ĠSTANBUL 2015

MAKETLER VE

DENEY DÜZENEKLERĠYLE

COĞRAFYA ÖĞRETĠMĠ

TEKNĠĞĠ

REHA ÇATIKKAġLAR

1

Annem, Anneannem ve Hocalarımın Aziz

Hatıralarına Minnet ve Saygıyla…

2

İÇİNDEKİLER

SAYFA NO

– Önsöz 3, 4

– Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler 5

– Materyallerin adı ve kitapta yer aldıkları sayfa numaraları

6,7, 8, 9, 10

– Maketlerle deney düzeneklerinin yapılıĢı, farklı Ģekillerde kullanımı,

bunlarla ilgili etkinlik ve soru/değerlendirme örnekleriyle, slaytlar

11-255

– Maketler ve düzeneklerin saklanması, korunması

coğrafya öğretmenleri ve diğer zümrelerin çalıĢmalarında

kullanımıyla ilgili öneriler 256-257

– Kaynakça 258-259

3

ÖNSÖZ

Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrencilerim; 25 yıllık meslek

yaĢamımda ders iĢleniĢ tekniği açısından beni en çok zorlayan ve rahatsız

eden Ģey aslında arazi, gözlem ve uygulamaya dayalı coğrafyanın;

ortaöğretimde tümüyle teorik ve de sunuĢ stratejisine dayalı bir biçimde

verilmesi olmuĢtur. Bu durum belli bir süreden sonra öğrenciyi olduğu

kadar, öğretmeni de dersten soğutan ve sınıf iklimini olumsuz etkileyen

önemli bir parametredir.

Yine, Coğrafya müfredatının en az %50'ye yakın kısmı aslında

Fen Bilimleri içinde incelenen doğa olayları ve süreçlerinden

oluĢmaktadır. Bunların, en fazla Lise birinci sınıfta çok genel Ģekilde söz

konusu disiplinlerle ilgili eğitim almıĢ TM ve TS öğrencilerine layıkıyla

kavratılması, bir diğer önemli zorlanma noktasını oluĢturmaktadır.

Mesleğime baĢladığım 1990'dan sonra 2002 yılına kadar bende

klasik strateji, yöntem ve tekniklerle görevimi yapmaya çalıĢtım. Fakat bu

yıllardan itibaren rahatsızlığım iyice arttı ve yeni arayıĢlara yöneldim. ĠĢte

sizlere sunduğum çalıĢma bu arayıĢların bir sonucudur.

Adından da anlaĢılacağı gibi fiziki, beĢeri, ekonomik olaylar bu

çalıĢmada maketler ve deney düzenekleriyle görerek, yaĢayarak yani buluĢ

stratejisine uygun olarak öğrenciye aktarılmaya çalıĢılmıĢtır.

Ġçerikte yer alan 100'e yakın maket ve düzenek tümüyle

tarafımızca basit ve kolayca ulaĢılabilir malzemeler kullanılarak

geliĢtirilmiĢtir. Projemiz Coğrafya öğretiminde, aynı zamanda özellikle

ülkemiz açısından yeni bir teknik olarak değerlendirilebilir. Çünkü bir

takım denemeler varsa da kapsamları sınırlı ve standart malzemelerin

4

kullanıldığı çalıĢmalardır.

Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrencilerim; bu çalıĢma sadece

teori aĢamasında kalmamıĢtır. 13 yıl boyunca geliĢtirdiğim objeler,

sınıflarda farklı özellikteki öğrencilerle yaptığım derslerde kullanılmıĢ

sınıf ortamını, baĢarıyı olumlu yönde etkiledikleri tarafımca defalarca

gözlenmiĢtir. Israrla bu eseri eğitim sistemimize kazandırma gayretimde

bunların bir sonucudur.

Son 6 yıldır akıllı tahtayla ders anlatan bir öğretmen olarak Ģunu

da söyleyebilirim ki akıllı tahta içerikleri, ilgili videolar, canlandırmalar bu

çalıĢmayla aynı sonuçları vermemektedir. Çünkü onlar süreçleri

hazırlayıcının bakıĢ açısıyla görmemizi sağlamaktadırlar. En önemlisi de

öğrenci yine pasif, izleyici konumundadır.

Oysa tümüyle basit materyallerden hazırlanan bu maket ve

düzenekleri öğretmen ve öğrenci kolayca realize edip istediği Ģekil,

düĢünce ve de bakıĢ açısıyla kullanabilir. En önemlisi de pasif değil, deney

yaparak ve kitaplarda soyut olarak anlatılanları somut ve kalıcı Ģekilde

görerek.

Bu çalıĢmanın eğitim sistemimize kazandırılması aĢamasında

değerli katkılar sunan Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim

Üyeleri Sayın Doç. Dr. Meryem HAYIR KANAT ve Sayın Doç. Dr.

