Punim SeminarikLnda: Teoria dhe Praktika ParlamentareTema: Kosova nga Tranzicioni drejt Bashkimit Europian

Profesori /sha:Mr. Fortuna Haxhikadrija Punuan Studentt: Durim Berisha Flamur Sallahu Prishtin 2010

Prmbatja Hyrje Kreu I Kosova n periudhn e tranzicionit dhe fillet e parlamentarizmit (19902006) 1.Sistemi Parlamentar n ish-jogusllavi 1.1. Fillet e parlamentarizmit dhe tranzicionit n Kosov 2. Institucionet e Prkohshme Vetqeverisse n Kosov 2.1. Kuvendi 2.2. Kryetari i Kosovs 2.3. Qeveria 3. Tranzicioni 3.1. Raporti i Grupit Ndrkombtar t Krizave pr Kosovn (17.02.2006) 3.2. Standardet 3.3. Tranzicioni Ekonomik dhe Institucionet ekonomike n Kosov 3.4. Tranzicioni dhe Organet e Siguris (Policia) Kreu II Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian mbi gjendjen aktuale n Kosov (14.10.2009) 1.Kriteret Politike 1.1. Demokracia dhe Sundimi i Ligjit 1.2. T drejtat e Njeriut dhe Mbrojtja e pakicave 2. Kriteret Ekonomike 2.1. Ekzistimi i nj ekonomie funksionale t orientuar n treg 2.2. Punsimi dhe Politikat Sociale 2.3. Politikat Sektoriale 3. Drejtsia, Liria dhe Siguria 3.1. Policia Kreu III KOSOVA DHE INTEGRIMI I SAJ N BASHKIMIN EVROPIAN 1. Sundimi i Ligjit 1.2. Sundimi i Ligjit pr Integrim n BE dhe Zhvillim Ekonomik 1.3. Procesi i integrimit dhe instrumentet e prdorur 2. Procesi i Stabilizim Asociimit 2.1. Marrveshja e Stabilizim Asociimit 2.2. Prioritetet e integrimit n fushn e drejtsis 3.0.Procesi i integrimit t Kosovs n BE

Hyrje

2

Ashtu sikurse Paraja q mat vlern e t mirave materiale, parlamentarizmi mat vlerat e nj Shoqrie

Parlamentarizmi sht nj sistem i qeverisjes i cili bazohet n ndarjen e pushtetit shtetror. Fillet e parlamentarizmit (perendimor) i gjejm n Angli, m saktsisht origjina e parlamentit t Anglis daton qysh nga koha e aktit e par t nnshkruar m 1215, Magna Carta Libertatum, n t ciln koh u formua Kshilli i Madh i cili m von do t kaloj nj rrug t gjat evolutive, pr tu cilsuar si Parlament nga Viti 1265, n Kohn e Simon de Monforit. (Prof. Dr. Hilmi Ismaili dhe Prof. Dr. Fatmir SejdiuHistoria e Institucioneve Juridike dhe Shtetrore Prishtin, 2009 F.295).

Gjithashtu duhet t theksohet se kemi edhe formn tjetr t Parlamentarizmit (Lindor-Islamik) fillet e t cilit i gjejm qysh n shek. VI-VII prmes funksionalizimit apo institucionalizimit t Kuvendit t Dijetarve i cili n terminologjin Islame quhet Shura. Parlamentarizmi oriental ka psuar disa ndryshime n aspektin e zjedhjes s antarve t tij por funksionet dhe prgjegjsit e tij kan ndryshuar shum pak n krahasim me atoq i kishte qysh n kohn e zanafills s tij.

Kreu IKosova n periudhn e tranzicionit dhe fillet e parlamentarizmit (1990-2006)

3

1.Sistemi Parlamentar n ish-Jugosllavi Fillimi i procesit t shprbrjes s ish-Jugosllavis n fund t viteve t 80-ta i dha fund ksaj krijese artificiale t bazuar n hegjomonin serbe dhe hapi rrugn pr realizimin e s drejts n vetvendosje t kombeve dhe krijimin e shteteve t reja t pavarura. Kto si procese ishin rrjedhoj logjike e proceseve demokratike n rajon dhe nj frym demokratike, e cila shnoi fundin e diktaturave socialiste dhe t politikave hegjemoniste n rajon. Hapi i par n procesin e shprbrjes s ish federats Jugosllave ishte rrnimi kundrshtues i pozits s Kosovs t prcaktuar me Kushtetutn e vitit 1974 dhe pas vitit 1990 okupimi i Kosovs nga Serbia 1. 1.1. Fillet e parlamentarizmit dhe tranzicionit n Kosov Kosova sht Republik demokratike e bazuar n parimin e ndarjes s pushteteve dhe kontrollit e balancimit n mes tyre, sikurse sht prcaktuar me kt Kushtetut2. Fillet e tranzicionit demokratik n kosov e hasim n fillim t vitit 1990 n kohn e shprbrjes s Federats Jugosllave, kur shqiptart e Kosovs, krahas deklarimit t pavarsis, braktisn sistemin monist jugosllav dhe bn hapat e par drejt pluralizmit politik dhe organizimit demokratik3.Edhe pse gjat periudhs s okupimit, n Kosov jan mbajtur dy cikle t zgjedhjeve parlamentare nuk mundet t flitet pr nj fillim t parlamentarizmit dhe tranzicionit demokratik t shoqris n Kosov. Kosova gjat ksaj periudhe ballafaqohej me sfidn e mbijetess s okupimit nga Serbia. Organizimi paralel i institucioneve m tepr paraqiste nj tentativ pr ndrtimin e pavarur t sturkturave shtetrore, sesa paraqiste nj funksion t mirfillt t pushtetit4. 2. Institucionet e Prkohshme Vetqeverisse n Kosov Kosova, n baz t Rezoluts 1244 ishte nn Protektoratin e Kshillit Sigurimit t Organizats Kombeve t Bashkuara, ka nnkuptonte Administrimin e prkohshm t Kosovs nga kjo organizat e cila kt e bnte me Misionin e saj n Kosov t njohur me shkurtesn UNMIK. Misioni i Organizats Kombeve t Bashkuara n Kosov. UNMIK-u udhhiqej nga Autoriteti i Prfaqsuesit Special t Sekretarit t Prgjithshm t OKB-s .1

2 34

Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f. 258 Kushtetuta e Kosovs - Neni .Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f. 291 Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f.292

4

Mirpo, me kalimin e kohs, sipas Rezoluts 1244, UNMIK-u kishte pr detyr t i ndihmonte vendort n krijimin e Institucioneve t Prkohshme Vetqeverisse t Kosovs (IPVQ), s pari u formua Kshillit Prkohshm Administrativ-(KPA), n t cilin ishin t prfaqsuara t gjitha grupet politike dhe bashksit etnike q jetojn n Kosov n at koh. N vitin 2001 nxirret Kornizn Kushtetuese t Kosovs, dokument i cili ishte miratuar me konsensus n mes t strukturave ndrkombtare dhe UNMIK-ut n njrn an dhe atyre vendore t KPA-s. N baz t Kornizs Kushtetuese filloj ndrtimi i institucioneve vendore nn mbikqyrjen ndrkombtare. Ndrkombtart i njihnin t drejtat pr krijimin e institucioneve vetqeverisse, si ato qendrore ashtu edhe lokale, prmes zgjedhjeve t lira dhe vots s lir t qytetarve pr t dy nivelet e pushtetit. Gjat ksaj kohe vendort fitojn t drejtn q t ket Presidentin e Kosovs (me Kabinetin e Presidentit), Parlamentin e Kosovs (t prbr nga 120 ulse, 100 ulse pr deputett e zgjedhur nga vota e lir, ndrsa, pavarsisht nga rezultatet e zgjedhjeve dhe numrit t fituar t votave, 10 ulse jan t rezervuara pr deputet e minoritetit serb si dhe 10 t tjera t rezervuara pr minoritetet tjera si turq, egjiptas, boshnjak, ashkali, rom etj.). Kryetari dhe Kryesia e Parlamentit, Komisionet dhe Grupet parlamentare), dhe Qeverin e Kosovs, (Kryeministri, ministrat dhe zvends ministrat). Funksionart e ktyre institucioneve jan zgjedhur me votn e lir t kosovarve si dhe, njkohsisht, pranoheshin nga UNMIK-u5. 2.1. Kuvendi Pozita dhe roli i Kuvendit t Kosovs gjat kohs s pas lufts, ishte i prcaktuar me Kreun 9 t Kornizs Kushtetuese pr vetqeverisje t prkohshme n Kosov. Sipas dispozitave kushtetuese, Kuvendi i Kosovs ishte institucioni m i lart prfaqsues dhe ligjvens i vetqeverisjes s prkohshme t Kosovs. Si i till, Kuvendi kishte disa prgjegjsi t caktuara nga UNMIK-u t cilat n shumicn e rasteve binin n pajtim me kuvendet lokale t Kosovs. Nga dita e shpalljes s Repuliks s Kosovs shtet i pavarur dhe sovran, Kuvendi i Kosovs ngrihet n nivel ndrkombtar dhe merr t gjitha prgjegjsit legjislative n territorin e Kosovs6.

