ÕÀÌÀÃ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ

ÕÀÀÄÛÍ, ÍÀÌÒÀÐ Ò¯¯Õ

Õààí÷ëàë 1130 – 1148 îíÕààí øèðýýíä ñóóñàí 1130 îíÒºðñºí îí 1104îíÁ¿òýí íýð ÕàáóëÕààíû îâîã ÁîðæèãîíÕààí óäàì Îõèíáàðõàã,

Áàðòàíáààòàð, Õóòàãòó,Õîòóë

Õóëàí, Õàäààí, ÒîäîéíÝöãèéí íýð Òóìáèíàé Íàñ áàðñàí îí 1148 îí Äàðààãèéí õààí Àìáàãàé õààí

Õàì àã ì î í ãî ë óëñûí õààíÕÀÁÓË

Ìîíãîë íóòàã äýýð ýýëæëýí òîâîéí ãàð÷ õ¿÷èðõýãæèæ áàéñàí ýðòíèé óëñóóä Õÿòàí ã¿ðýí (907 – 1125)-ýýð äóóñãàâàð áîëñîí þì. ¯¿íèé äàðàà áèå äààñàí àéìàã, àéìãèéí õîëáîîä îðøèí òîãòíîñîí áàéíà.Ýíý ¿åä Àëòàí óðãèéí 19 äýõ õààí Òóìáèíàé õ¿¿õä¿¿ä áîëîí ä¿¿, àâãà íàðòàéãàà õàìòðàí ìîíãîë àéìãóóäûã íýãòãýõ ¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ººðèéí äàðàà õààíû îð ñóóõ õ¿íýý íýðëýí áýëòãýõ àæèëäàà îðæýý. Òýð õ¿í íü òîì õºâã¿¿í Õàáóë íü þì. Õàáóë Ìîíãîë óãñààíû õ¿í àì îëîíòîé Äàðèëãèí, Æàëàéð çýðýã àéìãóóäûã òàâàí æèëèéí äîòîð íýãòãýí Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèã óëñûã áàéãóóëæýý. 1130 îíä ãîë ãóðâàí àéìãèéí èõýñ íî¸äûí õóðàëäàéãààð Õàáóë Õàìàã Ìîíîëãîûí àíõíû õààíààð ºðãºìæëºãäñºí áàéíà.Ñóäàð íîìîíä òýìäýãëýñíýýð Õàáóë áàãà áàë÷èðààñàà Îíîí ìºðíèé óñàíä øóìáàí ñóðãóóëèëñààð äýýä çýðãèéí óñ÷èí áîëñîí. Àìüä õîíü òºõººð÷ ÿíçàëòàë òýð óñàí äîð áàéæ ÷àääàã áàéíà. Òýðýýð öîâîî ñýðãýëýí, ñ¿ðëýã òîì áèåòýé, óõààëàã, æàâõëàí òºãñ, ãàéõàì ñàéõàí áèå áÿëäàðòàé, õ¿äýð ýð áàéæýý.Õàáóë íü Áºðòý-×îíîîñ 372 æèëèéí äàðààõ áóþó Áîäîí÷àðààñ õîéø áîðæèãîí îâãèéí äîëîî äàõü õààí þì.Õàáóë íü õýíòèéí óóëñ, Õýðëýí, Òóóë, Îíîí ãîëûí ýõíèé ñàâ íóòãèéí ìîíãîë àéìãóóäûã íýãòãýí çàõèð÷ õ¿÷èðõýã óëñ áîëãîæ ÷àäñàí òºäèéã¿é Èõ õóðàëäàéãààð óëñ îðíû äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûí ãîë àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëýí øèéäâýðëýäýã áîëñîí áàéíà.Õàìàã Ìîíãîëòîé àéë çýðãýëäýõ Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñ íü Õÿòàäûí Ñ¿í óëñûã ººðòºº íýãòãýñýí Òºâ àçèéí õàìãèéí áàÿí õ¿÷èðõýã óëñ áàéëàà.Ýíý óëñ 1135 îíä Õàìàã Ìîíãîë ðóó öýðýãëýí äàéðàõàä Õàáóëûí óäèðäñàí ìîíãîë öýðã¿¿ä òýäíèéã áîãèíî õóãàöààíä áóòöîõèæýý. Àëòàí óëñ Õàìàã ìîíãîë óëñûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí òºäèéã¿é Õàáóë õààíûã óðèí çàëæ, óëñ îðîíäîî àéë÷ëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæýý. Ç¿ð÷èä¿¿ä äîòîð Õàáóë íýð õ¿íäòýé áîëñîí áàéíà.1147 îíä Õàìàã Ìîíãîë, Àëòàí óëñ õî¸ðûí õîîðîíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿ãýýð Ç¿ð÷èäèéí Ñèïèíü ãîëîîñ õîéøõè 27 öààçûã Õàìàã Ìîíãîëä øèëæ¿¿ë ºãºõ áîëæýý. Àëòàí óëñûí õààí Õàáóëä “Âàí” öîë õ¿ðòýýñýí áîëîâ÷ òýðýýð õ¿ëýýæ àâñàíã¿é. Ó÷èð íü Õàáóë Àëòàí óëñûí âàí öîëòîé, öîëã¿é ÿçãóóðûí Ìîíãîë÷óóäûí õóóëü ¸ñíû õààí ãýäãýý òýäýíä äàõèí îéëãóóëñàí àæ. Äýýðõ ãýðýýãýýð Àëòàí óëñ òîäîðõîé õýìæýýãýýð áóóëò õèéñýí íü õàìàã ìîíãîë èõýýõýí õ¿÷èðõýã áîëñîí, Õàáóë õààíû íýð õ¿íä ºññºíèéã õàðóóëæ áàéíà.Ìîíãîë õààäûí óãñàà çàëãàìæèëäàã óëàìæëàëûí äàãóó Õàáóë õààí áîëæ ìîíãîë óãñààíû àéìãóóäûã íýòãýí Õàìàã Ìîíãîëûã áàéãóóëñàí íü òºðò ¸ñíû õóâüä ÷ ò¿¿õýí ãàâúÿà áîëæýý. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýíä: “Õàìàã Ìîíãîë óëñûã Õàáóë õààí áàéãóóëààã¿é áîë Ìîíãîë÷óóäûí íýãäýë íýí óäààøèð÷ Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàõàä ÷ áýðõøýýë ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí” (1.57) ãýæýý.Õàáóë, õààí ºðãºìæèëäºã ìîíãîë ¸ñ æóðàì óëàìæëàëûí äàãóó ººðèéíõºº äîëîîí õ¿¿õäèéí äîòîð áýëòãýë õèéñýí ÷ õààíä ñîíãîãäîõ ìàãäëàë òóõàéí ¿åä áàãà ãýæ ¿çýýä ìîíãîë óãñààíû àðâàí õàéì äàõü èõ õààí Áàéøèíõîðûí à÷ Ñýíã¿í áèëãýãèéí õ¿¿ ¿åýë Àìáàãàéã èðýýä¿éí õààíû áýëòãýë õèéëãýñýí áàéíà. Õàáóëûã òýíãýðò õàëüñíû äàðàà Èõ õóðàëäàé Àìáàãàéã õààíû îð ñóóäàëä ñóóëãàæýý.