Mustafa SAĞDIÇ'a ve dizgi aĢamasında katkılar sunan genç arkadaĢım

Metin GÜRÜZ'e teĢekkür ederim. ÇalıĢmanın siz meslektaĢlarım ve

öğrencilerime hayırlı olmasını dilerim.

Coğrafya Öğretmeni Reha ÇATIKKAŞLAR

5

Tekniğin ve E-Kitabın Kullanımıyla

İlgili Bilgiler

Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrenciler; eseri öncelikle E-Kitap

Ģeklinde hazırlamamızın nedeni, dijital ortamda da istediğiniz Ģekilde

kullanmanızı sağlamaktır. Bu Ģekilde gerektiğinde maket ve düzenekleri

bizzat yapmadan bilgisayar ya da akıllı tahta ekranından sınıfta, evde vb.

görme, gösterme, değerlendirme imkanı olabilecektir. Ama bizim için asıl

olan ve bu tekniğin amacına ulaĢmasını sağlayacak olan Coğrafi Yeryüzü

Maketi1

dıĢındaki tüm maketlerin öğretmen, öğrenci yahut öğretmen,

öğrenci grupları Ģeklinde yapılıp denel olarak kullanılmasıdır. Tüm

kullanım biçimlerinde sizlere yardımcı olmak için maket ve düzeneklerin

yapılıĢında gerekli malzemeler, yapılıĢ biçimi, kullanım yerleri, soru ve

etkinlikler kısımları bulunmaktadır.

1Coğrafi Yeryüzü Maketi, büyüklüğü ve ilgili fotoğraflarında da görülebileceği gibi üzerinde tüm fiziki, beĢeri,

ekonomik unsurları kapsaması açısından yapımı son derece zor olan bir materyaldir. Bu ders aracı, tarafımızdan

toplam 5 yıllık bir planlama ve yapım aĢamasından sonra çeĢitli kurumlardaki derslerimizde kullanılmıĢ olup

geliĢtirdiğimiz tekniğin de temel parçasını oluĢturmaktadır. DüĢüncemiz, bunun tarafımızdan yapılıp isteyen kiĢi ve

kurumlara teslim edilmesidir. SipariĢler için öncelikle catikkaslarreha@hotmail.com adresinden benimle bağlantı

kurmanız mümkündür.

6

Materyallerin Ad, Slayt ve Sayfa Numarası Tablosu

Materyalin Adı Sayfa No

Coğrafi yeryüzü maketi 11,12,13,14,15,16,17,18,19

GüneĢ’in yıllık hareketi maketi 22,23,24

Dünya’nın gündönümü

tarihlerindeki konumu, mevsim

oluĢumu ve aydınlanma dairesinin

konumu maketi

27

Yaz ve kıĢ mevsimlerinde

GüneĢ’in ufuk çizgisi üzerindeki

yükselim durumu ve buna göre

gölge ve aydınlık/karanlık alan

oranın değiĢimi maketi

30,31

Deprem dalgalarıyla yer

katmanlarının özelliklerini

belirleme deney düzeneği

34,35

Orojenez maket ve deney

düzeneği

39,40,41,42,43,44,45

Epirojenez ve sonuçları maket ve

deney düzenekleri (I), (II)

