E DREJTA FINANCIARE

1.2.DEFINICIONI (GJENEZA, KUPTIMI)

Gjeneza

Fjala - Financa – paraqitet shume kohe perpara me zhvillimin e shoqerise njerzore. Disa autore te pare mendojne se paraqitja e financave lidhet me distancen kohore, dhe deklarojne se preardhja e fjales financa eshte perdorur qe prej shume kohe perpara. Te dytet, vetem konstatojne se financat jane kategori ekonomike te cilat jane shfaqur me paraqitjen e prodhimit te produkteve, te cile e tejkalonin nevojen e njerezve te cilet i kane prodhuar. Te tretet, mendojne se fjala Financa eshte perdorur ne periudhen e hershme te shtetit romak, si nje nder civilizimet me te zhvilluara na ate periudhe.

Me zhvillimin e fuqise prodhuese filluan te zhvillohen edhe maredheniet monetare. Kjo e beri te nevojshme krijimin e nje fjale qe do ti perfshinte jo vetem pagesat e bera ne baze te vendimit te gjyqit, por edhe te gjitha llojet e pagesave. Per kete u paraqite fjala FINATIO, a me pas ketij termini i eshte shtuar FINANCIO qe ne pergjithesi do te thote pagese monetare (pagese me para) ose shume e paguar me para.

Definicioni

Te gjithe autotoret mendonje se financat kanne lidhje te pandashme me parate, dhe me maredheniet monetare (te parave). Ne teorine per financat ekzistojne autore te cilet mendojne se:

1. Financat jane dukuri shoqeroro-ekonomike, dmth, ato jane te lidhur me evolucionin e njeriut dhe menyren e tij te zhvillimit;

2. Krijimi dhe ekzistimi te pronesise private te mjeteve te punes dhe ne baze te ndarjes shoqerise mundesoi zhvillimin e financave;

3. Shkembimet te prodhimit ne menyre me racionale me produktin e huaj, funksiononin me ndihmen e parave.

Financat jane forme e marredhenieve shoqeroro-ekonomike qe perbejne shumen apo teresine te veprimtarive te personave fizik dhe juridik ne lidhje me aktivitetet ekonomike te parave.

Nga kjo del se financat jane forme e marredhenieve shoqeroro-ekonomike dhe se ska financa jashte shoqerise njerzore dhe nese nuk ekzistojne parate nuk mund te ekzistojne edhe financat.

1.3.PERKUFIZIMI I FJALES FINANCA NGA FJALA PARA

Pak me pare treguam se: Financat jane forme e marredhenieve shoqeroro-ekonomike qe perbejne shumen apo teresine te veprimtarive te personave fizik dhe juridik ne lidhje me aktivitetet ekonomike te parave.

1

Parate jane lloji specifik apo nje mall specifik qe sherben si matje e vleres.

Dukuria financiare eshte ngjarje shoqerore qe shkakton ndryshimin e disa pjeseve te procesit te aktiviteteve ekonomike me para.

Financim nenkupton dhenien e lejen dikujt per te shfrytezuar nje te ardhur te paperdorur.

Format e financimit mund te jene:

1. Te kethyeshme – kur nje person i jep personit tjeter nje shume e cakturar te parave me obligim qe pas mbarimit te nje periudhe te caktuar kohore tja kethej dhenesit shumen e njejte apo me te madhe. (kreditimi)

2. Te pakethyeshme – ekziston kur nje person i jep nje personi tjeter nje shume te caktuar te parave pa obligim qe pranuesi apo marresi i parave ti kthej ato.(financime nga donacione, regreset).

3. Aleatore – kemi kur nje person i jep nje personi tjeter nje shume me para, me obligim qe pranuesi i parave ti kethej shumen e njejte apo shume me te madhe nese realizohen marreveshjet e hipotezuara apo te paramenduara me pare. (kasko sigurumet, lotaria, bastoret etj.)

Varesisht nga veprimtarite te cilet financohen, financimi mund te paraqitet ne keto forma:

1. Financimi nevojave te rregullta jetesore;

2. Finacimi i investimeve;

3. Financimi i riprodhimit te thjeshte;

4. Financimit te organeve te qeverisjes (pushtetit);

Varesisht, nga format e paraqitura, financimi ndahet ne:

1. Financa kohore;

2. Financat kvantitative;

3. Dukurite financiare te pranimit dhe publikimit.

Marredheniet financiare ja marredhenie qe krijohen ne mes personave fizik dhe juridik ne procesin e aktiviteteve ekonomike me para.

Sipas permbajtjes dhe menyres se krijimit marredheniet financiare mund te ndahen:

1. Marredhenie shoqeroro-financiare;- Ndoshim ne mes disa njesive ekonomike.

2. Marredhenie financiaro-teknike; raporti ndermjet te ardhurave dhe cirkulimi i parave;

3. Marredhenie kvantitativo-financiare; shumen e sasise financiare te nje marredhenie te caktuar

2

4. Marredhenie kohoto-financiare – koha ku paraqiten dukurite financiare.

Ekonomika financiare nenkupton teresine te mjeteve financiare dhe marredhenieve ne nje shoqeri te caktuar apo ne ndonje sektor te caktuar.

1.4.&1.5.KRIJIMI DHE DETYRAT KRYESORE TE FINANCAVE

Qe te krijohen financat, eshte nevojshme te plotesohen disa kushte te cilat jane:

1. Nivel i caktar i zhvillimit te vetedijes dhe niveli i diturise te njeriu;

2. Duhet te kete ashtu zhvillim te fuqise prodhuese dhe vete prodhimit, qe do te mundesonte ti lejonte nje pjese personave te trete;

3. Paraqitja e pronesise private, pushtetit dhe shtetit;

4. Paraqitja e parave.

Financat kane shume detyra me rendesi te shumellojte, por me te rendeshime jane dy teza:

1. E para, e cila tregon qe detyra kryesore e financave eshte qe ta lehtesoje procesin e shkembimit dhe shperndarjes – Sipas kesaj teze detyra e financave eshte ta lehtesoje shkembimin e mallrave si dhe ta lehtesoje shperndarjen e te ardhurave. Sepse nepermjet parave te cilat jepen per blerjen e mallit, nuk kryet vetem shkembimi i mallit por edhe shperndarja primare e te ardhurave.

2. E dyta, financat perveç detyrave ekonomike kane edhe detyra politike dhe te tjera. Sipas kesaj teze, ne shoqerine e klasave perveç prodhuesit individual, ekziston edhe shteti, i cili perveç se tjerave ushtron edhe disa funksione tjera publike. Ketu hyne edhe percaktimi i instrumenteve me te cilet behet pagesa, regullimi i qarkullimit pagesor. Qe te funksionoi shteti, duhet qe edhe ajo te kete vete para, dhe ato ajo ti posedoj. Ai nepermjet instrumenteve fiskale (doganes, tatimeve, taksa) mundeson qe te marri pjese ne rishperndarjen e te ardhurave.

1.6.VEPRIMI DHE RENDESIA E FINANCAVE

Procesi i afirmimit se financave zgjati nje periudhe te gjate kohore. Ne raport me sferen ne te cilen kane ndikim te rendesishem, financat kane kete rendesi:

1. Rendesi ekonomike – paraqitet ashtu qe me ndihmen e tyre kryhet procesi i shkembimit dhe shperndarjes se te mirave materiale dhe te ardhurave, me te cilien mund ta pershpejtoje ose ngadalesoje shkallen dhe tempon e zhvillimit te ekonomise, te ndryshohet struktura ekonomike, te perkeqesoj ose permiresoj rentabiliteti dhe ekonomiteti.

2. Rendesia sociale – e financave mund te ndikoj ne ndryshimin e struktures sociale te popullates si dhe ne shkallen e natalitetit ne nje shtet.

3. Rendesi politike – e financave perbehet ne ate qe mund te garantoj realizimin e programeve te klasave qeverisese, ose grupe.

3

4. Rendesia administrativo-teknike e financave shprehet ne ate qe me ndihmen e tyre mund te sigurohet evidenca e perdorimit te mjeteve monetare, te kryhet kontrole, te vendohet rregull te harxhimeve te parave shteterore.

1.7.LLOJET E FINANCAVE

Ndarja e financave ka shume lloje te ndarjave varesisht nga aspketet qe hulumtohen. Kriteriumet me te afirmuara per ndarjen e financave jane:

Sipas titularit financat ndahen ne:

1. Financa private – qe kryejne personat privat;

2. Financa akcionare – qe si titular kane bashkuar bashkarishte mjetet financiare per kryerjen e disa puneve fianciare te lejuara me ligj.

3. Financa publike – nenkupton shumen e veprimeve te shtetit dhe trupa publiko-juridik ne lidhje me aktivitetet ekonomike me parate.

4. Financa nacionale – nenkupton shumen e veprimtarive te ndermarra nga ana e nje shteti ne lidhje me aktivitetet ekonomike me parate.

5. Financat shoqerore – jane financa qe i takojne jo vetem personave shteteror por edhe personave shoqeroro-juridik.

Sipas kriteriumit kohe, financat paraqiten si: te kaluara, te tashme, te ardheshme.

Sipas kriteriumit qellimi, financat ndahen ne:

1. Buxhetore;

2. Ekonomike;

3. Kreditore.

2. E DREJTA FINANCIARE SI DICIPLINE SHKENCORE

E drejta financiare si dege pozitivo-juridike ekziston ne gjithe shtetet e botes. Afirmimi i kesaj se drejte ka ardhur sipas gjitha gjasave per shkak nevojes se miratimit e shume dispozitave per rregullim juridik te emisionit (te te dhenit hua te parave) dhe qarkullimin e parave, te dhenave financiare dhe regjimi i te daleve shteterore.

E drejta financiare ne Republiken e Maqedonise eshte ndertuar ne baze te parimeve apo principeve te drejtesise, ligjmerise, pergjithshmerise dhe gjithperfshishmerise te aplikimit te normave juridike.

4

Shkenca e financave eshte relativisht dicipline e re shkencore dhe me perpara financat ishin pjese perberes te ekonomise ne pergjithesi. Per pershpejtimin e procesit te evolcionit e shkences per financat me teper kane dhene:

1. Merkantilistet- jane perfaqesues te drejtimit ekonomik (shekulli XVI), te cilet i permbahen tezave te tregtise eksportuese qe do te thote se shteti me tregtine e brendeshme nuk mund te pasurohet sepse ate qe e fiton dikush tjeter e humb.

2. Fiziokratet – (shekulli XVII), mendonin se natyra eshte burimi themelor dhe I vetem i pasurise. Shkakun e pasurise dhe stabilitetin e valutes ato e kerkonin te prodhimin bujqesor.

3. Kameralistet – (shekulli XVIII) kishin per detyre te pregatisin kuadro per zurat neper oborre. Erdhi deri te ekspansioni i zbulimeve revolucionare.

Ne shekullin e XIX, ose nga fundi i ketij shekulli, me ne fund eshte realizuar kerkesa e financave te ndahen nga perberja e ekonomise dhe te fillojne te zhvillohen si dicipline e vecante shkencore.

2.1.4.Nocioni SHKENCA FINANCAVE

Shkenca e financave eshte relativishte eshte dicipline shkencore ekonomike e veçante, e cila nga pikpamja teorike mirret me mesimin sistematik te dukurive, ligjmerive, marredhenieve, metodave, mjeteve etj, ne lidhje me ativitetet ekonomike te parave, a veçanarishte me me problematiken e aktiviteteve ekonomik te parave nga ana e shtetit.

Nga ana tjeter e drejta financiare si dicipline shkencore:

1. I meson marredheniet shoqerore prej ku vjen veprimtaria financiare e shtetit dhe disa trupa publiko-juridik;

2. E shpjegon arsyetimin juridik te krijimit te ekzistimit dhe ndalimit te marredhenieve juridiko-financiare;

3. E meson praksen e perhershme te aplikimit normave juridiko-financiare;

4. E sistematizon materien e cila eshte lende e rregullimit te se drejtes financiare;

5. I hulumton kushtet per zhvillimin e ligjmerive financiare.

2.1.5.Detyrat kryesore i shkences se financave

Detyrat kryesore se shkences se financave jane:

1. Ti mesoj metodat dhe proceset e aktiviteteve ekonomike te parave, procesi i krijimit, shperndarja, ruajtjen dhe shpenzimin e mjeteve monetare;

2. Ti caktoj shkaqet dhe menyrat, dhe sipas se ciles si mblidhen mjetet monetare, si dhe ruajtjen e tyre dhe shpenzimet nga ana organeve shteterore.

5

3. Ti caktoj definicionet e pergjithshme, principet dhe ligjmerite te cilat veprojne ne fushen e e financave, si dhe metodat dhe mjetet te cilat mund te shfrytezohen ne kete fushe.

4. Te jepet vleresim per situaten konkrete dhe ne baze te asaj te propozohen masa konkrete;

5. Te rishihet sistemi financiar ne teresi dhe te behen analiza detale.

2.1.6.&2.1.7. Ndarja dhe metodat qe i shfrytezon shkenca e financave

Shkenca e financave mund te ndahet ne:

1. Shkence te financave publike – qe i studjon fenomenet dhe marredheniet finaciare te cilet paraqiten ne ekonomine financiare shtetrore;

2. Shkenca te financave – qe i studjon parimet e punes financiare te ekonomise private.

3. Shkence e financave nacionale – si lende kane fenomene dhe marredhenie qe krijohen ne nje shtet;

4. Shkence e financave nderkombetare si lende kane fenomene dhe marredhenie qe krijohen ne plan nderkombetar;

Shkenca e financave ndahet ne pjese te pergjithshme (i meson karakteristikat dhe normat e pergjithshme) dhe te veçante (ku mesohen financat ne fusha te veçanta , si psh, tregtia, transporti, bujqesia).

Metodat jane ato induktive dhe deductive.

3. Veprimtaria financiare e shtetit

3.1.Shkaqet qe sollen deri te paraqitja e veprimtarise financiare te shtetit jane:

1. Se pari u paraqit nevoja per permbajtjen e te organeve shteterore te cilet duhet ta sigurojne mbetjen dhe ekzistimin apo funksionimin normal te shtetit;

2. Afirmimi i regjimit qeveresis. Qellimi i klases qeverisese eshte jo vetem qe te mirmbahet por edhe te zhvillophet per ti arritur qeelimet e saj.;

3. Evolucioni i procesit te trasnformimit nga disa nevoja individuale ne nevoja shteterore;

Per nevojat shteterore, shpesh flitet se ato jane nevoja publike ose kolektive, ndersa ne shkencen e financave ekzistojne shume teori:

1. Teoria organike – sipas te cileve nevojat kolektive ekzistojne pavaresishte perveç nevojave individuale, dhe se ato jane te lidhur ne menyre organike;

2. Teoria e nevojes kolektive – shkakun ne paraqitjen e nevojave kolektive e tregon te nevoja;

6

3. Kuptimi formalistik – tregon se publike jane ato nevoja te cilat jane bashkarishte te antareve te nje shteti;

4. Teoria e delegimit – qe pervec nevojave te cilat personi edhe me tutje kujdeset, egzistojne edhe nevoja per te cilat duhet te kujdeset edhe entiteti shoqeror;

5. Nevoje subjektive - ;

6. Kuptimi objektiv – dmth nevojat jane personale.

Teoria e shpenzimeve – e shqyrton nevojen e zgjerimit te te dalave shteterore.

3.2. Nocioni dhe kuptimi thelbesor te veprimtarise financiare te shtetit

Nenkupton shumen e veprimtarive te cilat i kane organet shteterore ne lidhje me aktivitetin ekonomik te parave;

Elementet thelbesore te veprimtarise financiare te shtetit jane:

1. Nevojat publike;

2. Subjektet e veprimtarise financiare te shtetit jane organizatat politiko-juridike dhe publike;

3. Objekti i ekonomise financiaro-publike jane mjetet publike;

4. Kjo veprimtari perbehet ne udheheqjen direkte dhe perdorimin me mjetet publike.

3.3. Perkufizimi i financave publike nga ato private

Ndermjet financave publike dhe ato private ekzistojne shume dallime. Dallimi kryesor eshte se fincancat publike si titular kane shtetin, ndersa tek ato private si titular kane nje organ jo shteteror. Dallimet kryesore ndermjet financave private dhe shteterore jane:

1. Titulli iuris – per mbledhjen e mjeteve monetare. Tek financat private si baze juridike per mbledhjen e mjeteve jane pronesia dhe marreveshjet fizike, ndersa tek ato publike si baze juridike eshte vet ligji.

2. Modus akrivendi – i mbledhjes se te ardhurave. Tek financat private, kreditori nuk mund te perdori fuqi per te paguar ndonje kerkese. Nese debitori (ai qe ka borxh) nuk ka deshire qe ti pagoj atehere kreditori ka te drejt ta hedhi ne gjyq. Te financat publike, organet shteterore kane autorizim vete te ndermarrin masa per te pagim te detyruar duke perdorur edhe regjistrim te detyrueshem, marrje te detyrueshme te prones se tundeshme apo te patundeshme.

3. Burimet e mjeteve – Te financat private si burim i mjeteve paraqiten te ardhurat personale, prona, kredi, dhurata dhe shperblime te ndryshme. Te ato shteterore perveç atyre mjeteve qe paraqiten tek ato private, paraqiten edhe prone e huaj, dogana, tatime, kontribute, taksa dhe denime etj.

7

4. Regjimi i perdorimit te mjeteve – Tek financat private regjimin e perdorimit te mjeteve e cakton vete pronari, ndersa tek financat shteterore eshte organi kompetent.

5. Qellimi i mjeteve – Tek financat shteterore, rregullisht behen disa te dala qe tek ato private nuk jane te zakonshme.

6. Shperblimi per sherbimet e kryera – Te financat private, sipas rregulles per sherbimet e kryera kerkohet baraspeshe ne para ose ndonje sherbim tjeter. Te financat shteterore sipas rregulles nuk jepet baraspeshe per pagesat e te dhenave fiskale, dhe ne disa raste te caktuara shteti pagon demshperblim per sherbimet e kryera.

7. Motivi themelor i aktivitetit ekonomik – Te financat private motivi kryesor i aktvitetit ekonomik eshte fitimi, ndersa tek ato shteterore mirembajtje e rregullit publik, kryerjen e qellimeve te grupeve te caktuara e cila eshte ne pushtet.

8. Financat publike jane te drejtuara ne mbledhjen e mjeteve, per tu zmadhuar harxhimet, ndersa te financat private jane te drejtuara ne rritjen e riprodhimit.

3.4. Detyra, veprimi dhe rendesia e veprimtarise financiare te shtetit

Veprimtaria financiare e shtetit ka shume detyra:

1. Detyra kryesore eshte sigurimi i funksionimit normal te shtetit,(pagimi i rregullt i nenpunesve te shtetit, furnizimi me lloj lloj mjete te ndryshme financiare etj.)

2. Mundesimin e grupit ne pushtet per te realizuar programen e tij politike me te cilen ndikohet ne jeten ekonomike te vendit.

Veprimtaria financiare mund te kete shume veprime:

1. Veprimi politik i veprimtarise financiare, shprehet nepermjet ndikimit te financave publike, ne realizimin e programit politik etj;

2. Veprimi social karakerizohet me ate se me financat publike duhet te ndryshohet struktura sociale e popullates, te ndikojne ne rritjen dhe zvogelimin e shkalles se natalitetit ose mortalitetit te popullsise.

Sot financat publike kane rendesi te shumellojte ne veprimtarine e shtetit, ne te ardhurat nacionale, ne tempon e tij, dhe ne shperndarjen e te ardhurave.

3.5. Bazat juridike per kryerjen e veprimtarise financiare te shtetit

Ekzistojne tre baza themelore per kryerjen e veprimtarise financiare te shtetit:

1. Ius imperium – e kane te gjitha kushtetutat ne gjitha shtetet si forme te drejtes te shtetit per te vendosur detyrime fiskale ti caktoi kushtet e tyre, te ndermarri masa nepermjet aparatit shteteror etj;

2. E drejta e pronesise – Shteti prej shume shkaqeve dhe ne baza te ndryshme ka akcione ne kompanite, pronesi, ndertesa, mbi te cilat ka te drejte pronesie dhe me to kryen aktivitete ekonomike etj.

8

3. Kontraktimi – Secili person mundet te nenshkruaj marreveshje, dmth ne marreveshje kontaktuese.

3.6. Parimet themelore ne te cilat duhet te themelohet veprimtaria financiare e shtetit

Sipas Kushtetutes se R. se Maqedonise jane parashikuar parimet and principet qe bazohen ne veprimtarine financiare te shtetit:

1. Parimi i ligjmerise ne veprimtarise financiare – Secili eshte i obliguar te respektoj Kushtetuten dhe ligjet;

2. Marredheniet demokratike;

3. Parimi publik (publikimit);

4. Parimi i kontroles;

5. Decentralizimi i pushtetit (nga niveli shteteror ne ate komunal);

6. Parimi i lirive te ndermarresise dhe liria e tregut;

7. Parimi i shtytjes te perparimit ekonomik;

8. Parimi i pronesise se punes si baze per udheheqje dhe pjsemarrje ne vendimarje;

9. Parimi i lirise ne investimet e huaja.

3.7. Metodat themelore qe i aplikojne shtetet per kryerjen e veprimtarise financiare

Per kryerjen shteti vete i cakton metodat te cilat i aplikon. Si metoda themelore paraqiten:

1. Metoda e te dhenave fiskale – qe nenkupton se shteti nepermjet vendimit dhe mledhjen e te dhenave fiskale funksion dhe zhvillon progamin e tij politik per te arritur zhvillimin sa me te mire;

2. Metoda e drejtimit te nje pjese te akumulimit – nenkupton drejtimin e nje pjese te mjetevee buxhetore per mbulimin e situatave te paparishikueshme (permbytjet, nga zjarret, epidemija te ndryshem etj)

3. Me depozitat e kursimit arrihet nje interes i perbashket (i dyfishte), mes njerezve dhe bankave.

4. Me emisionin e parave – shteti mundeson te kryet veprimtaria financiare ne shtet;

5. Ne kushte kur shteti nuk ka mjete te mjaftueshme, ai vazhdon duke marre kredi zakonishte nga bankat e huaja.

9

3.8. Shperndarja primare dhe sekundare e te ardhurave dhe roli i shtetit bashkohor ne keto procese

Shperndarja primare e te ardhurave beheshte lirisht ne treg. Shteti bashkohor kete shperndarje e ben ne kete menyre:

- Me doganimin e mallrave ne importin ose eksportin;

- Me shperblime speciale eksportuese;

- Dhenien e kredive te leverdishme;

- Bonifikimin (permirsimin) e kamatave;

- Grumbullimin e detyrueshem me çmime te garantuara;

Pas shperndarjes primare te ardhurave nacionale, vjen shperndarja sekondare e te ardhurave nacionale. Me shperndarjen primare, shperndarja e te ardhurave nacionale behet ne treg, ndermjet prodhues te caktuar te prodhimeve dhe sherbimeve, shperndarja e dyte behet me pjesemarrje te shtetit dhe disa persona tjere te te drejtes.

Ne procesin e rishperndarjen te te ardhurave, shteti bashkekohor ka ne rol te rendesishem. Ai ka nje rol te dyfishte edhe ate:

1. Se pari – ne marrjen e nje pjese te te arriturave te fituara nga disa grupacione ose dege;

2. Se dyti – ne dhenien e regreseve, dotacioneve, kredive, etj.

3.9. Burimet themelore te mjeteve me te cilet ushqehen nevojat shteterore

Nevojat shteterore shlyen me mjete monetare te cilet dalin nga shume burime monetare. Si burime te mjeteve monetare te shtetit jane:

1. Te ardhura nga prona shteterore;

2. Kontributet;

3. Tatimet;

4. Taksat;

5. Doganat dhe akcizat;

6. Kredite;

7. Pagesat e denimeve madatare dhe gjyqesore;

Burimet e mjeteve nga te cilat shteti krijon te ardhura ndahen ne:

Baze juridike – mjete qe realizohen nepermjet perdorimit te metodave fiskale;

Baze ekonomike – te ardhura qe mund te paraqiten si te ardhura nga te ardhurat nacionale dhe te ardhura nga prona.

10

3.10. Te ardhurat (nocioni, llojet dhe rendesia)

Te ardhurat eshte nje nga mjetet me te rendesishme per shlyerjen e nevojave publike.

Te ardhurat (income) jane mjetet (mendohet per parate), te cilat nje person ne nje kohe te caktuar i realizon si rezultat i mallrave te shitur, ose sherbimet e kryera. Te ardhurat jane gjithmone te ardhura monerare (para).

Per te kuptuar se kush ben pjese ne te ardhurat duhet te kemi parasysh strukturen e çmimeve te mallrave e cila perbehet nga:

1. Shpenzimet materiale – jane shumat monetare te cilat jane harxhuar per te blere lendet per pune nga te cilat eshe perpunuar malli i shitur;

2. Amortizacioni – shume e parave apo monetare e cila rendon ne çmimin e produktit per demshperblimin e mjeteve te harxhuara te punes (F. 55);

3. Puna e nevojshme eshte shume parash qe pronari i pagon puntoreve te cilet ne menyre direkte apo indirekte kane marre pjese ne krijimin e atij produkti;

4. Teprice e punes – faktikisht paraqet te ardhurat e prodhimit apot te produktit

Llojet e te ardhurave

Sipas formes, te ardhurat ndahen ne:

1. Te ardhura natyrale;

2. Te ardhura monetare;

3. Te ardhura nacionale;

4. Te ardhura personale.

Sipas kohes te paraqitjes se te ardhurave,

1. Te ardhura te perhershme;

2. Te ardhura periodike;

3. Te ardhura te çrregullta.

Sipas burimit, te ardhurat ndahen:

1. Te ardhura burimore;

2. Te ardhura te transferura.

Sipas permbajtjes, te ardhurat ndahen si:

Bruto te ardhura – i perbere nga shpenzimet materijale, amortizimit, punes se nevojshme dhe terpice e punes

11

Neto te ardhura – i perbere nga puna e nevojshme dhe teprica e punes.

3.10. Prona (nocioni llojet dhe rendesia) e financave publike

Prona eshte burimi i dyte bazik apo themelor i mjeteve te shlyerjeve te nevojave publike.

Prona paraqet nje te mire materiale ose diçka tjeter te nje personi qe nenkupton nje te ardhur te kapitalizuar. Te mirat materijale si lende te pronesise mund te jene te llojllojshme:

Te tundshme dhe te patundshme;

Ne para dhe lende apo mjete.

Ekzistojne tre shkaqe qe kane krijuar pronen:

1. Krijimi i reservave materijale me qellim te perdoret ne ate moment kur per shkaqe natyrale ose dicka tjeter nuk eshte e mundur te prodhohen;

2. Tentimi per kthimin e te ardhurave vijuese ne mejte dhe lende per te lehtesuar punen;

3. Tentimi qe nepermjet kapitalizimit te nje pjese te te ardhurave te arrihet pasurimi sa me i shpejte.

Deri te prona munD te arrihet:

Ne menyre originere – qe eshte burimor. Ketu prona nuk ka pasur pronar.

Ne menyre derivtive – qe eshte trashegimore.

Sipas titularit:

Prone shoqerore; prone shteterore; prone shteteroro-private, prone aksionare prone private, prone nacionale dhe prone nderkombetare.

Sipas funksionit ekonomik:

Prone industriale,bujqesore, ndertimore, pyjore, tregtare, turistike, hotelierike etj.

Prona mund te paraqitet ne forme te mjeteve themelore dhe mjeteve te qarkullueshme

Shkaqet te cilat ka sjelle deri te paraqitja e marredhenieve juridiko-financiare

Shaqet qe sollen paraqitjen e marredhenieve juridiko-financiare jane:

1. Realizimin e qellimeve te klases apo grupit qe ndodhet ne pushtet;

2. Vendosja e rregullimit juridik;

3. Vendosjen e detyrimit per te paguar detyrimeve fiskale;

4. Pranimi i detyrueshem i parave qe i jep shteti.

12

Kur flitet per shtetin si “pronar i parave” duket te kemi parasysh:

1. Shteti duhet te realizoj disa te ardhura me te cilat mund ti shlyej te dalat per organet e qeverisjes, drejtorite, ushtrine, policine gjyqin etj;

2. Shteti me keto qellime qe i realizon duhet te kete te ardhuara monetare (para);

3. Ne mbledhjen dhe shpenzimet te te ardhurave shteterore marrin pjese shume organe shteterore, dhe sipas kesaj eshte e nevojshme te shenohen kushte relevante.

4. Nocioni per marredhenieve juridiko-financiare

Marredheniet juridiko-financiare paraqesin marredhenie shoqerore qe krijohen dhe ekzistojne ne fushen e aktiviteteve ekonomike me para ndermjet shtetit dhe organet e tij nga njera ane dhe personave te tjere te se drejtes nga ana tjeter, si dhe marredhenie ndermjete vete organeve shteterore i cili ligjerisht eshte regulluar nga organ kompetent shteteror

Elementet kryesore sipas nocionit jane:

E para – marredhenie juridiko-financiare qe paraqet marredhenie shoqerore qe krijohen dhe ekzistojne ne fushen e aktiviteteve ekonomike me para;

E dyta – Elementi baze i marredhenie juridiko-financiare eshte detyrimi shteteror ndaj shtetit;

E treta - Marredheniet juridiko-financiare – duhet te jene te rregulluara me akte ligjore qe jane te sjellura nga nje organ kompentent shteteror.

4.3. Perkufizimi i marredhenieve financiaro-juridik nga marredheniet civilo-juridik

Ka shume dallime mes marredhenieve financiaro-juridik nga marredheniet civilo-juridik:

1. Deshira e paleve;

2. Demshperblimi;

3. Sankcionet; te marredheniet civilo-juridike sakcioni mund te jete vetem i prones ndersa tek marredheniet juridiko-financiare perveç prones shteti aplikon edhe ndeshkime per moskryerjen e detyrimeve financiaro-juridik.

4. Iniciativa per nenshkrimin e marreveshjeve;

5. Shperndarja e se drejtes

13

4.4. Objektet dhe subjektet e marredhenieve juridiko-financiare

Objekti themelor i marredhenieve juridiko-financiare jane parate. Per tu paraqitur parate si objekt themelor duhet te jene leshuar nga shteti.

Subjekti i marredhenieve juridiko-financiare eshte personi fizik apo juridik te cilit e drejta financiare i jep ose e njeh me vetine si personalitet juridik, ose i cili mundet dhe duhet te paraqitet si pjsemarres ne marredheniet juridiko-financiare dhe te jete udheheqes apo kryesues i disa te drejta dhe obligime financiare.

Subjektet te cilet marrin pjese ne marredheniet juridiko-financiare ndahen ne:

Ne subjekte aktive – qe si subjekt i tille paraqet shtetin. Subjektet aktive te marredhenieve juridiko-financiare eshte te kete pushtet dhe mundesi per te realizuar ate pushtet.

Ne subjekte pasive – qe si subjekt i tille ne maredheniet financiaro-juridik paraqiten prsonar fizik dhe juridik.Per te qene subjekte pasive duhet te plotesohen disa kushte: Personi fizik apo juridik duhet te jete subjekt i nje te drejte civile apo te drejte tjeter dhe jo te jete subjekt i se drejtes financiare.

4.7. Shteti so subjekt pasiv ne marredheniet juridiko-financiare

Sipas disa autoreve, shteti mund te paraqitet si subjekt pasiv ne marredheniet juridiko-financiare sepse ai i nxjerr marredheniet juridiko-financiare (obligimet) per personat te tjere juridik.

Sipas te tjereve, shteti mund te kete statusin e subjektit pasiv ne disa situata, si per shembull ne ato kompani ku shteti posedon kapital dhe akcione (t- mobile)

Duke marre parasysh se shteti mund te jete subjekt pasiv ne disa raste te vecanta, por ne te njejten koha ao dallohet prej subjekteve te tjere pasiv.

4.11. Te drejtat dhe obligimet (detyrimet) te subjekteve juridiko-financiare

Te drejtat themelore te subkjeti aktiv jane:

1. Ti definiojne marredheniet juridiko-financiare;

2. Ti zgjedhi per kohezgjatjen e tyre;

3. Te kujdeset per realizimin e marredhenieve;

4. Ne rast subjekti pasiv te mos e kryej detyrimin duhet te marr masa per kryerje te detyrueshme, duke shtuar edhe pagesat dhe kamatat dhe shpenzimet e kryerjes;

5. Te mos japi pagesa ekuivalente per te dhenat e paguara.

14

Obligimet themelore te subjektit aktiv jane:

1. marredheniet juridiko-financiare ti caktoi me ligj:

2. Ta respektoj proceduren e nxjerre nga shteti;

3. Ne vendimin e te dhenave fiskale;

4. Ta respektoj parimin e pergjithshmerise

4.12. NDARJA E TE DREJTAVE FINANCIARE

Te drejtat financiare ne pergjithesi ndahen net e drejta absolute dhe relative.

Karakteristika e te drejtave absolute eshte qe ato te mos vjetersohen, por udheheqesi i tyre eshte konrektisht i caktuar, ndesa obliguesi eshte parimisht i caktuar.

Te drejtat relative karakterizohen me ate qe tek at one menyre te sakte jane te caktuar nga titulari dhe obliguesi, dhe se ato jane te drejtuar ne nje person te caktuar.

4.13. PERSONAT TE CILET MUND TE PARAQITEN NE MARREDHENIET FINANCIARO-JURIDIK, POR QE NUK JANE SUBJEKT PASIV

Ne marredheniet juridiko-financiare pervec subjektit aktiv dhe pasiv, mund te paraqiten edhe persona te tjere. Ato paraqiten per te kryer ndonje operacion teknik etj.

Ekzistojne 2 karakteristika themelore te ketyre personave:

1. qe ato munden, por edhe qe nuk eshte e nevojshme q te paraqiten;2. te gjitha efektet nga veprimi i tyre sipas rregulles shkojne ne llogari te subjektit pasiv dhe

aktiv.Si persona te tille jane:

1. Parapaguesit;2. Perfaqesuesit;3. Garanti;4. Ruajtesi i prones

4.14. BAZAT E KRIJIMIT TE MARREDHENIEVE JURIDIKO-FINANCIARE

Ekzistojne tre baza themelore per krijimin e marredhenieve financiaro-juridik. Ato jane:

Ligji – paraqet themelin bazik per krijimin e marredhenieve financiaro-juridik. Akti financiar eshte deklarate e shkruar se deshires se organit kompenent me te cilin shkaktohet krijimi, ndryshimi apo nderprerja e ndonje marredhenie juridiko-financiare;

15

Kontrakti – Te drejtat dhe detyrimet e paleve tek marredheniet juridiko-financiarene baze te kontraktit caktohen me vete kontraktin (Marreveshje);

Deliktet – Marredheniet juridiko-financiare mund te krijohen edhe me delikt. Kjo ndodh kur nje person mund te kete qene i detyruar per te bere dicka, por ate detyrim ai ate nuk e ka kryer.

4.16. KUSHTET DHE AFATET E MARREDHENIEVE FINANCIARO-JURIDIKMarredheniet juridiko-financiare mund gjithashtu te jene te kushtezuara. Ky kushtezim mund te jete:

Potestative – qe ndikon vetem nda deshira e shtetit; E perzier – te jete e varur nga deshira nga dy partneret; Kauzale – e ndikuar nga rasti dhe deshira.

Kushtet e marredhenieve juridike mond te jete:

Te suspenzuara ( te shtyera); Rezulative (te ndara); Pozitive; Negative.

4.17. VEPRIMI I MARREDHENIEVE JURIDIKO-FINANCIARE

Veprimi i marredhenieve juridiko-financiare mund te shqyrtohen:

1. Se pari – Tek cilet persona ai te veproj – Personalisht marredheniet juridiko-financiare vetem ne menyre te kufizuar, sipas rregulles ai vepron vetem ndaj obliguesit;

2. Se dyti – Ne cilet lende i te drejta vepron – Sipas rregulles marredheniet juridiko-financiare eshte marredhenie monetare dhe pronare;

3. Sa kohe vepron - Marredheniet juridiko-financiare ne baze kohore eshte e limitizuar;4. Ne cilen teritor vepron – Sipas regulles, marredheniet juridiko-financiare, ne baze te vendit

vepron ne kufinjte e R. Maqedonise.

4.18.NDRYSHIME TE MARREDHENIET JURIDIKO-FINANCIARE

Ndryshime qe mund ndodhin ne krijimin e marredhenieve juridiko-financiare mund te jete:

1. Te ndryshohet njeri nga subjektet;2. Te ndryshohet lloji i obligimit; 3. Te ndryshohen kushtet e obligimit.

Ne lidhje me ndryshimin e marredhenieve juridiko-financiare duhen te mirren parasysh keta situata:

Pergjegjesi per borxh te huaj; Obligimin financiar; Menyra per kryerjen e obligimit financiar; Pranimin e personva te tjere ne marredheniet financiaro-juridik.

4.19. NDERPRERJA E MARREDHENIEVE JURIDIKO-FINANCIARE

16

Marredheniet financiaro-juridik mund te nderpritet nga shume shkaqe:

1. Permbushjen ose pagimin e obligimit – Kryerja apo pagesa e detyrimit do te thote se obliguesi e ka kryer obligimin ose shtetit ja ka paguar detyrimin fiskal;

2. Lirimi nga obligimi – ne financat, vecanerishte tek ato publike si menyre te nderprerjes se marredhenieve financiare aplikohet dhe lirimi nga obligimi. Lirimi mund te jete i pergjithshem dhe vecante;

3. Paftesi per te kryer ose ta pagoj – Paftesia per te paguar ndonje detyrim financiar mond te krijohet nga shume shkaqe si termetet, permbytjet, lufte;

4. Vjetersimi – do te thote kalimi i kohes sipas se ciles nderpritet e drejts per te plotesuar obligimi;

5. Kompenzimi- sipas ligjit te vleres se shtuar, do te thote nese nje person ka parapaguar ne emer te tatimit, dhe per shumen e njejte ndja shtetit si obligues eshte e lejuar te kryhet kompenzimi ne shumen e njejte.

4.20. METODA QE I APLIKON SHTETI PER TI SHTYRE PERSONAT JURIDIK NE KOHE TI PERMBUSHIN OBLIGIMET QE DALIN NGA

MARREDHENIET FIZIKO-JURUDIK

Ekzistojne shume metoda te cilat shteti i perdor per kryerjen e detyrimeve, te cilat dalin nga normat financiare ose nga marredheniet juridiko-financiare:

1. Metoda e bindjes – perben ate qe shteti nepermjet shpejgimit dhe menyre tjeter ti afroje subjektet pasiv (obligues tatimor) te marredhenieve financiaro-juridik per ta permbushur detyrimin apo obligimin financiar;

2. Metoda me force – perben ate qe shteti me force i obligon per te kryer obligimin; nese edhe keshtu nuk mund te arrije atehere shteti perdor fuqine per te kryer obligimin. Si forma te metodave te forces jane metoda te forces administrative dhe metoda te forces gjyqesore.

4.21. LJOJE TE MARREDHENIEVE JURIDIKO-FINANCIARE

Sipas objektit ato munden te ndahen ne:

Buxhetore – jane ato marredhenie financiare te cilat krijohen dhe ekzistojne ne lidhje me te ardhurat dhe te dalat shteterore te cilat krijohen nepermjet shtetit;

Fiskale – marredheniet fiskale ndodhin ne sferen e te dhenave qe i shpall shteti, dhe te njejtat obliguesit tatimore ti respektojne dhe ti pagojne ato;

Valutore – kryesishte perbehen ne kufizimin, jashte shtetit te eksportohet ne paritet devizor te denarit;

Sigurese – marredhenie financiare sigurese – perben sigurimin qe duhet ta kene persona pasiv gjate jetes se tyre. Sigurimin e domosdoshem vjen me akt te ligjit qe e sjell dhe rregullon qeveria;

Krediore - marredhenie financiare kreditore perben dhenien e kredive qe jep shteti.Sipas vendit ku vlejne keto marredhenie juridiko-financiare mund te jene:

Nderkombetare; Regionale; Nacionale; Lokale dhe mikrolokale;

17

4.22. PASOJAT QE DALIN NGA MOSPERMBUSHJA E OBLIGIMEVE NGA MARREDHENIET FINANCIARO-JURIDIK

Si pasoja qe dalin nga mospermbushja e obligimeve nga obliguesi jane:1. Pagimi te kamatave denuese dhe shpenzime ne kryerjen;2. marrje me force e prones ose nje pjese te tyre;3. Ndalim i perkohshem apo i perhershem per kryerjen e ndonje profesioni;4. Rritjen e bazes fiskale dhe shkalle;5. Humbjen e se drejtes te shfrytezimit te disa barnave;6. Heqje lirie dhe kryerjen sankcioneve.

II – MARREDHENIE JURIDIKO-TATIMORE DHE PROCEDURA TATIMORE

1. E DREJTA TATIMORE

1.1. NOCIONI PER TATIMIN

Tatimet paraqesin instrument financiar themelor per te ardhura nga te cilat shteti i kryen te dalat e saj me qellim ti kryej detyrimet qe dalin nga ai dhe nga akt me i larte themelor, ose Kushtetuta. Tatimet si instrument themelor financiar paraqitet ne te gjithe shtetet, pa marre parasysh nese behet fjale per shtet te vogel apo te madh.

Ekzistojne shume definicione ne lidhje me tatimet nder me kryesore jane:

Tatimet jane kunder shperblim per mbrojtjen qe i jep shteti qytetareve te tij; Tatimet jane pjese e te ardhurave te realizuara te cilat obliguesi tatimor ja jep shtetit me

qellim qe ti ruaj te ardhurat qe i kane mbetur; Tatimet jane demshperblim per sherbimet e perbashketa shteterore; Tatimet jane avans pr ruajtjen e rregullit dhe qetesine apo paqen ne shtet; Tatimet jane cmime te cilat qytetari i paguan shtetit per ta demshperblyer nje pjese te

shpenzimeve per sherbimet oublike te cilat do ti konsumoj.

Nga keto definicione dalin edhe elementet kryesore te tativeme:

a. Tatimet paraqesin te ardhura derivate te shtetit;b. Tatimet paraqesin te ardhura me force te shtetit;c. Tatimet vlejne per shlyerjen e te dalave publike ;d. Nuk ka apo nuk ekziston kunder demshperblim per tatimin e paguar;e. Pagesa e tatimit behet me para ;f. Tatiment ne pergjithesi paraqesin te ardhura te padestinuara te shtetit.

18

Sipas udhezimeve kushtetuese shteti ben rishperndarjen e te ardhurave si nje komponente shume e rendesishme e suverenitetit financiar te shtetit. Suvereniteti tatimor i nje shteti tregon se shteti ne gjithe teritorin e tij ka juridikcion te teresishem per vendosjne e tatimeve te gjithe personave fizik dhe juridik te cile realizojne te ardhura dhe posedojne prone. Te ardhura qe i realizon shteti nepermjet vendosjes se tatimit personave mbi te cilet ka suverenitet financiar quhen te ardhura derivative apo te ardhura te nxjerra nga shteti.

1.3. KARAKTERI I FORCES TE TATIMET

Ne teorine financiare jane te njohur tre menyra kryesore per vendosjne e tatimeve;

Vendosjen e obligimit tatimor me force ; Vendosjen e obligimit tatimor ne baze te marreveshjeve; Vendosjen e obligimit tatimor ne baze te dakordimit kushtetues (lejes kushtetuese).

1.6. TATIMET E DESTINUARA DHE JO TE DESTINUARA

Tatimet e destinuara jane ato tatime te te cilet mjetet e mbledhura financiare apriori apo paraprakisht jane te caktuar qe te shpenzohen per nje qellim te caktuar. Keshtu per shembull jane:  tatimet qe shfytezohen nga obliguesit tatimor nepermjet referendumit qe mund ti takojne nje teroritor lokal apo regional.

Tatimet jo te destinara jane ato tatime te te cilat mjetet e mbledhura financiare nuk jane te cakruar se si do te shpenzohen ato, dmth nuk dihet destinacioni i tyre se ku dhe si do te shpenzohen. Zakonishte te keto mjete hyne rezervat shterore edhe pak a shume dihen se per cka ruhen ato reserva.

Edhe tatimet e destinuar dhe ato jo te desitinuara kane perparesite dhe mungesat e tyre:

Perparesite e tatimeve te destinuara jane:

Me pagesen e tatimeve te destinuara vendoset lidhje direkte nepermjet obliguesit tatimor dh kunder sherbimin qe ai e fiton.

Tatimet e destinuara ne menyre pozitive dhe psikologjike veprojne ne obliguesit tatimor te cilet jane te obliguar ta pagojne keto lloji te tatimeve;

Thelbi i tatimeve te destinuara eshte mbledhja e mjeteve financiare per mbulimin e nje te dale konkrete ;

Tatimet e destinuara mundesojne kontinuitet ne mbledhjen e mjeteve financiare, qe ne linje te fundit mundesojne qe shteti te udheheqi nje politike afatgjate dhe stabile.

Mungeat e tatimeve te desitnuara mund te jene :

Tek tatimet e destinuara eshte e renduar kontrola e shpenzimeve te tyre; Me destinimin e mjeteve te mbledhura nga tatimet sigurojne mjete financiare vetem ne

shlyerjen e nje te dalur te caktuar; Rritja e pjesemarrjes te tatimeve te destinuara ne mjete financiare te mledhura me vendosjen e

tatimeve, spesh sjell ne nevojen me te madhe per mjete te cilat mblidhen nepermjet tatimeve jo te destinuara, qe ne menure direkte ndikon ne rritjen e ngarkeses tatimore;

19

Mjetet financiare te mbledhura nga tatimet e destinuara cdohere jane te lidhur me financimin e nje te dalur e cila eshte sakte e caktuar, gje qe kerkon formimin e nje trupi te vecant (keshille drejtues) per drejtimin e mjeteve te mbledhura nga tatimeve te desitnuara.

1.8. ARSYETIMI TEORIK NGA PAGESA E TATIMEVE

Me paraqitjen e tatimeve u paraqit nevoja krijimit e disa teorive ne lidhje me arsyetimin teorik te pagesave tatimore:

a. Teoria e fuqise – ne literature mund te gjindet si teroria e me te fortit. Baza e krijimit te kesaj teorie ishin marredheniet shoqerore qe krijohen ndermjet fituesit dhe i fituari. Kjo teori eshte e bazuar ne kuptimin se tatimet jane obligim qe fituesit vendosin tatime personave te fituar.

b. Teoria apsolutistike;c. Teoria e cmiveve;d. Teoria organike;e. Teoria e viktimes;f. Teoria e riprodhimit dhe tatimit;g. Teoria marksiste;h. Teoria socialiste;i. Teoria e suverenitetit – kete pikpamje e arsyeton me te drejten e shtetit te vendosi, caktoi dhe

marre para per tatimet dhe te ashtuquajteren juridiksionin tatimor. Teoria e suverenitetit insiston obligimin per cdo qytetar te sjelli me mjetet e veta per kryerjen e funksionit te shtetit.

1.9. QELLIMET E TATIMEVE

Qellimi kryesor dhe motivi themelor ne mbledhjen e tatimeve ne shoqerin feudale ishin te mblidhen mjete te cilat do te permbusheshin nevojat shteterore. Tatimet perdoreshin nga qellimet e shumta nga politika ekonomike. Me tatimet tentohet qe te baraspshohet oferta dhe kerkesa, ndersa nepermjet tyre ndikojne ne madhesine e investimeve. Politika tatimore e drejtuar ne rritjen e fuqise blerese te obliguesve tatimore, dhe me ate edhe rritjen te kerkeses e cila quhet edhe politike tatimore ekspanzive. Pervec qellimeve ekonomike, tatimeve i caktohet qellimi dhe roli i politikes sociale te tatimeve.

2. NDARJA E TATIMEVE

20

Tatimet kryesishte ndahen ne:

1. Tatime indirekte dhe direkte;2. Tatime subjektive dhe objektive;3. Tatime sintetike dhe analitike;4. Tatime te pergjitshme dhe qellimore;5. Tatime kadastare dhe tarifore;6. Tatime te supozuara dhe faktike;7. Tatime sipas vleres dhe specifike;8. Tatime te fundura dhe te pafundura;9. Tatime te rregullta dhe te parregullta;10. Tatimet themelore dhe tatimet shtese;11. Tatime te repartizuara dhe te kvotave.

2.1. Tatime indirekte dhe indirekteSi kriteriume per kete lloj ndarje jane apo kane bere:

Fiziokratet; Sipas marredhenieve te tatimit i drejtuar ne force tatimore

individuale;Tatimet indirekte jane ato tatime ne te cilat obliguesi tatimor nuk kyçet (vendohet apo

involvohet), ne kontakt te drejteperdrejte me autoritetet tatimore.

Tatimet direkte jane ato tatime ne te cilat obliguesi tatimor kyçet (vendohet apo involvohet) ne kontakt te drejteperdrejte me autoritetet tatimore.

2.2. Tatime subjektive dhe objektive

Tatimet subjektive jane ato tatime qe vendosjen apo caktimin e vleres se ngarkeses tatimore e bazojne ne fuqine ekonomike te tyre. Tatimet subjektive jane ato tatime qe vendosjen e vleres se ngarkeses tatimore varet nga forca ekonomike te obliguesve tatimore.

Tatimet objektive jano ato tatime qe ne vendosjen e tatimeve eshte fuqia relevante ekonomike e obliguesve tatimore, ku nuk mbahet ne evidence personaliteti i obliguesve tatimore. Tek keto tatime nuk eshte e njohur fuqia ekonomike e obliguesve tatimor

2.3. Tatimet sintetike dhe analitike

Tatimet sintetike jane ato tatime me te cilet vendoset tatimi i fuqise totale ekonomike te gjitha te ardhurat te cilat jane definuar si pjese e te ardhurave, mblidhen dhe lartesia e ngarkeses tatimore caktohet me respketimin e disa dispozita ligjore.

21

Tatimet analitike jane ato tatime me te cilet vendoset tatimi i disa te ardhurave, pavaresishte nga ato kush i ka realizuar ato te ardhura dhe kush i posedon ato prona.

2.4. Tatime te pergjitshme dhe qellimore

Tatimet e pergjithshme mundesojne kontroll me te lehte te shpenzimeve te mjeteve te mbledhura me tatimet, mundeson tranparence me te madhe ne vendosjen e tatimeve dhe realizimin e qellimeve te politikes tatimore ne pergjithesi.

Tatimet qellimore jane ato tatime ku shuma totale e tatimit te mbledhur ose nje pjese e tij eshte e lidhur ngushte me nje te dalur te caktuar, si psh. Termetet, permbytjet etj.

2.5. Tatime kadastare dhe tarifore

Tatimet kadastare jane ato tatime tek te cilat obligimi tatimor caktohet vetem ne baze te te dhenave te cilat jane te evidentuara ne librat kadastare, ne disa regjistra ne te cilat jane te evidentuara disa fakte juridike. Te dhenat te cilat jane te evidentuara ne librat dhe regjistrat kadastare paraqesin bazen e vendosjes se tatimit.

Tatimi tarifor jane ato tatime qe vendosja e tatimeve behet ne baze te disa elementeve me permbjatje tarifore te cilat jane te parapara me ligj.

2.6. Tatime te supozuara dhe faktike

Tatime te supozuara jane ato tatime ku obligimi tatimor caktohet ne baze te disa supozimeve qe obliguesi tatimor i ka realizuar, ose mundet te realizoje te ardhura ne nje shume te caktuar. Te keto tatime ligjdhenesi ne menyre fiktive e cakton shumen te cilen obliguesi tatimor duhet ta pagoje, pa marre parasysh a jane realizuar faktet e supozuara.

Tatimet faktike jane ato tatime ku obligimi tatimor caktohet ne baze te te dhenave faktike te te ardhurave te realizuara te cilat jane relevante per vendosjen e tatimeve.

2.7. Tatime sipas vleres dhe specifike

Tatimet sipas vleres si baze e marrin vleren e vendosjes se tatimeve dhe behet nepermjet vleres se percaktuar te objektit tatimor. Tek keto tatime, shuma e vleres tatimore caktohet ne perqindje.

Tatimet specifike per baze tatimore marrin si baze nje njeri matese (kg, l, ml, etj)

2.8. Tatime te fundura dhe te pafundura

22

Tatimet e funduara jane ato tatime qe vendosen per te ardhurat e realizuara nga objektet e prones (shtepi, banesa, lokale, toke, etj)

Tatimet e pafunduata jane tatime qe vendosen nga te ardhurat e realizuara me pune pesonale.

2.9. Tatime te rregullta dhe te parregullta

Tatimet e rregullta paraqesin burim te perhershem te vendosjes se tatimeve gjegjesisht mblidhen prej viti ne vit. Keto tatime paraqesin themelin kryesor te sistemeve tatimore te te gjitha shteteve. Nese shteti ne nje situate te caktuar ka nevoje per mbledhjen e shpejte te tatimeve per mbushjen e kases buxhetore me vendimin e tatimeve te reja te cilat kane rol afatshkurter, atehere behet flaje per tatime te parregullta.

2.10.Tatimet themelore dhe tatimet shtese

Tatimet themelore te cilat jane pjese e sistemit taimor te nje shteti, paraqesin bazen e tatimeve ne pergjithesi dhe ato jane me te rendesishmet. Ndersa tatimet shtese paraqiten ne disa raste te caktuara te cilat nuk kane rendesi te vecante.

2.11.Tatime te repartizuara dhe te kvotave

Tatimet e repartizuara jane ato tatime ku me ane te dispozitave ligjore eshte saktesisht e caktuar shuma qe duhet te pagohet me ane te tatimit. Tek keto lloje te tatimeve shteti saktesisht e di se sa mjete finansiare nga ky lloj tatimi do ti kete ne buxhetin e tij.

Tatimet e kvotave jane ato tatime ku me ane te dispoztave caktohet kvota ku pagohet tatimi.

3. MARREDHENIET JURIDIKO-TATIMORE

23

Te gjitha marredheniet ndermjet shtetit nga nje ane dhe paleve fizike dhe juridike nga ana tjeter pa marre parasysh nga permbajtja e tyre, jane te futur ne nje korrnize juridike dhe jane te emeruara si marredhenie juridiko-apstrakte dhe bazohen ne rregullat e pergjithshme juridike.

Pervec marredhenieve apstrakte kemi edhe marredhenie konkrete.

3.1. Nocioni i marredhenieve juridiko-tatimore

Marredhenia juridiko-tatimore nga natyra vet eshte marredhenie e perkohshme e cila eshte drejtuar ne drejtime juridiko- tatimore te percaktuara. Me arritjen e qellimit i cilli perfaqeson objektin e tij, ajo marredhinie nderpritet dhe shuhet.

Marredhenia juridiko-tatimore eshte e perbere prej dy pjeseve:

a. Pjesa formale dhe, b. Pjesa materiale

a. pjesa formale e marredhiese juridiko-tatimore i permban te drejtat dhe obligimet ne fushen e procedures tatimore te cilles i perkasin dhe marrin pjese ne kete marredhenie.

b. Pjesa materiale e marredhenies juridiko-tatimore i permbledh marredheniet te cilat bazohen ne marredheniet debitoro – tatimore. Objekt i ketyre marredhenieve eshte veprimi financiar.

3.2. Pjesmarresit ne marredheniet juridiko-tatimore

Ne marredheniet juridiko- tatimore bejne pjese dy perberes:

a. Organi juridiko- public (shteti, organet komunale, e ne disa shtete si R. federale Gjermane edhe kisha), jane te autorizuar te mbledhin tatime dhe te udheheqin me mjetet e tatimit.

b. Obliguesi tatimor (personi fizik, shoqeria akcionare, personat juridike, njesite e veteqeverisjes lokale) te cilat jane bartes te te drejtave dhe obligimeve.

Obliguesi tatimor si pjesemares ne marredheniet juridiko-tatimore mund te jete:1. Personi i cili eshte i detyruar te kryeje pune per te cilat eshte i obliguar me ligj 2. Personi i cili eshte i detyruar te kryeje veprime financiare ne llogari te tij dhe

ne emer te tij (obligues tatimor).3. Personi i cili eshte i detyruar te kryeje veprime financiare ne llogari edhe ne

emer te personave te trete (pagues tatimor).4. Persona te cilat jane te detyruar te paguajne borxhet tatimore te huaja por edhe

te bejne veprime te natyres formale (garant tatimor).

3.3. Aftesia tatimore

24

Aftesia tatimore paraqet nje forme te vecante ne aftesine juridike e cila ka te beje me aftesine qe te jete bartes ne te drejtat dhe obligimet te cilat dalin nga marredheniet juridiko-tatimore.

1. Aftesia tatimore eshte e pamvarur nga aftesia juridike ne kuptim te se drejtes civile. Per dallim nga aftesisa juridike, aftesia tatimore lidhet dhe kushtezohet me aftesine ekonomike.

2. Personat me aftesi tatimore nuk jane te percaktuar pergjithesisht. Prej tatimi ne tatim ato dallohen. Ashtu qe personi me aftesi tatimore mund te jete secili person qe realizon nje fitim te caktuar, nje vlere te caktuar te mallit etj.

Prej kesaj mund te vijme ne nje perfundim se secili person fizik dhe juridik i cili realizon nje fitim te caktuar eshte nje obligues tatimor, derisa aftesia juridike ne menyre gjenerale eshte e percaktuar.

3.4. Fillimi dhe nderprerja e aftesise tatimore

Momenti i fillimit dhe nderprerjes te aftesise tatimore te personat fizike dhe juridike nuk eshte njelloj, por i ndryshem. Aftesia tatimore te personat fizike fillon me lindjen e tyre, a kjo del nga fakti se edhe te sapo lindurit prej momentit te pare mund te jene pronare te nje pasurie e cila eshte e detyrueshme ne obligim tatimore.

Personat juridike aftesine tatimore e fitojne me vete aktin te regjistrimit ne regjistrin tregtar. Me vet aktin te regjistrimit ne regjistrin tregtar, personat juridike mundet ti marrin te gjitha detyrimet dhe te drejtat ne te gjitha fushat juridike, e keshtu edhe ato ne fushen e te drejtes tatimore.

3.5. Marredhenia debitoro- tatimore

Marredheniet debitoro-tatimore nga natyra e vet perfaqesojne nje pjese te vecante te marredhenies juridiko-tatimore, sepse ka karakteristikat e veta, para se gjithash ne lenden e interesit, e kjo eshte kerkesa juridiko- tatimore. Prej te drejtes tatimore, marredhenia debitoro-tatimore dallohet nga:

a. vellimi i nocionitb. permbajtja e nocionit

a. nocioni i marredhenies juridiko-tatimore eshte me i gjere prej nocionit te marredhenies debitoro- tatimore nga shkaku se secila marredhenie debitoro-tatimore paraqet marredhenie juridiko-tatimore, dhe e kunderta secila marredhenie juridiko-tatimore nuk paraqet edhe marredhenie debitoro-tatimore.

b. marredhenia juridiko-tatimore eshte e perbere prej dy pjesesh: pjesen formale dhe materiale, derisa marredhenia debitoro-tatimore eshte e perbere vetem nga pjesa materiale.

Ne marredheniet juridiko-tatimore rregullohen detyrimet dhe obligimet e pjesemarresit, e gjithashtu rregullohen dhe detyrimet dhe te drejtat e tyre ne lidhje me veprimet financiare, derisa marredheniet debitoro-tatimore jane kerkesa perberese

25

financiare, qofte vetem njerit subjekt ndaj tjetrit subjekt ose te dy subjektet njeherit dhe se bashku.

Llojet e kerkesave financiare ne marredheniet debitoro-tatimore mundemi ti klasifikojme ne kete menyre:

1. Kerkese per pagesen e tatimit nga debitori tatimor gjegjesisht prej garantit tatimor, e cila eshte kerkese me e rendsishme dhe themelore te shtetit

2. Kerkese per pagese te pagimeve sekondare financiare, sic jane interesi bankar dhe pagesa e gjobave per kundervajtje tatimore

3. Kerkese per pranimin e pershtatjes tatimore

4. Kerkese per kthimin e shumes financiare te cilen debitori tatimor e ka paguar ne llogari te shtetit ne emer te borxhit tatimor te cilen nuk duhej ta pagoje, gjegjesisht per kthimin e shumes financiare ku shteti ia ka paguar debitorit tatimor ne nje shume me te madhe sa qe eshte parapare ne emer te parapaguesit tatimor.

3.5.1.Krijimi i kerkesave te cilat dalin prej marredhenieve debitoro-tatimore

Per fillimin e marredhenieve debitoro-tatimore jane te rendesishme dy momente, gjegjesisht, fillimi dhe mbarimi i tyre. Me vet fillimin dhe mbarimin e marredhenieve juridiko-tatimre dalin veprime te caktuara juridike, sic jane afati i pagimit te tatimit, garanti i borxhit tatimor, etj.

Kerkesa nga marredhia debitoro-tatimore krijohet kur:

1. a) per pagimin e tatimit nga obliguesi tatimor ne momentin e permbushjes se fakteve ligjiore te parapara me ligj, te cilat jane te lidhura me pagimin e tatimit. Nuk eshte me rendesi momenti kur pronari e merr pasurine, por me rendesi eshte momenti kur do te behet kontrata e shitblerjes.

b) per pagimin e tatimit nga garanti tatimor me rendesi eshte momenti paraqitjes se fakteve me te cilat ligjdhenesi e ka lidhur garantimin tatimor.

2. Per pagimin e te dhenave tatimore sekondare, sic jane:

a.) denimet me te holla, ne momentin kur vendimi behet i plotfuqishem.

b.) perqindje interesi – ne momentin e sjelljes te borxhit tatimor gjegjesisht ne diten e pagimit te tatimit pa baze juridike, ose me skadimin e afatit per kthyerjen e paratatimit.

3.) Per realizimin e kerkesave per pelqim te pershtatshem tatimor – ne momentin e vendimit te plotfuqishem te organit tatimor ne te cilen obliguesi tatimor lejon lehtesim tatimor.

4.) Per kthyerjen e marredhenieve financiare-ne momentin e pageses se tatimit pa baze juridike gjegjesisht me pranimin e parapagimit tatimor.

26

3.5.2. Shuarja e marredhenieve debitoro- tatimore

Shuarja e marredhenieve debitoro- tatimore behet ne keto raste:

a. Me pagesen e borxhit tatimor

b. Me barazimin e kerkesave financiare (kompenzim)

c. Me falje

d. Me vjetersimin e kerkesave

e. Ne momentin e vdekjes te obliguesit tatimor.

3.6. Llojet e te ardhurave fiskale

Pervec tatimit, te ardhurat fiskale pagohen edhe me:

1. Taksa

2. Kompenzime

3. Kontribute

1. Taksat pagohen vetem ne te holla, e te njejtat i paguajne te gjithe personat te cilet kane nevoje prej ndonje pune shteterore per te cilen eshte parapare pagimi i taksave. Detyrues per pagimin e taksave jane personat fizike dhe juridike. Dallimi ndermjet taksave dhe tatimeve eshte ajo qe te taksat jepet sherbim i drejtperdrejte nga ana e shtetit per taksat e paguara. Ky element nuk eshte prezent te pagesa e tatimit.

2. Kompenzimi eshte e ardhur fiskale e afert me taksat ku shteti e vendos imperiumin e tij, a pagohet si cmim per shfrytezimin e tokes shteterore, ujin, pyjet, etj. E perbashket ne mes takses dhe kompenzimit eshte ajo qe shuma e paguar eshte e ngjajshme me shpenzimet e sherbimeve qe i jep organi shteteror.

3. Kontributi paraqet nje lloj te te ardhurave fiskale ne te cilin njekohesisht kemi edhe elemente tatimi edhe elemente taksash. Obligimi per pagimin e te ardhurave nuk eshte e inicuar me kerkesen e obliguesit (sic eshte rasti me taksat) por paraqet nje detyrim te pergjithshem per cdo person i cili do te gjendet ne nje situate te percaktuar me ligj.

3.7. Teorite per arsyetimin te tatimeve

Nuk eshte e mundur te funksionoje dhe te mbiejtoje nje shtet pa ekzistimin e tatimeve. Ekzistojne me teper teori per arsyetimin e ekzistimit te tatimeve.

Teoria e fuqise

Teoria e ekuivalences

Teoria e sakrifices

27

Teoria e sakrifices paraqitet ne tre varijante:

a. Teoria e barabaresise absolute te sakrifices

b. Teoria barabaresise proporcionale te sakrifices

c. Teoria e sakrificave minimale

Teoria e sovranitetit

3.8. Marredhenia juridiko-tatimore

Definicion: marredhenia juridiko-tatimore eshte marredhenie ndermjet shtetit dhe personave te tjere ne drejtesi ne lidhje me percaktimin e pageses se tatimeve ne kuptim me te gjere.

Elementet themelore te marredhenies juridiko-tatimore jane:

a. Subjektet e marredhenies juridiko-tatimore (kreditori tatimor dhe debitori tatimor),

b. Objekti tatimor,

c. Baza tatimore,

d. Shkalla tatimore

e. Lehtesimet dhe lirimet tatimore.

3.8.1. Subjektet e marredhenies juridiko-tatimore

Subjekt aktiv tatimor: debitoret tatimore ne literaturen financiare jane emeruar edhe subjekte aktive tatimore. Ekziston vetem nje subjekt aktiv- shteti. Vetem shteti mund te vendose tatim ne baze te sovranitetit fiskal te tij, vetem shteti ka pushtet tatimor. Me vet aktin e formimit te shtetit, ai behet subjekt juridik.

Subjekt pasiv tatimor: debitori tatimor

Debitor tatimor eshte ai qe ka borxh tatimi, ai i cili pergjigjet per tatimin, ai i cili tatimin per person te trete e mbane edhe e inkason me zbritje, ai i cilli ben fletparaqitje tatimore si edhe ai i cilli eshte i detyruar te jape sigurim.

Subjekte pasive te marredhenieve juridiko-tatimore jane te gjithe personat fizike dhe juridike te cilet kane aftesi juridiko-tatimore.

Person fizik eshte njeriu si subjekt juridiko-tatimor. Personi fizik e fiton aftesine juridiko-tatimore me aktin e lindjes, a ne disa kushte te percaktuara aftesia juridiko-tatimore fitohet edhe para se te linde femija.

Aftesia juridiko-tatimore e personit fizik shuhet me vdekjen e tij.

28

Sipas qellimit te formimit te personave juridike, ato ndahen ne:

a. Profitabil dhe

b. Joprofitabil.

a. Personat juridike profitabil jane ato te cilet ushtrojne veprimtari parasegjithash per perfitim (profit).

b. Personat juridike joprofitabil jane formuar per te realizuar qellime te tjera, te natyrave te ndryshme.

3.8.2. Obligues tatimore- personat fizike dhe juridike

Obligues tatimor eshte secili person fizik dhe juridik i cili me ligj eshte i obliguar te paguaje tatim. Obliguesi tatimor me te drejte mund te emerohet si debitor kryesor tatimor.

Tatim paguesi eshte secili person fizik dhe juridik i cili ka detyrim ligjor ta llogarise dhe ta paguaje tatimin. Tatim paguesi nuk eshte obligues tatimor, ai vepron ne llogari te detyruesit, por ligji ate e obligon si debitor tatimor, i cili garanton per pagimin e atyre tatimeve te cilet pagohen me refuzim.

Drejtuesi tatimor eshte personi i cili ne baze te ligjit eshte i obliguar ta mbaje ngarkesen e tatimit gjegjesisht tatimi duhet ta zvogeloje fuqijne e tij ekonomike. Drejtuesi tatimor me te drejte nuk eshte obligues tatimor, po eshte konsumator i fundit i cilli e pagon tatimin.

Garanti tatimor eshte person i cili ne baze te ligjit ose kontrates pergjigjet per detyrimet tatimore te nje personi tjeter gjegjesisht te obliguesit tatimor.

3.8.3. Objekti tatimor

Objekti tatimor paraqet baze materiale per venijen e tatimit, manifestimin e fuqise ekonomike te personave e cila duhet te jete e tatimuar.

Objekt tatimor mund te jene te ardhurat, prona, shpenzimet, a te tatimet subjektive ne kuptim me te ngushte edhe vete egzistenca e detyruesit.

Objekt i tatimit mund te jete:

o Egzistenca fizike e detyruesit tatimor,

o Te drejtat absolute (e drejta e pronesise tek tatimet e pasurise)

o Shuma e parave (p.sh. teresia e te ardhurave te tatimi personal i te ardhurave-fitimi)

o Transakcione te ndryshme (p.sh. qarkullimi i prodhimeve te tatim- qarkullimi)

29

Burim tatimor – paraqesin ato te mira te cilat i perkasin obliguesit tatimor, prej vleres nga e cila paguhen tatimet.

Te hyrat, te ardhurat dhe prona jane kategori te cilat mund te jene objekt tatimi dhe burim tatimi.

Me nocionin te hyra nenkuptohet shuma e te hollave te cilat ne menyre periodike realizohet prej nje obliguesi tatimor.

Bruto te hyrat jane te hyra pa zbritje te shpenzimeve lidhur me reallizimin e tyre.

Neto te hyrat fitohen kur prej bruto te hyrave do te zbriten shpenzimet.

Te ardhurat paraqesin permbledhje te te gjitha neto hyrjeve te obliguesit prej te gjitha bazave, te realizuara per nje periudhe te caktuar kohore (1 vit).

Prona eshte e ardhur e pashtershme e periudhes se mehershme.

Hyrjet, gjegjesisht te ardhurat, paraqesin burim tatimor te cilat vazhdimisht ripertrihen, per kete shkak rekomandohet si burim kryesor te jene hyrjet, te ardhurat dhe fitimet si burime te ripertrishme.

3.8.4. Baza tatimore – Metodat per vertetimin e bazes tatimore

Baza tatimore paraqet konkretizim kualitativ dhe kuantitativ te objektit tatimor.

Ajo nevoitet per llogaritjen e tatimit, sepse nenkupton vler te caktuar ne te cilen do te zbatohet borxhi tatimor.

Per vertetimin e bazes tatimore ekzistojne me shume metoda :

- METODA DIREKTE – paraqet process ne te cilen baza tatimore vertetohet ne baze te te dhenave te cilat obliguesi tatimor I ka dorezuar vet ne organin kompetent tatimor.

Ne baze te evidences qe e udheheq obliguesi tatimor eshte I obliguar ta paraqes ne organin tatimor, perkatesisht faktet te cilat jane te rendesishme per vertetim. Kjo metode perdoret per vertimin e tatimit real te bazuar.

- METODA INDIREKTE – tatimi I bazuar vertetohet ne baze te te dhenave te cilat organi tatimor I ka fituar nga ndonje person I tret, I cili ka obligim ligjor per sjelljen e ketyre te dhenave.

- METODA - per vertetim te bazes tatimore zbatohet ne rastet e meposhtme:

a)Kur obliguesi tatimor nuk ka paraqit flet paraqitje tatimore

b) Kur obliguesi tatimor ka paraqit flete paraqitje tatimore me te dhena ku organi tatimor nuk I konsideron sit e vlefshem

30

c) Kur as obliguesi tatimor , as personi I trete nuk jane te obliguar qe organit tatimor ti sjellin te dhenat te cilat jane te nevojshme per vertetimin e bazes tatimore.

- METODA E PARIFIKIMIT – perdoret ne rastet :a)Obliguesi tatimor nuk ka paraqit flete paraqitje edhe pse ka qene I obliguar ta bej ate, a te dhenat nuk I ka sjell as personi I trete.

b)Kur obliguesi tatimor ka paraqit flet paraqitje por me te dhenat organi tatimor I konsideron te pavlefshme

c)Kur as obliguesi tatimor as personi I trete nuk kane qene te obliguar qe organi tatimor ti sjellin te dhenat te cilat jane te nevojshme per vertetimin e bazes tatimore.

3.8.5 Vlera tatimore

Vlera tatimor eshte element baze, per maredheniet juridike tatimore. Kur vlera tatimore sillet ne relacion me bazen tatimore vjen deri ne shumen e tatimit,kur shuma e pageses ne te cilen obliguesi e llogarit tatimin e vet. Vlera tatimore eshte shenje numerike e cila perfshin lidhje matematikore mes bazes tatimore dhe shumes ku obliguesi obligohet ta paguaj me emer TATIM.

Nga perditshmeria vlera tatimore paraqitet me %.

Nese tatimi paraqitet me para, behet fjale per tatim fiskal.

Ne pajtueshmeri me politiken tatimore, tatimi kryhet me pranimin e menyrave te ndryshme te vlerave tatimore, n’varesi nga qellimet e politikes tatimore.