ÕÀÁÓË ÕÀÀÍ (1104 – 1148)

Õààí÷ëàë 1148 – 1150 îíÕààí øèðýýíä ñóóñàí 1148 îíÒºðñºí îí 1114 îíÁ¿òýí íýð ÀìáàãàéÕààíû îâîã Àìáàãàéòàí òàé÷óóäÕààí óäàì Àñóäàé, Îëäàøè, ÑýðèõèíÝöãèéí íýð Ñýíã¿ìÍàñ áàðñàí îí 1150 îíªìíºõ õààí Õàáóë õààíÄàðààãèéí õààí Õîòóëà õààí

Àìáàãàé íü Òàé÷óóä Ñýíã¿í Áèëýãèéí àõìàä õºâã¿¿í Õàáóë õààí ººðèéíõºº äàðàà õààíû ñóóäàëä Àìáàãàéã áîëãîõîîð íýðëýí áýëòãýë õèéëãýñýí. Ýíý òàëààð “Ìëíãîëûí íóóö òîâöîî”-íä “Õàáóë õààí äîëîîí õºâã¿¿íýý áàéòàë, Ñýíã¿í áèëýãèéí õºâ¿¿í Àìáàãàéã Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëãîõîîð õýëñýí” ãýæýý.Õàáóë õààíûã íàñ áàðñàíû äàðàà Õàìàã Ìîíãîëûí õààíû àëáûã Àìáàãàé ¸ñ òºðòýé õ¿ëýýí àâñàí. Õààí áîëîîä õýä õýäýí øèíý÷ëýë õèéñýí áàéíà. Øèíý÷ëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã õààíû áýëòãýë õèéõ ¿åýñýý áîäîæ áîëîâñðóóëñàí àæýý.Þóíû ºìíº Õàìàã ìîíãîëûí áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóë õààíû óäèðäëàãà äîð öýðãèéí àñóóäàë õàðèóöàí àæèëëàõ àïïàðàòûã áóé áîëãîæýý. Ýíý àïïàðàòûã óäèðäàõ õ¿íèéã õààíû çàðèëãààð “Òàéø” õýìýýí íýðëýõ áîëîâ.Àìáàãàé õààí àðâàí õ¿¿õýäòýé, òýäíèé äîòðîîñ Õàäààí, Òàðãîäàé, Õèðèëòóã íàð óõààëàã, çîõèõ õýìæýýíèé ìýäëýã ÷àäâàðòàé, çîõèîí áàéãóóëàõ óð ä¿éòýé áàéæ. Àìáàãàé õààí àíõíû òàéøààð õ¿¿ Õàäààíûã òîìèëîí àæèëëóóëæýý.Òºðèéí òàéø íü Èõ Õóðàëäàé õèéõ õóãàöàà, ãàçàð îðíûã çàðëàõ, õóðèëäàéã íýýõ ¿¿ðýãòýé. Äàéí áàéëäààíû ¿åä ãàíöààð îíöãîé ýðõ ýäëýíý. Ðàøèä àä-Äèíû ñóäðûí ÷óóëãàí õýìýýõ çîõèîëä, “Òºðèéí òàéø íü ÿçãóóðòàí íî¸äîä áààòàð ìýðãýí, ñýöýí ãýõ çýðýã öîë õýðãýìèéã ñî¸ðõîí îëãîäîã áàéñàí” ãýæýý. Òºðèéí òàéø Õàäààí òóõàéí ¿åä õààí ýöýã Àìáàãàéí äýðãýä áàéíãà áàéæ àæëûí àðãà áàðèëààñ íü ñóðàëöàæ, íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí áàéíà. Àìáàãàé õààíû ¿åä Õàáóë õààíû áýëáýñýí õàòíû òºðñºí ä¿¿ íü õ¿íäýýð ºâ÷èëæýý. Àìáàãàé ò¿¿íä òóñëàõààð Òàòàð àéìãààñ èä øèäòýí õýìýýõ íýãýí Ẻã óðèí àâ÷èð÷ àðãà ÷àðãà õèéëãýñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèé áèå íü ñàéæðàëûã ýñ îëîí íàñ áàðæýý. Õàòíû àõ, ä¿¿ Õàìàã Ìîíãîë÷óóä òýð Ẻ óóë õ¿íèéã ýì÷èëæ àðãàëñàíã¿é õàðèí õîðëîëîî ãýæ ¿çýýä Ẻã öààçàëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí Òàòàð÷óóä ºøèí õîðñîæ, ºø õîíçîí àâàõààð Ìîíãîë÷óóäòàé òýìöýëäýæ äàéí áàéëäààí õèéõ áîëîâ. Óäàà äàðààãèéí äàéíä Õàìàã Ìîíãîëûíõîí ÿëàí äèéëæ òýðã¿¿ëýã÷äèéã íü õ¿ðòýë àëæ óñòãàæýý. Ýíý á¿õíýýñ áîëæ Òàòàð, Ìîíãîë õî¸ð ººð õõîðîíäîî õîíçîãíîõ áîëñîí áàéíà.Àìáàãàé õààí àëü áîëîõîîð ýâ íýãäýëòýé, áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõûã ÷óõàë÷èëäàã áàéæýý. Àéë çýðãýëäýýõ Àëòàí óëñ, Òàòàð , Õýðýéä Õàíëèãóóäòàé ýë÷ òºëººëºã÷ ñîëèëöîæ, ãýðýý õýëýëöýý áàéãóóëàõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéñàí áàðèìò áàéäàã.Àìáàãàé õààí îõèíîî òºðõºìä ãàðãàõàä íü õ¿ðãýæ ÿâààä Òàòàð÷óóäàä áàðèãäàí óëìààð Àëòàí óëñàä õ¿ðãýãäñýí. Ýíý õîîðîíä òýðáýýð íýãýí èëòãýëò õ¿íèéã îëæ Õàáóëûí õ¿¿ Õîòóëà, òàéø Õàäààí íàðò õýë õ¿ðã¿¿ëñýí áàéíà.Ýíý òàëààð “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íä “Áè Òàòàð àéìàãò áàðèãäàâ. Òàâàí õóðóóíû õóìñûã òàìòàðòàë, àðâàí õóðóóãàà áàðàãäòàë ìèíèé ºøººã àâàõûã îðîëäîãòóí” ãýæýý.Àìáàãàé õààí óëñûíõàà íýãäëèéã òýðã¿¿í çýðýãò òàâüæ àìèí õóâèéí ýðõ àøãèéã º÷¿¿õýí ÷ áîääîãã¿é áàéñàí íü ò¿¿íèé îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà, áîäëîãîîñ õàðàãäàíà. Àìáàãàé õààíûã Òàòàð÷óóä óðüä íü Õàìàã Ìîíãîëòîé ºø õîíçîíòîé áàéñàí Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñàä øèëæ¿¿ëæ ò¿¿íèéã ìîäîí èëæãýíä õàäàæ òàð÷ëààí àìü íàñûã íü õîðîîæýý.

ÀÌÁÀÃÀÉ ÕÀÀÍ

(1114 – 1150)