50,51,52,53,54

Dünya’nın eğiklik durumu ve

değiĢmeleri deney düzeneği

58,59,60

Aydınlanma çemberinin konum

değiĢtirmesi deney düzeneği

63,64,65

Karstik Ģekiller maketi 69

Erozyon ve heyelan maketi 74,75,76,77

Gökcisimleri maketi 81

Besin zinciri, madde döngüleri

maketi

84,85

GüneĢ’in günlük hareketi, yerel

saat iliĢkisi deney düzeneği

88

7

Dünya’nın eğikliğini oluĢturan

açıların değiĢmesi deney düzeneği

91,92,93

Erozyonla kıyıların dolması

maketi

96

Akarsu çığırları, baraj ve

hidroelektrik santral maketi

100,101

Plansız büyümüĢ kent maketi 106

Volkanik bölge maketi 111,112,113

Yeraltı suları ve kaynaklar maketi 117

Havanın nem taĢıma kapasitesiyle

sıcaklığı ve hacmi arasındaki iliĢki

maketi

120

Kalıcı kar, tarım ve orman

sınırının enleme göre değiĢmesi

maketi

123

GüneĢ’in konumu, yerel saat

iliĢkisi maketi

126

BuharlaĢma ve yağıĢ oluĢumu

deney düzeneği

129,130

Depremin oluĢması maket ve

deney düzeneği

135,136,137,138,139,140

GüneĢ çevresindeki harekete bağlı

olarak Dünya’nın eğikleĢmesi

deney düzeneği

142,143,144

IĢıklandırılmıĢ atmosfer maketi 148

IĢıklandırılmıĢ GüneĢ sistemi

deney düzeneği

151

IĢıklandırılmıĢ samanyolu

galaksisi maketi

154

Epirojenez deney düzeneği 157

Heyelan oluĢumu deney düzeneği 159

8

Atmosferin mavi renginin

nedenlerini gösteren deney

düzeneği

162

Rüzgarın soğuk yüksek basınç

alanından sıcak alçak alanına

doğru esme düzeneği

165

Levhaların manto üzerindeki

hareketi deney düzeneği

168

Atmosferin sıcaklığı koruyucu

(sera etkisi) deney düzeneği

171

Sismik dalga, levha hareketi

iliĢkisi deney düzeneği

173

YağıĢ oluĢumu ve hidrolik döngü

deney düzeneği

176

Basit bir su ısıtıcıyla yapılan deniz

sularının buharlaĢması ve nem

oluĢumu deney düzeneği

178

Havanın nem taĢıma kapasitesi ve

yağıĢ oluĢumunu gösteren deney

düzeneği

181,182

Bitki örtüsü, erozyon iliĢkisi

deney düzeneği

184,185

Hidroelektrik üretimi gösteren

deney düzeneği

188

Gece-gündüzlerin birbirini takibi

deney düzeneği

191

Ġklim, toprak, bitki, hayvan

toplulukları iliĢkisi; basınç

merkezleri, sürekli rüzgarlar

maketi

197,198,199

Mağara ve diğer karstik Ģekillerin

oluĢumunu gösteren deney

düzeneği

202

9

GeliĢmiĢ ülkelerin planlı kentleri

maketi

208

Dünya’nın geoid ve tam küresel

Ģekil maketleri

211

Volkanizma ve kaplıca sularının

oluĢumu deney düzeneği

214

Profil çıkarma maketi 217,218

YerĢekillerinin izohipslerle

gösterimi maketi

222

Rüzgar ve akıntıların sapmasını

gösteren deney düzeneği

225

Gün içerisinde GüneĢ ıĢınları

gölge boyu ve gölge yönünün

değiĢimi deney düzeneği

228

Bakı ve etkileri maket ve deney

düzeneği

232

Bir yıldız ve ona bağlı gezegeni

ve uyduyu gösteren deney

düzeneği

235,236

Termik bir alçak basınç alanındaki

yükselici hava hareketlerini

gösteren deney düzeneği

239

Hortumların oluĢumunu gösteren

deney düzeneği

242

Denizlerdeki yüzey ve dip

akıntılarının oluĢumu deney

düzeneği

245,246

Yeraltı suları ve kaynakların

oluĢumu deney düzeneği

249

10

Akarsuların eğimli yerlerde hız ve

güç artıĢından dolayı aĢındırma ve

taĢıma, eğimi az olan yerlerdeyse

hız, güç azalmasından dolayı

biriktirme yaptığını gösteren

deney düzeneği

251

Bitki örtüsünün enleme ve

yükseltiye bağlı değiĢimini

gösteren maket

254,255

11

Coğrafi Yeryüzü Maketi

Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler kısmında da

belirttiğimiz gibi 5 yılda planlanıp yapılan ve çeĢitli kurumlarda farklı

öğrencilerle kullandığımız çalıĢma üzerinde müfredatımıza uygun olarak

akla gelebilecek her türlü jeolojik, fiziki, beĢeri ve ekonomik unsurlar yer

almaktadır. Tarafımızdan alçı, ahĢap, plastik, doğal bitkiler, oyuncaklar,

boya, karton, metal, çeĢitli eĢya ve aparatlar, yani basit materyaller

kullanılarak yapılmıĢtır. 135X68 cm boyut ve 35 cm yüksekliğe sahiptir.

Biz, yapımı çok zor ve hassasiyet gerektiren bu çalıĢmamızı daha önce de

belirttiğimiz gibi sipariĢ üzerine kiĢi ve kurumlara yapmayı

düĢünmekteyiz. Teslim sırasında ayrıntılı bir kullanım ve açıklayıcı talimat

da ilgili kurum ya da kiĢiye verilecektir. Kitabımızda sizlere bu çalıĢmanın

sadece tanıtım amaçlı slaytlarını sunmaktayız. Tekniğin ve E-Kitabın

kullanımıyla ilgili bilgiler kısmında da belirttiğimiz gibi sipariĢ için bize

catikkaslarreha@hotmail.com adresinden ulaĢmanız mümkündür.

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Güneş'in Yıllık Hareketi Maketi

Gerekli Malzemeler

– Maketin seçilmiĢ boyutuna göre sert mukavva taban

– Taban büyüklüğünde çizgisiz kağıt

– Taban uzunluğunda ve dairesel kapak geniĢliğinde lastik bir

Ģerit

– Maketin boyutlarına uygun dairesel plastik bir kapak

– Sarı renkli bir eliĢi kağıdı

– Taban uzunluğunda ve ortalama 1 cm yüksekliğinde sert

mukavvadan bir Ģerit

– Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eĢit sert mukavvadan bir taban

– Sıvı yapıĢtırıcı

– Tel zımba

– Siyah pilot kalem ve cetvel

– Dairesel kapağın yarısı uzunluğunda ve 3-4 mm geniĢliğinde

kağıt bir Ģerit

Maketin YapılıĢı

Çizgisiz kağıt, tabana kenarlardan tel zımbayla sabitlenir.

