Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya

O’zbекstаn Rеspubliкаsi хаlıq bilimlеndiriw

ministrligi

A’jiniyaz аtındаg’ı

No’кis ma’mlекеtliк pеdаgоgiкаlıq institutı

Qаrаqаlpаq til bilimi каfеdrаsı

LEKTsIYa TEKSTI

LEKSIKOLOGIYA

No’is- 2012

I Lektsiya. Kirisiw 1. Leksikologiyanın` ulıwma qa`deleri. 2. Leksikologiyanın` predmeti. Lektsiya haqqında tu`sinik. 3. So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tipleri.

Sorawlar

1. Leksikologiya neni u`yrenedi? 2. So`z degen ne? Leksema ne? 3. So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tiykarg`ı tipleri. Tayanısh tu`sinikler: leksika, leksema, leksikologiya, leksikografiya, sistema, funktsiya, ma`ni, semantika.

Leksikologiya (grek tilinin` lex8s «so`z» ha`m l9g9s – ilim – degen

so`zlerinen jasalgàn termin). Tildin` so`zlik quramı ha`m rawajlanıw nızamların u`yretedi. So`z leksikologiyada leksikalıq birlik retinde qaraladı. Leksikalıq birliklerdin` jıyıntıg`ınan tildin` so`zlik quramı quraladı. (Grammatikada so`zdin` quramı, forması, grammatikalıq qa`siyeti jag`ınan baha beriledi. Mısalı: adamlar – grammatikalıq ko`z qarastan kitap (tu`bir) ha`m ko`plik qosımtasınan ibarat. Ma`nisi ha`m forması boyınsha atlıq kategoriyasına tiyisli, predmetti an`latadı, konkret predmettin` ataması, ataw sepliginde ha`m t.b.

Al, leksikologiya tarawında bolsa, bul so`z so`zlik quramnın` birinshi elementi, tuwra ha`m awıspalı ma`nilerinde qollanıla aladı, sinonimlik sınàrlarına iye, tu`pkilikli leksikalıq birlikten ibarat, ku`ndelikli qollanılıw protsessinde belgili bir jag`daylarda tu`rlishe stil`lik te ayrıqshalıqlargà iye bolıp keliwi mu`mkin). Leksikalıq birlik retindegi so`zdin` ta`biyatına baylanıslı ulıwma lingvistikalıq problemalar bar. Olardın` qatarına tildin` leksika-semantikalıq ma`nisi tuwralı ma`sele, tillik birliklerdin` ishinde so`zdin` alatug`ın ornı, so`zge ta`n belgiler, so`z benen tu`siniktin` ara qatnası, so`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tu`rleri, so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nilerinin` ara qatnası menen baylanısı ha`m t.b. ma`seleler bar. bular leksikologiya teoriyasının` ulıwma problemaları retinde ulıwma leksikologiyada qaraladı. Al, belgili bir tildin` leksikası ha`m onın` o`zgeshelikleri jeke leksikologiyada qaraladı. Tillerdin` barlıg`ına da ta`n qubılıslar menen zan`lılıqlar du`n`ya ju`zindegi tillerdin` ha`r qaysısında tu`rlishe o`zgeshelik penen ko`riniwi mu`mkin. Mısalı: Do`rendi so`zler so`z jasawdın` belgili bir usılları menen jasalıwı mu`mkin. Affiksler ja`rdeminde, semantikalıq o`zgeris, so`zlerdin` birigiwi t.b.

Ulıwma tillerdin` leksikalıq jag`ına ta`n qubılıslar menen ulıwmalıq nızamlıqlar menen tu`sinikler ulıwma leksikologiyada qarastırılsa, leksikalıq qubılıslar ha`m ulıwma zan`lılıqlardın` jeke tillerdin` leksikasında ko`rinis tabıwı ha`m ha`r bir tildin` so`zlik quramı, onın` rawajlanıwı, o`zinshelik ayırmashılıqları jeke leksikologiyada qarastırıladı. Ha`r bir tildin` leksikologiyası ulıwma leksikologiyanın` ulıwma teoriyalıq qag`ıydalarına tiykarlanadı da, belgili bir tildin` leksikasın izertleydi.

Jeke leksikologiya belgili bir tildin` so`zlik quramın shıg`ıwı menen tariyx dawamında rawajlanıwı ko`z-qarasınan seması sol tildin` belgili bir da`wirdegi ko`z-qarasınan qarawı mu`mkin. Usıgàn baylanıslı leksikologiya tariyxıy (diaxroniyalıq) ha`m sıpatlama (sinxroniyalıq) leksikologiya bolıp bo`linedi.

Tariyxıy leksikologiyada tildin` so`zlik quramı shıg`ısı, da`wirler dawamında qa`liplesiwi ha`m rawajlanıwı, leksikanın` do`rew derekleri tariyxıy jobada izertlenedi. Sıpatlama leksikologiyada (sinxroniyalıq) belgili bir tildin` belgili bir da`wirdegi (mısalı, ha`zirgi zamandag`ı) qa`lpi, so`zdin` ma`nilik quramı, leksikanı qurawshı derekler, so`zlerdin` aktiv, passiv bo`legi, so`zlik quramnın` rawajlanıw jolları, so`zlerdin` ma`nilerinin` qarım-qatnasına qaray toplanıwı (sinonimler, amonimler, antonimler) ha`m t.b. ma`seleler qarastırıladı.

Tariyxıy leksikologiyanın` birinshi tarawı – etimologiya. Etimologiya so`zlerdin` shıg`ıw deregin izertleydi, olardın` da`slepki ma`nisinin` qanday bolgànlıg`ın anıqlaydı. Etimologiya ulıwma tildin` tariyxın biliwde de u`lken a`hmiyetke iye. Til xalıqtın` tariyxı menen baylanıslı. Usı ko`z-qarastan, so`zlerdin` shıg`ıwı haqqındag`ı etimologiyalıq izertlewler tariyxıy ma`selelerdi sheshiwde de a`hmiyetke iye. Etimologiyalıq izertlewler erte da`wirlerde birinshi tildin` quramına basqa tillerden kirgen so`zlerdin` keliw jolların da tariyxıy jaqtan qarastıradı.

Leksikologiyanın` birinshi tarawı – salıstırmalı leksikologiya tuwısqan tillerdin` so`zlik quramın, ondag`ı so`zlerdi birinshi menen salıstıra otırıp izertleydi. Bunda tariyxıy ko`z-qarastan tuwısqan tiller leksikası alıp izertlenedi. Sonlıqtan, salıstırmalı – tariyxıy leksikologiya dep te ataladı.

So`zlerdin` ma`nilik ta`repleri – semasiologiyada qaraladı. Semasiologiya so`zlerdin` ma`nilerin ha`m ol ma`nilerdin` o`zgeriw jolların, semantikalıq zan`lılıqlardı izertleytug`ın arnawlı taraw bolıp esaplanadı. Leksikologiyanın` en` baslı tarawı – semasiologiya bolıp tabıladı. Onın` menen baslı leksikologiyanın` birinshi tarawı – onomosiologiya dep ataladı. Onomosiologiya zat yamasa qubılıstın` belgili bir so`z benen atalıwının` sebeplerin qarastıradı. Onomosiologiya zatlar ha`m qubılıslardın` atalıwı, belgileniwi tuwralı ilim. Onomosiologiya birinshi tarawı – onomastika ulıwma atlardı izertlewdi. Ol ekinshi bo`limnen ibarat: antroponimika – adam atların izertleydi. Ekinshisi toponimikanın` izertlew obèktisi – geografiyalıq atamalar.

Leksikologiya tildin` so`zlik quramındag`ı quraytug`ın so`zlerdi – leksikalıq birlikler retinde qarastıradı. Tildin` quramına birinshi so`zdin` sinonimi retinde qollanılatug`ın so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar so`z dizbekleri bolgànı menen ma`nisi jag`ınan jeke so`zler menen ten`, birinshi pu`tin leksikalıq birlik sıpatında qaraladı. Bular frazeologiyalıq so`z dizbekleri. Olardı izertleytug`ın leksikologiyanın` birinshi tarawı – frazeologiya dep ataladı. Frazeologiyada turaqlı so`z dizbeklerinin` tu`rleri, olardın` quramı ha`m qurılısı ha`m jasalıw usılları qaraladı.

Ferdinande Sossyur tildi sistema, forma sıpatında tanıdı, til ha`m so`ylewdin` antinomiyalıq qatnasın belgiledi, tildin` so`ylewden parq qılatug`ın baslı o`zgesheliklerin – tildin` sotsiallıg`ın, so`ylewdin` jekeligin, tildin` sistemalılıg`ın, so`ylewdin` asistemligin, tildin` sheksizligin, so`ylewdin`,

real`lıg`ın, tildin` sinxroniyalıg`ın, so`ylewdin` diaxroniyalıg`ın, tildin` mazmun, mag`ız ekenligin, al so`ylewdin` qubılıs ekenligin an`ltadı.

Leksema til birligi sıpatında tayar tu`rinde, forması ha`m ma`nilik jaqtan pu`tinlik bolsa, so`z so`ylew birligi bolıp tabıladı, leksemalardın` mug`darı so`z ha`m so`z dizbeklerinde sa`wlelenip, atamalasıp, beyimlesiwi na`tiyjesinde ba`rha ko`beyip baradı. So`z leksemalardın` ha`m so`z jasalıw usıllarının` usaslıq ha`m qon`sılaslıq baylanısları tiykarında anıqlangàn, anıq forma, mazmun ha`m xızmet payda etken ko`rinis bolıp tabıladı. Usıgàn qaray so`ylewde so`zdin` tur ha`m formaların u`yreniw, tilde so`z jasaw u`lgilerin ajıratıw menen, so`z jasalıw u`lgilerinin` mu`mkinshilikleri ha`m o`zgesheliklerin anıqlaw menen ushlasıp ketedi. Til birliklerine sistemalıq jaqtan jantasıw, so`z ha`m leksemanın` parqın anıqlaw til biliminde so`z jasalıw, so`zdin` ma`nilik ha`m du`zilislik tu`rlerin u`yreniw menen de baylanıslı.

Ma`nilik o`zgesheliklerine qaray semema du`zilisindegi semalar u`sh tu`rli boladı:

1. Ataw semaları (denotativ semalar). 2. Sıpatlaw seması, qosımsha ma`ni beriw semaları (konnotativ semalar). 3. ?azıypa – xızmet semaları (funktsional` semalar). Til – so`zlik quram ha`m onın` tiykarg`ı birligi. So`z til iliminde qospalı

kategoriya sıpatında tanıladı, onı sistemalı leksikologiya ko`z-qarasınan bahalaw za`ru`r. Ko`rnekli til ilimpazı L.V.Sherbanın` leksikologiyalıq ideyaları boyınsha so`zlik quram, so`z ha`m onın` ma`nileri haqqındag`ı mashqalalar sistemalıq sho`lkemleskenlik ha`m pu`tinlik ko`z-qarasınan qaralıwı tiyis. So`zlik quram birden-bir qospalı tkan`, pu`tin bir sistema, onın` jeke elementleri belgili bir mazmun qatnasıqları arqalı baylanısadı. Leksikanın` qag`ıydaları, yag`nıy so`zlik qag`ıydaları – bul so`z – ug`ımnın` da`l shınlıqqa paydalanıw qag`ıydası boladı, olar so`zlerdin` o`zine ta`n ma`nileri tu`rinde qa`liplesedi, al ma`nilerdin` tiykarında qanday bolgànda da ug`ımlar jatadı1.

So`z – leksikologiyalıq ko`z-qarastan jeke birlik sıpatında qaralgànda da, sol birliktin` qollanıwda so`ylewdegi funktsional`lıq xızmeti jag`ınan sıpatlagànda da ko`rkem su`wretlewde stil`lik qollanılıwı boyınsha ta`riplengende de ol, birinshiden, sırtqı ta`repinen fonetikalıq jaqtan fonetikalıq so`z, ekinshiden, denotat, yag`nıy referent, u`shinshiden, bizin` sanamızda payda bolgàn mazmun, ma`ni retinde bahalanadı. Denotat sıpatında so`z o`zi an`latqan zat yaki qubılıstı bildiredi, mazmun, ma`ni sıpatında – signifikat. Demek, so`z atama sıpatında fonetikalıq pu`tin so`z, sonday-aq denotatlıq ha`m signifikatlıq qatnasqa tiykarlangàn, tilde payda bolgàn qospalı birlik bolıp tabıladı. Sonlıqtan da so`z bul tan`ba, onda materiallıq, sezimler arqalı ug`ınılgàn zat (qubılıs, ha`reket, halat) ataladı, tilde so`zdin` du`zilisi – bul qatnaslardın` qospalı mazmun, ma`ni (signifikat) xızmetin de atqaradı, ekinshiden, ol o`zinin` mazmunı, ma`nisi menen (signifikatı menen) zat qubılısqa baylanıslı denotat, tan`ba, u`shinshiden, da`l so`ylewde pu`tin kompleks (barlıq semantikalıq u`sh mu`yishlik) janà, basqa zattın` tan`bası bolıwı da itimal.

1 Çèíäåð Ë.Ð., Ìàñëîâ Þ.Ñ., Ùåðáà Ë.Â. Ëèíãâèñò - òåîðèê è ïåäàãîã. –Ë., qoiw, i0-áåò.

Leksema – bul ja`miyet ag`zaları ushın tayar tu`rinde, forma ha`m mazmunnın` biriwinen turatug`ın, grammatikalıq morfemalardı o`zine biriktire alatug`ın morfema tu`ri (Ne`matov X., Rasulov R. ?zbek tili sistem leksikol asoslari. Toshkent, 1995, 35-bet).

Leksemanın` sırtqı ta`repi forma, - nomema, al ishki ta`repi, ma`nisi, signifikatı – semema, G.Qurbaniyazov (leksema sememaların anıqlawda leksikalıq konteksttin` roli) //Qaraqalpaqstan mugàllimi, 1995, Q4, 82-86-betler. «So`z ma`nisin anıqlawda leksemalar sememaların belgilew ushın onı so`zlerden ajıratıp alıp u`yreniw mu`mkin emes».

Ma`nilik o`zgesheligine qaray semalar u`shke bo`linedi: 1. Denotativ semalar, 2. konnotativ semalar, 3. funktsional` semalar (wazıypa semaları). 1. Denotativ sema bizin` sanamızdag`ı tu`siniklerdi, na`rselerdi, belgi

o`zgesheligi, mug`darın t.b. atap ko`rsetetug`ın semalar. 2. Konnotativ sema qosımsha ma`nilerin, uslublıq boyaw, qollanılıw

ken`ligin an`latatug`ın semalar. 3. Wazıypa sema leksemanın` ga`pte qanday wazıypada, qa`lipte sintaksislik

du`zilisi, valentligin belgileydi. So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tiykarg`ı u`sh tipin atap ko`rsetiwge boladı.

Olar erkin, frazeologiyalıq baylanısqan ha`m funktsional`lıq-sintaksislik sheklengen ma`nilerden ibarat. Ma`selen, adam, sulıw, oynaw usagàn predmet, qubılıs ha`m olardın` belgileri menen tikkeley baylanıslı leksikalıq ma`nilerge iye. Olar basqa so`zler menen erkin ha`m ken` tu`rde qollanıla aladı. Mısalı: kishipeyil adam, jaqsı adam, shaqqan adam, isker adam, uzın agàsh, uzın boylı, uzın ko`ylek, uzın pal` top oynaw, shaxmat oynaw, a`sten oynaw t.b.

Aqıl adam so`zler ertpes izine, Jaqsı adam dushpanların ku`ldirmes, Adam ug`lı ba`ri birdeyin bolmas (Berdaq «Xalıq ushın»). Qulpı do`ngen ko`k penen, O`nimge bay jer sulıw, «an`qıldasqan gàzları, Balıg`ı mol ko`l sulıw Miynetten miywe o`ndirgen, Man`laydan aqqan ter sulıw (J.Aymurzaev «Sulıw»). Bir top bala shad oynap jur, Baslarında ma`n`gi baxıt (A`.Ta`jimuratov «Paraxatshılıq kepterleri»).

Bul mısallardag`ı so`z dizbeklerindegi adam: sulıw, oynaw degen so`zlerdin` ma`nileri erkin ma`niler bolıp esaplanadı.

Al geypara leksikalıq so`z ma`nileri tek belgili bir so`z dizbeginin` ishinde gàna ko`rinedi, basqa so`zlerdin` ma`nileri menen erkin tu`rde baylanısa bermeydi, olardın` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` leksikalıq sistemasındag`ı ayırım ishki nızamlıqlar menen belgilenedi.

Ma`selen, telegey, mo`ldir, dut usagàn so`zlerdin` ma`nisi telegey tenìz, mo`ldir suw, dut togày usagàn frazeologiyalıq so`z dizbeklerinde gàna ko`rinedi. Olar basqa so`zler menen erkin tu`rde qollanıla almaydı, al sheklengen so`z dizbeginde gàna qollanıladı. Bunday ma`niler qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq baylanısqan leksikalıq ma`nilerdi quraydı. So`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` u`shinshi tipii funktsional`lıq-sintaksislik sheklengen ma`niden ibarat. Ol sintaksislik funktsiyalargà baylanıslı belgili bir kontektte qollanıladı. Bul ma`ni emotsional`lıq-ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi.

1. Barıp turgàn ko`bek – dedi ol teris burılıp. 2. «arq-gàrq ku`ldi o`limine quwanıp, Gu`n`kildesip xaram oylı don`ızlar (D.Nazbergenov «Pushkin»). Bul mısallardag`ı ko`bik, don`ızlar so`zlerinin` usı konteksttegi ma`nileri

sintaksislik sha`rtli ma`niler bolıp tabıladı. Ko`biek, don`ızlar so`zleri bul jerde predmettin` da`slepki tikkeley ataması ma`nilerin an`latıp turgàn joq, al sol konteksttin` mazmunına baylanıslı ekinshi ma`nilerde qollanılıp tur.So`zdin` tuwra ma`nisi degende onın` da`slepki belgili bir predmet qubılısı ya solar arasındag`ı qatnasqa ta`n belgilerge baylanıslı payda bolgàn predmetlik – zatlıq ma`nini tu`siniwimiz kerek. Bul predmetlik-zatlıq ma`ni so`zdin` tiykarg`ı tuwra ma`nisi bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde so`zler barlıq waqıtta tiykarg`ı tuwra ma`nilerde qollanılıp kele bermeydi. Al, kerisinshe, olar bunnan basqa o`zgergen ma`nide de qollanıla beredi. Biraq barlıq jag`dayda da so`zdin` tuwra ma`nisi onın` basqa ma`nilerin anıqlawda, tekserip ko`riwde o`lshewish bolıp qala beredi.

2. So`zdin` ko`p ma`niligi

1. Leksikalıq polisemiya. So`zdin` tuwra ha`m awıspalı ma`nileri. 2. So`z ma`nisinin` awısıw usılları: metafora, metanimiya, sinekdoxa. 3. So`z ma`nisinin` kenèyiwi ha`m tarawı.

Sorawlar:

1. Qanday so`zler ko`p ma`nili dep ataladı? 2. So`z ma`nisinin` awısıwının` qanday tu`rleri bar? Tayanısh tu`sinik: ko`p ma`nilik, polisemiya, nominatsiya, metanimiya, metafora, sinekdoxa, so`z ma`nisinin` kenèyiwi, tarayıwı.

Usınıs etilgen a`debiyatlar:

1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 22-28-betler. 2. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 9-13-betler.

So`zdin` ko`p ma`niligi

So`z tiykarınan bir ma`nini bildiredi. Sonlıqtan so`zdin` tiykarg`ı ma`nisin bilip, onı ga`pte ornı menen durıs qollangàn jag`dayda gàna so`zge jan enip, adamnın` aytajaq oyı janlana tu`sedi. Sebebi, so`zdin` ma`nisi kontekste gàna ayqınlanıp otıradı. Uzaq da`wirdi o`z basınan o`tkerip kiyatırgàn ana tilimizdegi so`zler o`zinin` tiykarg`ı ma`nisinde de, so`z dizbeginde ko`p ma`nide qollanılıp, so`zdin` o`risi, qollanılıw uqıplılıg`ı ha`r qıylı bolıp, rawajlanıp otıra beredi. Tildegi bunday jag`daylar so`zlerdin` ko`p ma`nililik qubılısın keltirip shıgàradı. Mısalı, et-etke, sorpa betke (naqıl). Azat kitaptın` birinshi betin ashıwdan-aq burıng`ı oqıgànları esine tu`se basladı (J.Saparov). Eldin` sheti, jawdın` beti dep jatırmız (M.Da`ribaev). Jer beti ko`m-ko`mbek tu`ske ene basladı. Bul mısallardag`ı «bet» so`zi ha`r bir ga`p ishinde ha`r qıylı ma`nide qollanılıp tur. Birinshi ga`pte – adamnın` beti (ju`zi) ma`nisinde, ekinshi ga`pte – kitaptın` beti ma`nisinde, u`shinshi ga`pte – dushpanlardın` keletug`ın ta`repi ma`nisinde, to`rtinshi ga`pte jerdin` beti (u`sti) ma`nisinde qollanılıp tur.

Ha`r bir so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nisi boladı. So`zdin` o`z aldına jeke turgànda bildiretug`ın ma`nisi leksikalıq ma`ni boladı. Mısalı, kitap, oqıdı, qızıl, shaqqan ha`m t.b. Bul mısaldag`ı da`slepki kitap – oqıw quralının` atı, oqıdı – bir zattın` ha`reketi, qızıl – zattın` tu`ri, shaqqan – ha`rekettin` belgisi ma`nilerin bildirip tur. Sonlıqtan so`zlerdin` usı bildirip turgàn ma`nileri leksikalıq ma`ni boladı.

Al so`zlerdi toparlargà bo`lip, olardın` ha`r bir toparının` bildiretug`ın ma`nisine qaray grammatikalıq ma`nisin anıqlawgà boladı. Mısalı kitap, qa`lem, sıya, ton, terek usagàn so`zler leksikalıq ko`z-qarastan ha`r qaysısı belgili bir ma`nini bildirse, grammatikalıq jaqtan barlıg`ı bir topardı qurap zattın` atın bildiredi de, so`z shaqabınan atlıq dep ju`ritiledi. Sonday-aq, ga`p ishinde kelgende de so`zler bir-biri menen qarım-qatnasqa tu`sip, olardın` grammatikalıq ma`nisi anıqlana tu`sedi. Solay etip so`zdin` ga`p ishindegi atqaratug`ın xızmetine, o`z-ara qarım-qatnasına ha`m ulıwma grammatikalıq ma`nileri jag`ınan bir tu`rli bolıp keletug`ın so`zlerdin` toparın bildiretug`ın ma`nileri – grammatikalıq ma`ni delinedi. Bir topar so`zlerdin` o`zine ta`n bolgàn ulıwmalıq ma`nisi grammatikalıq ma`ni boladı. Bir so`zde leksikalıq ma`ni de, grammatikalıq ma`ni de bola beredi. Ayırım orınlarda so`zdin` leksikalıq ma`nisinin` o`zgeriwi menen onın` grammatikalıq ma`nisi de o`zgeredi. Mısalı, suw, degen so`z leksikalıq ma`nisi bir zattın` atın bildiredi, atlıq boladı. Suwlı degende so`zdin` ma`nisi o`zgeredi ha`m endi ol kelbetlik bolıp tur (Suwlı ko`l).

So`z ma`nisinin` awısıw usılları

Ja`miyettin` rawajlanıwının` barısında so`z ma`nilerinin` kenèyiwi, bir

so`zdin` ma`nisi kenèyip bir neshe ma`nide awısıp qollanıw jag`dayları gezlesip otıradı. Sonday-aq, bul jag`day kerisinshe bir tarawdan ekinshi bir tarawgà o`tip, so`zdin` ma`nisi anıqlanıp barıp, arnawlı terminlik ma`nige ko`ship te otıradı. Mısalı, tu`bir – ulıwma o`simliklerdin` jer menen tutasqan tamırı tu`sinigi bolıp ulıwma ma`nini bildirse, al grammatikalıq belgili bir termin (so`zdin` tu`biri) sıpatında qollanıladı. Sonday-aq, buwın so`zi de usınday. Bunday so`zlerdin`

ma`nisinin` awısıp qollanılıwı, metaforalıq ha`m metanomiyalıq usıllar boyınsha iske asıp otıradı.

Metafora. So`z ma`nisinin` metaforalıq jol menen awısıwı – sol so`zdin` ma`nisinin` uqsaslıg`ına negizlengen boladı. Mısalı, ko`z o`zin alayıq. Tilimizde usı so`zdin` ma`nisine eliklep awısqan ko`p gàna so`zler, so`z dizbekleri ushırasadı. Adamnın` ko`zi, iynenin` ko`zi. Istin` ko`zin bilsen` – utasan`. Miynettin` ko`zin tapqan, baxıttın` o`zin tabadı (naqıl) ha`m t.b. Usınday belgilerinin` uqsaslıg`ına qaray otırıp so`z ma`nisinin` awısıp qollanılıwı metafora dep ataladı.

Metanimiya2 - (so`z ma`nisinin` metanimiyalıq o`zgeriwi) – tilimizde ayırım zat, yamasa qubılıs atamaları ekinshi bir atamaları menen qollanıladı ha`m sol atamadan basqa ekinshi tu`sinik payda boladı. Mısalı, Tilewbergen, Ibrayım, tolqınlattı janımdı: olardı oqıp ha`r dayım, kewlime yosh ag`ıldı (T.Qabulov) degen mısalda biz Tilewbergen, ya Ibrayım degen ma`nini emes, al olardın` do`retpeleri, qosıqları degen ma`nini tu`sinemiz. Bul jerde so`z o`z ma`nisinin` pu`tkilley o`zgergenin ko`remiz. Usınday ayırım zat, yamasa bir qubılıs atamalarının` ma`ni menen o`z-ara baylanısının` tiykarında basqasha at penen berilip, sonnan taza ma`nili tu`siniktin` payda bolıw jolı metanimiya dep ataladı.

Sinekdoxa3. Sinekdoxa so`zdi awısqan ma`nide qollanıwdın` bir tu`ri. Tilimizde ko`pshilik orında bir na`rsenin` bir bo`legin aytıw arqalı-aq, sol na`rsenin` pu`tin o`zin tu`siniwge mu`mkinshilik bolatug`ın jag`daylar boladı. A`lbette, bul tilimizdin` kemshiligin ko`rsetpeydi. Qayta tilimizdegi so`zlerdin` o`tkirligin, tenèwlerdi, astarlı tu`siniklerdi keltirip shıgàradı. Mısalı, Jigitlik ha`seri urgàn murınnın`, keminde bir batpan samalı bolar (I.Yusupov). Bunda ga`p murın haqqında, yamasa murıngà samaldın` ta`siri haqqında bolıp turgàn joq. Al erjetken, ka`malgà kelgen jas jigit haqqında degen tu`sinik payda bolıp tur. Qanday bolmasın pu`tin na`rsenin` bir bo`legin (yamasa kerisinshe) aytıw arqalı sol pu`tin na`rseni (zattı, qubılıstı) tu`sindiretug`ın awısqan ma`nini payda etetug`ın so`z, ya so`z dizbegi sinekdoxa delinedi. Mısalı, Bir basın` ekew bolıptı, qutlı bolsın, inim, - dedi Ayjan (Erkin Qaraqalpaqstan).

Sinekdoxanın` tiykarg`ı belgileri pu`tin na`rsenin` ornına bir bo`legin, ko`p na`rsenin` ornına jeke birewin, ulıwma na`rsenin` ornına jekeni almastırıp qollanılıwı boladı. (Bul jag`day kerisinshe de qollanılıwı mu`mkin). Mısalı: Qaraygàn qara ko`zler siltidey tındı.

So`z ma`nisinin` kenèyiwi

Ja`miyet rawajlanıwının` barısında til de jetilisip, rawajlanıp otıradı.

Ja`miyet o`mirindegi janàlıqlar en` aldı menen tildin` so`zlik quramına janàlıq, o`zgerisler kirgizedi.

2 Ìåòîíèìèÿ – ãðåêøå mnulateem c5çèíåí àëıí2àí áîëıï, áèçè4øå àòıí 5çãåðòè7, áàñ3àøà àòà7

äåãåí ì1íèíè à4ëàòàäı. 3 Ñèíåêäîõà – ãðåêòè4 cunekdoche ñ5çèíåí àëıí2àí, áèçè4øå áèðãå, áèðèíåí-áèðèí ò6ñèíè7

äåãåí ì1íèíè áèëäèðåäè.

Qaraqalpaqstannın` ma`deniyatı, ekonomikası menen awıl xojalıg`ı, xalıq xojalıg`ının`, ilim, ko`rkem o`nerinin` ken`nen o`siwi tildin` so`zlik quramının` janà so`zler menen tolısıwına alıp keldi.

Janà so`zlerdin` payda bolıwı, jasalıwı bar so`zlerdin` ma`nilerinin` rawajlanıwı, kenèyiwi, ja`miyetlik o`mirdin` o`zgerislerine, o`ndiristin`, ma`deniyattın` rawajlanıwına, janà tu`siniklerdin` payda bolıwına baylanıslı.

Janà ma`ni jaqtan bar bolmaydı. Onın` payda bolıwına tildegi bar so`zlik materiallar tiykar boladı. Onın` ishinde tiykarg`ı so`zlik qorgà kiretug`ın so`zler ayrıqsha orın aladı.

Bir jag`ınan janà ma`ni jasaw tildegi bar materialdın` (so`zdin`) tiykarında bolsa, ekinshi jag`ınan, sol janà ma`nini ko`rsetip za`ru`rligi sol so`zdin` ma`nisinin` rawajlanıwına, sol so`zden janà so`z jasawgà sebepker boladı. Sırtqı ja`miyetlik jag`day janà ma`ninin` payda bolıwına stimul bolsa, ol tilimizdin` ishik mu`mkinshilikleri arqalı qa`liplesip, jarıqqa shıgàdı. So`z ma`nisinin` kenèyiwinin`, o`zgeriwinin` baslı bir sebebi sol so`z bildiretug`ın tu`siniktin` o`zgeriwinde dep tanıw kerek. Usıdan sırtqı jag`daygà baylanıslı so`z ma`nisinin` kenèyiwi kelip shıgàdı. Biraq so`z ma`nisinin` kenèyiwine sırtqı ja`miyetlik jag`day tiykarg`ı sha`rt bolıp ta`sir etken menen «… tillin` rawajlanıwdın` bag`ıtın, sıpatın belgileytug`ın tiykarında tildin` tutas bir neshe zamanlardın` jemisi retinde qurılısına ta`n ishki bag`ıtları menen nızamlıqları bolıp tabıladı» (3:4).

Bıl sırtqı sebepke baylanıslı tilde so`z ma`nisinin` o`zgeriwi, sol tillerdin` o`zinin` ishki sistemasına baylanıslı ko`rinedi. Olay bolsa, bul protsess tu`bir, do`rendi so`zlerdin`, so`z dizbeklerinin`, geybir qosımtalardın` da ma`nilerinin`, xızmetlerinin` o`zgeriwinen, kenèyiwinen ko`riniwi mu`mkin:

Adam qıyalında jasaytug`ın u`sh ma`mleket bar: birewi Aqıl ma`mleketi, ekinshisi – Baylıq ma`mleketi, u`shinshisi – a`rman ma`mleketi. Tilekke qarsı, ha`r bir insan usı u`sh ma`mlekettin ̀ de azamatı bolg`ısı keledi. Biraq, bunday azamatlıqtı sol u`sh ma`mleket qabıl ete me, insannın` tiriliktegi bas wazıypası (Sh.Seytov).

Bul mısallardag`ı astı sızılgàn so`zler ja`miyetlik o`mirdegi janàlıq, o`zgerislerdi qabıl etiw na`tiyjesinde ma`nilerin o`zgertip, janàrtıp turgànlıg`ın sezemiz. Bul so`zlerdin`, so`z dizbeklerinin` ma`nisindegi, xızmetindegi janàlıq sol, tildin` ishki mu`mkinshilikleri arqalı berilip otır. Solay etip, ja`miyetlik jag`daygà baylanıslı janàdan payda bolgàn tu`sinikler tilimizdin` tu`rli ishki bag`ıtları menen nızamlıqları arqalı ko`rinip tur. Bul so`zlerdin` janà ma`nileri ja`miyetlik rawajlanıwdın` tu`rli waqıtlarına baylanıslı payda bolgàn.

Tilimizdegi so`zlerdin` ma`nilerinin` o`zgeriwi, janàrıwı, kenèyiwi – ja`miyetlik rawajlanıwdın` bir waqıtının`, da`wirinin` jemisi emes, ha`r da`wirinin` jemisi. Sırtqı sebepke baylanıslı tilimizde so`z ma`nisinin` o`zgeriw, rawajlanıw, kenèyiwi faktin ju`zlep, mın`lap sanawgà boladı.

Tillik ishki sebepke, protsesske baylanıslı so`z ma`nisinin` o`zgeriw, janàrıw fakti tilimizde erteden kiyatırgàn tariyxıy faktor.

Ha`zirgi tilimizde qollanılıp ju`rgen: bıyıl, bıltır, bu`gin, ku`ndiz, qolgàp, tu`rgel, ul, qatın, bala, tayaq sıyaqlı so`zler tilimizdin` tariyxıy rawajlanıw barısında ma`nisin o`zgertip, janàrtıp, kenèytkenin ko`remiz.

Bul so`zlerdi eki topargà bo`lip qaraymız. Birinshi topargà tu`rli ishki sebeplerge baylanıslı ma`nisi o`zgergen dara so`zler kiredi de, ekinshi topargà so`zlerdin` birigiw arqalı ma`nileri o`zgergen so`zler kiredi.

Birinshi topargà bıyıl (bul-yıl), ku`ndiz (ku`nnin` ju`zi), bu`gin (bul ku`n) sıyaqlı eki tu`birden birigip janà ma`nide qollanılıp turgàn so`zler kiredi. Bular ko`plegen da`wirlerdin` barısında seslik o`zgerislerge ushırap qa`liplesken. Ol seslik o`zgerisler tildin` ishki nızamlıqlarına, sistemasına baylanıslı ekeni ko`rinip tur.

Bul jerde fonetikalıq nızamlılıqtı aytıw kerek. 1) l tu`rkiy tillerinde tu`sip qalg`ısh; 2) l tu`spegende de kg-ge aynaladı da, bulgu`n boladı. L tu`sip, bu jazda, bu tan`da degen sıyaqlı, bugu`n bolıp aytılıp ku`n degen so`zdin` k-si g-ge aynalıp ketken. Sonlıqtan bir buwınlı so`zlerde ja`ne ko`p buwınlı so`zlerdin` birinshi buwınında gàna jazılatug`ın, ja`ne anıq aytılatug`ın qısıq u` i-ge almasqan. So`ytip bul ku`n degen so`z bu`gin bolıp qa`liplesken.

Ul so`zi ma`nisinin` o`zgeriwin ko`reyik. Bul so`z barlıq tu`rkiy tillerinde bar. Tu`rli fonetikalıq variantlarda, biraq bul ma`nide gezlesedi.