5 6

. http://sq.wikipedia.org/wiki/Institucionet_e_Prkohshme_Vetqeverisse_t_Kosovs http://sq.wikipedia.org/wiki/Kuvendi_i_Kosovs

5

2.2. Kryetari i Kosovs Kryetari i Kosovs sht organ i veant q prfaqson unitetin e popullit dhe garanton funksionimin demokratik t institucioneve t prkohshm vetqeverisjes. Kryetari Zgjedhet nga Kuvendi i Kosovs, me votim t fsheht me nj shumic t kualifikuar prej 2/3 t deputetve t Kuvendit. Nse pas dy votimesh, nuk arrihet shumica prej 2/3, n votimin e tret kryetari zgjedhet me shuicn e votave t t gjith deputetve t Kuvendit. Funksionet e Kryetarit t Kosovs jan mjat t reduktuara dhe t kufizuara me autoritetin e PSSP-s, i cili rezervon pr vete funksionet reprezentative politike, t cilat n shtetet tjera jan tipike per shefin e shtetit7. 2.3. Qeveria Qeveria sht organ i pushtetit ekzekutiv q zbaton ligjet e miratuara nga Kuvendi brenda fushs s prgjegjsive t institucioneve t vetqeverisjes s prkohshme. Si organ ekzekutiv qeveria merret me zbatimin e dretjprdrejt t ligjeve t Kuvendit dhe t politiks s prcaktuar na ai. Bazuar n paramin e ndarjes s pushteteve dhe modelit parlamentar t qeverisjes t prcaktuar n Kornizn Kushtetuese, qeveria n Kosov, formohet dhe funksionon sipas modelit t qeveris parlamentare. Kjo do t thot se, kjo qeveri zgjedhet dhe mbikqyret nga kuvendi. Qeveria prbhet nga Kryeministri dhe Ministra. Numri i ministrave caktohet me ligj t veant. Korniza Kushtetuese ka caktuar se n prbrjen e qeveris, t paktn dy ministra jan gjithmon nga komunitetet tjera prve komunitetit q ka shumicn n kuvend. Kryeministri dhe ministrat zgjedhn nga kuvendi me shumicn e votave t deputetve n Kuvend8. 3. Tranzicioni Pas prmbysjes s ideologjis komuniste, shumica e shteteve socialiste psuan ndryshime t thella politike t cilat karakterizohen me demokratizimin e tyre dhe aplikin e parimeve t demokracis parlamentare. Kto shtete pas viteve 90-ta braktisn sistemet e tyre moniste dhe aplikuan pluralizmin politik t bazuar n formimin e lir t partive politike dhe n zgjedhjet shumpartiake parlamentare9. 3.1. Raporti i Grupit Ndrkombtar t Krizave pr Kosovn (17.02.2006)

7 89

Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f. 307 Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f. 308 Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia Parlamentare Prishtin, 2005 f. 308

6

shtja kryesore n procesin e prcaktimit t statusit sht krijimi i nj Kosove q do t ket gjasat m t mdha pr t pasur stabilitet dhe zhvillim. Ndonse, teoretikisht, pajtimi mes Beogradit dhe Prishtins mbeteti dshirueshm, vshtir se qeveria serbe do ta pranoj vullnetarisht ndonj form t pavarsis, pa marr parasysh se sa e kufizuar apo e kushtzuar t jet, kusht ky i nevojshm pr t pasur nj zgjidhje q do t sjell stabilitet afatgjat. Bashksia ndrkombtare, e sidomos Emisari Special i OKB-s i angazhuar t udhheq procesin e statusit, Martti Ahtisaari, duhet t jen gati ta imponojn paketn e pavarsis s Kosovs, pa marr parasysh se nga ana diplomatike, mund t jet i rnd ky hap, shiquar n nj afat t shkurt, e jo t shpresojn se do t zhduken dallimet n mes Prishtins e Beogradit pr nj zgjidhje ambiguoze (t paqart, me shume kuptimsi), apo me nj zgjidhje tjetr ku elementet kryesore do t lihen pr tu sqaruar m von. Asnj nga kto nuk e heq prgjegjsin e shumics shqiptare n Kosov. Kta duhet t ofrojn nj paket t drejtash pr serbt e Kosovs dhe pakicat tjera n s paku tri sfera: prfaqsimin n institucionet qendrore, decentralizimin dhe trashgimin fetare e kulturore. Detajet e prfshirjes dhe prfaqsimit n institucionet kryesore qeverise, me aranzhmane pr inkudrimin e vendeve am gjegjse n sferat si jan kultura, arsimi e ndoshta edhe sfera tjera, duhet t negociohen jo vetm me pakicn serbe n Kosov por edhe me turqit, boshnjakt dhe t tjert. Nj marrveshje pr decentralizimin, q n instancn e par, do t arrihet nga Ahtisaari dhe ekipi i tij, do t mund t implementohej m pas nn mbiqkyrjen ndrkombtare n nj afat trevjear, si sht br me Marrveshjen e Ohrit n Maqedoni. Negociatort e Prishtins, poashtu, duhet q menjher t fillojn negociatat e drejtprdrejta me Kishn Ortodokse Serbe n Kosov rreth nj pakete me aranzhmane (mekanizma) pr mbrojtjen e saj dhe prons s saj. Vetm kur kjo pun tjet kryer n terren, Grupi i Kontaktit duhet t tregoj gatishmrin e vet q t ndmarr hapa t bashkrenduar, formal, drejt njohjes s pavarsis s Kosovs10. 3.2. Standardet Politika e standardeve, me 109 pikat vepruese, me gjasht grupet punuese, me vlersimet rresht-prrresht tremujorshe, sht mjet pr ta inkurajuar dhe shtyr Kosovn drejt qeverisjes funksionale dhe akomodimit ndr-etnik. Por, do t ishte gabim t besohet se kjo politik mund t arrij kt. Programi nuk sht mjaft i thell, i detajizuar dhe efikas, sa t pengoj grryerjen e institucioneve nga korrupsioni dhe10

Kosova: Sfida e tranzicionit Raport pr Evrop i Grupit t Krizave numr 170, 17 shkurt 2006

7

krimi i organizuar; ndrtimi i institucioneve krkon m shum se sa lyerja e numrave me ngjyra. Kapacitetet qeverisse n nivelin qendror dhe n at lokal mbeten t dobta, sikur edhe lidhjet mes tyre dhe elektoratit. Poashtu, standardet nuk jan ila pr mardhniet n mes t shqiptarve e serbve n Kosov, sidomos kur shumica e serbve t Kosovs refuzojn t angazhohen. Prparim real do t ket vetm ather kur edhe n terren do t ket vullnet politik q t prvetsohet agjenda e vn nga jasht11. 3.3. Tranzicioni Ekonomik dhe Institucionet ekonomike n Kosov Tranzicioni bashkkohor sht transformim radikal dhe largpams i sistemit shoqroro-ekonomik t ekonomis s caktuar kombtare. N kuptimin m t gjer, tranzicioni mund t definohet si kalim nga shoqria post-etatiste me regjime autoritative n sistemin demokratik si dhe kalimi nga ekonomia e planit n at t tregut12. Masat parsore q duhet t ndrmerren gjat periudhs s tranzicionit 1. Masat e prshtatjes makroekonomike stabilizmit dhe liberalizimit n kt faz duhet prpiluar programin stabilizues, pa t cilin program zakonisht nuk lejohet as ndihma e huaj financiare gjat procesit t tranzicionit. 2. Koncipimi i sistemit t ri juridik dhe ekonomik sistemi juridik dhe ekonomik i ish-shteteve socialiste ishte i projektuar dhe funksiononte n baza krejtsisht t tjera n krahasim me legjislacionin e ekonomive t tregut. 3. Rivendosja e tregut rivendosja e tregut integral sht nj nga parakushtet parsore pr suksesein e tranzicionit t ekonomis. 4. Liberalizimi i rrjedhave t tregtis s jashtme zbatimi i modelit t ekonomis s hapur t tregut. 5. Ndrtimi i rrjetit t siguris sociale tranzicioni sht proces n t cilin nuk mund t arrihet deri tek rezultatet edhe aq t shpejta. 6. Transforimimi pronsor dhe privatizimi privatizimi dhet t jet proces prcjells i procesit t tranzicionit, por nga ana tjetr duhet theksuar se nuk ekziston model i prgjithshm q do t garantoj sukses t plot. do model t mundshm duhet analizuar n radh t par13.