Kağıdın uzun kenarının tam ortasına kalem ve cetvel kullanılarak

bir çizgi çizilir, üzerine ekvator yazılır.

Ekvator çizgisine eĢit uzaklıkta ve ona paralel iki çizgi daha

çizilerek bunlardan birine yengeç, diğerine oğlak dönencesi yazılır.

Taban uzunluğu ve 1 cm yüksekliğindeki Ģerit, mukavva parçaları

kullanılarak tel zımbayla tabana sabitlenir. (Tabana dik Ģekilde)

Sarı eliĢi kağıdından kapak büyüklüğünde bir parça kesilir ve sıvı

yapıĢtırıcıyla kapağa yapıĢtırılır.

3-4 mm geniĢliğindeki kağıt Ģerit, bir ucu kapağın tam merkezine

gelecek Ģekilde yapıĢtırılır.

Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eĢit sert mukavvadan taban 3-4

mm'lik Ģeride dik Ģekilde dairesel kapağın altına yapıĢtırılır.

21

Son olarak da lastik Ģerit kapağın üst kısmına gelecek Ģekilde

yerleĢtirilip iki ucu ana tabana zımbayla sabitlenir.

Maketin Kullanımı

GüneĢ'i ifade eden dairesel kapak yengeç ve oğlak dönenceleri

arasında iki parmağımızla lastiğin kaymaması için üst kısmından tutarak

hareket ettirilir.

Kapak üzerindeki Ģerit belli bir tarihte GüneĢ ıĢınlarının dik

geldiği enlemi gösterirken; GüneĢ ıĢınlarını ve gelme açılarını gösteren

lastik, GüneĢ belli bir enlemdeyken yarımkürelere ıĢınların gelme açısını

ve GüneĢ hareket ettikçe ıĢınların yarımkürelerde nasıl eğikleĢip

dikleĢtiğini göstermektedir.

Aynı zamanda eğikleĢen ıĢınların yolunun uzadığı, dikleĢen

ıĢınlarınsa yolunun kısaldığı da görülmektedir.

Yapılabilecek Etkinlikler

Yapılabilecek en doğru etkinlik; öğrenci ya da öğrenci grubuna

maket, performans ödevi olarak verilerek kullanmalarının sağlanmasıdır.

Dijital ortamda eğitim yapılan kurumlardaysa maketle ilgili

slaytlar akıllı tahtaya aktarılarak da kullanılabilir.

Öğrenciler gerektiğinde bilgisayar ekranından da maketle ilgili

çalıĢmaları gerçekleĢtirebilirler.

Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular

Öğrenci ya da öğrenci grubundan maket üzerinde çalıĢılıyorsa

Ģunları yapmaları istenilebilir;

– Öğretmenler öğrencilerden maket üzerinde yarım kürelerin ve

Türkiye'nin yerini bulmalarını isteyebilir.

– “x” yarımküresinde, “x” mevsiminin baĢlaması/bitmesi için

GüneĢ'in hangi konumda olması gerektiğini maket üzerinde göstermelerini

isteyebilir.

– Öğretmen GüneĢ'i belli bir konuma getirerek öğrencilerden

GüneĢ bu konumdayken Dünya/Türkiye'de gerçekleĢen coğrafi olayları

yazmalarını/söylemelerini isteyebilir.

– Öğretmen GüneĢ'i belli bir konuma getirerek bu konumda

maketten gözleyerek GüneĢ ıĢınlarının yarımkürelere nasıl geldiğini

22

öğrencilerin söylemelerini/yazmalarını isteyebilir.

– Aynı Ģeyler akıllı tahta kullanımında slaytlar kullanılarak

gerçekleĢtirilebilir.

23

24

25

Dünya'nın Gündönümü Tarihlerindeki Konumu,

Mevsim Oluşumu ve Aydınlanma Dairesinin Konumu

Maketi

Gerekli Malzemeler

– 4 adet makette görülen boyutlarda plastik model küre

– 1 adet makette görülen özellikleri taĢıyan plastik çanta

– 1 adet ampul

– 1 adet makette görülen özellikleri taĢıyan üçlü priz

– 1 adet ampul yuvalı priz

– Uygun boyutta kesilmiĢ, üzerine bilgisayarda gündönümü

tarihleri isimleri yazılmıĢ 4 adet kağıt

– Siyah renk kalın keçeli kalem ve bıçak

– Sıvı yapıĢtırıcı

Maketin YapılıĢı

Çantanın arka yüzünde sağ tarafa yakın Ģekilde üçlü priz ve

ampul yuvasının sığacağı kadar bir bölüm ile çantanın yan yüzünde üçlü

prizin ucunun sığabileceği kadar bir bölüm bıçakla kesilir.