Nga ndryshimi I bazes tatimore, vlera tatimore mund te jete:

- Proporcionale - Progresive- Regresive

Vlera proporcionale tatimore nuk ndryshon nga ndryshimet e bezes tatimore. Pa mar parasysh se sa eshte vlera e bazes, vlera proporcionale do te jete e pandryshuar, keshtu qe lidhje mes bazes dhe borxhit tatimor mbetet e njejte.

Vlera progressive tatimore jane ato vlera tatimore te cilat rriten me rritjen e bazes tatimore.

Rritja e vleres progresive tatimore mund te jete :

- Zbavitese - E shpejtuar - E paraz peshuar

Vlera me e larte tatimore nuk mund te jete me e madhe se 100% sepse tatimi I tille do te konsiderohej si KONFISKIM.

31

Tatimi I vlerave progressive mund te kryhet ne 2 menyra:

- Permes progresit direkt- Permes progresit indirect

Progresi direkt – paraqet ashtu menyre te taimit ne te cilen vlera tatimore progresive paraqiten ne dy varijanta:

a)Varijanten e pare e nderton metoda e progresit global. Tarifa tatimore eshte e paraqitur ashtu qe ne njeren ane jane te parapara vlerat e ndryshme te sistemit tatimor, a ne anen tjeter jane te paraqitura vlerat rritese tatimore. Sa me e madhe te jete baza aq me e madhe eshte vlera.

SHEMBULL:

Nese vlera tatimore eshte prej 1001 deri 200 den. Atehere eshte 15%, a per shumen prej 2001 deri me 400 den. Eshte 20 % atehere per shumen 2000 den obliguesi tatimor paguan 300 den tatim.

Mungesa globale e progresit eshte se nga kalimi I njeres ne tjetren tarif tatimore rendesia tatimore tregon rritjen, per ate progresi global rralle zbatohet.

Metoda per antaresim eshte karakteristik nga ajo se baza tatimore eshte e ndare ne me shume baza ku ne cdo pjese zbatohet vlera tatimore e cila gjithnje rritet.

Duhet te miret parasysh se rritja e vleres tatimore zbatohet vetem ne njeren pjese te bazes tatimore dhe jo ne pjesen gjith perfshirese te bazes se mepareshme.

Shuma e pergjithsme e borxhit tatimor zbatohet ashtu qe shuma te fituara mblidhen. Ne kete menyre zgjidhet problemi I progresit global, sepse kalimi nga njera pjese ne tjetren nuk eshte zgjidhje e problemit.

b)Progresi indirect – eshte menyre e tatimit progresiv pa pranimin e vlerave progresive tatimore. Vlerat tatimore eshte proporcionale, a efekti I prograsit arrihet nepermjet zvogelimit te shpenzimeve te obliguesit, e proces te vertetimit te bazes tatimore.

Me fjale te tjera edhe pse procesi ligjor eshte proporcional, vlerat efektive jane gjithmone progresive.

Nga vlera tatimore efektive kuptohet lidhja mes borxhit tatimor dhe shpenzimeve per tatim ne te cilen jane te perfshira edhe refuzimet qe I pranohen obliguesit.

Vlera tatimore regresive – bie mbi rritjen e bazes tatimore. Tatimi I tij nuk eshte I ligjshem sepse ata me shpenzime me te pakta tatimohen me shume, a ata qe kane shpenzime me te larta tatimohen me pak,qe nenkupton qe te varferit behen edhe me te varfer a te pasurit edhe me te pasur.

3.8.6. Lirimet nga tatimi apo lehtesimet

Lirimi nga tatimi apo lehtesimet ne literature jane te njohura si stimulime tatimore qe jane ne funksion te orientimit stimulativ te politikes tatimore.

Lehtesimet tatimore mund te jene te karakterit te ndryshem, favorizimi I te varferve etj.

32

Nga qe lehtesimet tatimore rezultojne me zvogelim te shpenzimeve tatimore, ne literaturen financiare shpesh perdoren me termin shpenzime tatimore.

Shpenzimet tatimore I paraqesin te gjitha menyrat e politikes tatimore I cili zbatim I tille terhjek zvogelim te te ardhurave tatimore ne lidhje se kush dhe cka eshte mbledhur ne aspekt normal.

Lehtesimet tatimore mund te klasifikohen ne menyrat e meposhtme:

1. Me nderlidhjen e cdo njeres vlere tatimore per tatim te percaktuarLehtesimet tatimore ndahen ne :

- Lehtesime ne kuader te tatimit te fitimit te korporatave - Lehtesime ne kuader te tatimit te te dalave (shpenzimeve) te personave fizik- Lehtesime ne kuader te tatimit te pasurise- Lehtesime te tatimit te vleres te shtuar

2. Lehtesimet tatimore mund te ndahen ne relativisht ekzistuese dhe ne perkohshme3. Ndarja sipas ndikimit qe e kane lehtesimet tatimore mund te ndahet ne :- Lehtesime jo te plota tatimore- Lehtesime te pjeserishme- Anulim I pageses se tatimit

4.Klasifikimi per krah fazes ne te cilin obliguesit tatimor I jepet i lehtesim, mund te ndahet ne :

- Lehtesimet tatimore ne dhena ne ate periudhe para se te filloj aktiviteti

- Lehtesimet tatimore te dhena ne kohe te veprimit

- Lehtesimet tatimore te dhena pas mbarimit te aktivitetit

5.Lehtesimet tatimore te cilat I japin shtetet me qellim te terhjekin investime te huaja.

Ne baze te menyres krahas se ciles I jepet lehtesimi tatimor I dallon mekanizmat e meposhtem:

1.Lehtesim I obliguesit tatimor te cilat I jepen atyre obliguesve te cilet ndodhen ne situate te regulluar me ligj

2.Lehtesim ne lidhje me bazen tatimore, paraqiten perms marrjes se objektit tatimor nga vet tatimi

3. Refuzim paraqet refuzim te bazes tatimore. Ne sistemin tone zbatohet tatimi global I personave fizik ku ka lirim personal nga tatimi, a sillet ne vlere minimale qe e percakton shteti.

4. Lehtesim ne lidhje me lartesine e vleres tatimore ndertohet ne zbatim te vleres me te ulet tatimore, ku gjate tatimimit te atyre obliguesve te cilet gjenden ne gjendje faktike e parasheh vet ligji.

5. Lehtesimet ne lidhje me lartesine e tatimit te llogaritur quhen KREDITE TATIMORE.

Me termin kredit tatimor nenkuptohet zvogelim I lejuar ne borxhin tatimor te vertetuar.

33

3.9. Disa lloje te tatimeve me te rendesishme ne sistemin tatimor ne R.M

Strukturen e sistemit tatimor ne R.M e ndertojne dy lloj tatimesh:

1.Tatime rregullta

2. Tatime te c’rregullta

Tatimet e c’rregullta ose tatime direkte drejtohen kundrejt te dalurave, fitimeve, profitit, pasuris te obliguesit, dhe tek to nuk egziston mundesia per tej kalim ne person tjeter.

Fiskalitetet tipike nga kjo kategori jane tatimet e qytetareve, tatimi nga fitimet te korporatave dhe tatimet e pasurise.

Tatimet e rregullta ose ato indirekte jane tatimet e harxhueses ne kuptim me te gjere. Per keto tatime eshte e parapare se rendesi efektive e tatimit e sjell shfrytzuesin e fundit ose harxhuesin.

Keto tatime jane te njohura si tatime te harxhuesit te cilat kalkulohen ne cmimin e prodhimeve, a ato paguhen lehte dhe pa mundime.

Dallimi mes tatimeve te regullta dhe te c’rregullta eshte lidhja mes lartesise te tatimit dhe fuqise pasurore te obliguesit.

Tatimet e qarkullimit jane te njejta per te gjithe harxhuesit.

Tatimet e qarkullimit kane veprimtari regresive ne aspekt te redrestibutimit te te dalave nacionale qe I konsiderojn si te paevikuesheme.

Tek ne, R.M ishte e kryer reforma bash per tatimet e c’rregullta me nje numer ligjesh, tatimet e c’rregullta te cilat jane dominante ne te gjitha sistemet tatimore bashkekohore.

REZYME :

Tatimet te c’rregullta jane:

- Tatimi i fitimit- Tatimit iI profitit- Tatimi i pasuris ose prones

Tatime te rregullta jane :

- Tatimi i carkullimit- Tatimi i vleres se shtuar- Akcizat- Doganat

34

3.9.1 Tatimi i te ardhurave ose tatimimi te personave fizik

Tamimi i te ardhurave te qytetareve ne R.M, nga shenjat e tyre karakteristike paraqesin regjim tranzit te tatimimit.

Tatimi personal eshte I tille me te cilin tatimohet mbledhja e te gjiha te ardhurave nga te gjitha burimet te cilat qytetari I realizon ne kuader te nje periudhe nje vjecare.

Tatimimi kryhet me zbatim te vlerave tatimore progressive, prej nepermjet mekanizmit te lirimeve personale, drejt kryerjes individuale te obligimit konkret tatimor.

Mundesia e rrethanave familjare (personale) te obliguesit tatimor si dhe zbatimi I gjere I progresit tatimor e cila rezulton me klasifikimin e rendesise te tatimit ne pajtim me fuqine ekonomike, ku jane te rendesishme perparesite e tatimimit global qe jane ne pajtim me normat e se drejtes tatimore kun e sistemin tatimor kualifikohen si te ardhura qe ndikojne ne tatim.

Ne R.M ka afer 20 lloj te ardhura te cilat miren nga tatimimi, nga me te rendesishmet jane :

- Kamatat nga borxhet publike- Kamatat krahas obliguesve te dhene nga R.M- Kamatat nga kursimet e fituara- Fatura te rregullta dhe depozita tjera- Dhurata per realizim ne veprimtarite e ndryshme- Bursa studentore per nxenes dhe studente- Shprastira nga sfera e perkujdesjes sociale etj.Obligues tatimor- ne aspektin e obliguesve te tatimit personal, regjimi I ri e solli kriteriumin ne rezidimin e personave fizik.

Personat fizik me status te rezidentit tatimor eshte I lidhur qe te paraqes krejt te ardhurat te realizuara ne periudhen llogaritese si ne R.M ashtu edhe jashte vendit.

Te gjithe personatt fizik jane jorezidenta tatimor dhe kane obligim tatimor. Ajo nenkupton se jorezidentet jane te detyruar te paguajne tatim personal.

Faktori vendimtar per nje person qe te jete resident eshte ajo qe aj person duhet te kete vend jetes ose vendqendrim ne teritorin e R.M, panderprer ne periudhe me te gjate prej 6 muajsh ne nje vit.

Shtetsia e personave ne kete situate nuk paraqet vendim imperativ.

Tatimi personal pagohet nga permbledhja e te ardhurave nga te gjitha burimet, pervec te ardhura te cilat jane marre prej tatimimit.

Ekzistojne 5 kategori kryesore te te ardhurave te personave fizik :

- Pranime personale me baze te mardhenieve te punes, pensioneve etj.- Te ardhura nga veprimtarite bujqesore - Pranime personale nga veprimtari profesionale - Te ardhura nga prona dhe te drejta pronsoreBaza tatimore ne tatim personal nga te ardhurat vertetohet ashtu qe nga ato te ardhura do te refuzhen lirimet personale, e cila vlere ndryshon ne pajtim nga qellimet e politikes tatimore.

Vleren e lirimit personal ministria e financave e parasheh ne fillim te cdo viti.

35

Te ardhurat per tatimim zvogelohen edhe per te ardhurat pensionale dhe sigurimet invalidore etj.

Vlera tatimore – tek ne progresiviteti (perparimi) tatimor perbehet ng dy vlerat tatimore dhe ate:

- 15% per te ardhura deri me 30.000 den - 18% per te ardhura mbi 30.000 denQellimi kryesor I progresivitetit tatimor eshte realizimi I parimit te drejtshmerise te tatimeve.

3.9.2. Te ardhura nga kapitali I personave fizik te cilet I nenshtrohen tatimit

Devidenta dhe te ardhurat tjera ne pajtim me Ligjin per tatim personal te te ardhurave te realizuara me pjesemarrje ne fitimin e personnave juridik dhe fizik, tatimohen me vlere prej 15 %.

Me vlere te njejte tatimohen edhe kamatat.