Bul so`z a`yyemgi tu`rkiy xalıqlarının` jazba estkertkishlerinde og`laq-qozı, ılaq ma`nisinde qollanılgànın ko`remiz. Bul ma`nisi ha`zirgi geybir tu`rkiy tillerinde saqlangàn. Ma`selen, azerbayjan, tu`rkmen, tu`rkiy tillerinde ha`zir de og`laq formasında qollanıladı. Al geybir fonetikalıq menen –ılaq – formasında qazaq, qırg`ız, qaraqalpaq tillerinde de qollanıladı. Al geybir qubda shıg`ıs tu`rkiy tillerinde og`laq so`zi basqa ma`ni alıp ketti, yag`nıy bala ma`nisinde qollanıladı. Mısalı, Xakasta oolax, Tuvada oolak (bala) t.b.

Bulardan mınaday juwmaq jasawgà boladı. Da`slep ul degen so`z adamnın` da, maldın` da balaların ko`rsetetug`ın ulıwma termin bolıp, keyin ala ishki protsesslerdin` na`tiyjesinde o`zgerislerge ushırap, saralanıp, aqırı og`laq→og`lan→ ogùl→ol→ul bolıp qa`liplesken, bir variantı (og`laq→ulaq→ılaq) malgà baylanıslı qollanılıp, ekinshi variantı qısqara, tarıla kelip, o`zgere kelip (og`lan→ogul→ul), barlıq tu`rkiy tillerinde ul ma`nisinde qollanıladı.

Burıng`ı tilde qollanılgàn qatın so`zinin` ma`nisi bir neshe ret o`zgergenin ko`remiz. Da`slep qatın degen so`z xan, bek, to`re qızlarının` lawazım atawı retinde qollanılgàn. Ol gezde qız so`zi de bolgàn, biraq bul so`z ulıwma qarasha xalıq, puxaranın` ataması retinde qollanılgàn.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi qarlıgàsh so`zi qara – ala – qush degen u`sh so`zden qısqarıp, formaların o`zgertip, bir atama ma`nisine iye bolıp ketken.

Tilimizdegi ko`plegen mısallargà qaragànda, ko`pshilik so`zler tek sırtqı formaların o`zgertkeni menen qalmay, mazmunların da birim-birim almastırıp, da`slepki ma`niden basqa bir ma`nige awısıp otırgàn. Onday ma`ni almasıw qubılısı birde so`zdin` sırtqı seslik formasının` o`zgeriwine baylanıslı bolsa, bire sol seslik formanın` u`lken o`zgeriske ushıramawınan-aq bolıp otırgàn.

Tildegi so`z ma`nilerinin` kenèyiwi ha`r tu`rli. Tu`bir so`zlerdin` ma`nilerinin` kenèyiwi eki tu`rli: birewi tiykarg`ı ma`nisin saqlay otırıp, janà tu`sinikti ko`rsetiw arqalı ma`nisin kenèytse, ja`ne birewi burıng`ı ma`nisin

saqlamay, yag`nıy burıng`ı ma`nisi ulıwma xalıqlıq tilimizden shıg`ıp qalıp, semantikalıq arxaizmge aynalıp, janà ma`ni qollanıladı.

1) Burıng`ı ma`nilerin saqlay otırıp, ma`nilerdin` kenèyiwi. Tu`bir so`zdin` a`welden kiyatırgàn ma`nisi ja`miyettegi adamlardın` sana-

seziminde uyalap, a`wladtan a`wladqa berilip otırdı. Ag`za degen so`z burınnan tilimizde qollanılatug`ın, ma`nisi bar so`z bolgàn.

Bizin` da`wirimizde bul so`zdin` tiykarg`ı ma`nisi emes, kenèygen ma`nisi, yag`nıy ja`miyet ag`zası, shanàraq ag`zası, belgili bir partiya ag`zası degen ma`nis payda boldı.

Burın tek adam mu`sheleri degen ma`niste qollanılgàn bolsa, endi bul so`zdin` ma`nisi kenèydi. Bul so`z ma`nisinin` kenèyiwinin` bir jolı.

Ko`zin` tu`sse ko`zinè, On eki ag`zan ̀erigen … («Ma`spatsha»).

Sud ag`zaları Sheripten ko`zin ayırmay qarap otır (Q.Ermanov). Ol O`zbekstan Ilimler Akademiyasının` Xabarshı ag`zası («Erkin Qaraqalpaqstan»). Jıg`ılgàn gu`reske toymas (naqıl). Erten` azanda ılaq oyın, gu`res, at shabıs degenler bar (A.Begimov). Janàlıq penen eskilik o`z-ara mawasa jasay almaydı, olar bir-birine qarsı gu`reste boladı. O`ndiris ken`, al shiyki zat jetispese is nasaz (T.Seytjanov).

Tildegi bar so`z, ko`binese tu`bir so`z, burıng`ı leksikalıq ma`nilerin saqlay otırıp, qosımsha leksikalıq ju`kti ko`teredi.

2) So`z ma`nisinin` bir jag`ınan tarılıp, ekinshi jag`ınan kenèyiwi. Tilimizde geybir so`zlerdin` burıng`ı qarapayım, tar ma`nileri ha`zirgi

a`debiy tilimizde ku`ndelikli qolanılıwdan shıg`ıp qalsa da, janà jag`daygà baylanıslı janà ma`ni alap, olardın` ma`nileri kenèyiwde. Onday so`zlerdin` burıng`ı ma`nileri tariyxıy jag`daylardag`ı waqıyalardı, jag`daylardı su`wretlewde, ko`rkem a`debiyatta, siyasiy-ekonomikalıq t.b. a`debiyatlarda qollanılıwı mu`mkin. Ma`selen, qun degen so`zdi alayıq. Bul so`zdin` burıng`ı ma`nisi ha`zirgi zamanımızgà za`ru`rli bolmagànlıqtan qollanılmaydı. Sebebi, ha`zirgi zamanda onday waqıyagà orın joq. 1) A`kemnin` qunı ushın patshagà qarsı urıstım (K.Sultanov). 2) Tovar qunı miynetke ılayıq.

Bul so`zdin` janà ma`nisi arnawlı termin bolıp, a`debiy tilde qollanıladı. Musılmanshılıqtın` parızı degen ma`nide burın qollanılgàn bolsa, ha`zir bul

so`zdin` ma`nisi o`zgeshe. Ata sıylaw, ana sıylaw – parızın ̀(T.J.). ?atan, el, xalıq aldındag`ı parızın atqarıw ushın ulların armiya qatarına shıgàrıp saldı.

3) Differentsiyalanıw arqalı so`z ma`nisinin` kenèyiwi. Tilimizde burın bir ma`nide qollanılıp kelgen so`zler janà da`wirge

baylanıslı ma`nisin kenèytti. Mısalı: urıs, u`lgi, dem alıs t.b. 1. Gu`res, to`beles, ja`njel, keyis ma`nisinde. 2. Qurallı ko`terilis, sawash. Qatal urıstın ̀awır demleri ko`pshiliktin` qa`lbin jaraladı. 1. Onın` is ta`jiriybesi tez ku`nnin` ishinde o`z joldasları arasında gàna u`lgi

bolıp qoygàn joq. 2. Sarıgu`l tigiletug`ın barlıq kiyimlerdi u`lgi boyınsha pishti. 3. Xalıq awızeki do`retpelerinin` eski u`lgileri jıynaldı (17).

3. «ayratker – qanday da bir iste o`zin ayrıqsha ko`rsetken adam, isker, Qaraqalpaqstan Respublikası Ilim gàyratkeri. Bunday so`z ma`nilerindegi janàlıqlar tariyxıy protsess ekenin ko`remiz. Ha`zir qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen alıp so`zi (18; 77) da`slep batır, qaharman ma`nisinde qollanılıp, ha`zir u`lken, zor degen ma`nide qollanıladı. Solay etip, so`z ma`nisi tu`bir so`zlerdin` ma`nilerinin` differentsiyatsiyalanıwı arqalı da kenèyetug`ının ko`remiz.

4. Do`rendi tu`birdin` ma`nisinin` kenèyiwi. Ha`zirgi tilimizde janà ma`nide qollanılıp ju`rgen so`zlerdin` a`dewir

bo`legi do`rendi so`zler ekenin ko`remiz. Bunday do`rendi so`zlerdin` ma`nilerinin` kenèyiwinin` kriteriyası do`rendi ma`nige salıstırıladı. Ma`selen, qaraqalpaq xalqı burın da qurılıs degen so`zdi qollangàn (adamnın` qurılısı, qaranın` qurılısı, ju`yrin` atın` qurılısı), biraq tar, qarapayım ma`nide gàna qollanılatug`ın edi. Degen menen onın` o`zi de do`rendi tu`bir edi, ha`zir ma`nisin kenèytip, qollanılıw o`risin arttırdı. Al gey bir do`rendi tu`birler son`g`ı zamangà baylanıslı do`rep, ma`nisin rawajlandırıp, kenèyitti. Mısalı, sho`lkem, basqarma t.b. janà ma`ni alıp janà so`z retinde qollanılıp ketti.

Qaraqalpaq tilinde ma`nisi kenèygen do`rendi tu`birlerdin` burıng`ı ma`nileri tar, qarapayım edi. Ha`zir o`mirimizdin` tu`rli tarawlarındag`ı burın bolmagàn janàlıq, o`zgerislerdi ko`rsetiw arqalı olardın` burıng`ı ma`nileri kenèyiwge mu`mkinshilik alıp otır. Bul so`zler xalıq tilinin` burınnan bar baylıg`ı. Olar ha`zir a`debiy tildin` bir bo`legine aynalıp otır. Janà ma`nili so`zlerdin` ko`pshiligi qaraqalpaq tilinin` grammatikalıq normasına ılayıq burıng`ı leksikalıq qordan alındı. Mısalı, qurılıs, quram, jıynalıs, sho`lkem, miynetkesh, juwmaq so`z, jarıs so`z, baspa so`z t.b.

Bul so`zlerdin` ma`nilerinin` kenèygenine mısallar: U`lken qurılıs bolıp atır. Awıl xojalıg`ı o`ndirisin jaqsı biletug`ın ta`jiriybeli basshı kadrlar menen bekkemlengen. O`tken jılı tu`sken 639 usınıstın ̀ 471 i o`ndiriske engizilip, ma`mleketke 11 mln somlıq payda berdi. Aygu`l jaqında bolıp o`tken jıynalısta ken` tu`rde shıg`ıp so`yledi. Bu jo`ninde baspa so`zde waqtı-waqtı ja`riyalanıp barıldı … Aytılgàn ma`sele boyınsha jarıs so`zge shıqqanlar belgili bir juwmaqqa keldi.

So`zlerdin` dizbeklesiwi arqalı so`z ma`nisinin` kenèyiwi. So`z dizbekleri arqalı ma`ninin` kenèyiwi ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ken`

o`ris algàn. Bul jol tilimizdin` grammatikalıq normalarına tiykarlangàn. Sonın` menen birge bugàn rus tilinin` de ta`siri bar. So`z dizbegi arqalı so`z ma`nisinin` kenèyiwin eki topargà bo`liwge boladı. Birinshi topar – burıng`ı so`zlerdin` dizbegi, ekinshi toparı – aralas dizbek.

1. Burıng`ı so`zlerdin` dizbegi arqalı: Dem alıw u`ylerin paydalangànda to`lenetug`ın haqı kem-kem azaytıladı. Qala menen awıllarda balalar baqshaları menen sport maydanshaları jumıs islep tur.

Pedagogikalıq institutta ja`miyetlik sho`lkemler ruwxıylıq ha`m agàrtıwshılıq jumısların ken` ko`lemde ju`rgizip atır. 47 asxana o`zine o`zi xızmet ko`rsetiw usılına ko`shti.

Gey bir qurılıs sho`lkemleri basshılarının` ısırapshılıg`ı sanalgàn edi. Barlıq baylanıs quralları (pochta, telegraf, telefon, radio) bunnan keyin de rawajlanatug`ın boladı. Turmıs jag`ınan xızmet ko`rsetetug`ın.

Aralas dizbeklesiw arqalı. Bunda rus tilinen kirgen yamasa ulıwma internatsional`lıq termin so`z qaraqalpaq tilinin` burınnan bar so`zleri menen dizbeklesiwi arqalı, qarapayım so`zlerdin` ma`nileri janàrıp, kenèyip, janà tu`sinikti ko`rsetedi.

O`zbekstan Konstitutsiyası - janà ja`miyet tiykarı. Milliy ideya – ruwxıylıq tiykarı. Institut Ruwxıylıq-agàrtıwshılıq bo`liminin` baslaması menen «Pidayı jaslar klubı» sho`lkemlestirildi.

Usı qarardı orınlaw maqsetinde instituta yubileydi o`tkeriw boyınsha sho`lkemlestiriw komiteti ha`m operativ shtabı du`zildi. Muzey binasın rekonstruktsiyalaw jumısı pitkerildi.

Bazar ekonomikasın rawajlandırıw ha`m ekonomikalıq reformalardı teren`lestiriw protsessinde qarjı a`hmiyetli mashqala bolıp qalmaqta. Bulardan basqa bas injener, bas buxgalter, internatsional`lıq ta`rbiya sıyaqlı ko`plegen aralas dizbekler arqalı a`piwayı so`zlerimiz ilimiy, siyasiy janà ma`nide qollanılıwdın` na`tiyjesinde ma`nilerin kenèytpekte. So`z ma`nisinin` kenèyiwi degende onın` jekelikten ulıwmalıqqa awısıwı gàna emes, so`zdin` da`slepki leksikalıq ma`nisinen bir neshe ma`ninin` payda bolıwın, onın` dizbeklesiw qa`biletinin` artqanın aytıwgà boladı.

So`z ma`nisinin` tarayıwı

So`z ma`nisinin` tarayı – so`z ma`nisi kenèyiwinin` qarama-qarsı jag`ı. Ol

da ma`ninin` o`zgeriw protsesslerinen kelip shıgàdı. Biraq so`zlerdin` ma`nilerinin` tarayıwı so`z ma`nisinin` kenèyiwindey ko`p ushırasatug`ın protsess emes. Degen menen bul da til rawajlanıwının` barısında ushırasıp otıratug`ın o`zgeshelikleri menen nızamlıqları bar qubılıs. Sonlıqtan bul qubılıs ta so`z ma`nisinin` o`zgeriwinin` jeke bir ko`rinisi.

So`z ma`nisinin` tarayıwı tillerdegi faktlerge qaragànda, tiykarınan adam tu`siniginin`, ulıwmalıqtan jekelikke qaray o`tiwinen, daralanıwınan, zatlardı ajırata, ayıra tanıy baslawınan ma`ni dizbeklerinin` azayıwınan payda boladı. Usıdan geypara so`zlerdin` ja`miyetlik ma`nisinin` tarayıwınan arxaizmge aynalıwı boladı, bir qatar so`zler ko`mekshilik xızmetke o`tedi, bara-bara ko`mekshi morfemagà aynaladı. Mısalı, ha`zirgi qaraqalpaq tilinde jılqı, kiyik, ton – sıyaqlı so`zler. Burın ulıwma maldı, an`dı, kiyimdi bildirse, beri kele zattın` bir tu`rinin` gàna atı bolıp qa`liplesti. Bul adam tu`siniginin` ulıwmadan jekege qaray bo`liniwinin`, zat o`zgesheliklerinin` qa`siyetlerin ajırata, ayıra tanıwdın` juwmag`ı. Al tillik ko`z-qarastan qaragànda bul protsesstin` sırtqı, ishki sebepleri bar ekeni ko`rinedi. Sebebi, ja`miyettin` ekonomikalıq qurılısının`, xalıq xojalıg`ının`, ma`deniyatının` rawajlanıwına, o`zgeriwine baylanıslı payda bolgàn janà tu`sinikke say, ılayıq so`z ma`nisi de belgili o`zgeriske ushırap otıradı.

So`z ma`nisi o`zgeredi, rawajlanadı: ma`ni o`risi birde kenèye tu`sip, birde tarayadı: ha`r qıylı obrazlı ma`niler u`stem bolıp, birde so`z qollanıw usılı

ko`beyip, birde ma`ni payda boladı, zaman ag`ımına qaray gey gezde so`z de, so`z ma`nisi de tu`pten janàradı; so`ytip so`zdin` semantikası u`zliksiz jonıladı.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen ayırım so`zlerdin` tariyxına, ma`nilik ta`repine na`zer awdarsaq, olardın` burınnan son`gà ayırım o`zgerislerge, leksikalıq, ma`nilik, seslik o`zgerislerge ushıragànlıg`ı seziledi. Mısalı, ot so`zin alayıq: 1) ot – o`simlik - ut usdi – o`simlik o`sti; 2) ot – mal jeytug`ın tu`rli sho`p; 3) ot – da`ri, dawa; ot ichtim – da`ri ishtim. Bunda da`rtke dawa tabılmadı degendegi dawa – da`ri degen so`z. So`z ma`nilerinin` tarayıw jolın: 1) burıng`ı so`zler ma`nilerinin` tarayıwı; 2) basqa tilden kirgen so`zler ma`nilerinin` tarayıwı de peki topargà bo`lip qarawgà boladı.

1. So`z ma`nilerinin` da`stu`riy ha`m lingvistikalıq jollar menen tarayıwı. Ja`miyet rawajlanıwı menen birge adamnın` da oy-o`risi, du`n`ya tanıwı

kenèyip, teren`lep otırıwı nızamlı na`rse. Zat, qubılıslardın` tanılmagàn ta`repleri birimlep tanılıp, olardın` ayırmashılıq, o`zgeshelikleri de ayqınlasa baslaydı. Usının` na`tiyjesinde adam tu`sinigi ulıwmalıqtan jekelikke qaray bo`leklenip, tanılgàn zatlargà bo`lek-bo`lek atamalar bere baslap, burıng`ı atamanın` ko`rsetkish belgileri kemip, bir neshe tu`sinik bildiretug`ın ko`p ma`nileri taraya baslaydı. Zatlardı, is-ha`reketti bir-birinen ayıra alıwdın` o`zi ko`p ma`niliktin` saralanıwına, so`ytip onın` da`slepki ma`nisinin` tarayıwına sebep boladı. Bugàn tilimizdegi ag`ıw, gu`rkirew, jılqı, ton, erik, pushıq sıyaqlı so`zlerdin` burıng`ı ulıwmalıq, ha`reket ma`nisi menen ha`zirgi jekelik ma`nisi mısal boladı. «… oruk-shaftoli, urik, alxori mevalarining umumiy nomi» (18:99). Maxmud Qashgàriy o`zinin` so`zliginde bul jemislerdi bir-birinen ajıratıw ushın tolıq, sarı, qara degen so`zlerdi qosıp, tolıq erik (shaftoli), sarı erik (erik), qara erik (alxuri) dep ataydı.

Kiyik – an` (ulıwma). Bul so`z barlıq jabayı an`nın` (arqar, bugà, kiyik t.b. ulıwma tekles) ataması retinde qollanılgàn (18:182).

Ton – kiyim. Barlıq sırtqı kiyimnin` ataması retinde qollanılgàn. Mısalı: tonnı naula – ko`ylek, ton kiyiw (18:194). Qaraqalpaq tilinde «toyda tonımdı ber», «toy tondiki, as attiki» degen naqıl bar. «Tanıgàn jerde boy sıylı, Tanımagàn jerde ton sıylı» degen de naqıl bar.

At beredi xan agàn`, Ton beredi xan agàn`, Xannın` atın alsanà, Xanın tonın kiysenà (Edige).

Bul faktlerdin` ba`ri ton so`zinin` da`slep ulıwma sırtqı kiyimnin` ulıwmalıq

ataması retinde qollanılıp, berman kele kiyimnin` bir gàna tu`ri, jekelik ataması bolıp, ma`nisin taraytqanın an`gàrtadı. Maxmud Qashgàriy o`zinin` so`zliginde pushıq so`zi ol gezde barlıq yarım na`rsenin` (puchuk barmaq – yarım) ataması retinde qollanılgànın aytadı (18:358).

Ha`zirgi tilimizdegi gu`rkirew feyilinin` tuyıq, quyqa so`zlerinin` birinde qollanılmaytug`ın: arıslan gu`rkiredi, bult gu`rkiredi, tuyıq ku`n sıyaqlı ma`nileri, so`z dizbegi bolıptı.

Sayaq – so`zi Aliysher Nawayının` shıgàrmalarında adamgà qollanılıp: jolawshı (jalg`ız) degen ma`ni bergen.

Tungus – Ma`chjur tilinde bugà so`zi: an`, bugà, qoshqar degen ma`nide qollanılsa, qaraqalpaq, qazaq, o`zbek tillerinde bir gàna ma`nini bildiredi.

So`z ma`nisinin` tarayıwı so`zdi geyde ken` tu`sinikti bildiriwden tar tu`sinikti bildiriwge alıp keledi, ya so`zdin` jeke ma`nilerinin` tu`sip qalıwına alıp keledi.

So`z ma`nisinin` tarayıwı ulıwmalıqtan jekelikke aynalıw arqalı da, bar ma`nilerinin` geyparasının` tu`sip qalıwı arqalı da bolıwı mu`mkin. Bunı lingvistikalıq jag`ınan tarayıwı dep atagàn durıs. Mısalı, jigit so`zi da`slep barlıq jas na`rsege, zatqa, janà na`rsege qollanılgàn. Bul so`zdin` ma`nisinde tarayıwı (differentsiatsiya) payda boldı. Al, ha`zir ol adamgà baylanıslı jas er adam degendi gàna an`latadı, demek ma`nisi taraygàn. Jigit qawın degen sol ertedegi ma`nisinen saqlanıp qalgàn. Sonlıqtan so`z ma`nisinin` tarayıwın da`stu`riy, janàsha lingvistikalıq ko`z-qarastan dep qaraw durıs. Ma`nisinin` tolıq tarayıwınan, ya basqa so`zdin` ma`nilik ta`sirinen so`zlik quramnan shıg`ıp qalgàn so`zler.

O`tken zamangà baylanıslı bir qatar so`zler ma`nisi jag`ınan tarayıp, janà o`mirge xızmet ete almay, ha`zir qollanıwdan shıg`ıp qalıp otır. Mısalı, biy, bolıs, awılnay, atshabar, atqa miner, kolxoz baslıg`ı, raykom sekretarı, partkom janà zamangà baylanıslı ma`nilerin tolıq taraytıwdın` na`tiyjesinde tilimizde ku`ndelikli qollanıwdan shıg`ıp qalgàn. Bul so`zler tek tariyxıy jag`daylardı ko`rsetiwde, ko`rkem a`debiyatta, shıgàrmalarda gàna qollanılıwı mu`mkin.

3) So`z ma`nisinin` tarayıwı menen ko`mekshi so`zge aynalıwı. Qaraqalpaq tilindegi basqa da tillerdegi sıyaqlı, bir waqıtları jeke ma`nili

so`zler tillik jag`daylargà baylanıslı jeke tolıq ma`nili so`zden ma`nisin taraytıp, ko`mekshi so`zge aynalıp o`tkenin ko`remiz.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi ko`mekshi so`zler dara qollanılmay jeke ma`nili so`zlerdin` ja`rdeminde gàna qollanıladı. Siyrek jag`daylarda gàna aldına qollanıladı. Olay bolsa, jeke ma`nisinen tarayıp, ko`mekshi ma`nide qollanılıwgà aynalgàn dep esaplaymız. Ko`mekshi atawıshlardın` basım ko`pshiligi ha`zir tilimizde tek jeke ma`niden, qollanılıwdan ayırılıp, tek ko`mekshilik xızmette qalgànlıg`ın ko`plegen izertlew jumıslarınan ko`riwge boladı. Al sonın` menen qatar geybir atlıqlar o`zlerine ta`n tu`pkilikli ya tiykarg`ı xızmetlerinen ya pu`tinley, ya jartılay ayırılıp, ko`binese ko`mekshi so`zler, yag`nıy ko`mekshi atawıshlar esabında jumsaladı.

Ko`mekshi atawıshlar dep, o`zlerine ta`n leksikalıq ma`nileri birde saqlanıp, birde jartılay saqlanıp, ya ha`r tu`rli da`rejede gu`n`girtlesip, sogàn ılayıq o`zge so`zler menen dizbeklesiw o`zgesheliklerine qaray sintaksislik jag`ınan geyde jeke, dara ag`za esabında, geyde quramalı ag`zanın` quramındag`ı da`neker element esabında qollanılıp otıratug`ın ko`mekshi so`zlerdi aytamız.

Qaraqalpaq tilinde: aldı, artı, ast, u`st, qası, jaq (arjaq), arası, tus, shet, boyı sıyaqlı ko`mekshi atlıqlar bar. Bular tilimizde ko`pshilik jag`dayda jeke ma`nili so`zler menen birge gàna jumsaladı:

Bulardın` aldınan uzın tayag`ın uslap, saqalı aqshıl tartqan birew shıqtı. U`ydin` ishinde sen de bar ma edin`, Da`rmenbay? A`ne, ol a`ste gàna eplep

da`rwazanın` astınan bu`kkesine ısırılıp o`tti. Bir ku`ni gu`zdin` basında ol dalagà an` an`lawgà ketiwge tayarlandı (T.Qayıpbergenov).

4) Siyrek qollanılıp ma`nisi tarayıp baratırgàn so`zler. Bunday so`zlerdin` ma`nileri a`debiy tilimizde tolıq orın almasa da, awızeki

tilde ele de bolsa qollanıladı. Mısalı, qarıq, ag`ım (ag`ımdag`ı ma`sele), sırıq, qurıq, ko`mbe (ot) t.b.

Usılar sıyaqlı aspa besik, aspa sham, pa`tiwagà keliw sıyaqlı so`z dizbekleri arqalı bilinetug`ın tu`siniklerdin` siyrek qollanılıp, o`mirden shıg`ıp ketiwine baylanıslı ol so`zlerdin` ma`nileri tarayıp baradı. Sebebi bul so`zler arqalı bilinetug`ın zatlar ug`ımlardın` ornına janà zat payda boldı. Onın` janà ataması shıqtı. Pa`tiwagà keliw degennin` ornına kelisimge keliw, aspa sham ornına elektr shamı degen so`z dizbekleri payda boldı.

Demek, so`zdin` siyrek qollanılıwı – onın` ma`nisinin` ja`miyetlik ma`ninin`, xızmeti menen dizbeklesiw qa`biletinin` tarayıwı degen so`z.

5) So`z ma`nisinin` tarayıwı menen ko`mekshi so`zge aynalıwı. Qaraqalpaq tilinde qollanılıp ju`rgen tag`ı, da, ta, men, bolmasa, keyin,

sayın, arqalı, tuwralı, son`, ja`ne, biraq, o`ytse de, o`ytkeni, so`ytkeni, taman sıyaqlı ko`mekshi so`zler bar. Bulardın` o`z aldına jeke ma`nisi joq, o`zliginen jeke qollanılmaydı. Sonlıqtan olar jeke ma`nili so`zlerdin` qasında birge kelip gàna, sol so`zlerdin` grammatikalıq ma`nisin ayqınlap keledi.

Al bul so`zlerdin` tariyxına ko`z jibersek, olar a`wel basta jeke ma`nili so`z bolgànı seziledi. Tilimizdin` ulıwma rawajlanıwına baylanıslı, onı leksikalıq, grammatikalıq, fonetikalıq sistemalarının` jetilisiwinin`, o`zgeriwinin` t.b. tildin` ishki nızamlıqlarının` ta`sirinen burın jeke ma`nide jumsalgàn ko`plegen so`zlerdin` ko`mekshi so`zlerge aynalgànın ko`remiz.

Ko`mekshi so`zler burın tolıq leksikalıq ma`nileri bar so`zler bolgàn. Olar so`z dizbeklerinin` quramında jumsala kele birimlep burıng`ı ma`nilerin joytıp algàn, sonın` na`tiyjesinde olardın` ayırımlarının` sırtqı ko`rinisi o`zgerip, burıng`ı seslik quramı pu`tkilley o`zgerip ketken. Al geyparaları burıng`ı seslik quramın, burıng`ı qa`lpin joytpay, geyde belgili ma`nini so`z retinde, geyde ko`mekshi so`z retinde jumsaladı. Mısalı: O`ytkeni ko`mekshi so`zi olay etkeni degennen qısqarıp, ma`nileri tarayıp, aqırında ko`mekshi so`zge aynalgàn. Son`, keyin, o`ytse degen so`zler de ma`nili so`zden ko`mekshi so`zge aynalgàn. Bul so`zler basqa ma`nili so`zler menen dizbeklesip kelip gàna grammatikalıq ma`nige iye boladı.

II. Basqa tilden kirgen ma`nilerinin` tarayıwı

Qaraqalpaq tilinde basqa tillerden kirgen bir topar so`zler bar. Olardın`

birazı shıg`ısı jag`ınan o`z tilinde bir neshe ma`nide qollanılsa da, qaraqalpaq tilinde za`ru`r bolgàn bir ma`nide qollanıladı. Ol so`zler shıg`ısı boyınsha tiykar tildegi ken` ma`nilerin, dizbeklesiw qa`bilet tildegi ken` ma`nilerin, dizbeklesiw qa`biletlerin taraytqanın, ol so`zlerdi shıqqan tili menen salıstıra otırıp biliwgn boladı. Basqa tilden o`zlesken so`zlerdin` ma`nisinin` tarayıwı, birinshiden, olardın` da`slepki ma`nilik ren`klerin tolıq bilmewge baylanıslı bolsa, ekinshiden, olardın` qollanılıw atları o`zgerip, ol so`zlerdin` tiykarg`ı turmıs penen ma`nilik,

ug`ımlıq baylanıs u`ziledi. Usı tilge qanday ma`nide qabıllansa, sol ma`ni menen gàna o`mir su`redi. O`zlestirilgen so`zlerdin` ken` ma`nide qollanılıwı ju`da` siyrek ushırasadı.

Qaraqalpaq tiline kirgen so`zlerdi u`lken u`sh topargà bo`lemiz. Birinshi topargà arab, parsı, mongòl tillerinen kirgen so`zler, ekinshi topargà basqa tu`rkiy tillerindegi tolıq ma`nili so`zlerdin` qaraqalpaq tilindegi ma`nisi, u`shinshi topargà rus tilinen kirgen so`zler jatadı.

1) Arab-parsı tillerinen kirgen so`z ma`nilerinin` tarayıwı. Da`rman so`zi arab tilinde a`mel, da`ri, ja`rdem degen ma`nide qollanılsa, qaraqalpaq tilinde tek quwat ma`nisinde gàna qollanıladı: Belde quwat, ayaqta joq da`rmanım, Jay tappay suwıqta qalgàn a`rmanım (S.Nurımbetov). Pesin so`zi 1) da`slepki, aldın`g`ı; 2) eski, bayag`ı; 3) tu`ski mezgil degen ma`nilerde qollanılsa, qaraqalpaq tilinde bir gàna tu`sten keyin degen ma`nide qollanılıp ketken. Azanda shıqqan Alpamıs pesin waqta jetedi («Alpamıs»). A`lem – du`n`ya ju`zi, xalıq, jurt, ko`pshilik degen ma`nilerde qollanılsa, qaraqalpaq tilinde du`n`ya ju`zi degen bir ma`nide qollanıladı:

Bul minardan na`zer salsan` a`lemge, Qa`wipsiz sezersen` o`zin`di (I.Yusupov).

Siyasat arab tilinde basqarıw, administratsiya ma`nisinde qollanılsa, bizin` tilimizde bir ma`nide qollanıladı: Dene parsı tilinde dene, jan, ayrıqsha, o`z ma`nilerinde qollanılsa, qaraqalpaq tilinde bir ma`nide qollanıladı: Aynadan onın` denesi ko`rindi.

Qaraqalpaq tiline kirgen arab, parsı so`zlerinin` tar ma`nide qollanılıwına sebep, bul so`zlerdin` beretug`ın geybir ma`nilerinin` qaraqalpaq tili leksikasında ekvivalentinin` bar ekenliginde bolsa kerek.

Qaraqalpaq tilinde kent, nama sıyaqlı parsı tilinen kirgen so`zler o`zlerinin` jeke ma`nilerin gu`n`girtlendirip, tarayıp ko`mekshi so`z retinde qollanılıp ketken Tashkent, Shımkent, yadnama t.b.

2. Basqa tu`rkiy tillerindegi tolıq ma`nili so`zlerdin` qaraqalpaq tilinde

ma`nilerinin` tarayıwı

Qaraqalpaq tilinde ko`plegen jup so`zlerdin`, geybir sınàrları o`zinin` jeke ma`nilerin gu`n`girtlendirip, ko`mekshi, qosımsha retinde qollanılıp kiyatırgànın bilemiz. Mısalı: qatın-qalash, jigit-jelen ,̀ jılap-sıqlaw, jora-joldas, ko`l-ko`sir t.b. Bular burın tu`rkiy tilinde shıg`ısı boyınsha ma`nili so`zler bolgàn.

Tariyxıy mag`lıwmatlargà qaragànda qalash – so`zi, ha`zir de bashqurt tilinde (ka`la`sh) jas hayal degendi bildiredi.

Ielen` (jelen`) – bashqurt tilinde jigit ma`nisindegi so`z; sıqlaw altay tilinde enìrew ma`nisindegi so`z. Qaraqalpaq tilinde basqa tu`rkiy tillerindegi jeke ma`nili so`zler jup so`zlerdin` ekinshi sınàrı bolıp qa`liplesip, burıng`ı ma`nisi tarayıp, ma`nissizlikke, ko`mekshi so`zge aynalıp ketkenin ko`remiz.

Bul, tildin` tariyxıy rawajlanıw barısında so`z ma`nisinin` o`zgerip, ya kenèyip, ya tarayıp otırıwının` tu`rli sebeplerinin` bar ekenligin ko`rsetse,

ekinshiden, jup so`zlerdin` ma`nilerinin` tarayıp, ma`nissizlikke aynalgànın ko`rsetedi.

3. Rus tilinen kirgen geypara so`z ma`nilerinin` tarayıwı

Rus tilindegi teoriya, tenor, texnika, xrom, xor sıyaqlı so`zlerdin` 4-5

ma`nisi bolsa, qaraqalpaq tiline bir ya eki ma`nisi gàna awısqan. Teoriya, tenor (latın so`zi: tiykarg`ı melodiyanı uslap turman, tenor dawısı bar artist, mıs muzıka quralı t.b.) degen so`zlerdin` bizin` tilimizge tek bir ma`nisi gàna kirgen. Texnika so`zinin` to`rt ma`nisinin` tiykarında qaraqalpaq tiline bir ma`nisi: mexanizatsiyalastırılgàn xojalıq degen ma`nisi awısqan.

Basqa tilden kirgen so`zlerdin` ken` ma`nilik qa`siyetleri qaysı tilde bolmasın tolıq paydalanılmaytug`ının ko`riwge boladı.