ÕÎÒÓËÀ ÕÀÀÍÕîòóëà íü õàáóë õààíû äºðºâ äýõ õ¿¿ íü. Áàãûí õàòóóæèë òýñâýðòýé, àõ ä¿¿ îëóóë, èõýýõýí ýâñýã õ¿ì¿¿æèëòýé ºñºí òîðíèñîí.Àìáàãàé õààí, èðýýä¿éí õààíààð “Õîòóëà”-ã íýðëýí ãýðýýñýëæ áýëòãýë õèéëãýñýí áàéäàã. Òýð öàãèéí íî¸ä ÿçãóóðòíû õóðàëäàéãààð Õîòóëàã Õàìàã Ìîíãîëûí õààíààð ¸ñ óëàìæëàëûí äàãóó ºðãºìæèëñºí áàéíà. Ýíä òýìäýãëýõýä õààí øèðýýíä ñóóëãàñàí îí, ñàð õèéãýýä öîë íü òîäîðõîéã¿é. Íî¸ä ÿçãóóðòíû õóðàëäàéä Òàé÷óóä îðîëöñîí. Àìáàãàé õ¿¿õä¿¿äýýñ õààí áîëîõ ñàíàë ãàðãààã¿é àæ. Õîòóëà íü Õàìàã Ìîíãîëûí ãóðàâ äàõü õààí.“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íä “Õîòóëûã õààíä ºðãºìæ뺺ä Õîðõóíàãèéí ñàãëàãàð ìîäíû äîð õàâèðãà ãàçðûã õàëöàðòàë, ºâäºã ãàçðûã ºëòºðòºë äýâõöýí á¿æèãëýæ õóðèìòëàâ” ãýæýýÕîòóëà õààíû ¿åä Õàìàã Ìîíãîëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Äàðèëãèí íèðóí, æàëàéð, Õèàä-Áîðæèãèí, Òàéãóóä çýðýã ìîíãîë÷óóäûí öºì áîëæ áàéñàí àéìãóóä áàãòñàí áàéíà.Õîòóëà õààíû òýðã¿¿í çîðèëãûí íýã íü Òàòàðûí õ¿÷èéã ñóëðóóëàí íîìõîòãîæ àâàõ ÿâäàë áàéæ. Àìáàãàé õààíû çàõèàñûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ò¿¿íèé õ¿¿ òàéø Õàäààíòàé õàìòðàí Òàòàðòàé öýðãèéí õ¿÷ýýð 10 ãàðóé áàéëäñàí ÷ ÿëàëò àâ÷èð÷ ÷àäààã¿é, Òàòàð÷óóä Õàìàã Ìîíãîëîîñ äóòàõààðã¿é Ìîðèí öýðãèéí àðìèòàé áàéñàíä ãîë ó÷èð íü îðøèæ áàéæ. Õàìàã Ìîíãîë Õîòóëà õààíû ¿åä áàðóóí, òºâ, ç¿¿í õýñýãò õóâààãäñàí. Áàðóóí õýñãèéã íü Õîòóëà, òºâèé íü Õàäààí òàéø, ç¿¿í õýñãèé íü Àðèã÷èíý õýìýýã÷ øóóä óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéñàí ÷ åðºíõèé ýðõ ìýäýë, óäèðäëàãà íü Õîòóëàä òºâëºð÷ áàéæýý.Õîòóëà õààíû óäèðäëàãàíä áàñ Õîðëîñ (Êóðàëàñ) ãýñýí àéìãèéí íóòãèéã òóñãàé ãàçàð õýìýýí ¿çñýí áàéñàí. Ýíý ãàçàð ñóäëàà÷äûí àíõààðëûã òàòàæ ÿíç á¿ðèéí òààìàãëàë äýâø¿¿ëñýí ÿâäàë ÷ áèé áºë㺺. Ãàíö ñàíààã äóðüäàõàä Õîðëîñ íü õààäûã õºäººë¿¿ëäýã áàéñàí õîðèãèéí ãàçàð áèø áàéãààäàà ãýõ ìýò.Ñóðâàëæèä Õîòóëà õààíû áèëýã îþóíû ÷àäàâõûã ºíäðººð ¿íýëñýí áàéäàã. Õîòóëà õààí àëòàí óðãèéíõíû äîòðîîñ îëîí õ¿íèéã ìàãòàæ áàéñíààñ Áàðòàíáààòàðûí ãóðàâ äàõü õ¿¿ Åñ¿õýéã îíöëîí ¿çýæ, õ¿íäýòãýõèéí õàìò ýð çîðèã, óõààí ÷àäàë, óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ àâúÿàñòàé åð íü íàäààñ äîðäîõã¿é, òèéìýýñ ººðèé㺺 çàëãàìæëóóëàõ ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéæýý.Õîòóëà õààí óäààí õóãàöààãààð òºð áàðèàã¿é çóóðäààð ãýíýò íàñ áàðñàí. Óëàìæëàëûí äàãóó äàðààãèéí õààíû íýðèéã òîäðóóëæ àìæààã¿é áàéíà.Ãîìáîæàâûí “×èíãèñ ýçíèé àëòàí óðãèéí ò¿¿õ ãàíãûí óðñãàë íýðò áè÷èã îðøèâ” çîõèîëä: “Õîòóëà Ìîíãîë÷óóäûí õàéð õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýñýí áààòàð ãýýä äóó õîîëîéã ìàãòàõäàà, õ¿÷èò àÿíãà õºõ óóëàíä íèæãýíýõ ìýò, õ¿÷èí ÷àäëûã íü ìàãòàõäàà, ºòºãèéí ñàâàð ìýò, õ¿íèéã àíãèëàí ñàëãàõ íü , ñóì õóãàëæ áàéõ àäèë” ãýæýý. Òóõàéí ¿åä Õàìàã Ìîíãîë÷óóä Õîòóëà õààíûã ìàãòàí ñàéøààõ íü ò¿¿íèé ýð çîðèã, áààòàðëàã, ¿éë ÿâäëààñ ãàäíà Àëòàí óëñûã ýñýðã¿¿öýí, òóñãààð áàéäëûí òºëººõ òýìöëèéã ìàíëàéëæ áàéñàíä íýãýí ó÷èð íü îðøèíî.

ÅѯÕÝÉ ÁÀÀÒÀÐÅñ¿õýé íü Õàáóë õààíû õî¸ð äàõü ä¿¿ Áàðòàíáààòðûí ãóðàâ äàõü õºâ¿¿í. Òýðýýð Ìîíãîë óãñààíû 23 äàõü õààí

