saqarTvelos bunebrivi resursebi da garemos dacva - geostat ...

saqarTvelos ekonomikuri ganviTarebis saministro statistikis departamenti

saqarTvelos bunebrivi resursebi da garemos dacva

statistikuri krebuli

Tbilisi – 2005

3

winasityvaoba

winamdebare statistikur krebulSi "saqarTvelos bunebrivi resursebi da garemos

dacva" motanilia monacemebi miwis, tyis da wylis resursebis gamoyenebisa da dacvis,

saxelmwifo nakrZalebisa da erovnuli parkebis da sxvaTa Sesaxeb. motanilia, agreTve,

zogierT meTodologiuri ganmarteba sxvadasxva sacnobaro da samecniero wyaroebidan.

gamoyenebuli informacia uSualod sawarmoebidan da organizaciebidanaa miRebuli.

amasTan, krebuli moicavs, agreTve, saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi

resursebis saministros, saqarTvelos ltolvilTa da gansaxlebis saministros,

saqarTvelos finansTa saministros, saqarTvelos mecnierebaTa akademiis geofizikis

institutis, saqarTvelos strategiuli kvlevebisa da ganviTarebis centris da sxva

uwyebaTa masalebze momzadebul informacias.

monacemTa wre, romelic krebulSia motanili, asaxavs saqarTvelos bunebrivi

resursebisa da garemosdacviTi RonisZiebebis sferoSi 1990-2004 wlebSi Camoyalibebul

tendenciebs.

winamdebare krebuli momzadebulia saqarTvelos ekonomikuri ganviTarebis

saministros statistikis departamentis soflis meurneobisa da ekologiis

statistikis sammarTvelos mier.

saqmiani SeniSvnebi da winadadebebi krebulis formatisa da Sinaarsis mimarT

madlierebiT iqneba aRqmuli avtorTa mier.

redaqtori

4

saqarTvelos geografiuli mdebareoba da bunebrivi resursebi

(mokle mimoxilva)

saqarTvelo mdebareobs amierkavkasiis centralur da dasavleT nawilSi

saqarTvelos saerTo sazRvris sigrZe 1968,8 kilometria. aqedan, 1660,4 km saxmeleTo.

saqarTvelos, dasavleTiT, mdinare fsous SesarTavsa da sofel sarfs Soris

esazRvreba Savi zRva, CrdiloeTiT – ruseTis federacia, aRmosavleTiT – azerbaijani,

samxreTiT – somxeTi, samxreT-dasavleTiT – TurqeTi. ukiduresi dasavleTi da

aRmosavleT sazRvrebi gadis aRmosavleT grZedis 40°05′ da 46°44′, xolo CrdiloeTis

da samxreTis sazRvrebi Crdilo ganedis 41°07′ da 43°35′.

reliefi. saqarTvelos teritoria, vertikalurad, vrceldeba Savi zRvis donidan

5068,8 metramde (mwvervali Sxara). saqarTvelo gamoirCeva reliefis sirTuliT – misi

teritoriis TiTqmis 2/3 mTagoriania. CrdiloeTi sazRvris gaswvriv qveynis farTobis

1/3-ze meti uWiravs kavkasionis mTian sistemas. saqarTvelos reliefi warmodgenilia

maRali, saSualo da dabali mTebis, zegnebisa da vakeebis erTobliobiT. mkveTrad aris

gamoxatuli orografiuli erTeulebi: kavkasioni, mTianeTSorisi bari, romelic lixis

qediT iyofa kolxeTis da iveriis barad, mesxeTisa da TrialeTis qedebi (mcire

kavkasionis mTianeTis nawili) da samxreT saqarTvelos vulkanuri mTianeTi. kavkasionis

mTavari wyalgamyofi qedis zogierTi mwvervali saqarTvelos farglebSi 5000 m-ze

meti simaRlisaa.

hava. saqarTvelo dedamiwis zedapirze arsebuli Hhavis TiTqmis yvela zoniT

xasiaTdeba, dawyebuli notio subtropikulidan, damTavrebuli maradiuli Tovlisa da

myinvarebis zoniT. saqarTvelos havis mravalferovnebas gansazRvravs, erTis mxriv, misi

mdebareoba subtropikuli zonis Crdilo sazRvarze Savsa da kaspiis zRvebs Soris,

meore mxriv, misi reliefis gansakuTrebuli sirTule. ianvris saSualo temperatura

+3°C (kolxeTis dablobSi), xolo agvistosi +23°C – +26°C. havis CamoyalibebaSi did

rols TamaSoben sxvadasxva mimarTulebisa da simaRlis qedebi.

adgilobriv havas qmnis kavkasioni, romelic saqarTvelos icavs CrdiloeTidan

haeris civi masebis uSualo SemoWrisagan da Savi zRva, romelic zomiers xdis

temperaturis meryeobas da xels uwyobs naleqebis didi raodenobiT mosvlas,

gansakuTrebiT dasavleT saqarTveloSi. aq, naleqebis saSualo wliuri raodenoba 2800

mm-ia, xolo aRmosavleT saqarTveloSi – 300 mm.

SedarebiT dabal ganedze mdebareobisa da zomieri Rrublianobis gamo,

saqarTvelo mzisagan mniSvnelovan siTbos iRebs. mzis naTebis saSualo wliuri

xangrZlivoba 1350-2520 saaTia. mniSvnelovania, agreTve, mzisagan miRebuli jamuri

radiacia – 115-153 kkal/sm2. sakmaod cvalebadobs radiaciuli balansi, romlis

5

maqsimumi (52-53 kkal/sm2) notio subtropikul barSia, minimumi (25 kkal/sm

2) –

kavkasionis maRalmTian zonaSi.

mineraluri resursebi. saqarTvelos teritoriaze cnobilia sasargeblo

wiaRiseulis mravali gamovlineba da sabado, romelTagan samrewvelo mniSvneloba

aqvs navTobis, naxSiris, manganumis, feradi da iSviaTi liTonebis, samTo-qimiuri

nedleulis, saSeni masalisa da sxva sabadoebs.

miwisqveSa wylebi saqarTvelos mineralur simdidreTa Soris mniSvnelovani adgili

ukavia miwisqveSa wylebs, romelTa resursebze mniSvnelovnadaa damokidebuli qveynis

erovnuli meurneobis ganviTareba. saqarTvelos wiaRi mdidaria Termuli wylebiT,

romlebic garda sasoflo-sameurneo da komunaluri daniSnulebisa, perspeqtiulia

energetikuli TvalsazrisiTac.

saqarTveloSi didia mtknari miwisqveSa wylebis resursebi maTi jamuri bunebrivi

debiti Seadgens 560 kbm/wm (qveynis teritoriaze mosuli naleqebis 20%). maTi

ganawileba Zalze araTanabaria – izrdeba aRmosavleTidan dasavleTisaken

hifsometriuli donis zrdasTan erTad. didi mravalferovnebiT xasiaTdeba

saqarTvelos mineraluri wylebi. mineraluri wylebi bunebrivi gamosavaliT mcire

raodenobiTaa da qimiurad isini Semdegi tipisaa: naxSirorJangian-kalciumiani

hidrokarbonatuli, natrium-kalciumiani hidrokarbonatuli. agreTve, kalciumiani

qloriduli da qloridul-sulfaturi. wylebis didi nawili gamovlenilia

WaburRilebis saSualebiT. maTi qimiuri Sedgeniloba aris: natriumiani qloriduli,

natrium-kalciumiani sulfatur-qloriduli, natriumiani hidrokarbonatul-

qloriduli da sxva.

saqarTvelos Siga wylebis (mdinareebi, tbebi, wyalsacavebi, myinvarebi, miwisqveSa

wylebi, Waobebi) mixedviT erTerTi pirveli adgili ukavia dsT-is qveynebs Soris.

mdinareebis qseli araTanabradaa ganawilebuli. 25075 mdinaridan, romelTa saerTo

sigrZe 54768 km-ia, 17 aTasze (32574 km saerTo sigrZe) meti dasavleT saqarTveloSia,

xolo 7649 (22194 km saerTo sigrZe) aRmosavleT saqarTveloSi. mdinareTa umetesoba

(24937) 25 km-ze naklebi sigrZisaa, 121 mdinare 25-100 km da 16 mdinare 100-500 km

sigrZis. saqarTvelos mdinareebi ekuTvnian Savi da kaspiis zRvebis auzebs. aRmosavleT

saqarTvelos TiTqmis yvela mdinare qmnis mtkvris erTian sistemas da Caedineba kaspiis

zRvaSi, dasavleT saqarTvelos mdinareebi ki damoukideblad erTvian Sav zRvas.

saqarTvelos (aseve amierkavkasiis) udidesi mdinarea mtkvari. saqarTvelos

teritoriaze mxolod misi Sua welia (400 km), saTave TurqeTSi aqvs, xolo Caedineba

kaspiis zRvaSi azerbaijanis teritoriaze. saqarTvelos mdinareebi sazrdooben

myinvarebis, Tovlis, wvimisa da miwisqveSa wylebiT. saqarTvelos teritoriidan wlis

ganmavlobaSi 56,9 kuburi kilometri wyali Camoedineba. Camonadenis fenis simaRle

820 mm-s Seadgens. tranzituli Camonadeni (8,5 kuburi kilometri) TurqeTidan Semodis

6

WoroxiTa da mtkvriT, xolo somxeTidan (0,9 kuburi kilometri) – debediT. mTeli

jamuri Camonadeni Seadgens 66,3 kubur kilometrs.

wylis resursebi araTanabradaa ganawilebuli. dasavleT saqarTvelos mdinareTa

Camonadeni (tranzitulTan erTad) 49,8 kuburi kilometria, aRmosavleT saqarTvelosi

– 16,5 kuburi kilometri. yvelaze wyaluxvia rioni, mtkvari gacilebiT

naklebwyliania. misi Camonadeni saqarTvelo-azerbaijanis sazRvarTan 8,3 kuburi

kilometria. danarCeni mdinareebidan aRsaniSnavia enguri, kodori, bzifi, cxeniswyali,

yvirila, liaxvi, aragvi, qcia-xrami, alazani da sxva.

tbebi. saqarTveloSi 860-mde tbaa. umetesoba Zalian pataraa, amitomac tbebis

saerTo farTobi 170 kvadratul kilometrs ar aRemateba (qveynis teritoriis 0,24%),

Tumca saqarTvelos tbebi gamoirCevian mravalferovani genezisiT. aq aris teqtonuri,

myinvaruli (yvelaze didi raodenobiT), mdinareuli, sanapiro, karstuli, sufoziuri,

Segubebuli, mewyeruli da anTropogenuri tbebi. saqarTveloSi Warbobs mtknari

tbebi, romelTa nawili metad mcire marils Seicavs. farTobiT saqarTveloSi yvelaze

didia faravanis tba, moculobiT – tabawyurisa, siRrmiT – riwis. igi uRrmesia

amierkavkasiis tbebs Soris

saqarTvelos teritoriaze 12 wyalsacavia, romelTa jamuri farTobi 107

kvadratuli kilometria, xolo wylis moculoba 2,4 kuburi kilometri.

wyalsacavebis jamuri moculoba saqarTvelos mdinareTa wliuri Camonadenis 5,1

procents Seadgens.

myinvarebi saqarTveloSi mxolod kavkasionzea. maTi ricxvi 688, farTobi 506

kvadratuli kilometria anu qveynis teritoriis 0,7 procenti.

Waobebs saqarTveloSi gansakuTrebiT didi farTobi – 225 aTasi heqtari ukavia

kolxeTis dablobze

dasavleTidan saqarTvelos akravs Savi zRva, sanapiro xazis sigrZe saqarTvelos

farglebSi 330 kilometria. Sav zRvas saqarTvelos farglebSi erTvis mdinareebi:

rioni, bzifi, kodori, enguri, Woroxi. saqarTvelos teritoriidan zRvaSi Caedineba 50

kubur kilometramde wyali (mTeli kontinenturi Camonadenis 16 procenti).

saqarTvelos Savi zRvis sanapiroze zamTari rbili da Tbilia. ianvris saSualo

temperatura +4-7 gradusia celsiusiT. naleqebi uxvadaa wlis yvela dros.

gansakuTrebiT wvimiania kolxeTis samxreTi nawili, sadac weliwadSi 2500 mm-ze meti

naleqi modis.

wylis zedapiruli fenis marilianobis saSualo sidide Ria zRvaSi iryeva 17,80/00-

dan (gazafxulze) 18,30/00-mde (zamTrobiT). zedapiridan 200 metris siRrmemde

marilianoba izrdeba 21,30/00-mde. saqarTvelos mdinareebi mniSvnelovnad amtknareben

wylis zedapirul fenas napirTan gansakuTrebiT gazafxulze da zafxulis pirvel

naxevarSi, magram gamtknareba, Cveulebriv ar vrceldeba napiridan 2-4 mils iqiT,

7

mxolod mdinareebSi didi wyalmovardnebis dros moicavs SedarebiT did sivrces,

marilianoba ki xanmokle drois ganmavlobaSi mcirdeba isic 12-80/00-mde.

saqarTvelos sanapirosTan iqTiofauna Sedgeba mxolod zRvis Tevzebisagan,

romlebic aq mudmivad binadroben da gamosazamTrebladac modian.

niadagi. bunebrivi pirobebis mravalferovnebis gamo saqarTveloSi TiTqmis yvela

tipis niadags vxvdebiT. gamoiyofa 3 niadaguri olqi: dasavleTisa, aRmosavleTisa da

samxreTisa. TiToeul maTganSi niadagwarmomqmneli pirobebisa da procesebis mixedviT

gamoiyofa zonebi da qvezonebi, xolo am ukanasknelTa farglebSi raionebi da

qveraionebi. saqarTveloSi 48 niadaguri raioni da 169 qveraionia.

mravalferovan speqtrSia warmodgnili niadag-mcenareuli safari:

polidominanturi kolxuri tye wiTelmiwebsa da yviTelmiwebze; murynari kolxeTis

torfian WaobebSi; farTofoTlovani da wiwvovani tyeebi tyis yomral da neSompala-

karbonatul niadagebze; kavkasionisa da mesxeT-TrialeTis qedis kalTebze; maRalmTis

mdeloebi amave qedebze; maradi Tovli da myinvarebi kavkasionis mTavar wyalgamyof

qedze; tyestepisa da stepis landSaftebi aRmosavleT saqarTveloSi da mTis stepebi

SavmiwebiT samxreT saqarTvelos mTianeTSi.

mcenareuli safari. saqarTvelos mcenareuli safari metad mdidari da

mravalferovania, rac aixsneba saqarTvelos teritoriis fizikur-geografiuli, maT

Soris klimaturi pirobebis mravalgvarobiT da sxvadasxva genezisis

fitolandSaftebis Sesayarze misi mdebareobiT. aq SedarebiT mcire teritoriaze

ganviTarebulia mravalferovani mcenareuli formaciebi – aRmosavleT saqarTvelos

mSrali raionebis mTiswineTis naxevrad udabnoebidan da kolxeTis amave sartyelis

teniani, TiTqmis subtropikuli klimatis daburuli tyeebidan dawyebuli, maRali

mTebis mkacri klimatis Taviseburi mcenareulobiT damTavrebuli. reliefis

danawevrebam da qedebis rTulma konfiguraciam saqarTveloSi ganapiroba ekosistemebis

geografiuli da ekologiuri izolacia. amiT aixsneba adgilobrivi endemizmis maRali

done (kavkasionis, kolxeTis, iberiis, wina aziis endemebi da sxva).

saqarTveloSi izrdeba 5000-mde saxeobis veluri da gavelurebuli farul da

SiSvelTesliani 8300-mde sporovani mcenare (daaxloebiT 75 saxeobis gvimranairi, 600

saxeobis xavsi, 600 saxeobis mRieri, 5000 saxeobis soko, 2000-mde saxeobis wyalmcenare).

saqarTvelos floraSi Semonaxulia saxeobebi, romlebic asiaTasobiT da

milionobiT wlis win amowydnen dasavleT evraziis danarCen teritoriaze. kerZod,

kolxeTSi Cvens dromde moaRwies iseTma saxeobebma, rogoricaa medvedevis aryi,

pontouri muxa, imeruli xe-Wreli, kolxuri suro, lafani, mocvi, wyavi, Sqeri, da

bevri sxva, romlebTan sistematikurad da ekologiurad axlomdgomi mcenareebi

amJamad izrdebian umTavresad aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT aziaSi, apalaCis

mTebSi da atlantikaSi, azoris kunZulebze. magaliTad, epigeas gvari. amJamad am

8

gvaris mxolod 3 saxeobaa cnobili, romelTagan erTi izrdeba iaponiaSi, meore

CrdiloeT amerikaSi, mesame – aWarasa da lazeTSi.

aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos klimatis arsebiTma gansxvavebam ganapiroba

maTi mcenareuli safaris sxvadasxvagvaroba, rac vertikaluri sartyelurobis

struqturaSic vlindeba. dasavleT saqarTveloSi saerTod ar aris semiariduli da

ariduli mcenareulobis utyeo sartyeli; tyeebiT dafarulia vakeebi da mTiswineTis

ferdobebi zRvis napiridanve. aRmosavleT saqarTvelosTan SedarebiT aq naklebadaa

gamoxatuli subnivaluri mcenareulobis landSaftebi, amitom dasavleT

saqarTveloSi mxolod 4 ZiriTadi sartyelia: tyis (zRvis donidan 1900 m-mde),

subalpuri (1900-2500 m), alpuri (2500-3100 m) da nivaluri (3100-ze meti).

aRmosavleT saqarTveloSi sartyeluroba ufro rTulia. aq 6 ZiriTadi sartyelia:

naxevrad udabnoebis, mSrali velebisa da ariduli meCxeri (naTeli) tyeebis (150-600

m), tyis (600-1900 m), subalpuri (1900-2500 m), alpuri (2500-3000 m), subnivaluri

(3000-3500 m) da nivaluri (3500 m-ze meti). samxreT saqarTvelos mTianeTis tyis da

subalpur sartyelebSi alag-alag ganviTarebulia, agreTve, semiariduli ekosistemebis

utyeo formaciebi, romlebSic Warbobs mTis velebis mcenareuloba.

cxovelTa samyaro. saqarTvelos cxovelTa samyaro mravalferovania. ZiriTadad

warmodgenilia paleoarqtikis olqis xmelTaSua zRvis qveolqis elementebiT, magram

Crdilo nawilSi mravlad gvxvdeba evropa-cimbiris qveolqis warmomadgenlebi,

samxreT-aRmosavleT ubanSi ki – centraluri aziis qveolqis faunis saxeobebi an maTi

monaTesave formebi.

saqarTveloSi cnobilia ZuZumwovrebis 100-mde saxeoba, Ffrinvelebis 330-ze meti

saxeoba, qvewarmavlebis 48, amfibiebis 11 da Tevzebis 160-mde saxeoba. gvxvdeba

uxerxemlo cxovelebis aTasobiT saxeoba, romelTa sruli Semadgenloba jer kidev ar

aris dadgenili. cxovelebi gavrcelebuli arian zonalurad, Tumca didi ekologiuri

valentobis mqone saxeobebi xSirad ramdenime zonaSic binadroben.

landSaftebi. saqarTvelos teritoriaze Camoyalibebulia nairgvari bunebriv-

teritoriuli kompleqsebi (landSaftebi), dawyebuli naxevar-udabnosa (aRmosavleT

saqarTvelo) da kolxuri notio subtropikulidan (dasavleT saqarTvelo),

damTavrebuli maradTovliani-myinvarebiani (glacialur-nivaluri) landSaftebiT. aq,

rogorc ZiriTadad mTagorian qveyanaSi, kargad aris gamoxatuli bunebrivi

komponentebis cvla simaRlis mixedviT da Sesaferisad, landSaftebis simaRlebrivi

zonaluroba, landSafturi zonebis sruli speqtriT. amasTan, mTianeTSoris

dadablebaSi ganviTarebulia notio, zomierad notio da mSrali subtropikebis vake-

dablobebisa da wvrilmTianeTisaTvis damaxasiaTebeli sxvadasxva saxis bunebriv-

teritoriuli kompleqsi. saqarTvelos teritoriaze 100-ze meti dasaxelebis (tipi,

qvetipi, saxe) landSaftia gavrcelebuli.

9

azri bunebis dacvis aucileblobis Sesaxeb saqarTveloSi uZveles warsulSi

Caisaxa. TandaTanobiT iqmneboda samarTlebrivi normebic. Zvel qarTul wyaroebSi

saintereso cnobebia Semonaxuli bunebis calkeuli obieqtebis samarTlebrivi dacvis

Sesaxeb. Tamar mefis 1189 wlis sigelSi moxseniebulia “tyis mcvelni”, xolo erTerT

ufro adrindel sigelSi (1078w.) dasaxelebulni arian “tyis mcvelTuxucesni”. “tyis

mcvelni” moxseniebulni arian, agreTve, xelmwifis karis garigebaSi (XIVs.)

“dasturlamalSi” (XVIIIs.). gvxvdeba wylisa da saZovrebis gamoyenebis

maregulirebeli normebi. am Zeglis erTerTi paragrafiT daculia qorisa da

Sevardenis budeebi. vaxtang mefis kanonTa wignSic gaTvaliswinebulia wylis, tyisa da

saZovrebis dacva. ioane bagrationis sjuldebaSi (qarTl-kaxeTis samefos

saxelmwifoebrivi reformebis proeqti, XVIIIs.) vkiTxulobT: “agreTve iyos sanadiroTa

tyeTa da mindorTa ufrosi kaci, samefo sanadiroebi amas ebaros, uamisod vervin

inadirebdes iqi”. amasTan, frinvelTa da pirutyvTa gamravlebis Jams akrZaluli iyo

nadiroba.

qarTuli sabWoTa enciklopediis –

tomi "saqarTvelos ssr",

Tbilisi, 1981, mixedviT

10

miwis resursebi

11

bunebrivi garemos komponents – miwis resursebs – adamianis cxovrebasa da

moRvaweobaSi gansakuTrebuli adgili ukavia zemoqmedebs ra, adamiani miwaze, rogorc

Sromis saSualebaze, igi iyenebs mis qimiur, fizikur da biologiur Tvisebebs. amdenad,

miwaTmoqmedebaSi Sromis saboloo Sedegi – mosavali damokidebulia niadagis noyieri

fenis sisqeze, mis meqanikur Semadgenlobaze, qimiuri nivTierebebis arsebobaze, e.i.

niadagis nayofierebaze miwa, aseve, warmoadgens teritoriul-sivrcobriv bazas,

mrewvelobaSi (mopovebiTi mrewvelobis garda), mSeneblobaSi, infrastruqturis

dargebSi.

miwa erT-erTi mTavari erovnuli simdidrea, romelsac gansakuTrebuli

gafrTxileba da dacva esaWiroeba, mis (niadagis) wilad modis saqarTvelos bunebrivi

simdidris TiTqmis naxevari.

saqarTvelo mTiani qveyanaa, baris zona qveynis teritoriis mxolod 46% moicavs.

aq, miwis resursebi xasiaTdeba sasoflo-sameurneo aTvisebis maRali doniT,

savargulebis maRali bunebrivi nayofierebiT.

saqarTveloSi miwis resursebis teritoriuli ganawileba, sxva bunebrivi

komponentebis msgavsad, vertikaluri zonalobis kanons eqvemdebareba.

I zona (zRvis donidan 250 metramde) – upiratesad gavrcelebulia dasavleT

saqarTvelos subtropikuli kulturebi.

II zona (250-500m) – mebaReoba-mebostneobis, mevenaxeobis, intensiuri memindvreobis

(ZiriTadad simindi) gavrcelebis areali.

III zona (500-1000m) – Warbobs TavTaviani kulturebi, bunebrivi sakvebi

savargulebi, mecxoveleoba.

IV zona (1000-1500m) – saTib-saZovrebi; memindvreoba sustadaa ganviTarebuli.

V zona (1500-2000m) – ZiriTadad saTib-saZovrebi.

VI zona (2000 metris zemoT) – miwaTmoqmedeba ar arsebobs.

gamoyenebis TvalsazrisiT saqarTvelos teritoria SeiZleba daiyos sam nawilad:

1. samiwaTmoqmedo teritoria – 15,8%;

2. bunebriv-sameurneo farTobi (tye, buCqnari, saTib-saZovrebi) – 70,6%;

3. soflis meurneobaSi gamouyenebeli miwa – 13,6%;

sasoflo-sameurneo savargulebis struqtura icvleba soflis meurneobis sawarmoo

specializaciis zonebis mixedviT. damuSavebuli miwebis yvelaze maRali xvedriTi

wiliT sagareubno soflis meurneobis zonebi xasiaTdeba (Tbilisi-rusTavisa da

quTaisis SemogarenSi 25-26%). sakmaod maRalia damuSavebuli farTobebis wili kaxeTsa

da qarTlSi (22-27%). kolxeTis subtropikuli memcenareobisa da javaxeTis mTianeTis

farglebSi damuSavebul miwebs 18-18,5% ukaviaT. momdevno jgufebSi Tavsdeba imereTis

maRlobisa da raWa-leCxumis, afxazeTisa da aWaris subtropikuli kulturebis zonebi

(9-12%). samaCablosa da samcxe-TrialeTSi es maCvenebeli 6-7%, xolo dasavleT

12

kavkasionis ganlagebaSi, sadac saZovrebis umetesi nawili 1000 metris zemoT

mdebareobs, sul sxva suraTia. saZovrebis simaRliT ganawilebasTan dakavSirebulia

maTi gamoyenebis sezonuroba: aRmosavleT saqarTvelos baris saZovrebi gamoiyeneba

zamTris da mTeli wlis saZovrebisaTvis, mTian zonaSi ki – mxolod zafxulobiT.

miwis savargulebi gamudmebul cvlilebas ganicdis. savargulebis struqturas da

maTi xarisxis transformacias ganapirobebs axali miwebis aTviseba, aqtiuri

melioraciuli RonisZiebebi da sxva. amasTan, eroziuli procesebi, miwebis damlaSeba

an daWaobeba, datborva da sxva araxelsayreli pirobebi iwveven savargulebis

farTobis Semcirebasa da miwis fondis xarisxobrivi Semadgenlobis gauaresebas.

amrigad, miwis resursebi ganicdian ganuwyvetel raodenobriv da Tvisebriv

cvlilebebs.

miwis resursebis ekologiuri problemebi, saqarTveloSi gansakuTrebiT mwvaved

1990-iani wlebidan SeimCneva. amasTan, mxedvelobaSia misaRebi saqarTvelos

mciremiwianoba da savargulebis mniSvnelovani nawilis (33%) erozia. yovelwliurad

aRmosavleT saqarTveloSi savargulis erTi heqtaridan irecxeba 100-300 tona niadagi,

dasavleT saqarTveloSi – 150-200 tona, ris gamoc dabalintensiur savargulebad iqca

25 aTasi heqtari, 20 aTasi ki mTlianad gamovida mwyobridan. energokrizisis da

ukontrolobis gamo gaCexilma tyeebma ufro metad gaaZlieres qarismieri erozia.

niadagi dabinZurebulia mZime toqsikuri liTonebiT. gansakuTrebiT maRalia toqsikuri

elementebis Semcveloba saavtomobilo gzebis gaswvriv 10-kilometrian zolSi,

dabali xarisxis sawvavis gamoyenebis gamo. damlaSebuli da bicobiania 218 aTasi

heqtari miwa.

saqarTvelosaTvis mZime Sedegebi moitana Cernobilis atomuri eleqtrosadguris

katastrofam, gansakuTrebiT maRali radioaqtiuroba aRiniSneba Cais plantaciebSi.

ekologiuri momsaxurebis bazris ganviTarebam unda uzrunvelyos agrolandSaftis

mizandasaxuli gaumjobeseba misi ekologiuri Rirebulebis amaRlebis gziT. soflis

meurneobisaTvis naklebad efeqtiani miwis resursebi mizanSewonilia gamoiyenon qveynis

meurneobis sxva dargebma, kulturuli, rekreaciuli an sxva miznebisaTvis.

13

miwis fondis ganawileba miwaTmosargebleTa da savargulebis mixedviT

2003 weli aTasi heqtari

maT Soris

saerTo farTobi

sasoflo-sameurneo

savarguli

saxnavi

mravalwliani nargavebi

saTibi

saZovari

sacxovrebeli da

sameurneoSenobebi da ezoebi

kerZo sakuTrebaSi gadacemuli

miwa 948,9 767,3 438,5 180,5 44,0 84,5 19,8

saxelmwifo sakuTrebis miwa 6679,5 2258,5 363,3 83,3 99,8 1712,1 -

maT Soris:

sasoflo-sameurneo profilis

organizaciebis 2822,3 2172,1 358,8 76,1 92,7 1644,5 -

arasasoflo-sameurneo

daniSnulebis 3857,2 86,4 4,5 7,2 7,1 67,6 -

dasaxlebuli punqtebis 88,4 1,6 0,4 0,7 - 0,5 -

daculi teritoriebis 300,7 15,6 0,1 0,1 1,1 14,3 -

tyis fondis 2456,2 55,9 2,8 6,1 5,1 41,9 -

mrewvelobis, transportis,

kavSirgabmulobis,

radiomauwyeblobis,

televiziis, sxva sainformacio

saSualebebis, energetikis,

Tavdacvis da sxva daniSnulebis 171,9 12,8 1,2 0,3 0,9 10,4 -

religiuri organizaciebis 4,9 - - - - - -

wylis fondis 835,1 0,5 - - - 0,5 -

sul 7628,4 3025,8 801,8 263,8 143,8 1796,6 19,8

wyaro: saqarTvelos iusticiis saministros sajaro samarTlis iuridiuli piri –

sajaro reestris erovnuli saagento

14

sasoflo-sameurneo savarguli da saxnavi farTobi (mosaxleobis erT sulze, heqtari)

1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003

sasoflo-sameurneo savarguli 0,55 0,55 0,63 0,66 0,68 0,69 0,69

saxnavi 0,15 0,15 0,16 0,17 0,18 0,18 0,18

wyaro: saqarTvelos ekonomikuri ganviTarebis saministro

statistikis departamenti

sasoflo-sameurneo kulturebis naTesi farTobebi

aTasi heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

naTesi farTobi, sul 701,9 453,1 610,8 564,5 577,0 561,7 534,0

maT Soris:

marcvlovani kulturebi 269,8 259,9 386,4 380,1 398,9 371,0 355,8

kartofili 27,8 23,2 37,3 37,4 37,9 37,6 38,4

bostneuli 35,9 28,6 46,1 40,9 38,9 40,4 40,9

mzesumzira 13,3 36,2 65,7 43,7 41,2 46,0 36,5

Saqris Warxali 1,3 0,9 - 0 - - -

sakvebi kulturebi 329,0 97,9 61,5 51,8 49,9 55,0 51,7

sxva 24,8 6,4 13,8 10,6 10,2 11,7 10,7



15

tyis resursebi da maTi dacva

16

tye biosferos erTerTi mniSvnelovani komponentia. msoflioSi tyis farTobi

Seadgens 4,1 mlrd, heqtars, anu xmeleTis daaxloebiT naxevars. merqnis msoflio

maragi aRwevs 360 mlrd, m3-s, xolo wliuri mateba 3200 mln, m

3-s. msoflios tyeebSi

izrdeba merqniani da buCqovani mcenareebis 30000-mde saxeoba, cxovrobs aTasobiT

saxeobis cxoveli da frinveli. Tanamedrove gagebiT, tye aris geografiuli

landSaftis Semadgeneli nawili, im xeebis, buCqebisa da balaxebis, cxovelebis,

frinvelebisa da mikroorganizmebis erToblioba, romlebic TavianTi ganviTarebis

procesSi urTierTdakavSirebulni arian biologiurad da axdenen zegavlenas rogorc

erTmaneTze, ise garemoze.

tyeSi merqniani jiSebis raodenobrivi dagroveba qmnis axal xarisxobriv Tvisebebs,

rac gamoixateba bunebis calkeuli obieqtebis urTierTqmedebaSi. es ekologiuri

kompleqsi arsebiT da mravalmxriv gavlenas axdens garemoze. tyis am TvisebebiT xdeba

misi gamijvna parkis, skveris, baRisagan, sadac xeebis erToblioba ar qmnis tyis

garemosaTvis damaxasiaTebel funqcionalur urTierTkavSirebs. meores mxriv, tyes

SeiZleba mivakuTvnoT nebismieri merqniani Tanasazogadoeba, romelsac aqvs aRniSnuli

Tvisebebi, miuxedavad warmoSobisa, xeebis jiSobrivi Semadgenlobisa da

adgilmdebareobisa.

tyis saxeobrivi Semadgenlobis, ZiriTadi mcenareebis biologiuri Taviseburebebis,

maTi xnovanebisa da garkveuli fizikur-geografiuli pirobebis mixedviT, tyeSi

mcenareebis ramdenime iarusi viTardeba. zomieri sartyelis rTuli Semadgenlobis

tyeebSi ganasxvaveben Semdeg iarusebs: pirvel iaruss, romelic Sedgeba pirveli

sididis tyis Semqmneli xeebisagan (fiWvi, naZvi, soWi, wifeli, muxa dasxva), meore

iaruss, romelic Seqmnilia meore sididis xeebisagan (cacxvi, nekerCxali, rcxila, Tela

da sxva), mesame iaruss anu qvetyes, romelsac qmnian buCqebi (Txili, Sindi, QWanWyati,

kuneli da sxva); meoTxe da mexuTe iarusi ki Sedgeba balaxovani da xavsis safarisagan.

tyis sxvadasxva iarusze xandaxan gvxvdeba xviara da mcocavi mcenareebi, xolo

totebsa da jirkvebze saxldebian xavsebi, mRierebi, sokoebi da wyalmcenareebi, – e.w.

epifitebi.

SedarebiT mozrdil teritoriaze tyeebi araerTgvarovania. tyeebi gansxvavdebian

erTmaneTisagan saxeobaTa SemadgenlobiT (wminda – erTi saxeobisagan an Sereuli –

ramdenime saxeobisagan Semdgari), formiT (martivi – erTiarusiani da rTuli –

mravaliarusiani), xnovanebiT (erTxnovani da nairxnovani), warmoSobiT (TesliT da

vegetatiuri), sixSiriT, bonitetiT anu produqtiulobiT da sxva.

tyis mcenareuloba rogorc saxeobrivi SemadgenlobiT ise ekologiuri

TaviseburebebiT mkveTrad icvleba geografiul ganedebTan dakavSirebiT, e.i.

horizontaluri zonebis mixedviT.

17

saqarTvelo mTagoriani qveyanaa, amitom aq tyeebi TiTqmis mTlianad (97,7%) mTis

ferdobebzea.

dasavleT saqarTveloSi tyeebi iwyeba zRvis donidanve da faravs dablobebsa da

mTiswina kalTebs zRvis donidan 500m simaRlemde. dablob Waobian adgilebSi gvxvdeba

murynari, sadac Sereulia xvalo, ofi, tirifi, lafani, zogan imeruli muxa da

rcxila. SemaRlebuli adgilebi da mTiswinebi dafarulia kolxuri tipis tyeebiT. maT

ZiriTadad qmnis rcxila, partvisisa da imeruli muxa, ifani, Zelqva, wifeli. qvetyeSi

xarobs wyavi, Sqeri, Tagvisara, mocvi da sxva. uxvadaa xviara mcenareebi: ekalRici,

kolxuri suro, krikina, vazi, Rvedkeci da sxva.

aRmosavleT saqarTvelos mSrali raionebis dablobebsa da mTiswina kalTebze

(Siraqi, eldari, mcxeTis midamoebi da sxva), zRvis donidan 400-dan 600 m-mde

gavrcelebulia ariduli anu naTeli tyeebi, romlebSic Warbobs kevis xe, Rviebi,

zogan akaki, beryena, qarTuli nekerCxali; buCqebidan – Trimli, TuTubo, broweuli,

ZeZvi da sxva. mTis qveda sartyelSi (500-dan 900-1000 m-mde) wablisa da muxis tyeebia,

wablnari gvxvdeba rogorc dasavleT saqarTvelos, ise aRmosavleT saqarTvelos

tenian raionebSi (kaxeTi). dasavleT saqarTvelos kirian niadagebze da aRmosavleT

saqarTvelos mSral raionebSi (qarTli, gare-kaxeTi) wablnaris nacvlad muxnari,

muxnar-rcxilnari da rcxilnaria gavrcelebuli. qvetyeSi izrdeba zRmartli, kuneli,

Sindi, Txili, Trimli da sxva. mTis Sua sartyelSi (900-1000-dan 1500-1600 m-mde)

nairxnovani maRali warmadobis wiflnaria rogorc wminda, ise Sereuli rcxilasTan,

mindvris nekerCxalTan, boyvTan, cacxvTan, naZvTan da sxva. saqarTveloSi wiflis tyis

sartyeli ar aris mxolod mesxeT-javaxeTSi, mis adgils, aq, ikavebs soWTan Sereuli

naZvnari, naZvnar-fiWvnari da wminda fiWvnari. mTis zeda sartyeli warmodgenilia

muqwiwvovani tyeebiT. dasavleT saqarTveloSi igi iwyeba 1400 m-dan da xSirad aRwevs

tyis gavrcelebis zeda sazRvars, aRmosavleT saqarTveloSi ki 1500-dan 2100 m-mde

vrceldeba. am tyeebis Semqmneli mcenareebia aRmosavluri naZvi da kavkasiuri soWi,

romlebic nairxnovan, maRalproduqtiul, wminda, ufro xSirad ki Sereul koromebs

qmnian. maT xSirad ereva wifeli, Tela, cacxvi da sxva. am sartyelSi gavrcelebulia,

agreTve, fiWvi (samxreT eqspoziciis, didi daqanebis ferdobebze). fiWvnaris didi

masivebi ganlagebulia mTa-TuSeTSi, mesxeTSi, TrialeTis qedze. im raionebSi, sadac

naZvnar-soWnari ar aris (gare- da Sida-kaxeTi), mis magivrad dabali warmadobis

wiflnaria gavrcelebuli. mTis zeda zoli (zRvis donidan 1900-2100-dan 2400 m-mde)

ukavia subalpur tyeebs – subalpur tanbrecilebsa da subalpur meCxerebs.

tanbrecilebi, romlebic yvela raionSia gavrcelebuli, umTavresad warmodgenilia

arynariT da wiflnariT. subalpuri meCxeri ufro damaxasiaTebelia aRmosavleT

saqarTvelosaTvis da Seqmnilia maRalmTis nekerCxaliT, maRalmTis muxiT, WnaviT. mas

parkul tyesac uwodeben.

18

tye dedamiwis ekologiur sistemaTa mTliani kompleqsisaTvis globaluri da

sasicocxlo faqtoria. igi cocxali nivTierebis erTerTi planeturi akumulatoria,

romelic akavebs biosferoSi mTel rig qimiur elementebs d wyals, aqtiurad

urTierTqmedebs troposferosTan da gansazRvravs Jangbadisa da naxSirbadis balansis

dones. biosferoSi Jangbadis 60%-ze mets gamoyofs xmeleTis mcenareuloba da misi

mTavari komponenti – tye. erTi heqtari Sereuli tye weliwadSi atmosferodan

STanTqavs 13-17 tona naxSirorJangs da gamoyofs 10-15 tona Jangbads. tye Cveni

planetis yvelaze ufro produqtiuli formaciaa da biologiuri wrebrunvis yvelaze

maRali intensivobiT xasiaTdeba. tyeSi dagrovili biomasa mniSvnelovnad aRemateba

balaxeul da sxva mcenareul TanasazogadoebaTa biomasas. erTi heqtari tyis

fitomasis wliuri namati saSualod 10-30 tonas Seadgens, balaxeuli mcenareulobisa

– 9 tonas, tundris mcenareulobisa – 2 tonas. tyes aqvs mravalmxrivi funqciebi: tye

– mzis energiis mZlavri akumulatoria. is arsebiT gavlenas axdens klimatis

formirebaze, bunebaSi wylis wrebrunvaze, atmosferoSi airgacvlaze da amgvarad,

qmnis adamianisaTvis saWiro pirobebs. am wrebrunvis sawyiss warmoadgens fotosinTezis

procesi, romlis drosac gamoiyofa Jangbadi. Tu 30-50-ian wlebSi planetis Jangbadis

balansis Sevsebaze tyeze modioda mxolod 30%, axla tye gamoyofs biologiurad

aqtiuri Jangbadis 60%, danarCens ki iZlevian zRvebisa da okeaneebis planqtoni da

mindvrebis da baRebis kulturuli mcenareuloba. tyis Jangbadi xarisxobrivad

gansxvavdeba zRvebisa da okeaneebis Jangbadisagan imiT, rom gajerebulia uaryofiTi

ionebiT. es mniSvnelovnad adidebs tyis biologiur Tvisebebs, radgan damtkicebulia

uaryofiTi ionizaciis keTilmyofeli gavlena adamianis organizmze. tyis Jangbadis

ionizacia 2-3 jer ufro metia zRvis da 5-10 jer qalaqis atmosferos Jangbadis

ionizaciaze.

tye asufTavebs haers mtvrisagan. erTi heqtari tye wlis ganmavlobaSi 50-70 tona

mtvers filtravs, xolo amis Sesabamisad saqarTvelos tyeebi mTlianad – 135-190 mln,

tonamde.

tye aregulirebs Tovldnobis intensivobas, mniSvnelovnad amcirebs haeris

siswrafes, icavs sasargeblo faunas da mikroorganizmebs. tyis mravali mcenare

gamoyofs fotoncitebs, romlebic Trgunaven damaavadebel organizmebs da amiT

ajansaReben garemos. tye – mZlavri sanitarul-higienuri faqtoria, romelic

uzrunvelyofs adamianis sicocxles da janmrTelobas.

metad mniSvnelovania tyis wyaldacviTi funqciebi. is xels uwyobs mdinareebisa da

wylis sxva resursebis (tbebi, wyaroebi da sxva) normalur da Tanabar momaragebas

wyliT, aferxebs wyaldidobebs, uzrunvelyofs wylis xarisxis amaRlebas, icavs mas

gaWuWyianebisagan. aranakleb mniSvnelovania tyis roli niadagis nayofierebis

amaRlebis da wylis da qarismieri eroziisagan dacvis saqmeSi. saxnavebis umravlesoba

19

ganlagebulia aramyari da arasakmarisi datenianebis zonebSi. dacviTi tyis gaSeneba

miekuTvneba aqtiur RonisZiebebs, romlebic mimarTulia gvalvis da eroziis movlenebis

winaaRmdeg.

tye iZleva mravali saxis Zvirfas produqts da nedleuls. is aris

mravalferovani faunis adgilsamyofeli. didia tyis rekreaciuli da turistuli

mniSvneloba.

tye gavrcelebulia yvela kontinentze, garda antarqtidisa. warsulSi

dedamiwaze tyeebi gavrcelebuli iyo ufro did farTobze, romelTa nawili

SemdgomSi sasoflo-sameurneo savargulebma, mzardma qalaqebma da samrewvelo

kompleqsebma daikaves.

tye mravalricxovani resursis (merqani, qerqi, totebi, foToli, nayofi, Tesli,

soko da sxva) umdidresi wyaroa. man farTo gamoyeneba hpova merqnis damzadebis,

gadamuSavebis, qimiuri, kvebis, farmacevtul, safeiqro mrewvelobasa da sxva dargebSi.

tye erTerTi biologiuri resursia, romelsac axasiaTebs aRdgenis unari, igi asrulebs

planetur biogeoqimiur funqcias, monawileobs mravalferovani landSaftis DSeqmnaSi,

aqvs Zalze didi wyalSemnaxavi, niadagdacviTi, klimatmaregulirebeli, sanitarul-

higienuri mniSvneloba, amitom, tyis dacvasa da mis racionalurad gamoyenebas udidesi

ekonomikuri da sasicocxlo mniSvneloba aqvs.

saqarTveloSi yovel 10 weliwadSi erTxel xorcieldeba tyis fondis erTdrouli

aRricxva. saqarTveloSi tyis samuSaoebi me-19 saukunis meore naxevridan daiwyo.

pirvelad (1959 wels) moewyo borjomis, axalcixisa da abasTumnis tyeebi. borjomis

tyeebis statistikuri aRwera satyeo meurneobis warmoebis safuZvlebis damuSavebis

pirveli cdaa kavkasiis mTiani tyeebisaTvis. saqarTveloSi tyeebis mowyobis erTerT

formas tye-parkebis organizeba warmoadgens.

tyis namati – xis kambialuri fena, romelic yovelwliurad qmnis merqnis rgols,

xis an koromis zrda-ganviTarebis nebismier monakveTSi xe simaRlesa da simsxoSi

matulobs. am cvlilebas namati ewodeba. tyis namati 2 saxisaa: saSualo da mimdinare,

tyis saSualo namati ganisazRvreba xis an koromis ama Tu im sataqsacio niSnis

(simaRle, simsxo, moculoba, maragi da sxva) saSualo wliuri cvalebadobis

maCvenebliT. e.i. ama Tu im sataqsacio niSnis absoluturi sididis xnovanebaze gayofiT.

mimdinare namati ganisazRvreba rogorc sxvaoba ama Tu im sataqsacio niSnis

dRevandel da ramdenime wlis (1,5 an 10 wlis) winandel sidideebs Soris.

satyeo meurneobis ZiriTadi mizania erovnuli meurneobisa da mosaxleobis

mravalferovani moTxovnilebebis dakmayofileba tyis produqtebze tyis resursebis

gamoulevlad. es amocana unda wydebodes tyiT dafaruli farTobebis Seumcireblad,

tyis produqtiulobis SenarCunebiT, misi bunebadacviTi, sanitarul-higienuri da sxva

sasargeblo Tvisebebis dacviT. satyeo meurneobas, rogorc warmoebis dargs, aqvs

20

Tavisebureba – tyis zrdis sagrZnoblad xangrZlivi periodi. satyeo meurneobis erT

brunvas esaWiroeba imdeni dro, ramdenic sakmarisia soflis meurneobis 80-150

brunvisaTvis. cvlilebebi satyeo meurneobaSi ZiriTadad SeumCnevelia erTi

TaobisaTvis.

tyes gaaCnia TviTaRdgenis unari – racionalurad eqspluataciisas inarCunebs da

iumjobesebs Tavis bunebriv Tvisebebs da uzrunvelyofs Taobebis swor cvlas.

mravalmxrivi mniSvneloba, tyis kulturebis zrdis xangrZlivoba da tyis

racionaluri eqspluatacia gansazRvraven adamianis da tyis garemos urTierTobebis

Taviseburebas. satyeo meurneobis saqmianobis erT-erTi ZiriTadi maCvenebelia tyis

movliTi Wra. saqarTveloSi samrewvelo Wrebi did farTobebzea Catarebuli. aq tyis

aRdgena bunebrivi ganaxlebis gziT mimdinareobs, magram procesSi Caurevloba

gamarTlebuli ar aris. miT umetes, rom WriT gavlil farTobze datovebulia bevri

wverxmeli da mrudReroiani xe. movliTma Wram xeli unda Seuwyos

maRalproduqtiuli tyeebis Seqmnas.

movliTi, sanitaruli, landSafturi da sxva Wrebis Catarebas xels uSlis gzebis

nakleboba. saqarTveloSi 100 ha farTobze modioda 0,2-0,3 kilometri tyis sazidi

gza, amJamad ki, ufro naklebic. mTaSi gzebis mSenebloba Zalian Zviri jdeba, amitom

saWiroa im uwyebebis kooperireba, romlebic dainteresebuli arian maRalmTianeTis

kompleqsuri aTvisebiT.

tyis xanZarsawinaaRmdego dacvas aqvs udidesi ekologiuri mniSvneloba - xanZris

Sedegad nadgurdeba amonayari, aRmonaceni, mozardi, iwveba mkvdari da cocxali

safari, uaresdeba niadagis fizikur-qimiuri da wyalSenaxviTi, niadagdacviTi Tvisebebi.

Zlierdeba wylismieri da qarismieri eroziis saSiSroeba. warsulSi xanZari

saqarTvelos tyeebSi xSiri movlena iyo da did farTobze vrceldeboda. magaliTad,

Zlieri xanZari aRiniSna 1884 wels ,,gujareTis" saxelwodebiT. man moicva 30 aTasi

heqtari tye waRver – bakurianidan mdinare tanas xeobamde. xanZari mZvinvarebda

ramdenime Tve. misi lokalizaciisaTvis mobilizebul iqna qarTlis mosaxleoba da

samxedro nawilebi.

tyis xanZrebis gamomwvevad, ZiriTad, gvevlineba adamiani, msoflio statistika

gviCvenebs, rom adamianis mizeziT SvedeTSi xanZrebis 56 procenti xdeba, safrangeTSi-11

procenti, gfr-Si – 57 procenti, aSS-Si – 46 procenti, kanadaSi – 36 procenti,

Cveulebriv, tyis xanZrebis mxolod 1/6 Cndeba iseTi bunebrivi mizeziT, rogoricaa

mexis dacema, wlis cxel droSi TviTaaleba da sxva.

tyis xanZrebTan brZolaSi metad mniSvnelovania satyeo-sameurneo RonisZiebebis

gatareba, saxanZro dacvis organizeba, misi aRWurva saTanado teqnikuri saSualebebiT,

mosaxleobaSi, sawarmoebSi da organizaciebSi ganmartebiTi muSaoba.

21

qveynis ekonomikis ganviTarebaSi da mosaxleobis cxovrebaSi tyis gansakuTrebulad

didi mniSvneloba gansazRvravs misi dacvis aucileblobas. tyis dacva

saxelmwifoebrivi amocanaa da igi xorcieldeba RonisZiebaTa sistemebiT, romelic

moicavs biologiur, satyeo-sameurneo da qimiur meTodebs.

mosaxleobis erT sulze gaangariSebiT, 2005 wlis dasawyisSi saSualod 0,6

heqtari tye da 104 kuburi metri merqani modioda. am maCveneblebiT saqarTvelos

erTerTi pirveli adgili ukavia yofili sabWoTa kavSiris qveynebs Soris.