3. Leksikadag`ı paradigmatikalıq qatnaslar

1. Omonim tolıq ha`m tolıq emes omonimler. Omonimge usas qubılıslar (omafon, omograf, omoforma).

2. Sinonimler: olardın` tu`ri ha`m xızmeti. 3. Antonimler: Olardın` xızmeti.

Sorawlar

1. Omonim degen ne ha`m onın` tu`rleri? 2. Sinonim degen ne, onın` tu`rleri ha`m xızmeti? 3. Antonim degen ne, onnan qanday ko`rkem su`wretlew quralı jasaladı? Tayanısh so`zler: omonimiya, sinonimiya, dominanta, antonimiya, antiteza.


1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 33-58-betler. 2. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdin` grammatikalıq, strukturalıq,

leksika-semantikalıq o`zgeshelikleri. No`kis, 1989. 3. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis, 1990.

Omonimler

Biz so`ylegenimizde ya jazgànımızda sırtqı forması boyınsha birdey, biraq an`latıp turgàn ma`nisi jag`ınan qaragànda bir-birine hesh qanday jaqınlaspaytug`ın so`zlerden de paydalanamız. Bunday so`zlerdin` qaysı ma`nide qollanılıp turgànlıg`ın so`z dizbegindegi yamasa ga`ptegi so`zlerdin` o`z-ara baylanısınan aytılayın degen tiykarg`ı pkirden gàna an`lawgà boladı. Mısalı: Periyza suw sepkendey oygà battı (Q.Sultanov «Tolqınlı tenìzde»). Oygà ornalasqan bulardın` awılının` tek terekleri gàna ko`rinedi (A.A`liyev «Qayırqom ana»).

Bul mısallardın` ekewinde de oygà degen so`z ushırasadı, ol forması boyınsha birdey bolgànı menen, usı ga`plerdegi ma`nisi pu`tkilley basqasha – birinshi ga`ptegi ma`nisi ekinshi ga`ptegi ma`nisine jaqınlamaydı. Birinshi ga`pte oygà degen so`z qıyalgà degen ma`nide qollanılgàn bolsa, ekinshi ga`ptegi oygà degen so`z pa`ske degen ma`nide qollanılıp, awıldın` ornalasqan ornın ko`rsetip tur. 1. Ol tag`ı da suwıq tu`s bildirdi (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»). 2. Sol ku`ni Qarajan qaysar arqayın uyqıda jatırıp bir jaman tu`s ko`rdi («Alpamıstan»). 3. Sen bolsan` «alma pis, awzıma tu`s» dep jatasan` (A.Begimov «Balıqshının` qızı»). 4. Tas tu`s, Irzambet qara taldın` sayasında uyqılap atır (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»).

Joqarıdag`ı mısallardın` ha`mmesinde de forması jag`ınan birdey bolgàn so`z – tu`s. Bul so`z ha`r ga`pte ha`r tu`rli ma`nilerde birinshi mısalda suwıq tu`r bildirdi, ekinshi ga`p psixologiyalıq qubılıstın` bir tu`ri - tu`s degen, u`shinshi mısalda ha`reketlik, al to`rtinshisinde mezgillik ma`nide qollanılgàn. Birinshi,

ekinshi, to`rtinshi mısallardag`ı tu`s atlıq so`z bolsa, u`shinshi mısaldag`ı tu`s so`z shaqabı boyınsha feyil so`zden ibarat. Bul ga`plerde tu`s degen so`zdin` qaysı ma`nide qollanılıp turgànlıg`ı onın` sol ga`plerdegi so`zler menen ma`nilik baylanısınan gàna anıq ko`rinip tur.

Aytılıwı, seslik qurılısı boyınsha birdeylik tek so`zlerde gàna emes, al ayırım grammatikalıq formalarda da ko`rinedi. Mısalı: Rasın aytqanda, klasskom bolgàndı menin` de ishim jek ko`rip turgàn joq (T.Qayıpbergenov «Mugàllimge raxmet»). Bir qısıwmet bolgàndı (Jiyen jıraw «Posqan el»).

Selsiz ku`ni jawın boldım, Sa`tsiz esken dawıl boldım (Berdaq «Bolgàn emes»).

Ne qılıp ju`rsiz? – dep soradı Men`limurat agà (T.Qayıpbergenov «Mugàllimge raxmet»).

Birinshi mısalda bolgàndı so`zindegi –dı affiksi menen ekinshi mısalda bolgàndı so`zindegi – dı affiksinin` ma`nisi birdey emes, al pu`tkilley basqasha, birinshisinde –dı tabıs sepliginin` forması bolsa, ekinshisindegi –dı feyilge ta`n qosımta bolıp esaplanadı. Sonday-aq u`shinshi ha`m to`rtinshi mısallardag`ı siz, siz, affikslerinin` ma`nileri de tu`p tamırınan o`zgeshe.

Bunday qubılıstı da til biliminde omonimiyalıq qubılıs deydi. Qaraqalpaq tilinde so`ze baylanıslı omonimiyalıq qubılıstı leksikalıq

omonimiya deymiz de, al grammatikalıq fomalar arasındag`ı omonimiyalıq qubılıslı grammatikalıq omonimiya dep ataymız.

Leksikologiyanın` izertlew obèktlerinin` biri sıpatında biz mine sol leksikalıq omonimiya haqqında so`z etemiz.

Leksikalıq omonimiya haqqındag`ı ma`sele – ko`p izertlewdi talap etetug`ın talaslı ma`selelerdin` biri. Bunın` bunday bolıwının` tiykarg`ı sebebi tildegi omonimiyalıq qubılıslardın` ele de bolsa tu`rlishe tu`sinilip keliwinen bolıp otır.

Tilimizde so`zlerdin` forması boyınsha birdey bolıp qollanılatug`ın jag`layları ogàda ko`p ushırasadı. Solay da, olarıdın` barlıg`ı birdey omonimiyalıq qubılıslar emes. Ko`p ma`nili so`zler de forması boyınsha birdey so`zler, biraq olardı formasına qaray leksikalıq omonimiyanın` qarawına kirgize almaymız. O`ytkeni omonimiya formalıq birliktin` ma`nilik jaqtan jaqınlıg`ına emes, al alıslıg`ına tiykarlanadı. Solay da ku`ndelikli turmısta olardı bir-birinen ayırıwda geypara qıyınshılıqlardı gezlestiremiz.

Ayırım jag`daylarda geypara avtorlar ko`p ma`nilikti barınsha ken` tu`sinip, ma`nisi jag`ınan alıslap ketken so`zlerdi de omonim qatarına kirgizbewdi usınadı. Ma`selen, «.Muwsabaev ku`n, ay usagàn so`zlerdi omonimler emes, al ko`p ma`nili so`zler dep esaplaydı. Ku`n ha`m ay so`zleri planetalardın` atamaları ma`nisinde de, waqıtlıq atamalar ma`nisinde de qollanılatug`ınlıg`ı belgili. Bul ma`nilerdin` planetalıq ma`ni tiykarında payda bolgànlıg`ına daw joq. Solay da planetalıq ma`ni menen waqıtlıq ma`nisi arasındag`ı baylanıs a`dewir alıslap ketken sıyaqlı ko`rinedi. Sonlıqtan bizin` pikirimizshe, bunday so`zlerdi ko`p ma`nilik tiykarında payda bolgàn omonimler dep esaplagàn maqul bolıwı kerek. Sonın` menen birge «.Muwsabaev qazaq tilinde leksikalıq usıl arqalı momonimlerdin` jasalıwı tuwralı so`z etkende bılay dep te jazadı: «Leksikalıq

ta`s§l arqılı jasalgàn omonimder et§st§k tu`b§rd§ so`zlerde de j§y§ kezdesed§. Et§st§kt§n` tuyıq tu`r§ men es§mn§n` atau tu`r§ a`r qaysısı o`z aldına turaqtı, alshaq magànada awısqandıqtan omonim bolatın jerler§ bar. A`s§rese bwlar qwral-saymannın` atı bolgànda j§y§ ushıraydı.

Mısalı: 1) qashau-et§st§k, 2) qashau-qashaytın qwral; 1) egeu – et§st§k, 2) egeu-egeyt§n qwraldın` atı; 1) bulau-et§st§k, 2) bulau – bwl arqılı §stelet§n emn§n` atı; 1) boyau-et§st§k, 2) boyau-boyaytın zatlardın` jalpı atauı, tag`ı osı siyaqtı».

Bunda ol so`z ma`nimi birotala awısıp, ekinshi bir zattın` ataması bolıp ketken usınday bir formalı so`zlerdi de omonimler dep esaplaydı. A`lbette, qashaw, egew usagàn atawısh feyiller menen qural atamaları bolgàn qashaw, egew usagàn atlıq so`zler arasında da semantikalıq baylanıs bar. Bul baylanıs ta ay degen planeta ataması menen belgili bir waqıttın` ataması bolgàn ay so`zleri arasındag`ı semantikalıq baylanıstan a`ziz ko`rinbeydi. Usıgàn qaramastan birinshileri omonimler toparına kirgiziledi de, al ekinshileri ko`p ma`nisi so`zler dep anıqlanadı. Bizin`she, bul jerde pikir qayshılıg`ı bolıwı kerek. Sonlıqtan bunday jag`daylardı omonimiyalıq jobada qaragàn orınlı, o`ytkeni olar o`zgeshe ma`nili ha`r tu`rli atamalardan esaplanadı.

«.Muwsabaev bir formagà iye, ha`r tu`rli ma`nili at, et usagàt atlıq so`zler menen at, o`t usagàn feyil so`zlerdi de omonimler dep qaralıp kiyatır. Ko`pshilik tu`rkiy tillerden, sonday-aq qazaq tilinin` o`zinde de bir qatar avtorlar at, o`t, jala usagàn so`zlerdi omonimler dep esaplaydı. Bunday so`zlerdi omonimlerge kirgiziwge olardın` forması jag`ınan birdey, al ma`nisi jag`ınan ha`r qıylı bolıp keliwi tiykar bola aladı. Birlik sandag`ı, ekinshi bettegi geypara buyrıq meyil feyilleri ko`pshilik so`zler menen tu`rles bolıp keledi, sonlıqtan olardı omonimler dep qaramaymız dew qalay da u`stirtin bolıwı kerek.

Solay etip, ko`p ma`nililik tiykarında payda bolgàn, biraq ma`nileri bo`leklengen so`zler de, ha`r tu`rli so`z shaqaplarına tiyisli at, o`t jala usagàn so`zler de omonimler sıpatında qaralgàn maqul.

Ko`p ma`nili so`zlerdi omonimlerden ajıratıwgà biz kontekstte su`yenemiz, kontekst arqalı ma`nilik jaqınlıq penen ha`r qıylılıqtı anıqlaymız.

Usının` menen birge bul jerde bir formagà iye bolgàn so`zlerdin` ko`p ma`nili ya omonim so`z ekenligin tekserip ko`riwdin` E.M.Galkina-Fedoruk ta`repinen usınılgàn jolın da aytıp o`tiwge tuwra keledi. Bul usıl eki tu`rli boladı. Birinshi usıl bul tu`rde aytılatug`ın so`zlerge sa`ykes sinonimlerdi tan`lawdan ibarat. Ma`selen, usı usıl arqalı mına to`mendegi kontekstlerde ushıraytug`ın ot ha`m jas degen so`zlerdi tekserip ko`reyik:

1. Bar, ana sıyır menen atqa, qoygà ot orıp sal (A.Bekimbetov, «Dawıl»). 2. Doynag`ınan shıqqan ot, Za`mbirektey atıldı. («Alpamıstan»).

3. ?aqıt jas ilimpazgà tema tawıp berdi (A`.Ta`jimuratov, «Eki gu`rrin`»). 4. Ra`wshannın` jas denesine suwıq tiydi (J. Aymurzaev. «A`miwda`r`ya

boyında»).

Birinshi mısaldag`ı ot degen so`zge sho`p degen so`z sinonim bola aladı, al ekinshi ga`ptegi ot so`zinin` sinonimi-jalın, sho`p penen jalın degen so`zdin` arasında hesh qanday ma`nilik jaqınlıq joq. Demek, birinshi ha`m ekinshi mısaldag`ı ot omonim so`zler eken.

Ekinshi ha`m u`shinshi mısallardag`ı jas degen so`zdin` sinonimlik qatarına shınıqpagàn, qatpagàn degen so`zler kire aladı.

Ma`nilik jaqtan bir sinonimlik qatargà iye bolgànlıqtan u`shinshi ha`m to`rtinshi mısallardag`ı jas so`zin ko`p ma`nilik xızmetti atqarıp tur dep juwmaq shıgàrsaq boladı.

Ekinshi usıl-sol so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı iske asadı. Ma`selen, jaz so`zi jıldın` bir ma`wsimi ma`nisinde jazdan, jazdın` jazgà t.b. bolıp morfologiyalıq o`zgeriske tu`siwi mu`mkin. Al jaz ha`reket ma`nisinde jazdım, jazıp, jazıw usagàn formalarda qollanıla beredi. Demek, bul so`zler morfologiyalıq jaqtan ha`r tu`rli bolıp o`zgeriske tu`siw qa`siyetine iye eken. Olay bolsa bul so`zler omonim so`zleri bolıp tabıladı.

So`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı anıqlaw usılı forması, aytılıwı boyınsha birdey, al ma`nisi boyınsha ha`r tu`rli so`zler kontekstte ha`r qıylı so`z shaqabınan bolıp kelgende gàna paydalı usıl bola aladı.

Bul usıllar ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi ko`p ma`nili so`zlerden ajıratıwda da belgili a`hmiyetke iye. Solay da barlıq jag`dayda da olar arasındag`ı semantikalıq ma`ni ayırmashılıg`ın anıqlaw arqalı omonimlerdi kontekstte tanıw bul polisemiya menen omonimiyanı bir-birine ajıratıwdın` tiykarı bolıp qala beredi.

Aytılıwı, forması boyınsha birdey, biraq ma`nilik jaqtan alıs so`zlerdin` ku`ndelikli qollanılıw jag`dayında sol aytılıwı ha`m forması boyınsha birdeyligin saqlawdın` shegarası bir emes, ha`r qıylı. Olardın` bir toparı barlıq waqıtta birdey formagà iye bolıp keledi, birdey gramatikalıq formalar menen o`zgere aladı. Ma`selen, jumıs ma`nisinde qollanılatug`ın is so`zi menen bir na`rseni tu`yreytug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi isti, istin`, isler iske. t .b. usap barlıq jag`dayda formalıq ortalıqtı saqlay aladı, al ma`wsimnin` atı jaz so`zi menen buyrıq meyil tu`rindegi jaz so`zleri tek usı formasında gàna aytılıwı ha`m seslik ortalıg`ın saqlap, qalgàn formalar da pu`tkilley o`zgeshe halgà keledi: jazda, jazgà, jazıp, jazaman, t.b.

Usıgàn baylanıslı leksikalıq omonimiyada so`zlerdin` omochimler ha`m omoformalar dep atalatug`ın eki toparın ko`remiz.

Aytılıwı seslik ortalıg`ı jag`ınan birdey, ma`nisi jag`ınan pu`tkilley basqasha, barlıq jag`dayda birdey gramatikalıq formalar menen o`zgere alatug`ın so`zler omonimler dep ataladı. Mısalı: aw/an`/-aw balıq tutatug`ın quraldın` bir tu`ri/, oy/shuqır/-oy/ adamnın` qıyalı ma`nisinde/ t.b.

Al belgili bir formada gàna ortalıqtı saqlap, qalgàn jag`dayda o`zgeshe grammatikalıq ko`rsetkishlerge iye, ma`nisi jag`ınan bo`lek so`zler omoformalardı quraydı. Mısalı: o`t/atlıq/-o`t /feyil/, t.b.

Tildegi faktlargà itibar bersek, omonimler, ulıwma algànda, bir so`z shaqabının`, al omoformalar ha`r tu`rli so`z shaqaplarının` ishinde ko`rinetug`ının bayqaymız.

Endi biz ha`zirgi zaman qaraqalpaq a`debiy tilinde omonimlerdin` qanday jollar menen jasalatug`ınlıg`ın ko`reyik.

Omonimler geypara ko`p ma`nili so`zlerdin` leksikalıq ma`nilerinin` uzaqlasıwı arqalı jasaladı. Ma`selen, tilimizde bir na`rsenin` tu`rin bildiretug`ın ko`k degen so`z bar. Bul so`z erterekte de bir na`rsenin` tu`rin ko`rsetetug`ın ma`nini bildirip kelgen. Ol bizin` tilimizde aspan degen ma`nide de, janà ko`gerip shıg`ıp kiyatırgàn o`simlik ma`nisin de, pispegen degen ma`nide de qollanılıp ju`r. Bul so`zdin` da`slep ko`p ma`nilik so`z bolıwı itimal. Bulay dewge aspannın` da, janà shıg`ıp kiyatırgàn o`simliktin` de, pispegen na`rsenin` de (qawın, gàrbız, miywe, egin, t.b.) tu`rinin` ko`k bolıwı mu`mkinshilik beredi. Demek, usı so`zlerdin` shıg`ısında olar arasında qanday ma`nili bolgàn so`zdin` jeke ma`nileri uzaqlasıp omonimlerdi payda etken degen juwmaq shıgàrıwgà boladı. Sonday-aq usı ku`nde ha`r tu`rli ma`nilerde qollanılıp ju`rgen ku`n, ay degen so`zler de ko`p ma`nili so`zlerden payda bolgàn, etimologiyalıq jaqtan ortaq ha`zirgi omonimlerden esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında ha`rekettin` ha`m sol ha`reketti iske asırıwshı zattın` ataması ma`nisin an`latatug`ın so`zler de bar. Bunday so`zlerdin` da`slep ha`rekettin` ataması bolgànlıg`ı, al kem-kem belgili bir tariyxıy rawajlanıw da`wirlerinde sol ha`reketti orınlawgà sebepshi bolatug`ın quraldı atawgà da ko`shkenligi seziledi. Usının` na`tiyjesinde ma`nilik jaqtan ha`r tu`rli omonimler jasalgàn: Mısalı:

1. Qulaqtı buraw-oyın emes. 2. Oqıwshı buraw menen qalay islewdi u`yrendi. Bunda birinshi mısaldag`ı buraw degen so`z ha`rekettin` ataması, al ekinshi

mısaldag`ı buraw quraldın` atın bildirip, o`z-ara omonimlerdi payda etip tur. Ko`pshilik so`zler ha`rekettin` ataması ha`m sol ha`rekettin` na`tiyjesinde

payda bolatug`ın zattı da an`latıp kiyatır. Ma`selen, quymaq, oymaq usagàn so`zler usınday xarakterge iye. Olar, a`lbette, da`slep ha`rekettin` ataması ma`nisinde gàna qollanılıp, keyin sol ha`rekettin` na`tiyjesin an`latıwgà da ko`ship ketken. Sonın` na`tiyjesinde ma`nileri alıslap, omonimler payda bolgàn.

Omonimler ha`r tu`rli fonetikalıq qurılısqa iye bolgàn so`zlerdin` da`wirler dawamında o`zgerip, birdey fonetikalıq qurılısqa ko`shiwinen de payda boladı. Ma`selen, bas so`zinin` adamnın` bası degen ma`nisindegi tu`ri eski tu`rkiy jazıw nusqalarında bash, al bas, basıw ma`nisinde, usı tu`rinde ushırasadı. Tarixıy da`wirler dawamında forması boyınsha da, ma`nisi boyınsha da bir-birinen ayırılatug`ın usı so`zler bas degen bir formagà iye bolıwı na`tiyjesinde bizin` tilimizde omonimlik qatardı payda etip otır. Bul so`z atlıq ma`nisinde de, feyil ma`nisinde de tek gàna bas tu`rinde qollanıladı. Demek, bas so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolgàn omonimlerden ibarat.

Sonday-aq biz so`zi tigiw quralının` atın ko`rsetetug`ın atlıq ma`nisinde de qollanıladı, al tilimizde biz degen almasıq so`z de bar. Etomologiyalıq izertlewler tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zinin` erterekte bigiz

bolgànlıg`ın anıqlaydı ha`m usıgàn baylanıslı bul so`z lerdi, so`zlerdin` tariyxıy da`wirler dawamında fonetikalıqjaqtan o`zgerislerge ushırawı arqalı ayırılıwı boyınsha sa`ykes kelip, omonimlerdi do`retiw dep belgileydi.

Olay bolatug`ın bolsa tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zi menen almasıq ma`nisinde qollanılıp kiyatırgàn qaraqalpaq tilindegi biz so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolgàn omonimlerden ibarat.

Qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler semantikalıq jaqtan hesh qanday baylanısı bolmagàn so`zlerdin` tariyxıy rawajlanıwdın` barısında tek forması boyınsha usas kelip qalıwı na`tiyjesinde do`regen.

Mısalı: 1. Bir topar jas jigit ko`ylekshen`, ju`zi qıp-qızıl bolıp, su`ymen menen pech`tin` ornınday jerdi oyıp atır (S.Babaevskiy, «Altın juldızlı jigit»).

2. Bizin` brigada usı bıyıl ma`mleketlik paxta tapsırıw planın ju`z protsent etip orınladı («Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasınan).

3. Jamanlargà sırın`dı aytpa, Kelgen jerde so`zden qaytpa, Dostın`dı jaman munàytpa, Dushpanın`dı mata, balam. («Berdaq, «Balam»).

4. Janàg`ı adamnın` to`rdegi anna jer, mına jerinin` sırı keteyin degen u`lken arshagà ko`zi tu`sti (Qaraqalpaq xalıq erteklerinin`).

5. Atın`dı atasa, sıbagàn`dı iytke sal 6. Atına mingen Arıslan, Bul ketisten ketedi (naqıl) («Qırıq qızdan»).

Bul mısallarda forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi ha`r tu`rli ju`z, sır, at degen so`zler ushırasadı. Birinshi mısaldag`ı ju`z degen so`z ren`ki, beti, tu`ri ma`nisinde, al ekinshi mısaldag`ı ju`z so`zi bolsa-sanlıq. U`shinshi mısaldag`ı sır so`zi pikir, jasırın pikir ma`nisinde, al to`rtinshi mısaldag`ı sır so`zi bolsa boyaw ma`nisinde qollanılgàn. Sonday-aq besinshi mısaldag`ı at so`zi adamgà baylanıslı atama bolsa, altınshı mısaldag`ı at so`zi haywanlardın` bir tu`rin an`latadı. A`lbette, bular arasında hesh qanday semantikalıq jaqınlıq joq, al qaraqalpaq tili leksikasının` tariyxıy rawajlanıwı da`wirinde olar fonetikalıq jaqtan tek bir-birine usas kelip gàna, omonimlik qatarlardı payda etken.

Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwi na`tiyjesinde do`reydi. Bunda so`z tu`birlerine belgili bir qosımtalardın` jalgànıwı arqalı forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi jag`ınan bir-birine usamaytug`ın so`zler qatarı payda boladı.

Mısalı: 1. Mına so`zdi yadtan shıgàrma haslan, Jaslıq sagàn beriledi bir reet. (I.Yusupov, «Tasqın bolıp ag`ıp o`t»). 2. Jigerlenip tag`ı moldan, Shıgàrma jaz xalqın` ushın. (J. Dilmuratov, «Jasa, shayır, uzaq o`mir»).

3. Tarastın` tanıs jigitleri saz tın`lap otırgàn jigitlerdin` tınıshlıg`ın buzbastan, tek gàna basın bir iyzep, sa`lemlesip qoydı (O.Bekbawliev, «Taras Aralda»).

4. Siz en` a`weli mınaw jas u`lken agày menen tanısıp qoyın` (A.Bekimbetov, «Gu`res»).

Bul mısallardag`ı omonim so`zleri belgili qosımtalardın` qosılıwı arqalı jasalıp otır. Birinshi mısalda shıgàrma degen so`z feyil ma`nisinde, al ekinshisinde atlıq ma`nisinde qollanılıp tur. U`shinshi mısaldag`ı tanıs degen so`z kelbetlik, to`rtinshi mısalda ol feyil ma`nisinde qollanılgàn. Da`slepki eki mısaldı omonim jasawgà sebepshi bolıp turgàn qosımta, ma, al keyingi ekewinde omonim jasap turgàn qosımta-s. Bul jerde, a`lbette, bul qosımtalardın` formaları birdey bolgànı menen, ma`nileri birdey emes. Ma`selen, birinshi mısalda-ma feyildin` bolımsızlıq ma`ni do`retiwshi qosımtası bolsa, ekinshi mısalda ma qosımtası atlıq jasıp tur, t.b.

Ko`pshilik jag`daylarda so`z tu`birine geypara qosımtalardın` qosılıwı arqalı ekinshi bir tu`bir so`z benen birdeylik payda bolıp omonim quraladı.

1. Qala berin`ler, jazıp tur, Aqbo`pesh (A.Bekbawlov), («Taras Aralda»). 2. Bir a`jayıp sulıw qala ko`rdim o`zin`di (M.Seytniyazov, «Umıtpayman,

venger jeri»). Bul jerde birinshi mısaldag`ı qala degen so`z ekinshi mısaldag`ı qala degen

atlıq so`z benen –a qosımtasının` jalgànıwı na`tiyjesinde omoformanı payda etip tur.

Omonimler basqa tilden kelip kirgen geypara so`zlerdin` tilimizdegi ayırım so`zlerge forması jag`ınan uqsas kelip, birdey aytılıwı arqalı da jasalıwı mu`mkin. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde usınday jol menen payda bolgàn omonimler jiyi ushırasadı. Ma`selen, almaz, chay, may, kiy, soya, tabu, pech` usagàn so`zler bizin` tilimizge sırttan kelip qosılgàn so`zlerden ibarat. Olar ku`ndelikli turmısımızda almas, bolıs, atlas, shay, may, kiy, soya, tabıw, pesh bolıp aytılıp ju`r. Bular usılay aytılatug`ın, biraq ma`nileri basqasha tu`pkilikli so`zler menen sa`ykes kelip omonimlerdi payda etip otır.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdin` tiykarg`ı jasalıw usılları mine usılardan ibarat.

Qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` bir so`z shaqabının` ishinde de, bir neshe so`z shaqaplarınan da payda bolatug`ınlıg`ın ko`remiz.

Mısallar: 1. Ol fabrikagà listovkalardı uqıplı tu`rde aparıp turdı ha`m isti o`zimnin`

minnetim dep qaraytug`ın boldı (M.Gor`kiy, «Ana»). 2. Men quwraq qızıl jın`g`ıldan usı isti jonıp aldım. 3. Ha, bir tawı kemis pe, qalay-qalay? («Jetkinshik» gazetasınan).

4. Arqa bette Qusxananın` tawı bar, Ba`ha`r bolsa sonna-shıbın jawı bar. (Xalıq qosıqlarınan).

Bul mısallarda jumıs ma`nisindegi is so`zi agàshtan islenetug`ın quraldı bildiretug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi menen, al ha`reket tiykarında do`regen taw atlıq so`zi geografiyalıq atama bolgàn taw so`zi menen omonimlik qatarlardı

do`retip otır. Olardın` barlıg`ı da so`z shaqapları ko`z-qarasınan qaragànda atlıq so`zlerden esaplanadı. Demek, bunda omonimler bir so`z shaqabının` ishinde payda bolgàn.

Mısallar: 1. Qara saqallının` qızı ekenligi bep-belgili bolıp tur. (L.N.Tolstoy, «Kavkaz

tutqını»). 2. Iyttin` balasının` batırlıg`ına qaraYo-dedi ashınıp Yakov Lukich

(M.Sholoxov, «Ashılgàn tın`»). 3. On` qolının` uwısına qısqan bir na`rse bar. –Ash qolın`dıYo (K. Sultanov,

«Aq da`r`ya»). 4. Ash bala toq bala menen oynamaydı, Toq bala hesh na`rseni oylamaydı (naqıl).

Bul jerde bir formagà iye, ma`nisi jag`ınan ha`r tu`rli bolgàn qara, ash, degen so`zler ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan do`regen. Birinshi mısaldag`ı qara degen so`z kelbetlik bolsa, ekinshi mısaldag`ı qara so`zi-feyil, u`shinshi mısaldag`ı ash so`zi feyil bolsa, to`rtinshi mısaldag`ı ash so`zi-kelbetlik.

Ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan omoformalar do`reydi. Joqarıda qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` qalay payda bolatug`ınlıg`ın

ko`rdik. Mine sol omonimlik qatarlardı do`retken so`zlerdin` o`z-ara semantikalıq baylanısının` da`rejesine ne itibar bersek, bizin` ko`z aldımızda so`zlerdinèki toparı payda boladı. Olardın` bir toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan baylanısı joq, al tek tariyxıy rawajlanıwdın` barısına gàna fonetikalıq jaqtan bir formagà iye bolıp shıqqan so`zler quraydı da, ekinshi toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan bir-biri menen baylanıslı so`zler toparı quraydı. Ma`selen, oy (adamnın` oyı ma`nisinde (-oy) shuqır ma`nisinde, sır (adamnın` sırı ma`nisinde)-sır (boyaw ma`nisinde) usagàn omonimlik qatarlardı qurawshı so`zlerdin` biri-biri menen hesh qanday etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısı joq. Fonetikalıq o`zgerislerge ushıraw na`tiyjesinde usaslıqqa iye bolgàn biz (etik tigetug`ın biz ma`nisinde), biz (almasıq ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rnin` bası ma`nisinde (bas feyil ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rsenin` bası ma`nisinde) usagàn omonimlik qatarlar arasında da onday baylanıs sezilmeydi. Sonday-aq qaraqalpaq tiline basqa sırttan kelip kirgen geyparı so`zlerdin` forması ya aytılıwı jag`ınan ekinshi bir so`zler menen birdey bolıp shıg`ıwı na`tiyjesinde do`regen may (awqat ya basqa maqsette paydalanılatug`ın may ma`nisinde), may (aydın` atı ma`nisinde), tabu (til biliminin` termini ma`nisinde), tabıw (feyil ma`nisinde) usagàn omonimler de etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısqa iye emes.

Al etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan alıp qaragànda ko`k (aspan)-ko`k (ko`k tu`r), (pispegen ma`nilerde), ku`n (planetanın` ataması ma`nisinde),-ku`n (ku`n kesh boldı), quymaq (quyıw ma`nisinde)-quymaq (awqat ma`nisinde), buraw (feyil ma`nisinde)-buraw, (qural ma`nisinde) usagàn omonimlik qatarlardın` bir-biri menen baylanısı anıqtan-anıq sezilip turadı.

Usı fakt tiykarında qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi eki topargà bo`lip, birinshisin semantikalıq baylanısı joq omonimler, al ekinshisin semantikalıq baylanıslı omonimler dep ataydı.

Qaraqalpaq tilinde birdey aytılsa da, ha`r qıylı bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılgàn menen, aytılıwında ayırmashılıqqa iye so`zler de ushırasadı. Ma`selen, azshılıq-ashshılıq, jaza aladı-jazıladı degen so`zler usılay jazılgàn menen ashshılıq jazıladı bolıp aytıladı. Al alma (atlıq), alma (feyil), terme (atlıq), terme (feyil) so`zler pa`ttin` ornına qaray atlıq bolıp kelgende alma, terme, feyil bolıp kelgende alma, terme bolıp o`zgeshe esitiledi.

Bunday aytılıwı bir, jazılıwı ha`r qıylı bolgàn so`zlerdi omofonlar dep aytamız da, jazılıwı birdey bolgànı menen pa`ttin` ornına baylanıslı bir-birinen o`zgeshe aytılatug`ın so`zlerdi omograflar dep aytamız.

1. Sinonimler

Ma`nileri bir-birine ku`ta` jaqın bolgàn so`zler o`z-ara sinonim dep ataladı.

Mısallar: Oktyabr` ayının` son`g`ı ku`nleri (N.Da`wqaraev). Poezd aqırg`ı ret baqırıp, sonnan keyin tınısıp tarılttı da, birinshi liniyagà kelip toqtadı (O`.Aytjanov).

Bul ga`plerdegi «son`g`ı», «aqırg`ı» so`zleri o`zlerinin` leksikalıq ma`nisleri jag`ınan bir-birine ju`da` jaqın ha`m olardı birewinin` ornına ekinshisin qoyıwgà da boladı.

Biraq sinonim degende biz so`zlerdin` tek o`z-ara bir birin awmastıra alıw uqıplılıg`ın emes, al olardın` ma`nilik jaqınlıg`ın gàna tu`siniwimiz kerek. O`ytkeni so`zler jeke turıp sinonimlik qa`siyetke iye bolgàn menen olardı ayırım kontekstlerde orın almastırıwgà bolmaydı. Mısalı: «oy», «pikir» so`zleri o`z-ara sinonimler, biraq «Sadulla teren` oy da`r`yasına shu`mdi» (N.Da`wqaraev) degen ga`pte «oy» so`zinin` ornına «pikir» so`zin qoyıwgà bolmaydı, sebebi «pikir da`r`yası» dep aytılmaydı. Sonday-aq, sinonim so`zlerdin` biri birinen ayırmashılıqların (bul ayırmashılıqlar so`zlerdin` sinonim bolıwına kesent keltirmeydi) to`mendegi ga`plerden bayqawgà boladı.

Ju`k arqalawdın` ta`silin janà-janà bilip kiyatır (N.Da`wqaraev). Biraq o`limnen qutılıwdın` an`sat jolı tabılmaydı (M.Da`ribaev). Qalay aparıp beriwdin` esabın tabıw qıyın boldı (N.Da`wqaraev). Patsha aqılgo`ylerin shaqırıp alıp, Jiyrensheni o`ltiriwdin` ha`melin soraydı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Bul o`tken jılı bizdi shatastırgàn a`dis (O`.Ayjanov). O`z adamının` minezin bilgen Aydargu`l ebin tawıp Temirbekti seskendiretug`ın edi (J.Aymurzaev).

Bul ga`plerdegi sinonimler ma`ni jag`ınan biri-birine qansha jaqın bolgàn menen, o`z-ara ten` emes birin-biri awmastıra almaydı, sebebi olardın` ha`r qaysısı bir mazmundı ha`r tu`rli belgileri menen sıpatlap tur. Bul belgiler stil`lik, emotsiyalıq ha`m qollanılıwdag`ı o`zgesheliklerden ibarat.

Tilde absolyut sinonimler joq, al ayırım so`zler biri-birin tolıq almastıra algàn menen de, olar arasında ma`ni jag`ınan az da bolsa parıq boladı. Mısalı:

Jigitler, aytayın, tın`lan` zarımdı, Men bayan eteyin arzı-halımdı (Berdaq).

Bul ga`plerdegi «aytayın» so`zi so`ylew tiline, al «bayan eteyin» a`debiy tilge ta`n ha`m «sıpatlap aytayın» degen qosımsha ma`nige iye.

Solay etip, sırtqı formaları (so`zlerdin` tu`birleri) ha`r tu`rli bolsa da, ma`nileri ju`da` jaqın (ha`tteki ayırım kontekstte birin-biri almastıra alatug`ın) ha`m bir mazmundı tu`rli belgileri menen sıpatlap, ogàn qosımsha ma`ni beretug`ın so`zlerdi sinonimler deymiz.