áóþó Õàìàã Ìîíãîëûí äºðºâ äýõ õààí þì.Åñ¿õýé áààòàð íü Õîòóëà õààíòàé õàìò Àëòàí óëñòàé áàéëäàí ÿëæ, îëç îìîã èõòýé ñýòãýë ºåã áàéòàë óäàëã¿é Õîòóëà çàëóóãààðàà ãýíýò íàñ áàðæýý. Ýíý òîõèîëäîëä Èõ Õóðàëäàé ãýëã¿éãýýð Åñ¿õýé Õàìàã Ìîíãîëûã íýãòãýí çàõèðñàí áàéíà. Èíãýæ Åñ¿õýéä Ìîíãîëûí õààíû ãàë ãîëîìò øèëæèæ, õàìãèéí îëîí õ¿í àìòàé òàé÷óóä áîëîí áóñàä îëîí àéìãèéí ýçýí íü áîëîâ. Åñ¿õýé áèå áÿëäàðûí õºãæèë ñàéòàé, áàãà íàñíààñàà íóì ñóì ýçýìøèõ äàäëàãà ñóðãóóëü õèéñýí áàéíà. Ýðäýíèéí ýðõ ñóðâàëæ áè÷èãò: “Òýð àðâàí ãóðâàí íàñàíäàà ºâ÷ õóÿãò õ¿íèéã øóâò õàðâàí óíàñàí ìîðèéã íü àâàí óíàæ çóãòààñàí” ãýæýý. Òýðáýýð åðèéí õ¿íýýñ áÿð ÷àäëûí õóâüä èë¿¿, õ¿íä íóì ñóìûã ãàðàìãàé õýðýãëýæ ñóðñíààðàà îíöëîã. Áàéëäàõ, äàéòàõ, õàðâàõ, àí ãºðºº õéèõäýý áóñäààñ äàâóóòàé áàéæýý.Íýã ºäºð Åñ¿õýé áààòàð øóâóó àãíàí ÿâàõ çóóð Îëõóíîóä àéìãààñ àâààä áóöàæ ÿâàà. Ìýðãýäèéí Èõ ×èëýä¿ ãýäýã õ¿íòýé óóëçàæ ò¿¿íèé ýõíýðèéí ãàéõàìøèãò ãîî ¿çýñãýëýíä áèøðýí òýð ýìýãòýéã õàòíàà áîëãîõîîð ýðñ øèéäñýí áàéíà. Åñ¿õýé ãýðòýý èðýýä àõ Íýã¿¿í, ä¿¿ Äàðèäàé õî¸ðîî äàãóóëàí, Èõ ×èëýä¿ãýýñ ª¿ëýíèéã áóëààí àâ÷èðæýý. Åñ¿õýé áààòàð Òàòàð àéìãèéíõàíòàé áàéëäàæ ÿâààä òýäíèé íýãýí òýðã¿¿í áîëîõ Òýì¿æèí-¯ãýã áàðèí àâ÷èðñàí ¿åä õàòàí ª¿ëýí íü õ¿¿ òºð¿¿ëñýíòýé òîõèîñîíä àõìàä õ¿¿äýý Òýì¿æèí íýðèéã ºãñºí ãýæ çàðèì øàñòèðò äóðüäñàí áàéäàã.Åñ¿õýé Òýì¿æèíãýý ººðèé㺺 çàëãàìæëàõ õ¿¿ õýìýýí áîäîæ óäàì ñàéòàé àéëààñ ãýðë¿¿ëýõèéã çîðüæ Îëõóíîóä àéìãèéí Äýé ñýöýíòýé òàíèëöñàí. Åñ¿õýé õ¿¿äýý Äýé ñýöýíèé îõèíûã ãóéõàä èéì õàðèó ºãñíèéã “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íä “… îõèí õ¿íèé çàÿà, òºðñºí ¿¿äýíä ºòëºõã¿é òóë îõèíîî ºãüå. ×è õºâã¿¿íèé õ¿ðãýí áîëãîæ ìàíàé ãýðò ¿ëäýý ãýâýë, Åñ¿õýé áè õºâã¿¿íýý îðõèå. Ìèíèé õºâã¿¿í íîõîéíîîñ öî÷èìòãîé áèëýý. Ýðõýì õóä ÷è, ìèíèé õºâã¿¿íèéã íîõîéíîîñ öî÷óóë” ãýæýý. Èíãýýä Åñ¿õýé íóòãèéí ç¿ã õºäºëæ Öýãöýðèéí òàëä ÿâæ áàéòàë Òàòàð èðãýí õóðèìëàæ áàéõòàé òààðàëäàæ àì öàíãàñàí ó÷èð òýð õóðèìàíä ñààòàí ñóóñàí áàéíà. Òàòàð÷óóä Åñ¿õýéã òàíüæ óðüäûí ºøººã ñàíàæ õîîëîíä íü õîð õèéæ ºã÷ýý. Òýíäýýñ ãàðààä ÿâàõàä åñ¿õýé áèå ìóóäàæ àðàé ÷¿¿ ãýðòýý èðýâ. Òýðáýýð áè Òàòàðò õîðëîãäëîî ò¿ðãýí ÿâæ Òýì¿æèíã àâ÷èð ãýæ õîíõîòàíû ×èðõà ºâãºíèé õºâã¿¿í Ìýíëèãò õýëýýä òýíãýðò õàëüæýý. Íîì çîõèîëä Åñ¿õýéã Õàìàã Ìîíãîëûí ºðãºìæëºã人ã¿é õààí ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Ýíý íü õààíû àëáûã ¸ñ òºðòýé õ¿ëýýí àâààã¿éòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ òàëòàé. Òýð õààíû áýëòãýë õèéæ Èõ Õóðàëäàéãààð îðîí õààí ñýíòèéä ¸ñ òºðòýé çàëàðààã¿é. Õààíû àëòàí óðãèéí íºëºº á¿õèé õ¿íèé õóâüä ýð çîðèã ãàðãàí Õàìàã Ìîíãîë÷óóäûã õóðààí çàõèðñàí. Òèéìýýñ áààòàð õýìýýí íýðëýñýí áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é ìýò.Åñ¿õýé áààòðûí ¿åä Õàìàã Ìîíãîëûí òàéø íü ò¿¿íèé òºðñºí àõ Íýã¿¿í òàéæ áàéæýý. Åñ¿õýé áààòðààñ õîéø õýñýã õóãàöààíä Õàìàã Ìîíãîë õààíàà ºðãºìæ뺺ã¿é, ýíý ¿åýñ Åñ¿õýéí íýãòãýí çàõèð÷ áàéñàí àéìãóóä òàðæ áóòðàõ áîëæýý.

Õààí÷ëàë 1206 – 1227Õààí øèðýýíä ñóóñàí Îíîí ãîëûí

îð÷èì, 1206 îíû Èõ Õóðàëäàéãààð

Õýðãýì, öîë ×èíãèñ õààíÁ¿òýí íýð Òýì¿æèíÒºðñºí ãàçàð Õýíòèéí íóðóó, Ìîíãîë óëñÒºðñºí îí 1162Èõ õàòàí Áºðòý ¯æèíÁàãà õàòàä Åñ¿é, Åñ¿ãýí, ÕóëàíÕààíû óäàì Ç¿÷è, Öàãàäàé

ªãºäýé, ÒóëóéÕààíû îâîã ÁîðæèãîíÓëñûí íýð Èõ Ìîíãîë ÓëñÝöãèéí íýð Åñ¿õýé áààòàðÝõèéí íý𠪿ëýíÍàñ áàðñàí îí 1227ªìíºõ õààí Åñ¿õýé áààòàðÄàðààãèéí õààí ªãºäýé

1206 îíä нь зүүн хойд Азийн нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж Их Монгол Улс буюу Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Монголын хаан байв. Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүжин (Тэмүүжин ч гэж бичдэг) гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрээр түүхэн дэх хамгийн гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм.Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад Ази, Европын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзлэсэн байна.Чингис хаан Тангудыг эзлэсний дараа 1227 онд нас баржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл олдоогүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн Хятад, Солонгос, Кавказ, Төв Азийн орнууд, мөн өнөөгийн Орос, зүүн Европ, Ойрхи Дорнодын зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаа болгосон ажээ.Уг гаралМонголын нууц товчоонд Чингис хааны язгуур, дээр тэнгэрээс заяат тєрсєн Бөртэчино эхнэр Гоо маралын хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, Добу мэргэн. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин Алун-гуа. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох Бодончар мунхагаас Боржигин овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол Алун-гуа Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал болно.Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү Хабул хаан Хамаг Монголыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү Бартан баатар нь Чингис хааны эцэг Есүхэй баатарын эцэг байжээ. Хамаг Монгол Хîтула хаанаас хойш хаàнгүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байжээ.Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. Даридай отчигин нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), Алтан нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), Хучар нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайшийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний Сача-Бэхи нь Хабул хааны ууган хүү Охинбархагийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), Бүри бөх нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү (Чингис хааны эцэг Есүхэйн үеэл) байжээ.

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍ (1162 - 1227)

Бага насЧингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд Дэлүүн Болдог хэмээх газар Есүхэйн хатан Өөлүнээс төржээ. Нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Тэмүжиний төрсөн дүү нар нь Хасар, Хачиун, Тэмүгэ Отчигон, Тэмүүлэн. Мөн Сочигил хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс Бэгтэр, Бэлгүтэй нар байжээ. 1171 онд Тэмүжин Хонгирадын ноён Дэй Цэцэний охин Бөртэтэй сүй тавьсан бөгөөд тэндээс эцэг Есүхэй нь буцаж яваад Татаруудад хорлогдон амь үрэгджээ.Тун удалгүй Тайчуудын ноён Таргудай-Хирилтуг Есүхэйн албат иргэдийг бэлбэсэн хатан Өөлүнээс булаан авч орхин нүүснээр Тэмүжин болон түүний гэр бүлийн хувьд ядуу зүдүү, хүнд хэцүү амьдрал эхэлсэн байна. Гэвч Өөлүн өөрийн хөвгүүдэд тухайн үеийн нүүдэлчдийн язгууртны хүмүүжил олгож чадсан байна. Энэ үед Тэмүжин, Хасар хоёр нийлж өөр хоорондын маргаанаас үүдэн Бэгтэрийг харваж алсны дараагаар Тэмүжин гэр бүлийн толгойлогч болох нь тодорхой болжээ.Тэмүжинг 13 настай байхад Тайчуудын Таргутай-Хирилтуг барьж аваачин хорьж байсанд Тэмүжин авхаалж самбай, арга ухаанаа ашиглан оргон зугтсанд Сүлдүсний Сорхан Шар (хожим мянганы ноён), өөрийн хүү Чулуун (хожим Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатарын нэг), Чимбай, охин Хадаан нарын хамтаар туслалцаа үзүүлж байжээ. Тэмүжин бага залуу насандаа Жадаран аймгийн Жамухатай хоёр ч удаа тангараг өргөн анд барилдаж байсан бөгөөд хожмын амьдралд хаад ноёд болон гарч ирсэн тэдний зам олон удаа зөрөлдсөн байна. Тэмүжин идэр залуу насандаа хулгайд алдсан найман шарга морио алдасныг эргүүлэн олж авах явцад Наху баяны хүү Боорчи (хожим Их Монгол улсын баруун түмний ноён, Чингисийн дөрвөн хүлэг баатарын нэг) туслан анд барилдсан нь цаашид түүнийг хүрээлсэн үнэнч, авьяас чадварлаг нөхөд цэргүүд бий болох эхлэл байжээ.Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан Бөртэг буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан Хэрэйд аймгийн удирдагч Тоорил ханд өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Тэмүжин Бөртэ үжинээс Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй гэсэн дөрвөн хүүтэй болжээ.

