,71 0,15 0,26 1,07 0,2 0,75 1,42 0,25 0,93 1,78 0,3 1,13 2,14 0,4 1,49 2,85 0,5 1,87 3,56 0,6 2,24 4,27 0,7 2,61 4,98 0,8 2,99 5,69 0,9 3,36 6,40 1,0 3,73 7,13

VII. Fatura dip kavisleri teknik resimlerde ya tam olarak izilerek llendirilmeli ekil 13.53 b ve ekil 13.54 b veya sadeletirilmi olarak gste-rilip ekil 13.55 a,b' de gsterildii gibi tantlmaldr.

rnek: Yar ap r1= 1mm ve derinlii t1= 0,2 mm olan F tipi fatura dip kavisi. (ekil 13.55 a).

rnek: Yar ap r1= 1mm ve derinlii t1= 0,2 mm olan E tipi fatura dip kavisi. (ekil 13.55 b).

a) b)

ekil 13.54. Tam olarak llendirilen fatura dip kavisi (delik iin)

a) Mildeki kavis b) Delikdeki kavis

ekil 13.55. Fatura dip kavislerinin sadeletirilmi llendirilmesi

a) b) ekil 13.53. Tam olarak llendirilen fatura dip Kavisi (mil iin )

A' dan D' ye kadar olan fatura dip kavisleri yeni konstrksiyonlarda kullanl-mamaldr. Bunlar kopya tornalama ile elde edilemediinden ve kesme takmna ekil verilerek imal edilmek mecburiyetindedir. Buradaki tipler halihazr imalat dkmanla-rnda bulunmalar sebebiyle verilmektedir. A ve B tipi fatura dip kavislerinin biimleri, ekil 13.56 ve ekil 13.57' de gsterildii gibi, boyutlar Tablo 13.5' de verilen deerlerde olmaldr. z = leme pay d1 = Bitmi l Genilii f1 = 4 mm ve derinlii t1 = 0,3 olan B tipi bir fatura dip kavisi : "Fatura dip kavisi B 4 x 0,3 TS 11706" eklinde gsterilmelidir.

ekil 13.56. A Tipi( Bir ileme yzeyli i paralar iin)

ekil 13.57. B Tipi ( birbirine dik iki ileme yzeyli i paralar iin) Tablo 13.5. A ve B Tipi Fatura Dip Kavisi Boyutlar. ller mm' dir.

f1 t1 f4 g r1 Geerli Sapmalar

1 0,1 + 0,05 0,8 0,5 0,2 2 0,2 1,5 1 0,4 4 0,3 + 0,1 3,3 1,5 0,6 6 0,4 5 2,3 1

VIII) C Tipi fatura dip kavisinin biimi ekil 13.58 e D tipi fatura dip kavisinin ise ekil 13.59' e uygun olmaldr. C ve D tiplerinin boyutlar Tablo 13.6 da verilen deerlere uygun olmaldr.

ekil 13.58. C tipi fatura dip kavisi

ekil 13.59. D tipi fatura dip kavisi

Tablo 13.6. C ve D Tipi Fatura Dip Kavisi Boyutlar ller mm' dir. r2 t1 f2 f3

+ 0,1 1 0,2 1,6 1,4

1,6 0,3 2,5 2,2 2,5 0,3 3,7 3,4

18) Profillerin llendirilmesi: ekil 13.60 19) l ve toleranslarn teknik resim zerinde gsterilmesi:

Yzeyin tolerans blgesi, teorik tamlktaki lleri ile tespit edilen, ideal geometrik yzeye dayanarak tarif edilir. Bu tolerans blgesi, yzeyin ideal geometrik profilinin her iki tarafnda eit geniliktedir (ekil 13. 61a ve ekil 13.61b)

ekil 13.60. Profillerin llendirilmesi

a) (Teknik resmin anlalmas iin)

(Teknik resmin anlalmas iin)

b) ekil 13.61. Profillerin llendirilmesi, l ve toleranslarn resimler zerinde gsterilmesi

20) Perspektif resimlerin llendirilmesi: Elenik dik izdm resimlerde olduu gibidir. Perspektif resimlerde l rakamlar l snr izgilerinin eikliine gre eik olarak fakat l izgisine paralel olarak yazlmaldr. l izgisi de ait olduu kenara paralel olarak izilmelidir (ekil 13.62), (ekil 13.63).

ekil 13.62. zometrik perspektifin llendirilmesi

ekil 13.63. Eik perspektifin llendirilmesi

F- KAVSLENDRME YARI APLARI

Kavislendirme (Yuvarlatma) yar ap, birbirleri ile kesien iki doru parasn teet olarak birletiren daire yaynn yar apdr. Yuvarlatma yar aplar ile ilgili en son standart TS 11705/Nisan 1995 standarddr. Yuvarlatma yar aplar ile ilgili resimler ekil 13.64, ekil 13.65, ekil 13.66, ekil 13.67 ve ekil 13.68 de verilmitir. paralarnn trne bal olarak keskin ke ve kenarlarn kavislendirilmesinde kullanlacak yar aplar Tablo 13.7 den seilmelidir. Kullanlan kesme takmlarnn, mastarlarn ve lme aletlerinin saysn, imalatta ve muayenede en aza indirmek iin yeni konstrksiyonlarda sadece Tablo 13.7 de verilen deerler tercih edilmelidir

Tablo 13.7 Kavislendirme Yar ap Deerleri

Esas Dizi (mm)

Yardmc Dizi (mm)

Esas Dizi (mm)

Yardmc Dizi (mm)

Esas Dizi (mm)

Yardmc Dizi (mm)

0,2 0,2 6 6 50 50 0,3 8 56 0,4 0,4 10 10 63 63 0,5 12 70 0,6 0,6 16 16 80 80 0,8 18 90 1 1 20 20 100 100 1,2 22 110 1,6 1,6 25 25 125 125 2 28 140 2,5 2,5 32 32 160 160 3 36 180 4 4 40 40 200 200 5 45

ekil 13.64. Millerdeki kavisler

ekil 13.65. Delik kenarlar ekil 13.66. Yuvarlatma yar aplar

ekil 13.67. Ke kavisleri ekil 13.68. Kelerin yuvarlatlmas

Tablo 13.8. ller Ve Toleranslarn Uygulama rnekleri

50 ap, Mesela 50 50 Kare 50 R50 Yarap 50

S 50 Kre 50 SR50 Kre yarap 50 TS 10844 AA13 Anahtar az genilii 13 t=2 Kalnlk 2 h=5 Derinlik veya Ykseklik 5 50 Teorik tamlktaki l, mesela 50 TS 10844 (50) Yardmc l 50 TS 10841

500,02 Kontrol ls 500,02 TS 11398

[50] Ham l veya ileme ncesi l, mesela 50

TS 10841

50 Yay ls Mesela 50 TS 11398, TS 10844 123,456 123,456

501) lee uymayan l 50 - 1:10 Koniklik veya sivrilik 1:10 TS 2398 ve TS 11398

14% Eim %14 TS 2398

98 Anm uzunluu 98 TS 11398

2 2 Numaral lme yeri

M E En ok malzeme art M ve rt art E iin istek ereveleri

4 4 mm apnda A1 referans yeri TS 10844 A 1

Bir referans yeri verisi

Not: gen karalanabilir.

Button5:

Button3: