Miasto-ogród jako wzorzec kształtowania ładu przestrzennego · Kształtuje także sposób...

POLITECHNIKA WARSZAWSKA Wydział Geodezji i Kartografii

Praca dyplomowa magisterska

Miasto-ogród jako wzorzec kształtowania ładu przestrzennego

Ewelina Maria Szczęśniak

Praca napisana w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym pod kierunkiem

dr inż. Adrianny Kupidury

Warszawa, rok 2012

2

Streszczenie pracy:

Niniejsza praca dotyczy dwóch miejscowości leżących w Obszarze Metropolitarnym Warszawy.

Podkowa Leśna i Zalesie Dolne to osiedla, które wyrosły z koncepcji miasta-ogrodu. Idea ta zrodziła się

pod koniec XIX wieku w odpowiedzi na pogarszające się warunki mieszkania i życia. Sformułowane

przez Ebenezera Howarda miasto-ogród było niezależną jednostką miejską, zatopioną w zieleni, z dużymi

terenami przestrzeni publicznej, dogodnie połączoną z miastem centralnym. Spełniające różne funkcje

miasta-ogrody tworzyły przestrzeń jako uporządkowaną i harmonijną całość.

Praca zawiera część teoretyczną opisującą genezę idei miasta-ogrodu. Przedstawiono tu także pierwsze

realizacje tej koncepcji na świecie oraz w Polsce. Obszerny dział pracy poświęcony został historii

i charakterystyce Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego. Zwrócono uwagę na realizację idei miasta-

ogrodu w tych dwóch miejscowościach. Ujęte zostały uwarunkowania przyrodnicze oraz

antropogeniczne. W szczególny sposób opisano zróżnicowaną interpretację howardowskiej koncepcji

w warunkach polskiej rzeczywistości.

Część analityczna pracy obejmuje analizę dokumentów planistycznych Podkowy Leśnej oraz Zalesia

Dolnego. Opracowanie to określa czy i jak te dwa miasta realizują koncepcję miasta-ogrodu. Dowiodło

ono, że tereny odznaczające się wysoki walorami przyrodniczymi i kulturalnymi mają zabezpieczenie

w przepisach lokalnej polityki przestrzennej.

Przeprowadzona analiza polityki przestrzennej wykazała, że Podkowa Leśna oraz Zalesie Dolne wciąż

kontynuują ideę miasta-ogrodu. Przepisy miejscowe uwzględniają wyjątkowy charakter miejscowości

i go chronią. Jednocześnie można stwierdzić, że Podkowa Leśna i Zalesie Dolne są polską interpretacją

utopijnej wizji Ebenezera Howarda.

Słowa kluczowe: miasto-ogród, ład przestrzenny, Podkowa Leśna, Zalesie Dolne

3

Spis treści

1. Cel i zakres pracy ................................................................................................................................ 5

2. Zasady kształtowania ładu przestrzennego ...................................................................................... 6

3. Idea miasta-ogrodu ............................................................................................................................. 8

3.1. Geneza i historia miasta-ogrodu ..................................................................................................... 8

3.2. Idea miasta-ogrodu według Ebenezera Howarda ......................................................................... 9

4. Pierwsze realizacje i przykłady kontynuacji idei miasta-ogrodu ................................................. 16

4.1. Letchworth Garden City ............................................................................................................... 16

4.2. Welwyn Garden City ..................................................................................................................... 19

4.3. Pierwsze realizacje w Europie i Stanach Zjednoczonych ........................................................... 20

5. Realizacja idei miasta-ogrodu z Polsce ........................................................................................... 21

6. Podkowa Leśna jako przykład miasta-ogrodu ............................................................................... 25

6.1. Historia............................................................................................................................................ 25

6.2. Plan urbanistyczny ......................................................................................................................... 26

6.3. Architektura ................................................................................................................................... 29

6.4. Mieszkańcy ..................................................................................................................................... 30

7. Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe Podkowy Leśnej ........ 32

7.1. Położenie administracyjne i geograficzne .................................................................................... 32

7.2. Ludność ........................................................................................................................................... 33

7.3. Środowisko przyrodnicze .............................................................................................................. 34

7.4. Zabytki urbanistyczne i architektoniczne .................................................................................... 37

7.5. Kultura ............................................................................................................................................ 38

7.6. Turystyka i rekreacja .................................................................................................................... 38

7.7. Komunikacja .................................................................................................................................. 39

7.8. Infrastruktura techniczna ............................................................................................................. 40

7.9. Infrastruktura społeczna ............................................................................................................... 40

7.10. Działalność gospodarcza .............................................................................................................. 41

8. Zalesie Dolne jako przykład miasta-ogrodu ................................................................................... 42

8.1. Historia............................................................................................................................................ 42

8.2. Układ urbanistyczny ...................................................................................................................... 42

4

8.3. Architektura ................................................................................................................................... 47

9. Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe Zalesia Dolnego ......... 49

9.1. Położenie administracyjne i gospodarcze .................................................................................... 49

9.2. Ludność ........................................................................................................................................... 50

9.3. Środowisko przyrodnicze .............................................................................................................. 51

9.4. Zabytki urbanistyczne i architektoniczne .................................................................................... 54

9.5. Kultura ............................................................................................................................................ 55

9.6. Turystyka i rekreacja .................................................................................................................... 56

9.7. Komunikacja .................................................................................................................................. 57

9.8. Infrastruktura techniczna ............................................................................................................. 57

9.9. Infrastruktura społeczna ............................................................................................................... 58

9.10. Działalność gospodarcza .............................................................................................................. 59

10. Analiza polityki przestrzennej ..................................................................................................... 60

10.1. Czy Podkowa Leśna jest jeszcze miastem-ogrodem? ............................................................... 60

10.2. Analiza polityki przestrzennej Podkowy Leśnej pod kątem kontynuacji

idei miasta-ogrodu ................................................................................................................................ 63

10.3. Czy Zalesie Dolne jest jeszcze miastem-ogrodem? .................................................................. 69

10.4. Analiza polityki przestrzennej Zalesia Dolnego pod kątem kontynuacji

idei miasta-ogrodu ................................................................................................................................ 70

11. Podsumowanie i wnioski ............................................................................................................... 76

12. Bibliografia .................................................................................................................................... 77

13. Spis rysunków, tabel, wykresów .................................................................................................. 81

14. Załączniki........................................................................................................................................ 83

5

1. Cel i zakres pracy

Podkowa Leśna i Zalesie Dolne są miejscowościami nietypowymi, jednostkami

wyróżniającymi się nie tylko w skali lokalnej czy regionalnej, ale także krajowej, a nawet można

by powiedzieć, że są unikalne w skali całego świata. Wyrosły z idei miasta-ogrodu wykreowanej

pod koniec XIX przez Anglika Ebenezera Howarda. Budowa połączeń kolejowych ze stolicą

przyspieszyła urbanizację podwarszawskich miejscowości. Niska zabudowa oraz przyjazne

otoczenie terenów leśnych zachęcały do osiedlania się na tym obszarze. Osiedla te wyróżniają

się wysokimi wartościami urbanistycznymi i architektonicznymi, a także posiadają piękną

tradycję. Jednak obecnie w wyniku postępu cywilizacyjnego mogą być narażone na utratę ich

niepowtarzalnego i harmonijnego charakteru. Celem ochrony tożsamości Podkowy Leśnej oraz

Zalesia Dolnego niezbędne są konkretne ustalenia i wskazania konserwatorskie. Konieczne jest

uznanie walorów środowiska naturalnego i kulturowego, uwzględnienie w dokumentach

planistycznych przy współczesnych standardach cywilizacyjnych konieczności kontynuacji idei

miasta-ogrodu oraz podporządkowanie mu pozostałych elementów miasta.

Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są podstawowymi dokumentami

określającymi politykę przestrzenną oraz chroniącymi i kształtującymi ład przestrzenny.

Warunkują ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych. Kształtują przestrzeń miasta

oraz warunki społeczne. Celem pracy jest dokonanie analizy dokumentów planistycznych

Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego. Określenie jak obecnie lokalna polityka przestrzenna

wpływa na zachowanie charakteru miasta-ogrodu. Analiza dokumentów planistycznych pod

kątem kontynuacji idei miasta-ogrodu pozwoli stwierdzić czy Podkowa Leśna oraz Zalesie

Dolne nadal są kontynuatorami howardowskiej koncepcji.

Praca obejmuje swym zakresem genezę idei miasta-ogrodu. Opisane zostały pierwsze

realizacje na świecie, przy czym zwrócono uwagę na osiągnięcia w tej dziedzinie w Polsce.

Szczegółowo została przedstawiona historia oraz charakterystyka Podkowy Leśnej i Zalesia

Dolnego. Obszerny rozdział poświęcony został analizie polityki przestrzennej pod kątem

kontynuacji idei miasta-ogrodu w tych dwóch miejscowościach. Końcowym wynikiem oceny

Podkowy Leśnej oraz Zalesia Dolnego jest stwierdzenie, że pomimo rozbieżności z modelem

przedstawionym przez Howarda, miejscowości te są wciąż żywym przykładem idei miasta-

ogrodu, a im bardziej restrykcyjne przepisy tym bardziej ten model jest zachowany i chroniony.

6

2. Zasady kształtowania ładu przestrzennego

Ważnym pojęciem wchodzącym w zakres tej pracy jest ład przestrzenny. Pojęcie to jest często

używane w języku potocznym, a również jest obszernie opracowane w literaturze przedmiotu.

Pojęcie to ma charakter prawny, używany w ustawodawstwie, a co za tym idzie też

w dokumentach planistycznych. Zgodnie z art.2, ust.1 Ustawy z 27 marca 2003 roku

o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ładem przestrzennym czytamy, że jest to:

,,takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia

w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-

gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne”1. W ustawie stwierdza

się, że ład przestrzenny (i zrównoważony rozwój) jest podstawą działań związanych

z kształtowaniem polityki przestrzennej i z przeznaczaniem terenów na określone cele oraz

ustalaniem zasad ich zagospodarowania i zabudowy.2 Ważnym aspektem jest także to, że

„w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ładu

przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury.”3 Zgodnie z ustawodawcą ład przestrzenny:

1. jest terminem ujmującym wiele aspektów: środowiskowych, gospodarczych,

społecznych, kulturalnych oraz estetycznych;

2. jest podstawą przy podejmowaniu decyzji w oparciu o Ustawę o planowaniu

i zagospodarowaniu przestrzennym;

3. jest pojęciem uwzględnianym na wszystkich poziomach planowania przestrzennego

Ład przestrzenny uwarunkowany jest zmianami środowiskowymi, rozwojem społecznym

i gospodarczym. W zagospodarowaniu przestrzennym wyraża się w dążeniu do równoważenia,

harmonijności i uporządkowania środowiska człowieka.

W Polsce podstawą prawną kształtowania ładu przestrzennego jest Ustawa z 27 marca

2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Reguluje ona aktualne formy

planowania przestrzennego, w tym prowadzenie polityki przestrzennej oraz podejście odnośnie

przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania.

1 Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

2 Art.1, ust.1 Ustaw z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

3 Art.1, ust.2 Ustaw z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

7

Prowadzenie polityki przestrzennej leży w gestii samorządu gminy, samorządu województwa

oraz rządu. Jednostki te uchwalają dokumenty, odpowiednio są to: studium uwarunkowań

i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (SUiKZP), plan zagospodarowania

przestrzennego województwa (PZPW) i koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju.

W celu określenia przeznaczenia terenów i warunków ich zagospodarowania uchwala się

miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP) oraz wydaje decyzje o warunkach

zabudowy i zagospodarowaniu terenu (WZiZT).4

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jest podstawowym

dokumentem planistycznym kreującym politykę przestrzenną gminy oraz zasady

zagospodarowania przestrzennego na jej terenie. Nie jest jednak aktem prawa miejscowego,

toteż nie obejmuje powszechnie obowiązujących przepisów.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest aktem prawa miejscowego,

uchwalanym przez radę gminy. Określa przeznaczenie terenu, sposoby zagospodarowania terenu

oraz rozmieszczenie inwestycji celu publicznego. Kształtuje także sposób wykonywania prawa

własności nieruchomości.

Te dwa opracowania w największym stopniu wpływają na kształtowanie i ochronę ładu

przestrzennego. Zadaniem urbanistów jest określenie w planach miejscowych takich warunków,

aby wszystkie elementy przestrzeni współgrały ze sobą, pod względem wkomponowania

w krajobraz, wielkości, funkcji, wystroju architektonicznego. A więc, aby zapobiec poczuciu

nieładu. Ład przestrzenny musi być zachowany na wszystkich poziomach, w mieście jak i przy

pojedynczych elementach przestrzeni. Powinno się dążyć do tego, by wszystkie elementy

współgrały ze sobą i tworzyły jeden przejrzysty krajobraz. Ważne jest aby przez dążenie

do zrównoważonego rozwoju miasto (gmina) miało tzw. genius loci – ducha miejsca.

4 Małysa-Sulińska, K., 2008

8

3. Idea miasta-ogrodu

3.1. Geneza i historia miasta-ogrodu

Druga połowa XIX w. to okres licznych zmian we wszystkich sferach życia. Nastąpił

dynamiczny rozwój przemysłu związany z upowszechnieniem nowych technologii

i zastosowaniem nowych narzędzi. Proces ten został zapoczątkowany w Anglii, ale szybko

rozszerzył się na inne kraje. W momencie ewolucji przemysłu zwiększyło się zapotrzebowanie

na siłę roboczą. Ludność migrowała z terenów wiejskich do miast lub osiedlała się w pobliżu

zakładów przemysłowych. Wszystkie te zjawiska spowodowały pod koniec XIX w. nagły

i niekontrolowany rozwój miast. Nasiliło się zjawisko przeludnienia miast. Nowa chaotyczna

zabudowa nie zapewniała właściwych standardów. Rodziło to wiele problemów

mieszkaniowych: bezdomność, pogorszenie warunków życia, epidemie.5 Wielu mieszkańców

miast się bogaciło jednak mimo to jakość życia była coraz niższa. Zaczął się również

niekontrolowany rozwój strefy podmiejskiej, niewydolne stały się szlaki komunikacyjne

i zaopatrzenie w wodę. 6

Kryzysowa sytuacja w mieście stała się impulsem do opracowania nowych koncepcji

urbanistycznych i rozwiązania problemów społecznych.7 Zaczęły się pojawiać nowe akta prawne

z zakresu ustawodawstwa urbanistycznego i architektonicznego oraz poprawiające warunki

mieszkaniowe. Budowano nowe osiedla -dzielnice mieszkaniowe, jednak nie spełniały one

potrzeb społeczeństwa. Istniała konieczność stworzenia miejsca, które zapewniałoby dostęp do

pracy, mieszkania, ale także funkcji socjalno-kulturalnych i kontaktu z przyrodą. Szukano

rozwiązania problemu przeludnienia miast i migracji do nich. Stąd koncepcja miasta-ogrodu

Ebenezera Howarda (1850-1928), którą przedstawił w książce To tomorrow, a peaceful path

reform (1898), a następnie w poprawionym wydaniu jako Garden Cities of To-Morrow (1902).

Ebenezer Howard to brytyjski planista i urbanista. W 1872r. wyjechał do Stanów

Zjednoczonych gdzie pracował jako robotnik. W 1877 r. wrócił do Londynu i rozpoczął pracę

5 Dobrzyński, W., 1911

6 Holewiński, J., 1909

7 Majdecki, L., 2008

9

stenografa w parlamencie, co dało mu możliwość poznania problemów politycznych,

gospodarczych i społecznych, omawianych na zebraniach poselskich. W 1898 r. opublikował

swoją koncepcję miasta-ogrodu.8 Był to nie tylko teoretyczny wykład o miastach-ogrodach, ale

także praktyczne wskazania, jak je budować, administrować oraz finansować. W 1899 roku

Howard utworzył Garden Cities Association - Stowarzyszenie Miast Ogrodów, obecnie znane

jako Town and Country Planning Association -Stowarzyszenie planowania miast i wsi. Jest to

najstarsza przyrodnicza dobroczynna organizacja w Anglii.9

Według Howarda miasto-ogród miało stworzyć korzystne warunki życia w zdrowiu i harmonii

dla całej społeczności. Istotą miasta-ogrodu miało być połączenie zalet miasta z zaletami wsi tak,

aby stworzyć miasto idealne.

3.2. Idea miasta-ogrodu według Ebenezera Howarda

Zgodnie z najczęściej przytaczaną definicja, ustaloną w 1919r. przez Garden Cities and Town

Planning Association i zaaprobowaną przez Howarda, a spolszczoną przez A. Czyżewskiego

w swojej pracy Trzewia Lewiatana, Antropologiczna interpretacja utopii miasta-ogrodu (2001),

garden-city10

miało być „miastem zaprojektowanym z myślą o zdrowych warunkach

mieszkaniowych i prowadzeniu działalności przemysłowej; o rozmiarach nie większych niż te,

które czynią możliwym życiem społeczne we wszystkich jego przejawach, otoczone wiejską

strefą otwartej przestrzeni; o gruntach w całości będących własnością publiczną lub oddanych

w pieczę miejscowej społeczności”11

.

Koncepcja miasta-ogrodu najpełniej przedstawiona jest za pomocą diagramów.

8 Szczepańska, M., 2011

9 www.miastaogrody.pl

10 Pierwsza polska definicja miasta-ogrodu pochodzi z 1909 r. i została sformułowana przez Warszawskie

Towarzystwo Higieniczne (Dobrzyński, 1912) jako: „(…) planowe skupisko ludzkie na terenie tanim, stale pod

kontrolą wspólnoty pozostające, tak, by raz na zawsze uniemożliwić spekulację. Jest to nowy typ miast,

umożliwiający radykalną reformę mieszkaniową, dostarczający przemysłowi i rękodzielnictwu korzystnych

warunków produkcji i zapewniający znaczną część terenu rolnictwu i ogrodnictwu". E. Howard tak określa miasto-

ogród (Dobrzyński, 1912): „Miasto-ogród jest to miasto samodzielne, przemysłowe, planowane jako całość i

obejmujące dosyć przestrzeni, by w nim było domów z ogrodami dla 30 000 mieszkańców, z szerokim pasem pól

otwartych naokoło. Ono łączy dodatnie strony miasta i wsi, torując drogę ruchowi narodowemu, mającemu

hamować wyludnienie wsi oraz przepełnienie i tak już przepełnionych miast." 11

Czyżewski, A., 2001

10

Rys. 1. Trzy magnesy (źródło Bohm A., 2006)

Koncepcja miasta-ogrodu nawiązuje to teorii Trzech magnesów (Rys.1). Miasto i wieś to

magnesy, które przyciągają swoimi zaletami, ale też odpychają wadami.12

Miasto zachęca

wysokimi zarobkami, miejscami pracy, życiem towarzyskim, ale ich przeciwwagą są wysokie

czynsze, złe warunki życia, długi czas pracy, izolacja społeczeństwa. Wieś ze świeżym

powietrzem, piękną naturą, niskim czynszem zniechęca brakiem rozrywki i niskimi zarobkami.

Poza obecną alternatywą życia na wsi lub w mieście Howard wskazał trzecią możliwość. Trzeci

magnes to Town-Country, miasto-wieś, które jest połączeniem wszystkich dobrych stron i

miasta, i wsi, eliminujących ich wady. Nowa opcja Town-Country miała dawać szanse

zatrudnienia, budować więzi społeczne, zaś cechy wsi miały zapewnić tu bliski kontakt z naturą

i dobre warunki zdrowotne. Realizacja takiej idei przyczynić się miała do rozwiązania problemu

migracji ludności do miast.13

12

Bohm, A., 2006 13


11

Rys. 2. Plan miasta-ogrodu z terenami otaczającymi (źródło:Czyżewski. A., 2009)

Miasto-ogród wraz z innymi podobnymi miastami-ogrodami miało tworzyć system miast

satelitarnych, w środku którego miało znajdować się zamieszkane przez 58000 ludzi miasto

centralne (Rys.2). Ośrodek centralny był największym miastem (4800 ha -12000 akrów)

oddalonym o ok. 50 km od miast-ogrodów. Takie usytuowanie miast-ogrodów wokół miasta

centralnego umożliwiłoby korzystanie ich mieszkańcom z zalet dużego miasta, a jednocześnie

z uroków wsi. Miasta miały być połączone są ze sobą systemem kolei. Każde miasto systemu

połączone by było linią kolejową z miastem centralnym. Dzięki temu możliwy by był szybki

dojazd do ośrodka centralnego i pozostałych miast-ogrodów. Dojazd do miasta centralnego

zajmowałby 5 minut. Odległości między miastami-ogrodami były nieco większe niż połączenie

z miastem centralnym, jednak i ten dystans można było pokonać w krótkim czasie, ok. 12 minut.

Dodatkowo system komunikacyjny tworzyły jeszcze elektryczne tramwaje. Howard zakładał, że

szybka komunikacja przyczyni się do powstania przyjaznych stosunków między ludźmi. W ten

sposób miasta te stanowić mają jedną społeczność.

Idea układu miast satelitarnych gwarantowała sprawne funkcjonowanie takiego tworu, ale

także zapewniała odpoczynek mieszkańcom dużych miast na łonie natury. Miasto-ogród miało

12

być niezależną jednostką osadniczą, pełniącą samoistnie funkcję gospodarczą i społeczną. Miało

być miejscem zamieszkania, pracy, ale także i rekreacji z dużym areałem terenów zielonych.

Zgodnie z założeniami Howarda miasto-ogród miało zajmować powierzchnię nie większą niż

400 ha (1000 akrów), a tereny otaczające równą 2000 ha (5000 akrów). Teren ten miał być

zamieszkany przez nie więcej niż 32000 mieszkańców. Ograniczenia te miały zapobiec

nadmiernemu rozwojowi miasta, a przyczynić się miały do poprawy relacji z otoczeniem. Jednak

autor przewidywał też możliwość rozrostu miasta. Widział ją w idei układu satelitarnego miast-

ogrodów. Miasto po osiągnięciu odpowiedniej liczby mieszkańców urosnąć miało nie kosztem

otaczających je terenów rolniczych, ale poprzez założenie kolejnego miasta-ogrodu tworząc

układ miast satelitarnych.14

W ten sposób zachowane zostało jego piękno.

Układ miasta opierał się na planie koła, z nawodnionym ogrodem w centrum. Od niego

powinny rozchodzić się promieniście drogi. Wokół placu usytuowane były obiekty użyteczności

publicznej: ratusz, teatr, muzeum, biblioteka, szpital. Obiekty te otaczał park (o powierzchni

145 akrów) z łatwo dostępnymi terenami rekreacyjnymi. Było to miejsce sprzyjające relacjom

społecznym, dające poczucie wspólnoty, ale też miejsce kontaktu z przyrodą. Wokół parku

centralnego znajdowały się duże arkady Cristal Palace stanowiące rodzaj wejścia do parku.

Cristal Palace byłby wykorzystany do celów handlowych, ale nie w postaci dużych centrów

handlowych, tylko niewielkich sklepów i tylko jeden dla poszczególnych rodzajów dóbr. Cristal

Palace ze względu na swoją wielką powierzchnię pełniłby również rolę ogrodu zimowego.

Bezpośrednio za Central Palace ciągnęła się obsadzona drzewami Piąta Aleja. Następny

pierścień wyznaczała zabudowa jednorodzinna. Każdy dom z ogrodem usytuowany miał być

na dużej, niezależnej działce o powierzchni 240 m2. Zgodnie z zasadą domy lokowane powinny

być wzdłuż jednej linii - frontem do alei lub drogi, czy bulwaru. Strefa zabudowy była

podzielona szerokim na 130 m (420 stóp) pasem Grand Avenue. Pas ten to park o wielkości

150 akrów, w którym miały znajdować się szkoły z biblioteką, place zabaw, kościół. Zewnętrzny

pierścień pełnił funkcję przemysłową z licznymi fabrykami, zakładami, warsztatami itp. Miasto

otaczały tory kolejowe, które powiązane były z główną linią kolejową.15

Rolnicze otoczenie –

14

Sokołowska-Moskwiak, J., 2011 15


13

Green Belt izolowałoby miasto-ogród od terenów sąsiednich. Opisaną wyżej strukturę miasta-

ogrodu przedstawia Rys.3.

Rys.3 Struktura funkcjonalna miasta-ogrodu (źródło: codpub.wordpress.com)

Model miasta-ogrodu opierał się pogrupowaniu obszaru na część miejską -1/6 ogólnej

powierzchni i część rolną stanowiącą 5/6 powierzchni. Obszary rolnicze były dzierżawione przez

mieszkańców miasta i przeznaczone na produkcję rolną, sadowniczą i ogrodniczą. Uzyskane

z produkcji płody ziemi zaspokajają potrzeby mieszkańców bez ponoszenia dużych nakładów

finansowych. W ten sposób miasto-ogród pełniło funkcję jednostki samowystarczalnej

gospodarczo.

Przedstawiony wyżej schemat miasta-ogrodu to według Howarda model idealny, do którego

powinno się dążyć, ale nigdy nie realizować w sposób sztywny. Plan urbanistyczny miasta

powinien być dostosowany do warunków terenu i warunków ekonomicznych oraz społecznych.

Przedstawiona koncepcja miała poprawić warunki życia w XIX-wiecznych miastach i zatrzymać

14

ich rozwój. Ale żeby to osiągnąć należy w pierwszej kolejności zbudować miasto, które byłoby

wzorem dla kolejnych realizacji.16

Założycielem miasta-ogrodu miało być towarzystwo. W imieniu wszystkich mieszkańców

ziemia zarządzana by była przez administratorów. Kluczową zasadą w mieście jest kwestia

dochodów, w przypadku miasta-ogrodu dochód pochodził z dzierżawy. I nie byłby on

wykorzystany przez osoby prywatne, ale przyczyniłby się do zmniejszenia płaconego przez

mieszkańców podatku lokalnego. Opłaty dzierżawne zasilające kasę miasta-ogrodu miały

pozwolić na:

a) ,,Spłacenie odsetek od sumy, za którą nabyto ziemię,

b) Stworzenie funduszu amortyzacyjnego, którego celem będzie spłacenie

kapitału,

c) Wykonanie prac, jakie zwykle prowadzą władze miasta, finansując

je z podatku lokalnego,

d) Zapewnienie, po wykupieniu obligacji, znacznej nadwyżki na inne cele, takie

jak emerytury lub ubezpieczenia od wypadków i zdrowotne”. 17

Pieniądze zainwestowane w miasto-ogród miały przynosić szybko zyski, które można było

wyrazić nie tylko za pomocą liczb. Jedną z takich korzyści miałaby być niska renta gruntowa

właścicieli parceli. Miasto miało budować drogi, budynki użyteczności publicznej, parki itd.

Wszystkie te przedsięwzięcia miały być wykonywane w pierwszej kolejności i nie obciążać

mieszkańców. Koszty realizacji zostałyby pokryte wcześniej poprzez uiszczone opłaty renty

gruntowej.

Dochód w mieście-ogrodzie miał przynosić więcej korzyści niż w zwykłych okolicznościach.

1) ,,Oprócz małej kwoty, którą już uwzględniono w kalkulacji dochodu netto, nie będą już

płacone renty gruntowa właścicielom ziemskim ani kredytu na zakup ziemi posiadanej

na własność.-brak sensu zdania

2) Teren przeznaczony na nowe miasto byłby wolny od budynków i innych obiektów, gdyby

jednak konieczny był zakup istniejących budynków, oznaczałoby to ponoszenie

16

Sokołowska-Moskwiak, J., 2011 17


15

stosunkowo niskich kosztów, związanych także z zakłóceniem handlu oraz wydatkami

prawnymi.

3) Sprecyzowany plan, zgodny ze współczesnymi wymogami i potrzebami, pozwoli

na zaoszczędzenie na tych wydatkach, które w starych miastach są ponoszone

na wdrożenie i dostosowanie nowoczesnych pomysłów do istniejącej sytuacji.

4) Możliwa będzie budowa dróg i wykonywanie innych prac inżynierskich za pomocą

najlepszych i najnowszych maszyn, jako że teren będzie pusty.”18

Zgodnie z założeniami Howarda można wyodrębnić podstawowe reguły miasta-ogrodu:

1) komunalna własność ziemi,

2) nadzorowany rozwój terytorialny i ograniczona liczba mieszkańców

3) powiązania funkcjonalne między miastem a terenami przyległymi.

Jednak już przy pierwszych realizacjach miast-ogrodów zasady te nie były wdrażane. Tylko

dwie pierwsze cechy, i to częściowo były wprowadzane przy budowie Letchworth czy

Welwyn.19

18

Czyżewski, A., 2009 19

Wojtyszyn, B., 2005

16

4. Pierwsze realizacje i przykłady kontynuacji idei miasta-ogrodu

4.1. Letchworth Garden City

Pierwszym i zarazem najlepszym przykładem miasta-ogrodu jest Letchworth Garden City,

położone kilkadziesiąt kilometrów na północ od Londynu. Projekt miasta powstał już w 1903

(rys.4), a jego twórcami był Barry Parker i Raymond Unwin.

Rys.4. Letchworth Garden City (źródło: scodpub.wordpress.com)

17

Letchworth skupia w sobie dodatnie strony zarówno wsi jak i miasta zapobiegając

przepełnieniu miast i wyludnieniu wsi.20

Parker i Unwin twierdzili, że społeczeństwo i ziemia, którą ono posiada, stanowi biologiczną

i duchową jednostkę. Dlatego obszar, który został wybrany pod przyszłe Letchworth

przeanalizowali bardzo dokładnie, nie tylko pod kątem finansowym. Master Plan to przykład

wnikliwej analizy warunków krajobrazowych, geomorfologicznych oraz hydrologicznych.

„Miejsce to wybrano ze wszech miar korzystnie; jest ono suche, malownicze, posiada obfitość

dobrej wody i znaczną ilość materiałów budowlanych; dogodną zaś komunikację z Londynem

zapewnia 52 pociągów dziennie, z których najszybszy przebiega przestrzeń tę w ciągu

39 minut.”21

Stworzony przez Ebenezera Howarda model miasta-ogrodu został dostosowany do warunków

terenowych. Układ ulic w Letchworth nie był zaprojektowany jako promienisty. Jednak mimo

to zachował wszelkie cechy miasta-ogrodu. Przez miasto przebiega z zachodu na wschód linia

kolejowa. Kolej ta i prostopadła do niej rzeczka dzielą miasto na cztery części z własnymi

ośrodkami usługowymi. Centrum miasta stanowi zielony plac. Wokół niego ulokowano

najważniejsze budynki użyteczności publicznej. Główną oś kompozycyjną wyznacza droga

prowadząca od dworca kolejowego do wjazdu do miasta

W niewielkim centrum dominuje zabudowa trzykondygnacyjna. Okala je obszar zabudowy

mieszkaniowej jednorodzinnej –domy wolnostojące, szeregowe i bliźniacze. „Spośród prawie

13 tys. mieszkań, większość zlokalizowana jest w budynkach o charakterze jednorodzinnym:

2600 mieszkań to domy wolnostojące, 2650 mieszkań –domy bliźniacze, 5470 mieszkań

znajduje się w domach szeregowych i stosunkowo dużo, bo 2280 mieszkań stanowi zabudowę

wielorodzinną.”22

W zabudowę mieszkaniową wkomponowano także budynki użyteczności

publicznej, między innymi szkoły, kościoły, place zabaw. Zakłady przemysłowe zlokalizowane

są w bezpośrednim sąsiedztwie ze stacją kolejową i odizolowane od miasta zadrzewieniem.23

Miasto otacza pas rolny, który jednocześnie pełni funkcję ograniczającą niekontrolowany

20

Dobrzyński, W., 1914 21

Holewiński, J., 1909 22

Gzell, S., 2002 23

Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości „Pomorskie Miasto-Ogród”, 1927

18

rozwój.24

Green belt zajmuje 50 % całego obszaru miejskiego. Oprócz farm, znajdują się tam

ośrodki wypoczynkowe, sportowe, boiska, cmentarz i szpital. Pozostałą część obszaru

komunalnego w 45 % stanowi zabudowa mieszkaniowa, 15 % -przemysł, 10 % -tereny

handlowe, 5 % -tereny komunikacyjne, a aż 25 % tereny otwarte, głównie tereny zielone.

Obecnie w swojej polityce, miasto stosuje strategię zrównoważonego rozwoju, która wyraża

się w zarządzaniu przestrzenią i utrzymaniu zabudowy o określonym charakterze. Celem

Fundacji Letchworth Garden City Heritage Foundation będącej właścicielem miasta od

1995roku jest utrzymanie wizji miasta-ogrodu i ochrona historycznej struktury jednostki.

Fundacja dąży do zachowania zespołów architektury, kompozycji urbanistycznych, cech

krajobrazu. Mieszkańcy miasta muszą przestrzegać zasad związanych z utrzymaniem

istniejących i nowopowstających obiektów. Każda zmiana wyglądu budynku musi być

poprzedzona konsultacjami z Fundacją. Projektowane posesje muszą nawiązywać do istniejącej

zabudowy pod względem wyglądu, gabarytów oraz użytych materiałów. Harmonię zabudowy

uzyskuje się poprzez projektowanie całych osiedli domów lub uliczek. Władze samorządowe

sprawdzają zgodność projektów, proponowanych zmian z planami miejscowymi. Ze względu na

to, że znaczna część miasta podlega ochronie konserwatorskiej nowa zabudowa musi być

uzgodniona z konserwatorem zabytków.

Master Plan Letchworth autorstwa Parkera i Unwina stanowi fundament obecnego planu

miasta, głównie pod względem ochrony konserwatorskiej, ale też zawiera wytyczne

projektowania miejskiego. Zasady te zostały spisane w Letchworth Garden City Design

Principles.

Przewidziany przez Howarda poziom zaludnienia, Letchworth osiągnęło pod koniec

XX wieku. W tej sytuacji celem Fundacji było utrzymanie miasta w odpowiedniej kondycji

materialnej i duchowej. Kasa miasta zasilana jest czynszami dzierżawnymi, a także dochodami

pochodzącymi z działalności gospodarczej Fundacji. Tymi korzystnymi warunkami miasto

kusiło przemysł do inwestowania już na samym początku istnienia Letchworth. Drugi powód,

dla którego miasto zachęca do inwestowania, jest zgodnie z ideą miasta-ogrodu chęć osiągnięcia

24

Dobrzyński, W., 1917

19

jak najmniejszych odległości między miejscem zamieszkania i pracą. W efekcie w Letchworth

ok. 1/3 mieszkańców pracuje na miejscu. Jest to najwyższy wskaźnik wśród satelitów Londynu.

Istotnym dla miasta aspektem strategii zrównoważonego rozwoju jest system polityczny.

W skład rady –głównego organu fundacji, w większości wchodzą wybierani przez mieszkańców

przedstawiciele. Pozostali członkowie nominowani są przez różne organizacje i stowarzyszenia

działające na terenie Letchworth. Przez to mieszkańcy zarządzają miastem w sposób

bezpośredni. Mieszkańcy są także bardzo zaangażowani w życie społeczne i świadomi, że

miejsce, w którym przyszło im mieszkać jest wyjątkowe.25

Doświadczenie zdobyte podczas prac nad budową Letchworth pozwoliło na kolejne realizacje

idei miasta-ogrodu. W ciągu kilkunastu lat od utworzenia Letchworth wokół Londynu

powstawały miasta urzeczywistniające koncepcję Ebenezera Howarda, wśród nich Hampstead

w 1907 roku i Welwyn w 1920 roku, w którym spędził resztę życia.

4.2. Welwyn Garden City

Miasto-ogród Welwyn powstało ok. 30 km na północ od miasta metropolitarnego Londynu,

na niezagospodarowanym wówczas terenie. Wiązało się to z różnymi problemami: finansowymi,

technicznymi, kupnem ziemi oraz sprzedażą akcji. Jednak mimo tych uciążliwości udało się

doprowadzić do końca realizację koncepcji Howarda przestrzegając podstawowych zasad.

Welwyn podobnie jak Letchworth charakteryzuje się wyjątkowym krajobrazem miejskim

z tkanką zieleni i zewnętrznym pasem rolnym. Centrum miasta stanowi plac otoczony szeroką

ulicą. Domy z ogrodami zarówno z tyłu i z przodu, zgrupowane są w sposób przejrzysty.

Dodatkowym elementem krajobrazu są pasy zieleni i drzew, które wraz z zabudową tworząc

uporządkowana całość.

Plan Welwyn odbiega od diagramów Howarda. W mieście brak głównych, koncentrycznych

alei. Charakterystyczne dla Welwyn są kręte ulice nadające wiejski charakter oraz tzw. cul-de-

sacs26

. Przestrzeń publiczna widoczna jest tylko w ścisłym centrum, co sprawia, że jest to

25

Czyżewski, A., 2009 26

Cul-de-sacs -(z ang) ślepa uliczka

20

najbardziej atrakcyjne miejsce w Welwyn. W celu optymalnego wykorzystania miejsca przy

minimalnych nakładach zabudowę skupiono wokół cul-de-sacs. Zabudowa poprzez to, że

skoncentrowana jest wokół krętych ulic tworzy wnętrza urbanistyczne. Mimo lokalizacji

jednostek produkcyjnych, Welwyn nie wyrosło na samowystarczalną jednostkę miejską, a raczej

na londyńskie przedmieście.27

4.3. Pierwsze realizacje w Europie i Stanach Zjednoczonych

Zrealizowane w Anglii projekty miast-ogrodów wpłynęły znacząco na rozwój idei Howarda

w innych krajach. Koncepcja miasta-ogrodu oddziaływuje na urbanistykę i architekturę nie tylko

w Europie ale i na świecie.

Prawie jednocześnie z Letchworth, bo w 1909 r. powstaje pierwsze miasto-ogród

w Niemczech: Hellerau, oddalone o 6,5 km od Drezna. Plan z tego roku zawierał osiedla

mieszkaniowe, obiekty użyteczności publicznej, kompleks fabryczny. Oprócz tych założeń

ważne było także połączenie komunikacyjne z Dreznem.

W 1912 r. na obrzeżach Berlina Bruno Taut zakłada Falkenberg, które zostało wpisane na Listę

Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Francuskie miasta-ogrody kojarzone są z nazwiskiem Henry Sellier, który w 1916 r. zaczął

realizować ideę Howarda w okolicy Paryża. Już w 1920 powstało szereg miast-ogródów, min.:

de Stains, Drancy, Gennervillers, Suresnes, l’Aqueduc a Arcueil, Lilas.

Koncepcja miasta-ogrodu zyskała sobie zwolenników również na kontynencie amerykańskim.

Zaprojektowane przez Clarance Steina i Henriego Wrighta w 1932r. powstaje w stanie New

Jersey pierwsze amerykańskie miasto-ogród: Radburn. Na początku lat trzydziestych,

po załamaniu na nowojorskiej giełdzie, gdy wzrósł popyt na tańsze budownictwo mieszkaniowe

założono trzy miasta-ogrody: Greenbelt, Greendale i Greenhills.28

27

http://magazynlokalny.co.uk 28

www.miastaogrody.pl

21

5. Realizacja idei miasta-ogrodu z Polsce

Sytuacja w Polsce różniła się w stosunku do inny krajów. Nie istniała konieczność

zahamowania niekontrolowanego rozwoju przeludnionych miast, który miał miejsce w Anglii.

Na ziemiach polskich istniała odmienna hierarchia potrzeb, możliwości działania,

dysponowaliśmy innymi zasobami finansowymi. Podział terytorium Polski pomiędzy zaborców

prowadzących różną politykę ograniczał właściwy rozwój miast. Ale z drugiej strony umożliwiał

kontakt z różnymi zagranicznymi ideami urbanistycznymi. W Polsce brakowało uczelni

architektonicznych, dlatego Polacy studiowali za granicą. Do Polski docierały wpływy

europejskich cywilizacji i typowe dla tamtejszej urbanistyki cechy.29

Jednym z kierunków urbanistycznych powszechnie znanym w Polsce na początku XX wieku

była koncepcja miast-ogrodów. Przyczynił się do tego przede wszystkim Władysław

Dobrzyński, prezes Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Był on jednym z pierwszych

Polaków uczestniczących w międzynarodowych wyprawach do angielskich miast-ogrodów.30

Jego znajomość z Ebenezerem Howardem owocowała licznymi odczytami i wystawami

popularyzującymi ideę miasta-ogrodu. Przed I wojną światową i w okresie dwudziestolecia

międzywojennego pojawiały się w licznych gazetach („Zdrowie”, „Przegląd techniczny”,

„Ekonomista”) artykuły związane z tematyką miast-ogrodów. Najczęściej dotyczyły one opisów

angielskich realizacji. W 1909 Dobrzyński przy Warszawskim Towarzystwie Higienicznym

założył Delegację do spraw Miast-Ogrodów.31

Był autorem pierwszej Wystawy Miast Ogrodów

w 1910r. w Warszawie. Również z jego inicjatywy odbyła się Wystawa „Architektury i Wnętrz

w Otoczeniu Ogrodowym” w Krakowie, na której gościł Howard. Wystawa dotyczyła

zagospodarowania nowo przyłączonych dzielnic Krakowa. Odwiedzający wystawę architekci

i mieszkańcy byli zachwyceni proponowanymi rozwiązaniami, a sam Howard uznał

je za wzorcowe. Podziwiał całą architekturę miasta i duże obszary terenów zielonych, nazywając

Kraków „miastem-ogrodem z naturalnego rozwoju”.32

Mówiąc o dokonaniach architektonicznych i urbanistycznych należy przytoczyć również

nazwisko inż. arch. Tadeusza Tołwińskiego, który w 1911 roku wygrał rozpisany przez

29

Gzell, S., 1987 30



„Architekt”, 1912

22

Warszawskie Koło Architektów, konkurs na parcelację majątku hrabiego Ronikiera w Ząbkach

pod Warszawą. Zaprojektowane przez Tołwińskiego miasto zawierało wszystkie cechy

howardowskiego miasta-ogrodu. Celem projektanta było stworzenie „wzorowej polskiej osady”

o wysokich walorach funkcjonalnych i estetycznych. Wzorcowa była architektura budynków,

układ komunikacyjny, zieleń miejska. Miastu nadano charakter willowy. Projekt zawierał wiele

miejsc użyteczności publicznej oraz centralny rozkład ulic i działek. Ząbki posiadały dobre

połączenie z Warszawą, co umożliwiała kolej Petersburska. Dodatkowym walorem było

sąsiedztwo dużego kompleksu leśnego. Parcelacja terenu i budowa domów została zahamowana

wybuchem I wojny światowej. Pojawiające się problemy finansowe zmusiły Ronikiera

do sprzedaży majątku. Kolejna wojna światowa i związany z nią chaos zniweczyły całkowicie

plan rozwoju pierwszego miasta-ogrodu w Polsce. Obecnie tylko fragment układu

urbanistycznego jest objęty ochroną konserwatorską.33

Równolegle z pracami nad projektem Ząbek pracowano nad drugim w Polsce miastem-

ogrodem. Z inicjatywy Delegacji do Spraw Miast Ogrodów przy Warszawskim Towarzystwie

Higienicznym w 1913 roku rozpoczęto parcelacje majątków Zygmunta Łempickiego

i Aleksandra Niwińskiego w Młocinach.34

Powstały dwa odrębne organizmy: Miasto-Ogród

Młociny oraz Nowa Warszawa. Przygotowanie projektu dla Młocin powierzono wybranemu

przez Dobrzyńskiego inż. ach. Ignacemu Miśkiewiczowi. O lokalizacji Miasta-Ogrodu Młociny

zdecydowały warunki zdrowotne-sąsiedztwo Lasku Młocińskiego i komunikacyjne-

niecałe 10 km od centrum Warszawy. Przewidywano także budowę linii tramwajowej

zapewniającej połączenie ze stolicą w 20 minut. Domy, głównie wolnostojące, lecz także

i szeregowe, ale z osobnymi ogródkami miały być lokalizowane na dużych działkach z dużym

udziałem zieleni. Projekt zakładał budowę wielu obiektów użyteczności publicznej.35

Dziś

uważa się, że plan autorstwa Miśkiewicza jest jednym z najlepszych rozwiązań urbanistycznych.

Niestety z powodu wybuchu I wojny światowej realizacja projektu została przerwana.

A parcelacja, kontynuowana po wojnie w znacznym stopniu odbiegała od pierwotnej koncepcji

Miśkiewicza.36

33

Siwek, G., 2012 34

Szmelter, A., 2000 35


Gzell, S., Sołtys, M., Tratkiewicz-Nawrocka, A., 2002

23

Polskie miasta-ogrody, poza nielicznymi wyjątkami, zakładano na terenach leśnych

stanowiących wielkie własności ziemskie. Ów wyjątek stanowią warszawskie osiedla: Włochy

i Czerniaków. Pierwsze miasta ogrody Ząbki i Młociny pochodzą z parcelacji leśnych

posiadłości. To samo można powiedzieć o opisanych w następnych rozdziałach Podkowie Leśnej

i Milanówku.

W odróżnieniu od wielu miast-ogrodów (np. Hellerau koło Drezna, NeweEarswyck koło

Yorku) w Polsce koncepcja Howarda przybierała postać typowych osiedli mieszkaniowych,

oddalonych od obszarów przemysłowych i wielkomiejskich. Walory ekologiczne i zdrowotne

miały zachęcić społeczeństwo do osiedlania się na tych terenach. Polscy urbaniści nie

projektowali miast samowystarczalnych ekonomicznie, raczej uzależnione od metropolii. Hasło

„Mieszkaj na wsi-pracuj w mieście” było reklamą miast-ogrodów na początku XX wieku.

Własność prywatna to kolejna cecha, która różni nas od brytyjskich pierwowzorów.

W ojczyźnie Howarda stosunki własnościowe rozwiązywano w formie samorządowej,

spółdzielczej lub patronackiej. W Polsce ziemie nabywano poprzez indywidualną sprzedaż

działek. Nabywców nowych terenów zachęcano korzyściami ekonomicznymi (niska renta

gruntowa) i zdrowotnymi. W zamian za to nowi właściciel byli zobowiązani do przestrzegania

standardów ekologicznych (np. min. 30 % działki musi być zadrzewione), budowlanych,

użytkowych. Zasady te nie wynikały z prawa lokalnego, ale z warunków sprzedaży.

W Polsce linie kolejowe często stawały się bodźcem rozwoju nie tylko jednego miasta-ogrodu,

ale i całego pasma miast. Wzorując się na modelu Howarda, również w polskich miastach-

ogrodach jest spełniony wymóg dogodnego połączenia z miastem czy metropolią.

Pomimo znacznego dystansu cywilizacyjnego koncepcja Howarda szybko i z dużą

intensywnością dotarła na polski grunt, co owocowało projektami już w pierwszych latach XX

wieku.37

Rozwój tych miast był równoległy z realizacjami w Anglii, a projekty dorównywały

brytyjskim pierwowzorom. Jednak wybuch pierwszej wojny światowej i związane z nią

powojenne zniszczenia oraz kryzys ekonomiczny udaremniły plany rozwoju pierwszych

polskich miast-ogrodów. Ale idea tworzenia miast-ogrodów wciąż tkwiła w umysłach polskich

urbanistów. Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku w Polsce to okres, w którym koncepcja

37

Dobrzyński, W., 1914

24

Howarda przeżywała swój renesans. Pojawiły się nowe inicjatywy, które zostały zrealizowane

w mniejszym lub większym stopniu. Najwięcej tego typu osiedli powstało wokół aglomeracji

warszawskiej. Odnoszą się one charakterem do koncepcji miasta-ogrodu. Po parcelacji, często

na leśnych terenach, wznoszono wille, rezydencje letniskowe przeznaczone dla warszawskiej

inteligencji, artystów, którzy chcąc uciec z miasta przyjeżdżali tu by spędzić czas na łonie

natury. Osiedla te nie są pełnym odzwierciedleniem idei Howarda. Można je raczej traktować

jako mazowiecką interpretację, różniącą się od angielskich osiedli. Podwarszawskie letniska

charakteryzują się specyficznym planem urbanistycznym, architekturą i więziami społecznymi.

Warszawskie Stare Włochy, choć zdominowane przez przemysł i biurowce zachwycają

licznymi terenami zielonymi i zachowanym charakterystycznym układem ulic. Warszawska

Sadyba to dziś dzielnica posiadająca status zabytkowy ze względu na układ urbanistyczny.

Również z idei miasta-ogrodu wyrósł Żoliborz Oficerski, w którym do dziś 50 % powierzchni

stanowi zabudowa jednorodzinna. Starsza część Konstancina-Jeziorny to miejsce gdzie

dziewiętnastowieczne wille zlokalizowane są w znacznej mierze na terenie leśnym. Kolejnym

ciekawym przykładem jest Komorów. Dostosowany do europejskich wzorców projekt autorstwa

Tadeusza Szymańskiego w 1930 roku dał początek istnienia miasta.

Większość tych realizacji została przerwana działaniami wojennymi. Często po jej

zakończeniu nie powracano już do tych koncepcji, a tereny zagospodarowywano niezgodnie

z ich pierwotnym planem. Jednak obecnie koncepcja miasta-ogrodu zaczyna odżywiać. W wielu

miastach działają organizacje i placówki, walczące o ład urbanistyczny. Za cel stawiają sobie

przywrócenie charakteru miasta-ogrodu i pielęgnowanie tradycji. Kilka miejscowości od kilki lat

realizuje projekt Otwarte Ogrody, którego celem jest uświadomienie społeczności

o konieczności ochrony dziedzictwa i środowiska. Są to działania na korzyść zrównoważonego

rozwoju, poprzez promocję, rewitalizację, wykorzystanie zasobów kulturalnych i naturalnych.38

Ważną rolę na rzecz ochrony i promocji miast-ogrodów oraz historycznych miejscowości

warszawskiego obszaru metropolitarnego pełni Stowarzyszenie Ład na Mazowszu.39

38

www.miastaogrody.pl 39

www.ladnamazowszu.org.pl

25

6. Podkowa Leśna jako przykład miasta-ogrodu

W Polsce najbardziej znaną i najpełniej zrealizowaną koncepcją miasta-ogrodu jest Podkowa

Leśna.

6.1. Historia

Dzisiejsze tereny Podkowy Leśnej w swojej historii miały kilku właścicieli. Dobra

brwinowskie razem z folwarkiem Wilhelmów (później pod nazwą Podkowa Leśna) na początku

XIX wieku należały do wojewody wileńskiego, Michała Radziwiłła. Od 1852 roku ziemie te

były w posiadaniu Józefa Szmideckiego, który w 1861 roku sprzedał je Stanisławowi Lilpopowi.

Pierwsze parcelacje dóbr brwinowskich rozpoczęły się w 1866 roku. W 1909 roku z dóbr

brwinowskich wydzielono dobra Wilhelmów, które od tego momentu znane są jako Podkowa

Leśna. Nazwa związana jest z charakterystycznym kształtem otaczających miejscowość lasów.

Kolejna parcelacja Podkowy Leśnej związana jest z budową linii kolejowej. W 1922 roku

w ramach spółki „Siła i Światło”, której celem był rozwój elektryfikacji kraju, powstała spółka

„Elektryczne Koleje Dojazdowe”. Porozumienie ze Stanisławem Lilpopem pozwoliło

na wytyczenie trasy elektrycznej trakcji kolejowej Warszawa – Grodzisk Mazowiecki przez

dobra podkowiańskie. Istotnym czynnikiem utworzenia miasta-ogrodu było doprowadzenie

do Podkowy Leśnej linii kolejowej, która warunkowała i przyspieszała rozwój miejscowości.

W 1927 roku została uruchomiona linia do Grodziska Mazowieckiego. Jej powstanie przyczyniło

się do rozwoju podmiejskich osiedli. Miejscowości te miały zapewniony transport i zasilanie

w energię elektryczną. A to podnosiło ich atrakcyjność. Linia kolejowa EKD to jeden

z elementów strukturalnych podwarszawskich miast-ogrodów.

W 1925 roku powstała spółka „Miasto-Ogród Podkowa Leśna, Spółka z ograniczoną

odpowiedzialnością”, której założycielem był Stanisław Lilpop, spółka „Siła i Światło” oraz

Bank Związku Spółek Zarobkowych. W celu realizacji hasła „Mieszkaj na wsi-pracuj

w mieście”, spółka za zadanie stawiała sobie stworzenie podmiejskiego osiedla na miarę

nowoczesnego europejskiego miasta. Spółka tereny Podkowy Leśnej uważała za zgodne

z wszystkimi wymaganiami potrzebnymi dla miasta-ogrodu, zarówno pod względem

zdrowotnym i środowiskowym. 9 kwietnia 1925 roku spółka ta odkupiła od Stanisława Lilpopa

26

majątek pod nazwą hipoteczną Podkowa Leśna i rozpoczęła sprzedaż działek. Jest to formalna

data powstania Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna.40

Jeszcze w tym samym roku na zlecenie Spółki

warszawski architekt Antoni Jawornicki wykonał plan miasta. Niestety nie ma oryginału tego

projektu, jedynie można przypuszczać, że jest nim plan przedstawiony na ulotce reklamowej

z 1927 roku (Rys.5). Jednak trzeba pamiętać, że ta wersja projektu powstała po dokonaniu

pomiarów geodezyjnych Kazimierza Mikułowskiego. Owa ulotka przedstawia plan miasta-

ogrodu wraz z parcelacją działek, a z drugiej strony umieszczono tekst przybliżający koncepcje

Howarda, tym samym zachęcając do nabywania działek w Podkowie Leśnej.

Rys. 5. Plan Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna (źródło: Kubiak, J., Rudziński, K., 2000)

6.2. Plan urbanistyczny

Antoni Jawornicki w swoim planie wykorzystał istniejące ukształtowanie terenu, drogi oraz

cieki wodne. Łączył formy istniejącej topografii z nowymi założeniami układu urbanistycznego.

Istniejące lasy zaadaptował jako park i pasy zieleni. Strumienie otoczył parkami

z wykorzystaniem na ścieżki spacerowe. Drogi, które łączyły dawny folwark z sąsiednimi

40

Wróblewski, B., 2003

27

miejscowościami dopasował do nowych ulic.41

Dostosowana do topografii terenu sieć ulic

tworzy ciekawe rozwiązanie. W środkowej części miejscowości ulice układają się w kształt

podkowy. Przecinają je promieniście rozchodzące się z centrum aleje. W południowo-zachodniej

części Podkowy Leśnej ulice koncentrują się wokół dwóch placów i przybierają geometryczny

układ. Jedynie północno-zachodnia część miasta otrzymała nieregularną siatkę ulic. Związane

jest to z większym niż w pozostałych częściach Podkowy Leśnej zróżnicowaniem terenu.

W centralnej części planu uwagę zwracają zadrzewione aleje, szersze od pozostałych ulic.

Przebiegająca przez Podkowę Leśną linia kolejowa dzieli ją na dwie części – północną

i południową. Centrum zespołu skupione jest przy stacji głównej. W pobliżu centrum Jawornicki

zaprojektował park miejski z budynkiem Klubu Sportowego (Pałacyk Kasyno). W pierwotnej

koncepcji urbanista teren miasta podzielił na dziesięć dzielnic (A-K). W każdej dzielnicy

wydzielił od kilku do kilkunastu bloków, a te podzielił na parcele. Parcele różniły się pod

względem powierzchni i kształtu. Największe parcele do ok. 6000 m² znajdowały się

w północnych i południowych dzielnicach, najmniejsze od ok. 1000 m² zaś w centralnym

i w południowo-wschodnim rejonie Podkowy Leśnej. Nadmienić należy, że centrum było

częściowo wyłączono spod parcelacji, dotyczyło to przede wszystkim działek będących

własnością Zarządu Dóbr. Małe działki miały być przeznaczone pod budownictwo szeregowe.

Różna wielkość działek oraz podział miasta na tereny leśne i niezalesione stwarzały szanse

dostosowania możliwości finansowych do potrzeb i preferencji potencjalnych nabywców. Plan

uwzględniał potrzebne funkcje miejskie, łatwo dostępne tereny rekreacyjne i obiekty

użyteczności publicznej.42

Przestrzenie publiczne dawały, od początku istnienia Podkowy

Leśnej, szansę do formowania się więzi społecznych i życia społecznego. Chociażby Pałacyk

w parku miejskim -pełnił rolę domu społecznego. Jawornicki w swoim planie pozostawił

istniejące obszary zieleni, przeznaczając je do użytku publicznego. W ten sposób możliwe było

zachowanie krajobrazu. A w społeczeństwie budził się „duch publiczny” integrujący miejscową

społeczność.43

41

Domaradzki, K., 2012 42

Wróblewski, B., 2003 43

Kubiak, J., Rudziński, K., 2000

28

Uzupełnieniem planu parcelacyjnego Jawornickiego były zapisy w aktach notarialnych, które

określały sposób użytkowania i zagospodarowywania działek oraz zabudowy. Zasady

te wprowadzono w celu utrzymania i ochrony charakteru miasta-ogrodu.44

Plan Antoniego Jawornickiego w 1926 roku posłużył Kazimierzowi Mikułowskiemu

do przeprowadzenia szczegółowego pomiaru Podkowy Leśnej i sporządzenia planu

geodezyjnego dla tej miejscowości. Praca ta stanowiła podstawę parcelacji, którą w 1926 roku

Okręgowy Urząd Ziemski zezwolił przeprowadzić Stanisławowi Wilhelmowi Lilpopowi. Już

rok później sporządzono kolejny plan geodezyjny Podkowy Leśnej, którego autorem był

inż. Mieczysław Dobrucki. Przypuszcza się, że właśnie ten plan został przedstawiony w folderze

reklamowym „Przewodnik po kolei elektrycznej Warszawa-Grodzisk”, wydanym w 1930 roku.45

Również w 1927 roku została rozwiązana spółka „Miasto Ogród Podkowa Leśna”. Każdy

z byłych udziałowców spółki stał się posiadaczem części jego dawnego majątku w proporcjach:

Stanisław Lilpop - 40 %, spółka Siła i Światło - 36 % oraz Bank Związku Spółek Zarobkowych -

24 %. Nad zagospodarowaniem terenu i sprzedażą działek potencjalnym nabywcom czuwał

nowo powołany Zarząd Dóbr Podkowa Leśna.46

Porównując dwa pierwsze plany miasta, tj. wydany w folderze z 1927 roku i 1930 roku można

dostrzec kilka istotnych zmian. W niektórych częściach miasta zwiększono powierzchnie parcel,

(głównie w centrum miasta, gdzie pierwotnie było dużo wąskich działek), kosztem zmniejszenia

ich liczby z 1779 do 1079. Zlikwidowano również uliczki dojazdowe. W planie z 1930 roku

zaprojektowano nowe ulice i po raz pierwszy nadano im nazwy. Pojawił się również nowy

projekt parku wraz z budynkiem domu sportowego, placami do gier i ciągami spacerowymi

w kształcie elipsoidy.