11 12 13

Kosova: Sfida e tranzicionit Raport pr Evrop i Grupit t Krizave numr 170, 17 shkurt 2006 Prof. Dr. Mejdi Bektashi dhe Mr. Nysret Gacaferri Ekonomia Prishtin, 2006 Prof. Dr. Mejdi Bektashi dhe Mr. Nysret Gacaferri Ekonomia Prishtin, 2006

8

Sipas disave, Kosova, q ishte pjesa m e pazhvilluar dhe m e varfr e Jugosllavis, nuk do t mund t ket ekonomi t qndrueshme si shtet i pavarur. Por, alternativa tjera nuk ka. Natyrisht, jan shum faktor q e pengojn Kosovn, prfshir ktu edhe indiferencn e menaxhmentit ekonomik t UNMIK-ut dhe mungesn e personalitetit legal ndrkombtar14. Megjithat, pengesa m e madhe pr zhvillimin ekonomik, mund t dal t jet standardi i ult n arsim dhe izolimi gjeografik. Numri i madh i t rinjve mund t jet prparsi por vetm nse kta kan arsim t mir, ndrsa ktu kjo mungon. T diplomuarit n Universitetin e Prishtins, nuk jan t prgatitur mir pr punsim dhe nuk jan t kalibrit t duhur pr t udhhequr me institucionet shtetrore15. Nuk ka integrim t studentve shqiptar e serb: ekzistojn dy sisteme paralele. Inovacionet afariste dhe tregu i brendshm do t mbeten t shkreta nse nuk do t prmirsohet arsimi. Ne kemi nevoj pr nj sistem arsimor q do t krijoj edhe pundhns, jo vetm puntor, thot nj prfaqsues i Banks Botrore16. 3.4. Tranzicioni dhe Organet e Siguris (Policia) Edhe pse UNMIK-u mban t rezervuara prgjegjsit pr policin dhe drejtsin, n dhjetor 2005, krijoi brthamat e ministrive t reja, at t drejtsis dhe t punve t brenshme t cilave gradualisht do tua delegoj prgjegjsit. Shrbimi Policor i Kosovs, i ri n mosh, me 7.400 oficer t trajnuar nga Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE) ka marr mbi vete t gjitha detyrat e rndomta nga duart e Policis s UNMIKut q tani ka 2.000 polic, e cila po zvoglohet gradualisht. T gjitha stacionet rajonale, prve n Mitrovic, dhe t gjitha stacionet npr komuna jan vn nn kontrollin e SHPK-s, ndrsa komisioneri i polic s UNMIK-ut sht duke u prgatitur q para mesit t vitit 2006 t emroj nj oficer t lart t SHPK-s q do t marr kontrollin operacional, e q do ti raportoj atij dhe ministrit t ri t brendshmSHPK-ja bn pun t mir n kryerjen e detyrave themelore policore dhe mund t jet forca policore m pak e korruptuar n rajon. Megjithat, ajo pson nga niveli i ult i arsimit dhe mungesa e prvojs. Mungojn aftsit profesionale q krkojn nj dekad apo m tepr prvoj n detyr. Femrat prbjn 15 pr qind t SHPK-s e poashtu edhe jo-shqiptart (dy t tretat e tyre serb) prbjn 15 pr qind t forcs. Oficert nga komunitet q jan pakica n komuna, tani po drgohen t shrbejn n t gjitha stacionet policore komunale.14

Kosova: Sfida e tranzicionit Raport pr Evrop i Grupit t Krizave numr 170, 17 shkurt Kosova: Sfida e tranzicionit Raport pr Evrop i Grupit t Krizave numr 170, 17 shkurt Intervist e Grupit t Krizave me Kanthan Shankar, Prishtin, 20 dhjetor 2005

200615

200616

9

Transferimi i policis n kontrollin kryesisht shqiptar do t jet sfid edhe n kuptim t ruajtjes s standardeve dhe integritetit si dhe t mbajtjes s oficerve serb t shrbejn n kuadr t ksaj force17.

Kreu IIRaporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian mbi gjendjen aktuale n Kosov (14.10.2009)1.Kriteret Politike Ky seksion shqyrton progresin e Kosovs drejt arritjes s kritereve politike t Kopenhags, t cilat krkojn stabilitet t institucioneve pr t garantuar demokracin, sundimin e ligjit, t drejtat e njeriut si dhe respektimin dhe mbrojtjen e t drejtave t minoriteteve. Ai po ashtu monitoron bashkpunimin regjional, marrdhniet e mira me vendet n zgjerim si dhe vendet antare dhe respektimin e obligimeve ndrkombtare, si sht bashkpunimi me Tribunalin Ndrkombtar pr Krime pr ish Jugosllavin18. 1.1. Demokracia dhe Sundimi i Ligjit Kushtetuta Kushtetuta e Kosovs sht n prputhje me Standardet Evropiane, t cilat krkojn stabilitet institucional duke garantuar demokracin, sundimin e ligjit, t drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e minoriteteve. Sigurimi i plot pr respektimin e sundimit t ligjit, t drejtat e njeriut dhe mbrojtja e minoriteteve jan prioritete kye t Partneritetit Evropian t dats 18 shkurt 200819. Parlamenti Plani vjetor i puns s Kuvendit pr vitin 2009 sht miratuar dhe sht n prputhje me strategjin legjislative t qeveris. Gjate periudhs raportuese kuvendi ka zhvilluar prgjegjsit ex ante pr sa i prket buxhetit. Ka intervenuar pr t ruajtur fondet e17 18

Kosova: Sfida e tranzicionit Raport pr Evrop i Grupit t Krizave numr 170, 17 shkurt 2006 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009 19 Vendim i Kshillit Europian 2008/213 KE

10

alokuara pr institucionet, si dhe ka rishikuar raportet pr shpenzimet e tyre ex post. Ndrveprimi n mes kuvendit dhe shoqris civile sht prmirsuar. Kuvendi ka emruar Ombudsmanin n qershor 2009. Megjithat dialogu n mes kuvendit dhe shoqris civile nuk sht zhvilluar sa duhet. N prgjithsi kuvendi ka shnuar progres n nj numr fushash, veanrisht sa i prket renditjes s procedurave t puns. Duhen prforcuar kapacitetet pr t shqyrtuar draft legjislacionin dhe pr t monitoruar implementimin pas miratimit. Mbikqyrja parlamentare e qeveris duhet t rritet20. Qeveria Strukturat kryesore t qeveris jan themeluar dhe funksionojn n prputhje me dispozitat kushtetuese relevante. Shumica e pozitave t larta jan plotsuar me emrimin e zvendsministrave Tregti, Pun t Jashtme dhe Forcs s Siguris s Kosovs. Stabiliteti politik sht mbajtur. Qeveria ka konsoliduar kapacitetet e saj duke themeluar Ministrin pr Forcn e Siguris s Kosovs, Kshillin e Siguris s Kosovs si dhe Agjencin e Inteligjencs s Kosovs.. Megjithat mbikqyrja demokratike e sektorit t siguris s Kosovs duhet forcuar m tej. N janar qeveria ka paraqitur para kuvendit raportin e saj vjetor. Jan adoptuar ligji mbi Shrbimin e Jashtm si dhe ligji mbi Shrbimet Konsullore t Misioneve Diplomatike dhe Konsullore. N maj qeveria ka organizuar forumin e nivelit t lart n marrjen e shnimeve mbi progresin e br q nga Konferenca e Donatorve pr Kosovn nga qershori 2008, si dhe n informimin e donatorve mbi implementimin e reformave. N prgjithsi strukturat e qeveris t themeluara rishtazi funksionojn dhe stabiliteti politik sht ruajtur. Progres i limituar sht arritur sa i prket adoptimit tlegjislacionit dhe ndrtimit t kapaciteteve. Ka pasur progres n reformn e qeveris lokale. Implementimi efektiv i decentralizimit n t mire t t gjitha komuniteteve mbetet sfida kryesore. Koordinimi ndrministror ka nevoj pr forcim t mtutjeshm. Ndrhyrjet politike n emrime t larta mbeten shtje shqetsuese21. Sistemi Gjyqsor20 21

. Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

11

Ligji mbi Gjykatn Kushtetuese sht miratuar. Gjasht gjyqtart kosovar, prfshir dy prfaqsues nga komunitetet, jan emruar n maj nga kuvendi i Kosovs dhe jan aprovuar n qershor nga Presidenti i Kosovs. Prfaqsuesi Civil Ndrkombtar po ashtu ka emruar tre gjyqtar n qershor. Megjithat, Kosova ende duhet t miratoj pakon e katr ligjeve reformuese: mbi Gjykatat, mbi Kshillin Gjyqsor t Kosovs, mbi Prokurorin dhe Kshillin Prokurorial. N trsi Kosova sht n nj faz t hershme n adresimin e prioriteteve n fushn e drejtsis. Sistemi i drejtsis mbetet i dobt, i cenueshm nga intervenimi politik dhe joefikas. Ka nj numr t madh t rasteve t pazgjidhura. Problemet strukturore t shrbimeve t prokurorive t Kosovs duhet t adresohen. KGJK nuk funksionon me efikasitet. Gjyqsori i Kosovs sht ende n nevoj t reformave t mdha dhe qeveria duhet t siguroj pjesmarrjen e komunitetit serb t Kosovs n kt proces. Serbt e Kosovs gjithashtu duhet t marrin hapa proaktiv dhe konstruktiv n lidhje me kt. Sigurimi i respektimit t plot t sundimit t ligjit sht prioritet ky i partneritetit evropian22. 1.2. T drejtat e Njeriut dhe Mbrojtja e pakicave Bashkpunimi i Kosovs me mekanizmat e t drejtave t njeriut sht i kufizuar pasi q Kosova nuk sht pjestare e OKB ose e Kshillit t Evrops. Si pasoj, qytetart e Kosovs nuk e kan mundsin e padis n Gjykatn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut ndaj institucioneve t Kosovs. Sa i prket promovimit t forcimit t t drejtave t njeriut, n dhjetor 2008 qeveria ka aprovuar strategjin dhe planin e veprimit pr t drejtat e njeriut pr periudhn 2009-2010. Sidoqoft, mekanizmat pr implementimin e tyre ende nuk ekzistojn. Disa njsi komunale pr t drejta t njeriut nuk jan funksionale, sidomos n komunat me shumic serbe, q refuzojn t bashkpunojn me nivelin qendror. Ombudspersoni ka nj mbikqyrje t kufizuar sa i prket strukturave paralele serbe. Njsit pr t drejtat e njeriut n nivelin qendror (p.sh. MD, MAP) t mandatuara pr implementimin e rekomandimeve t Ombudspersonit nuk jan plotsisht operacionale. N trsi, ka pasur pak progres n kt fush, sidomos n miratimin e strategjis pr t22

Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

12

drejtat e njeriut dhe planit t veprimit. Sidoqoft, korniza institucionale pr respektimin e normave ndrkombtare pr t drejtat e njeriut n Kosov duhet t forcohet n mnyr domethnse. Sigurimi i respektit t plot pr t drejtat e njeriut sht prioritet ky n partneritetin evropian23. 2. Kriteret Ekonomike Komisioni Evropian i sht qasur analizs s Zhvillimit Ekonomik t Kosovs duke i prdorur konkluzionet e Kshillit Evropian t Kopenhags t qershorit t vitit 1993, t cilat thon, antarsimi n Bashkim Evropian krkon nj ekonomi funksionale dhe t orientuar nga tregu, e aft pr tu ballafaquar me kapacitetet konkurruese dhe me forcat e tregut n Kuadr t Bashkimit Evropian24.