22

saqarTvelos tyis fondi (2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT)

aTasi heqtari

teritoria tyis fondis

farTobi tyiT dafaruli

tyianobis

procenti

saqarTvelo 3005,3 2772,4 39,9

maT Soris:

afxazeTis ar 507,1 475,1 55,1

aWaris ar 193,6 187,0 65,1

mxare:

samegrelo-zemo svaneTis 308,1 284,2 38,2

guriis 101,8 96,6 47,5

imereTis 354,0 341,8 51,8

raWa-leCxumisa da qvemo svaneTis 275,8 259,4 53,3

Sida qarTlis 253,2 225,6 38,9

mcxeTa-mTianeTis 277,1 256,5 37,8

kaxeTis 384,9 339,9 30,0

qvemo qarTlis 166,3 145,2 21,7

samcxe-javaxeTis 183,4 161,1 25,0

wyaro: saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministro

saxelmwifo saqveuwyebo dawesebuleba – satyeo meurneobis departamenti

tyis fondis ganawileba kategoriebis mixedviT

(2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT)

saerTo farTobi

aTasi heqtari procenti

sul 3005,3 100

maT Soris:

nakrZalebi da erovnuli parkebi 253,0 8,4

aRkveTilebi 12,4 0,4

mwvane zonis tyeebi 276,5 9,2

sakurorto tyeebi 119,4 4,0

niadagdacviTi da wyalmaregulirebeli tyeebi 2344,0 78,0



23

tyis farTobi da qveynis maragi

tyiT dafaruli farTobi

weli milioni heqtari

procentulad qveynis

saerTo teritoriasTan

merqnis saerTo maragi,

milioni kuburi metri

1985 2,77 39,7 419,0

1990 2,75 39,6 421,0

1995 2,75 39,6 434,0

2000 2,77 39,9 451,7

2001 2,77 39,9 451,7

2002 2,77 39,9 451,7

2003 2,77 39,9 451,7

2004 2,77 39,9 451,7



rekreaciuli tyeebi

2005 welis 1 ianvris mdgomareobiT aTasi heqtari

rekreaciuli tyeebi farTobi

sul 395,9

maT Soris:

sakurorto tyeebi 119,4

mwvane zonis tyeebi 276,5



24

tyis fondi miwis kategoriebis mixedviT

(2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT)

aTasi heqtari procenti

tyis farTobi, sul 2433,5 100

satyeo farTobi 2318,7 95,3

maT Soris:

tyiT dafaruli 2292,7 94,2

aqedan tyis kulturebi 67,1 2,8

varjSeukvreli tyis kulturebi 2,0 0,1

tyis sanergeebi, plantaciebi 0,5 -

tyiT daufaravi farTobi 23,5 1,0

aqedan:

meCxerebi - -

daRupuli koromebi 1,0 -

nakafebi 1,9 0,1

velobi 20,6 0,9

arasatyeo farTobi 114,8 4,7

aqedan:

saxnavi 1,7 0,1

saTibi 5,1 0,2

saZovari 41,6 1,7

wyali 2,7 0,1

baRi 3,9 0,2

gza, eleqtro trasebi, navTobsadenebi da sxva 3,1 0,1

sakarmidamo da sxva 2,5 0,1

SeniSvna: cxrilSi motanilia monacemebi saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis

saministros saqveuwyebo saxelmwifo dawesebulebis – satyeo meurneobis departamentis

daqvemdebarebaSi arsebuli tyeebis Sesaxeb, SeniSvna vrceldeba Svid momdevno cxrilzec,



saangariSo tyekafis gamoyeneba aTasi kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saangariSo tyekafi, sul 200,0 200,0 175,7 218,7 219,6 52,0 61,5

maT Soris jiSebis mixedviT:

wiwvovani 30,0 30,0 16,0 63,0 84,4 20,4 16,7

foTlovani 170,0 170,0 159,7 155,7 135,2 31,6 44,8

faqtiurad moWrilia-sul 159,0 81,0 33,6 28,0 27,0 27,5 30,7


wiwvovani 28,0 14,0 5,1 9,1 10,6 9,0 6,6

foTlovani 131,0 67,0 28,5 18,9 16,4 18,5 18,5

saangariSo tyekafis gamoyeneba

procentulad 79,5 40,5 19,0

13,0

12,0 53,0 49,9


wiwvovani 93,3 46,7 32,0 14,0 13,0 44,0 21,4

foTlovani 77,0 39,4 18,0 12,0 12,0 59,0 60,2



25

tyiT dafaruli farTobi da merqnis maragi gabatonebuli jiSebis mixedviT

2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT tyiT dafaruli

farTobi merqnis maragi

aTasi

heqtari %

aTasi kuburi

metri %

saqarTvelo, sul 2292706 100 384008,5 100

wiwvovani, sul 365297 15,9 105717 27,5

maT Soris:

soWi 168589 7,3 67220,4 17,5

naZvi 100170 4,4 27433,8 7,1

fiWvi 91886 4 10994,6 2,9

Rvia xisebri 4628 0,2 65,6 -

uTxovari 24 - 2,6 -

magarmerqniani foTlovani, sul 1665719 72,7 262156,8 68,2

maT Soris:

wifeli 1066150 46,5 207651,7 54,2

muxa 248273 10,8 21076,9 5,4

rcxila 192445 8,3 19121,4 4,9

wabli 74548 3,3 10508,7 2,7

jagrcxila 42335 1,8 1283,3 0,3

akacia 15285 0,7 464,4 0,1

nekerCxali 9309 0,5 901,7 0,2

bza 7361 0,3 831,7 0,2

ifani 7766 0,4 334,1 0,1

kakali 1740 0,1 129,7 0,1

Tela 503 - 53,6 -

Zelqva 4 - 0,1 -

rbilmerqniani foTlovani, sul 199892 8,7 14310,1 3,7

maT Soris:

muryani (Txmela) 116995 5,1 9040,9 2,3

aryi 63781 2,7 3105,4 0,8

verxvi 11619 0,5 1135,9 0,3

cacxvi 3693 0,3 657,8 0,2

alvis xe 1988 0,1 204,5 0,1

tirifi xisebri 841 - 45,3 -

lafani 975 - 120,3 -

sxva magarmerqniani saxeobebi, sul 11396 0,5 588,1 0,2

maT Soris:

akaki 42 - 1,0 -

glediCia 20 - 0,5 -

evkalipti 1037 0,1 107,4 0,1

TuTa 61 - 2,0 -

katalpa 15 - 0,8 -

kviparosi 1209 0,1 81,3 -

kriptomeria 752 0,1 86,4 -

maJalo 182 - 3,1 -

muxa korpis 79 - 6,6 -

nuSi 671 - 14,8 -

panta 1325 0,1 61,5 -

tyemali 34 - 1,3 -

uxravi 607 - 24,0 -

Wadari 1219 0,1 111,1 0,1

26

tyiT dafaruli

farTobi merqnis maragi

aTasi

heqtari %

aTasi kuburi

metri %

Werami 417 - 9,8 -

Wnavi 321 - 10,2 -

xurma 70 - 4,5 -

danarCeni sxva magarmerqniani saxeobebi 3335 - 61,8 -

buCqnari saxeobebi, sul 50402 2,2 1236,5 0,4

maT Soris:

bambuki 112 - 3,6 -

deka 9348 0,4 108 0,1

Txili 1606 0,1 35,3 -

ieli 1408 0,1 19,4 -

kvrinCxi 41 - 0,7 -

kuneli 571 - 10,7 -

fSati 234 - 4,1 -

qacvi 7 - - -

Sindi 54 - 0,7 -

Sqeri 16541 0,7 415,3 0,1

ZeZvi 5837 0,3 55,3 -

wyavi 13997 0,6 578,6 0,2

danarCeni buCqnari saxeobebi 646 - 4,8 -



27

tyis farTobis ganawileba merqniani saxeobebis da

xnovanebis jgufebis mixedviT 2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT

heqtari

xnovanebis jgufebi

axal-

gazrda

Sua-

xnovani

momwi-

fari

mwife da

mwifeze

uxnesi

aqedan,

mwifeze

uxnesi

saqarTvelo, sul 188861 861871 382166 859708 292467

wiwvovani, sul 37081 70488 52544 205184 82861

aqedan:

soWi 476 15496 21142 131475 65045

naZvi 1255 31929 18066 48920 13625

fiWvi 35295 22747 12552 21287 3643

Rvia xisebri 39 313 784 3492 548

uTxovari 11 3 - 10 -

magarmerqniani foTlovani, sul 110289 694115 279595 581720 193075

maT Soris:

wifeli 26310 382128 180115 477697 169635

muxa 19572 179818 26920 21963 2434

rcxila 27415 69748 49628 45654 7857

wabli 5603 32711 10620 25614 7715

jagrcxila 15860 16382 8156 1937 250

akacia 6755 3727 1191 3512 2511

nekerCxali 757 3281 1522 3749 1542

bza 1373 3715 1008 1265 920

ifani 5583 1699 246 238 76

kakali 936 680 32 92 37

Tela 123 224 57 99 98

Zelqva 2 2 - - -

rbilmerqniani foTlovani, sul 31794 80279 40062 47757 10843

maT Soris:

muryani (Txmela) 29323 35664 24056 27952 7227

aryi 837 40518 11156 11270 617

verxvi 835 2077 3283 5424 2206

cacxvi 116 423 837 2317 680

alvis xe 489 592 447 460 66

tirifi xisebri 187 398 155 101 13

lafani 7 607 128 233 34

sxva magarmerqniani saxeobebi, sul 5174 1588 621 4013 1461

maT Soris:

akaki 25 17 - - -

glediCia 16 2 1 1 1

evkalipti 389 71 196 381 6

TuTa 26 24 5 6 -

katalpa 5 5 4 1 -

kviparosi 1141 68 - - -

kriptomeria 402 333 15 2 -

maJalo 171 11 - - -

muxa korpis 35 35 7 - -

nuSi 37 45 32 557 395

panta 642 378 216 89 27

tyemali 22 4 8 - -

uxravi 367 240 - - -

Wadari 1185 34 - - -

28

xnovanebis jgufebi

axal-

gazrda

Sua-

xnovani

momwi-

fari

mwife da

mwifeze

uxnesi

aqedan,

mwifeze

uxnesi

Werami 327 79 11 - -

Wnavi 21 171 126 3 -

xurma 34 31 - 5 -

danarCeni sxva magarmerqniani

saxeobebi 329 38 - 2968 1032

buCqnari saxeobebi, sul 4523 15401 9344 21134 4127

maT Soris:

bambuki 91 1 - 20 11

deka 936 3372 2208 2832 51

Txili 263 746 98 499 15

ieli - 369 373 666 30

kvrinCxi 13 18 10 - -

kuneli 97 412 12 50 18

fSati 94 54 - 86 14

qacvi - 7 - - -

Sindi 34 20 - - -

Sqeri 356 2067 1810 12308 2902

ZeZvi 949 3580 863 445 25

wyavi 1665 4461 3852 4019 969

danarCeni buCqnari saxeobebi 25 294 118 209 92



29

merqnis maragi gabatonebuli magarmerqniani saxeobebis

da xnovanebis jgufebis mixedviT 2005 wlis 1 ianvris mdgomareobiT

aTasi kuburi metri

xnovanebis jgufebi

axal-

gazrda

Suaxno-

vani

momwi-

fari

mwife da

mwifeze

uxnesi

aqedan,

mwifeze

uxnesi

saqarTveloSi, sul 7793,3 96925,6 63157,5 216132,1 86041,2

wiwvovani, sul 1577,1 13531,8 13539,3 77068,8 37844,7

maT Soris:

soWi 29,1 4162,1 6728,6 56300,6 31932,6

naZvi 30,8 6461,9 4697,0 16244,1 5024,4

fiWvi 1516,2 2903,2 2107,2 4468,0 875,1

Rvia xisebri 0,3 4,0 6,5 54,8 12,6

uTxovari 0,7 0,6 - 1,3 -

magarmerqniani foTlovani, sul 4734,0 78868,5 46081,2 132473,1 46387,0

maT Soris:

wifeli 1210,6 53238,7 35372,6 1178298 42917,0

muxa 834,0 14629,8 2869,7 2742,8 300,5

rcxila 1506,4 6102,1 5494,8 6018,1 1019,5

wabli 320,5 3404,5 1604,1 4979,6 1719,3

jagrcxila 371,8 495,5 318,4 97,6 20,2

akacia 151,1 108,0 46,5 158,8 115,1

nekerCxali 28,7 295,4 150,1 427,5 161,2

bza 118,4 393,9 180,7 138,7 86,5

ifani 147,3 108,3 35,3 43,2 17,6

kakali 40,7 74,9 4,5 9,7 3,0

Tela 4,5 17,3 4,5 27,3 27,1

Zelqva - 0,1 - - -

rbilmerqniani foTlovani, sul 1123,9 4119,8 3247,2 5819,2 1620,4

maT Soris:

muryani (Txmela) 1039,8 2238,1 2105,6 3657,4 1095,2

aryi 14,2 1555,1 678,6 857,5 67,1

verxvi 23,2 123,1 240,4 749,2 352,6

cacxvi 7,8 42,6 150,0 457,4 91,2

alvis xe 29,2 64,3 50,2 60,8 9,7

tirifi xisebri 9,4 18,3 9,9 7,7 1,1

lafani 0,3 78,3 12,5 29,2 3,5

sxva magarmerqniani saxeobebi, sul 290,1 112,6 51,7 133,7 30,5

maT Soris:

akaki 0,3 0,7 - - -

glediCia 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1

evkalipti 12,2 4,9 25,6 64,7 0,9

TuTa 0,5 1,0 0,3 0,2 -

katalpa 0,2 0,1 0,2 0,3 -

kviparosi 70,9 10,4 - - -

kriptomeria 41,0 42,6 2,6 0,2 -

maJalo 2,8 0,3 - - -

muxa korpis 1,8 4,1 0,7 - -

nuSi 0,4 0,6 0,5 13,3 10,3

panta 19,2 19,9 16,3 6,1 2,4

tyemali 0,3 0,2 0,8 - -

uxravi 10,8 13,2 - - -

Wadari 107,3 3,8 - - -

30

xnovanebis jgufebi

axal-

gazrda

Suaxno-

vani

momwi-

fari

mwife da

mwifeze

uxnesi

aqedan,

mwifeze

uxnesi

Werami 7,4 2,0 0,4 - -

Wnavi 0,6 5,2 4,2 0,2 -

xurma 1,8 1,8 - 0,9 -

danarCeni sxva magarmerqniani

saxeobebi 12,5 1,6 - 47,7 16,8

buCqnari saxeobebi, sul 68,2 292,9 238,1 637,3 158,6

maT Soris:

bambuki 2,8 0,1 - 0,7 0,4

deka 10,5 31,4 29,0 37,1 1,0

Txili 4,6 14,9 2,9 12,9 0,4

ieli - 4,3 4,5 10,6 0,9

kvrinCxi 0,2 0,3 0,2 - -

kuneli 1,6 4,7 0,2 4,2 -

fSati 1,4 0,5 - 2,2 0,5

qacvi - - - - -

Sindi 0,6 0,1 - - -

Sqeri 5,3 33,8 30 346,2 100,9

ZeZvi 7,4 31,9 9,5 6,5 0,3

wyavi 33,6 169,0 160,8 215,2 53,8

danarCeni buCqnari saxeobebi 0,2 1,9 1,0 1,7 0,4



tyis nargavebis gaSeneba arasasoflo-sameurneo adgilebSi

heqtari

1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 970,5 140,0 142,9 63,5 71,9 113,7

maT Soris:

afxazeTis ar ... ... ... ... ... ...