Üçlü prizle ampul yuvası yerleĢtirilir ve ampul takılır.

Plastik yerküreler makette görülen Ģekilde konumlandırılarak

zemine yapıĢtırılırlar.

Yerkürelerin yanına çantanın uzanıĢına paralel Ģekilde üzerinde

gündönümü tarihleri yazılan kağıtlar da yapıĢtırılır.

Keçeli kalemle zemin üzerine Dünya'nın elips yörüngesi çizilir ve

hareket yönünü belirtecek Ģekilde ok iĢaretleri eklenir.

Yörünge üzerine 3 Ocak ve 4 Temmuz tarihlerinin konumları da

makette görüldüğü Ģekilde eklenerek yapım aĢaması tamamlanmıĢ olur.

Maketin Kullanımı

Maket perdeler çekilerek mutlaka karanlık bir ortamda

kullanılmalıdır.

Ampul yakıldığında yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimlerin

26

yaĢandığı, kutupların 21 Haziran ve 21 Aralık'ta tümüyle aydınlık ya da

karanlık olduğu 21 Haziran ve 21 Aralık'ta kuzeye ya da güneye doğru

gidildikçe gece ve gündüzün uzaması ve aydınlanma dairesinin konumuyla

21 Mart ve 23 Eylül'de gece-gündüz eĢitliği durumu görülmektedir.

Yapılabilecek Etkinlikler

Yapılabilecek temel etkinlik öncelikle, öğretmen ya da

öğrencilerin maketi yaparak denel olarak kullanmasıdır.

Performans ödevi olarak da çalıĢma hazırlatılabilir.

Akıllı tahta uygulamasında slayt tahtaya yansıtılarak

değerlendirmeler yapılabilir.

Yine öğrenciler kurum içi ya da evdeki çalıĢmaların da bilgisayar

ekranında slaytı inceleyerek yararlanabilirler.

Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular

– Öğretmen/öğrenciler, birbirine belli bir konumda

yarımkürelerde/Türkiye'de hangi mevsimin yaĢandığını sorabilirler.

– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde çeĢitli

konumlarda aydınlanma dairesini göstermesini isteyebilirler.

– Öğretmen/ öğrenciler, birbirine farklı konumlarda, farklı

mevsimlerin yaĢanmasının nedenlerini sorabilirler.

– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde belli bir

konumda hangi yöne gidildiğinde gece/gündüzün uzadığını/kısaldığını

göstermelerini isteyebilirler.

– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden hangi konumda kuzey/güney

kutbunun tümüyle aydınlık/karanlık olduğunu söylemelerini isteyebilirler.

27

28

Yaz ve Kış Mevsimlerinde Güneş’in Ufuk Çizgisi Üzerindeki

Yükselim Durumu ve Buna Göre Gölge ve Aydınlık/Karanlık

Alan Oranının Değişimi Maketi

Gerekli Malzemeler

– 2 adet ikili priz

– 2 adet ampul takılmıĢ yuvalı priz

– Dikdörtgen Ģekilli birkaç cm yüksekliğinde plastik ya da ahĢap

tabanlık

– 2 adet plastik ya da ahĢap 1x1 cm “L” biçimli 25 cm

uzunluğunda çubuk

– 1 adet 1x1 cm, 12-13 cm uzunluğunda plastik ya da ahĢap

çubuk

– Japon yapıĢtırıcısı

– 1 adet siyah keçeli kalem

Maketin YapılıĢı

2’li ve ampul yuvası takılmıĢ prizlerden biri, tabanlığın size göre

sağdaki kısa tarafına makette görüldüğü gibi yapıĢtırılır.

Hemen önüne prize paralel olarak “ufuk çizgisi” yazılır.

Çizginin hemen önüne uzun çubuklardan biri yapıĢtırılır.

Diğer uzun çubuk da aynı hizada 15 cm ileride tabanlığa

yapıĢtırılır.

Yuvasına ampul takılı prizlerden diğeri priz gözünden çubuğa

yapıĢtırılır ve kordonu biraz gevĢek bırakılarak diğer çubuğa yapıĢtırılır.

Kısa çubuk, ucunda ampul olan çubuğa makette görüldüğü gibi

çapraz gelecek Ģekilde 6-7 cm uzağa sabitlenerek maketin yapımı

tamamlanmıĢ olur.

29

Maketin Kullanımı

Makette tepedeki ampulün yanması yaz durumunu, yani GüneĢ’in

ufuktan daha fazla yükselimini ve ıĢınların dikleĢme ve yollarının

kısalması durumunu ifade eder.

Bulunduğumuz yeri ifade eden kısa çubuğun olduğu yerde

tabanlığın boĢ ucuna doğru gölge oluĢmadığı ve aydınlanan yer oranının

daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum yaz döneminde gündüzün

daha uzun olduğunu da öğrenciye gösterecektir.