2.1. Ekzistimi i nj ekonomie funksionale t orientuar n treg Bazat e Politikave Ekonomike Qeveria e Kosovs ke aprovuar Kornizn Afatmesme t Shpenzimeve (KASH) t katrt me radhe e cila mbulon periudhn kohore prej 2010 -2012. Sidoqoft, ky dokument nuk sht prdorur si dokument pr planifikimin e politikave. Kursi i paraqitur n KASH pr balancimin fiskal dhe atij t jashtm duket t jet i vshtire pr tu mbajtur dhe s n t njjtn koh Letra e Bardh lidhur me politikat sociale nuk sht prfshir fare edhe prkundr premtimit t marr nga autoritetet me 2008 n Konferencn Ndrkombtare t Donatorve. N prgjithsi, ligjet e reja t cilat nuk ndrlidhen me KASH apo me ndonj dokument tjetr kornize afatmesm, vazhdohet t pranohen n qeveri. Sundimi i dobt iligjit vazhdon q t mbetet penges kryesore pr zhvillimin socio-ekonomik25. Stabiliteti Makroekonomik Rritja reale e BPV n vitin 2008 ka qene 5.4% krahasuar me 5.0% sa ishte vitin 2007. Ndryshe nga viti 2007 ku dinamizmi i sektorit privat ishte burim kryesor i zhvillimit ekonomik, aktivitetet ekonomike n vitin 2008 dhe n gjysmn e par t vitit 2009 jan udhhequr n mas t madhe me rritjen e shpenzimit t kapitalit publik. Rritja vjetore n konsumin privat qndroi n 11.3%, e konsumit publik n 3%, prderisa investimet publike u rritn pr 194%, investimet e sektorit privat kan psuar rnie prej 10.2%. Kjo e fundit ka ndodhur pr shkak t rnies s Investimeve t Huaja Direkte (IHD) si dhe t23 24

Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009 25 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

13

ngecjes t procesit t privatizimit. Si pasoj e krizs globale ekonomike q nga fundi i vitit 2008, eksportet kane filluar q t paksohen. Qasja e kufizuar e Kosovs n Ekonomin Globale si dhe sektori financiar i qndrueshm i cili ka prcjell strategjit konservative, ka ndikuar q t shmanget prkohsisht ndikimi i krizs globale. Pr m tepr, dobsia e sistemit statistikor nuk lejon nj vlersim me t prgjithshm t situats ekonomike n Kosov26. Sundimi i Ligjit Nevoja e forcimit t kuadrit ligjor sht nj prioritet ky n partneritet Evropian 2008, sistemi ligjor i Kosovs ka nj przierje komplekse e akteve t ndryshme ligjore t prodhuara nga administrata jugosllave para vitit 1999, dhe duke pasuar nga UNMIK-u dhe Qeveria e Kosovs q ather, ku kjo situate ka shkaktuar paqartsi. Si rregull kryesore, legjislacioni pas 1999 ka qen shum prkrahs i ekonomis s lire t tregut. Sistemi ligjor ka vazhduar q t shfaq nj afrueshmri dhe efikasitet t dobt, dhe disa zona nuk jan t mbuluara nga gjykatat prkatse. Si pasoj, metodat informale t zbatimit t kontrats vazhdojn t jen t prhapura. Sektor i madh informal sht mbushur nga dobsit e taksave dhe politikat e shpenzimeve, si dhe n zbatimin e ligjit, duke prfshir luftn kundr korrupsionit dhe krimit t organizuar. Sektori informal mbetet nj sfid e rndsishme, meq ai zvoglon bazn tatimore dhe efikasitetin e politikave ekonomike. N prgjithsi, sundimi i dobt i ligjit dhe pasiguria mbi t drejtat e pronsis mbeten penges e madhe pr zhvillimin e qndrueshm ekonomik. Zbatimi i vshtir dhe i kushtueshm i kontratave ligjore ka penguar qasjen n financa dhe vazhdon t pengoj seriozisht mjedisin e biznesit27. 2.2. Punsimi dhe Politikat Sociale N Kosov nuk ka ligj t puns dhe nuk ka gjykata t specializuara pr shtjet e puns. Legjislacioni n fushn e shndetit dhe siguris n pun sht jo adekuat. Inspektorati i Puns ka kapacitete t kufizuara pr t implementuar Ligjin mbi Sigurin, Shndetin n Pun dhe Ambientin e Puns. Inspektorati i puns nuk ka baz t t dhnave pr kontrollimin shndetsor t t punsuarve apo pr numrin e t punsuarve n sektorin privat. Nuk t dhna statistikore pr numrin e gjobave t shqiptuara nga Inspektorati; ndodh shpesh q gjobat t mos paguhen. Mungesa e pajisjeve teknike pengon punn e Inspektoratit t puns. sht br progres minimal n fushn e dialogut social. 35 sindikata sektoriale dhe 526

. Enti Statistikor i Kosovs (ESK) ka publikuar t dhnat nominale t BPV pr vitin 20042007, duketheksuar n t njjtn kohe numrin dhe kualitetin jo t mjaftueshm t hulumtimeve ekzistuese t cilat dot mundsonin implementimin e suksesshm t kontabilitetit kombtare bazuar n standardeve ESA 95 27 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

14

shoqata jan t regjistruara n Kosov. Kshilli Trepalsh Konsultativ sht ri emruar si Kshilli Ekonomiko Social dhe ka realizuar takimin e par n korrik. Roli i partnerve social n vendimmarrje sht i limituar. Kontrata Kolektive e cila sht nnshkruar n vitin 2004 pr pagat minimale, ende nuk sht duke u implementuar. Ligji pr sindikatat sht miratuar n Gusht; nuk ka ligj pr grevat. Punonjsit shndetsor, punonjsit gjyqsor dhe punonjsit n Korporatn Energjetike t Kosovs kan hyr n grev gjat periudhs raportuese. Gjithashtu sht mbajtur edhe nj grev e organizuar nga Bashkimi i Sindikatave t Pavarura t Kosovs. N fushn e prfshirjes sociale, Kosova ka miratuar nj plan veprimi pr personat me aftsi t kufizuara n muajin prill. Ministria e Shndetsis dhe Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale kan ofruar shrbime t prkujdesjes shtpiake pr persona t prekur nga rregullimet mendore dhe psikiatrike. Nn autoritetin e Ministris s Shndetsis jan hapur nnt shtpi t komunitetit pr shndet mendor dhe shtat shtpi rezidente. N shtator t ktij viti, Kosova ka filluar nj fushat promovuese pr prfshirjen e personave me aftsi t kufizuara. Megjithat, rehabilitimi i personave me aftsi t kufizuara fizike vazhdon t menaxhohet vetm nga OJQ-t. Ka munges t objekteve rehabilituese. Mos pasja qasje n ndrtesat dhe shrbimet publike pr personat me aftsi t kufizuara sht nj shtje me t vrtet shqetsuese28. 2.3. Politikat Sektoriale Industria dhe NVM-t Progres i kufizuar sht arritur n fushn e Industris dhe NVM-ve. N prill, Parlamenti ka adoptuar Ligjin pr Zonat Ekonomike, q ka pr qllim stimulimin e zhvillimit t sektorit privat me theks t veant n zhvillimin e NVM-ve. Ai udhheq themelimin, operacionalizimin dhe mbikqyrjen e zonave ekonomike. Sa i prket mjedisit biznesor, one-stop-shop dhe regjistrimi on-line dhe shrbimet e licencim t ofruara nga Agjensioni pr Regjistrimin e Bizneseve akoma nuk jan trsisht funksionale. 25 kompani, duke prfshir katr kompani ndrkombtare, kan aplikuar pr prona n parkun e biznesit n Drenas. Puna rreth infrastrukturs s ktij projekti pothuajse ka prfunduar29. Bujqsia dhe peshkataria28 29

Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009 Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

15

Ligji pr bujqsi dhe zhvillim rural q adoptuar n korrik. Ai siguron nj korniz pr praktikat e zhvillimit rural dhe bujqsor n Kosov dhe krijon bazn ligjore pr azhurnimin e planit pr zhvillim rural dhe bujqsor pr periudhn 20092013 dhe planit shoqrues t veprimit. Ministria e Bujqsis, Pylltaris dhe Zhvillimit Rural i ka prshpejtuar prpjekjet e saj pr reforma n fushat sikurse konsolidimi dhe rehabilitimi i toks bujqsore, prmirsimi i menaxhimit t burimeve natyrore n zonat rurale, rritja e konkurrencs dhe diversifikimit t fermave dhe rritja e cilsis s ushqimit. Kto prpjekje jan mbshtetur nga nj rritje prej 40% n shpenzimet qeveritare pr sektorin e bujqsis n 2009-n krahasuar me 2008-n. Po ashtu sht planifikuar nj sistem i granteve, kryesisht pr t mbshtetur masat strukturore reformuese m tepr sesa pr t ofruar pagesa direkte pr prodhimin30.