Sinonimler bir aytılgàn so`zdi qayta-qayta ta`kirarlamay, oy-pikirin tolıqtırıp ha`m ko`rkem etip aytıw ushın xızmet etedi. Mısalı: Ma`rdikargà ketkenlerdin` ko`bi o`ldi, o`shti, joq boldı (M.Da`ribaev).

Ayırım waqıtta eki sinonim so`z bir ga`pte qatar keliwi mu`mkin. Bul jag`dayda sinonimlerdin` ma`nisleri birge qosılıp, tolıqtırılgàn ha`m jetilisken bir pikirdi bildiredi. Bunday pleonazm durıs qollanılsa, aytılajaq pikir ko`rkem, tolıq ha`m o`tkir bolıp shıgàdı. Mısalı:

Er jigitke namıs penen ar kerek (Berdaq).

«Namıs», «ar» so`zleri biri-biri menen sinonim so`zler, biraq olardın` ma`nileri keltirilgen ga`pte birge qosılıp, ulıwma bir ken` ma`nini bildirip tur.

Sinonim tuwralı ga`p qozgàgànda onın` eki tu`rin biri-birinen ayırıp aytıw kerek. Bular leksikalıq ha`m grammatikalıq. Leksikalıq sinonimlerge joqarıda keltirilgen so`zler mısal bola aladı, yag`nıy olar ha`r qıylı tu`birdegi so`zler bolsa da, ma`ni jag`ınan biri-birine ku`ta` jaqın boladı, al tiykarg`ı tu`biri-bir, tek gàna grammatikalıq ma`nileri biri-birine jaqın bolgàn so`zler grammatikalıq sinonimler dep ataladı. Mısalı: jumıs haqqında – jumıs tuwralı, keshke deyin – keshken shekem tag`ı basqalar. Grammatikalıq sinonimler da`neker, tirkewish ha`m affiksler ja`rdemi menen jasaladı.

Bizin` qarap otırgànımız tek leksikalıq sinonimler. Sinonim so`zlerdin` ma`nileri jag`ınan bir qatargà dizilip, o`z-ara u`ylesiwi

sinonimlik qatar (yamasa uya) dep ataladı. Bir qatargà kiretug`ın sinonim so`zlerdin` sanın sheklew mu`mkin emes. Biraq bir sinonimlik qatardın` ishinde basqalarınan go`re aktivirek qollanılatug`ın, olardın` ma`nisin tolıq ha`m anıg`ıraq beretug`ın bir so`z boladı. Ol so`z dominanta (latınsha dominans «basqarıwshı», «u`stem» degen) dep ataladı. Mısalı: «Ku`sh-quwat-gàyrat» degen sinonimlik qatarda «ku`sh» so`zi dominanta boladı.

Dominanta sinonimlik so`zlerdi du`zgende kerek. Bunday so`zlikte dominantalar alfavit ta`rtibi menen beriledi de, al sinonimlik qatardın` basqa so`zlerin usı dominantalar arqalı tabıw mu`mkin.

Tildegi so`zlerdi bir sinonimlik qatargà jatqızıw ushın belgili sha`rtler bolıwı kerek. Olar to`mendegilerden ibarat:

1) So`zler belgili bir leksikalıq ma`nige iye bolıwı lazım, sonın` ushın ko`mekshi so`zler jekke turıp sinonim bola almaydı. Olar tek joqarıda ko`rsetilgendey grammatikalıq sinonimlerdi jasagànda kerek. mısalı, keshken sheyin – keshke shekem, bir ret – bir ma`rtebe, qaharmanlar haqqında –

qaharmanlar tuwralı sıyaqlı mısallardag`ı «deyin - shekem, ret-ma`rtebe, haqqında - tuwralı», so`zleri leksikada-sinonimler dep qaralmaydı, sebebi olar jekke turıp, bir leksikalıq ma`nige iye emes.

2) Sinonimler tek bir so`z shaqabınan bolıwı kerek. So`z shaqaplarının` ha`mmesinen birdey sinonimler bola bermeydi. Atlıq so`zler menen salıstırgànda kelbetlik, sın ra`wish ha`m feyillerden sinonim so`zler ko`birek jasaladı, sebebi atı ko`rsetilgen so`z shaqapları predmettin` belgisin, tu`r-tu`sın, sapasın, qıymılın ha`m t.b. ha`r qıylı so`zler menen tu`rlishe aytıwgà mu`mkinshilik beredi. Mısalı:

a) kelbetliklerden: ko`rkem – sulıw-shıraylı-a`jayıp; zeyinli-ıqlaslı-ilgir; eski-go`ne ha`m t.b.

A`ne usı Ja`nibek degen xan menen Jiyrenshe qus salıp kiyatırgànda bir go`ne tamda otırgàn u`sh bayıwlını ko`redi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Eki yarım metrdey qazgànnan keyin eski qudıqtın` beti ashıldı (J.Aymurzaev).

b) ra`wishlerden: ba`rha-mudamı-udayı; Berdimurat der shertip sazdı, Ba`rha gezip qısı-jazı, Ruwza tutpay, bes namazı, Mudamı qaza qıladursan` (Berdaq). Birewler jılap udayı, Qırın qaragàn qudayı (Berdaq). Tez-jıldam-da`rhal-da`rriw:

Ol tez kiyinip boldı (J.Aymurzaev). Qa`ne, janıwar meni u`yge apar, jıldam ata-anamnın` diydarın ko`rset (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Agàsı da`rhal ornınan turadı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

v) feyillerden: orınlaw-bejeriw: Tag`ı qalgàn wazıypalı islerdi, Tolıq orınladıq, nıqlap bejerdik (J.Aymurzaev). Aytıw-so`ylew-so`zlew-bayan etiw:

Ol ku`ni menen bolıp o`tken ha`diysenin` ba`rin de qaldırmastan aytadı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Bayag`ı doktor Qayıpnazargà awhalımdı, ko`rgen aqıret-azabımdı so`yledim (J.Aymurzaev).

Berdimurat, haqıyqattı izledin`, Mudamı o`zin` tuwrı gu`zar go`zledin`, Jawızlardan qorıqpay so`zdi so`zledin` (Berdaq).

O`giz o`zinin` awhalın eshki menen qoygà bayan etedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

g) atlıqlardan: qorlıq-azap-aqıret:

Ko`rgen qorlıg`ı ko`z aldına eleslep, say-su`yegi sırqırap, tula boyı tu`rshikti (D.Da`ribaev). Bargànnan keyin ko`rgen azabımdı aytıp ada qılı almayman (D.Da`ribaev).

Tarttı bala atasına, Aqıret berdi anasına (Berdaq).

Aspan-hawa-ko`k: Aspangà usharsan` bolsa qanatın`, Shad bolarsan`, shadlı bolsa elatın` (Ku`nxoja).

Ja`ne tulpar hawagà ushadı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Ko`kten tu`skendey shashırandı suw sebelep, katerdin` palubasın juwıp otırdı (O`.Ayjanov).

d) almasıqlardan: ha`mme-barlıq-pu`lkil-gu`lla`n-du`yım-ba`rshe-tamam-a`hli:

Bul waqıyagà bir men emes, ha`mme xalıq hayran qaldı (A`.Shamuratov). Alasat tabılsa, barlıq el ko`sher (Ku`nxoja). Pu`tkil Xorezmnin` tolısın to`gip, ortasın shayqagàn 1912-jılg`ı «Aq qapshıq» jılı edi (D.Da`ribaev). Bala gu`lla`n islerdin` bolajag`ın esitip bolgànnan keyin o`zinin` dostı qasqırgà oylasadı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Onın` jılap ketip baratırgànın duyım jurt ko`rdi (O`.Ayjanov). A`hli qaraqalpaqqa ma`lim bolgàndı (Ayapbergen). Ba`rshe adam hu`kimenttin` yolında (Ayapbergen).

Tamam jarg`ı birlesip tur sheriktey, Ko`z ilmeydi aylanıp tur pa`riktey (A.Dabılov).

3. So`z benen so`z dizbegi sinonim bolıw ushın olar ga`pte bir ag`zanın` xızmetin atqarıwı kerek. Mısalı: Qalın ̀ togàylardın` snaryad penen bomba ha`m oq julıp sındırıp ketken shaqalarınan qarlı ku`nleri ju`rer jollargà to`men basqan izlerin bildirmes ushın hiyleler islengen edi (J.Aymurzaev). Du`t togàylar qoyıw tu`tinler menen bu`rkeldi (J.Aymurzaev). Nadejdanın` turgàn jeri pıshıq murtı batpaytug`ın togày edi (J.Aymurzaev).

Bul ga`plerdegi «qalın`, dut, pıshıq murnı batpaytug`ın» degen so`zler ha`m so`z dizbekleri bir ag`zanın`-anıqlawıshtın` xızmetin atqarıp tur.

Tildin` rawajlanıw protsessinde janà so`zler payda bolıp, so`zlik quramnın` bayıwı sol tildegi sinonimlerdin` de o`sip, ko`beyiwine sebepshi boladı.

Sinonimler qaraqalpaq tilinde to`mendegi jollar menen jasaladı. 1) tu`birleri ha`r qıylı so`zlerden. Mısalı: a) Olar arbıraw, sasıw degendi bilmeydi (O`.Ayjanov). b) Patsha magàn en` awır jumıs tapsırdı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

So`ytip mu`sa`pir qıyın awhalda qaladı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 2) Sinonim qatarının` o`siwinde so`zlerdin` ko`p ma`nililigi de u`lken

xızmet atqaradı, sebebi bir so`z ha`r kontekstte o`zinin` bildiretug`ın ma`nisine qaray ha`r qıylı sinonimlik qatargà kiriwi mu`mkin. Mısalı: «qazıw» so`zine: a) ısıw; b) ku`sheyiw, pa`tleniw; v) ko`teriliw, ashıwlanıw so`zleri sinonim boladı, al

«o`siw» so`zine; a) u`lkeyiw; b) rawajlanıw; v) ko`teriw so`zleri sinonim bola aladı.

Usınday konekstsiz kelgen ko`p ma`nili so`zlerge sinonim tabıw ushın, da`slep olardın` ma`nilerine qarama-qarsı so`zler-antonimlerdi tawıp qoyıw kerek. Mısalı: a) qazıw-suwıw, b)qızıw-pa`seyiwi, qızıw-basılıw.

Bul usıl berilgen so`zlin` qaysı ma`niste ekenin birden anıqlawgà ha`m sol so`zge ma`nisine qaray sinonim tawıp qoyıwgà mu`mkinshilik tuwg`ızadı.

3) So`z jasawshı affikslerdin` ja`rdemi menen jasalgàn janà so`zler ha`m burın tildegi bar so`zlerden jasalgàn sinonimler. Mısalı: oqıtıwshı-mugàllim, birdey-mudamı, belgili-ma`lim, shıraylı-ko`rkem ha`m t.b.

4) So`zlerdin` awıspalı ma`nide qollanılıwınan da janà sinonimler payda boladı. Mısalı aq altın-paxta, ko`bik-mıljın`, tul adam-hiyleker adam-sum adam ha`m t.b. Bul so`zler tilde usı ma`nislerinde ken`nen qollanılıp ketkende gàna sinonim bola aladı. Sonday-aq tematikalıq ha`m kontekstlik sinonimler de bolıwı mu`mkin.

5) Sinonim qatarının` o`siwine basqa tillerden kirgen so`zler de u`lken ta`sir etedi. Bir tilden ekinshi tilge o`tken so`z sol tildin` o`z so`zine aylanıp, onı bayıtadı. Bugàn tilimizdegi rus, arab, parsı so`zleri da`lel bola aladı. Olar qaraqalpaq so`zleri menen qatar qollanılıp, o`z-ara sinonim boladı. Mısalı: Ismi-atı, gu`lli-barlıq, ma`kan-orın, hu`rmet-sıylasıq, waqıt-mezgil, kenès-ma`sla`ha`t, ba`lent-biyik, perzent-bala, miyman-qonaq, shiyrin-mazalı (tatlı), go`sh-et, go`r-soqır, za`ha`r-uw ha`m t.b.

Qaraqalpaq tiline son`g`ı jılları ma`deniyat, ilim ha`m texnikanın` rawajlanıp o`siwine baylanıslı rus so`zleri kire basladı. Internatsional` so`zler de qaraqalpaq tiline rus tili arqalı eniwde. Rus so`zleri ha`zirgi waqıtta turmıstın` barlıq tarawlarında da ken` paydalanılıwda: sonlıqtan da olar qaraqalpaq tilinin` o`z so`zleri menen ma`niles bolıp ten` qollanılıp, bizin` tilimizdegi sinonimlerdin` sanın arttıradı. Mısalı: soveshanie-kenès, krovat`-ka`t, master-sheber, pedagog-mugàllim (oqıtıwshı), xudojnik-su`wretshi, ekzamen-imtixan, pravlenie-basqarma ha`m t.b. Bul so`zler biri-birine awdarma sıpatında bolgànlıqtan olardın` ma`nileri o`z-ara ju`da` jaqın.

b) Sinonimler qulaqqa jag`ımsız ha`m aytıwgà qolaysız turpayı so`zlerdi sıpayılap – evfemizm menen aytqanda da payda boladı. Mısalı: ju`kli-eki qabıt: Soqır (bolıw) – ko`zli (bolıw): bayı-ku`yewi; qatın-hayal, jin urıw-bir na`rse salqının salıw, o`liw-qaytıs bolıw ha`m t.b.

7) So`z dizbekleri de ayırım so`zler menen o`z-ara sinonim bolıwı mu`mkin. a) Jay so`z dizbekleri: ja`rdem etiw-ko`meklesiw, tamam bolıw-pitiw, dem

alıw-tınıw ha`m t.b; b) Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ha`m jay so`zler. Bul jag`dayda

frazeologizmlerde jay so`zlerge qaragànda emotsiyalıq, ekspressivlik ottenok bir qansha ku`shlirek boladı. Mısalı: jan ashıw – ayaw, jini keliw-ashıwlanıw, ushargà qanatı bolmaw-asıg`ıw, ko`z salıw-qaraw, jagàsın uslaw-tan`lanıw ha`m t.b.

Kelinshek so`ylep-so`ylep boldı da, ılashıqtan maydangà shıg`ıp, tag`ı do`geregine qaraydı, agàshtın` basına shıg`ıp, a`tirapqa ko`z saladı (D.Da`ribaev).

8) A`debiy tildin` so`zleri menen dialektlik (govorlıq) so`zler de sinonim boladı. Mısalı: la`gen-shılapshın, siyrek-shashaw, malaqay-u`shqulaq-qulaqshın ha`m t.b.

III Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde sinonimler forma jag`ınan mınaday tu`rlerge

bo`linedi: 1) Tek gàna tu`bir so`zlerden jasalgàn sinonimler: Ku`sh-quwat-gàyrat;

pikir-oy, qashıq-jıraq ha`m t.b. Mısalı: Al endi Abdulla bul so`zlerdi esitkennen keyin ekinshi oygà keledi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Bekimbet bir neshe minutqa deyin u`ndemey otırdı da, sonnan keyin o`zine kelip, ko`pshilikke o`z pikiri tuwralı ayttı (O`.Ayjanov).

2) Tu`bir so`z ha`m ha`r qıylı affiksli so`zlerden bolgàn sinonimler: a) Men o`mirdi, tirishilikti dım jaqsı ko`remen (D.Da`ribaev). b) O`zi ju`da` tilli, ko`rkem, shıraylı, sulıw, o`tkir hayal bolgàn

(Qaraqalpaq xalıq ertekleri). 3) Tu`rli formadag`ı ha`m ha`r qıylı quramlı so`zler: Aradan ko`p ku`nler

o`tti (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Ku`n a`dewir waqıt bolıp qalgànda mashina da ju`rdi (N.Da`wqaraev). Biraz jerlerdi ju`rgennen keyin azmazlap tan` atıp, jer jaqtıra basladı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Talay jıllar mal abg`ıp, pishen orgàn aq qayırlar Palmannın` ko`zine ottay basılda (N.Da`wqaraev). Otırıs birtalay uzaqqa sozıldı (N.Da`wqaraev).

Patsha jıynadı xalıqtı, Saldı ha`m nobay salıqtı (Berdaq).

Onda mol ta`jiriybe bar (O`.Ayjanov). Ku`nge qarasam, kenapattay waqıt bolıp qalgàn eken (N.Da`wqaraev).

Bul mısallardag`ı sinonim co`zlerdin` birewleri tu`bir, ekinshileri do`rendi, u`shinshileri birikken so`zler.

4) Ayırım jup so`zlerdin` komponentleri de o`z-ara sinonim bolıp keledi. Mısalı: izzet-hu`rmet, qayg`ı-qapa, azap-aqıret, aman-saw, ku`n-quwat, tu`r-tu`s, ar-namıs ha`m t.b. Mısalı: Al Ka`ramatdiyn bolsa, azap-aqıret ko`rgen adamday, munàyıp to`men qarap turdı. Bir-birine bolgàn ıqlas-intası muhabbattın` qushag`ında terbendi (J.Aymurzaev).

Jup so`zlerdin` komponentleri o`z-ara sinonim bolıp kelgende, olar birinin` ma`nisin biri ku`sheytip, jıynaqlaw ma`nisine iye boladı ha`m «jup so`zlerdin` jeke komponentlerinin` ma`nisine qaragànda anagùrlım ken` ma`niberedi». Bunday jup so`zler ha`zirgi qaraqalpaq tilinde aktiv qollanıladı.

Ha`r qanday jup so`z belgili bir ma`nisti bildiretug`ın bolgànlıqtan jup so`z benen jup so`z o`z-ara sinonim boladı. Mısalı: Saw-salamat ha`m aman-esen, qatar-qurbı ha`m jora-joldas, sın-sımbat ha`m tu`r-tu`s t.b. Mısalı:

1) Sag`-salamat barsam elge, gu`z o`tip, jaz, ba`ha`rine, Ko`rma`na`m qaytım bul jurttı, barsam Xorezm sha`ha`rine (A`jiniyaz).

Aman-esen Qaraqalpaqtı, Ko`rer ku`nler bolar ma eken

(Ku`nxoja). 2) Qatar-qurbı yadqa tu`sti, na`yleyin (Omar).

5) Sinonimler frazeologiyalıq dizbekler arasında da bolıwı mu`mkin. Bul jag`dayda eki dizbektin` semantikalıq ma`nisi bir-birine ku`ta` jaqın kelip, bir ma`nini bildiredi. Mısalı: «Awzının` sarısı ketpegen» ha`m «ana su`ti awzınan ketpegen» dizbekleri «ele jas» degen bir ma`nini bildirip, o`z-ara sinonim bolıp tur. Sonday-aq «qas penen ko`zdin` arasında», «ko`zdi ashıp jumgànsha» degen so`z dizbekleri o`z-ara sinonimles bolıp, «tez», «jıldam» degen ma`nilerdi bildiredi. Mısalı:

Ko`se paxtalardı qas penen ko`zdin` arasında gàbır-gùbır qanargà tıqtı (O`.Xojaniyazov). Eki qasqır quyrıg`ın qısıp, ko`zdi ashıp jumgànsha, qarasın ko`rsetpey, ko`zden gàyıp boldı (A.Da`ribaev). Senin` jigitlerin` qurı qol, eki qolı murnına sug`ıp kiyatır (Q.Irmanov).

IV. Sinonimlerdi u`yrenip, bilip, sinonimlik qatardan kerekli so`zdi durıs tan`lap

alıw-tildin` ko`rkemligin arttırıp, pikirdi anıq ha`m tolıg`ıraq etip so`ylewge mu`mkinshilik beredi. Bir ret aytılgàn so`z sinonimsiz qaytala berse, pikir anıq ko`rsetilmey tu`siniksiz boladı ha`m bir so`zdin` orınsız ta`kirarlana beriwi qulaqqa jag`ımsız bolıp esitiledi. Mısallar: Qasqırdan birden seskengen Ra`wshan shaltlıq penen qasqırgà umtıldı (J.Aymurzaev). Biraq tawday tolqınlar tawday oynaqlap kelip, jagàgà urgànın qoymay tur (A`.Ta`jimuratov).

Bul ga`plerde bir so`z orınsız eki ret qaytalanıp tur, egerde olardın` birewin sinonim so`z benen yamasa almasıq penen awmastırgànda aytılgàn pikir biraz tu`siniklirek ha`m ko`rkemirek bolar edi.

Sinonimler bizdi tildin` «jarlılıg`ınan» qutqaradı. Sonın` ushın so`z sheberleri – jazıwshılar sinonimlerdi orınlı qollanıp, shıgàrmanın` tilinin` ko`rkemligin arttıradı. Mısalı: Bul jerde eski japlar, go`ne tamlar, jıralar burıng`ıdan qalgàn jarlar bar (J.Aymurzaev). Erten`gi ku`nnin` miyneti bu`gingiden awırlasıp, kelesi aydın` azabı o`tken aydın` qorlıg`ınan asıp tu`sti (I.Yusupov).

Qaraqalpaq tili sinonimlerge bay til. Mısalı, adam o`mirinin` tamam bolıwın-o`liwin bizin` tilimizde mınaday so`zler menen aytıwgà boladı: Ol urısta o`ldi (J.Aymurzaev). Sonabaydın` qızıg`ın ata-anası ko`re almay qaytıs boldı (O`.Ayjanov). «arrı xan du`n`yadan o`tti (Berdaq). Qazı sol jerden qaytıp shıg`ıp, jan ta`slim etedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

Tu`ni menen bolgàn sawashta, Gu`layımnın` u`sh qızı, Ja`nietten orın aladı. Surtayshanın` la`shkerinen, Qırq mın` qaza tadabı («Qırq qız»).

«Qaysı a`wliye qız a`perer deysen`. Qaysısına qoysan`, sonısına qoy» - dep jan tapsırıptı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri).

Qızgà jawshı Mırzamurattın`, Paymanası tolgàn eken

(Berdaq). Jas qızıl gu`l qırshınınan qıyıldı (M.Da`ribaev).

Boyı jaza berip qasına quladı da, azdan son` sespey qattı (J.Aymurzaev). Shon`qayıp turgàn ba`le awnap tu`sip, ayag`ın serppesten qattı (M.Da`ribaev). Ekewi de jigit-aq edi. Fashist jawızlargà qarsı atıspada qaharmanlarsha qaza boldı (M.Da`ribaev). Birazlar ashtan qırıldı (Berdaq) t.b.

II Antonimler

Semantikalıq jaqtan biri-birine qarama-qarsı ma`nideni so`zler antonimler dep ataladı. Mısalı: u`lken-kishi, jaqsı-jaman, tar-ken ̀ ha`m t.b. Antonim grekshe: anti – «qarsı», onyma – «at, atama» degendi an`latadı. Al qaraqalpaq tilinde ol ma`nisleri qarsılas so`zlerdi ataw ushın qollanıladı.

Antonimler predmettin` yamasa onın` belgilerinin` qarama-qarsılıg`ın emes, al tek olardın` ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ın ko`rsetedi. Mısalı, «bas-ayaq» yamasa «ot-suw» bir-birine qarama-qarsı turgàn predmetler emes, al olar bizdi qorshagàn du`n`yada birgelkili zatlar: «baya-ayaq» adamnın` mu`sheleri bolsa, «ot-suw» bizge birdey kerek bolgàn real` na`rse.

Tildegi dus kelgen so`zge antonim tawıp qoyıwgà bolmaydı. Termin bolıp yamasa terminnin` quramında kelgen so`zler antonimlik qa`siyetin joyıltadı. Mısalı: «aq, qara» ma`nisi qarsılas so`zler, biraq, «Aq da`r`ya», «Qara da`r`ya» ha`m «Aq tenìz» - «Qara tenìz» - degen mısallarda olar antonim emes. Usıgàn kerisinshe, ayırım turgànda antonim emes so`zler termin ma`nisinde antonim bolıwı mu`mkin. Mısalı: Da`slep ol aqlargà qarsı gu`resiwshi qızıllardın ̀otryadına kelip qosıldı da, Junaytxannın` baspashılarına qarsı gu`restegi otryadtın` qatarında xızmet etkende de, bul minezin hesh kim qoydıra almadı (T.Qayıpbergenov).

Bul ga`ptegi «aq-qızıllar», «dos-dushpan» so`zleri sıyaqlı o`z-ara antonim bolıp tur.

Sonday-aq ayırım so`zler tek belgili bir kontekstte gàna antonim bolıwı mu`mkin. Mısalı:

Sırtı aq ta, ishi tolı kir eken, Sonın`dayın maqsımları bar eken (Omar).

O`rdegi suw ishedi, ayaqtag`ı uw ishedi (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Bunday antonimler kontekstlik antonimler dep ataladı. Ayırım tilshiler «ma-me», «ba-be», «pa-pe» janapayları, lı-sız affiksleri

ha`m «emes» ko`mekshi so`zinin` ja`rdemi menen qarama-qarsı qoyılgàn so`zlerdi antonimler dep qaraydı (Mısalı, bolıw-bolmaw, u`lken-u`lken emes, ko`sher-ko`shpes, aqıllı-aqılsız ha`m t.b.). Ekinshi bir lingvistler bunday so`zlerdi antonimler dep esaplaydı. Haqıyqatında da, olar tek grammatikalıq antonimler dep qaralıwı mu`mkin. Sebebi, leksikalıq antonimler bolıw ushın so`zlerdin` tu`birleri ha`r qıylı bolıp, olardın` real` semantikalıq ma`nilerinin` qarama-qarsılıg`ı anıq bolıwı kerek. Mısalı: Doslap jılap, dushpan nege ku`ledi («Qırq qız»). Bizin` bul islegen isimiz aytıwgà qıyın, islewge an`sat boldı (M.Da`ribaev).

Ko`p ma`nili so`zlerdin` antonimlerin birden tawıp qoyıw qıyınıraq. Sonlıqtan aldı menen olardın` qaysı ma`nide turgànın bilip alıw kerek. Bul jerde bizge sinonimler ja`rdem etedi, yag`nıy ko`p ma`nili so`zge sinonimler tawıp qoyıp, olardın` ma`nilerin anıqlaymız. Mısalı:

Jenìl-an`sat, onày, antonimi – «qıyın», Jenìl-ushqalaq: antonimi – salmaqlı, t.b.

Qarama-qarsı ma`nileri anıq ko`riniwi ushın antonim so`zlerdin` bir so`z shaqabınan bolgànı durıs. So`z shaqaplarının` ba`rinen antonimler birdey jasala bermeydi. Olar ko`binese belgini, sapanı ha`m ha`reketti bildiriwshi so`z shaqaplarında, yag`nıy kelbetlik, ra`wish ha`m feyil so`zlerde ushırasadı.

a) Kelbetliklerden: Jaman joldas nayzasına ildirer, Jaqsı joldas adamgerlik bildirer (Berdaq). Birewler bay, birew jarlı , (Berdaq).

b) ra`wishlerden: Onın` keshe gàna meni jer betinen sıpırıp taslag`ısı kelip edi gòy. Al bu`gin qayırxom bolıp shıgà keldi (O`.Ayjanov).

Erte turıp, kesh jatıp, Kirin juwar baylardın` (N.Da`wqaraev).

v) feyillerden: Tiri qalsan ̀ – elge kelesen`, o`lsen ̀ – dushpanın` menen ayqasıp, kegin`di alıp ketesen` (K.Sultanov).

At shapqanın sarkop eldin` dalası, A`jelge bolmaydı bende sharası, Barısım aman da, kelisim gu`man, Xosh qalın`ız, sarkop qalası («Qırq qız»). Ashqa berdi, baydan aldı (Ayapbergen). Anadan bir tuwılmaq, bir o`lmek bar (A`.Shamuratov).

Antonimler basqa so`z shaqaplarınan da bola beredi. Mısalı: O`lim – dushpan, o`mir-dos (M.Da`ribaev). Bu`gin jerdin` u`sti, erten` astı bar («Qanshayım».)

Antonimler o`zlerinin` leksika-grammatikalıq ma`nileri boyınsha ha`r qıylı tu`sinikti bildirip keliwi mu`mkin:

1) Ta`biyat qubılısları: Jazda salqın, qısta ıssı o`jire ta`rizli jay boladı (J.Aymurzaev). Bul waqıt ku`n ku`ta` suwıq ta emes, jan ku`yinerlik ıssı da emes, jangà jaylı salqın waqıt (M.Da`ribaev).

2) ?aqıt, mezgil, ma`wsim: Bu`gin tınıg`ıp algàn adamnın`, erten ̀harımay iske kirisetug`ının ol jaqsı biledi (O`.Ayjanov). Erte turıp, kesh jatıwgà u`yrengen xalıq bu`gin ku`ndegiden de erte turdı (J.Aymurzaev). Biraq bıyıl kerek bolgàn paxta jarın da kerek (O`.Xojaniyazov).

3) Kenìslikti, ta`repti, orındı bildiredi: Alıstan arbalagànsha, jaqınnan dorbala (Qaraqalpaq naqıl-maqalları).

Bir zaldı ko`rsetti adamlar jayıp, Aldı beti oypat, art beti biyik (A.Dabılov).

Awın teren`ge de saldı, sayızgà da saldı, balıqlı da boldı, dımsız bosqa da ju`rdi (O`.Ayjanov).

4) Hal-jag`day, is-ha`reket, qıymıl t.b. Birazları ash, birazları toq (Berdaq). Er jigit eli ushın tuwadı, eli ushın o`ledi (Qaraqalpaq naqıl-maqalları). Nurlıbay asqan bay da emes, dımı joq jarlı da emes … (M.Da`ribaev).

Jigitlik degen nar eken, «arrılıq degen jar eken (Berdaq).

5) Sezimdi, kewildi bildiredi: jaqsı ko`riw – jek ko`riw, ku`liw-jılaw, qayg`ı-quwanısh, doslıq-dushpanlıq ha`m t.b.

O`mirdi jaqsı ko`riw, dushpandı jek ko`riw – ekewi de bir is, bir sezim (N.Da`wqaraev). Ashıw-dushpan, aqıl-dos, ashıwına aqıl qos. Dushpan ku`ldirip , dos jılatıp aytadı (Qaraqalpaq naqıl-maqalları).

6) Sın, sapa, mug`dar, ko`lem: Jaqsının ̀barsan` qasına, «beri kel» dep shaqırar, Jamannın ̀barsan` qasına, ash jolbarıstay aqırar (Qaraqalpaq naqıl-maqalları). Az so`yleydi, ko`p tın`lag`ısı keledi (O`.Ayjanov). Bul du`r`ya tar ma, ken ̀be? (Berdaq). Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde antonimler sırtqı formaları jag`ınan to`mendegi

tu`rlerde bolıp keledi: 1) Sırtqı formaları birdey (tek tu`bir so`zler yamasa birgelkili affiksli

so`zler) antonimler. Mısalı: Birew ba`lent, birewler pa`s (Berdaq). Artım-teren`, an`gàr, aldım-arpalısıp aqqan suw … (J.Aymurzaev). Ishten ot, sırttan jaw, jaman sastıq (N.Da`wqaraev).

2) Sırtqı formaları ha`r qıylı antonimler: Dushpanlardın ̀gu`li solsın, Doslarımız aman bolsın (Berdaq). Jamannan qash, jaqsıgà jantas (Qaraqalpaq naqıl-maqalları).

Ol durıs gòy, inim, bizin` maqsetimiz-tınıshlıqtı bekkemlew … Biz urıs tilemeymiz (J.Seytnazarov).

Oylı jigit jaqsı bilimpaz keler, Aytqan ga`plerine tu`simpaz keler, Aqılsızdın ̀qa`siyeti az keler, Aqmaqlar hesh xızmet etpes xalıq ushın (Berdaq). Ko`zim salıp ko`p qaradım ishine, Aldı ken`lew, artqı jag`ı tar eken (A.Dabılov).

3) Ayırım jup so`zlerdin` komponentleri o`z-ara antonim bolıp keledi. Bunday jup so`zler:

a) tolıqtırıw, jıynaw, tolıq qamtıw ma`nisine iye boladı. Mısalı: Bas-ayag`ı eki ju`z atlı (A.Dabılov). Esi barlı-joqlı (O`.Xojaniyazov). Bul jerde ku`ni-tu`ni u`zliksiz ha`reket, u`zliksiz jumıs (A.Bekimbetov). Qostın` oyaq-buyag`ına erkin qaray basladım (A`.Shamuratov).

Aldı-artına qarap barlap, En`shen` batır ku`shin jıynap, Ko`shelerge kirdi jaylap (Berdaq).

b) ajıratıw, ayırıw, bo`leklew ma`nisine iye boladı. Mısalı: Sovet adamına jumıstın` u`lken-kishisi bolmaydı (J.Saparov).

Al azanda na`retege tu`sip turgàn sazandı ko`rse boldı, sol waqıtta-aq semiz-arıg`ın ayırım, o`z bahasın berip taslaydı (O`.Ayjanov). Jiyemuratqa aytpaqshı bolıp edi, ja`ne o`tirik-rasına tu`sinbey ju`zego`ylik bolap dep oyladı (T.Qayıpbergenov).

Shayırlar sharq urar ko`rip zamandı, Aytar o`lgeninshe jaqsı-jamandı (Ku`nxoja).

4) Turaqlı so`z dizbekleri de ma`ni jag`ınan biri-birine antonimlik qatnasta turıwı mu`mkin. Mısalı: qulaq aspaw – qulaq salı jaw ju`rek – qoyan ju`rek ha`m t.b. Jaw xabarın esitken son` toqtap tura almaytug`ın jaw ju`rekler tez atlanıp, burıng`ıday bolmay, az-maz urıs penen qashqan jawdın` izinen o`kshelep quwgàn edi (A.Begimov). Bu`ytip qoyan ju`rek bolıp o`lgennen jaw menen ayqasıp o`lgen jaqsıraq emes pe? (A.Begimov). Geybir o`z-ara antonim so`zler biri-birinin` anıqlawıshı bolıp dizbeklesip keledi. Bul antonimlerdin` arasındag`ı qarama-qarsılıq sezilip turgàn menen olar ulıwma bir ken` ma`nisti an`latadı. Biri-birine antonim so`zlerden payda bolgàn bunday dizbeklerdi leksikada oksyumoron deydi. Mısallar: O`li jan, qorqaq batır, erkek qoyan, gàrrı kempir. Mısalı: Sol qorqaq batır qorqqan ju`regin basa almay ha`r qaysısına alarıp bir qaradı (M.Da`ribaev).

Belleri bu`kireygen gàrrı mamalar Baxtım qara diyer shaldan ayırılsa (A`jiniyaz). Jamannın` jaqsısı bolgànsha, Jaqsının` jaman bol (Qaraqalpaq naqıl-maqalları).