Yerdeki ampulün yanmasıysa kıĢ durumunu, yani GüneĢ’in

ufuktan yükseliminin azaldığı ıĢınların eğikleĢip yollarının uzadığı durumu

göstermektedir. Bu durumda tabanlığın sol tarafına doğru gölgelerin

uzadığı ve karanlık oranının, aydınlık oranından fazla olduğu, yani gecenin

daha uzun olduğu görülmektedir.

Bu makette aynı zamanda gölge yönünün GüneĢ’in konumuna,

yani mevsime göre değiĢtiği de görülmektedir. Örneğin, yaz durumunda

kısa çubuk ve ucunda ampul olan çubuğun gölgeleri yerdeki ampul

tarafına doğru düĢerken, kıĢ durumunda tam tersi görülmektedir. Aynı

zamanda öğrenci dokunarak dikleĢme (yaz) durumunda ıĢınların kayıp

oranı azaldığından sıcaklığın arttığını, diğer durumdaysa sıcaklığın

azaldığını belirleyebilir.

Yapılabilecek Etkinlikler

Diğer çalıĢmalarda olduğu gibi çeĢitli amaçlarla öğrenci ve

öğretmen doğrudan yaparak kullanabilir veya akıllı tahta ve bilgisayar

ekranında slaytlar aracılığıyla değerlendirmeler yapılabilir.

Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular

– Öğretmen/öğrenciler birbirine GüneĢ ıĢınlarının eğikleĢip

dikleĢmesinin nedenlerini sorabilirler.

– Bir iple öğrenciler bulunduğumuz noktada ıĢınların yazın

dikleĢip yollarının kısaldığını, kıĢınsa ıĢınların eğikleĢip yollarının

uzadığını belirleyebilirler.

– Bulunduğumuz yeri (kısa çubuk) Türkiye veya Arjantin olarak

düĢünürsek, yaz ve kıĢ durumlarının hangi tarihlere karĢılık geldiği

öğrenci/öğretmen tarafından sorulabilir.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine yine bulunduğumuz yerin

30

Türkiye ya da Arjantin olmasına bağlı olarak yaz-kıĢ durumunda

kutupların yerini tabanlık üzerinde göstermelerini isteyebilirler.

31

32

Deprem Dalgalarıyla

Yer Katmanlarının Özelliklerini Belirleme

Deney Düzeneği

Gerekli Malzemeler

– Altında dairesel çizgiler olan derin ve Ģeffaf plastik kap

– Dairesel madeni bir kütle

– Granit ve alçıtaĢı parçaları

– 3 adet dairesel, üzerinde manto, çekirdek ve yerkabuğu yazan

kağıt

– Japon YapıĢtırıcısı

– Volkan figürü haline getirilmiĢ kırmızı renkli küçük kağıt

parçası

– Üzerine bina figürü çizilmiĢ rasathaneyi temsil eden kağıt

parçası

– Ġnternetten alınmıĢ deprem dalgaları ve sismograf resimleri

– Yeterince su

– Suyu dalgalandırmada kullanılacak bir obje

Maketin YapılıĢı

Yerkabuğu yazısı büyük kabın elle kabı tutmamızı sağlayan üst

yüzeyinin altına, manto ve çekirdek yazılarıysa makette görüldüğü gibi

kabın altına yapıĢtırılır.

Yine kabın dikey üst kısmına rasathane figürü ve iki yanına

deprem dalgalarıyla sismograf resimleri yapıĢtırılır. Aynı yüzey üzerine

volkan figürü de yapıĢtırılır.

Kabın içine, granit ve alçı taĢı uzunluğunun 2/3’ü kadar su

doldurulur.

Kabın tam ortasına katı iç çekirdeği temsil eden dairesel madeni

kütle ve yanına da granit ve alçıtaĢı kütleler yan yana yerleĢtirilerek

maketin yapım aĢaması tamamlanır.

Maketin Kullanımı

Daha önceden tedarik edilen objeyle su dalgalandırılır. Bunlar

yeraltında oluĢan deprem dalgalarını temsil ederler.

33

Bu sırada granit kütle çok az sallanırken, alçıtaĢının çok fazla

sallandığı görülecektir. Bu durum deprem dalgalarının farklı katmanlardan

geçerken farklı titreĢtiğinin kanıtıdır. Böylece bu farklı titreĢimlerin

sismograflarla alınıp yerin içyapısının belirlendiği öğrenciye kavratılmıĢ

olur. Deprem dalgaları ve sismograf resimleri, tamamlayıcı unsurlar olarak

kullanılabilecektir. Ayrıca oluĢan bir deprem dalgasının her tarafa

yayıldığından çok uzaklarda da belirlenebildiği de görülmektedir.

Makette ayrıca kap katı yerkabuğunu, su eriyik manto ve dıĢ

çekirdeği; madeni dairesel kütleyse katı iç çekirdeği göstermektedir. Yani

çalıĢmayla öğrenciye ana katmanların genel özellikleri de belirtilebilir.