3. Drejtsia, Liria dhe Siguria 3.1. Policia Kosova ka br progres t pjesrishm sa i prket fushs s policis. sht vendosur korniza bazike legjislative. Policia e Kosovs ka menaxhuar shum mir funksionet e mbajtjes s rendit publik. Policia ka vazhduar n zbatimin e planit t saj strategjik 2008-2010. policia gjithashtu ka ngritur infrastrukturn e komunikimit. Ministria e Punve t Brendshme ka formuar kshillat komunale pr sigurin e komuniteteve pr fuqizuar raportet ndrmjet policis, autoriteteve komunale dhe komuniteteve lokale. Shumica e zyrtarve t policis nga ana e komunitetit serb t Kosovs n jug t lumit Ibr, q kan ln shrbimin pas deklarimit t pavarsis, u jan kthyer puns n stacionet e tyre. N shtator, Kosova ka miratuar Ligjin mbi armt. Ligji sht n harmoni me legjislacionin prkats t BE-s dhe prfshin dispozitat e duhura ndshkuese. N janar t vitit 2009, Ministria e punve t brendshme ka nj numr t udhzimeve administrative lidhur me armt e vogla. N janar, policia krijoi n njsi t przier n Mitrovicn veriore, m prbrje t 2530

Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

16

zyrtarve t policis (serb, shqiptar dhe boshnjak t Kosovs). Policia ka mandat patrullues dhe hetues. Aktivitetet e njsis kan rezultuar me reduktimin e krimit n zonat e mbuluar. N Mitrovicn veriore, katr stacione policore nuk i raportojn drejtprdrejt Prishtins, q kufizon efektivitetin e luftimit t krimit t organizuar dhe ndrmarrjen e operacioneve sekrete n kt zon. Sidoqoft, kjo sht adresuar dhe me caktimin e zyrtarve t lart policor t komunitetit serb n strukturat rajonale komanduese n Mitrovic bashkpunimi sht prmirsuar. N qershor, shumica e zyrtarve policor t komunitetit serb posht lumit Ibr, t cilt kan lshuar shrbimin pas shpalljes s pavarsis, jan kthyer n stacionet e tyre dhe n pun dhe punojn nn zinxhirin e zakonshm komandues. N prgjithsi, Kosova ka iniciuar proceset rreth adresimit t prioriteteve n kt fush. Prshkrimet e puns pr menaxhmentin e lart duhet t finalizohen urgjentisht dhe stafi prkats t rekrutohet. Kapacitetet hetuese duhet t prforcohen dhe policia e inteligjencs t prezantohen dhe t zbatohet dhe mbrojtja e evidencave t adresohet. EULEX-it duhet ti lejohet qasje n t gjitha bazat e t dhnave relevante31.

Kreu III

KOSOVA DHE INTEGRIMI I SAJ N BASHKIMIN EVROPIAN1. N Komunikatn e vet t fundit pr Parlamentin dhe Kshillin Evropian, Komisioni i Komuniteteve Evropiane n mnyr eksplicite ka deklaruar se Kosova, sikurse pjesa tjetr e Ballkanit Perndimor ka nj perspektiv t qart dhe t prekshme t BE-s.1 Objektivi i fundit i nj perspektive t till t BE-s, me siguri do t ishte antarsimi i Kosovs n Bashkimin Evropian. Pr nj antarsim t till duhet t kalohet pragu i prcaktuar n nenin 49 dhe 6 t Traktatit t Bashkimit Evropian, prkatsisht, Kosova31

Raporti i Progresit nga Komisioni i Komunitetit Europian pr Kosovn, 14.10.2009

17

duhet t jet shtet evropian i cili respekton parimet e prcaktuara n nenin 6(1). N bazt nenit 6(1) t Traktatit t Bashkimit Evropian, parimet fundamentale mbi t cilat sht themeluar Bashkimi Evropian dhe t cilat duhet ti respektoj do antar i ri, prfshijn n mes tjerash edhe parimin e sundimit t ligjit32. Parimi i sundimit t ligjit rideklarohet edhe n t ashtuquajturat Kritere t Kopenhags t vitit 1993, t cilat duhet ti plotsoj do shtet kandidat, si kusht pr antarsim n Bashkimin Evropian. 2 Mirpo, Traktati i Bashkimit Evropian nuk prkufizon se far nnkuptohet me parimin e sundimit t ligjit. N t vrtet, ky parim, si nj prej parimeve fundamentale t s Drejts publike evropiane, ka nj numr kuptimesh dhe prfundimesh t ndryshme. Megjithat, prmbajtja e ktij parimi mund t nxirret prmes nj analize krahasuese t kushtetutave t shteteve antare t Bashkimit Evropian dhe jurisprudencs s Gjykats Evropiane t Drejtsis. 1.1. Sundimi i Ligjit Sundimi i ligjit, ose Rechtsstaat ose Etat de Droit si ekuivalent nga e Drejta kushtetuese gjermane dhe franceze, kan kuptimin e prgjithshm se, duhet t ekzistoj njqeveri e ligjit dhe jo e njerzve.3 Pik s pari, kjo do t thot se gjithka duhet t bhetsipas ligjit, prkatsisht, do autoritet publik, i cili kryen ndonj veprim, q prndryshedo t ishte i gabuar ose q do t shkelte t drejtat e dikujt, duhet t jet n gjendje q tarsyetoj veprimet e veta si t autorizuara sipas ligjit (parimi i ligjshmris) 4. Konstatimi idyt i parimit t sundimit t ligjit sht se autoriteti publik duhet t udhhiqet brendakornizs s rregullave dhe parimeve, t cilat kufizojn pushtetin e liris s veprimit(diskrecionit), me qllim t parandalimit t shprdorimit t nj pushteti t till. 5Asnj autoritet publik nuk mund t funksionoj pa ndonj shkall t liris s pushtetit t veprimit, mirpo nj pushtet i till duhet t ushtrohet brenda kufijve t ligjit dhe duhetti nnshtrohet shqyrtimit t pavarur gjyqsor33. Kjo shpie deri te konstatimi i parimit t sundimit t ligjit, q domethn se, pr mospajtimet lidhur me ligjshmrin e veprimeve t autoriteteve publike duhet t vendosingjykatsit, t cilt jan t pavarur nga ekzekutivi.6 Pr m tepr, parimi i sundimit t ligjitkrkon q autoritetet publike t mos ken privilegje t panevojshme ose q pr ta n ligjine zakonshm t ket prjashtime, por q t gjitha autoritetet publike duhet ti nnshtrohent gjitha obligimeve dhe prgjegjsive ligjore normale, t cilat nuk jan n mosprputhjeme funksionet e tyre qeveritare.7 N fushn e s drejts penale, sundimi i 18

ligjit krkon q askush t mos ndshkohet, prve rasteve t krimeve q jan t prcaktuara me ligj, t drejtat nuk duhet t shkelen prmes legjislacionit t s kaluars dhe qasja n drejtsi nuk duhet t jet tepr e ngadalshme ose tepr e shtrenjt. Nj sistem i kontrollimeve dhe i balancimeve prmes ndarjes s kompetencave ndrmjet legjislativit, ekzekutivit dhe gjyqsorit, si nj mekanizm pr parandalimin e keqprdorimit t autoritetit publik, gjithashtu prbn nj pjes esenciale t sundimit t ligjit. Siguria juridike, respekti pr pritjet legjitime, t drejtat fundamentale dhe parimi I proporcionalitetit, mos diskriminimi dhe transparenca jan elemente t tjera t parimit t sundimit t ligjit, t njohura n mnyr t qart nga Gjykata Evropiane e Drejtsis, si pjes e parimeve t prgjithshme t s Drejts s Komuniteteve Evropiane34. T gjitha kto elemente t sundimit t ligjit duhet t manifestohen n ndonj mnyr n legjislacionin kombtar dhe kornizn institucionale, si nj ligj n veprim dhe jo thjesht si nj ligj q ekziston vetm n letr35. Pr shkak t natyrs s prgjithshme dhe prkundr disa rafinimeve t paraqitura m lart, t cilat lejojn interpretime t ndryshme lidhur me fushn dhe shkalln e veprimit,parimi i sundimit t ligjit deri n nj mas ende mbetet i paqart. I prket Gjykats Kushtetuese n nivel kombtar q t prcaktoj nse dhe deri n far mase ky parim merret parasysh dhe realizohet sa duhet. N rastin e pranimit n Bashkimin Evropian, u prket edhe institucioneve relevante t BE-s q t prcaktojn nse nj shtet kandidat I plotson t gjitha krkesat lidhur me sundimin e ligjit, si sht e prcaktuar n nenin 49 dhe 6(1) t Traktatit t Bashkimit Evropian36.