Antonimler pikirdi tolıqtırıp, ko`rkem ha`m ku`shli etip aytıw ushın xızmet etedi, olar a`sirese ko`rkem shıgàrmalarda antiteza jasaw ushın ko`birek qollanıladı. Mısalı:

Joq edim, bar boldım, kamalgà keldim … (A`jiniyaz). Birin uslap, biri algà ju`redi, Ko`z aldına o`lim, o`mir keledi, Kimdi kim jenèrin olar bilmeydi, «O`mir» dese «o`lim» dep qum so`yleydi

(A.Begimov). Antonimler qaraqalpaq tilinde ju`da` ken` qollanıladı. Olar a`sirese awızeki

xalıq a`debiyatında (naqıl-maqal-jumbaq ha`m t.b.) da ko`p ushırasadı. Mısalı: a) naqıl-maqallarda:

Jaqsının ̀jatı bolmaydı, Jamannın ̀uyatı bolmaydı, Aqıllıg`a ga`p aytsan`, Ko`p keshikpey pitedi. Aqmaqqa aytqan a`n`gimen`, Suw tu`bine ketedi. Ko`pke juwırg`an, Azdan qurı qaladı.

b) jumbaqlar: Astı taxta, u`sti taxta, Ortasında ma`lle paxta (Tasbaqa). Attan biyik, iytten alasa (Er).

v) xalıq erteklerinin` baslamasında: Bir bar eken, bir joq eken, Ash eken de, toq eken ha`m t.b.

4. Shıg`ısı boyınsha qaraqalpaq tilinin` leksikası

1. Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı ha`m o`zgelik qatlam. 2. Qaraqalpaq tilindegi tu`rkiy ha`m mongòl tillerine ortaq so`zler.

Sorawlar

1. Tu`rkiy tillerine ortaq so`zlerdi qalay biliwge boladı? 2. O`z so`zlik qatlam degende ne tu`sinesiz?


1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. T. IV. Nukus, 1996, 39-52-betler. 2. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 61-69-betler. 3. Nasırov D.S. Stanovlenie i razvitie karakalpakskogo obshenarodnogo razgovornogo yazıka i ego dialektnaya sistema. –Nukus-Kazan`, 1976, 132-233-betler. 4. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 22-28-betler. 5. Raxmatullaev Sh. ?zbek tilining etimologik lugàti. –Toshkent, 2000. 6. Mirtojiev M.M. ?zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. –Toshkent, 2000, 48-53-betler. 1. So`zlik qor, o`zlik qatlam, o`zgelik qatlam, tu`rkiy so`zleri.

Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramının` rawajlanıw barısın tariyxıy jaqtan qaragànımızda ha`r qıylı xalıqlar menen qarım-qatnasta bolıp, sol xalıqlardan awısqan so`zler menen tolısıp bargàn. Mongòl xalqı (XII-XIII a`.); arab, parsı (IX-XIII a`.), al XVIII a`sirden beri qaray rus tilinen so`z awısıw ko`beydi.

Tildin` leksikası tariyxıy shıg`ısı jag`ınan qanday so`z qatnaslarınan turatug`ınlıg`ına toqtap o`temiz.

I. O`z so`zlik qatlam. Tildin` so`zlik quramının` tiykarg`ı bo`legin sol tildin` o`z so`zleri quraydı. Bul so`zler sol xalıqtın` rawajlanıw tariyxı menen bekkem baylanısta boladı. Onın` milliy o`zgesheligin ko`rsetedi.

Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı – bul onın` tiykarg`ı ta`biyatın ko`rsetetug`ın, qaraqalpaqlardın` pu`tkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırgàn, so`zlik quramdag`ı milliy o`zgesheliklerinin` tiykarg`ı ko`rinislerinen derek beretug`ın so`zlerinin` jıynag`ı. Ma`selen, ata, ana, quwanısh, qız, ay, ku`n t.b.

So`zlik quram ishki resurslar esabınan bayıgànda usınday tu`pkilikli so`zlerdin` semantikalıq ha`m grammatikalıq usıllar menen janà so`z do`retiwi esabınan: sonday-aq sırtqı resurslar esabınan bayıgànda, basqa tillerden so`zlerdin` awısıwı na`tiyjesinde ha`m awısqan so`zlerdin` qaraqalpaq tiline ta`n so`z jasaw usılları arqalı janà so`zlerdin` payda bolıwı iske asadı.

Tilimizge basqa tillerden awısqan ko`pshilik so`zlerden qaraqalpaq tiline ta`n so`z jasaw usılları arqalı ma`nili so`zler do`reydi. Ko`pshilik ilimpazlar bunday so`zlerdi o`z so`zlik qatlamgà kirgiziwdi maqul ko`redi (paxta – kesh; shılıq).

Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamının` tiykarın ulıwma tu`rkiy tillerine ortaq so`zler quraydı, o`ytkeni qaraqalpaq tili shıg`ısı boyınsha tu`rkiy tillerinin` qatarına kiredi. Sonlıqtan da, bul sem`yanı quraytug`ın tillerdin` leksikasında ulıwma ortaqlıqtın` usaslıqtın` bolıwı nızamlı na`rse. Burın bir tu`rk tili bolgàn ha`zirgi o`zbek, qazaq, qırg`ız, uyg`ır, azerbayjan, tu`rkmen, nogày, tatar, bashqurt, shuvash, yakut t.b. a`lbette o`z aldına ayırım til bolıp bo`linip shıqqanda, olardın` ha`r qaysısının` leksikasında sol tillerdin` barlıg`ı ushın ortaq so`zler boldı. Ol so`zler ha`r tildin` o`zinin` tariyzıy da`wirler dawamında rawajlanıwının` barısında ayırım fonetikalıq o`zgerislerge ushıragànı bolmasa, tiykarınan tu`pkilikli formasın, saqlap qalgànın ko`remiz. Ulıwma tu`rk tillerine ortaq leksika qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamının` negizin quraytug`ın so`zler sıpatında turmıstın` barlıq tarawların qamtıydı. Mısalı: agàsh, taw, qır, ko`l, qus, oraq, qulaq, jumsaq, ju`weri, arpa, to`rt, bes, men, sen t.b. Bul so`zlerdin` barlıg`ının` da negizi bir. Biraq ha`m tildin` o`zinin` fonetikalıq ha`m grammatikalıq nızamlarının` talabına, basqa tiller menen salıstırıp qaragàndag`ı spetsifikalıq o`zgesheligine sa`ykes ha`r tilde ha`r tu`rli semasa usas aytıladı. Sonın` menen birge tu`rkiy tilleri, sonın` ishinde qaraqalpaq tili de jalgàmalı tiller qatarına kiredi. Jalgàmalı usıl menen so`zlerdin` o`zgeriwinde tu`rk tillerine ortaq so`zlerde ulıwmalıq bar. Qaraqalpaq tilinin` o`z so`zlik qatlamı onın` so`zlik quramının` tiykarg`ı toparın quraydı. Onda shıg`ısı jag`ınan qaraqalpaq tiline ta`n so`zlerde, qaraqalpaqsha so`z jasaw usılları arqalı basqa tu`birlerinen jasalgàn so`zler de bar.

O`z so`zlik qatlamnın` tariyxı ju`da` a`yyemgi da`wirlerge barıp taqaladı. Ol altay sem`yasındag`ı tillerde so`ylesiwshi xalıqlar ele ajıralıp shıqpay turıp payda bola baslagàn. Bul da`wirde ko`birek tiykar feyiller, atlıq, kelbetlikler do`regen. Bunday so`zler ayırım fonetikalıq o`zgeshelikler menen ha`zir de mongòl, tu`rkiy tillerinde bar. Keyin ulıwma tu`rkiy leksika ju`zege kelgen. Bul da`wirde barlıq tu`rkiy tilleri o`z-ara parqlanbagàn til edi. Ha`zirgi tu`bir so`zler ha`m belgili da`rejede do`rendi so`zler payda bolgàn. Son`ınan sap qaraqalpaq tilinin` so`zlik qatlamı ju`zege kelgen. Bular tiykarınan do`rendi so`zlerden ibarat. Tu`bir so`zler ulıwma tu`rkiylik bolıp, qaraqalpaq tili qa`lipleskennen son` do`rendi so`zler ko`plep payda bolgàn. Degen menen tu`bir so`zler de payda bola bergen. Ma`selen, tu`bir jaz feyili, onın` atlıq tu`ri – jaz bar.

Qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n so`zlerin to`mendegi belgileri menen ajıratıw mu`mkin.

1. Qaraqalpaq tilindegi almasıq so`zler, 20 tu`bir sanlıq so`zler, tu`bir feyiller o`zlik qatlamgà ta`n.

2. O`z so`zlik qatlamgà ta`n so`zlerdin` tu`biri dawıssız (k) + dawıslı (v) + dawıssız (k) ta`rtipte bolıp, ol feyilge tiyisli ekenligi ko`rinedi. Eger atlıqqa tiyisli bolsa, onın` feyil jubayı bar ekenligin ko`remiz. Eger onday bolmasa o`zlesken so`zler dep qaraladı. Ma`selen, nan so`zi o`zlesken so`z. Bunday fonetikalıq quramda feyil joq. Ju`zeki so`zinin` tu`biri – ju`z. Bul so`z atlıq bolıwına

qaramastan, qaraqalpaq tilinde ju`z – feyili de bar. Solay bolgànlıqtan bul so`z o`z so`zlik qatlam dep esaplanadı.

3. Qaraqalpaq tilinde geyde k+v, v+k quramlı so`zler, feyiller ushırasadı. Yag`nıy al ha`m ma` so`zleri sıyaqlı. Bul feyillerdin` bir dawıssızı tu`sip qalgàn. A`debiy tilde. Ma`n` forması bar. Feyildin` II bet ko`plik forması –ın`, -in` (alın`, jaz-ın )̀.

4. Qaraqalpaq tilinin` so`zleri qatara kelgen dawıssızlardan baslanbaydı. 5. O`z so`zlik qatlam so`zleri v, g, z, l, r seslerinen baslanbaydı. Basqa tilden

kirgen so`zler dep esaplanadı (go`sh, gu`n`, zar, lekin, reje, razı, raxmet, vagon t.b.).

6. f, ts, ch, h, sh sesleri bar so`zler de o`zlestirilgen so`zler. 7. `, ` belgileri menen qollanılgàn so`zler de qaraqalpaq tilinin` o`z so`zleri

emes. Iran tillerinen kirgen so`zler belgileri menen ajıraladı: 1. Qaraqalpaq tilindegi Iran so`zlerinin` h ishinde almasıq, san ha`m tu`bir

feyiller joq (hamme parsı so`zi dep qaraladı, ha`mme almasıg`ı). Lekin tu`rkiy tiller tariyxında qamug ̀ so`zi bolıp, qamug`=qamu=qama=hama m sesinin` geminatsiyası ha`zirgi ha`mme almasıg`ın (qos dawıssız) keltirip shıgàrgàn, yag`nıy bul so`z tu`rkiy so`zi dep qaralıwı kerek.

2. Iran tilinin` so`zlerinde k+v+k quram ko`p ushırasadı, biraq ba`rqulla emes (tu`biri) ba`nt, gu`wa, ba`lent t.b.

3. Iran so`zleri qatara kelgen dawıssızlardan baslanbasa da, qatar kelgen dawıssızlargà tamamlanadı: ant, ba`lent t.b.

4. Iran tilinen kirgen so`zlerde g, l, z, v, r sesler qollanıladı. 5. j, h dawıssızları da ushırasadı. 6. `, ` belgileri iri so`zlerinde ushırasadı. Arab tilinen o`zlesken so`zlerdin` de o`zine ta`n belgileri bar: 1. arab so`zlerinin` tu`birinde sha`rtli tu`rde 3 dawıssız boladı: kitap, qa`tip

t.b. nur, pa`n, sır so`zlerinde arabsha + anvar, funun, asror bolıp qollanıladı. 2. Arabsha so`zlerde -me, -mu, -ta qosımtaları bar. Mektep, muslim, tslim t.b. 3. Arabsha so`zlerde –a (e) t, -an qosımtaları bar: miynet, esabat, shaytan,

nuqsan t.b. 4. Arabsha so`zler ta ortadag`ı qosımta menen qollanıladı: mustaqil. 5. Arabsha so`zlerge –iy kelbetlik jasawshı qosımsha qosıladı: a`debiyat –

a`debiy, ma`deniyat – ma`deniy t.b. 6. Arabsha so`zlerde p, ch, g, j sesleri ushıramaydı. 7. Arabsha ayn sesi qaraqalpaq tilinde tu`sirilip qaldırılgàn: sanaat, ma`ni. 2. Tu`rkiy ha`m mongòl tillerine ortaq so`zler Tildin` so`zlik quramı ko`plegen da`wirlerdin` jemisinin` na`tiyjesi. Eski

da`wirde ortaq tu`rkshe tili o`z rawajlanıwının` barısında bir neshe tilge bo`lindi, sonın` o`zinde burıng`ı tu`bir so`zler bo`lingen ha`r bir jeke tildin` negizin quradı. Bul fakt tildin` genetikalıq tutaslıg`ın, o`z-ara baylanıstın` bar ekenligin ko`rsetedi. Qaraqalpaq tiline ta`n so`zler basqa da tu`rkiy tillerinde gezlesedi.

Atlıqlar: agàsh, tas, suw, bala, ku`n t.b.

Sanlıqlar: 1,2,3,4,5,6,7; 20,30,40,50,100 mın` t.b. Kelbetlikler: aq, qara, ko`k, sarı, jaqsı. Almasıqlar: men, sen, ol, biz. Feyiller: kel, bar, tur, qara, ayt t.b. Bular tek ha`r tilde fonetikalıq o`zgeshelik penen ha`r qıylı bolıp aytıladı. Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında tu`rkiy tillerge (a`sirese, qıpshaq tobına

kiretug`ın tatar, nogày, bashqurt, qazaq, qırg`ız, qumıq) ortaq so`zler ko`plep ushırasadı. Bunın` tiykarg`ı sebebi, to`mendegishe – (bunday jag`day ko`binese so`zlik qorda ko`birek gezlesedi) so`zlik qor o`z basınan ko`p a`sirlerdi o`tkergeni bizge tariyxtan ma`lim. Usı da`wirler ishinde bir qa`wimdegi xalıqlar birqansha tuwısqan xalıqlargà bo`linip, o`z aldına millet bolıp, tilleri de qa`liplesti. Sonın` na`tiyjesinde da`slepki da`wirdegi bir qa`wimge xızmet etken tildin` endi bir neshe qa`wimge xızmet etetug`ın tuwısqan tillerdin` variantlarının` kelip shıg`ıwı zan`lı qubılıs. Al tiykarg`ı so`zlik qordag`ı so`zlerdin` ko`pshiligi o`z tu`birin saqlap qalıwı da usı sebepten boladı. Bul tek so`zlik qordan gàna bo`linip qalmay, al onın` grammatikalıq qurılısında da ko`rinip turadı. Biraq ortaq so`zler tiykarg`ı ma`nisin saqlap qalgàn menen ha`r qıylı jag`daylar sebepli geybir fonetikalıq o`zgerislerge ushırasadı. Bunı to`mendegi salıstırıw mısalınan ko`riwge boladı.

O`zbek tilinde

Qaraqalpaq tilinde

Qazaq tilinde

Nogày tilinde

Tatar tilinde

Bashqurt tilinde

Qırg`ız tilinde

Besh Erta Yuz Bila`n

Bes Erte Ju`z menen

Bes Erte Ju`z men

Bes Erte Yuz men

Bish Irta` Yuz Mina`n

Bish irta` yez mena`n

Besh Erte Ju`z Menen

Tu`rk tilles xalıqlardın` basqa toparındag`ı sıyaqlı qaraqalpaq tili de o`zinin`

tiykarg`ı o`zgesheligin saqlap qa`liplesken. Qaraqalpaq tili usı tiller menen da`slep bir tu`birden kelip shıqqanın ko`remiz.

Shınıg`ıw. To`mendegi mısallardı oqıp qadagàlan`. Qaysı so`zler tu`rk tillerine ortaq ekenin aytıp berin`. Salıstırıp ko`rin`.

1. Bilga arig a`zgi tutib su`zin a`shit, adamina ugranibak ishka su`ra (Bilimli adamdı qa`dirlen`, so`zin tın`la, aqılın alıp, a`melge asır).

2. Ata og`lı atal tugar (Atasının` balası atasına uqsaydı). 3. A`rdam bashı – til (A`deptin` bası - til). 4. Qut bel ba`lgusa – bilik (Qut belgisi - bilim). 5. Tu`nda` yurap ku`nduz sa`wnur, Kichikda` a`wlenib ulgazu saùnur. (Tu`nde ju`rgen ku`ndiz su`yiner), Jaslay u`ylengen jası u`lkeygende su`yiner. Mısallar Qaraqalpaqstan mugàllimi jurnalındag`ı U.Seytjanovanın`

maqalasınan alındı. Mısallardı Maxmud Qashgàridin` «Devonu lugàtit» (kitabınan algàn).

Mongòl tilinen kirgen so`zler. Tu`rk tilleri menen mongòl tili geneologiyalıq jaqtan alıp qaragànda tuwıs tillerden esaplanadı. Mongòllar tu`rk

qa`wimleri menen qon`sı otırıp, olar arasında qatnas bolgàn. Sonlıqtan mongòl tillerinen tu`rk tillerine, tu`rk tillerinen mongòl tillerine so`zlerdin` o`tip otırıwı zan`lı qubılıs. Bul tuwralı tu`rk tillerin izertlewshi N.A.Baskakov tu`rkiy tillerdin` leksikasındag`ı ayırım so`z qatlamları eski qatlam dep bahalaydı. Mısalı, altun, almurt, ayagà-ayaq, jims-jemis, axa-agà, bosgo-bosagà ha`m t.b.

Mongòl tilinen kirgen ayırım so`zler ha`zir de qollanıladı. Mısalı, aymaq so`zin alıp qaran`, burın bul so`z awıl-aymaq tu`rinde qollanılsa, ha`zir tikkeley o`z ma`nisinde qollanılıp ju`r. Bunday bir tilden ekinshi bir tilge so`z kirgende o`z ma`nisinde qollanılıwı da, al ayırım jag`dayda o`zinin` da`slepki ma`nisinen awısıp qollanılıwı da mu`mkin. Mısalı, mongòl tilinde ayaq, serbegey, so`zleri o`z aldına ma`nili so`z retinde qollanıladı. Al bizde qazan-ayaq, erbegey-serbegey tu`rinde o`z aldına, o`z ma`nisi menen qollanılmaydı. bunday jag`day ko`pshilik jag`dayda sırttan kirgen so`zlerde ushırasıp otıradı.

5. Basqa tillerden o`zlestirilgen so`zler

Jobası: 1. O`zgelik qatlam:

a) Arab, parsı tillerinen awısqan so`zler; b) Rus tili ha`m ol arqalı Batıs Evropa tillerinen kirgen so`zler

Usınıs etilgen a`debiyatlar: 1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. IV. Leksika. Nukus, 1996, 5-39-bet. 2. Bekbawlov O. Qaraqalpaq tilindegi o`zlestirme so`zlerdin` qolanılıwı. -

Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. –No`kis: Qaraqalpaqstan, 1971, 133-144-betler.

3. Sha`mshetov J. Qaraqalpaq tilindegi shıg`ıs tillerinen kirgen so`zler tariyxınan. No`kis, 1984.

4. Mirtojiev M.M. ?zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. Toshkent, 2000, 50-54-betler.

5. Smamutov Q. So`z ma`nisin bilgen jaqsı. //Erkin Qaraqalpaqstan, 2004, 30-noyabr`, Q144.

Sorawlar: 1. Shıg`ıs tillerinen kirgen so`zlerdi qalay biliwge boladı? 2. Qaraqalpaq tilindegi shıg`ıs so`zleri qashan kirgen? 3. Evropa tillerinen so`zler qaysı da`wirde o`zlestirilgen? 4. Basqa til elementlerinin` belgileri?

Tayanısh so`zler ha`m atamalar:

Qaraqalpaq tilinin` o`zine ta`n so`zleri, o`zlestirmeler, internatsionalizmler, so`z o`zlestiriw, kal`ka.

Qaraqalpaq tiline ju`da` ko`p shet el so`zleri ha`m atamaları kirip tap o`zimizdin` tilimizdey bolıp ketken. Ma`selen, akt, rektor, reklama, akademiya,

professor, protsent, institut, dekan, pensiya, stipendiya, tragediya, Spartak (latın so`zleri), respublika, pedagog, sistema, olimpiada (grekshe), tramvay, trolleybus, futbol, sport (inglizshe), prokuror, avans, velosiped, pal`to, bank (frantsuzsha), kabel` (gollandsha) ha`m t.b. Bul shet el so`zlerinen basqa qaraqalpaq tilinde arab ha`m parsı so`zleri de barshılıq. Ma`selen, kitap, da`pter, qa`lem, da`wet, mekitep, azap, a`dil, jawır, aqıl, huqıq, pikir (arab so`zleri), sherek, a`njim, a`njir, pul, kelte, go`sh, salı, anar, pir, kem, ha`m, ha`r, eger, a`rman, a`njuwman, shaqapsha, a`biger (parsı so`zleri) ha`m t.b. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde arab ha`m parsı so`zlerinin` birikpesinen payda bolgàn qospa so`zler de ko`plep tabıladı. Ma`selen, barkamal (bar-parsısha, kamal-arabsha), baxtıyar (baxıt-arabsha, yar-parsısha), biya`dep (biy-parsısha, a`dep-arabsha), biyhaya (biy-parsısha, haya-arabsha), biyma`ni (biy-parsısha, ma`ni-arabsha), qarızdar (qarız-arabsha, dar-parsısha), arbakesh (arba-arabsha, kesh-parsısha), arzago`y (arza-arabsha, go`y-parsısha) ha`m t.b. so`zlerdi dizip ko`rsete beriwimiz mu`mkin.

Qaraqalpaq tiline kirgen arab ha`m parsı so`zleri; kitob—kitap, daftar-da`pter, qlam-qa`lem, maktab-mektep, kam-kem, kalta-kelte, qadam-qa`dem, agar-eger, sho`li-salı, gwsht-go`sh sıyaqlı so`zler biraz o`zgeriske ushıragàn halında paydalanılıp ju`r. Tilimizge kirgen arab ha`m parsı so`zlerinin` tu`p magànasın ha`r ta`repleme tu`siniw qaraqalpaq a`debiy tilinin` teren` magànasın ashıwgà ko`p ja`rdemin tiygizedi. Arab, parsı tillerinin` neshshe ju`z jıllar dawamında musılman xalıqlarının` ma`mleketlik tili bolgànı tariyxtan ma`lim. Sol ushın o`tmishtegi bizin` ullı alım, shayır, filosoflarımız o`z miynetlerinde sol tillerden paydalangàn. Olardan miyras bolıp qalgàn qoljazbalardı, kitaplardı, tariyxıy mag`lıwmatlardı jetik an`law ushın arab ha`m parsı tillerin biliw sha`rt. O`tmishtegi tariyxımızdı teren` bilmesek ha`zirgi zamandag`ı ullı o`zgerislerdin` haqıyqıy bahasın bere almaymız ha`m onın` qa`dirine jetiwimiz qıyın boladı.

Bazıbir ilimpazlar «o`zbekshe-qaraqalpaqsha» so`zlik du`ziw waqtı keldi, sebebi, siyasiy, a`debiy miynetler o`zbek tilinen qaraqalpaq tiline ta`rjima etilgende ko`p qa`te-kemshiliklerge jol qoyıladı degen pikirlerdi aytadı. Lekin, bul kemshiliklerge ne ushın jol qoyılatug`ının ashıq-aydın ko`rketip bere almaydı.

O`zbeksheden qaraqalpaqshagà ta`rjima etilgen shıgàrmalarda, a`debiy-siyasiy miynetlerde ne ushın qa`te-kemshiliklerge jol qoyılıp kiyatır? Sebebi bizde ayırım alımlarımızdın` o`zleri arab, parsı tillerinen biyhabar. Demek olar tilimizge kirgen arab ha`m parsı so`zlerinin` mug`darınan xabarı joq.

Bizin` esaplauımızsha qaraqalpaq tilinde eki yarım mın`nan aslam, o`zbek tilinde altı mın`gà shamalas arab ha`m parsı so`zleri bar.

Usınday tu`sinbewshilik saldarınan geypara ilimiy maqalalarda aqılgà ug`ras kelmeytug`ın qa`telerge jol qoyılıp, tilimizde qa`te tu`sinik ha`m pikirler orın alıp kiyatır. Ma`selen, ayırım alımlardın` pikirinshe «Jamshid» quyash ju`zli degen sıpattı bildiredi. Ja`mshidten Sha`mshet ha`m Sha`mshetdin degen adam ismleri kelip shıgàrmısh. Sonday-aq, «da`stu`r» so`zi latınsha «jetkeriw», «Xalıq-aman», - suwda qalqıw; «Qaraxan-qaraqan ishkir»; «Qallıxan-qalqan (eski a`skeriy qural)», «Qazıbek» - Gàzbek yamasa Qazbek; «bismilla» - baslayman; sem`ya – januya yamasa sem` i ya yag`nıy jetew ha`m men; «qara» - gàyratlı, «aziz» - a`zzi; «ada» - iransha, parsısha so`z – tuwesiw, orınlau; «oraz-ot»; «qumay qus», -

muqaddes «Avesto» kitabınan miyras qalgàn a`psanawiy qus. Bunday qa`te tu`sinikler tolıp atır. Biz ha`zirshe joqarıda aytıp o`tilgen so`zlerdin` tu`p magànasın shaqpaqshımız.

Ga`ptin` haqıyqatına kelsek, «da`stu`r» so`zi parsısha – qag`ıyda, qollanba, ko`rsetkish, jol-joba ma`nislerin beredi. «Xalıqaman» - xalıq ha`m aman degen arabsha eki so`zden quralıp, qaraqalpaqsha xalqı aman bolsın dep jaqsı niyet penen qoyılgàn adam ismi.

«Qaraxan» - qara (arabsha) ha`m xan (tu`rikshe) so`zlerinen quralgàn. «Qara» - bay, bay adam ma`nislerin beriwshi «qarun» so`zinen kelip shıqqan. Al, «xan» - hu`rmetli ataq ma`nisine iye bolıp, ol tu`rk ha`m mongòl xalıqlarında xalıqlarında «xan» so`zin hayal ha`m erkek ismlerine hu`rmet magànasında qosıp qoyadı. Demek, Qaraxan ismi – Bayxan degen ma`nisti beredi. Bazıbir alımlarımız «qara» so`zi – gàyratlı» degen ma`nini beredi. Ma`selen, qaraqalpaq «gàyratlı qalpaq» degeni, dep turpayı qa`te pikirdi tastıyıqlaydı.

«Qazıbek» - arabsha qazı (sha`riyat nızamları boyınsha sud`ya), tu`rkshe bek (ataqlı, dan`qlı, hu`rmetli) so`zlerinen quralgàn; «bismilla» - bi (menen), ism (at), alla so`zlerinen quralgàn bolıp qaraqalpaqsha «allanın` atı menen» degen ma`nisti beredi. Bul jerde baslayman degen so`z joq. Musılman xalıqlarında ha`r qanday na`rseni, isti bismilla dep baslaydı yag`nıy «allanın` atı menen» yamasa «allanın` buyrıg`ı menen» qılaman, isleymen degenin bildiredi.

«Sem`ya» - shanàraq, xojalıq magànalarına iye bolsa; «a`ziz» - arabsha jag`ımlı, su`ykimli, su`yikli, qımbatlı, qa`dirli, qa`dirdan ma`nislerin berse, a`zzi-arabsha «ajz» so`zinen kelip shıg`ıp a`zzilik, ku`shsiz, da`rmansız magànaların beredi. Alımlarımız «a`zzi» so`zin «a`ziz» so`zi menen shatastırıp ju`r.

«Qumay», «Qumay qs» degen tu`siniktin` «Avesto» kitabına hesh qanday baylanısı joq, ol parsısha «humo» yamasa «xumay» degen so`zlerden kelip shıqqan ha`m ol «feniks» dep ataladı. Feniks – grekshe so`z. A`yyemgi grek a`psanalarında tan` qalarlıq a`jayıp qus bolıp, ol basına qa`wip-qa`ter do`n`gende yamasa o`liwine ko`zi jetkende usında janıp ku`lge aynaladı da, son`ınan qa`wip-qa`ter bolmagànda qaytadan ku`lden tirilip payda boladı. Ku`lden payda bolatug`ın na`rseni grekshe «feniks» deydi. «Qumay qus» ma`n`gi janàlanıw tımsalı» bolıp esaplanadı. Ol bizin` ma`mleketimizdin` gerbinde sa`wlelengen. Ushıp baratırgàn qumay qustın` sayası tesken adam baxıtlı boladı. Demek, qumay qus baxıt, qut darıtatug`ın ka`ramatlı qus ekeni an`gàrıladı.

«Oraz» parsısha so`z. Parsılar ku`ndelikli o`tip atırgàn ku`ndi «ruz» deydi. Bul so`z bizin` tilimizge «oraz» tu`rinde (rustın` orıs delingenindey) kirgizilip paydalanılgàn. Ekinshi jatın «oraz» so`zi waqıt, da`wir, baxıt, quyash magànalarına da iye.

Ja`mshid – o`zinin` danalıg`ı menen Sulayman patshagà ten` keletug`ın patshanın` atı. Onı parsılar Jam dep te ataydı. Ol atı a`psanagà aylangàn Iran shaxlarının` biri, jeti ıqlımgà hu`kimdarlıq qılgàn delinedi. Ja`mshid saltanatlı, nag`ıshlı, jumsaq, jaltıldagàn, ko`rnekli magànaların bildiredi. Al, Shumshad (bizin`she Sha`mshet) uzın boylı, qa`ddi-qa`wmeti kelisken adam ismin, geyde qısı-jazı ko`k-ko`mbek bolıp turatug`ın pal`ma agàshı ma`nislerin beredi. Ja`mshid, Sha`mshet parsısha atama bolsa, Shamsuddin (bizin`she, Sha`mshetdin)

arabsha «shams» (quyash) ha`m «din» so`zlerinen quralıp, ol dinnin` quyashı ma`nisin an`latıp tur. Demek Ja`mshid, Sha`mshetdin degen atlar o`zine ta`n ma`nislerdi an`latadı eken.

Juwmaqlap aytqanda, joqarıdag`ı talqılangàn so`zler ha`m atamalardın` ha`mmesi arab, parsı so`zlerinen kelip shıqqanının` gu`wası boldıq. Demek, qaraqalpaq tiliniq go`zzallıg`ın ashıw ha`m tu`p magànasın shag`ıw ushın tilshi alımlar arab, parsı tillerin jetik biliwi kerek.

Til – altın gà`ziynemiz, ata-babalarımızdan miyras bolıp qalgàn biybaha tu`wesilmes baylıq. Onı ko`zdin` qarashıg`ınday qa`sterlewimiz tiyis.

Rus tili ha`m ol arqalı Batıs Evropa tillerinen kirgen so`zler

Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında rus tilinen ha`m rus tili arqalı Evropa

tillerinen kirgen so`zlerdi ko`plep ushıratıwgà boladı. Sebebi, orıs xalqı menen qaraqalpaq xalqı 1873-jıldan baslap bir-biri menen o`z-ara qatnasıqqa o`tken. Al 1917-jıldan keyin Sovetler awqamının` quramında jetpis jıl jasadı. Xalıq xojalıg`ının` birligi kelip shıqtı. Bul jag`daydın` barlıg`ı tilge ta`sir etpewi mu`mkin emes edi. Bunı analiz ete otırıp, orıs tili ha`m orıs tili arqalı basqa tillerden qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramına kirgen so`zlerdi eki da`wirge bo`lip qarasa boladı:

1. 1873-jıldan 1917-jılgà shekem da`wir (yamasa oktyabr` revolyutsiyasına shekemgi da`wirdi o`z ishine aladı). Bul da`wirde sol waqıttın` jag`dayına, yamasa sol da`wirdegi qatnas jasaw mu`ta`jligin qanaatlandırıw, ja`miyettegi janàlıq, xalıq xojalıg`ına, basqarıwgà baylanıslı so`zler sheklengen da`rejede gàna kirgeni ma`lim. Mısalı, ken`se, paroxod, samovar (samawrın) bolıs, uaezd, zavod (zawıt), galosh (gewish), doktor (duqtır), kirpich (gerbish), krovat (ka`rawat) ha`m t.b.

2. 1917-jıldan keyingi da`wir. Bul da`wirde elde oktyabr` revolyutsiyası ornap, ko`p eller soyuzgà birikti. Sonın` na`tiyjesinde taza du`zim, ma`mleket du`zildi. Bul burıng`ı SSSR ma`mleketinin` payda bolıwına alıp keldi. Sonlıqtan xalıq xojalıg`ının` ha`mme tarawında, siyasatta birlik kelip shıqtı. Tilde ko`plep janà so`zlerdin` payda bolıwına, olardı ha`mme xalıqtın` ten` qollanıwına mu`mkinshilik tuwdı. Sonlıqtan, bul da`wirde orıs tilinin` so`zleri, ol arqalı basqa xalıqlardın` so`zlerinin` kiriwine jag`day tuwıldı. Mısalı, partiya, sovet, revolyutsiya, feodalizm, kapitalizm, elektr, traktor, respublika, kolxoz, likbez, staxanovshı, agronom, poezd, mashina, plug ha`m t.b. Sol da`wirdegi ha`m keyingi jıllardag`ı eldegi barlıq janàlıqlardın` atı (termini) tilimizde ko`rinip bardı. Tildi ja`miyetlik qubılısqa jatqarsaq, sol ja`miyettin` rawajlanıwı menen tildin` rawajlanıwı da tikkeley baylanıslı. Eger ja`miyet tez pa`t penen rawajlansa, tilde tez pa`t penen rawajlanıp baradı. Biraq neyde ja`miyet revolyutsiyalıq jol menen o`zgeredi, sonın` na`tiyjesinde revolyutsiyalıq jol menen rawajlanadı. Ja`miyettegi barlıq janàlıq usı arqalı iske asadı. Til bunday revolyutsiyalıq jol menen emes, al evolyutsiyalıq (tillik zan`gà sa`ykes) jol menen rawajlanadı. Bul rawajlanıw tilimizge so`zlerdin` ko`plep kiriwinen gàna kelip shıqpaydı. Al tilimizdin` ulıwma qubılısında ko`rinedi (fonetika, leksika, grammatikada). Mısalı, burın

bolmagàn ayırım sesler – ha`ripler v, e, `, `, orfografiyada, orfoepiyada ko`p gàna zan`lılıqlar janàdan payda boldı.

Orıs tili arqalı Evropa tillerinen de ko`plep so`zler kirdi ha`m tilimizdin` seslik quramında grek, latın, nemets, anglichan, frantsuz, italyan, polyak tillerinin` so`zleri payda boldı. Mısalı, alfavit, grammatika, rektor, dekan, front, tramvay, kabinet, bank, benzin, tomat, limon. Ko`pshilik so`zler tikkeley sol tu`rinde kirgen bolsa, ko`pshiligi awdarıw arqalı da kirip otırdı. Bul o`z so`zlik qatlamındag`ı geypara so`zlerdin` janà ma`nisinin` payda bolıwına alıp keldi. Mısalv, rukopis`-qoljazba, naglyadnoe posobie – ko`rgizbeli qural t.b.

6. Qollanılıw o`risi boyınsha qaraqalpaq tili leksikası

Jobası 1. Ulıwma xalıqlıq leksika 2. Dialektlik leksika 3. Ka`siplik leksika 4. Argotizmler.