aWaris ar 70,0 4,0 13 19 42,1 -

samegrelo-zemo svaneTis mxare 174,5 23,5 31,1 - 3,0 -

guriis mxare 25,0 3,0 4 2 1,5 -

imereTis mxare 130,0 38,0 26,1 19,5 8,5 -

raWa-leCxumisa da qvemo svaneTis mxare 33,0 10,0 10,2 7 2,1 -

Sida qarTlis mxare 44,0 3,5 4 1,5 4,1 20,2

mcxeTa-mTianeTis mxare 90,0 11,0 6 0,5 0,1 18,4

kaxeTis mxare 220,0 12,5 28 7 5,5 14,6

qvemo qarTlis mxare 150,0 25,5 13 1 2,0 60,5

samcxe-javaxeTis mxare 34,0 9,0 3,5 6 3,0 -



31

satyeo meurneobaSi dasaqmebulTa raodenoba aTasi kaci

1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

satyeo meurneobaSi

dasaqmebulTa raodenoba … 11,7 3,5 7,4 3,6 3,5 2,4 2,1



satyeo meurneobis saoperacio danaxarjebi

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

Tanxa, aTasi dolari 17851,0 1615,0 476,0 1630,0 1535,0 876,0 1186,0



tyis aRdgena da gaSeneba saxelmwifo mniSvnelobis tyeebSi

aTasi heqtari

maT Soris:

weli tyis aRdgena

da gaSeneba – sul tyis Tesva da dargva

tyis bunebrivi

ganaxlebisaTvis

xelisSewyoba

1950 16,6 6,4 10,2

1960 19,4 3,1 16,3

1970 20,9 5,0 15,9

1980 28,1 8,0 20,1

1990 28,8 5,1 23,7

1995 13,9 1,0 12,9

2000 1,2 0,3 0,9

2001 0,7 0,1 0,6

2002 0,5 0,1 0,4

2003 0,7 0,1 0,6

2004 0,2 0,1 0,1



32

satyeo meurneobis mdgomareobis ZiriTadi maCverneblebi 2004 wels

heqtari

maT Soris

tyis aRdgena

tyis Tesva da

dargvatyis

tyis bunebrivi

ganaxlebisaTvis

xelisSewyoba

tyis Wra

moWrili xe-t

yis

moculoba

saqarTvelo, sul 184 94 90 44508 617539

q. Tbilisi 1 1 - 788 6134

afxazeTis ar ... ... ... ... ...

aWaris ar 7 7 - 7302 41997

mxare:

samegrelo-zemo svaneTis, sul 6 6 - 2874 52820

raioni:

zugdidis 6 6 - 1492 25228

martvilis - - - 1073 16769

mestiis ... ... ... ... ...

xobis - - - 309 10823

guriis, sul - - - 2784 60470

raioni:

lanCxuTis - - - 99 3604

ozurgeTis - - - 174 2179

Coxatauris - - 2511 54687

imereTis, sul 6 - - 4413 64028

q. tyibuli - - - 555 5999

q. wyaltubo - - - 176 5565

q. WiaTura - - - 904 6109

raioni:

baRdaTis - - - 611 11441

vani - - - 375 6959

zestafonis 6 - - 330 2534

saCxeris - - - 523 10346

xaragaulis - - - 744 11420

xonis - - - 195 3655

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis,

sul - - - 4044 77459

raioni:

ambrolauris - - - 1260 21142

lentexis - - - 913 21945

onis - - - 778 14555

cageris - - - 1093 19817

Sida qarTlis, sul 65 5 60 2874 44615

raioni:

q. gori 65 5 60 984 20519

cxinvalis - - - - -

kaspis - - - 431 8443

xaSuris - - - 1459 15653

33

maT Soris

tyis aRdgena

tyis Tesva da

dargvatyis

tyis bunebrivi

ganaxlebisaTvis

xelisSewyoba

tyis Wra

moWrili xe-t

yis

moculoba

mcxeTa-mTianeTis, sul 22 22 - 4192 61571

raioni:

axalgoris - - - 674 8868

duSeTis - - - 1900 17942

TianeTis - - - 1273 25449

mcxeTis 22 22 - 345 9312

kaxeTis, sul - - - 6519 79294

raioni:

axmetis - - - 1750 22997

gurjaanis - - - 650 7730

dedoflis wyaros - - - 144 1088

Telavis - - - 1504 18606

lagodexis - - - 541 5620

sagarejos - - - 691 9951

siRnaRis - - - 264 2761

yvarelis - - - 975 10541

qvemo qarTlis, sul 83 53 30 2204 30747

raioni:

bolnisis - - - 635 9702

gardabnis 21 21 - 265 3012

dmanisis 39 9 30 287 4900

TeTriwyaros 4 4 - 789 9149

marneulis 19 19 - 228 3984

samcxe-javaxeTis, sul - - - 6514 98404

raioni:

adigenis - - - 1447 28899

aspinZis - - - 530 9708

axalqalaqis - - - 156 2346

axalcixis - - - 1855 19418

borjomis - - - 2526 38033



34

tyis aRdgena saxelmwifo daniSnulebis tyeebSi

heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 28771 13912 1158 705 452 661 184

q. Tbilisi 855 125 18 3 1 2 1

afxazeTis ar 2575 ... ... ... ... ... ...

aWaris ar 2270 3070 11 13 116 110 7

samegrelo-zemo svaneTis mxare 3400 2121 173 106 9 8 6

guriis mxare 1737 1125 163 39 2 55 -

imereTis mxare 2125 1180 81 138 116 130 -

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 3250 2533 247 60 77 5 -

Sida qarTlis mxare 3548 854 133 69 72 136 65

mcxeTa-mTianeTis mxare 1719 700 68 40 5 39 22

kaxeTis mxare 3312 1090 47 85 7 36 -

qvemo qarTlis mxare 1605 400 75 85 1 92 83

samcxe-javaxeTis mxare 2375 714 142 67 46 48 -



Tesva da dargva saxelmwifo daniSnulebis tyeebSi

heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 5071 1002 258 151 106 103 94

q. Tbilisi 545 35 18 3 1 2 1

afxazeTis ar 375 ... ... ... ... ...

aWaris ar 270 70 11 13 46 60 7


guriis mxare 137 25 5 4 2 2 -

imereTis mxare 445 130 59 26 21 9 -




kaxeTis mxare 882 220 27 28 7 5 -





35

tyis bunebrivi ganaxlebisaTvis xelisSewyoba

heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 23700 12910 900 554 346 558 90

q. Tbilisi 310 90 - - - - -

afxazeTis ar 2200 ... ... ... ... ...

aWaris ar 2000 3000 - - 70 50 -

samegrelo-zemo svaneTis mxare 2880 1910 130 75 6 4 -

guriis mxare 1600 1100 158 35 - 53 -

imereTis mxare 1680 1050 22 112 95 121 -



mcxeTa-mTianeTis mxare 1350 610 50 30 - 34 -

kaxeTis mxare 2430 870 20 57 - 31 -

qvemo qarTlis mxare 950 290 50 75 - 90 30




tyis Wra heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 33449 25165 22365 22864 42393 56930 44508

q. Tbilisi 578 1767 571 191 824 687 788

afxazeTis ar ... ... ... ... 335 225 ...

aWaris ar 1963 1605 2419 4591 16323 9031 7302


guriis mxare 1150 373 1016 331 706 1727 2784

imereTis mxare 2505 1610 2704 2709 3500 3236 4413

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 3577 1257 2307 1654 2219 2813 4044



kaxeTis mxare 5008 4604 3107 2988 3524 23353 6519


samcxe-javaxeTis mxare 6441 6429 4132 4156 5703 5568 6514



36

tyis WriT miRebuli xe-tyis moculoba

mkvrivi kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 392824 289712 442140 380201 467603 535648 617539

q. Tbilisi 6984 19192 4741 6323 5011 5370 6134

afxazeTis ar 30374 ... ... ... 5500 6800 ...

aWaris ar 23460 24464 44648 43799 57613 69881 41997


guriis mxare 12970 4952 24463 8789 18103 38449 60470

imereTis mxare 30908 19098 45270 42780 52288 51555 64028

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 43418 16509 52706 30249 40685 53646 77459



kaxeTis mxare 61302 44890 61893 52639 42592 59941 79294


samcxe-javaxeTis mxare 74588 71916 72483 75742 88314 85942 98404



xe-tyis ukanono Wra kuburi metri

2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 43287 53212 57733 47484

q. Tbilisi 1430 1590 1972 2140

afxazeTis ar ... ... ... ...

aWaris ar 2577 3186 3052 4987

samegrelo-zemo svaneTis mxare 3931 8248 3957 1330

guriis mxare 633 618 954 954

imereTis mxare 6230 5203 4850 7297

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 1615 3344 3433 2541

Sida qarTlis mxare 3311 3348 3061 2008

mcxeTa-mTianeTis mxare 3953 5110 10126 8986

kaxeTis mxare 9459 9136 10846 5358

qvemo qarTlis mxare 601 981 1533 1050

samcxe-javaxeTis mxare 9547 12448 13949 10833



37

xisa da buCqebis Teslis damzadeba regionebis mixedviT 2004 wels

kilogrami

maT Soris

aqedan aqedan

teritoria sul

wiwvovani

fiWvi soWi

foTlovani

akacia wabli

saqarTvelo, sul 123 11 7 - 112 - 90

maT Soris:

q. Tbilisi 14 4 - - 10 - -

Sida qarTlis mxare 109 7 7 - 102 - 90

q. gori (samTo metyeveobis instituti) 109 7 7 - 102 - 90



xe-tyis ukanono Wra saxelmwifo tyis fondSi

kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

moWrili xe-tyis raodenoba 4506 47562 43021 43287 53212 57733 47484



tyis dacva mavneblebisa da daavadebebisagan aTasi heqtari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

tyis dacva, sul 25,0 19,5 0,08 - - - -

maT Soris: biologiuri meTodebiT 25,0 19,5 0,08 - - - -

qimiuri meTodebiT - - - - - - -



tyis xanZari

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

xanZris SemTxvevaTa raodenoba, erTeuli 1 1 34 28 36 5 21

xanZriT moculi tyis farTobi, heqtari 14,2 7,0 85,0 148,0 607,0 52,0 32,0

xanZris Sedegad satyeo meurneobisaTvis

miyenebuli zarali, aTasi aSS dolari 0,9 0,3 11,3 20,9 23,0 1,2 20,6



38

saxelmwifo nakrZalebi da erovnuli parkebi

39

`nakrZali miwis iseTi nakveTia, romelic gamoyofilia saerTo saxmari farTobidan

da gamocxadebulia xelSeuxebel teritoriad. nakrZalSi dasacavia yoveli cocxali

(mcenare, mdelo, cxoveli), RirsSesaniSnavi mkvdari buneba (gamoqvabuli, karstuli

mRvime, stalaqtitebi, wyaro, klde da sxva). nakrZalSi akrZalulia xis moWra,

balaxis Tibva, saqonlis Zoveba, nayofis Segroveba da krefa, sokos groveba, nadiroba”

– ase ganmartavda niko kecxoveli nakrZalis raobas da aqve dasZenda ,,magram es ar

niSnavs, rom adamiani nakrZalis cxovrebaSi ar Caereva – adamiani valdebulia

Tvalyuri adevnos nakrZals da saWiroebis SemTxvevaSi Caerios kidec mis cxovrebaSi

(mavnebelTa Seseva, mtacebeli cxovelebis metismeti gamravleba an metismeti

Semcireba, cnobilia, rom msoflios zogierT nakrZalSi mglis amowyvetis Sedegad

iremTa arve daCiavda, saWiro gaxda mglis ukan dabruneba)".

"nakrZalSi ar unda irgvebodes egzotikuri mcenareni. aRdgena unda xdebodes

adgilobrivi saxeobebiT. araviTar SemTxvevaSi nakrZalSi ar unda SeviyvanoT sxva

mxaris cxoveli, radgan igi arRvevs arsebul myar wonasworobas. ueWvelad didi

Secdoma iyo, rodesac borjomis xeobaSi alutis ciyvi Seiyvanes, romelic ise

momravlda, rom adgilobrivi ciyvi gandevna"- ganagrZobda igi.

dReisaTvis bunebis dacvisa da bunebrivi resursebis gamoyenebis harmonizebis

qmediTi da moqnili gza mdgradi ganviTarebis mecnierul TeoriaSia Camoyalibebuli,

romelic pirvel rigSi gulisxmobs ganviTarebis iseTi principebis damkvidrebas, rac

praqtikaSi SesaZlebels gaxdis:

– garantirebul da Tanmimdevrul ekonomikur zrdas da ara moklevadian

“naxtoms”, rasac gardauvlad mosdevs ekologiuri krizisi da socialur-ekonomikuri

depresia.

– bunebrivi resursebis iseT gamoyenebas, rodesac sasicocxlo garemo ar kargavs

funqcionirebis bunebriv unars da ar saWiroebs adamianis mxridan makompensirebel

qmedebas.

– umeteswilad ganaxlebadi bunebrivi resursebis moxmarebas (isic bunebriv

ganaxlebaze dabali moculobiT) da araganaxlebadi resursebis mxolod

gansakuTrebul SemTxvevebSi ukiduresi momWirneobiT gamoyenebas.

mdgradi ganviTarebis umTavresi principia bunebrivi fenomenebis universaluri

Rirebulebis aRiareba da aqedan gamomdinare, jer kidev SemorCenili bunebrivi

ekosistemebis dacva Semdgomi modifikaciisagan. e.i. bunebrivi landSaftis (geologiuri

da geomorfologiuri agebuleba, hidrografiuli qseli, mcenareuli safari,

cxovelTa samyaro da sxva) bunebrivi saxis SenarCuneba, romlis ganxorcieleba

sxvadasxva kategoriis daculi teritoriebis saSualebiT xdeba da romelTa erT-erT

saxeobas swored nakrZalebi da erovnuli parkebi warmoadgenen.

40

saqarTveloSi nakrZalebsa da erovnul parkebs 239 aTasi heqtari ukavia, rac

qveynis teritoriis 3,4 da tyiT dafaruli farTobis 8,6 procents Seadgens.

saqarTvelos nakrZalebSi aRricxulia aseulobiT saxeobis yvavilovani mcenare

(romelTa Soris aris endemuric), aTeulobiT saxeobis cxoveli, frinveli, Tevzi,

Semonaxulia wablisa da Zelqvis, uTxovarisa da muxis, biWvinTis fiWvisa da wifelis

unikaluri koromebi.

41

saxelmwifo nakrZalebi, erovnuli parki da saxelmwifo aRkveTilebi

2004 wels

maT Soris:

nakrZalis da

erovnuli parkis

dasaxeleba

adgilmdeba-reoba

daarsebis

weli farTobi,

sul

heqtari

tyiT

dafa-

ruli

mdelo

wyal-

satevebiT

dakave-

buli da

sxva

saqarTvelo, sul 283821 132968 7152 25572

nakrZalebis mixedviT: 168706 67804 7152 14808

algeTis TeTriwyaro, manglisi 1965 6822 5546 289 987

axmetis axmeta 1935 16297 13726 38 2533

ajameTis baRdaTi, varcixe 1957 4848 4728 70 50

biWvinTa-miuseris gagra 1966 3645 ... ... ...

borjomis

vaSlovanis

borjomi

dedoflis-wyaro

1959

1935

17948

8480

...

3470

...

169

...

4395

kintriSis qobuleTi 1959 13983 12817 200 966

lagodexis lagodexi 1912 17932 12160 7 5765

liaxvis gori 1977 6388 5384 2 1002

mariamjvaris sagarejo,

ninowminda

1939 1040 928 3 109

riwis gudauTa 1957 16289 ... ... ...

saguramos mcxeTa, saguramo 1946 5359 4808 542 9

saTafliis wyaltubo 1959 354 354 ... ...

fsou-gumisTis soxumi 1976 40819 ... ... ...

yazbegis yazbegi 1976 8707 3883 74 4750

erovnuli parkebis

mixedviT:

120313 ... ... ...

borjom-xaragaulis borjomi 1999 57980 47216 ... 10664

kolxeTis foTi 1998 44313 ... ... ...