Kolejne zmiany, wprowadzone do projektu Podkowy Leśnej, choć już nie tak znaczne,

widoczne są zestawiając plan miasta z 1930 roku z późniejszym pomiarem geodezyjnym

wykonanym przez Konstantego Krasnowskiego w 1934 roku. Korekty te polegały przede

wszystkim na powiększeniu liczby działek oraz zmianie przebiegu ulic.47

44

www.powiat-grodziski.pl 45

Kubiak, J., Rudziński, K., 2000 46

www.podkowalesna.pl 47

Kubiak, J., Rudziński, K., 2000

29

Osiedle Podkowa Leśna zaczęło się rozwijać od 1927 roku, gdy została uruchomiona linia

kolei elektrycznych EKD Warszawa-Grodzisk Mazowiecki. Do 1932 roku wykupiono blisko

70 % całkowitej powierzchni obszarów przeznaczonych na ten cel. Zaczęły się pojawiać

zrzeszenia skupiające lokalną społeczność. Przykładem jest Stowarzyszenie Miłośników Miasta-

Ogrodu Podkowa Leśna, które w 1933 roku zmieniło nazwę na Towarzystwo Przyjaciół Miasta-

Ogrodu Podkowa Leśna. Celem Towarzystwa było min. stworzenie wzorowego osiedla

i utrzymanie go w jak najlepszym stanie zarówno pod względem gospodarczym,

administracyjnym, zdrowotnym i kulturalnym. W gestii Towarzystwa było zakładanie

i utrzymywanie obiektów użyteczności publicznej: szpitali, biblioteki, szkół, sklepów, ale także

parków i ogrodów oraz wprowadzenie infrastruktury technicznej. Towarzystwo czuwało także

nad prawidłowym stosowaniem przepisów. Władzę administracyjną sprawowało Sołectwo,

a sprawami organizacji osiedla, przede wszystkim sprzedażą działek zajmował się wspomniany

już wcześniej Zarząd Dóbr Podkowa Leśna. Zarząd ten opracował tzw. zastrzeżenia hipoteczne

określające miejscowe prawo budowlane. Ich stosowanie zostało zapewnione przez

umieszczenie w umowach kupna-sprzedaży. W ten sposób możliwa była realizacja spójnej wizji

miasta-ogrodu.48

6.3. Architektura

Architektura Podkowy Leśnej była i nadal jest jednym z elementów nadających jej wyjątkowy

klimat. Zatopione wśród leśnej zieleni wille doskonale współgrają z założeniami przestrzennymi

miasta, stanowiąc jego istotny element. Zabudowa miasta sprzed 1939 roku reprezentuje dwa

style architektoniczne: dworkowy i międzynarodowy. Pierwszy styl (rys.6 i rys.7) nawiązuje

do polskiego dziewiętnastowiecznego dworku, który charakteryzował się prostotą, zarówno

w zakresie form, kształtu, kompozycji jak i elewacji. Styl międzynarodowy (zob. Rys.8) był

konsekwencją rozwijającym się w XX wieku w Europie modernizmem. Projektując posiadłości

mieszkańców nie zapominano o komponowaniu ogrodów, które niekiedy przyjmowały postać

parków-ogrodów.49

48

www.podkowalesna.org 49

Grątkowski, G., 2007

30

Rys. 6.Willa Mimoza w stylu dworkowym Rys.7. Willa Bertoniego w stylu dworkowym

(źródło: www.fotoforum.gazeta.pl) (źródło: www.miastaogrody.pl)

Rys.8. Szklana willa w stylu międzynarodowym

(źródło: www.miastaogrody.pl)

6.4. Mieszkańcy

Architektura, środowisko naturalne, koncepcja urbanistyczna, wszystkie te elementy

decydowały o fizjonomii Podkowy Leśnej. Miasto tworzyli też ludzie, którzy świadomie tu

zamieszkali i szanowali jego charakter. Plan urbanistyczny Podkowy Leśnej, zgodnie z ideą

miasta-ogrodu umożliwiał budowanie więzi społecznych. To mieszkańcy decydowali o losach

swojej miejscowości. Udział w przedsięwzięciu jakim było stworzenie miasta-ogrodu,

możliwość zbudowania czegoś nowego i wyjątkowego, budziło Podkowian do działania.

Przykładem aktywności jest wspomniane wcześniej Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu

Podkowa Leśna, organizacje jak na przykład Ochotnicza Straż Pożarna, Koło Związku Pracy

31

Obywatelskiej Kobiet, Koło Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Działające na terenie

miasta organizacje zrzeszały wielu mieszkańców. To ich determinacja i zapał doprowadziły

do realizacji wielu celów. Miasto zamieszkiwały osoby stosunkowo bogate. Ale to nie pieniądze

decydowały o specyfice społeczności. Bywali tu ludzie ze świata artystycznego, polityki.

Prezentowali oni wysoką kulturę i odwagę myślenia. Początkowo przyjeżdżali tu tylko latem, ale

z czasem osiedlali się na stałe. To właśnie elitaryzm kształtował rzeczywistość miasta-ogrodu

Podkowy Leśnej.50

50

Wróbleski, B., 2003

32

7. Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe

Podkowy Leśnej51

7.1. Położenie administracyjne i geograficzne

Według podziału administracyjnego Miasto-Ogród Podkowa Leśna leży na terenie powiatu

grodziskiego, województwa mazowieckiego. Miasto należy do aglomeracji warszawskiej

i położone jest 25 km na południowy-zachód od stolicy.

Rys.9. Położenie powiatu grodziskiego na tle Rys.10. Położenie Podkowy Leśnej na tle

woj. mazowieckiego (opracowanie własne) powiatu grodziskiego (opracowanie własne)

Podkowa Leśna leży na Równinie Łowicko – Błońskiej, na terenie Lasów Młochowskich.

Miasto znajduje się w zasięgu Warszawskiej Kolei Dojazdowej WKD oraz drogi wojewódzkiej

nr 719, będącej drogą wylotową z Warszawy.

Podkowa Leśna zajmuje obszar o powierzchni 1010 ha.

51

Uchwała Nr 134/XXXII/2005 Rady Miasta Podkowy Leśnej z dnia 24.02.2005 w sprawie uchwalenia Strategii

Zrównoważonego Rozwoju Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej na lata 2005-2014

33

W skład Podkowy Leśnej wchodzi:

Miasto-Ogród – część zabudowana (ok. 410 ha, 41 % powierzchni);

Lasy Młochowskie (ok. 600 ha, 59 % powierzchni).

Podkowa Leśna graniczy z:

miastem i gminą Brwinów,

miastem Milanówek

gminą Nadarzyn.

7.2. Ludność

Podkowa Leśna to najmniejsza i najmniej liczna gmina w powiecie grodziskim. Zamieszkuje ją

3861 ludności na obszarze ok. 10 km2, co daje gęstość zaludnienia 381 osób/km

2. Liczba

mieszkańców w ciągu ostatnich 5 lat utrzymuje się mniej więcej na stałym poziomie, choć przez

ostatnie lata widać tendencję wzrostową.

Wykres.1. Liczba ludności w Podkowie Leśnej wg płci

(opracowanie własne na podstawie danych GUS-u z 2012r.)

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

2005 2006 2007 2008 2009 2010

kobiety

mężczyźni

34

60 % ludności gminy stanowi ludność w wieku produkcyjnym, a 18 % w wieku

przedprodukcyjnym. Duży udział społeczeństwa, bo aż 22 % stanowią osoby w wieku

emerytalnym. Ostatni wskaźnik jest wyższy od średniej powiatowej, wojewódzkiej i krajowej.

Tab.1. Struktura wiekowa mieszkańców Podkowy Leśnej


Ludność w wieku 2005 2006 2007 2008 2009 2010

przedprodukcyjnym 710 699 672 676 685 697

Produkcyjnym 2348 2393 2377 2357 2338 2329

poprodukcyjnym 739 752 773 803 819 835

7.3. Środowisko przyrodnicze

Zgodnie z rozporządzeniem wojewody warszawskiego Miasto-Ogród Podkowa Leśna wraz

z Lasem Młochowskim od 1997roku należy do Warszawskiego Obszaru Chronionego

Krajobrazu. Na terenie miasta znajduje się również dużo rezerwatów oraz pomników przyrody

wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.

Gleby

Największe powierzchnie Podkowy Leśnej zajmują gleby wytworzone z piasków słabo

gliniastych, podścielone piaskami luźnymi. Na terenie występowania wydm (w zachodniej części

analizowanego terenu )występują gleby bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z piasków

słabo gliniastych i pisków luźnych pod lasem. W dolinie cieku przepływającego przez Parów

Sójek występują gleby pobagienne (murszowo-mineralne i murszowate) wykształcone z piasków

luźnych i z piasków gliniastych.

Wody powierzchniowe

Podkowa Leśna należy do zlewni rzeki Rokitnicy oraz Mrówki. Przez miasto przepływają dwa

cieki:

ciek naturalny, nawadniający Park Miejski i Parów Sojek

rów odwadniający Uroczysko Zaborów w Lesie Młochowskim

35

Szata roślinna

Roślinność w Podkowie Leśnej stanowią przede wszystkim drzewostany dębowo-sosnowe lub

sosnowo-dębowe, które są wzbogacane obcymi gatunkami ozdobnymi. Park Miejski wyróżnia

się na tle miasta występującą tu najbardziej naturalną roślinnością. Potencjalną roślinnością

dla obszaru Podkowy Leśnej stanowi subkontynentalny grąd lipowo-dębowo-grabowy

i kontynentalny bór mieszany.

Walory przyrodnicze i krajobrazowe

Pomniki przyrody

W granicach Podkowy Leśnej znajduje się 19 pomników przyrody ożywionej oraz trzy pomniki

przyrody nieożywionej (głazy narzutowe).

Rezerwaty przyrody

Na terenie Podkowy Leśnej powstały trzy rezerwaty przyrody – dwa w Lesie Młochowskim i

jeden w zurbanizowanej części Miasta-Ogrodu.

Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego – powołany został dla ochrony dębowo-

sosnowego starodrzewia o cechach zbiorowiska naturalnego. Powierzchnia rezerwatu - typu

leśnego wynosi 24,73 ha. Około 80 % jego powierzchni zajmują naturalne zbiorowiska leśne

z drzewostanem osiągającym 160-170 lat.

Rezerwat Zaborów im. Witolda Tyrakowskiego - to rezerwat typu faunistycznego

obejmujący teren o powierzchni 10,26 ha. Powstał w celu ochrony naturalnego lasu grądowego

oraz miejsc gniazdowania 26 gatunków rzadkich i chronionych ptaków.

Rezerwat Parów Sójek - obejmuje ochroną wąską dolinę okresowego strumienia

przecinającego park miejski płynącego z Owczarni. Rezerwat zajmuje obszar 3,84 ha.

36

Rys.11. Rezerwat Parów Sójek (źródło: www.garnek.pl)

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Na terenie Podkowy Leśnej jest wyznaczony jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy pod

nazwą „Leśny Park Miejski w Mieście – Ogrodzie Podkowie Leśnej".

Obszary chronionego krajobrazu

Obszar Podkowy Leśnej wraz z terenem Lasu Młochowskiego leży w granicach

Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, którego celem jest ochrona krajobrazowych

ekosystemów. Ochrona ta polega min. na zakazie zmiany gruntów leśnych na cele inne niż leśne,

niszczenia zadrzewień, powierzchni leśnych oraz niektórych elementów krajobrazu. Z drugiej

strony uzupełnia się zadrzewienia śródpolne i przydrożne, a także stosuje się ekologiczne

metody produkcji żywności.

Lasy i parki

Cały teren Podkowy Leśnej to teren leśny zarządzany przez Lasy Państwowe – Nadleśnictwo

Chojnów. Badany obszar obejmuje dwa leśnictwa: Leśnictwo Podkowa Leśna „Dębak”

i Leśnictwo Stefanka. Las oraz układ urbanistyczny miasta-ogrodu stanowi obszar zabytkowy.

W Podkowie Leśnej na obszarze 14 ha istnieje Leśny Park Miejski wyznaczony zgodnie

z rozporządzeniem Wojewody Mazowieckiego w 2003 r.52

Położony na wydmach, porośnięty

52

Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 48 z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie wyznaczenia zespołu

przyrodniczo-krajobrazowy pod nazwą „Leśny Park Miejski w Mieście – Ogrodzie Podkowie Leśnej"

37

jest starodrzewem dębowym i sosnowym. Park Miejski stanowi obiekt o dużej wartości

ekologiczno-przyrodniczej.

Ciągi ekologiczne

Na terenie Podkowy Leśnej można wyróżnić dwa ciągi ekologiczne, jeden o znaczeniu

ponadlokalnym będącym drogą migracji roślin i zwierząt pomiędzy skrajnymi obszarami

miasta i drugi o znaczeniu lokalnym. Jednak ciągi te nie pełnią do końca swojej funkcji

środowiskowej, gdyż obiekty infrastruktury miejskiej i indywidualnej ograniczają swobodną

migrację zwierząt i roślin.

7.4. Zabytki urbanistyczne i architektoniczne

Miasto-Ogród Podkowa Leśna od 1981 roku w całości wpisane jest do rejestru zabytków

i podlega ochronie dóbr przyrody i kultury. Opiece Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

podlega układ urbanistyczny, zabudowa i zieleń Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej w granicach

administracyjnych.

Na terenie Miasta znajduje się:

10 obiektów wpisanych do rejestru zabytków (min. Park Miejski z Pałacykiem Kasyno

(rys.12), Stawisko, Kościół pw. Św. Krzysztofa (rys.13));

149 obiektów architektonicznych objętych ochroną konserwatorską;

4 stanowiska archeologiczne (z przełomu I-V w p. n. e.).

38

Rys.12. Pałacyk Kasyno w Parku Miejskim Rys.13. Kościół pw. Św. Krzysztofa

(źródło: (www.podkowalesna.pl) (źródło: www.polskaniezwykla.pl)

7.5. Kultura

Na terenie Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna działają ośrodki kulturalne i stowarzyszenia:

1) Centrum Kultury i Inicjatyw Obywatelskich w Podkowie Leśnej,

2) Miejska Biblioteka Publiczna im. Poli Gojawiczyńskiej,

3) Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów,

4) Inne:

a) Stowarzyszenie Ogród Sztuk i Nauk,

b) Towarzystwo Przyjaciół Miasta- Ogrodu Podkowa Leśnej,

c) Liga Ochrony Przyrody – oddział w Mieście-Ogrodzie Podkowie Leśnej,

d) Caritas,

e) PŁPS,

f) Nasza Chata,

g) Liga Polska.

7.6. Turystyka i rekreacja

Podkowa Leśna posiada niebywały potencjał do uprawy turystyki i rekreacji. Sprzyja temu

duży kompleks leśny, liczne zabytki architektoniczne, urbanistyczne i przyrodnicze. Miasto

posiada także dużo szlaków turystycznych.

39

W mieście wyznaczone są cztery szlaki piesze prowadzące min. do Lasu Młochowskiego czy

rezerwatu im. Bolesława Hryniewieckiego, a na terenie Lasu Młochowskiego –ścieżki rowerowe

(rys.13)

Rys.14. Plan miasta Podkowa Leśna ze szlakami turystycznymi (źródło: podkowalesna.pl)

Źródłem informacji o atrakcjach turystycznych są przewodniki wydawane przez Towarzystwo

Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna.

Podkowa Leśna posiada bazę noclegową, lecz w ograniczonym zakresie i niewysokim

standardzie.

7.7. Komunikacja

Podkowę Leśną przecinają dwie drogi wojewódzkie:

w północnej części miasta droga wojewódzka nr 719 będąca przedłużeniem

Al. Jerozolimskich –drogi wylotowej z Warszawy;

przebiegająca po wschodniej stronie miasta droga wojewódzka nr 720 zapewniająca

powiązanie z szosą katowicką.

40

Uzupełnieniem układu dróg wojewódzkich jest wewnątrzmiejski układ ulic oraz przestrzeni

publicznych określonych na podstawie historycznego planu parcelacyjnego.

Dużym udogodnieniem dla mieszkańców jest Warszawska Kolej Dojazdowa na trasie

Warszawa - Grodzisk Mazowiecki oraz Warszawa - Milanówek.

7.8. Infrastruktura techniczna

Całe miasto Piaseczno posiada sieć wodociągową. Do sieci podłączonych jest obecnie

(sierpień 2012) 1112 gospodarstw czyli blisko 90 % wszystkich gospodarstw. Głównym źródłem

zaopatrzenia w wodę jest własna Stacja Uzdatniania Wody w Podkowie Leśnej.

100 % powierzchni miasta posiada sieć kanalizacyjną, do której obecnie (sierpień 2012) jest

podłączonych 1106 gospodarstw czyli blisko 90 % wszystkich gospodarstw.

Miasto jest zaopatrywane w gaz średnioprężynowy ze stacji w Grodzisku Mazowieckim.

Podkowa Leśna w energię elektryczną zasilana jest poprzez stację transformatorową

110/15 kV Brwinów

Sieć telekomunikacyjna na terenie miasta jest mocno rozbudowana. Jednostką eksploatacyjną

jest spółka Orange (dawniej Telekomunikacja Polska S.A.). Miasto leży także w zasięgu sieci

telefonii komórkowych.

7.9. Infrastruktura społeczna

Opieka medyczna

Na terenie Podkowy Leśnej znajdują się dwa Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej POZ.

Ponadto funkcjonują prywatne gabinety lekarskie i rehabilitacyjne.

Pomoc społeczną zapewnia Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej.

41

Oświata

Na terenie Podkowy Leśnej funkcjonuje:

jedno publiczne przedszkole miejskie

jedna publiczna szkoła podstawowa

jedna niepubliczna szkoła podstawowa

jedno publiczne gimnazjum

jedno niepubliczne gimnazjum

jedno niepubliczne liceum ogólnokształcące

Ponadto na terenie miasta znajduje się Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, w którym mieści

się wyższa szkoła, szkoła języków obcych oraz studia podyplomowe.

Bezpieczeństwo publiczne

Na terenie Podkowy Leśnej funkcjonuje posterunek policji podlegający Powiatowej

Komendzie w Grodzisku Mazowieckim. Ponadto działają liczne prywatne agencje ochrony

7.10. Działalność gospodarcza

Aktywnych podmiotów gospodarczych na terenie Podkowy Leśnej jest obecnie 560.53

Na terenie Podkowy Leśnej nie ma zlokalizowanych zakładów przemysłowych. Taki stan jest

zgodny z intencjami założycieli miasta. Z racji tego, że miasto pełni głownie funkcję

mieszkaniową, dominują tutaj usługi i handel.

53

www.podkowalesna.pl

42

8. Zalesie Dolne jako przykład miasta-ogrodu

8.1. Historia

Zalesie Dolne powstało z trzech nieruchomości ziemskich: Zalesie Miasto-Las, Adamów-

Zalesie i Miasto-Ogród Zalesie. Do 1952 roku funkcjonowało jako samodzielna miejscowość

w powiecie grójeckim, gm. Jazgarzew, a następnie zostało przyłączone do Piaseczna jako jego

dzielnica.

Na początku XX wieku tereny dzisiejszego Zalesia porastały lasy. Dopiero w latach

dwudziestych rozpoczęto parcelację dóbr Ksawerego Branickiego -Las Zalesie Wilanowskiego

oraz dóbr Tadeusza Zawadzkiego. Podzielono teren na dwie części: Zalesie Miasto-Las, które

powstało po prawej stronie drogi z Piaseczna do Grójca i Adamów-Zalesie od imienia Adama

Branickiego po lewej stronie. W ten sposób opracowano koncepcję miasta-lasu. Problemy

finansowego po pierwszej wojnie światowej zmusiły Adama Branickiego do sprzedaży majątku.

21 października 1925 roku z księgi dóbr wilanowskich wydzielono część nieruchomości

o nazwie Zalesie Miasto-Las, którą nabył Tadeusz Zawadzki, właściciel Wólki Kozodawskiej.

Datę te uważa się za datę powstania Zalesia Dolnego. Nowy właściciel Zalesie Las zlecił inż.

arch. Władysławowi Gunath wykonanie planu parcelacji lasu na działki letniskowe.54

8.2. Układ urbanistyczny

Nowy układ urbanistyczny uwzględniał walory krajobrazowe i charakter miejscowości.

Architekt zaprojektował 347 działek mieszkalnych, tereny sportu i rekreacji, ulice, duży plac

z prowadzącą do niego szeroką aleją (rys.15). A to wszystko na powierzchni prawie 94 ha. Nowy

geometryczny układ ulic oparto o istniejący układ drożny, w tym także nową linię kolejki

wąskotorowej. W całej miejscowości tereny leśne wciąż zajmowały duże powierzchnie.