Ayrıca volkanların kaynağını mantodan aldığını kırmızı renkli figürle

göstererek volkanik materyalden yararlanarak da yerin içyapısının

belirlenebileceği söylenebilir.

Yapılabilecek Etkinlikler

Diğer çalıĢmalarda olduğu gibi öğretmen ve öğrenci doğrudan

yaparak kullanabileceği gibi, akıllı tahta ve bilgisayar ekranında slaytlar

aracılığıyla da değerlendirmeler yapılabilir.

Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular

– Öğrenciler granit ve alçıtaĢı kütlelerin ağırlıklarının farklı

olduğunu elleriyle belirleyebilir ve farklı sallanma oranlarının bu

farklılıktan kaynaklandığını anlayabilirler.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine önbilgilerinden yararlanarak

farklı katmanların ortaya çıkma nedenlerini sorabilirler.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine rasathanelerin önemi vb.

faydalarını sorabilir ya da öğretmen bununla ilgili bir ödevlendirme

yaptırabilir.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine makette yeryüzünün yerini

göstermelerini isteyebilirler.

34

35

36

Orojenez Maket ve Deney Düzeneği

Gerekli Malzemeler

– Ġstenilen boyutlarda dikdörtgen mukavva ya da plastik kutu

– Kırmızı karton

– Aynı boyutta 3 adet plastik, sert kapaklı defter

– Sert ve mavi renkli karton

– Mavi, açık kahverengi ve siyah suluboya

– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı

– Ağaç ve çimen figürleri

– 1 adet iri baĢlı toplu iğne

– 1-2 avuç toprak

– 2 adet yassı granit parçası

– 2 adet yassı granitlerden biri uzunluğunda dar ve yüksek granit

parçası

– Alt çeperi geniĢ, yan çeperi daha dar “L” biçiminde bir plastik

çerçeve (dar ve yüksek granit parçasının sığabileceği geniĢlikte)

– Sıvı yapıĢtırıcı ve kapağı

– Açık kahverengi ağaç kabuğu figürlü duvar kağıdı

– Maket bıçağı

Maketin YapılıĢı

Kırmızı kartondan kesilen geniĢ bir parça (makette görüldüğü

gibi) maketin sizin bulunduğunuz taraftaki uzun dikey çeperi boyunca

yapıĢtırılır.

Defterlerin çevresi duvar kağıdından kesilen uygun boyuttaki

Ģeritlerle kaplanır. Defterlerden ikisi kutunun iki ucuna, kutunun kartonla

kaplanan tarafından yapıĢtırılır. Diğer defter de sağdakine bitiĢik

yerleĢtirilir. Bu defterin altına 1 adet dosya kağıdı uçlarından yapıĢtırılır.

OluĢturulan bu mekanizmayla sol tarafa yapıĢtırılan defter arasında 1-1,5

cm’lik bir uzaklık kalmasına dikkat edilir.

Bir dosya kağıdından kesilen iki parçaya birbirinden uzaklaĢıcı ok

Ģekli verilerek bunlar ortadaki defterle sağ taraftaki defter arasındaki hattın

altında kırmızı yüzeye yapıĢtırılır. Defterlerin üzeri ve ortadaki deftere

yapıĢtırılan dosya parçasının üzeri ıslatılan toprakla sıvanır. Bu iĢlem

37

sırasında sol ve ortadaki defter üzerinde akarsu yatakları yapıĢtırılan

dosyaya bakacak Ģekilde oluĢturulur.

Toprak ıslakken çimen ve ağaç figürleri yerleĢtirilir ve akarsu

yatakları maviye boyanır.

Yassı granitlerden biri, sol taraftaki defterin üzerine makette

görüldüğü gibi yerleĢtirilir.

Sert ve mavi renkli karton da orta ve sol defterleri birleĢtirecek

boyutlarda kesilerek hazırlanır.

Ortadaki defter, soldaki deftere doğru hareket ettirilir. Ortadaki

deftere iliĢik kağıtta kıvrılma belirgin bir hal alınca durulur ve orta defterle

sağ taraftaki defter arasında oluĢan çukurluk siyaha boyanır. Maket

bıçağıyla ortada bir ana yarık ve ona dik yarıklar oluĢturulur. Kırmızı

kartondan alınan dairesel bir parça ana yarık üzerine yapıĢtırılır.

Yine kırmızı kartondan kesilen parçalarla 4 adet üç boyutlu

volkan figürü oluĢturulur. Soldaki defterin ön yüzüne yerleĢtirilen volkan

figürünün kırmızı yüzeye doğru bir uzantısı olmasına dikkat edilir.

Uzantısı olmayan diğer figürlerden biri yine soldaki defterin üzerinde,

defterin sağ bitim çizgisine yerleĢtirilir. Bir diğer figür ise gerektiğinde,

siyaha boyanan çukurluktaki dairesel kırmızı yüzey üzerine yerleĢtirilir.