wyaro: saqarTvelos konomikuri ganviTarebis saministro


42

saxelmwifo nakrZalebSi da erovnul parkebSi daculi mcenareebis, frinvelebis, cxovelebis da Tevzebis saxeobaTa raodenoba 2004 wels

erTeuli

nakrZalebSi dacul saxeobaTa raodenoba

mcenare nakrZalis an erovnuli

parkis dasaxeleba sul maT Soris iSviaTi

cxoveli frinveli Tevzi

nakrZali:

algeTis 1009 - 42 61 4

axmetis 1200 3 38 55 7

ajameTis 645 8 18 76 -

biWvinTa-miuseris - - - - -

borjomis

vaSlovanis

-

591

-

-

-

18

-

-

-

16

kintriSis 1045 25 22 102 6

lagodexis 1319 37 39 120 4

liaxvis 100 8 25 25 -

mariamjvaris 28 3 12 35 -

riwis - - - - -

saguramos 684 64 10 110 -

saTafliis 500 10 14 60 -

fsou-gumisTis

qobuleTis

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

yazbegis 800 10 9 85 -

erovnuli parki:

borjom-xaragaulis 2001 - 55 49 -

kolxeTis - - - - -



saqarTvelos saxelmwifo nakrZalebsa da erovnul parkSi

daculi cxovelebis raodenoba erTeuli

dasaxeleba 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

arCvi 1040 672 807 661 621 605 562

afTari 2 - 2 2 2 1 -

daTvi kavkasiuri 329 213 265 260 256 268 279

iremi kavkasiuri 1623 776 194 227 230 240 295

kata gareuli 388 98 83 - 22 10 -

kverna 898 475 476 520 522 942 694

kurdReli 1241 1046 948 460 326 520 452

maCvi 408 290 298 12 18 30 20

mgeli 176 210 310 147 140 249 202

mela 497 340 694 191 200 275 185

niamori 110 130 150 155 157 160 165

nutria 58 30 40 - - - -

tura 183 282 187 166 228 173 140

ciyvi 4705 780 130 12 15 10 50

focxveri 90 39 37 49 51 54 51

Rori gareuli 603 126 230 235 239 254 172

Sveli 1398 759 735 548 532 518 506

wavi 18 10 20 12 14 17 42

jixvi kavkasiuri 1842 750 641 610 500 515 540



43

saqarTvelos saxelmwifo nakrZalebsa da erovnul parkSi daculi frinvelebis raodenoba

erTeuli

dasaxeleba 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

arwivi mTis 52 79 55 68 54 53 63

arwivi begobis - - 2 2 7 4 17

arwivi velis - - 10 16 18 15 15

bu 151 176 419 172 533 535 631

bulbuli 160 60 90 - 50 56 50

kakabi 281 890 365 340 620 824 945

kodala 1287 2894 449 404 790 982 984

mimino 64 46 97 105 100 105 65

orbi TeTrTava 35 15 28 - 58 63 63

roWo 525 412 780 700 575 680 872

svavi 16 - 12 12 18 54 64

qaTami tyis 245 252 692 860 840 946 530

qedani 40 670 - 70 60 80 370

qori 274 60 75 83 - 55 65

SaSvi Savi 5962 2970 1930 2350 1940 2005 2080

Sevardeni 52 12 - 6 8 13 6

SurTxi 751 641 702 619 504 679 846

yvavi 3710 90 310 300 300 - 250

CxarTvi - 2340 1380 1580 1540 2260 1508

Cxikvi 2695 1440 1100 344 999 1456 650

xoxobi 40 20 45 7 - - -

Zera 135 - - - 70 70 50



44

danaxarjebi nakrZalebis da erovnuli parkis Senaxvaze da momuSaveTa ricxovneba 2004 wels

aqedan

nakrZalis da erovnuli parkis

dasaxeleba

momuSaveTa

ricxovneba

wlis

bolosaTvis,

kaci

mecnier-

muSaki

tyis

mcveli

danaxarjebi

nakrZalebis da

erovnuli

parkebis

Senaxvaze,

aSS dolari

maT Soris

saxelmwifo

biujetis

xarjze

saqarTvelo, sul 300 14 148 207960 168400

maT Soris:

nakrZalebis mixedviT: 178 13 76 125539 95389

algeTis 20 1 8 7443 7443

axmetis 17 1 7 9670 6230

ajameTis 27 2 17 13650 13650

biWvinTa-miuseris ... ... ... ... ...

borjomis ... ... ... ... ...

vaSlovanis 18 1 10 14735 6023

kintriSis 12 1 6 10295 10295

lagodexis 26 2 14 27596 9597

liaxvis 9 1 5 5531 5531

mariamjvaris 2 - 2 213 213

riwis - - - ... ...

saguramos 18 2 - 12834 12834

saTafliis 10 1 3 10063 10063

fsou-gumisTis - - - ... ...

qobuleTis 9 - - 8646 8646

yazbegis 10 1 4 4865 4865

erovnuli parkebi, sul 122 1 72 82420 73011

maT Soris:

borjomi-xaragaulis 77 1 43 59598 50188

kolxeTis 45 - 29 22823 22823



45

wiaRiseuli resursebi da mopovebiTi mrewveloba

46

saqarTvelo erT-erTi mdidari qveyanaa bunebrivi resursebiT. amJamad cnobilia

300-mde mineralur-sanedleulo sabado, romelTagan naxevarze meti saeqsploatacioa.

Seswavlilia 11 navTobis sabado 28 milioni tona maragiT. amasTan, varaudoben

navTobis gacilebiT didi maragebis arsebobas. moZiebulia 400 milioni tona

qvanaxSiris sabadoebi. aWaraSi, Savi zRvis sanapiroebze varaudoben didi raodenobis

bunebrivi airis arsebobas. qveynisaTvis did simdidres warmoadgens WiaTuris manganumi,

romlis maragi dReisaTvis 215 milioni toniT ganisazRvreba. varaudoben spilenZisa da

tyvia-TuTiis, baritis, diatonitis samrewvelo maragebs. didi raodenobiTaa cementis

warmoebisaTvis saWiro nedleuli, mosapirkeTebeli masalebi, marmarilo, liTonuri

dariSxani da sxva.

mniSvnelovani resursuli potencialis rangSi unda iqnas ganxiluli qveynis

geopolitikuri mdebareobac, rac evropis da aziis qveynebs Soris damakavSirebeli

derefnis rolSi gamoixateba.

qveyana mdidaria miwisqveSa da miwiszeda wylebiT. saqarTveloSi 25 aTasze meti

didi da mcire mdinarea 61,5 kuburi km wylis CamonadeniT da 850 tba 0,7 kuburi km

wylis maragiT. mtknari miwisqveSa wylebis jamuri bunebrivi debiti 560 kuburi

metria wamSi. qveynis hidroenergetikuli resursebis potenciali 60 miliardi kvt

saaTs aRwevs, rac dReisaTvis 11 procentiTaa gamoyenebuli. saqarTvelo mdidaria

mineraluri wylebiTac. dReisaTvis aRricxulia 2300-mde mineraluri wyaro, romelTa

saerTo debitic 130 milioni litria weliwadSi., gamoyenebis maCvenebeli aqac Zalian

dabalia.

47

saqarTveloSi nedli navTobis, bunebrivi airis manganumis madnisa da naxSiris mopoveba

weli nedli navTobi,

aTasi tona

bunebrivi airi,

mln,kuburi metri

manganumis madani

(sasaqonlo),

aTasi tona

naxSiri,

aTasi tona

1980 3186 280 2779 1860

1985 552 70 2743 1674

1990 186 60 1252 956

1995 43 3 42 43

2000 110 80 63 7

2001 99 40 98 5

2002 74 17 103 6

2003 140 18 174 8

2004 98 11 219 8



eleqtroenergiis warmoeba miliardi kilovatsaaTi

maT Soris gamomuSavebuli: weli sul

hidroeleqtro sadgurebis mier Tboeleqtro sadgurebis mier

1980 14,7 6,4 8,3

1985 14,4 6,2 8,2

1990 14,2 7,6 6,6

1995 7,1 6,4 0,7

2000 7,5 6,0 1,5

2001 6,9 5,5 1,4

2002 7,2 6,7 0,5

2003 7,1 6,5 0,6

2004 6,9 6,0 0,9



48

wylis resursebi

49

dedamiwis zedapiris farTobi 510 milioni kvadratuli kilometria, romlis 71%

anu 362,1 milioni kvadratuli kilometri ukavia msoflio okeanes, rac wylis

resursebis siuxvisa da amouwuraobis iluzias hqmnis. sinamdvileSi, hidrosferos

saerTo maragis (1388 milioni kuburi kilometri) 97,5% anu 1353,3 milioni kuburi

kilometri sameurneo saqmianobisaTvis TiTqmis gamousadegaria misi marilianobis gamo

(msoflio okeane, mlaSe tbebi da Waobebi). mtknari wylis wilad, romelic bunebaSi

mdinareebis, myinvarebis, miwisqveSa wylebis bunebrivi wyalsatevebis (tbebis),

xelovnuri wyalsatevebis (wyalsacavebis) da Waobebis saxiT arsebobs, mxolod 2,5%

anu 34,7 milioni kuburi kilometri modis. dReisaTvis gamoiyeneba mtknari wylis

saerTo moculobis mxolod 12% anu 4,16 milioni kuburi metri, rac naTlad

warmoaCens mtknari wylis msoflio problemas. msoflio farTobis yovel 1

kvadratul kilometrze 0,263 kuburi metri mdinareuli resursebi modis, xolo

mosaxleobis 1 sulze – 7056 kuburi metri. igive maCveneblebi evropisaTvis 0,318 da

3934 kuburi metria, dsT-is qveynebisaTvis Sesabamisad – 0,212 da 17825 kuburi metri,

saqarTvelosaTvis 0,901 da 12314 kuburi metri.

saqarTvelos aRmosavleT da dasavleT nawilSi mdinareuli resursebi Zalze

araTanabradaa ganawilebuli. aRmosavleT saqarTveloSi farTobis yovel 1

kvadratul kilometrze 0,405, xolo mosaxleobis 1 sulze 5393 kuburi metri wyali

modis. igive maCveneblebi dasavleT saqarTvelosaTvis, Sesabamisasd – 1,472 da 20739

kuburi metria.

mdinaris ekosistemaze moqmed faqtorTagan didi mniSvneloba eniWeba wylis

xarjvis problemas, ramdenadac wylis resursebis sameurneo gamoyenebis gansakuTrebiT

ki daubrunebeli wyalmoxmarebis, kerZod, morwyviTi melioraciis Sedegad adgili

aqvs wylis donis dawevas, e.i. wylis resursebis Semcirebas.

kidev ufro mniSvnelovani da problematuria hidrosferos da misi garemos

(atmosfero, liTosfero) mzardi gaWuWyianeba. wylis resursebis xarisxobrivi

gauaresebis mTavari wyalsameurneo mizezebia: irigacia, mlaSe niadagebis melioracia,

Camdinare wylebi, wyalsacavebis qvabulis araswori organizacia, xe-tyis dacureba

rekreacia. sakiTxis did mniSvnelobaze metyvelebs Tundac zogadi magaliTebi: is

Camdinari wylebic ki, romlebic gawmendis Semdeg ubrundebian pirvelwyaros,

moiTxovs sufTa wyliT 15-jerad gazavebas, raTa aRdgenil iqnes wylis bunebrivi

xarisxi.

yvela saxis Camdinare wylis wliuri moculoba, rogorc wesi abinZurebs 12-15-jer

met bunebriv wyals, rac ukve mdinareuli Camonadenis mniSvnelovani nawilia.

sagangaSoa saqarTvelos mdinareebis da wyalsatevebis wylis xarisxi. jer kidev 1986

wels mdinaruli Camonadenis erTeulze gaWuWyianebis done 1,7 – jer aRemateboda

msoflios saSualo maCvenebels.

50

bolo wlebSi samrewvelo warmoebis masStabebis mkveTr Semcirebas erTaderTi

pozitiuri Sedegi is mohyva, rom Semcirda rogorc atmosferoSi gafrqveuli mavne

nivTierebebis raodenoba, ise Camdinare wyalSi mavne nivTierebebis raodenoba

(TiToeuli nivTierebis mixedviT 2,5-dan 15-jer). saqarTveloSi moqmedi kanoni "wylis

Sesaxeb" gansazRvravs wyalsameurneo saqmianobis ZiriTad mimarTulebebs: adamianisaTvis

usafrTxo garemos uzrunvelsayofad sazogadoebis ekonomikuri da ekologiuri

interesebis Sesabamisad axlandeli da momavali Taobebis moTxovnilebebis

gaTvaliswinebiT saxelmwifo uzrunvelyofs garemosa da misi Semadgeneli ZiriTadi

komponentis – wylis dacvas. saqarTveloSi mcxovrebi valdebulia uzrunvelyos

wylis racionaluri gamoyeneba da dacva, ar dauSvas misi gabinZureba, danagvianeba da

daSreta; qveynis teritoriaze arsebuli wylebi saxelmwifo sakuTrebaa da gaicema

sargeblobisaTvis mxolod uflebamosili organizaciebis licenziebis safuZvelze.

miwaze arsebuli sakuTreba ar iZleva masze arsebuli wylebiT sargeblobis uflebas.

akrZalulia wylis obieqtebSi sawarmoo, sayofacxovrebo da sxvagvari nayaris an

narCenebis Cayra, toqsikuri, radiaqtiuri, sxva saxifaTo narCenebis yovelgvari

ganTavseba da damarxva wylis obieqtebSi an maTi dacvis zolebSi sawarmoo,

sayofacxovrebo da sxvagvari Camdinare wylis CaSveba saTanado licenziebis gareSe da

sxva.

administraciul-sakanonmdeblo RonisZiebebis didmniSvnelov-nebis miuxedavad,

gadamwyveti roli mainc miekuTvneba garemos dacvis ekonomikurad dasabuTebul

samecniero-teqnikur RonisZiebebs. aseTebia: sawarmoo Zalebis racionaluri

teritoriuli ganTavseba wylis resursebisa da xarisxis gaTvaliswinebiT; iseTi

teqnologiebis SemuSaveba, romlebic uzrunvelyofen saWiro produqciis miRebas

bunebrivi resursebis minimaluri danaxarjebiT da mavne narCenebis minimizaciiT.

51

saqarTvelos didi da saSualo mdinareebi

mdinaris dasaxeleba

mdinaris sigrZe,

km

wyalSemkrebi auzis

farTi, kv, km

zRva, romlis auzsac

mdinare miekuTvneba

mtkvari (Tbilisamde) 390 21100 kaspiis zRva

Woroxi 438 22100 Savi zRva

alazani 351 11800 kaspiis zRva

rioni 327 13400 Savi zRva

iori (mingeCauramde) 320 4650 kaspiis zRva

enguri 213 4060 Savi zRva

qcia – xrami 200 8340 kaspiis zRva

cxeniswyali 176 2120 Savi zRva

xobi 150 1340 Savi zRva

yvirila 140 3630 Savi zRva

algeTi 118 763 kaspiis zRva

bzifi 110 1510 Savi zRva

kodori 110 2030 Savi zRva

sufsa 108 1130 Savi zRva

texura 101 1040 Savi zRva

didi liaxvi 98 2440 kaspiis zRva

aWariswyali 90 1540 Savi zRva

fsou 89 885 Savi zRva

qsani 84 885 kaspiis zRva

Zirula 83 1270 Savi zRva

faravani 74 2350 kaspiis zRva

aragvi 66 2740 kaspiis zRva

abaSa 66 350 Savi zRva

maSavera 66 1390 Savi zRva

patara liaxvi 63 513 kaspiis zRva

natanebi 60 657 Savi zRva

xaniswyali 57 914 Savi zRva

oqumi 56 559 Savi zRva

RaliZga 53 483 Savi zRva

TeZami 51 404 kaspiis zRva

moqvi 50 356 Savi zRva


52

saqarTvelos ZiriTadi tbebi da wyalsacavebi moculoba, milioni

kuburi metri siRrme, metri

wyalsatevis an tbis

dasaxeleba

wyalsatevis

sarkis

farTobi,

kvadratuli

kilometri

mTliani sasargeblo saSualo maqsimaluri

bazaleTis tba 1,22 5,55 - 4,5 7,0

galis wyalsacavi 8,03 145 26,0 17 52,0

enguris wyalsacavi 13,5 1092 662 115 230

lisis tba 0,47 1,22 - 2,6 4,0

paliastomis tba 18,2 52,0 - 2,1 3,2

Jinvalis wyalsacavi 11,5 520 370 50 98

riwis tba 1,49 94,0 - 63,1 101

samgoris wyalsacavi 11,8 308 155 26,2 45,0

saRamos tba 4,81 7,71 - 1,6 2,3

sionis wyalsacavi 12,0 325 300 25,4 67,5

tabawyuris tba 14,2 221 - 15,6 40,0

tyibulis wyalsacavi 11,5 84,0 62,0 16,0 32,0

faravnis tba 37,5 90,8 - 2,4 3,3

Saoris wyalsacavi 13,2 90,0 87,0 6,8 11,5

walkis wyalsacavi 33,7 312 292 9,3 25,0

xozafinis tba 26,3 19,3 - 0,73 1,0

jandaris tba 12,5 52,0 23,0 4,6 7,2


wylis resursebis dacvisa da gamoyenebis ZiriTadi maCveneblebi 1990-2004 wlebSi


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

wylis aReba wylis bunebrivi

obieqtebidan, sul 3863 2000 2010 167731

32059 25663 19046

maT Soris miwisqveSa obieqtebidan 1040 476 400 437 547 1237 520

gamoyenebuli wyali, sul 3618 1628 779 15525 30869 24705 18704

maT Soris saWiroebisaTvis:

sayofacxovrebo-sameurneo 843 361 346 374 379 395 368

sawarmoo 1323 138 151 151 253 165 193

sarwyavi 1398 1097 208 271 119 216 172

sasoflo-sameurneo

wyalmomaragebisaTvis da sxva 54 32 74 14728 30118 23929 17971

Camdinare wylis CaSveba zedapirul

wyalsatevebSi, sul 1671 375 398 14702 30372 24174 17820

maT Soris:

dabinZurebuli 227 13 394 390 408 415 360

aqedan: gauwmendavi 150 2 152 146 168 169 112

arasakmarisad gawmendili 77 11 242 244 240 246 248

normatulad sufTa 964 124 2 14307 29963 23754 17453

normatulad gawmendili 480 238 2 6 1 6 7

danakargebi wylis

transportirebisas 541 494 505 1201 504 434 460

brunviTi da meoradi mimdevrobiTi

wyalmomarageba 2223 10 38 120 78 171 399


1 eleqtrosadgurebis mier gamoyenebuli wylis CaTvliT.