54

Walczykowska, M., 2012

43

Rys.15. Zalesie Miasto-Las, 1925 (źródło: Walczykowska, M., 2007)

Sprzedaż działek nastąpiła jeszcze w grudniu 1925 roku. W tym czasie prowadzono działania

reklamowe w szerokim zakresie wykorzystując możliwe wówczas środki. Prowadzone akcje

zachęcające do nabywania nowych działek głosiły hasła: „Mieszkaj na wsi-pracuj w mieście”,

„Dąż do słońca, powietrza i domu własnego”. Ważnym dla miasta faktem, z punktu widzenia

jego rozwoju była sprzedaż przez Tadeusza Zawadzkiego Towarzystwu Akcyjnemu

Warszawskich Dróg Żelaznych Dojazdowych działki, która obecnie stanowi teren kolejki

wąskotorowej. Nowi właściciele działek byli zobowiązani, zgodnie z zapisami w aktach

notarialnych, do przestrzegania zasad dotyczących zagospodarowywania nowo nabytych

terenów. Jedna osoba mogła nabyć teren o powierzchni nie większej niż 2 ha. Zabroniona była

nadmierna wycinka lasu .Na poszczególnych działkach obowiązywał również przepis

zachowania co najmniej 50 % istniejącego drzewostanu. Nowa zabudowa miała być zgodna

z estetyką poszczególnych ulic. Wprowadzono ograniczenia wysokości budynków do dwóch

kondygnacji. Wszystkie budynki miały mieć fasadę z każdej strony. W nowo powstałej

miejscowości Zalesie Las zabroniona była budowa zakładów przemysłowych, fabryk czy innych

zakładów, których działalność mogłaby doprowadzić do zanieczyszczenia powietrza i zakłócenia

44

spokoju ludności. Opisane wyżej zapisy miały na celu utrzymanie we właściwym porządku

parceli i lasu.55

Działki wykupywano w szybkim tempie, większość z nich znalazła nowych właścicieli jeszcze

przed wojna. Niekiedy nabywanie działek miało charakter spekulacyjny. Z roku na rok działki

były coraz droższe. Zalesiańskie działki cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród

inteligencji, ale także bankowców czy artystów.

W celu integracji mieszkańców Zalesie Las powołano 12 września 1927 roku Towarzystwo

Przyjaciół Miasta-Lasu Zalesia. Priorytetem nowej organizacji było ,,współdziałanie na rzecz

rozwoju miejscowości Miasto-Las Zalesie pod względem leczniczym, higienicznym,

ekonomicznym, estetycznym i ogólnokulturalnym”.56

Do zadań Towarzystwa należało zakładanie

szkół, instytucji kulturalnych, parków, terenów rekreacji i sportu. Towarzystwo było

zwolennikiem budowy pensjonatów, rozwoju komunikacji, dróg i szos. Pilnowało porządku

w miejscowości. Organizacja zamierzała także organizować przedstawienia, koncerty

i wycieczki, chciała zaangażować społeczeństwo do wspólnego działania.57

Jak już napisano wcześniej teren Adamów-Zalesie zajmował obszar po lewej stronie drogi

z Piaseczna do Grójca. Plan nowego osiedla jako miast-las na zlecenie Branickiego wykonał

w 1928 roku mierniczy Józef Pokrzywnicki (rys.16). Określił on wielkość tego gruntu na ponad

116 ha i podzielił go na 198 działek mieszkalnych oraz tereny użyteczności publicznej, takie jak

drogi, parki, place. W swoim planie Pokrzywnicki wyznaczył także działkę pod kościół. Warto

zwrócić uwagę na minimalną wielkość działek, którą określono na 3500 m². Był to celowy

zamysł podporządkowania człowieka przyrodzie. Człowiek musiał się „wkomponować”

w przyrodę, bo to on był uzależniony od przyrody, a nie odwrotnie.

55

Walczykowska, M., 2010 56

Kopia Statutu Towarzystwa Przyjaciół Zalesia, 1938 57

www.zalesie-dolne.pl

45

Rys.16. Plan Adamów Zalesie, 1928 (źródło Walczykowska, M., 2007)

Po zatwierdzeniu planu przez powiat grójecki, rozpoczęto sprzedaż działek w lutym 1929 roku.

Większość działek była wykupiona przez osoby prywatne. Ale także nabywcami kilku działek

była gmina miejska w Piasecznie i Towarzystwo Przyjaciół Gimnazjum Państwowego im.

E. Plater. W Adamów-Zalesie mamy do czynienia także z darowizną, którą podarował hrabia

Branicki. Przekazał on mieszkańcom działkę pod budowę kościoła.58

Podobnie jak przy parcelacji Zalesie Las, w Adamów Zalesie przy sprzedaży działek

towarzyszyły zasady zagospodarowania nowo nabytych działek. Zapisane w księgach

hipotecznych określały sposób korzystania i zabudowy nieruchomości ziemskich.

Widząc duże zainteresowanie zalesiańskimi działkami Tadeusz Zawadzki, właściciel Wólki

Kozodowskiej w 1929 roku wydzielił ze swojego majątku obszar, na którym postanowił

przeprowadzić parcelację. Opracowany plan zagospodarowania przestrzennego dał początek

istnienia Miasto-Ogród Zalesie. Na ponad 51 hektarowym terenie zaprojektowano aż 289 działek

o średniej powierzchni ok. 1450 m². W opracowanym układzie urbanistycznym główną oś

stanowi Aleja Zgody i Aleja Pokoju. W planie dużą działkę wyznaczono na teren sportu

58


46

i rekreacji. Na terenie Miasto-Ogród Zalesie wyznaczono dużo małych działek, a osiedle pełniło

funkcję miasta-ogrodu, a nie miasta-lasu. Taka parcelacja wynikała z faktu, że tereny te w

odróżnieniu od Zalesie Miasto-Las i Adamów Zalesie stanowiły pola i nadawały się pod małe

parcele z ogródkami przydomowymi. Na terenie Zalesie Miasto-Las i Adamów Zalesie wielkość

działek uzależniona była od drzewostanu i leśnego charakteru osiedli. Plan zatwierdzono jeszcze

tego samego roku, a pierwsze wydzielenia działek nastąpiły 17 sierpnia 1929 roku. Nowi

nabywcy zobligowali się do przestrzegania warunków zawartych w księgach hipotecznych.

Zasady te były bardzo podobne do zastrzeżeń, które Tadeusz Zawadzki zawarł w przypadku

osiedla Zalesie Miasto-Las.59

Z początku trzem nowym osiedlom: Zalesie Miasto-Las, Adamów Zalesie i Zalesie Miasto-

Ogród przypisywano charakter miejscowości letniskowej (rys.17). Bum budowlany w tych

miejscowościach rozpoczął się gdy w 1933 roku doprowadzono prąd. Innym czynnikiem, który

pociągnął za sobą intensywny ruch budowlany było uruchomienie rok później linii kolejowej

z Warszawy do Radomia. Osiedlali się tu warszawscy urzędnicy, przedstawiciele wolnych

zawodów, a także naukowcy. Dla mieszkańców projektowali znani i cenieni architekci, jak

Marian Lalewicz, Leon Suzin, Karol Siciński.

Rys.17. Plan letnisk, 1934 (źródło: Walczykowska, M., 2007)

59

www.zalesie-dolne.pl

47

Po drugiej wojnie światowej trzy osiedla utworzyły jedną miejscowość Zalesie Dolne, które

w 1952 roku zostało włączone jako dzielnica do Piaseczna.60

Zalesie różniło się od charakteru

całego miasta. Próbowano „dopasować” Zalesie Dolne do Piaseczna poprzez zmniejszanie

działek, zagęszczenie zabudowy, wycinkę drzewostanu. Na szczęście ten etap bezmyślnego

działania miasto ma już za sobą.

8.3. Architektura

Zalesie Dolne zachwyca architekturą. Pełni uroku dodają jednocześnie wspaniałe

przedwojenne wille jak i współczesna zabudowa. Jak pamiętamy teren dzisiejszego Zalesia

Dolnego jeszcze na początku XX wieku porastał bujny i dziewiczy las. Po parcelacji ziemi

Zawadzkiego i Branickiego grunty te stały się skupiskiem nowego zespołu zabudowy

reprezentującego różne style. Różne grupy stylowe współistniały równolegle, w zależności od

upodobań właścicieli i architektów. Budowano w stylu dworkowym nawiązując do form

polskiego dworku z pierwszych lat XIX wieku (rys.18). W budynkach tych obserwuje się

uproszczone motywy barokowe, renesansowe i klasycystyczne. Uwagę zwracają białe ściany

i czerwona dachówka oraz reprezentacyjny ganek wsparty na kolumnach.

Drugą grupę budynków w Zalesiu Dolnym stanowią wille wzniesione w stylu

międzynarodowym związanym z modernizmem i funkcjonalizmem (rys.19). Budynki powstałe

w tym charakterze cechują się dużą liczbą okien, płaskim dachem, wysuniętym balkonem.

Architekci projektowali proste bryły budynku pozbawiając ich detalu architektonicznego.

Kolejną wyróżniającą się pod względem architektonicznym grupę tworzą budynki drewniane

(rys.20 i rys.21). Poprzez materiał i prostotę form nawiązują do modnego w latach trzydziestych

regionalizmu.

60


48

Różnorodność stylów architektonicznych i zatopione wśród leśnej zieleni domy nadały miastu

niepowtarzalny charakter.61

Rys.18. Willa „Biały dworek” w stylu Rys.19. Willa w stylu modernistycznym

dworkowym (źródło: www.zalesie-dolne.pl) (źródło: www.zalesie-dolne.pl)

Rys.20. Drewniana willa Harenda Rys.21. Drewniany Dom zakopiański

(źródło: www.zalesie-dolne.pl) (źródło: www.zalesie-dolne.pl)

61

Walczykowska, M. 2007

49

9. Uwarunkowania przestrzenne, społeczne, gospodarcze i środowiskowe

Zalesia Dolnego62

9.1. Położenie administracyjne i gospodarcze

Zalesie Dolne od 1952 roku jest dzielnicą miasta Piaseczno. Gmina miejsko-wiejska Piaseczno

leży na terenie powiatu piaseczyńskiego w centralnej części województwa mazowieckiego. Zaś

same miasto Piaseczno leży w północnej części gminy Piaseczno w odległości 23 km od centrum

Warszawy. Zespół piaseczyński jest przedłużeniem południowego, ursynowsko-natolińskiego

pasa zurbanizowanego Warszawy i wchodzi w skład największego zespołu miejskiego

w południowym obszarze zurbanizowanym Obszaru Metropolitalnego Warszawy.

Rys.22. Położenie powiatu piaseczyńskiego na tle Rys.23. Położenie Zalesia Dolnego na tle

woj. mazowieckiego (opracowanie własne) gminy Piaseczno (opracowanie własne)

Gmina Piaseczno leży w pasie nizin środkowopolskich w obrębie Równiny Warszawskiej.

Miasto znajduje się w zasięgu Polskich Kolei Państwowych i Grójeckiej Kolei Dojazdowej oraz

drogi krajowej nr 79, będącej drogą wylotową z Warszawy.

Gmina Piaseczno zajmuje obszar o powierzchni 12 823 ha, a samo miasto Piaseczno 1 633 ha.

W skład gminy Piaseczno wchodzi miasto Piaseczno i 32 sołectwa.

62

Uchwała nr 1151/XXXIX/2009 Rady Miejskiej w Piasecznie z dnia 23.09.2009 w sprawie uchwalenia zmiany

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Piaseczno

50

Gmina Piaseczno graniczy z:

Konstancin-Jeziorna

Góra Kalwaria

Prażmów

Tarczyn

Lesznowola

Warszawa

9.2. Ludność

Gminę Piaseczno zamieszkuje 69 951 mieszkańców, z czego w samym mieście aż 41 043

(dane z 02.07.2012).63

Daje to gęstość zaludnienia, odpowiednio: 545,5 osób/ km2

i 2 513 osób/km2. Liczba ludności stale i systematycznie wzrasta, co dokładnie przedstawia

poniższy wykres:

Wykres. 2. Liczba ludności w Piasecznie wg płci (opracowanie własne

na podstawie danych GUS-u z 2012r.)

63

www.piaseczno.eu

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

kobiety

mężczyźni

51

Największy udział mieszkańców miasta Piaseczna stanowi ludność w wieku produkcyjnym -

64 %. Społeczeństwo Piaseczna jest w miarę młode -21,5 % mieszkańców to ludzie w wieku

poniżej 17 roku życia.

Tab.2. Struktura wiekowa mieszkańców Piaseczna


Ludność w wieku 2005 2006 2007 2008 2009 2010

przedprodukcyjnym 7820 8121 8319 8613 8872 9120

produkcyjnym 24056 24828 25489 26006 26576 27184

poprodukcyjnym 4959 5155 5362 5542 5765 5991

9.3. Środowisko przyrodnicze

Gmina Piaseczno zlokalizowana jest między terenami Chojnowskiego Parku Krajobrazowego,

a Lasem Kabackim. Lasy te mają korzystny wpływ na regenerację powietrza w otoczeniu

aglomeracji warszawskiej. Gmina posiada wiele cennych ekosystemów, obiektów oraz terenów

objętych ochroną.

Gleby

W gminie Piaseczno występują głównie gleby lekkie powstałe z piasków słabo gliniastych lub

luźnych. Gleby te wchodzą w skład kompleksu żytnio-ziemniaczanego. Przeważają gleby

bielicowe, brunatne i mady (w okolicach rzek).Na obszarze miasta Piaseczna występują gleby

typu antropogenicznego. Gleby gminy Piaseczno to w 52 % gleby klasy IV i V. 11 % ogólnej

powierzchni gruntów rolnych w gminie stanowią gleby klasy II i III. Gleby klasy I w ogóle nie

występują na tym terenie. Gleby na terenie gminy są głównie kompleksu żytniego, który

występuje na glebach brunatnych i bielicowych. Na czarnych ziemiach, glebach brunatnych oraz

madach występuje kompleks pszenny.

52

Wody powierzchniowe

Obszar gminy Piaseczno leży w obrębie drugorzędowej zlewni rzeki Jeziorki (lewy dopływ

Wisły). Jest to główna rzeka przepływająca przez gminę. Przez ten teren przepływają jeszcze

dwa cieki, będące dopływem Jeziorki:

Rzeka Głoskówka ze Strugą

Rzeka Zielona z Czarną.

Ogólna długość cieków na terenie gminy Piaseczno wynosi 30,150 km, z czego regulowanych

jest 16 %.

Szata roślinna

Według geobotanicznego podziału Polski gmina Piaseczno leży w granicach Krainy

Mazowieckiej. Teren gminy porasta roślinność siedlisk grądów, borów mieszanych, łęgów

olszowo-jesionowych, a także olsów.

Walory przyrodnicze i krajobrazowe

Obszary chronione zajmują ok. 40 % powierzchni gminy Piaseczno. Na terenie gminy

występuje wiele ekosystemów cennych pod względem krajobrazowym. Celem ich ochrony

obszar gminy Piaseczno został włączony do Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Pomniki przyrody

Większość z 72 pomników przyrody zarejestrowanych na terenie gminy Piaseczno znajduje się

na terenach zabudowanych. Aż 37 pomników znajduje się w Zalesiu Dolnym.

Rezerwaty przyrody

Na terenie gminy wyznaczono pięć rezerwatów przyrody znajdujących się w obrębie

Chojnowskiego Parku Krajobrazowego. Ich łączna powierzchnia zajmuje ok. 104 ha.

53

Rezerwat Pilawski Grąd – głównym obiektem ochrony jest naturalny las grądowy wraz

z pomnikowymi drzewami.

Rezerwat Chojnów – powołany do ochrony lasu dębowo-grabowego. Na uwagę zasługuje

grab liczący ok. 160 lat.

Rezerwat Biele Chojnowskie – głównym obiektem ochrony jest występujący tu wyspowo

wiciokrzew pomorski –gatunku występującego tylko na Pomorzu. Rezerwat ten jest jego

jedynym stanowiskiem w Polsce środkowej

Rezerwat Las Pęcherski – ochroną objęto naturalne zbiorowiska grądowe uzupełnione

cennym borem mieszanym z sosną zwyczajną.

Rezerwat Uroczysko Stephana – największy z rezerwatów na terenie gminy. Ochrona

obejmuje piętrowy drzewostan borów mieszanych.

Użytki ekologiczne

W gminie Piaseczno występuje jeden użytek ekologiczny w postaci zabytkowego parku

dworskiego w Woli Gołkowskiej, zajmujący powierzchnię 3,6 ha.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Na terenie Zalesia Dolnego znajduje się jedyny w gminie zespół przyrodniczo-krajobrazowy.

Stanowi go pagórkowaty teren o charakterze wydmowym o nazwie Górki Szymona.

Lasy i parki

Gmina Piaseczno uważana jest za jedną z najbardziej zalesionych gmin podmiejskich

Warszawy. 30 % powierzchni ogólnej zajmują grunty leśne. Prawie cały kompleks leśny

znajduje się w obrębie Chojnowskiego Parku Krajobrazowego. Łącznie na terenie miasta i

gminy jest 3 707 ha gruntów leśnych (w mieście -146 ha). W większości lasy te są własnością

54

Skarbu Państwa Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe”, które zarządzane są

przez Nadleśnictwo Chojnów.

Obszary chronionego krajobrazu

Utworzony w 1997 roku Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu stanowi ważny korytarz

ekologiczny aglomeracji warszawskiej. Chroni cenne pod względem przyrodniczym obszary. W

obrębie WOChK wyróżnia się tereny:

szczególnej ochrony ekologicznej

ochrony urbanistycznej

Tereny Zalesia Dolnego leżą w strefie ochrony urbanistycznej.

Parki krajobrazowe

Utworzony w 1993 roku Chojnowski Park Krajobrazowy zajmuje powierzchnię 6796 ha,

natomiast jego otulina 4727 ha. Park ten wraz ze strefą chronionego krajobrazu stanowi ok 25 %

powierzchni całej gminy. Znaczna część lasów w gminie Piaseczno, bo aż 90 % leży

w granicach Chojnowskiego Parku Krajobrazowego. Chojnowski Park Krajobrazowy jest

parkiem typowo leśnym i posiada wysokie wartości przyrodniczo-krajobrazowe, a także

odgrywa dużą rolę w strefie aglomeracji warszawskiej.

9.4. Zabytki urbanistyczne i architektoniczne

Zalesie Dolne posiada duże walory urbanistyczne i architektoniczne. Historyczny układ sieci

ulicznej został w znacznej części niezmieniony. Jednak nie jest on objęty ochroną Konserwatora

Zabytków. Na terenie miasta Piaseczna do rejestru zabytków jest wpisany układ przestrzenny

Grójeckiej Kolejki Dojazdowej wraz z urządzeniami i budynkami. Na uwagę również zasługuje

zespół dworsko-parkowy, obecnie park miejski. Do rejestru zabytków wpisany jest także zespół

cmentarza parafialnego. Najcenniejsze obiekty architektoniczne miasta wchodzą w skład

55

opisanych wyżej układów i zespołów przestrzennych. W ewidencji zabytków znajduje się wiele

obiektów, które na początku XX wieku zostały wybudowane na terenie Zalesia Dolnego.

W samym Zalesiu Dolnym znajdują się trzy obiekty wpisane do rejestru zabytków. Zaś

w ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduje się ok. 60 obiektów oraz układ

urbanistyczny Adamów-Zalesie i Zalesie Miasta-Las

12 % powierzchni miasta Piaseczna stanowią tereny Zalesia objęte ochroną konserwatorską.

W skali gminy jest to zaledwie 1,5 %.

Wśród zasobów środowiska kulturowego znajdują się także miejsca pamięci, których

na terenie miasta jest 14, z czego 3 w Zalesiu Dolnym (rys.24 i rys.25)

Na terenie miasta Piaseczno zarejestrowanych jest 11 stanowisk archeologicznych, a w całej

gminie 171.