Yassı granitlerden birinin yüzeyine diklemesine, dar uzun granit

parçası yapıĢtırılır. Plastik “L” yüzeyin geniĢ parçası, yassı granitin altına

yapıĢtırılır. OluĢturulan oluğa, diğer dar uzun granit parçası yerleĢtirilir.

Yassı granit yüzeyin üzerine son volkan figürü yapıĢtırılır. Yüzeyin bir

kısmına sıvı yapıĢtırıcı dökülüp kuruyunca açık kahverengine boyanır.

YapıĢtırıcının kapağı hareketli parçayla yüzey arasına konarak, bu parçanın

yapımı tamamlanmıĢ olur.

Son olarak duvar kağıdından 3-4 mm X 7-8 cm’lik bir Ģerit

kıvrılan kağıda yapıĢtırılır ve altında kırmızı yüzeye batırılan toplu iğneyle

desteklenir ve böylece maketin yapım aĢaması tamamlanmıĢ olur.

Maketin Kullanımı

Makette kırmızı yüzey magmayı buradaki oklar uzaklaĢıcı

konvansiyonel akımları, üstte yapıĢtırılan defterler karasal yerkabuğu

levhalarını, ortadaki çukurluk üzerindeki mavi karton eski jeosenklinali

üstü ince toprakla sıvanmıĢ kağıt parçası buradaki sedimentleri, akarsu

yataklarıysa bu tortulları taĢıyan akarsuları, yassı granit parçası eski masif

kütleleri temsil etmektedir. Ġlk aĢamada makette bu unsurlar yer alacak ve

38

öğrenciye tanıtım bu Ģekilde yapılacaktır.

Ġkinci aĢamada, önce mavi kapak kaldırılarak ortadaki levha

hareket ettirilip jeosenklinal yerinde kıvrımların ortaya çıkması ve aynı

zamanda okyanusal levhanın mantoya dalması ve arkada tabanı volkanik

bazaltla oluĢan okyanusun ortaya çıkması izletilir. Bazaltın yüzeye çıktığı

okyanus ortası sırtı gösterilir ve bu hat boyunca yığılmayla Ġzlanda örneği

gibi volkanik adaların oluĢabileceğini kanıtlamak üzere denizaltı volkanını

temsil eden kırmızı dairesel levha üzerine volkan figürü konulur.

Orta levhanın sıkıĢtırdığı (dalma-batma zonu boyunca) eski yapılı

levha üzerinde kırılmaların olduğunu göstermek üzere daha önce tarif

edildiği gibi volkan figürleri yerleĢtirilir. Yassı blok granit kütle yerinden

kaldırılarak onun yerine horst, graben (fay) sistemini ifade eden parça

yerleĢtirilir. Bu değiĢtirme granit gibi sert kütlelerin kırıldığını

gösterecektir. Volkanik kütle ve kükürtlü kaplıca sularını ifade eden

sarımsı yüzeyde kırıklı yapının diğer göstergeleri olarak öğrenciye ifade

edilmelidir. Faylı bölgelerde yerkabuğunun hareket halinde olduğunu ise

oluĢturulan oluk içinde ileri-geri gidebilen parça gösterecektir. Tam buraya

yerleĢtirilen kapağın hareket sırasında devrilmesiyse depremi ve bununla

yıkılan bir Ģehri temsil edecektir. Kullanım sırasında mutlaka duvarda

Dünya fiziki haritası da asılı durmalı anlatılan olay ve unsurların

karĢılıkları anında gösterilmelidir.

Yapılabilecek Etkinlikler

Bu maket, daha zorlu bir çalıĢma gerektirdiğinden grup

çalıĢmasına son derece uygundur. ÇeĢitli parçalar farklı gruplarca

gerçekleĢtirilebilir. Daha önce de söylediğimiz gibi akıllı tahta ve

bilgisayar aracılığıyla da mevcut slaytlar üzerinden değerlendirmeler

yapılabilir.

Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular

– Öğretmen/öğrenciler birbirine orojenez öncesi ve sonrasında

görülen yer Ģekillerinin neler olduğunu sorabilirler.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine bütün bu süreci ortaya çıkaran

temel etkenin ne olduğunu sorabilir ve bunu maket üzerinde göstermelerini

isteyebilirler.

– Öğretmen/öğrenciler birbirine kıvrımlı yapıyı göstermek için

kağıt, kırıklı yapıyı göstermek içinse granitin neden kullanıldığını

39

sorabilirler.

– Öğretmen öğrencilerden anlatımdan bir süre sonra Türkiye ve

Dünya’da ilgili yer Ģekillerini haritada göstermelerini, çizecekleri haritada

iĢaretlemelerini ya da kompozisyon halinde yazmalarını isteyebilir.

– Anlatım sonrasında Dünya haritası üzerinde levhaların

yaklaĢma ve uzaklaĢma alanları ve bu hareketlerin sonuçları

değerlendirilebilir.

40

41

42