Мэргидийг дарсан нь ба Хамаг Монголын хан болсон нь1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өөлүнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан Буур хээрийн тулалдаанд бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчиг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирснээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд Алтан, Хучар, Жүрхиний Сача-Бэхи, Даридай-Отчигон зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж Чингис хаан хэмээн нэрийджээ.

Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн ньТүүний хойно Жамуха өөрийн дүү Тайчирыг Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан 13 хүрээнээс цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд 13 хүрээний тулалдаан гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг Зээрэн хавцалд шахаад буцаж явсан ба замдаа Чинос аймгийн залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар Уруудын Жүрчидэй, Мангудын Хуйлдар, Хонхотаны Мэнлиг зэрэг олон жижиг овгууд Жамухаас салж Чингис хаанд ирж нийлжээ.12 зууны эцсээр Алтан улсын Вангин Чансан жанжин Татарын Мэгүжин сүүлтийг хөөн Улз гол руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, Тоорил хан нар хүч хавсран байлдаж Улз голын Хусуту шитүэн, Нарату шитүэн гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд Ван хан, Чингис хаанд Чаутхури гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг Ван хан хэмээх болжээ.Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур Жүрхинүүд ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэний Хөдөө арлын хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ.1201 онд Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн, Татар, Ихирэс, Хонгирад, Горлосууд, Найманы Буйруг хан, Мэргид, Ойрд, Тайчууд нар Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргүнэ мөрөн рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг гүр хан болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдэж Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд Хүйтэний тулалдаан гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, Хутуг нар хур оруулах арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт Зэв жанжин, Чингисийн дөрвөн нохдын нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь тайчууд нар тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ.

ªÃÝÄÝÉ ÕÀÀÍ (1186 – 1241)

Өгөөдэй хаан нь Чингис хааны гуравдугаар хөвгүүн, Их Монгол Улсын хоёрдугаар Их Хаан байв. Чингис хааныг өөд болсны дараа түүний отгон хөвгүүн Тулуй төрийн хэргийг түр хамаарч байгаад 1228 оны шаргачин үхэр жил Хэрлэний хөдөө арал гэдэг газар Их Хуралдай хийлгэн Чингисийн гутгаар хөвгүүн Өгөөдэйг хаанд өргөмжилжээ. Өгөөдэй 1187 оны улаагчин морин жил төрсөн бөгөөд 17 насандаа эцгээ даган төр улсыг байгуулах үйлсэд оролцсон юм. Өгөөдэй хаан засгийн хэлбэр төрхийг боловсронгуй болгож Чингис хааны зарлиг есоор баригдаж эхэлсэн Хархорум хотыг барьж дуусгаад Монголын эзэнт гүрний нийслэл болгосон. Монголын түүх соёлын үнэт өв Монголын нууц товчоог Өгөөдэй хааны ордонд түүний сэрvvн тунгалаг ахуйд бичжээ. Өгөөдэй хаан 1241 оны цагаагчин үхэр жил 56 насандаа таалал төгсчээ.

Õààí÷ëàë 1229 – 1241Õààí øèðýýíä ñóóñàí 1241Òºðñºí îí 1186Á¿òýí íýð ªãýäýéÕýðãýì, öîë Äàëàé õààíÈõ õàòàí ÒóðõàíÕààíû óäàì ÿþã, Ãîäàí, Ê¿÷¿Õààíû îâîã ÁîðæèãîíÝöãèéí íýð ×èíãèñ õààí (Òýì¿æèí)Ýõèéí íýð Áºðòý ¿æèíÍàñ áàðñàí îí 1241ªìíºõ õààí ×èíãèñ õààí (Òýì¿æèí)Äàðààãèéí õààí ÿþã

Õààí÷ëàë 1246 – 1248Õààí øèðýýíä ñóóñàí 1246Òºðñºí îí 1206Á¿òýí íýð ÿþãÕýðãýì, öîëÄàëàé õààíÈõ õàòàí Îãóë ÊàéìèøÕààíû îâîã ÁîðæèãîíÝöãèéí íýð ªãºäýéÝõèéí íýð ÒóðõàíÍàñ áàðñàí îí 1248ªìíºõ õààí ªãºäýé õààíÄàðààãèéí õààí ̺íõ

ÿþãèéã õààíä ºðãºìæëºõ õóðàëäàéä õààíû àëòàí óðãèéíõàí Òýì¿æèíãèéí àâãà àõ Äàðèäàé Îò÷èãèí, Òóëóéí õàòàí Ñîðõóãòàíè íàðààñ àâàõóóëààä èðâýýñ çîõèõ áàðàã á¿õ õ¿í õ¿ð÷ èðæýý. Õàðèí Áàò ë ýëäýâ øàëòàã òîî÷îîä èðñýíã¿é. Ò¿¿í÷ëýí Îðîñûí Ñóçäàëü ìóæèéí âàí ßðîñëàâ, Õÿòàä, Ñîëîíãîñò áàéñàí íî¸ä Ò¿øìýä, Ôðàíö, çýðýã óëñ îðíóóäûí ýë÷ íàð èðñýí áàéíà.

Èõ õóðàëäàé Ìîíãîëûí óóãóóë íóòàã áàéñàí õààäûí çóíû øàð îðäîíä 1246 îíû 6,7-ð ñàðûí ¿åä áîëñîí. Ðàøèä-àä-Äèíû “Ñóäðûí ÷óóëãàí” çîõèîëä òýìäýãëýñíýýð óóë õóðàëäàéä 4000 ãàðóé òºëººëºã÷èä îðîëöæýý. ÿþã ÿíç á¿ðèéí ààø àðàíøèí ãàðãàí õààí ñóóäàëä ñóóõã¿é, ä¿¿ íàðààñàà õààí áîëãîõ ãýñýí ä¿ð ¿ç¿¿ëýýä ìºí ÷àíàðòàà ººðºº áîëîí ¿ð óäìàà öààøèä õààí ñóóëãàõ áàòàëãààã àëòàí óðãèéíõíààð ãàðãóóëàí “õààí ñýíòèé”-ä çàëðàõûã õ¿ñýìæèëæ áàéæ. Ýíý òàëààð Ðàøèä-àä-Äèí áè÷ñýí íü ÿþã “ìèíèé äàðàà áàñ ìèíèé óðàã óäìûíõàíä õààí øèðýý øèëæèæ áîëáîë áè õààíä ºðãºìæëºõèéã çºâøººðíº” ãýñýí áàéíà.

Èõ Õóðàëäàéä îðîëöîã÷èä Òóðàêèíà õàòíààñ õààíû ýðõ ìýäëèéã ñàëãàí àâáàë ÿþãò áàòàëãàà ãàðãàí ºãºõºä áýëýí áàéæýý. Èõ Õóðàëäàé ÿþãèéí Õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí òóñãàé áè÷èã ¿éëäýí ºðãºñºí áàéíà. Òýð áè÷èãò: “×èíèé óðàã óäìûí äîòðîîñ ºâñºíä îðîîâ÷ ¿õýð òîîæ èäýõã¿é, ººõºíä îðîîâ÷ íîõîé òîîæ øèíæèõã¿é õýñýã ìàõ ÷ áîë áàéñàí öàãò õààí øèðýýã áèä ººð áóñàä õýíä ÷ øèëæ¿¿ëæ ºãºõã¿é” ãýæýý Èõ Õóðàëäàéä îðîëöîã÷èä ÿþãèéã ñàíàë íýãòýéãýýð õààíä ºðãºìæëºí “Õààíû ñýíòèé”-ä çàëæ òºðèéí òàìãûã íü ãàðäóóëñàí áàéíà.