53

wylis resursebis dacvisa da gamoyenebis ZiriTadi maCveneblebi sakuTrebis formebis mixedviT

2004 wels


maT Soris:

saqarTvelo,

sul saxelmwifo

seqtori

kerZo

seqtori

wylis aReba wylis bunebrivi

obieqtebidan, sul 19046 19337 709

maT Soris miwisqveSa obieqtebidan 520 519 2

gamoyenebuli wyali, sul 18704 18028 676

maT Soris saWiroebisaTvis:

sayofacxovrebo-sameurneo 368 367 1

sawarmoo 193 187 6

sarwyavi 172 172 0

sasoflo-sameurneo wyalmomaragebisaTvis

da sxva 17971 17303 667

Camdinare wylis CaSveba zedapirul

wyalsatevebSi, sul 17820 17143 677

maT Soris:

dabinZurebuli 360 358 2

aqedan:

gauwmendavi 112 111 1

arasakmarisad gawmendili 248 247 1

normatulad sufTa (gawmendis gareSe) 17453 16784 669

normatiulad gawmendili 7 1 6

danakargebi wylis transportirebisas 460 426 34

brunviTi da meoradi mimdevrobiTi

wyalmomarageba 399 238 160


54

wylis aRebis, gamoyenebis da Camdinare wylis CaSvebis maCveneblebi

administraciul-teritoriuli erTeulebis mixedviT


wylis aReba

bunebrivi wylis

obieqtebidan

wylis

gamoyeneba

Camdinare

wylis CaSveba

zedapirul

wyalsatevebSi

2000 weli

saqarTvelo, sul 2010,4 778,7 398,4

maT Soris:

q .Tbilisi 554,5 328,3 0,973

afxazeTis ar - - -

aWaris ar 27,1 21,6 16,7

samegrelo-zemo svaneTis mxare 6,6 5,3 3,4

guriis mxare 1,5 1,0 0,1

imereTis mxare 74,6 48,9 27,0

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 618,2 0,9 0,4

Sida qarTlis mxare 163,3 76,6 4,1

mcxeTa-mTianeTis mxare 72,6 34,7 4,7

kaxeTis mxare 118,0 61,0 1,6

qvemo qarTlis mxare 356,3 188,9 334,8

samcxe-javaxeTis mxare 17,7 11,4 4,8

2001 weli

saqarTvelo, sul 16772,6 15524,9 14702,0

maT Soris:

q. Tbilisi 3772,8 3546,8 3214,2

afxazeTis ar - - -

aWaris ar 590,1 582,9 574,9



imereTis mxare 8615,2 8054,5 7823,6







2002 weli

saqarTvelo, sul 32058,8 30869,1 30372,0

maT Soris:

q. Tbilisi 4577,4 4463,3 4142,5

afxazeTis ar - - -

aWaris ar 527,1 513,6 503,3



imereTis mxare 15659,1 15648,5 15634,6







55

wylis aReba

bunebrivi wylis

obieqtebidan

wylis

gamoyeneba

Camdinare

wylis CaSveba

zedapirul

wyalsatevebSi

2003 weli

saqarTvelo, sul 25663,1 24704,7 24173,8

maT Soris:

q. Tbilisi 3824,6 3713,5 3471,1

afxazeTis ar - - -

aWaris ar 647,4 637,3 646,2



imereTis mxare 12465,1 12454,9 12443,8







2004 weli

saqarTvelo, sul 19046 18704 17820

maT Soris: - - -

q. Tbilisi 4103 3990 3706

afxazeTis ar

aWaris ar 636 592 590

samegrelo-zemo svaneTis mxare 28 27 25

guriis mxare 85 85 84

imereTis mxare 9674 9658 9661

raWa-leCxumis da qvemo svaneTis mxare 669 669 380

Sida qarTlis mxare 105 62 9

mcxeTa-mTianeTis mxare 2816 2784 2740

kaxeTis mxare 77 60 42

qvemo qarTlis mxare 837 761 571

samcxe-javaxeTis mxare 18 16 13


wylis aReba wylis bunebrivi obieqtebidan (zRvis wylis CaTvliT)


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 3863,0 2000,0 2010,0 16772,6 32058,8 25663,1 19045,7

aWaris ar 82,3 28,8 27,1 590,1 527,1 647,4 636,2

afxazeTis ar 223,2 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 431,5 575,7 554,5 3772,8 4577,4 3824,6 4102,7

quTaisi 48 - 49,6 1937,1 1555,9 1943,3 1939,9

rusTavi 155,2 0,8 8,3 11,1 16,5 8,0 10,1

gori - 148,4 65,7 105,7 2,6 2,5 3,0

zugdidi 8,1 0,3 1,4 1,4 1,1 1,5 1,5

WiaTura 46,3 - 3,0 7,4 5,8 6,8 8,2

foTi 12,0 - 1,8 1,8 2,2 1,7 2,4


56

mtknari wylis gamoyeneba milioni kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 3618,0 1628,0 778,7 15524,9 30869,0 24704,7 18704,4

aWaris ar 75,2 18,45 21,6 583,0 513,6 637,3 592,4

afxazeTis ar 382,2 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 468,8 486,9 328,3 3546,8 4463,3 3713,5 3990,2

quTaisi 48,5 - 31,7 1904,4 1549,7 1938,7 1927,4

rusTavi 191,3 0,66 9,7 9,1 14,7 10,4 12,0

gori - 112,4 29,5 58,8 2,1 2,1 2,4

zugdidi 8,7 0,3 0,7 0,7 0,9 5,7 1,2

WiaTura 44,6 - 2,7 6,5 5,5 6,6 7,7

foTi 9,5 - 1,7 1,6 1,8 1,4 2,4


sayofacxovrebo-sameurneo saWiroebisaTvis

gamoyenebuli wylis raodenoba milioni kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 843,0 361,1 346,3 374,2 379,2 395,0 368,3

aWaris ar 34,8 0,07 17,4 24,3 19,1 23,1 26,0

afxazeTis ar 8,5 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 400,0 324,1 267,1 288,0 293,9 293,6 262,1

quTaisi 7,7 - 20,0 17,4 15,9 18,0 24,0

rusTavi 10,2 0,1 5,8 4,0 7,3 4,8 5,1

gori - 0,2 1,6 58,8 1,9 1,9 2,2

zugdidi 7,4 0,1 0,5 0,4 0,9 5,6 1,2

WiaTura 11,5 - 0,8 3,7 4,8 5,3 5,1

foTi 3,5 - 1,3 1,1 1,5 1,3 2,1


sayofacxovrebo-sameurneo saWiroebisaTvis gamoyenebuli wylis raodenoba

mosaxleobis 1 sulze kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 155 76 78 85 87 90

aWaris ar 92 0,2 49 68 51 61

afxazeTis ar 16 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 315 262 233 261 272 274

quTaisi 34 - 93 81 86 97

rusTavi 62 0,7 42 29 63 41

gori - 3 24 372 13 13

zugdidi 139 0,1 7 2 5 33

WiaTura 160 - 13 60 85 94

foTi 59 - 26 22 32 28


sawarmoo saWiroebisaTvis

gamoyenebuli wylis raodenoba

57


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 1323,0 138,0 150,5 151,1 253,3 164,8 193,2

aWaris ar 17,2 2,5 1,4 3,0 3,6 2,8 1,9

afxazeTis ar 297,2 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 56,8 4,0 26,6 27,2 27,0 26,3 25,5

quTaisi 25,0 - 0,2 2,1 0,4 0,3 0,2

rusTavi 36,3 0,2 4,0 5,1 7,3 5,6 6,9

gori - 3,6 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2

zugdidi 1,4 0,3 0,2 0,2 0,0 0,0 0,04

WiaTura 33,1 - 0,7 1,3 0,7 1,3 2,6

foTi 6,1 - 0,3 0,5 0,4 0,2 0,1


sarwyavad da sasoflo-sameurneo wyalmomaragebisaTvis gamoyenebuli wylis raodenoba


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 1452,0 1129,4 281,9 14999,6 30236,6 24144,8 18142,8

aWaris ar 20,6 15,9 2,8 555,6 490,8 611,3 564,5

afxazeTis ar 1,5 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 12,0 158,7 34,6 3231,6 4142,4 3393,6 3302,7

quTaisi 15,9 - 11,5 1884,9 1533,4 1920,4 1903,3

rusTavi 144,6 0,4 - 386,5 - - -

zugdidi - - - - - -

gori - 108,5 27,5 56,3 - - -

WiaTura - 1,2 1,5 - - 0


Camdinare wylis CaSveba zedapirul wyalsatevebSi


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 1671,0 375,0 398,4 14702,0 30371,9 24173,8 17820

aWaris ar 24,4 2,2 16,7 574,9 503,3 646,2 590,0

afxazeTis ar 194,0 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 128,4 2,1 1,0 3214,2 4142,5 3471,1 3706,2

quTaisi 3,4 - 19,0 1893,0 1547,6 1937,0 1937,1

rusTavi 129,4 - - - - - -

gori - - 1,7 1,0 1,9 1,9 2,0

zugdidi 6,9 - 0,4 0,5 0,3 5,0 0,8

tyibuli 0 - 0,0 82,8 132,5 132,5 91,0

WiaTura 13,6 - 1,4 3,8 1,9 3,3 4,7

foTi 6,0 - 1,1 1,0 0,6 0,5 2,0


58

dabinZurebuli Camdinare wylis CaSveba zedapirul wyalsatevebSi


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 227,0 13,0 394,0 389,4 407,5 414,6 360,0

aWaris ar 7,2 - 16,2 20,6 17,1 18,2 23,0

afxazeTis ar 61,5 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 103,7 1,7 1,0 1,0 0,1 77,5 0,3

quTaisi 1,0 - - 25,5 14,2 16,5 16,7

rusTavi 2,4 - - - - - -

gori - - 1,7 1,0 1,9 1,9 2,0

zugdidi 0 0 0,4 0,5 0,3 1,0 0,8

tyibuli 0 - 0,0 1,5 0,9 1,0 1,0

WiaTura 5,0 - 1,3 3,8 1,9 3,3 4,6

foTi 1,3 - 1,1 1,0 0,6 0,5 2,0


zedapirul wyalsatevebSi gauwmendavad

CaSvebuli Camdinare wyali milioni kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 150,0 2,0 152,2 145,7 167,8 168,8 112,0

aWaris ar 0,3 - 5,1 4,6 5,3 5,5 6,0

afxazeTis ar 8,2 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 103,1 1,5 1,0 1,0 0,1 77,5 0,3

quTaisi 0,3 - 19,0 15,4 14,2 16,5 16,7

rusTavi 2,4 - - - - - -

gori - - - - 1,0 1,1 1,0

zugdidi 0,04 - 0,4 0,5 0,3 0,5 0,8

WiaTura 0 - 0,7 3,8 1,7 2,7 2,5

foTi 1 - 1,1 1,0 0,6 0,5 2,0


zedapirul wyalsatevebSi CaSvebuli normatulad sufTa (gawmendis gareSe) Camdinare wyali


1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 964,0 124,0 2,4 14306,5 29963,1 23753,5 17452,6

aWaris ar 0,1 1,3 - 554,0 486,0 624,6 564,1

afxazeTis ar 83,0 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 9,0 0,3 - 3213,3 4142,4 3393,5 3706,0

quTaisi 0,1 - 0,0 1877,6 1533,4 1920,4 1920,4

rusTavi 127,0 - - - - - -

gori - - - - - - -

zugdidi - - - - - - -

WiaTura 0 - - - - - -

foTi 0,4 - - - - - -


59

zedapirul wyalsatevebSi CaSvebuli

normatulad gawmendili Camdinare wyali milioni kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 480,0 238,0 2,1 6,1 1,4 5,6 7,0

aWaris ar 17,2 0,9 0,4 0,3 0,2 3,4 2,7

afxazeTis ar 49,3 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 15,9 - - - - - -

quTaisi 2,8 - 0,0 0,1 - - -

gori - - - - - - 0

zugdidi 5,8 - - - - - -

WiaTura 8,7 - - - - 0,1 0

foTi 4,2 - - - - - -


brunviTi da mimdevrobiTi wyalmomaragebis moculoba milioni kuburi metri

1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

saqarTvelo, sul 2223,0 10,0 37,9 120,3 78,1 171,0 399,5

aWaris ar 18,7 0,03 0,1 0,1 - - -

afxazeTis ar 12,1 ... ... ... ... ... ...

qalaqi:

Tbilisi 68,3 2,3 0,1 0,1 6,4 0,4 0,4

quTaisi 6,2 - 7,0 - 0,6 0,1 0,3

rusTavi 503,7 - 27,2 32,4 0,2 0,7 16,1

gori - - 0,0 0,1 - - -

zugdidi 0,6 - - - - - -

WiaTura 30,4 - 1,1 - 0,1 0,1 0,5

foTi 1,9 - - - - - -


60

wyalgamwmendi nagebobebis simZlavre samewarmeo saqmianobis dargebis mixedviT 2004 wels


gamwmendi nagebobebis simZlavre

sakuTrebis formebi sul

maT Soris

wylis obieqtebSi

CaSvebamde

dabinZurebuli

wylis CaSvebis

Semcireba

gasul welTan

SedarebiT

saqarTvelo, sul 1122 1122 0

mrewveloba (eleqtr, garda) 166 166 0

kvebis produqtebis damuSaveba 0,3 0,3 0

navTobproduqtebis warmoeba - - -

qimiuri produqciis warmoeba 0,1 0,1 -

saSeni masalebis warmoeba 1,4 1,4 -

metalurgiuli mrewveloba - - -

eleqtromowyobilebebis warmoeba - - -

eleqtroenergiis warmoeba 0,1 0,1 -

wyalkanali 935,0 935,0 -

meTevzeoba - - -

transporti da kavSirgabmuloba 17,8 17,8 -

soflis meurneoba 0,1 0,1 -

sarwyavi sistemebi - - -


wyalgamwmendi nagebobebis simZlavre

sakuTrebis formebis mixedviT 2004 wels


gamwmendi nagebobebis simZlavre

sakuTrebis formebi sul

maT Soris

wylis obieqtebSi

CaSvebamde

dabinZurebuli

wylis CaSvebis

Semcireba

gasul welTan

SedarebiT

saqarTvelo, sul 1122 1122 0

saxelmwifo 942 942 0

kerZo 180 180 0


61

ekologiuri ganaTleba

62

studentTa ricxovneba ekologiis specialobaze saxelmwifo umaRles saswavleblebSi

kaci

ricxovneba gamoSveba specialoba

2003-2004 2004-2005 2003-2004 2004-2005

sul 1249 1218 214 126

sabiujeto seqtori, sul 954 880 173 46

maT Soris:

biosamedicino ekologiuri genetika 176 112 38 -

geomorfologia-geoekologia 58 61 13 5

ekologia 456 448 89 30

avtomobilebis ekologiuri usafrTxoeba 54 83 8 -

garemos dacva da bunebrivi resursebis

racionaluri gamoyeneba 210 176 25 11

fasiani seqtori, sul 295 338 41 80

maT Soris:

geomorfologia-geoekologia 18 - 1 -

ekologia 164 171 19 8

biosamedicino ekologia 113 167 21 72

wyaro: saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministro

studentTa ricxovneba ekologiis specialobaze fasian umaRles saswavleblebSi

kaci

ricxovneba gamoSveba specialoba

2003-2004 2004-2005 2003-2004 2004-2005

sul 496 262 100 13

maT Soris:

eqimi-ekologi 334 - 100 -

ekologia 142 171 - 8


racionaluri gamoyeneba 20 91 - 5


studentTa ricxovneba ekologiis specialobaze saxelmwifo saSualo specialur saswavleblebSi

kaci

gamoSveba gamoSveba specialoba

2003-2004 2004-2005 2003-2004 2004-2005


racionaluri gamoyeneba 92 93 13 11


64

meTodologiuri ganmartebani krebulSi motanil maCveneblebze

65

anTropogenuri – (anTropogenuri) adamianTa moqmedebis, moRvaweobis Sedegad

Seqmnili, mag. landSafti, mcenareuloba, niadagebi.

ariduli – mcenareuloba gavrcelebuli mSrali havis pirobebSi (udabnoSi,

velze), sadac aorTqlebuli tenis raodenoba mosul naleqebs aRemateba.

atmosfero – dedamiwis an romelime sxva ciuri sxeulis airisebri garsi.

boniteti – mosaWreli tyis xarisxianobis maCvenebeli, rac damokidebulia havaze,

niadagze, movlaze.

genezisi – warmoSoba, warmoqmna.

debeti – siTxis an gazis raodenoba, rasac iZleva wyaro drois erTeulSi.

ekologia – sazogadoebrivi mecniereba, romelic Seiswavlis adamianebisa da

bunebis urTierTqmedebas da aRniSnuli procesis teqnikur-ekonomikur aspeqtebs.

endemi – mcenare an cxoveli, romelic gavrcelebulia mxolod garkveul

geografiul areSi.

epifiti – mcenare, romelic cxovrobs sxva mcenareze, magram (parazitebisagan

gansxvavebiT) miT ar sazrdoobs.

karsti (karstuli) – reliefis Taviseburi formebi im adgilebSi, sadac niadagi

Sedgeba msxvilmarcvlovani xsnadi qanebisagan; damaxasiaTebelia Zabriseburi

CaRrmavebani, gamoqvabulebi da sxva.

klimati – ama Tu im adgilis meteorologiur pirobaTa erToblioba, amindis

reJimi, hava.

konfiguracia – risame garegani moxazuloba, forma, raime saganTa ganlageba

erTmaneTis mimarT.

landSafti – raime adgilis saerTo xedi, dedamiwis zedapiris nawili

romlisTvisac damaxxasiaTebelia reliefis, havis, niadagis, mcenareulobis, cxovelebisa

da sxv. garkveuli Sexameba.

mili – sigrZis sazomi arametruli erTeuli, romelsac axla upiratesad sazRvao

saqmeSi iyeneben: saerTaSoriso sazRvao mili udris 1,85 km-s.

nivaluri – klimatologiaSi: did siciveebTan dakavSirebuli. mag: nivaluri

sartyeli – mTebis yvelaze maRali bunebrivi sartyeli, romelic Cveulebriv

moTavsebulia Tovlis sazRvars zeviT (sxvanairad: mudmivi Tovlis sartyeli).

orografia – fizikuri geografiis nawili, romelic dedamiwis zedapiris reliefs

swavlobs.