Rys.24. Willa „Siedziba” w stylu dworkowym Rys. 25. Willa rodziny Zawadzkich w stylu

(źródło: www.zalesie-dolne.pl) dworkowym (źródło: www.zalesie-dolne.pl)

9.5. Kultura

Na terenie gminy Piaseczna działa szereg ośrodków kulturalnych, min:

Miejsko - Gminny Ośrodek Kultury w Piasecznie, przy którym działa kino, grupy

teatralne, klub sportowy, chór, orkiestra dęta;

6 świetlic wiejskich;

Biblioteka Publiczna wraz z filiami.

56

9.6. Turystyka i rekreacja

Piaseczno posiada duży potencjał do uprawiania turystyki i rekreacji. Sprzyja temu położenia

gminy, a także infrastruktura.64

Ważnym elementem przyrodniczym jest Chojnowski Park

Krajobrazowy, rezerwaty przyrody oraz dolina rzeki Jeziorki. Są to tereny chętnie odwiedzane

przez mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Największą atrakcją jest kolej wąskotorowa

licząca ponad 100 lat. Na terenie gminy wyznaczono turystyczne trasy piesze i rowerowe. Dwie

z nich przebiegają przez teren Zalesia Dolnego W planach są kolejne trasy turystyczne.

Największy w gminie obiekt turystyczny stanowi polana w Zalesiu Górnym o nazwie Zimne

Doły. Nad sztucznym zbiornikiem wodnym w Zalesiu Górnym znajduje się Ośrodek Wisła.

Atrakcyjnym zespołem przyrodniczo-krajobrazowym są położone na terenie Zalesia Dolnego

Górki Szymona.

Rys.26. Turystyka i rekreacja gminy Piaseczno (źródło: opracowanie własne

na podstawie www.piaseczno.eu)

64

www.piaseczno.eu

57

Piaseczno posiada dobrze rozwiniętą bazę noclegową i gastronomiczną.

W Piasecznie działa Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji z wielofunkcyjną halą sportową,

siłownią, krytą pływalnią oraz Klub Sportowy Piaseczno. Ponadto na terenie miasta i gminy

funkcjonują trzy Uczniowskie i cztery Ludowe Kluby Sportowe.

9.7. Komunikacja

Podstawowym rodzajem komunikacji jest transport indywidualny. Przez teren gminy Piastów

przebiegają trzy ważne ze względu na powiązania z regionem drogi:

krajowa Nr 79 Warszawa – Piaseczno - Góra Kalwaria – Warka – Kozienice;

wojewódzka nr 721 Nadarzyn - Piaseczno - rzeka Wisła;

wojewódzka nr 722 Piaseczno – Prażmów - Grójec.

Dla Zalesia Dolnego kluczowe znaczenie ma ta ostatnia, gdyż przebiega bezpośrednio przez jego

teren. Dopełnieniem układu podstawowego dróg krajowych oraz regionalnych są drogi gminne

i lokalne obsługujące tereny zabudowy i leśne.

Drugorzędną rolę w przewozach pasażerskich pełni linia kolejowa Warszawa-Radom, jednak

na terenie zalesia Dolnego nie ma przystanka, a jest on w sąsiednim Zalesiu Górnym

i Piasecznie. Na układ kolejowy składa się także linia kolejowa wąskotorowa „Grójecka Kolej

Dojazdowa” Piaseczno-Grójec z przystankiem min. w Zalesiu Dolnym. Obecnie linia

wąskotorowa wykorzystywana jest w celach turystycznych.

Głównym środkiem komunikacji publicznej są linie autobusowe Zarządu Transportu

Miejskiego Warszawa oraz Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej

w Piasecznie.

9.8. Infrastruktura techniczna

Z sieci wodociągowej na terenie miasta korzysta ok. 95 % mieszkańców. Źródłem wody

wodociągowej jest centralny układ wodociągowy Warszawy oraz Stacja Uzdatniania Wody

58

w Zalesiu Dolnym.

Do sieci kanalizacji komunalnej podłączonych jest ok. 75 % mieszkańców miasta Piaseczna.

Ciepłownia gazowa zlokalizowana w Piasecznie zabezpiecza zapotrzebowanie cieplne

zabudowy mieszkaniowej oraz usługowej w centralnej części miasta.

Około 98 % mieszkańców miasta korzysta z ziemnego gazu przewodowego pod średnim

ciśnieniem. Długość sieci gazowej stanowi 65,8 km.

Teren gminy zasilany jest w energię elektryczną za pośrednictwem stacji RPZ 220/110/15kV

"Piaseczno”.

Na terenie gminy Piaseczno funkcjonują operatory telefonii przewodowej Orange (dawniejTP

S.A). oraz NETII S.A. Z telefonii Orange. korzysta ok. 11 400 abonamentów, zaś z NETII SA

4 230 (dane z 2003 roku). W gminie przypada 302 abonamentów na 1000 mieszkańców.

9.9. Infrastruktura społeczna

Miasto Piaseczno jako ośrodek miejski o znaczeniu powiatowym posiada wiele instytucji

powiatowych: Starostwo Powiatowe, Urząd Pracy, Urząd Skarbowy. Ponadto znajduje się tu

wiele usług komercyjnych jak banki, biura nieruchomości, zakłady usługowe.

Opieka medyczna

Na terenie gminy działa Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego

w Piasecznie. Ponadto znajduje się kilka niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej i poradnie

specjalistyczne. W samym Piasecznie mieści się szpital powiatowy.

Na terenie gminy znajdują się 4 ośrodki pomocy społecznej.

59

Oświata

Na terenie miasta znajduje się:

8 przedszkoli publicznych

7 przedszkoli niepublicznych

6 placówek szkoły podstawowej

2 niepubliczne szkoły podstawowe

3 publiczne gimnazja

Niepubliczne gimnazja

7 szkół ponadgimnazjalnych

1 niepubliczna szkoła ponadgimnazjalna

Bezpieczeństwo publiczne

W Piasecznie zlokalizowana jest Komenda Powiatowa Policji, a także Rewir Dzielnicowych.

Gminę i miasto Piaseczno obsługuje Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej. Ponadto

na terenie gminy działają jednostki ochotniczej straży pożarnej.

9.10. Działalność gospodarcza

Liczba podmiotów gospodarczych na terenie gminy Piaseczno wynosi 821465

(styczeń 2012).

Natomiast w mieście Piaseczno zarejestrowanych jest 6 935 podmiotów gospodarczych66

,

z czego 75 w sektorze publicznym. W mieście najwięcej podmiotów działa w sekcji handlu

i edukacji oraz budownictwie (łącznie ok 50 % wszystkich podmiotów gospodarczych).

Dominującymi funkcjami na terenie miasta i gminy Piaseczno są funkcje gospodarcze

pozarolnicze.

65

Główny Urząd Statystyczny 66

Główny Urząd Statystyczny

60

10. Analiza polityki przestrzennej

10.1. Czy Podkowa Leśna jest jeszcze miastem-ogrodem?

Chcąc odpowiedź na pytanie, czy Podkowa Leśna jest jeszcze miastem-ogrodem wg koncepcji

Ebenezera Howarda, takim miastem, które inspirując się ideą angielskiego planisty

zaprojektował Antoni Jawornicki przytoczę jeszcze raz definicję miasta-ogrodu, które jest

„miastem zaprojektowanym z myślą o zdrowych warunkach mieszkaniowych i prowadzeniu

działalności przemysłowej; o rozmiarach nie większych niż te, które czynią możliwym życie

społeczne we wszystkich jego przejawach, otoczone wiejską strefą otwartej przestrzeni;

o gruntach w całości będących własnością publiczną lub oddanych w piecze miejscowej

społeczności.” Definicja ta pozwoli sformułować przesłanki do tezy negatywnej i pozytywnej.

Skupmy się najpierw na tej pierwszej.

Pierwszym aspektem, który decyduje że Podkowa Leśna odbiega od koncepcji Howarda jest

fakt, że powstała ona z parcelacji lasów. Jest miastem-lasem, a nie miastem-ogrodem, tak jak się

przypisuje tę nazwę zarówno Podkowie Leśnej jak i innym podobnym realizacjom. Tego typu

działania widoczne są np. w Milanówku, Konstancinie Jeziornej czy Zalesiu. To nas odróżnia

od innych europejskich miast-ogrodów, ale z drugiej strony zmusza do podejmowania działań,

które zapewnią rozwój tej miejscowości i jako miasta, i jako lasu.

Po drugie miasto-ogród wg Howarda miało być jednostką samowystarczalną ekonomicznie,

o czym nie można powiedzieć w przypadku Podkowy Leśnej. Miasto to jest raczej miastem

satelickim, osiedlowym, a początkowo nawet letniskowym. Od samego początku istnienia

miejscowości określono jej główną funkcję jako mieszkaniową. Realizowano bowiem hasło

„Mieszkaj na wsi-pracuj w mieście”, w którym pojęcie „wieś” dotyczy oczywiście miasta-

ogrodu. Funkcjami dodatkowymi, ale tylko w niezbędnym zakresie są usługi i handel. Zgodnie

z zamiarami założycieli miasta w Podkowie Leśnej nie było i nie ma nadal zakładów

przemysłowych.

Howard miasto-ogród zaprojektował z myślą o populacji robotniczej. Chciał by tu się osiedlali,

bo tu były lepsze warunki do życia pod każdym względem, bo tu mogli odpoczywać z dala

od zgiełku miasta. Podkowę Leśną zamieszkiwali ludzie innego charakteru. Byli to przede

61

wszystkim przedstawiciele wolnych zawodów, urzędnicy warszawscy, artyści. Reprezentowali

oni społeczeństwo intelektualne.

Kolejną przesłanką do tezy negatywnej jest to, że w Podkowa Leśna od zawsze opierała się na

zasadzie własności prywatnej, gdy Howard postulował własność spółdzielczą. Ziemie

w Podkowie Leśnej pozyskiwano przez indywidualną sprzedaż działek. Andrzej Tyszka, autor

książki ,,Żyjąc wśród leśnych ogrodów” posunął się nawet do stwierdzenia, że parcelacja miała

charakter spekulacyjny. Teren Podkowy Leśnej należał do prywatnych właścicieli, a potem

spółki Miasto-Ogród. Jednak podczas parcelacji Zarząd Dóbr przeznaczył na rzecz mieszkańców

znaczne tereny zieleni oraz place pod budowę budynków użyteczności publicznej. W Podkowie

Leśnej mamy do czynienia także z formą przekazania własności. W dziejach tej miejscowości

miały miejsce dwie darowizny i dotyczyły one znacznych powierzchni pochodzących

od Iwaszkiewiczów.67

W historii Podkowy Leśnej zapisały się one jako akt bezinteresowny,

niesłychanie prospołeczny i kształtujący tożsamość miejscowości. To właśnie wyróżnia

Podkowę Leśną na tle innych miast. Tego typu darowizny nie miały miejsca nigdzie indziej.

A co przemawia za stwierdzeniem, że Podkowa Leśna jest miastem-ogrodem?

Howard wielokrotnie zwracał uwagę, że jego model miasta-ogrodu należy traktować jako

propozycję teoretyczną i dostosować do lokalnych warunków. Tym postulatom podporządkował

się Antoni Jawornicki kreśląc plan Podkowy Leśnej. Powiązał on istniejące elementy krajobrazu

z nową kompozycją układu urbanistycznego. Zaadaptowane zostały zarówno tereny leśne jak

i niezalesione, drogi i cieki wodne. Nadał im nowe znaczenie nie zapominając o funkcjach jakie

wcześniej pełniły i ich walorach.

Jedną z istotnych cech miast-ogrodów miał być szybki i dogodny dojazd do większego miasta.

W przypadku Podkowy Leśnej motorem jej rozwoju była EKD. To właśnie utworzenie linii

kolejowej z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego, która przebiegała przez miasto

67

Wróblewski, B., 2003

62

przyspieszyło sprzedaż działek na tym terenie. Szybka komunikacja z Warszawą zapewniała

dojazd mieszkańcom Podkowy Leśnej do pracy w stolicy.68

Zgodnie z ideą Howarda Podkowa Leśna od zawsze była miejscem zamieszkania, ale także

rekreacji. Duży areał terenów zielonych, chociażby w postaci zieleni leśnej na działkach

indywidualnych, pasów zieleni, Parku Miejskiego, rezerwatów zapewnia jego mieszkańcom

bezpośredni kontakt z naturą. Tereny te tworzą przestrzeń publiczną o charakterze rekreacyjnym,

otwartą dla Podkowian (rys.27).

Rys.27. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju Podkowy Leśnej uchwalone w 2001 r.

Studium przestrzeni publicznej (źródło: Domaradzki, K., 2006)

Ważnym aspektem miasta-ogrodu są więzi społeczne. W Podkowie Leśnej odczuwalny jest

„duch publiczny”, który zrodził się w latach dwudziestych ubiegłego wieku i przetrwał do dziś.

Wspólne interesy, sąsiedztwo, wspólne korzystanie z przestrzeni publicznych pozytywnie

wpływało na budowanie więzi społecznych, integrowało i ożywiało społeczeństwo. Podkowa

Leśna nadal spełnia tę funkcję społeczną.

Mówiąc o mieście-ogrodzie przytaczamy angielskie garden city. A tak naprawdę Howard

sformułował utopijną wizję, która w starciu z rzeczywistością przybierała wymiar mniej

68

Sołtys, M., 2005

63

abstrakcyjny, wymiar możliwy do realizacji. Gdyby trzymać się sztywno zasad sformułowanych

przez Anglika niemożliwe by było wskazanie jakiegokolwiek miasta-ogrodu. To nie

abstrakcyjne idee, a walory miasta i jego mieszkańcy stanowią miasto-ogród.

Podkowa Leśna jest polską interpretacją miasta-ogrodu. Wyrosła ona z idei Howarda, ale

została dostosowana do polskich warunków. Omawiane miasto różni się znacznie od tego

modelu. Jednak jak już wspomniałam wcześniej, sam autor tej wizji traktował ją jedynie jako

schemat podkreślając, że nie należy jej realizować w sposób sztywny.

10.2. Analiza polityki przestrzennej Podkowy Leśnej pod kątem kontynuacji idei

miasta-ogrodu

Obecnie Podkowa Leśna uważana jest za jeden z nielicznych przykładów miast-ogrodów

zachowanym w niezmienionym stanie. Jest obiektem, który oparł się destrukcyjnej cywilizacji

przemysłowej, który zachował swoje walory przyrodnicze i mieszkalne zgodnie z założeniami

howardowskimi. Podkowa Leśna ma szanse utrzymać to miano. Ale żeby to osiągnąć należy w

dokumentach planistycznych przy współczesnych standardach cywilizacyjnych uwzględnić

konieczność kontynuacji idei miasta-ogrodu. Należy znaleźć równowagę pomiędzy

koniecznością zachowania walorów miasta-ogrodu a rozwiązaniami urbanistycznymi i normami

cywilizacyjnymi obowiązującymi współcześnie.

Obowiązującymi w Podkowie Leśnej dokumentami planistycznymi są: miejscowy plan

zagospodarowania przestrzennego Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna z dnia 26 czerwca 2008 r.69

(zał.2) oraz Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta-

Ogrodu Podkowa Leśna z dnia 23 czerwca 2000 r.70

(zał.1).

Już pierwsze zapisy dokumentów planistycznych pokazują, że najważniejszym celem jest

zachowanie i ochrona wartości Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna.

69

Uchwała Nr 117/23/2000 Rady Miasta Podkowa Leśna z dnia 23.06.2000 r. w sprawie uchwalenia Studium

uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna 70

Uchwała Nr 84/XIX/2008 Rady Miasta Podkowy Leśnej z dnia 26 czerwca 2008 r. w sprawie uchwalenia

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna

64

Dokumenty planistyczne Podkowy Leśnej uwzględniają wymagania dotyczące ochrony

i kształtowania ładu przestrzennego. Teren miasta został podzielony na dwie strefy: strefę

zurbanizowaną - Miasta-Ogrodu opartą na planie A. Jawornickiego oraz strefę wyłączoną

z zabudowy – Lasu Młochowskiego. Studium oraz plan miejscowy określają konieczność

utrzymania i ochronę układu przestrzennego miasta-ogrodu z zachowaniem struktury

parcelacyjnej, zabudowy, drzewostanu, a także obszarów zieleni miejskiej. Tereny zieleni

miejskiej jako przestrzeń publiczna o charakterze rekreacyjnym, są dostępne dla mieszkańców

Podkowy Leśnej. Na terenie Lasu Młochowskiego obowiązuje zakaz wznoszenia nowej

zabudowy oraz należy dążyć do zachowania funkcji przyrodniczej i rekreacyjnej.

Aby zachować charakter miejscowości sam wpis układu przestrzennego do rejestru zabytków

nie wystarczy. Potrzebne są przede wszystkim odpowiednie i egzekwowane zapisy w planie

zagospodarowania. Aktywność i wola mieszkańców, współpraca z organizacjami

pozarządowymi, wszystkie te czynniki sprzyjają zachowaniu tożsamości miasta-ogrodu.

Dokumenty planistyczne Podkowy Leśnej stwierdzają konieczność zachowania

i przestrzegania ochrony konserwatorskiej. Zgodnie z wpisem do rejestru zabytków

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nr rej. 1194a z dnia 22 października 1981 roku ustala

się na terenie miasta ochronę układu przestrzennego Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna. Ochronie

tej podlega parcelacja, sieć uliczna, układ najważniejszych przestrzeni publicznych, a także

tereny zieleni. Działania takie jak: podział parcelacyjny, lokalizacja nowych obiektów, zmiany

dotyczące elewacji, kubatury i pokrycia dachowego, lokalizacja lub modernizacja ogrodzeń,

wycięcie drzew wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wszystkie

zmiany sieci ulicznej muszą być zgodne z planem miasta-ogrodu A. Jawornickiego. Oczywiście

dopuszcza się modernizację przebiegu ulic ze względu na potrzeby infrastruktury technicznej

oraz w celu zapewnienia bezpieczeństwa. Zgodnie z obowiązującymi przepisami jakiekolwiek

prace przy obiektach zabytkowych i objętych ewidencją konserwatorską można prowadzić po

wcześniejszym uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Występujące na terenie miasta obiekty archeologiczne podnoszą jego walory zabytkowe.

Zabytki archeologiczne objęte są ochroną w formie strefy ochrony konserwatorskiej, na terenie

której wszelkie planowane inwestycje, przekształcenia w zagospodarowaniu obszaru czy roboty

ziemne muszą być poprzedzone uzgodnieniem z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

65

Główne przestrzenie publiczne w mieście stanowią najważniejsze ulice, przystanki kolejki

WKD, parki leśne, skwery, Park Miejski, ciągi piesze i rowerowe oraz szlaki turystyczne.

Studium uwarunkowań zawiera przepisy dotyczące odtworzenia niektórych elementów

przestrzeni publicznej zgodnie z początkowym planem parcelacyjnym. Dotyczy to przestrzeni

placów i ulic. Przepisy nakazują pielęgnację i ochronę zieleni niskiej i wysokiej, zapewnienie

odpowiedniego systemu dróg pieszych i rowerowych oraz podejmowanie działań podnoszących

jakość estetyczną i użytkową przestrzeni.

Zachowaniu ładu i estetyczności miasta sprzyjają zapisy dotyczące zakazu stosowania

reklamy. Ograniczenia w wielkości reklam zapobiegają degradacji i podnoszą jakość otaczającej

przestrzeni.

Zapisy planu miejscowego wyrażają dążenie do uporządkowania i harmonijności środowiska

człowieka. Ustalenia dotyczące ochrony istniejącej zieleni oraz jej uzupełniania, ochrony

drzewostanu oraz elementów ukształtowania terenu, głownie wydm w zachodniej części miasta

podnoszą jakość życia i środowiska przyrodniczego. Przyczynia się do tego także zakaz

lokalizowania obiektów budowlanych na terenie parków leśnych i zieleni parkowej.