ÿþã íü Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé óãñàà çàëãàìæèëñàí ãóðàâ äàõü õààí. Òýðýýð äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, ãàäíààñ õàðâàë çàëüæèí, äîãøèí øèð¿¿í ä¿ð òºðõòýé, îþóíû ÷àäàâõè, ìýäëýãýýð ñàéí áèø, ñóë áèåòýé íýãýí áàéæýý. 1233 îíä Ëÿîäóí, Ñîëîíãîñ ðóó õèéñýí äàéíä îðîëöîæ ÿâñàí.

ÿþã ºðíºò òèéø õèéñýí äàéíä (1236-1241) Áàòûí óäèðäëàãà äîð öýðýã çàõèð÷ îðîëöñîí. Ýíý ¿åýñ îëîí ò¿ìýí ÿþãòýé òàíèë áîëñîí áîëîâ÷ àëòàí óðãèéíõàí äîòðîî ò¿¿íèéã á¿ðýí ìýäýæ àìæààã¿é. ÿþã õààí øèðýýíä çàëðàõäàà ýöýã ªãºäýé õààíààñ õîéø òºðèéí õýðýã ñóëàð÷, ¸ñ áóñ ¿éë àæèëëàãàà ãàçàð àâñíûã çàñàõ òàëààð õàòóó ÷èã÷ áîäëîãî ÿâóóëíà ãýäãýý àìàëñàí. Òºðèéí ýðõ ìýäýë áóëààëäàõ õýðýãò ãàð áèå îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéã øèéòãýñýí. Òýäíèé äîòðîîñ Îò÷èãèí íàðûí õýäýí õ¿íèéã öààçàëñàí áàéíà.

ÿþãèéí ýõ çàñàã áàðèã÷ õàòàí Òóðàêèíà ÷ ãýíýò ÿìàð íýã øàëòãààíã¿é àìü íàñ íü ýðñýäñýí. ªãºäýé õààíû äàðàà àëáàí òóøààëààñàà ººð÷ëºãäñºí õ¿ì¿¿ñèéã ÿþã õààí ýðã¿¿ëýí àæèëä íü îðóóëæýý. ÿþãèéã õààíä ºðãºìæëºãäñºí Õóðàëäàéä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñ ñóäëàà÷èä ÿþã áîëîí õóðëûí òàëààð áè÷èæ òýìäýãëýñýí áàðèìò ÷àìã¿é ¿ëäñýí áàéäàã.

ÿþã õààí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé õ¿í àì, ýäèéí çàñãèéí íàðèéâ÷èëñàí òîî á¿ðòãýë ÿâóóëæ, ºðòºº õýðýãëýã÷äèéí ïàéç áè÷ãèéã ñýðãýýõ ìýòèéí àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà. ªãºäýé õààíû ãàäààä áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ ºìíºä Ñ¿í, áàðóóí òèéø Èñìàéë óëñ ðóó öýðýã èëãýýæ, ºðíº ç¿ã ð¿¿ äàéí õèéõýýð ÿâæ áàéãààä ÿþã õààí Ñàìàðêàíä õîòûí îð÷èì 1248 îíä íàñ áàðæýý.

ÿþãèéã íàñ áàðñíû äàðàà õààí øèðýýíèé ýðõ ìýäëèéí òºëºº ªãºäýé, Öàãàäàéí ¿ð à÷ íàð íýã òàë áîëæ Ç¿÷è, Òóëóéí óãñààíûõàíòàé òýìöýë õèéæ ýõýëñýí áàéíà.

ïÞà ÕÀÀÍ (1206 – 1248)

̺íõ íü Òóëóé, Õàòàí Ñîðõóãòàíè íàðûí àíõíû õºâã¿¿í íü. Òýðáýýð õ¿¿õýä àõóé ¿åýñýý ñýðãýëýí öîâîî, äàðóó òºëºâ, íàëãàð òàéâàí, ýöýã ºâãºäºº äàãàæ äàéí áàéëäààíä îðîëöñîí. ªãºäýé õààí ̺íõèéã ýðäýì íîìîíä ñóðãàæ, äàéí òóëàëäààíä àâ÷ ÿâäàã áàéñàí õýìýýí íîì øàñòèðò òýìäýãëýñýí áàéäàã.

̺íõ áàãààñàà áè÷èã íîìîíä øàìäàí ñóðàëöñàí, ýðäýì íîìûã ýðõýìëýí õ¿íäýòãýäýã áàéæýý. Ýíý ÷ ÷àíàðààñàà õààí áîëñíû äàðàà Ïåðñ, Õÿòàä, Óéãàð, Ò¿âä, Ìîíãîë õýë áè÷èã ãàðãóóí ìýääýã ºíäºð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé õ¿íèéã øàëãàðóóëàí õààíû îðäîíä àæèëëóóëàõûí õàìò çàõ õÿçãààðûí õîò ñóóðèí ìóæèéã óäèðäóóëàõààð òîìèëîí ñóóëãàñàí áàéíà. ªãºäýé õààíû øèéäâýðýýð Áàðóóí ç¿ãð¿¿ Áàòûí òýðã¿¿ëýí õéèñýí àÿí äàéíä ̺íõ öýðýã çàõèðàí àëñ õîë ÿâæ “þì ¿çýæ, í¿ä òàéëñàí” áºë㺺. ÿþãèéí äàðàà ýçýíò ã¿ðíèé õààí øèðýýíèé ýðõ ìýäëèéí òºëººõ ºðñºë人íä ×èíãèñèéí õ¿¿õä¿¿äèéí õîîðîíä ºðíºñºí. Ç¿÷è, Òóëóé óãñààíûõàí Öàãàäàé, ªãºäýéí ¿ð óäìûíõàí ãýñýí õî¸ð òàë áîëîí ãóðâàí æèë øàõàì õóãàöààã ºíãºðººñºí áàéíà.

1251 îíû 7-ð ñàðä õóó÷èí óëàìæëàëûí äàãóó Õýðëýíãèéí õºäºº àðàëä õààíû àëòàí óðãèéí Èõ Õóðàëäàé õóðàëäæýý. Õóðàëäàéãààð ̺íõèéã Èõ õààíä ºðãºìæëºõ àñóóäàë õýëýëöñýí. Õààäóóäûí ¿ð à÷ íàð íî¸ä, õàòàäóóä õýíèéã õààí áîëãîõ òàëààð ñàíàë ç¿ð¿¿òýé áàéñàí áîëîõîîð õóðëûí “Äýã”-èéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëæ, á¿õèé ë àæëûã åðºíõèéä íü Ç¿÷èéí õ¿¿ Áàòûí ä¿¿ Áýõè õàðèóöàæ áàéæ. Õóðëûã Òóëóéí õ¿¿ Õóáèëàé óäèðäàí ÿâóóëæýý.

Õóðàëäàé ̺íõèéã õààíä ºðãºìæèëñíººð òýðýýð Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé äºðºâ äýõ õààí áîëîâ. ̺íõèéã õààí áîëñîí ºëçèéòýé òýð ºäºð õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ìàðãàëäàæ òýìöýëäýõã¿é, ìàë, àìüòòàí íÿäëàõ, àðààòàí æèã¿¿ðòíèéã ¿ðãýýõã¿é, ãàçàð óñ øîðîîã õºíäºõã¿é, íàéðàé ñàéõàí ºíãºðººõ õýðýãòýé õýìýýñýí çàðëèã áóóëãàñàí. Õóðàëäàéä îðîëöîã÷èä á¿òýí äîëîî õîíîã öýíãýñýí ºäºð áîëñîîí ãýæ Ðàøèä-àä-Äèíû “Ñóäðûí ÷óóëãàí”-ä áè÷ñýí áàéíà. ̺íõ õààíä ¿íý÷ ç¿òãýñýí ̺íõñàðûã èõ çàõèðàã÷ áîëãîí, óëñûí öýðãèéí ýðõèéã ò¿¿íä äààëãàâ. Óðüäûí ãàâüÿàãààð òîäîðñîí Áóëãàíã èõ áè÷ýý÷ áîëãîí, óëñûí áè÷èã õýðýã, àëáà òàòâàðûã ýðõë¿¿ëæýý. Àëàíäàð íî¸íã äýä ñàéä áîëãîí, ªíäºð íî¸íä Õàð õîðóìä îðä õàðø, ñàí õºìðºãèéã õàðèóöóóëæýý.