0/00 –

promili, raime ricxvis meaTasedi nawili (procentis meaTedi).

radiacia – raime sxeulis mier eleqtromagnituri energiis gamosxiveba.

reliefi – dedamiwis zedapiris sxvadasxva uswor-masaworobis (mTebis, dablobebis,

Rrmulebis) erToblioba.

stepi – utyeo, swori, balaxiT dafaruli sivrce mSrali havis zonaSi.

66

teqtonuri – 1, rac dakavSirebulia dedamiwis qerqis moZraobasa da

deformaciasTan, mag. teqtonikuri mTebi, 2, rac dakavSirebulia dedamiwis qerqis

agebulebasa da ganviTarebasTan.

meteoriti – rkinis an qvis sxeuli kosmosuri warmoSobisa, romelic dedamiwaze

Camovarda.

minerali – bunebrivi qimiuri naerTi an elementi, romelic Sedis dedamiwis qerqis

SemadgenlobaSi.

mineraluri – rac minerals warmoadgens, mineralebisagan Semdgari.

fauna – raime adgilis an geologiuri periodis cxovelTa yvela saxeobis

erToblioba: cxovelTa samyaro.

flora – raime adgilis an geologiuri periodis mcenareTa yvela saxeobis

erToblioba; mcenareTa samyaro.

fotosinTezi – mwvane mcenareebis naxSirbadiT kvebis procesi sinaTlis im energiis

saSualebiT, romelsac nTqavs pigmenti qlorofili.

fitocenozi – iseTi mcenareebis erToblioba, romlebic erTad izrdebian da

mWidro damokidebuleba aqvT rogorc erTmaneTTan, ise garemo pirobebTan, mcenareuli

Tanasazogadoeba.

hidrosfero – wylis garsi, romelic akravs dedamiwas (okeaneebi, zRvebi, tbebi,

mdinareebi).

hifsometria – dedamiwis zedapiris reliefis geografiul rukebze

horizontalebis saSualebiT gmoxatvis erT- erTi saSualeba.

bicobi – niadagi, romelic didi raodenobiT moicavas natriumis marilebs.

tyis fondi – qveynis teritoriis nawili – dafaruli tyiT, agreTve, is nawilic,

romelic ar aris dafaruli tyiT, magram gankuTvnilia satyeo meurneobis

saWiroebisaTvis. moicavs: mTlian satyeo miwebs (tyiT dafaruli, tyiT daufaravi) da

arasatyeo miwebs (dakavebuli tyeSi arsebuli naxnavebiT, saTibebiT, saZovrebiT,

wylebiT, gzebiT, nakafebiT, TxrilebiT, karmidamoebiT, agreTve Waobis, qviSis,

xramebis, cicabo ferdobebis da sxva farTobebiT, satyeo meurneobis mier gamoyenebuli

farTobebiT).

tyis fondi moicavs saxelmwifo daniSnulebis tyeebs (anu tyeebs, romlebic

imyofebian satyeo meurneobis saxelmwifo organoebis gamgeblobaSi, qalaqis tyeebs,

tyeebs, romlebic mimagrebulia saministroebsa da uwyebebze da tye-nakrZalebs),

agreTve sakolmeurneo tyeebs, (iq, sadac isini arseboben) da tyeebs, romlebic

imyofebian sxvadasxva sazogadoebriv da sxva meurneobebSi. tyis fondis aRricxva xdeba

rogorc dakavebuli farTobis maCveneblebis, aseve xe-tyis moculobis mixedviTac.

tyiT dafaruli farTobi – tyis fondis nawili, romelic, faqtiurad, dafarulia

tyis warmomqmneli jiSebiT,

67

tyiT daufaravi farTobi – tyis fondis nawili, romelic dakavebulia namwvebiT,

gakafuli adgilebiT, velebiT, uSeni da gameCxerebuli adgilebiT, daRupuli tyis

nargavebiT da a. S.

saangariSo tyekafi – ZiriTadi sargeblobis tyeebis yovelwliuri Wris

moculobis da tyeebis aRdgeniTi Wris normebi, gamoTvliTi tyesakafi gaiangariSeba

tyis mowyobisas Semosuli xeebis raodenobisa da kvlavwarmoebis xasiaTis, xe-tyeze

moTxovnilebisa da sxva faqtorebis gaTvaliswinebiT. amasTan erTad, daculi unda

iqnas tyiT uwyveti da ulevi sargeblobis principi; igi warmoadgens xe-tyis

gamoyenebis racionalurobis xarisxis gansazRvris kriteriums faqtiurad

ganxorcielebuli tyis Wrisas.

tyis aRdgena – tyeebis aRdgeniTi samuSaoebis Catareba, gakafuli, namwvebiani,

velobebis, uSeni adgilebis da adre tyiT dafaruli farTobebis gasufTaveba. tyis

aRdgeniTi samuSaoebi moicavs tyis dargva-daTesvas, agreTve, tyis bunebrivi

ganaxlebisaTvis xelis Sewyobas.

tyis daTesva – tyis kulturebis farTobebze xis Teslis daTesvis (miuxedavad

Tesvis xerxisa – xeliT, meqanizebulad, aeroTesviT) samuSaoebi.

tyis dargva – tyis kulturebis farTobebze nergebis dargvis samuSaoebi.

tyeebis daTesvis da dargvis garda tyis aRdgeniTi samuSaoebi moicavs tyis

bunebrivi ganaxlebisaTvis xelis Sewyobas, e.i. im RonisZiebebis erTobliobas,

romelic xels uwyobs ufro ZviradRirebuli mozardi da norCi xis jiSebis

warmoqmnas da Senaxvas, (nawilobrivi niadagis gafxviereba gakafvis Semdeg da tyis

aRdgenis uzrunvelyofa Teslis gafrqvevis Sedegad, tyis gaCexvis dros sameurneo

ZviradRirebuli mozardi jiSebis SenarCuneba da sxva).

tyis movliTi Wra – tyis nargavebidan nawili xeebis da buCqebis perioduli

gakafva, romelic mimdinareobs nargavebis warmoqmnidan ZiriTad Wramde saWiro

Semadgenlobis formirebis da nargavebis formisa da simaRlis gazrdis mizniT.

tyis dacva mavneblebisa da daavadebebisagan – RonisZiebaTa kompleqsi, romelic

mimarTulia mavne organizmebis, mavnebelTa kerebis da tyis avadmyofobis mosaspobad.

biologiuri meTodi – daavadebis kerebSi mtacebeli da paraziti mwerebis

(entomofagebis) Seyvana; sokovani, baqteriuli da virusuli preparatebis gamoyeneba.

qimiuri meTodi – gulisxmobs pesticidebis (Sxamqimikatebis) gamoyenebas.

saoperacio danaxarjebs aqvs miznobrivi xasiaTi da gamoiyeneba, rogorc mimdinare

danaxarjebi satyeo meurneobis samuSaoebis Catarebaze; tyeTmowyoba, tyis aRdgena,

tyis dacvis zolebis Seqmna, tyis movliTi Wrebis, tyis xanZrisagan dacvis,

mavneblebisa da daavadebebisagan dacvis da satyeo meurneobebis sxva samuSaoebze,

agreTve satyeo meurneobebis aparatis Senaxvaze.

68

nakrZali – unikaluri da geografiuli zonis metnaklebad tipiuri nakveTia,

romelic amoRebulia saqmianobidan bunebrivi kompleqsis SenarCunebisaTvis da

ekologiuri mdgomareobis Sesaswavlad da Sesadareblad rogorc nakrZalebis

farglebs SigniT, aseve mis gareT.

nakrZalebis mTavar amocanas warmoadgens agreTve ZviradRirebuli cxovelebis da

mcenareebis aRdgena.

bunebrivi erovnuli parki – teritoriis is nawilebi, romlebic warmoiqmneba

bunebrivi kompleqsebis SesanarCuneblad, romlebsac aqvT gansakuTrebuli ekologiuri,

istoriuli da esTetikuri Rirebuleba, landSaftis bunebrivi da kulturuli

SeTanawyobisaTvis da gamoiyeneba rekreaciuli, saganmanaTleblo, mecnieruli da

kulturuli miznebisaTvis.

rekreaciuli daniSnulebis miwebi – daniSnuli an gamoyenebuli mosaxleobis

masobrivi organizebuli dasvenebisa da turizmisaTvis.

bunebrivi wyaroebidan wylis aReba da gamoyeneba – zedapiruli wyalsatevebidan

(mdinareebis, tbebis da zRvebis CaTvliT) da miwisqveSa horizontebidan aRebuli

wylis resursebis moculoba Semdgomi gamoyenebis mizniT. aRebuli wylis mTlian

moculobaSi Sedis Saxtur–wiaRiseuli wylebi, romlebic miiReba sasargeblo

gaTxrebisas gruntis wylebis amotumbviT saamSeneblo qvabulebidan da sxva. am

maCveneblebSi ar CaiTvleba wylis is moculoba, romelic CaSvebulia hidrokvanZebSi

eleqtroenergiis misaRebad, TevzmWer gemebSi Tevzis CasaSvebad da sxva., ar CaiTvleba

agreTve tranzituli wylebis moculoba, romlebic miewodeba did arxebs, wylis

aracentralizebuli aReba mosaxleobis mier Webidan, bunebrivi wyalsacavebi da sxva.

wylis danakargi transportirebisas – wylis danakargi misi aRebis adgilidan

moxmarebis (gamoyenebis) adgilamde aorTqlebaze, filtraciaze da sxva. aq ar Sedis

wylis moculoba, romelic gadacemulia gareSe momxmareblisaTvis.

wylis moxmareba (wylis gamoyeneba) – sxvadasxva wyaroebidan (zedapiruli,

miwisqveSa, Saxturi, zRvis da sxva) aRebuli wylis resursebis gamoyeneba sameurneo

saWiroebis dasakmayofileblad, gamoyenebuli wylis moculobaSi ar CaiTvleba

brunviTi wyalmomarageba, meorad-mimdevrobiT gamoyenebuli Camdinare wyali, agreTve

Camdinare sakontrolo–sadrenaJe wylebi,

wylis brunviTi da mimdevrobiTi (meoradi) gamoyeneba – aRebuli axali wylis

ekonomiis moculoba brunviTi da meoradi wyalmomaragebis aRebuli sasmelad sistemis

gamoyenebis xarjze Camdinare da koleqtorul-sadrenaJe wylebis gamoyenebis CaTvliT.

komunalur da samrewvelo saTbobmomaragebis sistemebSi gaxarjuli wyali brunviT

gamoyenebulSi ar CaiTvleba. samrewvelo saWiroebisaTvis mTlianad gamoyenebuli

wylis raodenobaSi brunviTi da mimdevrobiTi wyalmomaragebis wili gaiangariSeba,

rogorc brunviTi da mimdevrobiTi wyalmomaragebis moculobis damokidebuleba

69

samrewvelo saWiroebisaTvis (sasoflo – sameurneo moTxovnilebis garda) gamoyenebuli

wylis moculobis jamTan da brunviTi da mimdevrobiTi wyalmomarageba.

wylis gamoyeneba sawarmoo saWiroebisaTvis (soflis meurneobis saWiroebis gareSe)

– wyalmoxmarebis moculoba teqnikuri (teqnologiuri) miznebisaTvis mrewvelobaSi,

mSeneblobaSi, transportSi da erovnuli meurneobis sxva dargebSi brunviTi

wyalmomaragebis sistemis sakvebad Semosuli axali wylis moculobis CaTvliT.

wylis gamoyeneba sameurneo-sayofacxovrebo saWiroebisaTvis – wyalmoxmarebis

moculoba mosaxleobis sayofacxovrebo da komunaluri saWiroebisaTvis.

wylis gamoyeneba sarwyavad da sasoflo-sameurneo wyalmomaragebisaTvis – wylis

moculoba, romelic miwodebulia vegetaciuri morwyvisaTvis, mecxoveleobis

saWiroebisaTvis da sxva miznebisaTvis, soflis mosaxleobis sayofacxovrebo-sasmeli

saWiroebisaTvis da sxva. mosaxleobis sayofacxovrebo-sasmeli saWiroebisaTvis

miwodebul wylis moculobaSi igulisxmeba mxolod centralizebuli

wyalgayvaniloba.

zedapirul wylis obieqtebSi Camdinare wylebi iyofa sam kategoriad:

dabinZurebuli (gauwmendavi da arasakmarisad gawmendili), normatiulad gawmendili

da normatiulad sufTa,

dabinZurebuli Camdinare wylebi – samrewvelo da sayofacxovrebo (komunaluri)

Camdinare wylebi (Saxturi, wiaRiseuli, drenaJuli wylebis CaTvliT), CaiTvleba

agreTve zalpuri gadagdebuli wylebi, miRebuli bunebrivi zedapiruli wyaroebidan

yovelgvari gawmendis an arasakmarisad gawmendis gareSe, romlebic Seicaven

damabinZurebel nivTierebebs bevrad ufro didi raodenobiT, vidre zRvrulad

dasaSvebia,

normatiulad gawmendili Camdinare wylebi – samrewvelo da komunaluri yvela

saxis Camdinare wylebi, romlebmac gaiares wmenda Sesabamis danadgarebSi da romelTa

gadagdeba bunebrivi zedapiruli wylis obieqtebSi ar gamoiwvevs wylis xarisxis

normebis darRvevas sakontrolo xazebsa da wyalgamoyenebis punqtebSi,

normatiulad gawmendili Camdinare wylebi – samrewveli da komunaluri

Camdinare wylebi, romelTa gadagdeba gawmendis gareSe bunebrivi zedapiruli wylis

obieqtebSi wylis xarisxis normebis darRvevas ar gamoiwvevs sakontrolo xazebze an

wylis moxmarebis punqtebSi. aqve pirobiTad Sedis wyalsacavebSi koleqtorul-

drenaJuli wylebis ZiriTadi moculoba.

Jangbadze bioqimiuri moTxovnileba – umniSvnelovanesi maCvenebeli wylis xarisxis

Sesafaseblad gamoxatuli Jangbadis raodenobaSi, romelic saWiroa organuli

nivTierebebis dasaSlelad.

70

krebulSi gamoyenebuli pirobiTi aRniSvnebi

... monacemi ar aris

- movlena ar aris

0 umniSvnelo sidide

71

Sinaarsi

winasityvaoba............................................................................................................................................................... 3

geografiuli mdebareoba da bunebrivi resursebi............................................................................ 4

miwis resursebi ........................................................................................................................................................ 10

tyis resursebi da maTi dacva...................................................................................................................... 15

saxelmwifo nakrZalebi da erovnuli parkebi...................................................................................38

wiaRiseuli resursebi da mopovebiTi mrewveloba.........................................................................45

wylis resursebi......................................................................................................................................................48

ekologiuri ganaTleba....................................................................................................................................... 61

meTodologiuri ganmartebani krebulSi motanil maCveneblebze ......................................64

saqarTvelos bunebrivi resursebi da garemos dacva - geostat ...

Documents

Transcript of saqarTvelos bunebrivi resursebi da garemos dacva - geostat ...