32

Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Komunikat e komisionit pr Parlamentin Evropian dhe Kshillin Ballkani Perndimor: Prmirsimi i Perspektivs Evropiane, dat 5 mars 2008 (COM(2008) 127 final), f. 7. 33 Shtetet kandidate duhet t ken institucione stabile t cilat garantojn demokraci, sundim t ligjit , t drejta t njeriut dhe respektim dhe mbrojtje t pakicave. 34 Karl Doehring: Allgemeine Staatslehre, Heidelberg: 2000, p. 170, with reference to US Supreme Court, Marbury v. Madison, 1 Cranch 137, 2 L.Ed. 60 (1803). 35 William Wade/ Christopher Forsyth: Administrative Law, Oxford: 2004, p. 20. 36 William Wade/ Christopher Forsyth, pp. 20-21.

1.2. Sundimi i Ligjit pr Integrim n BE dhe Zhvillim Ekonomik19

Pr sa i prket rrugs s Kosovs drejt integrimit n BE, Partneriteti Evropian ndrmjet Bashkimit Evropian dhe Kosovs i themeluar n baz t Rregullores s Kshillit(EC) No. 533/2004, dat 22 mars 2004 dhe Vendimi pasues i Kshillit i dats 30 janar 2006 (2006/56/EC) siguron orientimet dhe veprimin q duhet t ndrmerret nga Kosova lidhur me sundimin ne ligjit, n mnyr q t ndihmohet integrimi i Kosovs n BE brenda kornizs s Procesit t Stabilizim-Asocimit37. Si prioritet ky, Kosova duhet t respektoj plotsisht sundimin e ligjit dhe t ndjek nj politik t zero tolerancs kundr korrupsionit, krimit t organizuar dhe krimit financiar. Prioritetet kye sipas Partneritetit Evropian prkitazi me sundimin e ligjit jan obligim i Kosovs q : T siguroj gjykata efektive dhe t paanshme, t lira nga ndikimet politike; T zvogloj numrin e lndve t grumbulluara t seancave gjyqsore dhe t siguroj zbatimin e vendimeve t gjykatave civile; T zhvilloj m tej arsimimin dhe trajnimin ligjor; T luftoj zaptimin e jashtligjshm, prdorimin dhe ndrtimin e objekteve; T fuqizoj Prokurorin publike38. Kto prioritete tashm tregojn se ku qndrojn problemet kye n rrafshin e sundimit t ligjit. Mirpo, sundimi i ligjit nuk kufizohet vetm n sektorin e gjyqsorit. Ai shtrihet edhe n ligjvnie dhe n administrat publike, n veanti kur sht e domosdoshme t sigurohet respektim i plot i parimeve t ligjshmris, transparencs dhe prgjegjsis. Fakti se Propozimi pr nj Zgjidhje Gjithprfshirse t Statusit Politik t Kosovs dhe Veprimi i Prbashkt 2008/124/CFSP mbi themelimin e EULEX-it, parashohin nj prezenc t fuqishme evropiane n fushn e drejtsis, polici dhe dogana (i ashtuquajturi sundim i zgjeruar i ligjit, meq prfshin edhe doganat) tregon se Kosova perceptohet t jet ende shum larg nga nj standard i pranueshm i sundimit t ligjit. Prcaktimi pr sundim t ligjit nuk sht me relevanc vetm pr t ardhmen e Kosovs n Bashkimin Evropian. Sipas Banks Botrore:

sundimi i ligjit n Kosov dmtohet nga dobsit serioze, duke prfshir ktu edhe shumllojshmrin e burimeve t ligjit, t cilat kan ndikim jo t favorshm n mbrojtjen e t drejtave pronsore Sistemi gjyqsor ka burime t mangta, sht nn presion pr tu marr me lndt ekzistuese dhe prandaj nuk sht n gjendje q t administroj me drejtsin n mnyr efikase.39

Pasiguria lidhur me ligjin n fuqi, mungesa e zbatimit t kontratave, titujt e paqart t

20

pronave dhe sistemi i dobt gjyqsor, sigurisht q nuk jan aq t qndrueshme sa pr t trhequr kapitalin privat dhe mbshtetjen e ndrmarrsis, q jan instrumente t domosdoshme t zhvillimit ekonomik. Nj regjistr jo i prshtatshm pr t drejtat pronsore i kombinuar me nj sistem t pazhvilluar t t drejtave pronsore private nuk mundson zhvillimin e letrave me vler. Pa nj adresim adekuat t letrave me vler, asnj bank nuk do t dshironte q t vazhdoj kredin me nj kamat t arsyeshme dhe kurs t maturimit, ndrsa nj kredi e till do t ishte e nevojshme pr nxitje t zhvillimit ekonomik40. Pa nj sistem efektiv t gjykatave, i cili zbaton obligime kontraktuale, nse sht e nevojshme edhe me prkrahjen e policis, Korporata Energjetike e Kosovs kurr nuk do t jet n gjendje q t rris shkalln e inkasimit, n mnyr q t ket mjete financiare pr ndrmarrjen e investimeve pr mirmbajtjen dhe prmirsimin e infrastrukturs s veprimtaris s vet. Problemet e KEK-ut jan simptomatik e problemeve t bizneseve t Kosovs dhe t komunitetit investues. Mungesa e nj sistemi juridik efektiv paraqet pengesn kryesore pr investim dhe zhvillim ekonomik. Ndrsa, pa nj zhvillim ekonomik, jo vetm q paraqitet rreziku i shtuar pr jostabilitet social e politik, por ai sht edhe nj nga Kriteret kye t Kopenhags pr pranim n Bashkimin Evropian, i cili nuk mund t prmbushet (prkatsisht, ekonomia e tregut funksional, si dhe mundsia pr tu prballur me presionin e konkurrencs dhe veprimin e forcave t tregut brenda BEs). Qeveria sht zotuar pr nj prkushtim t pakushtzuar t sigurimit dhe t respektimit t plot t sundimit t ligjit. 11 Mirpo, t arriturat e Qeveris s Kosovs do t mund t maten me vepra t saj, e jo me fjal. 1.2. Procesi i integrimit dhe instrumentet e prdorur BE-ja sht nj organizat dinamike e cila ka kaluar shpesh n procese transformimi dhe reformimi institucional dhe ligjor. Krahas ktyre proceseve t cilat kan mundsuar dimensionin e gjer q ka marr sot BE-ja, kjo e fundit sht zgjeruar vazhdimisht me antar t rinj. Sot ai prbehet nga 27 shtete antare, ndrkoh q n pritje pr tu br pjes e tij jan vendet e Ballkanit Perndimor (shih tabeln 1). 21

Tabela 1- Stadi i integrimit t vendeve t PSA-s

41

.

Prditsuar deri m prill 2007. STM-it jan mekanizmat pr t matur progresin e PSA-s, konkretisht financiare,kshillime pr politikat, monitorim i standardeve dhe i liberalizimit t tregtis

asistenc

Statusi 1. Kroacia 2. Maqedonia 3. Shqipria 4. Serbia 5.Bosnja & Hercegovina 6.Mali i Zi 7.Kosova37 38

Vend kandidat Vend kandidat Kandidat potencial Kandidat potencial Kandidat potencial Kandidat potencial . Kandidat potencial

MSA-ja n fuqi MSA-ja n fuqi MSA-ja, nnshkruar MSA-ja n negociata MSA-ja n negociata ., MSA-ja e nnshkruar PSA-ja STMit

Ibidem. Ibidem, p. 23. 39 Ibidem, p. 24. 40 Paul Craig/ Grainne de Burca: EU Law, Oxford: 2003, pp. 371 395. 41 International Development Association: Interim Strategy Note for Kosovo for the Period FY08, dated 8 October 2007, p. 5.

2. Procesi i Stabilizim Asociimit PSA-ja sht strategji e ndjekur nga BE-ja, qllimi i t cilit sht q t vendos paqe, stabilitet dhe zhvillim ekonomik n rajonin ballkanik, si dhe t krijoj nj vizion afatgjat pr antarsimin e vendeve ballkanike n BE. Pr t siguruar zbatimin e ksaj politike BE-ja ka hartuar nj sr instrumentesh t cilat do t trajtohen me hollsisht n vazhdim.