Usınıs etilgen a`debiyatlar

1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. T.1. M., 1951. 2. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya, 1994. 3. Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyası. No`kis, 1989. 4. Nasırov D.S., Dospanov O. Qaraqalpaq dialektologiyası. No`kis, 1995. 5. Nasırov D.S. Stanovlenie i razvitie obshenarodnogo karakalpakskogo yazıka i ego dialektnaya leksika. Kazan`, 1973.

Sorawlar:

1. Sheklengen leksika degende ne tu`sinesiz? 2. Qollanılıw o`risi boyınsha sheklengen leksika qanday toparlargà bo`linedi? 3. Qaraqalpaq tilinde neshe dialekt bar? 4. Qanday ha`s o`zgeshelikleri?

Tayanısh so`zler ha`m tu`sinikler:

Ulıwma xalıqlıq leksika. Ulıwma qollanılıwshı so`zler. Sheklengen leksika. Aymaqqa baylanıslı qollanılıw o`risi sheklengen leksika. Dialektler. Dialetizmler. Ka`sipke baylanıslı qollanılıw o`risi sheklengen leksika. Ka`siplik leksika.

Sotsiallıq ortalıqqa baylanıslı sheklengen leksika. Argotizmler.

Ulıwma xalıqlıq leksika Ulıwmalıq leksikagà qaraqalpaq tilinde so`ylewshi ken` xalıq massanın`

ku`ndelikli turmısında qollanılatug`ın so`zler kiredi. Mısalı: suw, dala, qala, da`r`ya, mal, keliw t.b. usıgàn usagàn so`zler

o`zlerinin` qollanılıw sferası jag`ınan sheklenbegen. Bunday so`zler ha`r bir rabochiy, xızmetkerler menen ilim adamlardın` o`z pikirlerin bildiriw ushın, ulıwma qaraqalpaq tilinde so`ylewshi barlıq adamlardın` tillerinde qollanıladı. Kim so`ylese de, onın` parqına qaramay ulıwmalıq leksika ayırım semantikanı bildirip, o`z funktsiyasına iye.

Mısalı: Agàsh desen` da`r`ya boyı nuw togày (K.Sultanov), gàrrı ko`rse-jora, kempir ko`rse-qurdas, kelinshek bolsa kelin, oqıwshı ko`rse balam dep ha`mmesinde skladqa ertip kelip, xızmetke tartatug`ın (K.Sultanov).

Eger birew: pa`len jerde qırgàwıl, qoyan ko`p eken, jalg`ızaq, shoshqalar, su`riw-su`riw kiyikler ko`p eken, u`yrek-gàzlar sonday ko`p eken dese bolgànı, sol jerge jetkenshe taqatım shıdamaydı (A`.Shamuratov).

Mısallardag`ı astı sızılgàn so`zler qaraqalpaq tili ushın ulıwmalıq so`zler bolıp tabıladı.

Tildegi bir qansha so`zler tek gàna ilimnin` geypara tarawlarında qollanıladı ha`m o`zinin` ayqın ma`nileri bar. Mısalı, sinus, kosinus (matem), amper (fizika, aqsha), topar (siyasiy ekon), relèf (geogr), atlıq, kelbetlik (gramm).

Keltirilgen mısallar – ilimnin` ayırım shaqapları menen shug`ıllanıwshı qa`nigelerge gàna tu`sinikli, ken` xalıq massasının` tu`siniwine qolaysız. Sonlıqtan atı atalgàn so`zler ulıwmalıq leksikadan orın almaydı: biraq ha`zirgi qaraqalpaq tilinin` leksikalıq quramınan o`zinin` tiyisli ornına iye.

Qaraqalpaq tilindegi ulıwmalıq leksika stil`lik qollanılıwı boyınsha bir qansha o`zgesheliklerge iye. Tilimizdegi ha`r qıylı so`zlerdin` ha`reket etiw sferası shegaralangàn bolıp esaplanadı. Mısalı: Iyrimli da`r`ya a`ydarhaday ısqırıp, aybat shegedi (K.Sultanov).

Keltirilgen ga`ptegi «iyrimli da`r`ya» so`zinin` basqa ga`plerde qollanılıw sferası tarıraq. Sonlıqtan da ayırım so`zlerdin` konkret ma`nide qollanılıwı a`debiy tildin` norması menen baylanıslı. Demek, ulıwmalıq leksika a`debiy tildin` barlıq shaqapshalarında da qollanıladı.

Mısalı: Tan` rawana atıp, a`lem jaqtılana basladı (S.Arıslanov). Vokzaldıqn` ken` esigi ha`mme waqıtta ashıq (A.Bekimbetov).

Mısallardag`ı «tan`», «a`lem» ha`m «vokzal» so`zleri ulıwmalıq leksikagà kirgen so`zlerdin` a`debiy, ilimiy ha`m basqa leksikada konkret ma`nilerin bildiriw ushın xızmet etedi.

Keltirilgen mısallardan olardın` stil`lik qollanılıwı birdey emesligin ko`remiz. Sonlıqtan ulıwmalıq leksikanın` quramı da ha`r qıylı boladı. Bunnan ulıwmalıq leksikanın` diapazonı a`dewir ken` ekenligin ko`remiz. O`zinin` a`meliy qollanılıwı jag`ınan ol basqa stilistikalıq toparlardın` ishinde ayırımlanıp turadı.

Dialektlik leksika

Tilimizdegi dialektlik leksika o`z tiykarın ulıwma xalıqlıq leksikadan aladı. Bunnan jergilikli govorlargà ta`n bolgàn aymaqlıq dialektler bo`linip shıgàdı. Govorlar aymaqlıq jag`ınan birlesken adamlardın` toparına xızmet etedi ha`m fonetikalıq, leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik o`zgesheliklerge iye.

Qaraqalpaq tilindegi dialektlik o`zgeshelikler N.A.Baskakov ta`repinen 1926-jıldan 1945-jılgà deyin etnografiyalıq-dialektologiyalıq ekspeditsiyalar da`wirinde izertlenedi. Izertlewlerdin` na`tiyjesinde N.A.Baskakovtın` «Karakalpakskiy yazık» degen miyneti ju`zege keldi. Miynettin` «Kirisiw» bo`liminde avtor qaraqalpaq tilinin` ha`m onın` jergilikli o`zgesheliklerinin` izertleniw ma`selesine dıqqat awdarıp, qaraqalpaq tilin aymaqlıq jag`ınan eki dialektke: arqa-shıg`ıs (bugàn Qarao`zek, Taxtako`pir ha`m Primorskiy (Moynaq) rayonları) ha`m tu`slik-batıs (bugàn Shımbay, Kegeyli, Kuybıshev, Qon`ırat, Shomanay, Xojeli, Qıpshaq, Shabbaz ha`m To`rtku`l rayonları) bo`ledi.

Ha`zirgi waqıtta qaraqalpaq tilindegi jergilikli o`zgesheliklerdi u`yreniw isi belgili izge salındı. O`zbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` quramında tildin` tariyxı ha`m dialektologiyasın izertlew boyınsha arnawlı sektordın` ashılıwına baylanıslı (1960-jılı) ko`p gàna isler islenip, respublikanın` arqa ha`m tu`slik rayonlarında jasawshı qaraqalpaqlar tilindegi jergilikli o`zgeshelikler ken`nen izertlenildi.

Qaraqalpaq dialektologları ta`repinen bir qansha dialektologiyalıq materiallar jıynalıp, qaraqalpaq tilindegi dialektlerdin` bo`liniwine azı kem qosımshalar usınıldı. Jıynalgàn materiallardın` tiykarında islengen klassifikatsiya boyınsha qaraqalpaq tilinde arqa ha`m tu`slik dialektleri dep atalgàn aymaqlıq jag`ınan belgili qubılıslargà iye eki dialekt bar.

Qaraqalpaq tilinin` arqa dialekti Qaraqalpaqstan respublikasının` Arqa rayonlarında Shımbay, Taxtako`pir, Kegeyli, Moynaq, Qon`ırat, Shomanay, Xojeli, No`kistin` aynalasında jasawshı xalıqtı qamtıydı. Bul aymaq qaraqalpaqlardın` burında da ha`m ha`zirde de tiykarg`ı jaylasqan ornı. Usı jerlerde jasawshı xalıq tiykarınan ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` forması menen uqsas keledi. Bul uqsaslıqtı fonetika grammatikalıq qubılıs, leksikalıq quramı tarawlarında qaraqalpaq a`debiy tilin (jazba ha`m awızsha) arqa rayonlardag`ı qaraqalpaqlardın` so`ylew tili menen salıstırıw da`wirinde de seziwge boladı. Sonlıqtan arqa dialekttin` a`debiy tilge tırnaq bolgàn tiykarg`ı tirek bazası dep sanaw aqılgà muwapıq keledi.

Demek, qaraqalpaq tilin u`yreniwdin` birinshi da`wirlerinde ilimpazlardın` dıqqatı arqa rayonlarda jasawshı qaraqalpaqlardın` tiline awdarılıwı faktin tosattan bolgàn na`rse dep qarawgà bolmaydı. Bul boyınsha S.E.Malovtın`, E.D.Polivanovtın`, A.A.Sokolovtın` ha`m N.A.Baskakovtın` miynetlerinen de ko`p na`rse tabıw itimal.

Xalıq so`ylew tili ha`m dialektleri boyınsha dialektologlar ta`repinen o`tkerilgen jan-jaqlı bayqawlargà tiykarlanıp, joqarıda ko`rsetilgen ilimpazlardın` ayırım juwmaqların tastıyıqlap, fonetika, grammatika ha`m leksika tarawlarında tek gàna ayırım o`zgeshelikler menen sıpatlanatug`ın ulıwma algànda a`debiy tildin` tiykarg`ı bazası bolıp xızmet etetug`ın qaraqalpaq tilinin` arqa dialektin bo`lip shıgàrıwgà boladı.

Al, arqa dialekti quramındag`ı ha`r qıylı sotsial-ekonomikalıq ha`m tariyxıy etnografiyalıq sebepler tiykarında payda bolgàn jergilikli govorlıq o`zgesheliklerdi izertlew ha`m anıqlaw qaraqalpaq dialektologiyasının` a`hmiyetli ma`selelerinin` biri.

Qaraqalpaq tili tu`slik dialekti Qaraqalpaqstan respublikasının` tu`slik rayonlarında jasawshı xalıqtı o`z ishine aladı. Tu`slik dialektinin` wa`killeri (To`rtku`l, Beruniy, A`miwda`r`ya rayonının` Nazarxan awılı) til ha`m aymag`ı jag`ınan tu`rkmenler, Xorezm o`zbekleri ha`m qazaqlargà jaqın qon`sı. Tu`slik dialekti o`zinin` fonetikalıq, grammatikalıq ha`m ayırım algànda leksikalıq o`zgesheliklerge iye. Olardın` gey birewleri xalıq tariyxı menen baylanıslı bolsa, basqaları qaraqalpaqlardın` qon`sılas tu`rkiy xalıqları menen ekonomikalıq, sotsiallıq ha`m ma`deniy jaqınlıg`ı na`tiyjesinde ju`zege kelgen.

Qaraqalpaq tilindegi jergilikli til o`zgesheliklerinin` mısalların to`mendegishe keltiriw mu`mkin. Govorlardag`ı geypara so`zler a`debiy tildegi o`zinin` ma`niles variantlarına iye.

Mısalı: Tın`lawshılar tartım bolıp, bir awız so`zin dalagà jibermey otırgàn sıyaqlı (S.Arıslanov); Ku`tpegen jerden quyın ko`terilip, a`zzi sho`plerdin` basın julıp ketedi dag`ı (T.Qayıpbergenov). Arqalap barıwı ku`shmu`ytek gòy (T.Qayıpbergenov).

Mısallarda keltirilgen so`zlerden tartım jımjırt (tınısh), a`zzi-a`ziz (ha`lsiz), ku`shsiz («ku`shmu`ytek» awır) qıyınıraq sıyaqlı o`z paralellerine iye, olar respublikanın` arqa rayonlarındag`ı qaraqalpaqlardın` tillerinde qollanıladı.

Qaraqalpaq tili Qon`ırat govorının` leksikalıq quramında sızg`ı (u`lgi agàsh), ashaq (agàshtı jonıy ushın qural atı), quwısqulaq (qatan`) ma`nisinde qollanıladı: al tu`slik dialektinde frazeologiyalıq baylanıslı mınanday qatarlar bar, mazalı jigit, jaqsı jigit, tis jemew – azap ko`rmew, shanàraq bolıw – xojalıq bolıw t.b.

Mısallardan tilimizdegi dialektlik leksikanın` aymaqlıq jag`ınan o`zine ta`n o`zgeshelikleri bar ekenligi ko`rinedi. Tildegi dialektlik leksika ku`ndelikli o`sip baratırgàn ekonomika, ma`deniyat, ilim, xalıq bilimlendiriwi, awıl xojalıg`ı, mal sharwashılıg`ı tag`ı basqalar xojalıqtın` ha`r qıylı arnalarına baylanıslı bay so`zlik quramgà iye.

Moynaq rayonında balıqshılıqqa baylanıslı bay leksika bolsa, respublikanın` qalgàn rayonlarında paxtashılıqqa, xojalıqtın` basqa tu`rlerine baylanıslı qollanılatug`ın dialektlik so`zler bar.

Dialektlik leksikanın` maqseti – qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramı, fondın bayıtıw, tilimizde az qollanılatug`ın so`zlerge ken` jol ashıw, ulıwma xalıqlıq tildi bunnan bılay da bayıta beriw is bolıp tabıladı.

Ka`siplik leksika

Adamzat o`mirinin` ha`r bir bo`liminin` arnawlı leksikası, spetsifikalıq

terminologiyası bar. Ol awıl xojalıg`ında, mal sharwashılıg`ında, balıqshılıqta, sanaat, meditsina, yuridika, ilim, ilim-texnika a`lwan tu`rli qubılıslarda o`z ornına iye.

Tildegi ulıwmalıq leksika menen birge ka`siplik leksika haqqında da aytıw mu`mkin. Ka`siplik leksika ulıwmalıq leksikadan o`ndiris qatnasıqları ha`m qurallarının` konkret predmetlerdin` atamaları ha`reketlerin bildiriw arqalı o`zgeshelenedi.

Mısalı: balıqshılar tilinde qır brigadası (qır brigadası) degeni bolmasa Ma`tekenin` de mu`shkili an`sat emes (K.Sultanov). Jılım, aw, na`rete, sholpı, jılım-aw, aw toqıw isine baylanıslı pryaj`, ko`n`ge, iynelik, ma`ki ha`m t.b. so`zler qollanıladı.

Mısalı: Al, Sag`ıydulla bolsa tayaw, eskekti qolına uslagàn boyı o`z anasın maqtay berdi (O`.Aytjanov). Mine, qarap ko`r, fabrichnıy qalqıdan hesh kem emes gòy (K.Sultanov). Sonlıqtan aw toqıwshılar qanday ba`skege tu`sse, «iynelik» salıwshılar da bir-birinen ma`rtebesinen ba`lent ko`rsetiw ushın jarısıp ıqlas penen isleydi (K.Sultanov).

Texnikanı basqarıwshılardın` tilinde olardın` ka`sibine baylanıslı: mufta stsepleniya, tormoz, tezlik, val, gaz, rul`, ballon, spidometr, schetchik so`zleri qollanıladı.

Mısalı: Ol mufta stsepleniya, tormoz, tezlik, gaz sıyaqlı mexanizmlerdin` atların biledi (A.Tajimuratov).

Fizkul`tura ha`m sport penen shug`ıllanıwshılardın` tilinde olargà xarakterli mınaday so`zler bar: fizkul`turnik, skolok, turnik, sol`nitsa, qalaq oynaw, shurppe (mıltıqtın` shu`lppesi) tag`ı basqalar.

Tilde meditsinagà baylanıslı: operatsiya, retsept degen terminler: Texnikalıq terminlerden: mexanizatsiya, elektrifikatsiya, texnologiya, poligrafiyalıq terminlerden: mexanizatsiya, elektrifikatsiya, texnologiya, poligrafiyalıq terminlerden: podval, polosa, til bilimine qatnaslı: fonema, farginal, kontekst t.b. atamalar qollanıla basladı.

Qaraqalpaq tilindegi ko`rkem a`debiyatlarda ka`siplik leksikanıq mısalların ko`plep tabıwgà boladı.

Biraqta o`ndirislik ka`siplik terminologiyanı shekten tıs qollanıw a`debiy shıgàrmalardın` bahalıg`ın kemitedi.

Ha`zirgi waqıttag`ı ko`rkem a`debiyat o`mirdin` ha`r qıylı formaların sa`wlelendire otırıp, janà da`wirdi ko`rsetiw ishinde ka`siplik leksikadan na`rlenip otıradı.

Argotizmler

Argotizmler sotsial`lıq jaqtan sheklengen leksika bolıp, so`zlerdin` emotsional`-ekspressivlik ma`ni berilip qollanılgàn ulıwma xalıqlıq so`zler. Professionalizmden mına belgileri menen ayırıladı: 1) Haqıyqatlıqtag`ı qubılıstın` atamasın tiykarg`ı ma`nisi menen emes, al parallel`lik belgisi menen atap ko`rsetedi. Ol so`zdin` xalıq tilindegi ataması yag`nıy sinonimi boldı; 2) Barlıq argotizmlerge ekspressivlik-stil`lik boyaw ta`n; 3) Usınday qa`siyetke iye bolgàn argotizmler xalıqtın` so`ylew tilinde tez waqıtta ken` qollanılıw o`risine iye bola baslaydı.

Xalıq so`ylew tilinin` ayrıqsha spetsifikalıq ma`nidegi so`zleri argotizmler boladı.

Sapojnika (hesh jerge jaramaytug`ın jumısshı) ma`nisinde. Qarız – (tapsırılmagàn ekzamen). Lapsha baspa – (o`tirik so`ylew). Banzı – (otırıspaq). Qoyan bolıw – (sabaqtan ketip qalıw). Urılar arasında qollanılatug`ın akademiya (tyur`ma). Frayer (ta`jiriybesiz urı). Mektep oqıtıwshıları, studentler ha`m ha`r qıylı ka`siplik argalpr bar. Argotizmler vul`gurizmlerge ekspressiv-stilistikalıq jaqtan usas. Olardı

qollanıwgà jol qoymaw kerek.

7. Qollanılıw jiyligine qaray qaraqalpaq tili leksikası Jobası:

1. Aktiv leksika. 2. Passiv leksika: tariyxıy so`zler arxaizmler, neologizmler.

Usınıs etilgen a`debiyatlar

1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 114-121-betler. 2. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004,

36-38-betler. 3. Mirtojiev M.M. ?zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. –Toshkent,

2000, 54-56-betler.

Sorawlar: 1. Aktiv ha`m passiv leksika degen ne? 2. Tariyxıy so`zler ha`m arxaizmler, olardın` ayırmashılıg`ı? 3. Neologizmlerdin` payda bolıw jolları?

Tayanısh so`zler ha`m atamalar: Aktiv leksika, passiv leksika, tariyxıy so`zler, arxaizmler, neologizmler.

Go`nergen so`zler (arxaizmler, tariyxıy so`zler)

Qaraqalpaq tilindegi go`nergen so`zler (arxaizmler, tariyxıy so`zler) o`z waqtında belgili ja`miyet ag`zaları ushın xızmet etse, kem-kemnen olardın` atqaratug`ın funktsiyası tarılıp, go`neriw da`rejesine keledi. Geyparaları burıng`ısınan taza formagà iye boladı.

Tildegi go`nergen so`zler tiykarınan eki topargà bo`linedi: a) arxaizmler, b) tariyxıy so`zler.

a) arxaizmler

Arxaizmler an`latatug`ın ma`nileri boyınsha tariyxıy so`zlerden o`zgeshelenedi, diniy da`stu`rlerdegi xalıq sanasında payda bolgàn tu`siniklerdi, a`detlerdi ko`rsetetug`ın o`z ma`nilerine iye. Mısalı:

«Molla-molla montıqtı, Tasbaqadan qorqıptı ….» (A`.Shamuratov).

Atı ko`p alımlar: «za`ka`t, u`sir, kewsen, sadaqa, jumalaq, - dey bergenimde birew turıp «su`rege» tu`skendegi paygàzını ne qılasan`» - dedi (A`.Shamuratov).

«Aùliye – a`nbiyalarımızdın,̀ patshayımnın` a`rwag`ına oqılgàn pa`tiya» degen (A`.Shamuratov).

Keltirilgen mısallardag`ı «molla», «za`ka`t», «u`sir», «kewsen», «sadaqa», «jumalaq», «aùliye», «a`nbiya», «pa`tiya» so`zleri eski waqıtlarda din

wa`killerinin` tilinde qollangàn so`zler. Ha`zir qaraqalpaq tilinin` leksikasında bular girewli orın almaydı. Sonlıqtan olar arxaizm so`zlerdin` qatarına enedi.

Tildegi ko`p arxaizm so`zleri o`zinin` burıng`ı ma`nisin jogàltıp, taza ma`nige iye boldı. Bugàn mısal retinde qaraqalpaq tilindegi aylardın` atamaların keltiriw mu`mkin. Mısalı: «Miyzam ayının` tamıljıgàn ıssı ku`ni» (K.Sultanov).

Qaraqalpaq tilindegi aydın` atamaları

Taza ataması Go`ne ataması Mart

Aprel` May Iyun` Iyul`

Avgust Sentyabr` Oktyabr` Noyabr` Dekabr` Yanvar` Fevral`

Hamal Sa`wir

Jawza (Zawza) Saratan A`set

Su`nbile Miyzan Aqrap Qauıs Jeddi

Da`lu`w Hut

Xalıq arasında ay atamalarına baylanıslı shıgàrılgàn naqıl-maqallar

ushırasıp olardın` ma`wsimli ekenligin ko`rsetedi. Mısalı: «Miyzannan son` jaz bolmas» «Sa`wir kelmey ta`wir bolmas» «Jawza jawday egis» «Jazdın` saratanı».

Usınılgàn ay atamaları ha`zirgi waqıtta ko`pshilik massa ta`repinen umıtılıp, arxaizm so`zlerinin` toparına jatadı. Ko`bisinin` etimologiyası da anıq emes.

Arxaizmlerge qaraqalpaqlardın` burıng`ı da`stu`ri qurban hayt u`yleniw ma`selesindegi qırq tuwar, jerdi paydalanıwgà baylanıslı ijara, jarımshı, t.b. so`zlerdi de jatqarıw abzal.

Mısal: 1. Qurban haytının ̀haytlıg`ı berilip atır (A`.Shamuratov). 2. Senin` o`mirinè jetetug`ın mal bergenin ko`rermen, seni o`zinin` balasınday etip qırq tuwargà qız alıp berer (S.Arıslanov). 3. Ijaragà jer alıp egiwshiler, iyshannın` jerin waqtınsha egiwshiler, jarımshılar, posqınshılar da baradı degen xabar a`lle qashannan berli esitilip atır edi (S.Arıslanov).

Arxaizmlerge bir-birew menen dushpanlıq, qolgà bende tu`siriwge baylanıslı bolgàn so`zler de kiredi.

Mısalı: Bul jol Temirla`nnin` kurujınan son` batıl bolıp qalıp edi (E.Qarabay). Xiywa xanı 23 kisini a`siyir qılıp algàn edi, sonnan 13 a`siyirdi patshagà qaytargàn (Bul da sonda).

Arxaizmler bir waqıtlarda aktiv so`zlerdin` qatarında burın o`mir su`rgen waqıyalardın` belgisi bolsa, ekinshi ta`repinen olardı usınday ma`nige iye bolgàn so`zler ıg`ıstırıp shıgàrdı. Bul so`zler arxaizmlerge qaragànda ıqshamlıraq boladı.

Arxaizmler a`debiy shıgàrmalarda da qollanıladı: avtorlar belgili bir da`wirdin` kartinasın, qaharmanlardın` obrazların ko`rkem etip beriw ushın olardı arqaw etedi.

b) tariyxıy so`zler

Tariyxıy so`zler qaraqalpaq tilinde belgili bir ug`ımdı bildirip, o`tken zaman

ushın xarakterli, til leksikasının` ha`zirgi waqıttag`ı rawajlanıw basqıshında ken`nen qollanıla bermeydi.

Qaraqalpaq tilindegi tariyxıy so`zlerdi to`rt tu`rli tipke bo`lip qaraw mu`mkin.

1) Eski hu`jjetlerle, zatlardın` atamalarındag`ı materiallıq baylıqtın` belgileri;

2) administrativlik, biylik, basqarıwgà baylanıslı; 3) qaraqalpaqlardın` turmısı, salt-sanasına baylanıslı; 4) ha`zirgi da`wirde do`regen tariyxıy so`zler. 1) «Qoblan» da`stanında o`tken zamandag`ı xalıq batırlarının` qurallarına

dushpannan qorgànıw ushın qanday zatlar kerekligin ko`rsetetug`ın bir qansha atamalar bar. Mısalı: Sarı jay, qolamsaq, giris, aq girewke, sawıt, qılısh, nayza, jay t.b. Bul keltirilgenlerdin` barlıg`ı da tariyxıy so`zler. Usınılgàn atamalar (qurallar) xalıqtın` batırlıq eposlarında ken`nen orın algàn. Mısalı:

«Qıdırbay gà`riyp qozgàlıp, Sarı jayın qolgà alıp, Qolamsaqqa qol salıp, Tınbay qarap otırıp, Giristi oqqa toltırıp, Otır edi bir qara … («Qoblan»). Ma`ni berdi babası, Qolına berdi jarag`ın, Aq girewke sawıtın, Ja`ne berip qılıshın, Qon`ırawlı nayzasın … («Qoblan»). Ol waqları mına da`w, Iyninen jayın aladı» … (Qoblan).

«A`ne bulardan keyin, qızlar la`li-marjanlardı tıg`ıp, kelinshekler shashların juwıp, ta`wirin kiyip, ha`r jerlerge xabar berdi» («Qoblan»).

Bul ga`ptegi la`li-marjan (moyıngà tagàtug`ın monshaq-qımbat tas) ha`zirgi a`wladlardın` ko`bisine tuìsiniksiz; sonlıqtan da qollanıw sferası tarılgàn.

Usılay etip, tildegi tariyxıy so`zler belgili a`debiyatlarda o`tken da`wir nıshanın bildiriw ushın paydalanıladı.

2) Tariyxıy so`zlerge Qaraqalpaqstanda o`tken zamanda ha`kimshilik, siyasiy jag`daygà baylanıslı geypara atamaları da mısal etiw abzal.

Pristav bul arızgà erni qulag`ına jetkenshe, ko`zinen jas aqqansha ishek-silesi qatıp ku`lipti (A`.Shamuratov). Biy jas diywangà qarap «toqtap tur» degen isharat etti (S.Arıslanov). Rossiya patshashılıg`ı ha`m sol zamannan baslap Xiywanı o`z qabızına kiritiwge tu`rli sharalar izlegen (E.Qarabay). Orıs patshası Aq patsha urısqa tayarlanıp atır (S.Arıslanov). Keltirilgen mısallardag`ı so`zler pristav, biy, diywan, Rossiya patshashılıg`ı, aq patsha, revolyutsiyagà deyin ha`kimshilikke baylanıslı qollanılgàn. Ha`zir olardın` orınlarına mazmunı terenìrek janà formadag`ı so`zler qollanıladı. Mısalı: Sovet hu`kimeti, jergilikli basshı t.b. dep aytıladı. Joqarıdag`ı sıyaqlı tariyxıy so`zlerge za`ru`rlilik az.

3) Xalıqtın` burıng`ı ja`miyetlik o`mirin ko`rsetetug`ın geypara atamalardın` qolanıw shen`beri tarılgàn: olar tariyxıy so`zler qatarınan orın aladı (Mısalı: shorı, qul, ata, ene, qa`yin, biykesh t.b.).

Mısallar: -Qoysa, enem setem alıp ju`rmesinYo – dep Sapardın` betinin` almasın shımshıdı (K.Sultanov).

… Mınaw kelgen qızların`, Shorı shelli ko`rmedi, Qıpshaqtın` nebir jigitin, Qulı shelli ko`rmedi … Atam bolgàn gà`riypten, Mınaw turgàn ko`r biye, Ko`rimlikke sorayman, Almasan`ız biyeni, Ko`lsigen ayaq jıynayman, Senlerdi qa`ynim demeymen, Biykesh dep ko`zge ilmeymen … («Qoblan»).

Astı sızılgàn so`zler o`tkendegi atamalardı bildirip, tariyxıy so`zlerdin` toparına enedi: geyparaları (qa`yin, biykesh) tabu so`zleri ma`nisinde ushırasıp, ulıwma qollanılıwdan shıg`ıp qalgàn.

4) Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde son`g`ı da`wirde payda bolgàn tariyxıy so`zler de bar.

Qaraqalpaq tilinde rus tili menen jaqınnan baylanıs na`tiyjesinde payda bolgàn bir qansha so`zler bar. Bul tilden engen so`zlerdin` geyparaların qısqa waqıt o`mir su`rip, tariyxıy so`zler qatarınan orın aldı (Mısalı: toz) jerdi birlesip joldaslıq islew). Batrachkom (batraklar komiteti), partyacheyka partiya yacheykası, sho`lkemi. t.b.

Tildegi bir qansha so`zler ma`kemelerdin` qayta qurılıwı, o`zgerislerge baylanıslı o`z ma`nilerin o`zgertip, tariyxıy so`zlerge aynaldı (NEP, rabfak, prodnalog, okrispolkom, t.b.).

Demek, tildegi tariyxıy so`zler da`wir sıpatlamasın, o`mir kartinasın oqıwshının` terenìrek tu`siniwi ushın qollanıladı.

Mısalı: 1. Onın` to`rde otırısına qarap okrispolkomnın` daw sheshetug`ın odanbasısı usı shıgàr dep oyladı (T.Qayıpbergenov). 2. Partiya bulargà keleshekte kenès a`debiyatının` ideya jol basshıları dep qaraydı (E.Qarabay). 3.Bul gu`res gijinisken jamaylıq gu`res edi (E.Qarabay).

Mısallardag`ı odanbası (predsedatel`), kenès (sovet), jamay (klass) ma`nisinde, tariyxıy so`zlerge kiredi.

Tildegi go`nergen so`zlerdin` leksikalıq quramı ha`r tu`rli bolıp keledi. 1) Tiykarg`ı nusqası qaraqalpaq so`zleri;

a) jay so`zler: sawıt, qılısh, nayza, sarı jay; b) qospa so`zler, so`z dizbekleri: jinaza oqıtıw, ta`spisin alıw, su`wretke

tu`siw, qol ko`teriw t.b. 2) Eski tyurk tilinen kirgen so`zler: sorg`ısh (M.Qash. Divan Lugàt at-

tu`rk), Taz, tamgà, tu`tin, tu`lıp t.b. 3) Arab-iran tillerinen kirgen so`zler: a`njir, diywan, sa`rdar, maydan t.b. 4) Rus tilinen kirgen so`zler: toz, okrispolkom, partyacheyka, bol`shevik t.b. Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq tilindegi tariyxıy so`zler o`z na`wbetinshe

tazadan payda bolgàn so`zlerge jol berip otırıwın ko`riwge boladı.

Neologizmler Neologizmler – tilde tazadan payda bolgàn so`zler. Olar tilde taza qubılıs,

sapalardın`, tu`siniklerdin` payda bolıwı menen kelip shıgàdı. Neologizmler – bular tildin` aktiv so`zlik qorına (zapasına) kirmegen ha`m

hesh waqıtta da kire almaytug`ın so`zler. Olar tilde haqıyqat o`zlestirilip, leksikanın` aktiv qorına ag`ılmagànsha (kirmegensha) neologizm so`zleri bolıp esaplanadı … .

Neologizm so`zleri ulıwma xalıq ta`repinen ken`nen o`zlestirilgen jaydayında gàna ulıwmalıq leksikanın` toparınan orın aladı.

Tildegi neologizmler: a) ilimiy-texnikalıq a`debiyatlarda; b) ko`rkem a`debiyatta qollanıladı.

a) Ilimiy-texnikalıq a`debiyatlardag`ı neologizmler Bul topargà tiyisli neologizmler ha`zirgi qaraqalpaq tiline rus tili arqalı

engen. Mısalı: mexanika, transporter, sekundomen, spidometr, shar podshipnigi, rolikli podshipnik, dinamometr, kondensator, katod sıyaqlı terminler qaraqalpaq tilinde aldı menen fizika pa`ninin` qa`nigelerine neologizm so`zleri tanıs bolıp tabıladı, olar ushın neologizm so`zleri bolıwdan qalsa da ulıwma xalıq massasına ele de tu`siniksiz, sebebi olar jekke pa`n terminleri qatarınan orın aladı.

Ximiya pa`nine baylanıslı jasalma kauchuk, tsellyuloza, neylon, uran, kislorod, vodorod, natriy t.b. Matematika ilimindegi katet, tangens, kotangens, logarifm, piramida, prizma t.b. Pochta, baylanıs xızmetkerleri arasında qollanılatug`ın telegrafist, telefonist, pochta operatorı, pochta texnigi, avariyalıq xızmet monterı, akkumulyatorshik, kabel`shik, radist, estist t.b. so`zler – neologizmler qatarına kirip, ko`rkem a`debiyatta belgili bir ilim tarawına baylanıslı ga`p qozgàlgàn jag`dayında qollanıladı. Bular tildin` so`zlik quramınan orın alıw menen termin so`zler retinde de paydalanıladı.

b) Ko`rkem a`debiyattag`ı neologizmler

Ko`rkem a`debiyatta neologizmlerdin` qollanılıw jolları ha`r qıylı. So`zdin` tiykarg`ı ma`nisinen basqa bir neshe qosımsha ma`nige iye bolıw qa`siyeti de bar.

Sonlıqtan, ha`r qanday taza so`z waqıt o`tiwi menen ulıwma xalıqlıq xarakterge iye boladı dew lazım.

Mısalgà «joldas» ha`m «kir» so`zlerin alayıq: Joldas so`zinin` tiykarg`ı ma`nisi: dos, joldas, qosımsha ma`nisi – Jer

joldası. Mısalı: Jerdin` jasalma joldası. «Atlı joldas bolar ma arbalı menen? Jaman joldastan tayaq jaqsı». «Jaman joldas jawgà aldırar». «At – jigittin` joldası».

Kir so`zinin` tiykarg`ı ma`nileri: 1) bir na`rsenin` ishine kiriw, o`jirege kir, ol u`yge kirdi; 2) bir na`rsege ag`zalıqqa, xızmetke o`tiw, ol partiyagà kirdi, xızmetke kir; 3) jası jetiw, jigirmagà janà kirgen; 4) bir jerge batıw, kiriw – attın` tuyag`ı jerge kirdi; 5) ko`mekshi feyil retinde ha`rekettin` tosınnan bolgànlıg`ın bildiredi,

sawashqa kir, kire beris, u`ydin` kire berisinde t.b. Mısallardan to`mendegidey na`rselerdi ko`riwge boladı: so`zlerdin`

ma`nilerinin` bir neshewi ulıwmalıq xarakterge iye bolsa, endi birewleri janà gàna qollanıwgà enip kiyatırgàn so`zler. Degen menen olardın` barlıg`ı da birinshi etaptı – neologizmlik ma`nini o`z basınan keshiredi.