Kategori e vecante e te ardhurave nga kapitali jane fitimet kapitale. Shikuar ligjerisht, neto te ardhurat nga shitja e akcioneve dhe letrave tjera me vlere tatimohen sit e ardhura nga vlera prej 15% ne baze te zgjidhjes te organit tatimor.

Tatimimi i fitimeve kapitale dhe humbjeve kapitale te personave fizik

Fitimi kapital nuk eshte burim I rregullt I te ardhurave qe nuk paraqet te ardhura te zakonshme nga kapitali ne institucion financiar (banka,kursimore).

Tatimi I fitimeve kapitale ndodhet me regjim me te bute dhe me vlere me te ulet ne krahasim me tatimin e pergjithshem nga te ardhurat.

Qellimi I tatimit te fitimeve kapitale eshte kur nje person realizon te ardhur prej prones se tij, e njejta duhet me bute te jete e tatimuar si shperblim per rezikun qe e ka ndermar me nderhyrjen e investimit dhe inicimit.

MESIM: Fitimi kapital ndodh vetem atehere kur ka rritje te vleres se prones ose kapitalit te obliguesit dhe kur rritja e vleres realizohet ne rruge te (shitje ose nderrim) te pazarit.

Fitimi kapital ose humbja realizohet nga shitja ose nderrimi I te mirave kapitale, si te mira kapitale kualifikohen :

- Letrat me vlere - Mjetet- Pasuria e palevizshmeBaza e tatimit te fitimit capital realizohet si dallim mes vleres se shitur te se mires dhe cmimit hyres, qe rivalizohet nga dita e shitjes.

Shembull : Ne vitim 2000 keni blere shtepi prej 100.000 den , ne vitin 2005 e keni shitur per 150.000 den, baza vertetuese per tatimim te fitimit capital eshte 50.000 den qe revalizohet per 5 vite.

36

Fitimet kapitale te perkoheshme (nese e mira eshte mbejtur ne ndikim te obliguesit me shkurt se 12 muaj) ne pergjithsi inkuadrohen ne baze tatimore.

Fitimet kapitale afat gjate ( nese e mira eshte mbejtur ne ndikim te obliguesit per 12 muaj ose me gjate ) hyjne ne baze tatimore me vlere prej 50% nga dallimi.

Me ligjin e tatimit personal letra me vlere afat gjate poashtu edhe ato te perkoheshme bazat tatimore per tatim personal eshte 70% nga cdo fitim capital.

3.9.3 Tatimi personal nga te ardhurat

Te gjithe obliguesit tatimor jane te obliguar te paraqesin flete paraqitje tatimore vjetore per te ardhurat qe I kane realizuar. Ata obligues te tatimit nga te ardhurat ne baze te parimeve personale nga marredhenia e punes,pensionet dhe invalitet si dhe obliguesit te te ardhurave nga veprimtaria bujqesore te cilet tatimine paguajn vetem sipas qertifikates kadastrale, nuk jane te obliguar te paraqesin flete paraqitje tatimore vjetore, per derisa nuk kane realizuar edhe ndonje te ardhur tjeter gjate periudhes se emeruar.

Vertetimi I pageses per tatimin personal nga te ardhurat eshte ne ndikim nga drejtoria e te hyrave publike te R.M dhe kryhet ne rruge te disa bazave dhe aate :

- Te dhena te paraqitura ne flete paraqitjen tatimore vjetore, e plotesuar nga vet obliguesi- Mbikqyrje mbi librat afarist qe I udheheq obliguesi- Te dhenat e autorizuara te dhena nga drejtoria e te hyrave publike , pas kontrollimitEgzistojne dy lloj procedurash per vertetimin e tatimit:

a) e rregulltb) e vacant

Procedura e vecant eshte ajo procedur kur organi tatimor cmimon eventualisht kryen mbulim tatimi nga ana e obliguesit tatimor.

Obliguesi tatimor thjesht nese nuk eshte I kenaqur mund te paraqes ankes deri te Ministria e financave, qe nuk mjafton qe obliguesi tatimor ne nje procedur fer dhe ligjore ti realizoj te drejtat e tij.

Procedura e vecant per vertetimin e tatimit tek ne eshte e ndaluar me ligj per tatim personal ne shkurt te vitit 2001.

Akontimi tatimor I disa llojeve te te ardhurave

Per gjate nje viti llogaritet akontim I tatimit te te ardhurave, perkatesisht llojeve te vecanta te te ardhurave. Qellimi kryesor I menyres se till te tatimit eshte mbrojtja e te hyrave ne kontinuitet te mjeteve financiare te nevojave publike.

Ne kuader te menyres te te ardhurave, akontimi llogaritet ne dy lloj menyrash :

- Me refuzim te cdo te ardhure- Me zgjidhje te organit tatimor(qe ate zgjidhje e sjell drejtoria e te hyrave publike)

Obliguesi tatimor: obligues te tatimit nga refuzimi jane personat fizik dhe juridik te cilet realizojn refuzim prej veprimtaris se regjistrimit.

Obliguesit ndahen ne :

- rezident- jo rezident

37

Personi juridik qe paraprakisht ka vendqendrim ne R.M. quhet REZIDENT, qe obligohet te paguaj tatim nga fitimi.

Baza tatimore: per vertetim te bazes te tatimit te fitimit te koorporatave, te rendesishme jane:

E para: principet dhe regullat te pergjithshme llogaritese

E dyta: regullat speciale te inkorporuara ne te drejten tatimore, me te cilat kryhen modifikime te caktuara.

Baza tatimore paraqet konkretizim kuantitativ dhe kualitativ te objektit tatimor.

Kjo nevoitet per llogaritje te tatimit, sepse parasheh vlere te evituar ne para.

Fitimi paraqet dallimin mes te ardhurave te pergjithshme dhe te dalurave te pergjithshme te obliguesit tatimor. Pas vertetimit te tatimit para tatimimit ajo rritet per fitim kapital, perkatesisht zvoglohet per humbje kapitale.

Ne baze te tatimit te fitimit, me relevante eshte kategoria e fitimit, perkatesisht humbja para tatimimit. Ajo vertetohet kur nga realizimi I pergjithshem I te ardhurave do te minusohen shpenzimet per nje periudh te caktuar.

Shpenzimet ndahen ne :

a) shpenzime te pjeserishme: - shpenzime materiale dhe amortizimi- shpenzime jo materiale - pagesat bruto- vlera e shitjes te materialeve te shitura

b) shpenzime financiare:- shpenzime financiare prej mardhenieve te lidhura me subjekte- kamatat- dallimet kursiste negative me obligime devizore- zvoglimi I vleres te nderhyrjeve financiare

c) shpenzime te cregullta:- shkurtesat- denimet penale dhe demet(pasojat)- shkrimet e kerkesave te parapaguara- shpenzimet prej viteve te kaluara

Kur dallimi mes te ardhurave te pergjithshme dhe shpenzimeve te pergjithshme eshte pozitiv subjekti realizon fitim.

Kur paraqet fitim para tatimimit , e cila paraqet parameter ne procedur te komponimit te bazes individuale tatimore per cdo obligues te vecant tatimor.

Ne kete menyr fitimi I vertetuar para tatimimit me pas rritet per vlere te fitimit kapital ose zvogelohet per humbje kapitale te realizuar ne periudh te caktuar.

E drejta e pergjithshme para definimit te shpenzimeve te lejuara eshte ajo e cila si shpenzim parasheh ato shpenzime te cilat jane bere gjate kryerjes se aktivitetit te subjektit.

38

CMIMET TRANSFERUESE: jane ato cmime te cilat jane te formuara ne lidhje me transakcionet e mjeteve ose ne lidhje me obligimet mes personave te lidhur. Per personat te cilet jane te lidhur me obliguesin llogariten ata persona fizik apo juridik, ku lidhjet me obliguesin jane ashtu qe mundesojne kontrollim ose ndikim te rendesishem ne vendimet e pjeserishme te tij. Mundesi per kontroll egziston atehere kur personi posedon me shume se gjysma ose pjesen me te madhe te akcioneve te obliguesit.

Ne ndikim te rendesishem llogaritet realizimi i madh i shit-blerjes, teknologjise se nvarur ose ne cfare do menyre tjeter te kontrollit te vertetimit.

Per derisa egziston transakcion mes personave te lidhur, obliguesi eshte I obliguar qe transakcionin ta shpreh njekohesisht me bilansin tatimor.

Dallimi mes cmimit te dores dhe cmimit te transferuar inkuadrohet ne baze te tatimit dhe eshte tatim I sendit.

Amortizimi-I mjeteve baze llogaritet si shpenzim I bilancit tatimor deri ne vertetimin e vleres, krahas normave te sjellura nga ligji per kontabilitet.

Kamatat-llogariten si shpenzime te vleres se plote ne rastet kur behet fjale per kredita qe parashohin transformimin e cmimit, kur ndron principi I jasht parimit te cmimit dores.

Shpenzimet per promocion, propaganda dhe reklama pranohen si ngarkes e te dalurave te pjeserishme por me se paku ne vler prej 3% nga te ardhurat e pergjithshme.

Gjate ndertimit te bazes tatimore ne pergjithsi nuk pranohen shpenzimet e me poshtme:

- Denimet ne te holla dhe denimet penale- Shpenzime prej karakterit gjysem juridik ( shpenzime te cilat nuk jan te lidhura me punen e

kompanis).- Rezervimet te kalkuluara te mjeteve, shpenzimet jo materiale, pervec atyre ku obligimi eshte I

parapar me ligj.Pjesmarja ne fitim nga ana e te punsuarve krahas cfardo baze ose forme, nuk trajtohen si refuzim I ngarkeses se shpenzimeve ne bilans tatimor.

3.9.4. Trajtimi tatimor i te ardhurave nga kapitali dhe fitimet kapitale

Problemi I trajnimit tatimor te te ardhurave nga kapitali, ne ligj eshte I regulluar ne menyren vijuese: te ardhurat nga devidentet te realizuara me pjesmarje te kapitalit te nje obliguesi tjeter- rezident ne R.M, duke perfshire edhe te ardhurat me pejsmarje te shoqerive me pergjegjsi te kufizuar nuk futen ne bazen tatimore me kusht qe te tatimohen te obliguesi I cili kryen pagesen krahas vleres se pergjithshme prej 15% e cila eshte e parapar me ligj.

Fitimet kapitale- me fitim capital nenkuptojm dallimin mes vleres shitese te letrave me vlere, pergaditjen dhe pasurin e palevizshme etj.

Humbja kapitale afatgjate ndeshet me fitimet kapitale te realizuara ne ate vit te njejte. Nese edhe pas ndeshjes paraqitet humbje kapitale, teprica dergohet tek fitimet e ardhshme kapitale per ate vit. Nese edhe pas mbarimit paraqitet serisht humbje kapitale, teprica dergohet per fitimet e ardhshme kapitale per tre vitet e ardheshme.

39

Fitimet kapitale dalin ne shitje ne :

- letra me vlere- mjetet- pasuria e patundshmeVlera tatimore eshte ajo shenje numerike e cila I vecon lidhjet matematikore mes bazes se tatimimit dhe shumes e cila pagohet nga obliguesi , si TATIM.

Ne regjimin tone te tatimimit te tatimit, fitimi I organizatave ekonomike kycet paraprakisht si vlere tatimore proporcionale me shume prej 15%.

Vecanerisht Qeveria e R.M. , me akt mundet ta permiresoj , zvogeloj, anuloj apo liroj nga obligimet e pageses per tatim per nje afat te caktuar kohor.

Hapa te tille Qeveria ndermer ne situata kur ka veshtiresi ekonomike, per shkak se obliguesi tatimor ne keshtu situate nuk mundet te realizoj fitim, perkatesisht nuk ka cka te tatimohet.

Rrgullorja juridike e pergjithshme parasheh lajmerime tatimore per lehtesime apo lirime te tatimeve per obliguesit.

Me qellim te mbijetimit te ekonomise dhe aritjes sa me te shpejte te ngritjeve ekonomike ku me te rendesishme jane stimulimet e investimeve tatimore te tipit te pershpejtuar te amortizimit dhe refuzimeve investiture, qe te nderhyjne ndikimet e huaja.

Tjeter lloj lehtesimi eshte i kompanive te cilat punesojne invalid, qe ju jepet lehtesime tatimore si dhe fitime financiare.

40