22

Marrdhniet kontraktuake midis BE-s dhe vendeve t Ballkanit Perndimor, n kuadrt PSA-s realizohen nprmjet MSA-s, ndrkoh q vendet prfitojn nga ndihma financiare e teknike e BE-s n formn e projekteve CARDS-it42. PSA-ja vendos disa qllime t prbashkta politike dhe ekonomike pr t gjitha vendet e Ballkanit Perndimor, por progresi i br nga do vend n kuadr t ktij procesi matet individualisht. Vendet pjesmarrse n PSA u nnshtrohen reformave transformuese me qllim konsolidimin e demokracis dhe shtetit t s drejts, si edhe krijimin e nj ekonomie tregu funksionale nprmjet prafrimit gradual t legjislacionit komunitar n t drejtn e tyre t brendshme. 2.1 Marrveshja e Stabilizim Asociimit MSA-t e lidhura midis Komuniteteve Evropiane dhe disa prej vendeve t Ballkanit Perndimor, bazohen n nenin 310 t Traktatit t Komunitetit Evropian t vitit 1957 (Traktati i KE-s8). Ky nen prcakton se Komuniteti mund t lidh marrveshje q krijojn asociim i cili prmban t drejta dhe detyrime t ndrsjella, veprimet t prbashkta dhe procedura t posame pr palt e marrveshjes43. Duke qen se qllimi prfundimtar i vendeve q lidhin MSA-n me BEn sht antarsimi n BE, MSA-ja reflektojn t ashtuquajturat kritere t Kopenhagenit9, q prmbledhin kushtet pr antarsimin n BE si vijojn Kriteri politik: stabilitet institucional, garantim i demokracis, sundimit t s drejts, dhe respektimi i t drejtave t njeriut Kriteri ekonomik: funksionimi i nj ekonomie tregu Pranimi i acquis communautaire: aftsia pr t plotsuar detyrimet e antarsimit duk prfshir ndjekjen e qllimeve politike, ekonomike, dhe monetare t BE-s. Prve ktyre kritereve, do MSA parashikon edhe nj kriter tjetr po aq t rndsishm, at t forcimit t kapacitete administrative dhe atyre gjyqsore t vendeve aspirante. Kto kapacitete jan t domosdoshme pr zbatimin e MSA-s dhe prmbushjen e qllimit prfundimtar: at t antarsimit n BE. MSA-ja sht marrveshje mikse (e przier), ka do t thot q ajo nnshkruhet dhe duhet t ratifikohet jo vetm n emr t Komuniteteve, por edhe nga shtetet antare sipas rregullave

23

kushtetuese t tyre. MSA-ja ka n themel t saj liberalizimin e tregtis nprmjet palve. Ky liberalizim arrihet nprmjet krijimit gradual t zons s tregtis s lir, ndrkoh q bashkpunimi dhe detyrimet e palve shtrihet edhe pr fusha t tjera t cilat prmbahen n tre shtyllat e Bashkimit Evropian: shtjet e tregut t brendshm, ato t politikave sociale dhe mjedisit, shtjet e zons s liris dhe siguris.Prandaj me t drejt ish-Presidenti i Komisionit Evropian Walter Hallstein deklaronte n mnyr t prsritur se asociimi i vendosur me an t ktyre marrveshjeve mund t jet do gj ndrmjet antarsimit t plot minus 1% dhe marrveshje tregtare dhe bashkpunimi plus 1%. N kuadr t MSA-s ngrihet struktura prkatse, e cila monitoron zbatimin e saj dhe shtjet q dalin nga ky zbatim. Ky organizm monitorues njihet si Kshilli i Stabilizim Asociimit, dhe prbhet nga prfaqsues t dy palve. Vendimet e ktij Kshilli jan t detyrueshme pr palt. Palt mund ti drejtojn Kshillit mosmarrveshjet q mund t lindin nga zbatimi i MSA-s, si edhe mund t krkojn interpretim t neneve t saj. Kshilli i Stabilizimit Asociimit n veprimtarin e tij, asistohet nga Komiteti i Stabilizim Asociimit, i cili prbhet nga prfaqsues t Kshillit dhe Komisionit t Bashkimit Evropian dhe prfaqsues t shtetit i asociuar44. Kshilli i Stabilizim Asociimit mund t krijoj komitete dhe organe t tjera pr t ndihmuar at gjat prmbushjes s detyrave.S fundmi, MSA-ja parashikon dhe krijimin e Komitetit Parlamentar pr StabilizimAsociimin, i prbr nga deputet t Parlamentit t shtetit t asociuar dhe Parlamentit Evropian, i cili ka pr detyr t diskutoj shtje t ndryshme q lidhen me procesin e integrimit t atij shteti n BE.

CARDS-i sht programi komunitar i asistencs pr rindrtim, zhvillim dhe stabilizim. CARDSi sht zvendsuar me nj program t ri asistence teknike dhe financiare t quajtur Instrumentet e Para Hyrjes (Instrument for Pre-Accession, IPA) t miratuar me Rregulloren e Kshillit, 1085/2006, e korrikut 2006. IPA do t zbatohet pr periudhn 2007-2013. 43 Pr strukturn e Komuniteteve dhe traktateve q i kan themeluar ato, shih Broshurn I. 9 Kto kritere u vendosn n nj mbledhje t Kshillit Evropian t mbajtur n Kopenhagen n vitin 1993. 44 Walter Hallstein (1901-1982) me kombsi gjermane ka qen presidenti i par i Komisionit Evropian n vitet 1958-196742

24

2.2 Prioritetet e integrimit n fushn e drejtsis shtjet e drejtsis jan prioritare pr BE-n, dhe ato prbjn nj nga fushat kryesore n t ciln duhet t prqendrohen reformat m qllim prmbushjen e angazhimeve q ka ndrmarr Shqipria n kuadr t procesit t integrimit45. shtjet e drejtsis jan diktuar gjersisht n Takimet e Prbashkta Konsultative q jan zhvilluar me prfaqsues t qeveris shqiptare dhe prfaqsuesit e BE-s dhe n rekomandimet e dala nga kto takime bazuar n krkesat e MSA-s dhe t Partneritetit Evropian. Q n fillim duhet thn se MSA-ja prcakton angazhime t prgjithshme pr sa u prket reformave n fushn e drejtsis.14 Megjithat del e qart n gjuhn e prdorur n t se forcimi i pavarsis s gjyqsorit, prmirsimi i efikasitetit t tij, t policis dhe prokuroris m qllim rritjen e lufts ndaj krimit t organizuar dhe korrupsionit jan shtjet t rndsishme t cilat duhet t adresohen gjat zbatimit t MSA-s dhe n kuadr t procesit t integrimit46.14 Neni 78 i MSA-s parashikon se N bashkpunimin e tyre n fushn e drejtsis dheshtjeve t brendshme Palt i kushtojn rndsi t veant forcimit t sundimit t s drejts,dhe forcimit t institucioneve n t gjitha nivelet n fushn e administrats n prgjithsi si edhezbatimit t ligjeve si dhe administrimit t drejtsis n veanti. Bashkpunimi synon veanrishtn fuqizimin e pavarsis s gjyqsorit dhe n prmirsimin e efikasitetit t tij, n prmirsimin efunksionimit t policis dhe organeve t tjera t zbatimit t ligjeve duke siguruar trajnime t mjaftueshme dhe duke luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar47.

Prioritetet e Partneritetit Evropian dhe t MSA-s t pasqyruara n rekomandimet e Grupit Konsultativ i Prbashkt BE-Shqipri (Consultative Task Force) (CTF), lidhur me reformimin e sistemit t drejtsis n Kosov mund t prmblidhen si m posht: rritje e transparencs n procesin gjyqsor penal dhe civil sigurimi i pavarsis s gjyqtarve dhe mbrojte e t drejtave t tyre kushtetuese prmirsimi i statusit t administrats s gjyqsorit nprmjet dhnies s tyre t statusit t npunsit civil garantimi i rregullave transparente pr emrimin e gjyqtarve dhe prokurorve me an t konkurseve rritja e bashkpunimit midis organeve t policis dhe prokurore trajnimi i vazhdueshm i gjyqtarve dhe prokurorve n fushn e t drejtave t njeriut dhe pr fushat e mbuluara nga MSA48.

25

Kto trajnimeduhet t realizohen nga strukturat prkatse, dhe nj vmendje e veant i kushtohet rolit t Shkolls s Magjistraturs n kt proces trajnimi; rritja dhe forcimi i bashkpunimit rajonal t strukturave prkatse si prokuroria dhe policia, n luftn kundr krimit t organizuar; rritja e numrit t ekzekutimeve t vendimeve gjyqsore; ofrimi i statistikave t sakta Komisionit Evropian, nga autoritetet shqiptare dy her n vit, lidhur me identifikimin e shtjeve pr krimet e rnda duke prcaktuar se sa prej tyre jan n hetim dhe sa jan drguar n gjykat, dhe sa sht numri i t dnuarve49.

45

US State Department: 2006 Investment Climate Statement Kosovo, source: http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2006/62006.htm.

26

46

Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 13. 47 Human Rights Watch: T arriturat e t Drejts penale n Kosovd, Vol. 20, No. 2(D), mars 2008, f.1. 48 Kosovo Judicial Council: Strategic Plan for the Kosovo Judiciary 2007 2012, Prishtina: 2007, pp. 9 49 Komisioni i Komuniteteve Evropiane: Kosova sipas RKSKB 1244 2007 Raport mbi progresin (COM(2007) 663 final), dat 6 nntor 2007, f. 12.

3.0.Procesi i integrimit t Kosovs n BE Procesi i integrimit deri n antarsim n BE sht nj proces i gjat dhe i vshtir. Praktika e vendeve t cilat sot jan pjes e Bashkimit ka treguar se q vendi t bhetantare i BE duhet t kaloj npr disa etapa t pashmangshme. N mnyr tprmbledhur procesi i integrimit deri n antarsimin e plot krkon50: Prgatitjen e nj raporti paraprak nga Komisioni Evropian pr vlersimin t kapaciteteve reale integruese t vendit aspirant pr n BE Hapjen e negociatave dhe negocimi i MSA-s Nnshkrimin e MSA-s dhe i Marrveshjes s Ndrmjetme; Hyrjen n fuqi e Marrveshjes s Ndrmjetme; Ratifikimin dhe hyrja n fuqi e MSA-s Krkesa pr antarsim Fitimi i statusit t vendit kandidat Hapjen e negociatave pr antarsim Traktati i Antarsimit.