Bunnan basqa da tildegi diyxan so`zinin` ma`nisin qarastırayıq. Egerde diyxan – burın gedey-diyxan, orta diyxan, miynetkesh diyxan, diyxan ju`riw degen ma`nilerdi an`latsa, ha`zir awıl xojalıg`ında diyxanlar sheshiwshi ku`shke aynaldı. Olar o`z miynetleri menen hu`rmetke bo`lengen.

Tildegi so`zlerdin` janà ma`nisi da`slepki waqıtta neologizmlik qa`siyetke iye bolgàn menen, son`ınan ulıwmalıq ma`nige aynaladı.

v) neologizmlerdin` payda bolıw jolları

Til leksikasındag`ı neologizmler so`zlerinin` payda bolıw jolları ha`r qıylı.

Neologizmler awılxojalıg`ının`, texnikanın`, ma`deniyat, iskusstvo, ilim t.b. rawajlanıwına baylanıslı. Tildegi neologizm so`zlerdin` jasalıw jolların qarastırıp ko`reyik.

1) Tildegi «joqarg`ı» so`zi ha`zir janà ma`nige iye. Mısalı: Joqarg`ı Kenès, Joqarg`ı mektep t.b. usıgàn usagàn so`zler.

Demek, tildegi so`zler janà ma`nige iye bolıwına qaray parıqlanıwı menen so`zlerdin` leksikalıq fondın (tildegi) bayıtıwgà o`z u`lesin qosadı.

2) Neologizm so`zleri qaraqalpaq tilinde affikslerdin` qosılıw jolı menen de payda boladı. Tildegi oyatqısh (budil`nik), eritindi, u`zindi, jolsha, kitapsha, ma`deniyatlı, ju`zgish, ju`zimshi, taw t.b. da so`zler – qıp (kish, dı), di, sha (she, lı) li, g`ısh (gish, shı) shi affiksleri so`zdin` tu`birine jalgànıwı, yag`nıy morfologiyalıq jol menen jasaladı. So`zlerdin` ma`nileri ha`r qıylı bolıwına qaray da neologizm so`zleri payda boladı.

Bunnan neologizmlerdin` do`rew jolları qaraqalpaq tilinin` ishki rawajlanıw nızamlarına baylanıslı degen juwmaq kelip tuwadı.

3) So`zlerdin` bir-biri menen birigiwinen payda bolgàn neologizmler to`mendegidey usıllar menen jasaladı. Tildegi «ja`miyetshilik» so`zi janàsha ma`nide russha «obshestvennost`» so`zinin` ornına qollanılıwda: ja`miyetshiliktin ̀

ja`rdemi ha`m quwatlawı menen militsiya xızmetkerleri … a`shkaraladı («Erkin Qaraqalpaqstan»).

«Ekonomikalıq birge islesiw», «paxtakesh» t.b. usıgàn usagàn so`zlerdin` sferası kenèyip, ma`nileri burıng`ıdan da teren`lesedi. Mısallar: «Bolgariyanın` O`zbekstan menen ekonomikalıq birge islesiwi bizin` ekonomikamızdı tez rawajlandırıwdın` ku`ta` iri faktorlarının` biri bolıp tabıladı «Rabotnichesko delo» gazetası».

Qaraqalpaq tilinde jaqın waqıtqa deyin neologizm bolgàn so`zler ha`zir ulıwmalıq leksika quramınan orın aldı. Mısalı, baspa so`z, radio, televidenie, kosmonavt t.b.

Bunnan, tildegi neologizmler payda bolıwında so`zlerdin` birigip jasalıw qubılısı til faktı ushın za`ru`rli sha`rt ekenligi ko`rinedi.

4) Qaraqalpaq tiline rus tilinen engen so`zler: dispetcher, kreslo, krant, kosınka, magnit t.b. Til leksikasının` da`slepki rawajlanıw basqıshında bular neologizm so`zleri bolıp esaplanıldı. Mısalı: 1. Barjının` dispetcheri jagàgà ko`shki tasladı da, paroxodtın` qaytıp aylanıp kelip, buksir alıwın ku`tti (K.Sultanov). 2. … Tishin birden kresloden ko`terilip, kabinet ishin aralap ju`re basladı (A.Bekimbetov). 3. Bir ku`ni Vera Nikolaevna Gennadiydin` qolanı u`lken shelek berip, kranttan suw a`kel dep buyırdı (A.Bekimbetov).

4. Kosınkasının ̀ ushı menen ko`zinin` jasın qurgàttı (K.Sultanov). 5. Senin` jolbarıstı tartatug`ın magnitin bar ma …. (A`.Shamuratov).

Joqarıdag`ı mısallarda paydalanılgàn rus so`zleri da`slep neologizm so`zleri formasında, son` ulıwmalıq xarakterge iye boldı. Qaraqalpaq tilinin` leksikalıq quramına enip, ulıwmalıq leksikagà aynaldı.

Qaraqalpaq tiline so`zlerdi kal`ka jasaw jolı menen engiziw usılları to`mendegishe: tildegi neologizm so`zlerinin` qaraqalpaqsha tu`pkilikli ma`nisi aytılıp, oqıwshılar massasına tu`sinikli boladı. Mısalı, qa`lem haqı, zamanlas so`zlerin keltireyik.

1. Egerde usı waqıttan keshikke xabarshılar qa`lem haqısın ala almaydı («Erkin Qaraqalpaqstan»). 2. Zamanlas, ol bılay edi, aytayın (Almas «O`rkenli o`mir»).

Keltirilgen mısallardag`ı astı sızılgàn so`zler rus so`zlerinin` qaraqalpaq tilinde kal`ka jolı menen jasalgàn tu`rleri. Bulardın` ma`nisi tilde ken`nen beriliwi qaraqalpaq tili so`zlik quramı bayıp, o`sip kiyatırgànlıg`ının` deregi. Demek, neologizm so`zleri ha`zirgi waqıtta ulıwmalıq xarakterge iye boldı dep aytıw orınlı.

Ulıwma algànda ha`zirgi qaraqalpaq tilinde payda bolıwshı neologizmler da`slep janà so`zler bolgàn menen, son`ınan ulıwmalıq tu`rge enip, ken` qollanıladı: tildin` so`zlik quramında o`z ornına iye.

8. Ekspressivlik-stil`lik jaqtan qaraqalpaq tili leksikasının` o`zgeshelikleri

Jobası:

1. Til stil`leri haqqında. 2. Ulıwma qollanılıwshı leksika 3. So`ylew tili leksikası. 4. Publitsistikalıq leksika. 5. Ilimiy-terminologiyalıq leksika. 6. O`zgerislik-texnikalıq leksika. 7. Ko`rkem a`debiyat leksikası. 8. Ra`smiy is-qagàzları leksikası.


1. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tilinin` stilistikası. No`kis, 1990.

2. Berdimuratov E. A`debiy tildin` funktsional`lıq stil`lerinin` rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasının` rawajlanıwı. No`kis, 1973.

3. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994, 88-114-betler.

Sorawlar:

1. Ulıwma qollanılıwshı leksika degende ne tu`sinesiz? 2. So`ylew tili leksikasının` o`zgesheligine ne? 3. Kitabiy stil`din` tu`rleri qanday?

Tayanısh so`zler ha`m atamalar:

Til stil`leri, awız eki so`ylew leksikası, publitsistikalıq leksika, ilimiy stil`, ko`rkem a`debiyat stili, ra`smiy is qagàzları stili.

«Stilistika» termini til ha`m a`debiyattanıw ilimlerinde XIX a`sirdin` ortalarınan baslap qollanıla basladı. «Stil`» so`zi grek tilinen stylos - taxtag`ı jazıw ushın su`yir etip shıgàrılgàn tayaqshanı an`latadı. Filologiya iliminde stilistika eki ma`nide tu`siniledi:

1. til so`ylew stilistikası, 2. ko`rkem a`debiyat stilistikası. Olardın` birinshisi ha`zirgi a`debiy til ha`m a`debiy so`ylewdin` stil`lik

sistemasın izertleydi, al ekinshisi a`debiy shıgàrmalardın` stil`lik o`zgesheligin sonday-aq ayırım jazıwshının` yamasa a`debiy ag`ımnın` stilin tekseredi.

Lingvistikalıq stilistika − tildin` stil`ler sistemasın izertleydi. Til stilistikası − a`debiy tildegi so`zlerdin`, frazeologiyalıq so`z

dizbeklerinin`, so`z formalarının` ha`m konstruktsiyanın` stil`lik qatnasların, olardın` stilistikasının` belgilerin anıqlaydı.

So`ylew stilistikası − so`ylew materialların stil`lik differentsiyagà sa`ykeslep qurıw nızamlıqların u`yrenedi.

Stil` problemassı, onı anıqlaw, klassifikatsiyalaw ha`m onın` til iliminde alatug`ın ornın belgilew elege shekem tartıslı ma`selelerdin` biri bolıp kiyatır.

Stil`di anıqlawda rus tilshi-ilimpazları M.V.Lomonosov, A.X.Vostokov, V.V.Vinogradov, Efimov A.I. ha`m t.b. ko`p jumıs isledi. Tyurkologiyada da stil` ma`selesine keyingi waqıtlarda ayrıqsha dıqqat awdarıla basladı.

Akademik V.V.Vinogradov til stilin «ha`r qanday a`debiyat yamasa jazıw janrına ha`r qanday turmıs tarawına, belgili bir sotsiallıq jag`daygà sa`ykes semantikalıq jaqtan qabıllangàn til qurallarının` sisteması» − sıpatında qaraydı.

E.Berdimuratov: − «. . . stil` − bul, haqıyqatında da, tildin` tariyxıy rawajlanıwının` barısında turmıs tarawına, til arqası qatnasıqtın` tu`rli formalarına, konkret jag`daygà baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq t.b. boyınsha sol tarawgà funktsionallıq beyimliligi menen qa`liplesken til qurallarının` sisteması sıpatında ko`rinedi» − deydi.

Funktsional` stil`ler

Til adamnın` turmıs xızmetine baylanıslı ha`r qıylı funtsiyalardı atqaradı. Tildin` en` a`hmiyetli ja`miyetlik funktsiyaları mınalardan ibarat: 1)

pikirlesiw (obshenie), 2) xabarlaw (soobshenie), 3) ta`sir etiw (vozdeystvie), usınday funktsiyalardı atqarıw ushın tariyxıy rawajlanıwında tildin` ayırım bo`leksheleri sıpatında olardın` o`zine ta`n bolgàn ayrıqsha leksika-frazeologiyalıq, geypara morfologiyalıq quralları qa`liplesedi. Tildegi bunday bo`leksheler tildin` funktsional` stil`leri dep ataladı.

Qollanılıw tipine qaray funktsional` stil`ler eki topargà bo`linedi: 1. Birinshi topargà ilimiy, publitsistikalıq ha`m ra`smiy isler stil`leri kiredi.

Olar monolog tu`rinde qollanıladı. Tildegi funktsional` stil`ler to`mendegishe klassifikatsiyalanadı:

I. Kitabıy stil`ler:

1. Ilimiy stil`. 2. Ra`smiy isler stili. 3. Publitsistikalıq stil`. 4. Ko`rkem a`debiyat stili.

II. So`ylew stili

Ayırım izertlewshiler ta`repinen ko`rsetilip ju`rgen «saltanatlı stil`»,

«satiralıq stil`» ha`m t.b. tu`sinikler tek til qurallarının` emotsional`lıq ha`m ekspressivlik belgilerinin` ko`riniwi bolıp esaplanadı.

I. Ilimiy stil`

Ilimiy stil` a`debiy tildegi kitabıy stil`lerdin` qatarına jatadı. Ondag`ı bayanlaw monolog tu`rinde, logikalıq jaqtan da`liylli, oylanıp du`zilgen ga`plerden quralıp, bul stil`de a`debiy til normalarına sa`ykes bolgàn til qurallarınan paydalanadı.

Leksikalıq o`zgeshelikleri: Ilimiy stil`din` leksikasında ilimnin` ha`r bir tarawının` o`zine tiyisli terminleri qollanıladı.

A`debiy tildin` rawajlanıwında ko`rkem so`z sheberleri menen bir qatarda ilim ha`m ma`deniyat xızmetkerlerinin`, olar do`retken ilimiy a`debiyatlardın` a`hmiyeti ullı. A`debiy tildi do`retiwshiler tek jazıwshılar gàna emes, ilimiy stil`di payda etiwde ha`m qa`liplestiriwde ilimpazlardın`, ilimiy a`debiyatlardın` ornı girewli.

Song`ı jılları du`n`ya ilimiy oylarına baylanıslı geypara miynetler qaraqalpaq tiline awdarıldı. Olar ta`biyat ha`m ja`miyettin` ilimlerine sa`ykes mag`lıwmatlar beriwge sebepshi boldı.

Bul jag`day qaraqalpaq tilinde ilimiy stil`din`, sogàn sa`ykes qatlamnın` do`rewinde belgili orın iyeleydi. A`sirese xalıq bilimlendiriw islerinin`, qaraqalpaq iliminin` da`wir talaplarına sa`ykes kem-kem rawajlanıp barıwı bul protsesske unamlı ta`sir jasadı.

Qaraqalpaq ilimpazlarının` miynetleri u`lken-u`lken monografiyalıq shıgàrmalar, toplamlar, maqalalar, bayanatlar tu`rinde qaraqalpaq tilinde basıp shıgàrılıp, ilimiy a`debiyatlar fondına qosıldı.

Bul qaraqalpaq a`debiy tilinde ilimiy stil`din` belgili funktsional`lıq stil`lerdin` biri da`rejesine erisiwin, onda ilimiy terminologiyalıq leksikanın` qa`liplesip ha`m rawajlanıwın ta`miyinledi.

2. Ra`smiy isler stili ju`da` turaqlı, o`zinin` belgili janrı, leksikası, frazeologiyası ha`m sintaksislik toplamlarına iye. Bul stil`de belgili bir shtamp ko`birek qollanıladı. Ra`smiy isler stili quramına arza, ma`limleme, dagàza, schet, til xat, isenim qagàz, shaqırıw xat ha`m t.b. kiredi.

3. Publitsistikalıq stil`

Publitsistikalıq stil` yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil` ja`miyettegi siyasiy-ideologiyalıq qatnaslardı biliriw ushın xızmet etedi. Sonın` ushın ol gazetalarda, siyasiy-ja`miyetlik jurnallar, radio ha`m televideniede paydalanıladı. Publitsistikalıq stil` jazba ha`m awızeki formalarda da qollanıla beredi.

Publitsistikalıq stil`: 1. gazeta − publitsistikalıq stil`. 2. agitatsiyalıq stil` (shaqırıq, lozunglar) 3. ra`smiy siyasiy-ideologiyalıq stil` tu`rlerine bo`linedi.

Ko`rkem a`debiyat stili

Ko`rkem a`debiyat stili yamasa ko`rkem so`z − oydı ha`m sezimdi obraz arqalı sa`wlelendiretug`ın ayrıqsha o`ner. Til ko`rkem shıgàrmada ayrıqsha estetikalıq xızmet atqaradı.

Adam o`z oyın jetkeriw ushın gàna so`ylesip qoymaydı, kewil xoshlıg`ın, sezimlerin emotsiyasın bildiriw arqalı adamlardın` da sana sezimine ta`sirin tiygizedi. Ol ta`sir so`ylew tilimizde aytıwshının` o`z tu`sinigi boyınsha o`z oyın til biyligi arqalı jetkize biliwinen bolsa, jazba a`debiy tilde jazıwshının` o`mir tanıwına, du`n`ya seziniwine, ko`z-qarasına sol o`mir faktlerin jıynaqlap, juwmaqlastırıp obrazlı til menen, jazıw stilinen boladı. Ko`rkem shıgàrmada so`zler terilip, belgili stil`lik maqsette qollanıladı. Ko`rkem shıgàrmadı ko`plegen qaharmanlar boladı. Olar unamlı, unamsız obrazlargà bo`linedi. Olardın` ha`r qaysısının` o`z aldına jeke sırtqı pishini-portreti jasalıp, is-ha`reketleri, oy-o`risi, o`mir tanıwı su`wretlenedi. Ol qaharmanlardın` til o`zgeshelikleri boladı. Solay etip, tipik obrazlar jasaladı.

Ko`rkem shıgàrmanın` tili eki tu`rge bo`linedi: prozalıq ha`m poeziyalıq. Al dramalıq shıgàrmada ko`binese so`ylew tilinin` elementleri paydanalıladı. Prozalıq shıgàrmalar o`z ishine kitabiy ha`m so`ylew tillerinin` elementlerin qamtıydı. Poetikalıq shıgàrmalardın` tili ulıwma xalıqlıq tildin` nızamlılıqlarına sa`ykes bolsa da, o`zinin` spetsifikalıq o`zgesheliklerine iye boladı.

A`debiy shıgàrmanın` negizgi quralı − til jazıwshı shıgàrmasının` tili, onın` stil` o`zgesheligi shıgàrmanın` mazmun, ideyalıq ta`repleri menen baylanıslı qarawdı talap etedi.

Jazıwshının` stili − ko`rkem shıgàrma jazıwının` stil`lik o`zgesheligi, onın` o`zinin` o`mir tanıwına, shıgàrmasının` ideyalıq mazmunına sa`ykes ulıwma xalıqlıq til baylıg`ın men`gerip, onı qalay qollangànınan bayqaladı. Al jazıwshılardın` til birliklerin qollanıw usılları birgelki bolmaydı. Ha`r bir shayır jazıwshılardın` o`zinshelik ayrıqshalıg`ı boladı. Ha`r shayır jazıwshının` o`zinshelik stil` ayrıqshalıg`ı jazıw usılı xalıqlıq tildin` tiykarında qa`liplesip jetisedi.

So`ylew tilinin` stili

So`ylew stili adamlardın` pikir alısıwında so`ylesiwinde paydalanıladı.

Ku`ndelikli turmıstag`ı so`ylew tilinde erkinlik bar. Bunda ga`pler soraw, juwap tu`rinde qısqa bolıp quraladı. So`ylew tili stilinde ulıwma leksikagà kiretug`ın so`zler paydalanıladı. Sonday-aq dialektizmler, turpayı so`zler ken`nen qollanılıp, onda a`debiy norma saqlanbaydı. Leksikanın` bul tu`rleri so`ylewde, so`ylewshinin` jag`ımlı yamasa jag`ımsız emotsiyanı bildiriwine qaray ha`r tu`rli ren`lerge iye boladı. Onday ren`lerdi so`ylewshinin` intonatsiyasınan da an`gàrıwgà boladı.

So`ylew tilinin` stili dialog arqalı beriledi. Awızeki so`ylewde aytıwshının` kewil xoshlıg`ı, sezimi erkin, jenìl tu`siniledi.

9. Frazeologiya

1. Frazeologizm haqqında tu`sinik, belgileri. 2. Frazeologizmnin` klassifikatsiyası. 3. Frazeologizmnin` derekleri.


1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya. No`kis, 1994, 127-160-betler.

2. Aynazarova G. Simmetrichnıe dvuxkomponentnıe frazeologizmı v karakalpakskom yazıke. AKD. −Nukus, 2000.

3. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. −No`kis, 1985.

Sorawlar: 1. Frazeologizm degen ne? 2. Semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologizmler qalay ajıraladı? 3. Frazeologizmlerdin` derekleri. Tayanısh so`zler ha`m atamalar: Frazeologiya, frazeologizm, turaqlı so`z dizbegi, frazeologiyalıq o`tlesiw, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq so`zler.

Til biliminde so`zlik quramnın` ayrıqsha bir toparı sıpatında tanılatug`ın frazeologizmler haqqındag`ı mashqala erteden til ilimpazlarının` dıqqatın o`zine orınlı tu`rde awdarıp kiyatır. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onın` so`zlik quramında tek jeke so`zler emes, al jeke so`zlerdey pu`tin ma`nini an`latıwshı bir neshe so`zlerden quralgàn so`z dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul so`zlik qatlam nominatsiyalıq sıpatında tanılatug`ın basqa birliklerden funktsional`lıq xızmeti, payda bolıwı ha`m jasalıwı, du`zilisi, sonday-aq so`ylew aylanısında qollanılıwı boyınsha o`zine ta`n o`zgesheliklerge ha`m ayrıqshalıqlargà iye. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan da, emotsional`lıq-ekspressivlik o`tkirligi jag`ınan da tildin` qaymag`ı, man`ıg`ı sıpatında tanılıwı menen bir qatarda ha`r qanday milliy tildin` o`zgeshe leksikalıq baylıg`ı bolıp ta ko`rinedi.

Frazeologizmler yamasa frazeologiyalıq so`z dizbekleri til arqalı ku`ndelikli qatnas jag`dayında pikirdi tolıq, o`zine ta`n bolıwları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Usı ko`z-qarastan olardın` o`zgeshe bir leksikalıq-semantikalıq belgilerge iye bolgàn milliy tildin` ayrıqsha toparı retinde ko`zge tu`setug`ınlıg`ı belgili. Onda xalıqtın` a`sirler boyı payda etken ushqır qıyallarının`, danalıg`ının`, so`z do`retiwshiliginin` a`jayıp u`lgileri saqlangàn.

Tu`rkiy tiller, sonın` ishinde qaraqalpaq tili de so`zlik quramda ayrıqsha topar bolıp tanılatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerine ogàda bay. Haqıyqatında da frazeologizmler o`zinin` obrazlılıg`ı, teren` ma`niligi menen

ko`zge tu`setug`ın ha`r bir millet tilinin` o`zgeshe bir ko`rinisi bolıp tabıladı. Erte da`wirlerden beri xalıq tilinde qollanılıp kiyatırgàn frazeologizmlerdin` o`zine ta`n ekspressivlik boyawları, teren` ma`niligi ha`m ta`sirshen`ligi menen aytılayın degen pikirge funktsional`lıq jaqtan da`llik ha`m o`zgeshe bir tu`s beredi. Sonlıqtan da frazeologizmler ko`rkem shıgàrmada su`wretlewdin` leksikalıq-semantikalıq, stilistikalıq qurallarının` biri sıpatında ken`nen qollanılıp kiyatır.

Frazeologizmler bir neshe so`zlerdin` jıynag`ınan qurılgànı menen dara-dara so`zler sıpatında qaralmaydı. Quramındag`ı barlıq so`zler jıynalıp bir ma`nini an`latıp keledi. Frazeologizmlerdin` quramındag`ı ha`r qanday orınsız o`zgeris frazeologizmnin` semantikalıq jaqtan da, grammatikalıq jaqtan da buzılıwına alıp keliwi mu`mkin. Bul na`rse frazeologizmdi onın` neshe so`zden turıwına qaramastan, leksikalıq bir birlik sıpatında qarap, so`zlik quramnın` ayrıqsha bir toparı retinde qarastırıwdı talap etedi.

Frazeologizmler o`zinin` genetikalıq, funktsional`lıq, qurılıslıq ayrıqshalıqları, semantikalıq sıpatı jag`ınan ha`r qıylı bolıp keledi. Bul jag`day frazeologizmnin` izertlew obèktin belgilewde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Usıgàn baylanıslı elege shekem frazeologizmlerdi onın` so`zden ha`m basqa da so`z dizbeklerinen tiykarg`ı ayırmashılıg`ın belgilew, semantikalıq tu`rleri ha`m olardın` klassifikatsiyası haqqındag`ı ma`seleler tu`rlishe qaralıp, tu`rlishe sheshilip kelmekte.

Frazeologiyalıq so`z dizbekleri haqqındag`ı mashqalalar ku`nnen usı ku`nge shekem bul tarawda ko`p gàna izertlewlerdin` alıp barılıwına, olardın` ilimiy miynetler tu`rinde jarıq ko`riwine qaramastan elege shekem til biliminde en` aktual mashqalalardın` biri bolıp kelmekte. Haqıyqatında frazeologiyalıq ma`seleler til iliminin` basqa tarawlarına baylanıslı ma`selelerge qaragànda lingvistiklerdin` dıqqatın keyingi waqıtları ko`birek o`zine tarta basladı. Sonlıqtan da orıs lingvistlerinin` biri E.M.Galkina-Fedoruk til biliminde frazeologiya haqqındag`ı mashqalalardın` jetkilikli da`rejede izertlenbegenligi olardın` tu`rlishe qaralıp, elege shekem ha`tteki frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, bo`linbeytug`ın so`z dizbekleri, turaqlı so`z dizbekleri, idiomalıq so`zler, leksikalıq so`z dizbekleri, idiomalıq, frazemalar tu`rinde tu`rlishe atalıp kiyatırgànlıg`ı tuwralı, ko`p gàna mashqalalardın` elede tolıq ilimiy sheshimine iye bolmay atırgànlıg`ı, bul jag`daydın` frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` mazmunın ha`m rawajlanıw nızamlıqların anıqlawdın` ayrıqsha a`hmiyetli ekenligin eskertip o`tken edi4.

Frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen baslı ayırmashılıqları jo`ninde bir qansha ko`rnekli til ilimpazları o`zlerinin` pikirlerin bildiredi. Ma`selen, A.I.Efimov frazeologiyalıq so`z dizbekleri jay so`z dizbeklerinen ayıratug`ın en` tiykarg`ı belgilerdin` biri onın` formalıq turaqlılıg`ında dep esaplasa5, D.N.Ushakov onın` bir tilden ekinshi tilge awdarılıwında ekenligin ko`rsetedi6, A.A.Reformatskiy frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen ayırmashılıg`ı,

4 Ãàëêèíà-Ôåäîðóê Å.Ì. Ñîâðåìåííıé ðóññêèé ÿçıê. Ëåêñèêà. ÌÃÓ, qotr, qri-áåò. 5 Åôèìîâ À.È. Îá èçó÷åíèè ÿçıêà õóäîæåñòâåííıõ ïðîèçâåäåíèé. −Ìèíñê, qote, yy-yo-áåòëåð. 6 Óøàêîâ Ä.Í. Òîëêîâıé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçıêà. Ì., qoet.

birinshiden, jay so`z dizbeklerinin` sintaksislik jaqtan qaralıwında bolsa, ekinshiden frazeologizmlerdin` leksikalıq jaqtan qaralıwında dep ko`rsetedi7.

Haqıyqatında da, sırtqı formasına qaragànda frazeologizmlerdin` jay so`z dizbeklerinen ayırmashılıg`ı sezilmeydi. Sebebi qanday so`z bolmasın, eki so`zden kem bolmagàn, grammatikalıq jaqtan baylanısqan bir neshe so`zlerdin` dizbeginen turadı. Biraq bulardı birdey dep qarawgà bolmaydı. Mısalı: Balam barmaydı, tutsan` aqılım sol, tutpasan` o`zin` bil, ko`ter o`kshen`di, u`yime jolamaYo (Sh.Seytov). Usı awıldın` bas ko`tergen jigitlerinin` biri . . . (27-b). ... tezden qatargà qosılıp ketti (29-bet). Sol na`rse joqarıdag`ılardın` qulag`ına tiymey atır (38-bet).

Berilgen mısallardag`ı ko`ter o`kshen`di, bas ko`tergen, qatargà qosılıw, qulag`ına tiyedi sıyaqlı frazeologizmlerdin` quramındag`ı so`zler jeke ma`nisin saqlap, jay so`z dizbegi xızmetinde atqarıp kete beriwi mu`mkin. Mısalgà, ko`ter ekshen`di − o`kshen`di ko`terip tur, bas ko`tergen − basın ko`terip qaradı, qatargà qosılıw − son`g`ı qatargà qosıldı, qulag`ına tiyedi − shashı qulag`ına tiyip tur qusagàn jay so`z dizbegi ma`nisinde de qollanı beriwi mu`mkin. Bunnan eger so`z dizbekleri frazeologiyalıq dizbek ma`nisinde qollanılgànda, onın` quramındag`ı so`zler o`zlerinin` jeke ma`nilerin joytıp, ulıwma bir leksikalıq ma`nige iye bolatug`ınlıg`ın ko`remiz.

Frazeologizmler o`zinin` leksika-semantikalıq sıpatına qaray ju`da` quramalı qubılıs bolıp esaplanadı. Olarda idiomatizm, emotsional`lıq-ekspressivlik belgileri menen tildegi basqa so`zler ha`m so`z dizbeklerinen ayırılıp turadı. Frazeologizmlerdin` bul o`zgeshe bir o`zinshelik sıpatı olardın` tilde uzaq da`wirler dawamında o`mir su`riwine sebepshi boladı. Emotsional`lıq − bul bizdi qorshagàn qubılıslargà, ha`reketlerge, zatlargà sezim arqalı berilgen subèktivlik baha. Onı ba`rqulla frazeologizmlerdin` ma`nisinen tabıwgà boladı.

Bunı da`liyllew ushın to`mendegi frazeologizmlerdi olardın` bildiretug`ın ma`nileri menen salıstırıp ko`reyik:

1. tu`yeden postın taslagànday − orınsız, qolaysız, ersi, qopal. 2. iyt mutı − arzan. 3. ishi bawırına kiriw − jaranıw, jag`ınıw. 4. nan pispew − is pitpew, kelispew. 5. berse qolınan, bermese jolınan − zorlıq penen, ku`sh penen. 6. otırsa opaq, tursa sopaq bolıw − jaqpaw, qansha ha`reket etse de kewline

unamaw. Mine, bunday emotsional`lıq-ekspressivlik boyawı ku`shli

frazeologizmlerden ko`rkem so`z sheberleri o`z shıgàrmalarında ko`rkemlew quralları retinde aytajaq oyın ko`rkemlep, ha`r qıylı ma`nilik ren`lerdi beriw ushın sa`ykeslerin tan`lap qollanadı.

Frazeologizmler astarlı ma`nide ko`rkem obrazlı bolıp keledi ha`m quramındag`ı so`zler bir-birinen ajıratıp alıp qarawdı ko`termeydi. Bunday so`z

7 Ðåôîðìàòñêèé À.À. Ââåäåíèå â ÿçıêîçíàíèå. Ì., qott, o0-ot-áåòëåð.

dizbekleri ma`nilik jag`ınan da, qurılısı jag`ınan da jay so`z dizbeklerinen pu`tkilley ajıralıp turadı.

Sebebi, olardın` quramındag`ı so`zler, birinshiden, grammatikalıq jaqtan birikken, ekinshiden, ol so`zler o`zlerinin` tiykarg`ı (jeke turgàndag`ı) leksikalıq ma`nisin joyıtqan, u`shinshiden, astarlı ma`nide obrazlı bolıp keledi, to`rtinshiden, olar eki ya onnan da ko`p bir neshe so`zlerden quralgàn turaqlı so`zlerdin` birigiwinen jasaladı, bunday so`z dizbekleri frazeologiyalıq so`z dizbekleri (frazeologizmler) dep ataladı.

Ulıwma til iliminde so`zlik quramdag`ı frazeologizmlerdin` basqa so`zlik toparlardag`ı leksikalıq elementlerdegi o`zgesheliklerin ha`m ayırmashılıqların salıstıra otırıp, olardın` basqa so`z dizbeklerinen ayırılatug`ın tiykarg`ı belgilerin anıqlawda qaraqalpaq tili leksikologiyasında belgili ilimpaz E.Berdimuratovtın` pikirleri de bar. Anıg`ıraq aytqanda, ol qaraqalpaq tilinde frazeologizmlerdin` en` tiykarg`ı bir neshe belgilerin ajıratıp ko`rsetedi. Bul pikirler durısın algànda ulıwma til biliminde, sonday-aq tyurkologiya iliminde frazeologizmlerdi anıqlawdın` ha`zirge shekemgi bag`darlarına ha`m na`tiyjelerine qurılgàn. Olar to`mendegishe:

1. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tilimizde jeke leksikalıq birlikler sıpatında tayar tu`rinde qa`liplesip ketken so`z dizbeklerinen esaplanadı.

2. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ma`nilik jaqtan obrazlı sıpatqa iye bolıp keledi.

3. Frazeologiyalıq so`z dizbegin quraytug`ın jeke komponentler o`zlerinin` qa`liplesken turaqlı ornına iye bolıp keledi.

4. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin bo`leklerge bo`liwge bolmaydı. 5. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin quraytug`ın jeke komponentler jıynalıp

barıp, bir sintaksislik xızmet atqaradı. 6. Frazeologiyalıq so`z dizbeklerin basqa tilge so`zbe-so`z awdarıwgà

bolmaydı8. Haqıyqatında da frazeologizmlerden o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq

toparlar sıpatında tanıwda usı tiykarg`ı belgiler basqa tillerdegi sıyaqlı en` baslı ko`rsetkishlerden bolıp tabıladı. Sonlıqtan bul pikirge tolıq qosılıwgà ha`m olardı tiykarg`ı belgiler retinde tanıwgà boladı.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq toparlar retinde bahalawgà sogàn sa`ykes ilimiy mashqalalardı anıqlawda ha`m da`l til faktleri tiykarında izertlewde frazeologizmlerge ta`n usı jag`daylar tolıq esapqa alınıwı kerek.

Lingvistikalıq a`debiyatlarda frazeologiyalıq so`z dizbekleri «idioma» degen termin menen belgili bolıp keledi. Onın` mazmunı, sıpatlaması frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı, ondag`ı komponentlerdin` pu`tin ma`nige qatnası ma`selesi tek son`g`ı waqıtlar gàna ayrıqsha ilimiy izertlewdin` obèkti bola basladı. Bunda biz birinshi gezekte frantsuz ilimpazı Sh.Balli9 miynetinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerin erkin so`z dizbeklerinen ajıratıwgà baylanıslı olardı u`sh topargà

8 Áåðäèìóðàòîâ Å. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëè. Ëåêñèêîëîãèÿ. Í5êèñ, qoor, qeq-qee-áåòëåð. 9 Áàëëè Ø. Ôðàíöóçñêàÿ ñòèëèñòèêà. Ì., qoyq, iu-áåò.

a`dettegi so`z dizbekleri, frazeologiyalıq toparlar ha`m frazeologiyalıq birlikler tu`rlerine ajıratıp ko`rsetkenin este tutıwımız kerek. Sh.Balli ko`z-qarasları keyingi waqıtları orıs ilimpazı akademik V.V.Vinogradov ta`repinen rawajlandırıldı10. Ol orıs tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin semantikalıq jaqtan u`sh tipke ajıratıp ko`rsetedi: frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler. Usıgàn baylanıslı ilimiy a`debiyatlarda, sabaqlıqlarda frazeologiyalıq so`z dizbekleri semantikalıq jaqtan ta`riyplewde, olardı semantikalıq tu`rlerge ajıratıwda sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` jeke komponentleri arasındag`ı semantikalıq birigiwshilikti esapqa alıw baslı o`lshem sıpatında ken` tarqalgànı ma`lim. Haqıyqatında da frazeologiyalıq so`z dizbeklerine ta`n tiykarg`ı tiplerdi ajıratıwda semantikalıq faktor, yag`nıy komponentrlerdin` semantikalıq birigiwshiligi, pu`tin ma`nige qatnası tiykar bolıwı kerek.