̺íõ õààí òºðèéã õÿìðàëààñ ãàðãàõ, õàòóó äýã æóðàì òîãòîî÷îí. Îðîí íóòãèéí çàõèðàã÷äûã ñîíãîí øàëãàðóóëæ áàòëàí àæèëëàæýý.Òýðýýð ºìíºõ õààäóóäûí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áàéíà. ̺íõ õààí áîëîîä Ìîíãîëûí õàðúÿàíä îðñîí óëñ ¿íäýñòí¿¿äýä ººðèéí

óëñûí ýë÷ òºëººëºã÷äèéã òîìèëîí ñóóëãàâ. Àëáàí òàòâàðûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîí, øèíý æóðàì íýâòð¿¿ëñýí íü èõýýõýí àìæèëò îëæýý. ̺íõ õààíû àâñàí áàñ íýã ç¿éë íü õàí õºâã¿¿ä, èõýñ íî¸ä ÿçãóóðòàí íàð ç¿é áóñààð ïàéç òàðààí, àëáà òàòàõ, äóðààðàà ºðòºº õýðýãëýõ ìýòèéã õîðèãëîí çîãñîîñîí. ̺íõ õààí îëîí ò¿ìíèé äóíä àñàð èõ íýð õ¿íäèéã îëñîí òºäèéã¿é, ãàäààä óëñ îðíóóäòàé ºðãºí õàðèëöààòàé áàéæýý. Ìîíãîë÷óóä ̺íõ õààíäàà çîðèóëàí 1257 îíä õºõ çàíàð ÷óóëãààð ãýðýëò õºøºº áîñãîæýý. Óóë õºøººíä “Ìºíõ õààí ò¿ì ò¿ìýí íàñàëòóãàé” õýìýýí Áàðñ Ò¿ãý áîñãóóëàâ. Óðãèéí óðãààð õýä õýäýí ¿åñò õ¿ðòýë ýíý äàáàðèãóíó áóÿí õ¿ðò¿ãýé ãýæýý. ̺íõ õààí ýçýíò ã¿ðíèé íóòàã äýâñãýðèéã ºðãºòãºõººð Õÿòàäûí äóíä õàâèéí ãàçðûã ä¿¿ Àðèãáºõ õàìò ÿâæ ººðèéí ìýäýëäýý îðóóëñàí. Õÿòàä óëñûí 20 ãàðóé õîò, áîîìòûã öýðãèéí õ¿÷ýýð ýçëýí àâñàí áàéíà. ªìíºò Ñ¿í óëñ ðóó ä¿¿ Õóáèëàéãàà, Áàðóóí ºìíº ç¿ãð¿¿ ä¿¿ Õ¿ëýã¿ íàðûã óëñ îðíûã ýçëýí àâàõààð ÿâóóëñàí áàéíà. ̺íõ õààí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé òºðèéã òîäîðõîé õóãàöààíä õÿìðàëààñ ãàðãàæ, íºõöºë áàéäàëä òîõèðñîí çàñàãëàëûí õýëáýðèéã àæèëëóóëæ ÷àäñàí íü àìæèëò îëîõûí íýãýí ¿íäýñ áîëæýý. Òýðýýð Õèøèãòýí öýðãèéã íàðèéí çîõèîí áàéãóóëæ ÿíç á¿ðèéí ñàìóóí õºäºë㺺íèéí ÷àäâàðëàã çîõèöóóëæ áàéæýý. Ýíý íü ¿íäýñíèé áýõýëãýý òºäèéã¿é àëñûí õàðààòàé óõààí.

̺íõ õààíû ¿åä Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýí îðãèë ¿åäýý õ¿ðñýí ãýõýä íýã èõ çºðºõã¿é áîëîâ óó?̺íõ õààí 1259 îíä ºâ÷íèé óëìààñ òààëàë òºãñºæ øàðëèéã íü “Èõ Õîðèã”-ä îðøóóëñàí õýìýýí îëîí ñóäëàà÷äûí íîì ñóäàðò òýìäýãëýñýí

áàéäàã.

Õààí÷ëàë 1251 – 1258Õààí øèðýýíä ñóóñàí 1251Òºðñºí îí 1206Á¿òýí íýð ̺íõ Õýðãýì, öîë Äàëàé õààíÕààíû îâîã ÁîðæèãîíÕààí óäàì Àñóäàé, Îëäàøè, ÑýðèõèíÝöãèéí íýð ÒóëóéÝõèéí íýð Ñîðãàãòàíè áýêÍàñ áàðñàí îí 1258ªìíºõ õààí ÿþã õààíÄàðààãèéí õààí Õóáóëàé

̪ÍÕ ÕÀÀÍ (1206 – 1258)

Õààí÷ëàë 1260 оны 5 сар 5 -1271 оны 12 сар 17 (Их Монгол улс

1271 оны 12 сар 18 - 1294 оны 2 сар 18 (Юань улс)Õààí øèðýýíä Ñóóñàí îí 1260 îíÁ¿òýí íýð Хубилай хаанÕýðãýì, öîë Сэцэн хаанÒºðñºí îí 1215 оны 9 сарын 23Íàñ áàðñàí îí 1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа)Èõ õàòàí ЧинбайÕààíû óäàì Дорж, Мангал, Чингим, НомуханÕààíû îâîã БоржигинÓëñûí íýð х Монгол Улс, Юань улсÝöãèéí íýð ТулуйÝõèéí íýð Соргагтани Бэкªìíºõ õààí Мөнх хаанÄàðààãèéí õààí Өлзийт Төмөр хаан

Õубилай хаан (1215 оны 9 сарын 23 - 1294 оны 2 сарын 18) нь нэгдмэл Их Монгол Улсын тав дахь буюу сүүлчийн Их Хаан (1260–1294) байжээ. Тэрээр Монгол гүрний улс төрийн төвийг өмнө зүгт Бээжинд шилжүүлж Монгол, Хятад, Төвд зэрэг улс орныг хамтатган захирсан Юань гүрнийг байгуулсан байна.

Хубилай хаан нь Тулуй ба Соргагтани Бэкийн хоёр дахь хүү, Чингис хааны ач байжээ. Түүний ах Мөнх хаан нас барсны дараа хаан ширээний төлөөх дүү Ариг бөхтэй өрнүүсэн дайн нь нэгдмэл Их Монгол Улсыг дуусгавар болгосон байна.

Àõ ä¿¿ õî¸ð õààí øèðýýíèé òºëºº õîîðîíäîî õýä õýäýí óäàà äàéí õèéæ ýöýñò íü àõ Õóáèëàé íü ÿëàëò áàéãóóëæýý. Õàðèí Õóáèëàé ä¿¿äýý ºðøººë ¿ç¿¿ëæ ò¿¿íèéã äýìæèæ áàéñàí á¿õ õ¿íèéã õàòóó øèð¿¿í öýýðë¿¿ëæ äèéëýíõèéã íü öààçàëñàí. 1266 îíä Àðèãáºõ ºâ÷íèé óëìààñ òýíãýðò õàëüñàí þì. Õààí øèðýýíèé òºëºº òýìöýë íü íýã ãýð á¿ëèéí àõ, ä¿¿ õî¸ðûí õîîðîíä çýâñýãò ìºðãºë人í áîëòëîî ºðãºæèí äàéí äàæèíä õ¿ðãýñýí íü ýçýíò ã¿ðíèé óëñ òºðèéí õÿðàë í¿¿ðýëñíèéã èëòãýíý. Õóáèëàé 1264 îíîîñ ªìíºò Ñ¿í óëñûã ýçëýõ ¿éë àæèëëàãààãàà ýð÷èìæ¿¿ëýâ. Ìîíãîë öýðãèéí àëäàðò æàíæèíãóóäûí àðãà óõààíûã íýãòãýí óäèðäàõàä Õÿòàä ò¿øìýä íàð íýìýð õàíäèâ áîëæýý. 1260-ààä îíû ñ¿¿ëýýð Ñ¿í óëñûí õ¿÷èéã áóóëãàí àâñàí áàéíà.