Kosova aktualisht ndodhet n fazn e par prgatitjen e nj raporti paraprak nga Komisioni Evropian pr vlersimin t kapaciteteve reale integruese t vendit aspirant pr n BE. Megjithat, nisur edhe nga eksperienca e vendeve t tjera ky proces mund t zgjas disa vjet. Duhet theksuar q krkesa pr antarsim nuk pengohet nga momenti i hyrjes n fuqi t MSA-s, ka do t thot q Kosova mundet q n do koh pas nnshkrimit t MSAs t bj krkes pr tu antarsuar n BE. N do rast mbyllja me sukses e negociatave pr nnshkrimin e MSA-s dhe fillimi i zbatimit me sukses t MSA-s jan nj tregues i mir pr t matur gatishmrin e nj vendi pr t hyr n fazn tjetr t procesit, at t marrjes s statusit t vendit kandidat dhe hapjes s negociatave pr antarsim51. 3.1. Kushtet e Antarsimit

27

Kushtet pr tu br antar i BE-s jan prcaktuar n nenin 49 t Traktatit t Bashkimit Evropian (Traktati i BE-s) i vitit 1992, i cili parashikon se: vendet q dshirojn antarsimin n BE duhet t prmbushin kriteret e parashikuara n nenin 6(1) t Traktatit t BE-s, i cili nga ana e tij prcakton se, q nj shtet t bhet antar i BE-s, ai duhet t jet shtet i vendosur n Evrop, si edhe ai duhet t garantoj respektimin e parimit t sundimit t s drejts, liris dhe demokracis, si edhe respektimin e t drejtave t njeriut52. Pas paraqitjes s krkess pr antarsim, bazuar dhe n Opinionin e Komisionit, BE-ja mund t vendos n dhnien e statusit t vendit kandidat shtetit i cili ka paraqitur krkesn. Ky status sht nj lloj njohje politike e marrdhnieve me t ngushta q ka ky vend me BE-n, si edhe nj tregues i rrugs s tij drejt antarsimit. Marrja e statusit t vendit kandidat nuk sht e mjaftueshme pr vendosjen e hapjes s negociatave pr antarsim. Pr t vendosur hapjen e negociatave pr antarsim vendi duhet t tregoj q ka arritur nj nivel t lart t prmbushjes s kritereve t Kopenhagenit pr antarsim. Vlersimi pr nivelin e prmbushjes s ktyre kritereve bhet prsri nga Komisioni, n Opinionin e tij t posam pr kt qllim, dhe n raport progresin vjetor q ai prgatit do vit pr secilin vend pjesmarrs n procesin e integrimit. Bazuar n kt vlersim t Komisionit, Kshilli vendos pr hapjes ose jo t negociatave dhe pr kohn se kur do t hapen ato n rast t nj vendimi pozitiv. N kt rast Kshilli vendos me unanimitet. Pasi sht marr vendimi, mbahet nj konferenc ndrqeveritare pr formatin e negocimit. Kshilli miraton formatin pasi ka marr rekomandimet e Komisionit. Negociatat e antarsimit zhvillohen mbi bazn e kapitujve t acquis t cilat sjan gj tjetr vese fushat e legjislacionit evropian t ndara n kapituj. Negociatat mbyllen pasi t jen diskutuar t gjitha fushat e acquis dhe pasi Komisionin Evropian t ket br procesin e kontrollit t nivelit t adoptimit t acquis pr vendin kandidat nga. Bazuar neksperiencat e mparshme, ky proces mund t zgjas disa vjet. Me mbylljen e negociatave pr antarsim, t gjitha rezultatet e tyre pasqyrohen n Traktatin e Antarsimit53. Ky Traktat lejon antarsimin e vendit n BE. Megjithatantarsimi nuk sht automatik pasi edhe ky Traktat duhet t hyj n fuqi sipas procedurave kushtetuese t shteteve antare t BE n nj dat t caktuar paraprakisht. Pjes e ktyre procedurave jan ratifikimet nga Parlamenti Evropian, parlamentet e t gjitha vendeve antare dhe parlamenti i vendit q do t antarsohet n BE. Duke u nisur nga sa m sipr mund t themi q sht e vshtir t parashikohet nj dat pr antarsimin e Kosovs n BE. Kjo duket 28

qart edhe n strategjin e fundit pr zgjerimin n t ciln BE hoqi dor nga prcaktimi i datave. Megjithat asgj nuk mund t pengoj Kosovn t prshpejtoj reformat dhe t vendos afate pr prmbushjen e objektivave t nevojshm pr procesin e integrimit evropian54.50

Ekipi Planifikues i BE-s: www.eupt-kosovo.eu Agjencioni Evropian pr Rindrtim: www.ear.europa.eu Zyra Ndrlidhse e Komisionit Evropian n Kosov: www.delprn.cec.eu.int Bashkimi Evropian: www.europa.eu Misioni Monitorues i Bashkimit Evropian: www.eumm.org

51

52

53

54

PrfundimiDuke marr parasysh q parlamentarizmi parqet nj frym t re, demokratike e cila ishte sfida kryesore e t gjitha shteteve ishsocialiste ndrsa ne n trajtim t veant kishim shtetet e ishJugosllavis t cilat kan arrij ta prekin parlamentarizmin gj e cila i mundson zhvillimin e nj sistemi demokratik por pr zhvillimin e ktij sistemi duhet t kalohet npr nj periudh (faz) t vshtir e cila quhet Tranzicion. U pa se edhe Kosova si pjese e ksaj strukture u detyrua t kaloj npr disa procese t cilat fatkeqsisht pr dallim nga shtete tjera ishte shum m e vshtir. Fillimisht nga procesi i prgjakshm i ndarjes s saj nga Serbia (Ky proces i ndarjes sipas t drejts ndrkombtare njihet si proces i Sukcedimit- apo parimi i ndarjes me dhun-luft) pastaj edhe proceset n t cilat realisht u administrua nga faktori ndrkombtar. N kt periudhe Institucionet e Prkohshme t Vetqeverisjes s Kosovs t mbikqyrura nga Institucionet Ndrkombtare ishin t ngarkuara me detyrn e prgatitjes s proceseve t mtutjeshme t cilat si rezultat do t kishin prgatitjen e vendit q t arrij kushtin t jet pjes e tranzicionit Ballkano-Europian. Me krijimin e Institucioneve t Republiks s Kosovs (pas shpalljes s Pavarsis) u kalua nga sistemi i regjimit politik monist n demokraci parlamentare. Edhe pse nuk mund t bhet fjal pr nj demokraci t standardeve t shteteve perndimore ky sht nj hap gjigant drejt formsimit t shtetit ligjor dhe rendit juridik. Kto dyja njkohsisht paraqesin sfidn kryesore prkrah asaj ekonomike pr integrim n strukturat Europiane.

29

Procesi i integrimit t saj n strukturat evropiane do t varet nga ajo se si do t plotsohen standardet dhe procedurat e parapara me ligjet e bashkimit Europian. Duhet theksuar se Kosova sht n fazn e procesit t StabilizimAsocimit ku pr dallim nga shtetet e rajonit sht m mbrapa, si n aspektin e integrimit ashtu edhe t liberalizimit t vizave. Me theks t veant ndaj ksaj t fundit, Kosovs i sht br nj diskriminim n krahasim me shtetet fqinje konkretisht Serbis i sht dhn mundsia pr liberalizmin e vizave ku dihet se ky shtet ka qen faktor i destabilitetit dhe aktor i krimeve dhe gjenocidit ne shtetet e Ballkanit Perndimor. E ardhmja e Kosovs sht n Bashkimin Europian me vet faktin se Kosova gjindet nn vzhgimin e rrept te Misioneve Europiane t cilat kan si synim mbikqyrjen e evoluimit t proceseve ekonomike, juridike, politike, shndetsore, arsimore etj.

Literatura dhe burimet e cituara:1. Prof. Dr. Hilmi Ismaili dhe Prof. Dr. Fatmir Sejdiu - Historia e Institucioneve Juridike dhe Shtetrore, Prishtin 2009 2. Prof. Dr. Arsim Bajrami Demokracia parlamentare, Prishtin 2005 3. Prof. Dr. Mejdi Bektashi dhe Mr. Nysret Gacaferri Ekonomia, Prishtin 2005 4. Commission of the European Communities: Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Western Balkans: Enhancing the European Perspective, dated 5 March 2008 (COM(2008) 127 final) 5. Karl Doehring: Allgemeine Staatslehre, Heidelberg: 2000 6. William Wade/ Christopher Forsyth: Administrative Law, Oxford: 2004 7. Paul Craig/ Grainne de Burca: EU Law, Oxford: 2003 8. International Development Association: Interim Strategy Note for Kosovo for the Period FY08, dated 8 October 2007 9. Ministry of Justice: Strategic Plan 2006 2011, Prishtina: 2006 10. Organization for Security and Co-operation in Europe: Report on the Administrative Justice System in Kosovo, Prishtina: 2007

30

11. US State Department: 2006 Investment Climate Statement Kosovo, source: 12. http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2006/62006.htm. 13. Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo: Implementation of Kosovo Assembly Laws by the Executive Branch of the 14. Provisional Institutions of Self-Government Review Period: Laws Promulgated in 2002 2003, Prishtina: 2003 15. Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo: Expropriations in Kosovo, Prishtina: 2006 16. Organization for Security and Co-operation in Kosovo: First Review of the Civil Justice System, Prishtina: 2006 17. International Crisis Group working to prevent to conflict worldwide 18. Raporti i Progresit per vitin 2009 19. Bashkimi Evropian: www.europa.eu 20. www.wikipedia.org

31