W przepisach dotyczących parametrów zabudowy, zasad podziału nieruchomości oraz

warunków zagospodarowania terenu przejawiają się starania zachowania unikalnego charakteru

Miasta-Ogordu Podkowy Leśnej. Podstawową regulacją w tej kwestii jest utrzymanie obecnej

struktury parcelacyjnej. Ograniczenia minimalnej powierzchni działek budowlanych dla

zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej -1500 m2

dla działek ogrodowych, 2000 m2

dla działek

leśnych, zapobiegają rozdrobnieniu. Zachowanie zgodnie z ideą miasta-ogrodu, dużej ilości

zieleni gwarantują zapisy o minimalnym udziale terenów biologicznie czynnych na działkach

zabudowy mieszkaniowej określonym na 70 % (działki ogrodowe), a w niektórych przypadkach

nawet 85 % (tereny wydm i otulin rezerwatów). Wszystkie budynki muszą spełniać

zdefiniowane w planie miejscowym parametry dotyczące wysokości zabudowy, tj. 10 m dla

terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i niektórych terenów usług; 12 m dla terenów

usług z zakresu oświaty, sportu i rekreacji, turystyki oraz kultury. Na terenach zurbanizowanych

miasta dominującym typem zagospodarowania jest zabudowa wolnostojąca jednorodzinna.

Odstąpienie od tej zasady poprzez realizowanie zabudowy bliźniaczej jest dopuszczalna tylko

w wyjątkowych sytuacjach, gdy przyczyni się do ochrony drzewostanu, ukształtowania

66

powierzchni czy też stosunków wodnych oraz gdy określone jest to odrębnymi decyzjami

administracyjnymi. Rozwój zabudowy mieszkaniowej ma następować w formie domów

jednorodzinnych wolnostojących o architekturze odpowiadającej charakterowi miasta-ogrodu.

Nowa zabudowa musi być dostosowana do istniejącego ukształtowania terenu i drzewostanu. Ma

być kontynuacją dotychczasowej. Przez kontynuację rozumie się takie wprowadzenie zabudowy

lub modernizację istniejącej, której gabaryty, formy i detale architektoniczne nie godzą

w dotychczasowe obiekty istniejące na tym terenie. Dla każdego projektu technicznego

wymagane jest opracowanie zgodnego z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego,

planu zagospodarowania parceli i elewacji zabudowy w nawiązaniu do zabudowy otaczającej.

Miejscowy plan jako wiodącą funkcję miasta określa funkcję mieszkaniową z dopuszczeniem

niezbędnych usług towarzyszących. Podkowa Leśna od założenia i nadal jest miejscowością nie

tylko mieszkalną, ale także pełni funkcje mieszkalne o charakterze rezydencjonalnym. Plan

przyjmując takie założenie wyklucza inne funkcje: przemysłową, produkcyjną.

Celem ochrony środowiska naturalnego i mieszkalnego przed oddziaływaniem zagrożeń

i uciążliwości oraz dewastacją przyrody na obszarze zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej

zakazuje się lokalizowania usług uciążliwych, obiektów przemysłowych i takich obiektów lub

urządzeń, które mogą wpływać niekorzystnie na środowisko. Ograniczenie to ma także zapobiec

wzrostowi ruchu tranzytowego. Ponadto zapisy miejscowego planu zabraniają lokalizowania

obiektów handlowych o powierzchni sprzedaży ponad 500 m2.Za wyborem tego typu działań

przemawiają względy ochrony środowiska naturalnego i zabytkowy charakter Podkowy Leśnej.

Jednym z czynników determinujących istnienie miasta-ogrodu jest dogodne połączenie

komunikacyjne z dużym ośrodkiem miastotwórczym. Zgodnie z tym w przepisach

planistycznych Podkowy Leśnej zakłada się utrzymanie linii Warszawskiej Kolei Dojazdowej.

Zagwarantowanie wysokiej jakości komunikacji masowej jest jednym z podstawowych zadań

miasta w ramach obsługi komunikacyjnej. W tym celu należy podjąć działania minimalizujące

niedogodności spowodowane linią WKD. Miasto-ogród powstało w czasach, w których dopiero

następował rozwój motoryzacji, a więc nie było dostosowane do tak dużego ruchu kołowego

jakie ma miejsce obecnie. Aby zapewnić funkcjonalność, efektywność i zharmonizowanie

z przyrodą dokumenty planistyczne wprowadzają zasadę spowolnienia i ograniczenia ruchu

kołowego. Ruch na terenie miasta ma mieć charakter lokalny i dojazdowy dla mieszkańców

67

Podkowy Leśnej. Poprawę warunków bezpieczeństwa ma zapewnić zablokowanie ruchu

tranzytowego na terenie miasta. Jednym z ustaleń samorządowców jest rozwijanie ruchu

rowerowego oraz utrzymanie i rozwój tras turystycznych.

Centralną część miasta zgodnie z ideą miasta-ogrodu stanowi przestrzeń publiczna –Park

Miejski. Zapisy planu miejscowego obejmują szczególną ochroną ten teren, nakazując ochronę,

zachowanie i uzupełnienie istniejącego drzewostanu. Zabronione jest naruszanie elementów

ukształtowania terenu i lokalizowanie obiektów budowlanych, które mogą zaszkodzić

prawidłowemu funkcjonowaniu terenu oraz obiektów wywołujących uciążliwości dla

środowiska. Dodatkowo miejscowy plan nakazuje przestrzegać przepisów zawartych

w Rozporządzeniu Wojewody Mazowieckiego dotyczącego wyznaczenia zespołu przyrodniczo-

krajobrazowy pod nazwą „Leśny Park Miejski w Mieście–Ogrodzie Podkowie Leśnej".71

Celem ochrony terenów zieleni znajdujących się na obszarze Podkowy Leśnej, chronionych

na podstawie ustawy o ochronie przyrody72

przepisy miejscowego planu nakazują przestrzeganie

stosownych ustaleń ww. ustawy.

W Podkowy Leśnej znajdują się tereny zieleni parkowej dla której obowiązują wspomniane już

wcześniej ustalenia w zakresie zasad ochrony środowiska przyrodniczego. W planie

miejscowym są zapisy dotyczące realizacji skweru miejskiego w pobliżu przystanku WKD

Podkowa Leśna Główna. Zaś teren Parku „Stawisko” należy uporządkować i urządzić skwer

miejski. Z racji tego, że w „Stawisku” znajduje się muzeum dopuszcza się adaptację istniejącego

zagospodarowania oraz modernizację istniejącej zabudowy zgodnie z ustaleniami dla całego

obszaru Podkowy Leśnej.

Las Młochowski pełni integralną wartość dla Podkowy Leśnej jako miasta-ogrodu i objęty jest

ochroną konserwatorską.

Jednym z założeń idei miasta-ogrodu było zapewnienie zdrowych warunków życia i zarazem

warunków dla rozwoju życia społecznego. Taki też właśnie cel stawia sobie Podkowa Leśna.

Miasto dąży do zachowania i rozwoju istniejących ośrodków życia kulturalnego takich jak:

71

Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 48 z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie wyznaczenia zespołu

przyrodniczo-krajobrazowy pod nazwą „Leśny Park Miejski w Mieście – Ogrodzie Podkowie Leśnej" 72

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody

68

Muzeum Iwaszkiewiczów, Miejski Ośrodek Kultury, kościół św. Krzysztofa, Bibliotekę oraz

szkoły.

Podkowa Leśna została założona zgodnie z opracowanym wcześniej planem

zagospodarowania przestrzennego jako miasto-ogród. Od pierwszych lat istnienia miasta

obowiązywały przestrzegane przez mieszkańców przepisy dotyczące użytkowania działek

i budownictwa zawarte w księgach hipotecznych. Będące uzupełnieniem planu urbanistycznego

zapewniały utrzymanie charakteru miasta-ogrodu.

Idea miasta-ogrodu po upływie wielu lat nadal jest aktualna. Lokalna polityka przestrzenna

uwzględnia założenia jakie obowiązywały przy zakładaniu miasta-ogrodów na początku XX

wieku. Nie są to zapisy całkowicie zgodne, jednak bardzo zbliżone i pozwalające chronić

najcenniejsze walory Podkowy Leśnej. Obowiązujące zapisy w dużej mierze są konsekwencją

wpisania Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej do rejestru zabytków. Ochrona konserwatora

zabytków wzmacnia prawo lokalne umożliwiając zachowanie unikalnego wymiaru

miejscowości.

Podkowa Leśna jest przede wszystkim miejscowością o charakterze mieszkalnym. Założenie

to znajduje odpowiednie zabezpieczenie w przepisach miejscowych. Zapisy lokalnej polityki

przestrzennej zapewniają także integrację pomiędzy częścią zurbanizowaną, a częścią

niezabudowaną. Rola obszarów zielonych pełniących funkcję terenów przestrzeni publicznej,

rekreacyjną oraz oczyszczającą powietrze wciąż odgrywa ważną rolę w życiu mieszkańców.

Obecne przepisy dotyczące powierzchni działek gwarantują utrzymanie dużego potencjału

zieleni. Konsekwencją wpisania Podkowy Leśnej do rejestru zabytków jest zakaz prowadzenia

działalności produkcyjnej i przemysłowej. Dopuszczalna jest tylko działalność nie wyrządzająca

szkód w środowisku oraz nieuciążliwa dla społeczności.

Duże znaczenie na obecny wizerunek Podkowy Leśnej mają jej mieszkańcy. Są to świadomi

obywatele, którzy chcą decydować o tym co się dzieje w ich mieście. Świadczy o tym

działalność Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna oraz innych licznych

organizacji pozarządowych. To właśnie z inicjatywy mieszkańców w 1981 roku Podkowa Leśna

została objęta ochroną konserwatora zabytków.

69

10.3. Czy Zalesie Dolne jest jeszcze miastem-ogrodem?

Pierwsze parcelacje obszarów dzisiejszego Zalesia Dolnego miały miejsce na terenach leśnych.

Nowa zabudowa powstawała wśród zieleni. Zapisy w księgach hipotetycznych chroniły przed

nadmierną wycinką drzewostanu na nowo wydzielonych działkach. Obecnie przepisy miejscowe

także zawierają zabezpieczenia dla drzewostanu w obrębie istniejących i nowych działek. Zalesie

Dolne należy traktować nie jako miasto-ogród, ale jako miasto-las, co nie oznacza, że nie

wyrosło z koncepcji howardowskiej. Bo wyrosło, ale jako polski odpowiednik angielskich

pierwowzorów.

Zalesie Dolne nigdy nie było jednostką samowystarczalną, już sam fakt przynależności

do Piaseczna świadczy, że osiedle to było i jest zależne od większego ośrodka. Zalesie nie

posiada większych zakładów pracy, pełni funkcję mieszkaniową, gdzie mieszkańcy po pracy

mogą odpocząć wśród zieleni.

Zalesie Dolne było i nadal jest miejscem wyjątkowym. Upodobali je sobie artyści, urzędnicy,

inteligencja. Niektórzy z mieszkańców odegrali ważną rolę dla kraju.73

Zamieszkują tutaj

przedstawiciele wolnych zawodów, ale także ludzie związani z inną pracą. Miasto powstało

z myślą zapewnienia mieszkańcom zdrowych i spokojnych warunków życia, niezależnie od

pełnionych funkcji, a więc nie tylko dla populacji robotniczej.

Idea miasta-ogrodu zakładająca spółdzielczą własność gruntów oraz domów miała

uniemożliwiać spekulację gruntową. W Zalesiu Dolnym podobnie jak i w innych polskich

miastach-ogrodach idea ta przybrała odmienny charakter, o czym świadczy obowiązująca zasada

własności prywatnej. W Zalesiu po wykonaniu projektu parcelacji lasu na działki letniskowe

dokonywano ich sprzedaży prywatnym właścicielom. Również i w obecnych latach nie stosuje

się zasady społecznej własności gruntów.

Dużą zaletą nowo powstającego Zalesia był wiekowy drzewostan. Plany parcelacyjne z lat

dwudziestych uwzględniały istniejące warunki, dopasowując nową zabudowę do leśnego

charakteru miejscowości. Stąd wynika ta odmienność od innych miast powstałych z koncepcji

Howarda. Połączenie istniejących warunków panujących na terenach dzisiejszego Zalesia

z nowym układem urbanistycznym stworzyło swoistą interpretację miasta-ogrodu. 73

Towarzystwo Przyjaciół Zalesia Dolnego, 2007

70

Pomimo różnic między Zalesiem Dolnym, a modelem miasta-ogrodu, omawiane osiedle

posiada wiele cech zgodnych z założeniami Howarda. Cechy te pozwalają stwierdzić, że Zalesie

Dolne jest wciąż żywym przykładem utopii miasta-ogrodu.

Integralnym elementem utopijnego miasta-ogrodu jest dogodna komunikacja z terenami

sąsiednimi. Celem umożliwienia nowym mieszkańcom sprawnego dojazdu do stolicy

uruchomiono linię kolejową Warszawa-Radom. Ważnym elementem układu komunikacyjnego

była także linia kolejowa wąskotorowa „Grójecka Kolej Dojazdowa. Obecnie mieszkańcy

korzystają z linii kolejowej na trasie Warszawa-Radom.

Zalesie Dolne zgodnie z założeniami Howarda łączy w sposób harmonijny naturę

z budownictwem. Choć dzisiaj trzeba stwierdzić, że proporcje między obszarami naturalnymi

i obszarami niezabudowanymi uległy przemianom, na niekorzyść tych pierwszych, to nie są

to zmiany drastyczne. Przepisy określające minimalną powierzchnię działek oraz zakazujące

wycinki drzewostanu pozwalają zachować dotychczasowy charakter miejscowości i uniknąć

dewastacji. Zalesie Dolne pełni przede wszystkim funkcję mieszkaniową, a poprzez bezpośredni

kontakt z przyrodą zapewnia mieszkańcom życie w zdrowiu, harmonii i spokoju.

Odzwierciedleniem idei miasta-ogrodu w Zalesiu są więzy międzysąsiedzkie. Już

w pierwszych latach istnienia osiedla, ludność integrowała się o czym świadczy powołanie

Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Lasu-Zalesia oraz różne inicjatywy społeczne. Mieszkańcy

identyfikują się z miejscem zamieszkania i razem dbają o wspólne dobro.

Porównując polski odpowiednik miasta-ogrodu –Zalesie Dolne z ideą Howarda można

dostrzec różnice. Warto jednak pamiętać, że koncepcja angielskiego urbanisty miała charakter

utopijny trudny do zrealizowania. Mimo to Zalesie Dolne posiada wiele cech zbliżonych

do miasta Howarda. Jest realizacją pochodną od utopii miasta-ogrodu, jest jej polską odmianą.

10.4. Analiza polityki przestrzennej Zalesia Dolnego pod kątem kontynuacji idei

miasta-ogrodu

Polityka przestrzenna Zalesia Dolnego oparta będzie na analizie miejscowego planu

zagospodarowania przestrzennego części miasta Piaseczna ograniczonego ulicami: Pomorską,

71

Konopnickiej, Redutową, Graniczną, przedłużeniem ul. Granicznej do Al. Brzóz, rzeką Jeziorka,

torami Kolei Radomskiej i ul. Sienkiewicza74

(zał.5) oraz Studium uwarunkowań kierunków

i zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Piaseczno.75

(zał.3 i zał.4)

Zapisy miejscowego planu mają na celu ochronę walorów przyrodniczych oraz kulturowych

obszaru oraz umożliwienie bezkonfliktowej działalności różnym podmiotom.

Teren Zalesia Dolnego zgodnie z planem miejscowym przeznaczony jest pod zabudowę

mieszkaniową jednorodzinną wraz powiązanymi usługami podstawowymi oraz parki leśne.

Przepisy miejscowe nakazują chronić wartości przyrodnicze i krajobrazowe występujące

na terenie Zalesia Dolnego. Zwracają uwagę na zapisy dotyczące Warszawskiego Obszaru

Chronionego Krajobrazu, który swym zasięgiem obejmuje gminę Piaseczno. W obrębie

Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu wyróżniono strefę ochrony urbanistycznej, w

której znajduje się Zalesie Dolne. Na tym terenie obowiązują przepisy Rozporządzenia nr 117

Wojewody Mazowieckiego z dnia 3 sierpnia 2000 r.76

dotyczące ochrony lasów, wód,

powierzchni, krajobrazu, a także lokalizacji inwestycji. Studium określa tereny Warszawskiego

Obszaru Chronionego Krajobrazu jako bezinwestycyjne, z wyjątkiem inwestycji związanych z

charakterem obszaru oraz związanych z rozbudową systemu komunikacyjnego.

Plan wprowadza obowiązek ochrony i zachowania istniejącego drzewostanu oraz zakaz

niszczenia i wycinania istniejącej zieleni. Lokalizacja nowej zabudowy nie może niszczyć

istniejącego ukształtowania terenu i drzewostanu. Wyjątek stanowią tereny usług oświaty,

dla których obowiązują mniej restrykcyjne przepisy. Jeśli chodzi o samą architekturę budynków

to plan nie narzuca żadnych ograniczeń. Panuje samowola w wyborze form, gabarytów i innych

detali architektonicznych. Celem zapewnienia zdrowotnych warunków życia plan zabrania

lokalizowania takich obiektów i urządzeń, które są uciążliwe lub pogarszają stan środowiska.

74

Uchwała Nr 465/XIX/2012 Rady Miejskiej w Piasecznie z dnia 14.032012r. w sprawie uchwalenia zmiany

miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części miasta Piaseczna ograniczonego ulicami: Pomorską,

Konopnickiej, Redutową, Graniczną, przedłużeniem ul. Granicznej do Al. Brzóz, rzeką Jeziorką, torami Kolei

Radomskiej i ul. Sienkiewicza 75

Uchwała nr 1151/XXXIX/2009 Rady Miejskiej w Piasecznie z dnia 23.09.2009 w sprawie uchwalenia zmiany

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Piaseczno 76

Rozporządzenie nr 117 Wojewody Mazowieckiego z dnia 3 sierpnia 2000 r. w sprawie zmiany Rozporządzenia

Wojewody Warszawskiego z 29 sierpnia 1997 r. w sprawie utworzenia obszaru chronionego krajobrazu na terenie

woj. warszawskiego

72

A dla takich obiektów lub urządzeń już istniejących nakazuje się ich likwidację lub zmianę

technologii na mniej uciążliwą.

Funkcją wiodącą na terenie Zalesia Dolnego jest zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna

w postaci budynków wolnostojących. Rozwój usług dopuszczalny jest jedynie na ściśle

określonych obszarach. Wielkość działek ustalona w historycznym planie parcelacyjnym jak

i obowiązującym planie miejscowym związana jest z potrzebą utrzymania drzewostanu

i charakteru miejscowości. Plan dla zachodniej części Zalesia Dolnego (dawniej Zalesie Miasto-

Las) określa minimalną powierzchnię nowych działek przeznaczonych pod zabudowę

mieszkaniową na 1800 m2, zaś dla wschodniej części (dawniej Adamów Zalesie) na 2500 m

2.

Dla działek zabudowy mieszkaniowej leżących w granicach Warszawskiego Obszaru

Chronionego Krajobrazu przepisy ustalają, że minimalny udział terenów biologicznie czynnych

wynosi 80 %, a dla pozostałych terenów 60 %. Dla całego terenu Zalesia maksymalna wysokość

zabudowy nie może przekraczać 10 m liczonych od poziomu terenu do kalenicy. Wyjątek

stanowi obszar usług oświaty, dla którego plan określa niski udział terenów biologicznie

czynnych, bo tylko 20 %, a maksymalną wysokość ustala na 18 m do kalenicy.

Ustalenia planu odnośnie ochrony środowiska kulturowego należy rozpatrywać w charakterze

formy ochrony zabytków. I tak: wszelkie działania budowlane, remontowe, konserwacyjne

obiektów zabytkowych należy uzgadniać z organami Urzędu Ochrony Zabytków. Jedynym, ale

jakże istotnym, zapisem odnoszącym się bezpośrednio do charakteru miasta-ogrodu jest

w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu zakaz dokonywania zmian

w obecnej sieci ulicznej, które byłyby niezgodne z pierwotnym planem Zalesie Dolnego.