ÕÓÁÈËÁÀÉ ÕÀÀÍ

(1215-1294)

Õóáèëàé õààí 1271 îíû 1-ð ñàðä “Èõ Ìîíãîëóëñûí ýçýíò ã¿ðýí”-íèé íýðèéã Þàí ãýñýí Õÿòàä ¿ãýý𠺺ð÷ëºí ñîëèâ. Ýíý íü “Ýõ ¿¿ñâýð”, “Ýõëýë”, “ßçãóóð ¿íäýñ” ãýõ÷èëñýí óòãàòàé.

Þàí óëñûí õààí íü Õóáèëàé òýãýýä ÷ çîãñîõã¿é ººðèéí áèåèéã Õÿòàäûí õààíûã çàëãàìæëàã÷ õýìýýí òîäîðõîéëñîí. Ò¿¿íèé Õÿòàäûí õààíûã çàëãàìæëàã÷ ãýñýí ñàíàà íü áàñ öààíàà ó÷èðòàé áàéæ. Õÿòàäàä õààíàà ºðãºìæëºõ人 áàðèìòàëäàã ä¿ðýì æóðàì áàéñàí áîëîëòîé.

Õóáèëáàé Èõ õààí áîëîîä óëñûí íèéñëýëèéã Õàðõîðóìààñ òàòàæ Êàéïèí áóþó Øàíäóíä òºâëºð¿¿ëýí Áýýæèí õýìýýæýý. Õóáèëàéí Õÿòàä îðíîîð òºâëºðñºí Þàí ã¿ðýí íü Ìîíãîë õààäûí àëòàí óðãèéíõàíä òààëàãäààã¿é ýñýðã¿éöýëòýé òóëãàðñàí.

Õóáèëàé õààíû çàðëèãààð Ýçýíò ã¿ðíèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí íóòàã äýâñãýð, õ¿í àìûã àðâàí õýäýí ìóæ áîëãîí çîõèîí áàéãóóëæ ìóæ á¿ðò òóñãàé íýð ºãºí óäèðäàã÷èéã íü òîìèëîí ñóóëãàâ.

Õóáèëàé õààí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé õàðúÿàíû ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäîëòîé îëîí ò¿ìíèéã øàøíààð íýãòãýí çàõèðàõ îðîëäëîãî õéèñýí þì. Õóáèëàé Ò¿âýä îðíîîñ Ïàãâà ëàìûã çàëæ Þàí ã¿ðíèé õààíû îðäîíû õýìæýýíä áóðõàíû øàøíûã äýëãýð¿¿ëýí ø¿òýõ àæëûã óäèðäóóëñàí. ͺ㺺 òàëä ò¿¿ãýýð øèíý áè÷èã ¿ñýã çîõèîëãîñîí. Òýð áè÷ãèéã ò¿¿õýíä äºðâºëæèí áè÷èã õýìýýí òîòîòãîñîí áàéäàã. Õóáèëáàé õààí Ïàãâàä «íîìûí õààí, ¿ëýìæ ëàì» öîë õàéðëàæ óëñûí áàãøààð ºðãºìæèëñºí áàéíà. Åð íü õààí, ëàì õî¸ð òºð, øàøíû òºäèéã¿ õóâèéí äîòíî õàðèëöààòàé áàéñíûã íîì øàñòèðò òýìäýãëýñýí áàéäàã.

Õóáèëàé Þàí ã¿ðíèé õààíààð 34 æèë àæèëëàñàí. Ýíý õóãàöààíä íóòàã äýâñãýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ 10 ãàðóé îðîíòîé äàéí õèéæ Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Áèðì, Èíäîíèçèéí àðëóóä ãýõ ìýòèéí îðíóóäûã ìýäýëäýý îðóóëàí òýíäýýñ èõýýõýí õýìæýýíèé òàòâàð àâ÷ áàéæýý. Çàðèì äàéí íü á¿òýëã¿é áîëîí öýðýã, õ¿í àì, ýäèéí çàñãààð àñàð èõ õîõèðîë ¿çñýí.

Õóáèëàé õààí Þàí óëñûí õààí áîëñíûõîî äàðàà Èòàëè óëñûí Âåíåö õîòûí õóäàëäàà÷èí Ìàðêî Ïîëî çýðýã ºðíºäèéí õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàà òîãòîîí ãàäààä õàðèëöààíû áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíäàà òýäíèéã ºðãºíººð àæèãëàñàí. ªìíºò Ñ¿í óëñûã ìýäýëäýý îðóóëààä òóñãàé çàðëèã ãàðãàí òýð íóòãèéí àðä èðãýäýýð “Ìîðèí ºðòºº”-íèé àëáûã õóóëü÷èëàí ã¿éöýòã¿¿ëñýí. Øèíýýð 120 øàõàì ñàëáàð ºðòºº áàéãóóëæýý. Ìàë õºðºíãºã¿é õ¿ì¿¿ñò ýíý àëáà õàìãèéí õ¿íäýýð òóññàí áàéíà. Èëæèã, Ëóóñ çýðýã á¿õ ç¿éëýý ýíý àëáàíä çîðèóëñàí ÷ õ¿÷èí ìºõºñäºæ õ¿íèé áóë÷èí øºðìºñ îþó óõààíûã á¿ðýí äàé÷ëàí ç¿òãýõ «Õ¿í òýðýã» á¿òýýí ºðòººí人 õýðýãëýñýí ãýäýã. Ýíý òýðýã áóõèà ºðòººíèé ¿éë÷èëãýýíä òóñ äýì ºãñºí íü ãàðöààã¿é. Ýíý àëáûã õàøèã÷èä Õóáèëàé áîëîí ò¿¿íèé äàðààõ õààäûã ýñýðã¿¿öýã÷èä áîëîí õóâèð÷ýý.

Õóáèëàé õààíû çàðëèã øèéäâýðýýð Þàí ã¿ðýí ººðèéí ãýñýí öààñàí ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàæ ãàäààä óëñ îðíóóäòàé õóäàëäàà õàðèëöààã ºðãºí õ¿ðýýíä õèéäýã áîëæýý.Îäîí îðíûã ñóäëàõ àâèà äóðàí á¿òýýæ, á¿äãýð÷ òàñàðñàí ýðòíèé òîðãîí çàìûã ñýðãýýõ ìýòèéí Þàí ã¿ðýí òºäèéã¿é îëîí óëñàä íýð íºëºº á¿õèé àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà.

Õóáèëàé òýðã¿¿òýé ýðõ áàðèã÷èä Þàí óëñûí íýãäñýí õóóëü öààç áîëîâñðóóëàí îëîí çóóí æèë òàðõàé áóòàðõàé îðøèí èðñýí Õÿòàäóóäûã íýãòãýõ ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí.

Õóáèëàé ýðäýì ÷àäâàð, öýðýã óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ, íýð õ¿íäýý Þàí óëñ áàéãóóëàí àæèëëàõàä á¿ðýí çîðèóëñàí þì.

Ãýâ÷ Þàí ã¿ðýí áàéãóóëàãäñàí íü Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí õºãæëèéí õóâüä íýã ÷ èõ ñàéí ¿éëñ áîëñîíã¿é. Õóáèëàé ººðèéíõºº äàðàà õ¿¿ ×èíãèìýý õààí áîëãîõîîð íýðëýí áýëòãýñýí õýäèé ÷ òýð õ¿í Òàíãàä óëñàä ýðäýì íîì ¿çýæ ÿâààä çàëóóãààð 1292 îíä òýíãýðýýñ õàëüñàí.