Oczywiście ze względu na bezpieczeństwo i potrzeby infrastruktury plan dopuszcza niezbędne

modernizacje. W ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduje się ok.

60 obiektów oraz układ urbanistyczny Adamów-Zalesie i Zalesie Miasta-Las. Zapisy lokalnej

polityki zalecają objęcie ochroną Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków ok. dwudziestu

obiektów. Zabieg ten pozwoli zachować cenne budynki w odpowiednim stanie, a tym samym

charakter miasta-ogrodu.

Tereny parków leśnych stanowią istotny element miasta-ogrodu jako miejsce rekreacji

i odpoczynku. Zapisy planu miejscowego odnośnie ochrony drzewostanu i krzewów na obszarze

73

parków leśnych gwarantują zachowanie tak istotnej dla miasta i mieszkańców wspólnej

przestrzeni.

Miejscowe przepisy zabraniają stawiać wolnostojące nośniki reklamowe w przestrzeni

publicznej, z wyłączeniem miejsc oznaczonych w planie. Jednocześnie wykluczają

umiejscawiania reklam na pomnikach i drzewach. Plan jednak nie podaje ograniczeń

dotyczących wielkości reklam, co sprzyja powstawaniu reklamy wielkoformatowej, a to z kolei

pogarsza jakość otaczającej przestrzeni. Należy harmonijnie wkomponować reklamę

w przestrzeń miejską, aby ta mogła w pełni pełnić funkcję estetyczną.

Celem usprawnienia lokalnej komunikacji i ruchu turystycznego planuje się w studium

odnowienie Grójeckiej Kolei Dojazdowej. Warunki ruchu komunikacyjnego mają poprawić

inwestycje związane z budową i modernizacją istniejących ciągów ulicznych. Dla Zalesia

Dolnego studium określa budowę Placu Wolności. W planie miejscowym wskazano także

system ciągów pieszo-rowerowych i ścieżek ekologiczno-dydaktycznych. Działania tego typu –

stwarzające przestrzenie publiczne, pozwolą na sprawne przemieszczanie, a także rozwój

kontaktów międzyludzkich.

Podjęta w 2012 roku przez Radę Miejską w Piasecznie uchwała o zmianie miejscowego planu

związana jest z rozbudową istniejącej szkoły publicznej położonej przy Al. Kasztanów

na działce gminnej o nr ew. 9 z obrębu 63. Obszar ten w planie miejscowym oznaczony jest jako

teren usług oświaty (34 UO). Przeistoczenia polegają na zmianie ukształtowania terenu, zapisów

odnośnie powierzchni terenów biologicznie czynnych, ochrony zieleni, wysokości zabudowy

i ilości obiektów w obrębie działki. Nowe przepisy dla omawianego terenu naruszają założenia

idei miasta-ogrodu. Zmiany określające 20 % minimalny udział terenów biologicznie czynnych

są niezgodne z ideą miasta-ogrodu i miasta-lasu Zalesie Dolne, gdzie tereny zielone powinny

zajmować zdecydowanie większą powierzchnię niż zabudowa. Obowiązują również odrębne

przepisy dotyczące maksymalnej wysokości zabudowy. Dopuszczalna wysokość 18 m

od poziomu terenu do kalenicy (4 kondygnacje) zaburza estetykę krajobrazu i charakter miasta-

ogrodu.

Mieszkańcy czują się odpowiedzialni za wspólną przestrzeń, swoją miejscowość i dlatego

angażują się w jej ochronę i rozwój tej przestrzeni. Dużą inicjatywę wykazuje Towarzystwo

74

Przyjaciół Zalesia Dolnego. Stowarzyszenie to podejmuje działania, które mają korzystny wpływ

na przyszłość Zalesia jak i jego mieszkańców. Ograniczenia chroniące przestrzeń traktują jako

ochronę wspólnego dobra i niepowtarzalności miejsca.

Jednym z najważniejszych dla zachowania charakteru miasta-ogrodu działaniem Towarzystwa

Przyjaciół Zalesia Dolnego był wniosek do Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków, który to był impulsem wpisania do rejestru zabytków nieruchomych województwa

mazowieckiego układu urbanistycznego miasta-ogrodu Zalesia Dolnego.77

Niestety decyzja ta

wywołała niezadowolenie części społeczeństwa i w tej chwili jest ona rozpatrywana przez

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Geneza Zalesia Dolnego, a więc ukształtowanie osiedla w oparciu o projekt inspirowany

koncepcją miasta-ogrodu, świadczy o wyjątkowości tej miejscowości. Zalesie Dolne wyróżnia

się na tle typowych piaseczyńskich osiedli. O jego bogactwie świadczy trwałość dawnych

struktur przestrzennych i form. Zalesie Dolne z racji, że jest jedną z dzielnic Piaseczna narażone

jest w sposób szczególny na postępujący proces urbanizacyjny, a w konsekwencji na utratę

wyjątkowego charakteru miejscowości. Dlatego niezbędne są odpowiednie i respektowane

przepisy.

Celem planu miejscowego dla Zalesie Dolnego jest ochrona walorów przyrodniczych

i kulturowych terenu. Wydaje się, że miasto uznało niepowtarzalność oraz chęć ochrony tutejszej

przestrzeni. Wyznacza sobie za cel zharmonizowanie procesu urbanizacyjnego i zasobów

przyrodniczych. Miejscowe przepisy zawierają zabezpieczenia dla istniejącego drzewostanu.

Obecnie większość działek posiada powierzchnię zbliżoną do powierzchni z czasów parcelacji

z lat 20 XX wieku co gwarantuje utrzymanie znacznej ilości zieleni. Zalesie zachowało

przedwojenną zabudowę o wartościach architektonicznych i zabytkowych. Obecne przepisy

miejscowe uwzględniają cenne walory Zalesia Dolnego ujmując tym samym charakter miasta-

ogrodu. Niestety prawa te nie są w pełni egzekwowane. Miasto ma szansę zachować wyjątkowy

charakter przy jednoczesnym rozwoju miasta. Taką szansę daje wpisanie Zalesia Dolnego

do rejestru zabytków. Wiązać się to będzie z koniecznością uzyskania zgody Konserwatora

Zabytków na wszelkie działania na terenie Zalesia. Związane z tym ograniczenia i rygory

77

Decyzja nr 1024/2010 w sprawie wpisania zabytku do rejestru zabytków

75

wzmocnią ochronę przed niekontrolowanymi i samowolnymi inwestycjami. Zapewnią kontrolę

nad nieprzemyślanym przekształceniem miasta-ogrodu w typowe przedmieście.

76

11. Podsumowanie i wnioski

Podkowa Leśna oraz Zalesie Dolne są żywym przykładem koncepcji Howarda miasta-ogrodu.

W świecie nowoczesnej cywilizacji wciąż są modelem dla zachowania historycznego układu

przestrzennego, podziału działek, zabudowy. Opierają się na zasadzie wzajemnego przenikania

w tkance miejskiej funkcji przestrzennej, przyrodniczej, społecznej oraz gospodarczej.

Miejscowe przepisy uwzględniają wymagania dotyczące kształtowania i ochrony ładu

przestrzennego.

Idea miasta-ogrodu po upływie wielu lat nadal jest aktualna. Podkowa Leśna i Zalesie Dolne

wciąż uznają walory przyrodnicze oraz kulturalne. Respektowanie warunków środowiskowych

oraz tradycji miejsca podnoszą jakość funkcjonalną i estetyczną krajobrazu. Elementy te

pozwalają na kształtowanie ładu przestrzennego. Miejscowe przepisy dla Podkowy Leśnej są

bardziej restrykcyjne w porównaniu do zapisów obowiązujących w Zalesiu Dolnym. Wynika to

z faktu wpisania Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej do rejestru zabytków. Jednak w obydwu

miejscowościach wciąż widoczna jest realizacja koncepcji miasta-ogrodu. Aktualne są zasady

jakie panowały przy zakładaniu miast-ogrodów. Jest w tym duża zasługa mieszkańców.

Społeczeństwo jest świadome, że żyje w miejscu nietypowym, o które trzeba dbać i chronić.

Podkowa Leśna i Zalesie Dolne są miejscami szczególnie cennymi. Powstały w zgodzie

z naturą jako miasta ekologiczne. Ideałem by było, gdyby te założenia były powielane i przez

inne miasta. Są przykładem dla miast, które chcą być przyjazne dla środowiska. Co prawda

współcześnie nie mamy do czynienia z epidemiami, zarazami itp., ale pojawiają się nowe

zjawiska, które trzeba zwalczać. Podkowa Leśna i Zalesie Dolne potrafią się z tym uporać

realizując koncepcje miasta-ogrodu. Taka enklawa życia w spokoju jest dziś pożądana. Człowiek

czuje się dużo lepiej w takim środowisku w porównaniu z blokowiskiem.

Zarówno Podkowa Leśna jak i Zalesie Dolne przedstawiają ideę Howarda w innych

wymiarach, niż te które sformułował ich twórca. Nasze miejscowości są dostosowane do

panujących w Polsce warunków. Są polską interpretacją idei miasta-ogrodu.

77

12. Bibliografia

Literatura

1. Architekt, z.6-7. 1912. Wystawa architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowym

w Krakowie w r. 1912.

2. Bohm, A. (2006). Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu: o czynniku

kompozycji, Kraków: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki

3. Czyżewski, A. (2001). Trzewia Lewiatana : antropologiczna interpretacja utopii miasta-

ogrodu, Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

4. Czyżewski, A. (2009). Trzewia Lewiatana: miasta ogrody i narodziny przedmieścia

kulturalnego, Warszawa: Państwowe Muzeum Etnograficzne

5. Dobrzyński, W. (1911). Zdrowie publiczne, a idea miast-ogrodów, Warszawa: [s.n.]

6. Dobrzyński, W. (1914). Miasto-ogród Młociny pod Warszawą, założone w roku 1914:

miasto przyszłości, Warszawa: [s.n.]

7. Dobrzyński, W. (1914). Postępy idei miast-ogrodów w Anglii i u nas, Warszawa: [s.n.]

8. Dobrzyński, W. (1917). Istota i rozwój idei Howarda (miasto-ogród), Warszawa: [s.n.]

9. Domaradzki, K. (2012). Podkowa Leśna, 1925 w Polska tradycja miast-ogrodów, Praca

zbiorowa pod redakcją E. Domaradzkiej, M. Englisz, A. Tyszki, Podkowa Leśna:

Stowarzyszenie Związek Podkowian

10. Domaradzki, K. (2006). Podkowa Leśna a procesy urbanizacyjne. Podkowiański

Magazyn Kulturalny, Nr 49-50

11. Gzell, S. (1987). Fenomen małomiejskości, Warszawa: Instytut Urbanistyki i Planowania

Przestrzennego Politechniki Warszawskiej

12. Grątkowski, G. (2007). Architektura Podkowy Leśnej, Podkowa Leśna: Towarzystwo

Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna

13. Holewiński, J. (1909). Miasto przyszłości (Garden City), Warszawa: Wydawnictwo Kasy

Wzajemnej Pomocy i Przezorności dla Osób Pracujących na Polu Technicznym

14. Kubiak J., Rudziński, K. (2000). Urbanistyka Podkowy Leśnej w Podkowa Leśna

i Stawisko. Szkice z dziejów, Podkowa Leśna: Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu

Podkowa Leśna

78

15. Majdecki, L. (2008). Historia ogrodów. T. 2, Od XVIII wieku do współczesności,

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

16. Małysa-Sulińska, K. (2008). Normy kształtujące ład przestrzenny, Warszawa: Wolters

Kluwer business

17. Siwek, G. (2012). Ząbki, 1912, w Polska tradycja miast-ogrodów, Praca zbiorowa pod

redakcją E. Domaradzkiej, M. Englisz, A. Tyszki, Podkowa Leśna: Stowarzyszenie

Związek Podkowian

18. Sokołowska-Moskwiak, J. (2011). „Idea miasta-ogrodu”: na przykładach osiedli miast

górnośląskich, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej

19. Szczepańska, M. (2011). Miasto-ogród jako przestrzeń zamieszkania, pracy i rekreacji –

dawniej i dziś. Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i

Zarządzania w Poznaniu, Nr 6/2011

20. Sołtys, M. (2005). Miasta ogrody na szlaku kolejki WKD. Podkowiański Magazyn

Kulturalny, Nr 47

21. Szmelter, A. (2002). Niezrealizowany projekt Miasta-Ogrodu Młociny a źródła jego

inspiracji w Idea miasta-ogrodu a tereny zieleni Warszawy: materiały z seminarium 30

października 2002, Praca zbiorowa pod redakcją S. Gzell, M. Sołtys, A. Tratkiewicz-

Nawrocka. Warszawa: OW SARP

22. Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości ”Pomorskie Miasto Ogród“. (1927). Miasto -

ogród : Warszawa - jesień 1927, Warszawa: Zarząd Dóbr Nowe Kłębowo

23. Walczykowska, M. (2007). Historia powstania i rozwoju miejscowości (1925-1939)

w I Zeszyt Zalesie Dolne nasze miejsce na ziemi, Piaseczno: Biuro Promocji i Informacji

Gminy Piaseczno

24. Walczykowska, M. (2010). Trochę historii: układ urbanistyczny Zalesia Dolnego.

Zalesie Dolne, Nr 3/2010

25. Walczykowska, M. (2012). Zalesie Dolne, 1925 w Polska tradycja miast-ogrodów, Praca

zbiorowa pod redakcją E. Domaradzkiej, M. Englisz, A. Tyszki, Podkowa Leśna:

Stowarzyszenie Związek Podkowian

26. Wojtyszyn, B. (2005). Idea miasta-ogrodu Hampstead Garden Suburb w Kształtowanie

krajobrazu: idee, strategie, realizacje: praca zbiorowa. Część II, Londyn i okolice, Praca

79

zbiorowa pod redakcją A. Drapelli-Hermandsdorfer, Wrocław: Oficyna Wydawnicza

Politechniki Wrocławskiej

27. Wróblewski, B. (2003). Podkowa Leśna: miasto-ogród do 1939 roku, Podkowa Leśna:

Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna

Akty prawne

1. Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ( Dz.U.

2003 nr 80 poz. 717, z późniejszymi zmianami)

2. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880,

z późniejszymi zmiana)

3. Rozporządzenie nr 117 Wojewody Mazowieckiego z dnia 3 sierpnia 2000 r. w sprawie

zmiany Rozporządzenia Wojewody Warszawskiego z 29 sierpnia 1997 r. w sprawie

utworzenia obszaru chronionego krajobrazu na terenie woj. warszawskiego (Dz.U. Woj.

Maz. nr 93, poz. 911)

4. Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 48 z dnia 22 sierpnia 2003 r. (Dz. Urz. W.

Maz. nr 235, poz.6132) w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowy pod

nazwą „Leśny Park Miejski w Mieście – Ogrodzie Podkowie Leśnej"

5. Uchwała Nr 117/23/2000 Rady Miasta Podkowa Leśna z dnia 23.06.2000 r. w sprawie

uchwalenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna

6. Uchwała Nr 134/XXXII/2005 Rady Miasta Podkowy Leśnej z dnia 24.02.2005

w sprawie uchwalenia Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta-Ogrodu Podkowy

Leśnej na lata 2005-2014

7. Uchwała Nr 84/XIX/2008 Rady Miasta Podkowy Leśnej z dnia 26 czerwca 2008 r.

w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Miasta-

Ogrodu Podkowa Leśna

8. Uchwała nr 1151/XXXIX/2009 Rady Miejskiej w Piasecznie z dnia 23.09.2009

w sprawie uchwalenia zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania

przestrzennego miasta i gminy Piaseczno

80

9. Uchwała Nr 465/XIX/2012 Rady Miejskiej w Piasecznie z dnia 14.032012r. w sprawie

uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części miasta

Piaseczna ograniczonego ulicami: Pomorską, Konopnickiej, Redutową, Graniczną,

przedłużeniem ul. Granicznej do Al. Brzóz, rzeką Jeziorką, torami Kolei Radomskiej

i ul. Sienkiewicza

Strony internetowe

1. www.garnek.pl –dostęp 15 lipiec 2012

2. www.fotoforum.gazeta.pl –dostęp 14 lipiec 2012

3. www.stat.gov.pl –dostęp 2 wrzesień 2012

4. www.ladnamazowszu.pl –dostęp 2 lipiec 2012

5. www.magazynlokalny.co.uk –dostęp 3 lipiec 2012

6. www.miastaogrody.pl –dostęp 13 maj 2012

7. www.piaseczno.eu –dostęp 28 sierpień 2012

8. www.podkowalesna.pl –dostęp 25 czerwiec 2012

9. www.polskaniezwykla.pl –dostęp 15 czerwiec 2012

10. www.powiat-grodziski.pl –dostęp 7 sierpień 2012

11. codpub.wordpress.com –dostęp 14 maj 2012

12. www.zalesie-dolne.pl –dostęp 29 lipiec 2012

81

13. Spis rysunków, tabel, wykresów

Spis rysunków

Rys.1. Trzy magnesy

Rys.2. Plan miasta-ogrodu z terenami otaczającymi

Rys.3. Struktura funkcjonalna miasta-ogrodu

Rys.4. Letchworth Garden City

Rys.5. Plan Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna

Rys.6. Willa Mimoza w stylu dworkowym

Rys.7. Willa Bertoniego w stylu dworkowym

Rys.8. Szklana willa w stylu międzynarodowym

Rys.9. Położenie powiatu grodziskiego na tle województwa mazowieckiego

Rys.10. Położenie Podkowy Leśnej na tle powiatu grodziskiego

Rys.11. Rezerwat Parów Sójek

Rys.12 Pałacyk Kasyno w Parku Miejskim

Rys.13. Kościół pw. Św. Krzysztofa

Rys.14. Plan miasta Podkowa Leśna ze szlakami turystycznymi

Rys.15. Zalesie Miasto-Las, 1925

Rys.16. Plan Adamów Zalesie, 1928

Rys.17. Plan letnisk, 1934

Rys.18. Willa „Biały dworek” w stylu dworkowym

Rys.19. Willa w stylu modernistycznym

Rys.20. Drewniana willa Harenda

Rys.21. Drewniany Dom zakopiański

Rys.22. Położenie powiatu piaseczyńskiego na tle woj. Mazowieckiego

Rys.23. Położenie Zalesia Dolnego na tle gminy Piaseczno

Rys. 24. Willa „Siedziba” w stylu dworkowym

Rys.25. Willa rodziny Zawadzkich w stylu

Rys.26. Turystyka i rekreacja gminy Piaseczno

Rys.27. Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju Podkowy Leśnej uchwalone

w 2001 r. Studium przestrzeni publicznej

82

Spis tabel

Tab.1. Struktura wiekowa mieszkańców Podkowy Leśnej

Tab.2. Struktura wiekowa mieszkańców Piaseczna

Spis wykresów

Wykres 1. Liczba ludności w Podkowie Leśnej wg płci

Wykres 2. Liczba ludności w Piasecznie wg płci

83

14. Załączniki

Zał. 1. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta-Ogrodu

Podkowa Leśna

Zał.2. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Ogrodu Podkowa Leśna

Zał.3. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy

Piaseczno. Uwarunkowania –środowisko przyrodnicze i kulturowe

Zał.4. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy

Piaseczno. Kierunki zagospodarowania przestrzennego

Zał.5. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego części miasta Piaseczna

ograniczonego ulicami: Pomorską, Konopnickiej, Redutową, Graniczną, przedłużeniem ul.

Granicznej do Al. Brzóz, rzeką Jeziorką, torami Kolei Radomskiej i ul. Sienkiewicza

Miasto-ogród jako wzorzec kształtowania ładu przestrzennego · Kształtuje także sposób...

Documents

Transcript of Miasto-ogród jako wzorzec kształtowania ładu przestrzennego · Kształtuje także sposób...