V.V.Vinogradovtın` klassifikatsiyası tiykarında frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler dep ajıratıw menen bir qatarda frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi toparın tanıw ta`jiriybesi ken` o`ris aldı.

Bul belgili orıs tili ilimpazı N.M.Shanskiy ta`repinen orıs tilinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerdin` to`rtinshi semantikalıq tipi sıpatında frazeologiyalıq so`zler dep tanılgàn to`rtinshi tiptin` engiziliwine baylanıslı boldı.

Ha`zirgi ku`nde milliy til ilimlerinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan olardı to`rt tu`rge ajıratıp klassifikatsiyalaw ken` tarqalıp otır. Frazeologiyalıq so`zler (frazeologicheskie vırajenie) qollanılıwı jag`ınan turaqlı so`z dizbeklerinin` ayrıqsha tili bolıp tabıladı. Olar semantikalıq jaqtan ajıralıp gàna qoymastan, ulıwma algànda erkin ma`nilerge iye komponentlerden quraladı. Frazeologiyalıq dizbeklerden o`zinin` frazeologiyalıq baylanıslı ma`nige iye so`zlerdin` bolmawı arqalı parq qıladı. Ma`selen: «Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ten` tenì menen, tezek qabı menen», «Sha`rtli baha», «Erkin sawda», «Awırdın` u`sti, jenìldin` astı», «Bası awırıp, baltırı sızlaw» t.b.

Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z dizbekleri sistemasında basqa tillerdegidey-aq joqarıda atalgàn semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan bir-birinen ajıralıp turatug`ın frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` to`rt tu`rin ko`riwge boladı. Olar qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep tanılıp ju`r. Frazeologiyalıq so`zler dep tanılgàn to`rtinshi tip milliy tillerdin` frazeologiyasında, frazeologiyalıq izertlewlerde ayırım semantikalıq topar sıpatında ken` tanıwgà baylanıslı engizilgenligi ma`lim. Haqıyqatında da frazeologizmlerdin` bul semantikalıq toparı basqa toparlargà salıstırgànda o`zine ta`n o`zgesheliklerine iye. Sonın` menen birge turaqlı so`z dizbekleri sistemasında u`lken bir du`zilmeler qatlamın quraydı.

Frazeologizmlerdin` du`zilisi boyınsha en` tiykarg`ı eki grammatikalıq tipke ajıratıp qaraw ko`birek ko`zge taslanadı: So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler, ga`p tu`rindegi frazeologizmler. Frazeologizmlerdin` du`zilisin, formaların

10 Âèíîãðàäîâ Â.Â. Ðóññêèé ÿçıê. Ì., qoru, wq-wi-áåòëåð.

u`yrenbey turıp, olardın` ta`biyatın, o`zine ta`n bolgàn o`zgeshelikleri sıpatların anıqlaw qıyın. Sonlıqtan da, frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` leksika-semantikalıq ta`repi menen bir qatarda olardın` grammatikalıq du`zilisin anıqlaw en` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri bolıp esaplanadı.

Frazeologiyagà arnalgàn ko`plegen miynetlerde tiykarınan so`z dizbegine ta`n bolgàn frazeologizmlerge kewil bo`lingen. Al, ga`pke ta`n frazeologizmler bolsa elege shekem ha`r ta`repleme u`yrenilmey atır.

Orıs til bilimine M.N.Shanskiy, V.V.Vinogradov, A.Kunin, V.P.Jukov, T.Taranenko sıyaqlı frazeologlardın` miynetlerinde ga`pke ten` frazeologizmler so`z boladı. Tyurkologiyada ga`pke ten` frazeologizmler, arnawlı tu`rde izertdew obèkti bola almay atır.

G.A.Bayramov ga`pke ten` frazeologizmlerdi (frazemalardı) ekige: xabar ha`m soraw ga`plerge ajıratadı.

R.E.Kaysarova qazaq tilindegi frazeologizmlerdi grammatikalıq du`zilisi jag`ınan u`yrene otırıp, olardı morfologiyalıq ta`repten atawısh frazeologizmler, ra`wish ma`nili frazeologizmler.

Qaraqalpaq tilinin` bay frazeologiyalıq materiallarının` ishinde quramalı du`ziliske iye eki bo`lekten turatug`ın du`zilmeler ko`plep ushırasadı: ot bası//oshaq qası; birde biye// birde tu`ye, bir ayag`ı go`rde//bir ayag`ı jerde, jo`ni joq//josag`ı, esiginin` qulpı//sandıg`ının` zulpı, dos egiz//dushpan segiz, sadagàda suw ishedi//ayaqtag`ı uw ishedi, et etke//sorpa betke, ten` tenì menen//tezek qabı menen ha`m t.b.

Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasının` materiallarına na`zer salgànımızda olardın` ma`nilik jag`ınan da, du`zilisi jag`ınan da tu`rlerinin` ju`da` ko`p ekenligi ko`rinedi.

Frazeologiyalıq so`z dizbekleri tek semantikalıq aspektte qarastırıw − olardın` ta`biyatın ashıwda, teren` u`yreniwde bul ele jetkiliksiz. Sonın` menen birge olardı formalıq ta`repi tiykarında da bahalaw talap etiledi.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq so`z dizbeklerin du`zilisi jag`ınan tiykarg`ı u`z tu`rge bo`lip qaraw maqul boladı:

1. So`z dizbegi tu`rindegi frazeologizmler: qulaq tu`riw, ko`z astınan qaraw, astarlı so`z, eki so`zli, soyıp qaplagànday t.b.

2. Ayırım jay ga`pler tu`rindegi frazeologizmler: isler besYo waqıt xosh. Bu`yiri burdı, «Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi», «Ha`reketke bereket» t.b.

3. Qospa ga`p tu`rindegi ushırasatug`ın frazeologizmler: «U`lkenge hu`rmet, kishige izzet», «Ko`z-qorqaq, qol-batır», «Etegi elpi, jenì jelpi», «Tamag`ı toq, ko`ylegi ko`k» t.b.

So`zlik quramının` ajıralmas ha`m ayrıqsha bo`legi sıpatında frazeologizmler de a`debiy tildin` talaplarına qaray tildin` rawajlanıw nızamlıqlarına sa`ykes lingvistikalıq ha`m ekstralingvistikalıq derekler tiykarında rawajlanıp kiyatır. Son`g`ı da`wirler dawamında ja`miyetlik turmıstın` rawajlanıwına xalıqtın` ekonomikalıq, siyasiy, ruwhıy ha`m ma`deniy turmıs da`rejesinin` o`siwine baylanıslı a`debiy tildin` pu`tkil so`zlik quramında, sonın` ishinde frazeologiyalıq so`z dizbekleri quramında ko`zge tu`serliktey rawajlanıw halatlarının` ju`z bergeni ma`lim. Turmıs shınlıg`ına tiykarlangàn ug`ımlargà

sa`ykes bazı bir frazeologiyalıq so`z dizbekleri o`zlerinin` qollanılıw jedelligin aytıp, go`nergen frazeologizmler toparına o`tken bolsa, janà ug`ımlargà, tildin` ja`miyetlik xızmetinin` kenèyiwine baylanıslı so`zlik quramda janà frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` elewli bir du`rkinleri payda boldı. Ma`selen, belgili bir da`wirlerde jedel frazeologiyalıq birlikler sıpatında ken` qollanılgàn «Albaslı basıw», «Qatınnın` shashı uzın, aqılı kelte», «Kelinnin` jini – qa`ynene» t.b. usagàn frazeologiyalıq so`z dizbekleri go`nergen frazeologizmler sıpatında ha`zirgi ku`nde o`zlerinin` jedelligin joyıltıp, tilde siyrek gezlesetug`ın frazeologizmler sıpatında ko`rinse, en` son`g`ı da`wirde ekonomika menen ma`deniyat, siyasiy o`mir ilimnin` rawajlanıwı na`tiyjesinde a`debiy tildin` ko`rinislerine sa`ykes frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı a`dewir kenèyip, tilimiz janà frazeologizmler esabınan tolıg`ıp otır. Ma`selen: «jerdin` jasalma joldası», «megnit maydanı», «aq altın», «Sarı altın», «qanagàtqa-bereket», «ku`shinè isenbe, isinè isen» sıyaqlı bir qatar frazeologizmler so`zlik quramdag`ı son`g`ı da`wir ishindegi o`zgerislerge baylanıslı tilge kirgen frazeologiyalıq so`z dizbekleri bolıp esaplanadı. Qullası, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` quramı ja`miyetlik turmıstın` talaplarına baylanıslı tariyxıy da`wirler dawamında leksikalıq, semantikalıq, funktsional`lıq xızmeti jag`ınan da rawajlanıp kelmekte. Bul jag`day qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler sistemasın rawajlanıw dinamikasın diaxroniyalıq, sonday-aq sinxroniyalıq aspektlerde ha`m leksikalıq ha`m semantikalıq, ha`m funktsional`lıq stil`lik bag`darlarda til qurılısının` da`rejeleri yarusları arasındag`ı gà`rezlilik baylanıslardı tolıq esapqa alıp, olargà lingvistikalıq ko`z qarastan ha`r ta`repleme ilimiy baha beriwdi talap etedi.

Haqıyqatında, frazeologiya ilimine baylanıslı ilimiy-teoriyalıq bag`darlardın` tırnag`ının` qalanıwı shveytsar-frantsuz alımı Sh.Ballidin` lingvistikalıq miynetlerinin` XX a`sirdin` baslarında «Frantsuzskaya stilistika» (1909) payda bolıwınan baslanadı. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri F de Sossyurdin` «Kurs obshey lingvistiki» (1916) miynetinde so`z etildi.

F de Sossyur tilde tayar tu`rinde ushırasatug`ın so`z dizbekleri bar ekenligi ha`m olardın` tiykarg`ı sıpatların o`z waqtında-aq so`z etken edi11.

XVIII a`sirden XX a`sirdin` ortalarına shekemgi frazeologiyalıq teoriyanın` rawajlanıwının` da`slepki da`wirlerinde-aq til ilimi tariyxında M.V.Lomonosov, V.A.Dal`, A.A.Potebiya, F.F.Fortunatov, F.I.Buslaev, Sh.Balli, A.A.Shaxmatov, V.V.Vinogradov, A.I.Efimov, N.M.Shanskiylerdin` ilimiy miynetleri frazeologiyanın` o`z aldına ayırım lingvistikalıq taraw sıpatında qa`liplesiwine, onın` bunnan bılay rawajlanıwı tiykar saldı. Frazeologiya ma`selelerine arnalgàn da`slepki miynetler ko`birek leksikografiyalıq obèktte bolıp xızmet etti. Bul da`wirde frazeologizmlerdin` so`zliklerde beriliwine, olardın` ma`nisi ha`m etimologiyasın anıqlawgà ayrıqsha itibar berildi.

Ulıwma algànda, frazeologiya son`g`ı jıllarda tez pa`t penen rawajlanıp atırgàn til biliminin` tarawlarının` birine aylandı. Ma`selen: frazeologizmlerdin` ta`biyatı ha`m qurılısı (A.M.Babkin, Yu.A.Gvozdarev), frazeologizmlerdin` semantikası (V.P.Jukov, N.M.Shanskiy, A.M.Melerovich, V.A.Yatselenko),

11 Ô äå Ñîññþð. Êóðñ îáùåé ëèíãâèñòèêè. Ì., qoye, rq-áåò.

frazeologizmlerdin` o`z-ara sinonimiyalıq o`zgeshelikleri (M.I.Sidorenko, E.I.Dibrova), frazeologizmlerdin` morfologiyalıq qurılısı ha`m paradigması (V.P.Jukov, V.K.Grishanova), ga`p ishindegi sintaksislik xızmeti (S.G.Gavrin, L.A.Kim, O.V.Shavkunova, V.M.Durmakov), ko`rkem shıgàrmalar tili frazeologiyası (V.N.Vakurov, M.A.Babkina, A.G.Lomov, I.Ya.Lepeshev), frazeologiyagà baylanıslı sabaqlıq ha`m qollanbalar do`retiw (A.I.Kunin, N.M.Shanskiy, V.P.Jukov, Yu.A.Gvozdarev, V.M.Mokienko, A.M.Bushuy, A.M.Fomina) boyınsha bir qatar miynetler payda boldı. 60-jıllardan baslap frazeologiyalıq izertlewlerde janà metodlar qollanıla basladı. Usının` na`tiyjesinde frazeologiyalıq teoriyalar tezlik penen rawajlanıp, bul taraw boyınsha ko`plegen qa`nigeler jetilisip shıqtı12.

Frazeologiya tu`rkiy til biliminde a`sirimizdin` da`slepki jıllarınan baslap arnawlı izertlew obèktlerine aynaldı. Tu`rkiy tillerdin` frazeologiyası ma`selelerin izertlew tariyxında salmaqlı izertlewshiler sıpatında bizin` ko`z-qarasımızdan belgili tyurkologlar S.K.Kenèsbaev ha`m Sh.URaxmatullaevlardı tilge alsaq boladı. Olardın` bul ma`sele boyınsha arnawlı izertlewleri tu`rkiy frazeologiyasının` payda bolıwı ha`m rawajlanıwında u`lken rol` atqardı13.

Son`g`ı otız-qırq jıl dawamında tu`rkiy tillerindegi frazeologizmlerdi u`yreniwde a`hmiyetli bolgàn jetiskenlikler qolgà kirgizildi. Bul da`wirde S.N.Muratovtın` «Ustoychivıe slovosochetaniya v tyurkskix yazıkax» (1961) atlı monografiyası Sh.U.Raxmatullaevtın` «Nekotorıe voprosı uzbekskoy frazeologii» (1966), G.A.Bayramovtın` «Osnovı frazeologii azerbayjanskogo yazıka» (1970), G.X.Axunzyanovtın` «Idiomı» (1974), M.F.Chernovtın` «Frazeologiya sovremennogo chuvashskogo yazıka» (1988) atlı bir qatar ilimiy miynetler, monografiyalar, dissertatsiyalar islendi. Bul ko`rsetilgen miynetlerde te tu`rkipy til biliminde frazeologiyanın` obèkti, frazeologizmnin` mazmunı, olardın` en` tiykarg`ı bolgàn belgileri jeterli da`rejede anıqlangàn emes edi.

O`zbek frazeologiyasına arnalgàn da`slepki miynetler 50-jıllardın` basında payda boldı. Olardın` qatarına Sh.Raxmatullaev, Ya.D.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusainovlardın` kandidatlıq dissertatsiyaların kirgiziw mu`mkin14. Bul 12 ¹àðà4ıç` Ðîéçåíòîí Ë.È., Ìàëèíîâñêèé Å.À., Õàþòèí À.Ä. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñòàíîâëåíèÿ

ôðàçåîëîãèè êàê ëèíãâèñêòè÷åñêîé äèñöèïëèíı. 3Ñàìàðêàíä, qout, t-u0-áåòëåð~ Ìàëèíîâñêàÿ Å.À.

Èñòîðèÿ èçó÷åíèÿ ïðîáëåì ôðàçåîëîãèè â ðóññêîì ÿçıêîçíàíèè. 3Òàøêåíò` Ôàí, qooq, t-ow-áåòëåð. 13 Êå4åñáàåâ Ñ.Ê. Óñòîé÷èâîå ñî÷åòàíèÿ ñëîâ êàçàõñêîãî ÿçıêà (ïàðíıå ñëîâà, èäèîìı è ôðàçı).

ÀÄÄ. 3Àëìà-àòà, qorr~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå ïàðíıå âıðàæåíèÿ â êàçàõñêîì ÿçıêå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ ÊÀÇ

ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãè÷åñêàÿ, iw, âıï. VI, qotw, e-qe-áåòëåð~ Î íåêîòîðıõ îñîáåííîñòÿõ

ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â êàçàõñêîì ÿçıêå. //Èçâåñòèÿ ÀÍ Êàç ÑÑÐ, Ñåðèÿ ôèëîëîãèÿ è

èñêóññòâîâåäåíèÿ, âıï. I-II, qotr, y-wi-áåòëåð~ ¹àçà3 òèëèíè4 ôðàçåîëîãèÿëı3 ñ5çëèãè. 3Àëìàòı, qouu~

Ðàõìàòóëëàåâ Ø. Îñíîâíıå ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçíıõ ãëàãîëüíıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö â

ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ÿçıêå. ÀÊÄ. Ì., qotw~ ?çáåê òèëèíèíã 3èñ3à÷à ôðàçåîëîãèê ëó2àòè.

Òîøêåíò, qoyr~ ?çáåê ôðàçåîëîãèÿñèíèíã áàúçè ìàñàëàëàðè. Òîøêåíò, qoyt~ Íóò3èìèç êóðêè. Òîøêåíò,

qou0, 14 Ðàõìàòóëëàåâ Ø.Ó. Îñíîâíıå ãðàììàòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îáðàçíıõ ãëàãîëüíıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ

åäèíèö ñîâðåìåííîãî óçáåêñêîãî ÿçıêà. ÀÊÄ. Ì., qoyw, qy-áåò~ Ïèíõàñîâ ß.Ä. Ôðàçåîëîãè÷åñêèå

âıðàæåíèÿ â ÿçıêå ïðîèçâåäåíèè Õàìèäà Àëèìäæàíà. ÀÊÄ. Òàøêåíò, qote, qo-áåò~ Øàìàêñóäîâ

miynetlerde o`zbek tilinin` frazeologizmleri akademik V.V.Vinogradovtın` struktural-semantikalıq klassifikatsiyası tiykarında u`yrenildi. Frazeologizmler semantikalıq birigiwshiligi jag`ınan frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq o`tlesiwler ha`m frazeologiyalıq dizbeklerge ajıratıldı.

Son`g`ı jıllarda o`zbek tili frazeologiyası sezilerli da`rejede rawajlanıp ketti. O`zbek tilinin` frazeologiyasına arnalgàn miynetlerdin` ishinde frazeologizmlerdin` ayırım strukturalıq tipleri, stil`lik qollanılıw o`zgeshelikleri haqqındag`ı izertlewler, frazeologiyalıq so`zlikler payda bola basladı. Sonın` menen birge Sh.Raxmatullaev, A.Mamatov, B.Yoldashevlardın` izertlewleri15 jarıq ko`rdi.

Frazeologizmler haqqındag`ı mashqalanın` til iliminde qospalılıg`ın da`liyllewshi ma`seleler ogàda ko`p. Usıgàn qaramastan eleshe shekem qaraqalpaq til biliminde frazeologiya mashqalaları jetkilikli da`rejede ilimiy-izertlewlerdin` obèkti bolmay kiyatır. Frazeologiyalıq so`z dizbekleri ko`pshilik jag`dayda qurılısı jag`ınan Erkin so`z dizbeklerinen parıq qıla bermeydi. Olardın` ishinde ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi erkin so`z dizbeklerinin` barlıq tu`rlerin ushıratıwgà boladı. Bul jag`day frazeologiyalıq so`z dizbeklerin erkin so`z dizbeklerinen ajıratıwdın` qıyın ha`m ogàda a`hmiyetli ekenligin ko`rsetedi. Sonlıqtan da, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasın izertlew ilimiy ko`z-qarastan ha`r ta`repleme u`yreniw bu`gingi qaraqalpaq til biliminin` ogàda a`hmiyetli mashqalalarının` biri bolıp sanaladı.

Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyası boyınsha usı waqıtqa deyin sistemalı tu`rde jazılgàn arnawlı miynetler joq. Bul tarawda tek qaraqalpaq tili frazeologiyasının` ayırım ma`seleleri haqqında prof. E.Berdimuratovtın` «Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tili. Leksika» (No`kis, 1964) atlı miynetin atap ko`rsetiwge boladı. Son`ınan frazeologizmlerdin` so`zliklerde beriliw ma`seleleri S.Nawrızbaeva ta`repinen arnawlı izertlendi16. Keyingi waqıtları bul taraw boyınsha bir qansha ilimiy maqalalar ja`riyalandı17 ha`m frazeologiyalıq so`zlikler

À.Ø. ßçıê ñàòèðı Ìóõèìè (Ëåêñèêà è ôðàçåîëîãèÿ). ÀÊÄ. Òàøêåíò, qoty, qi-áåò~ Õóñàèíîâ Ì.

Ôðàçåîëîãèÿ ïðîçı ïèñàòåëüíèöı Àéäıí. ÀÊÄ. Ñàìàíêàíä, qoto, qi-áåò. 15 Ðàõìàòóëëååâ Ø. Íåêîòîðıå âîïðîñı óçáåêñêîé ôðàçåîëîãèè. ÀÄÄ. Òàøêåíò, qoyi~ Ìàìàòîâ À.Ý.

Ïðîáëåìı ëåêñèêî-ôðàçåîëîãè÷åñêîé íîðìı â ñîâðåìåííîì óçáåêñêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçıêå. ÀÄÄ.

Òàøêåíò, qooq~ É7ëäàøåâ Á. *îçèðãè 7çáåê òèëèäà ôðàçåîëîãèê áèðëèêëàðíèíã ôóíêöèîíàëü-óñëóáèé

õóñóñèÿòëàðè, äîêòîðëèê äèññåðòàöèÿñè. Òîøêåíò, qooe~ É7ëäàøåâ Á., Áîçîðáàåâ Ê. ?çáåê òèëèíèíã

ôðàçåîëîãèê ëó2àòè. Ñàìàðêàíäò, qooi. 16 Íà7ðıçáàåâà Ñ.Ò. Òèïı èìåííıõ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö êàðàêàëïàêñêîãî ÿçıêà è èõ îòðàæåíèÿ â

êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. ÀÊÄ. Ì., qoyu~ Êåéèí êèòàï áîëıï øı3òı~ Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèöı â

êàðàêàëïàêñêî-ðóññêîì ñëîâàðå. Òàøêåíò, qouw. 17 Åøáàåâ Æ. *1çèðãè 3àðà3àëïà3 òèëèíäåãè ôðàõåîëîãèÿëı3 òèðêåñëåðäè êëàññèôèêàöèÿ æàñà7 ì1ñåëåëåðè.

//Âåñòíèê ÊÊÔÀÍ ÓçÑÑÐ, qoyr, Ne, qet-qrw-áåòëåð~ Ôðàçåîëîãèÿëı3 âàðèàíòëàð ê5ðêåì

øı2àðìàíı4 òèéêàð2ı ñ67ðåòëå7 3óðàëëàðıíı4 áèðè. //Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàíı, qoui, o-àâãóñò~ Êàðèìîâ

Ê. ¹àðà3àëïà3 òèëèíäåãè æóï ôðàçàëı3 áèðëèêëåð 81ì îëàðäı4 ëåêñèêà-ñåìàíòèêàëı3 ãåéïàðà 5çãåøåëèêëåðè

//Ñîâåò ìó2àëëèìè, qoue, we-èþíü~ !áäèìóðàòîâ Ê. Ôðàçåîëîãèçìëåð 3 òèëèìèçäè4 áàé 21çèéíåñè

//Ñîâåò ¹àðà3àëïà3ñòàíı, qoi0, qu-ÿíâàðü~ Òóðàáàåâ À.Ø. Î ñîñòàâëåíèè ôðàçåîëîãè÷åñêîãî ñëîâàðÿ

êàðàêàëïàêñêîãî ÿçıêîçíàíèÿ. Íóêóñ, qoie, qiu-qoe-áåòëåð.

du`zildi18. Degen menen qaraqalpaq tili frazeologiyasının` ha`zirge deyin jeterli da`rejede izertlenilmey kiyatırgàn ma`seleleri ko`p.

Ataqlı orıs tili leksikologlarının` biri N.M.Shanskiy orıs tilinde frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` izertleniwi ha`m u`yreniliwi jag`dayın ayta kelip, ha`zirgi ku`nde tiykarınan algànda orıs tili frazeologizmlerinin` semantikalıq o`zgeshelikleri, ko`rkem a`debiyatta ha`m publitsistikada stil`lik qollanılıwı boyınsha ko`birek izertlengenligi tuwralı, durısında, frazeologizmlerdin` basqa aspektlerde u`yreniliwi ayrıqsha a`hmiyetke iye ekenligin atagàn edi. Sonın` menen birge frazeologizmlerdin` leksikalıq quramı, du`zilisi, ma`nilik ta`repi, morfologiyalıq o`zgeshelikleri bu`gingi ku`nde izertlewlerdin` tiykarg`ı obèktine aylanıwı kerekligin ko`rsetip o`tedi.

N.M.Shanskiydin` bul a`dil pikirlerin qaraqalpaq til frazeologiyası ha`m onı izertlew ma`selelerine de tolıq ta`n ekenligi ha`zirgi qaraqalpaq til biliminde de ayqın sezilmekte.

Joqarıda atalgàn frazeologiya ma`selelerine arnalgàn miynetlerdin` ko`pshiligi derlik frazeologizmlerdin` semantikasına tiykarlangàn. Frazeologizmlerdi tek gàna semantikalıq aspektte qarastırıw – onın` ta`biyatın ashıwda, terenìrek u`yreniwde, a`lbette jetkiliksiz. Sonlıqtan frazeologizmlerdi qurılısı jag`ınan u`yreniw ogàda u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi frazeologizmler o`zgeshe leksikalıq-semantikalıq belgileri menen bir qatarda du`zilislik quramalılıg`ı menen de ayrılap turadı. Mine, frazeologizmlerdin` bul sıpatı tek qaraqalpaq til biliminde emes, ulıwma tu`rkiy tillerinde de izertlew obèkti bolmay atır.

Tildin` so`zlik quramında tek gàna so`zler emes, sonın` menen birge birikken so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar turaqlı tu`rde birikken so`zlerden ibarat frazeologizmler yaki frazeologiyalıq so`z dizbekleri dep ataladı. Til iliminin` frazeologiyalıq so`z dizbekleri izertlewshi tarawı frazeologiya (grekshe ph4as3s – l9g9s – «so`z» ma`nisinde).

Frazeologizmler eki ha`m onnan da artıq so`zlerdin` turaqlı birikpesi. Mısalı: Salısı suwgà ketiw, ko`z salıw, iyt o`lgen jer t.b.

Frazeologizmlerdin` quramında qansha so`z bolıwına qaramastan, olar barlıg`ı jıynalıp barıp ulıwma bir ma`nini an`latadı, emotsional`-ekspressivlik ma`nini bildiredi.

Frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ayırım komponentlerinin` ulıwma so`z dizbegi an`latatug`ın pu`tin ma`nige qatnası ha`m grammatikalıq jaqtan o`z-ara baylanısıw da`rejesi boyınsha birdey bolmay, ha`r tu`rli bolıp keledi. Usıgàn baylanıslı ulıwma frazeologiyalıq so`z dizbeklerin frazeologiyalıq o`tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq so`zler dep to`rtke bo`liwge boladı.

1. Frazeologiyalıq o`tlesiwlerdi ha`sh qanday bo`leklerge bo`liwge bolmaydı, quramındag`ı komponentleri o`zinin` tiykarg`ı leksikalıq ma`nisin derlik joyıltıp jibergen so`z dizbekleri. Sonlıqtan frazeologiyalıq so`z dizbegi

18 Åøáàåâ Æ. ¹àðà3àëïà3 òèëèíè4 3ıñ3àøà ôðàçåîëîãèÿëı3 ñ5çëèãè. Í5êèñ, qoit~ Æóìàìóðàòîâ Ò.

Ðóññêî-êàðàêàëïàêñêèé ñëîâàðü ôðàçåîëîãèçìîâ äëÿ øêîëüíèêîâ. Íóêóñ, qoit.

an`latatug`ın ma`ni jeke komponentlerinin` ma`nisine hesh qanday qatnas jasamaydı, olardın` jeke ma`nilerinen hesh qanday gà`rezli emes: Jelkemnin` shuqırı ko`rsin degen frazeologiyalıq so`z dizbegi turmayman, ketip qalaman degendi an`latadı. Bul ma`ninin` jeke komponentler an`latatug`ın ma`niler menen hesh qanday baylanısı joq. Jelke, shuqır, ko`riw degen so`zler bir dizbekke grammatikalıq jaqtan ju`da` bekkem baylanısqan.

Tu`ye u`stinen iyt qabıw, ko`z benen qastın` arasında, murnın balta shappaw, salısı suwgà ketiw t.b.

Bular bo`leklerge bo`liwge bolmaytug`ın leksikalıq pu`tin bir birlik, olar an`latatug`ın ma`ni onın` quramındag`ı elementlerge baylanıslı emes ekenligin ko`riwge boladı.

2. Frazeologiyalıq birlikler – bular frazeologiyalıq o`tlesiwlerge qaragànda biraz jumsargàn so`z dizbekleri. Eger frazeologiyalıq o`tlesiwdi quraytug`ın komponentlerinin` ma`nileri pu`tin so`z dizbegi an`latatug`ın ma`niden birotala alıs, hesh qanday jaqınlaspaytug`ın bolsa, frazeologiyalıq birliklerde ayırım komponentler ulıwma pu`tin ma`nige jaqın keledi. Olardın` jeke ma`nileri jıynalıp barıp, so`z dizbeginin` astarlı tu`rdegi pu`tin ekinshi ma`nisin quraydı. Pıshaq arqası – degen so`z dizbegi azıraq degen ma`nini an`latadı. Arqası degen – qırı, yag`nıy pıshaqtın` qırı ma`nisinde. Pıshaqtın` qırı jinìshke ekenligi bizge ma`lim. Usıgàn baylanıslı – pıshaq arqası – degen so`z dizbegi do`regen. Onın` jeke komponentlerinin` ma`nileri azıraq degen pu`tin ma`nini payda etiwge ja`rdem etip tur.

Frazeologiyalıq birliklerdin` de komponentleri semantikalıq jaqtan ajıralmaytug`ınlıg`ı ha`m turaqlılıg`ı menen xarakterlenedi. Olardın` quramındag`ı jeke so`zlerdi bir-birinen bo`lip taslawgà bolmaydı. Sonday-aq basqa so`zler menen awmastırıw da sıyımsız.

Solay etip, bo`leklewge bolmaytug`ın, semantikalıq jaqtan tutas, quramındag`ı komponentlerdin` jeke ma`nileri jıynalıp barıp, pu`tin bir ekinshi ma`nini payda etetug`ın so`z dizbekleri qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq birlikler dep ataladı.. Ko`zdi ashıp jumgànsha, ayag`ı jerge tiymew, qulaq tu`riw t.b.

Frazeologiyalıq birlikler obrazlılıq ekspressivlik xarakterge iye bolıp keledi. 3. Frazeologiyalıq dizbekler – quramındag`ı komponentlerinin` jeke

ma`nileri ju`da` anıq, ulıwma ma`nige tikkeley baylanıslı. Solay da turaqlı xarakterge iye so`z dizbeklerinin` bir tu`ri. qabaq u`yiw, ju`z qızartıw, gàz moyın t.b. Bulardag`ı ulıwma ma`ni jeke komponentlerinin` leksikalıq ma`nileri menen tikkeley baylanısta boladı. Frazeologiyalıq dizbekler frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` basqa tu`rleri usap ko`binese obrazlılıqqa ha`m ma`nilik o`tkirlikke iye bolıp keledi.

4. Frazeologiyalıq so`zler – tilimizde so`z dizbeklerinin` ajıralmaslıqtı talap etetug`ın, ku`ndelikli turmısta tayar tu`rinde usharsatug`ın o`zgeshe tag`ı bir toparı.

Frazeologizmlerdin` en` tiykarg`ı derekleri bolıp xalıq awız eki a`debiyatının` derekleri, ko`rkem a`debiyat, ka`siplik ortalıq, awızeki eki so`ylew tili, basqa tillerden kirgen o`zlestirmeler esaplanadı.

10. LEKSIKOGRAFIYA

1. Leksikografiya haqqında tu`sinik. 2. Entsiklopediyalıq, lingvistikalıq so`zlik. 3. Orfografiyalıq, tu`sindirme so`zlikler. 4. Dialektologiyalıq, frazeologiyalıq, terminologiyalıq, awdarma so`zlikler.


1. Turabaev A. Rus ha`m qaraqalpaq leksikografiyasınan qısqasha mag`lıwmatlar. «Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler». No`kis, 1971, 145-158-betler.

2. Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. No`kis, 1985.

3. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi. I-IV tomlar. No`kis, 1982-1992. 4. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis,

1990. 5. Nasırov D., Bekbergenov A., Ja`rimbetov A. Russha-qaraqalpaqsha

lingvistikalıq terminler so`zligi. No`kis, 1979. 6. Russko-karakalpakskiy slovar`. M., 1967. 7. Nasırov D. ha`m t.b. Matematika terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha

so`zligi. No`kis, 1992. 8. Jaqsımuratov Q. Meditsina terminlerinin` russha-qaraqalpaqsha qısqasha

tu`sindirme so`zligi. No`kis, 1989. 9. Ka`rimxojaev Sh. Diyxanshılıq terminlerinin` qaraqalpaqsha tu`sindirme

so`zligi. No`kis, 1995. 10. Qutlımuratov B. ha`m t.b. Jol qatnası terminlerinin` orıssha-qaraqalpaqsha

so`zligi. No`kis, 1995.

Sorawlar 1. So`zlik dep neni tu`sinemiz? 2. Leksikografiya tu`sinigi nenii an`latadı? 3. So`zlerdin` tu`rleri? Tayanısh so`zler ha`m atamalar: leksikografiya, entsiklopediyalıq so`zlik, lingvistikalıq so`zlik, awdarma so`zlik, tu`sindirme so`zlik, orfografiyalıq so`zlik, dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, terminologiyalıq so`zlik.

Leksikografiya (grek t. lexis (so`z) g4aph9 (jazaman) degen so`zlerden quralg`an – so`zliklerdi du`ziwdin` ilimiy metodikası degendi bildiredi. So`zlikler du`ziw ushın, ildegi so`zler menen frazeologiyalıq so`z dizbeklerin jıynaw ha`m olardı ta`rtipke tu`siriw jumısları islenedi. So`zlik du`ziw isi leksikografiyalıq jumıs dep ataladı.

So`zliklerdin` bir neshe tu`ri: 1. So`zliklerdin` ishinde tildin` leksikasının` shıg`ıwın, rawajlanıwın, onın`

bir neshe da`wirin qamtıp sıpatlaytug`ın tu`ri bar. Olar tariyxıy so`zlikler dep

ataladı. Ha`zirgi tildin` so`zlikleri ha`zirgi da`wirde tilde qollanılatug`ın so`zlerdi qamtıydı, olargà sıpatlama beredi.

2. Tolıq so`zlikler (polnıe) belgili bir tildegi barlıq so`zlerdi tolıg`ı menen qamtıydı ha`m olargà sıpatlama beredi. Kishi yamasa tolıq emes so`zlik – so`zlik quramdag`ı barlıq so`zlerdi emes, onın` belgili bir da`wirindegi so`zlerdi yamasa leksikanın` belgili bir tarawın qamtıytug`ın so`zlik bolıp esaplanadı.

3. So`zlerdin` so`zlikte ana tilinde tu`sindiriliwi yamasa basqa tilge awdarılıp tu`sindiriliwine qaray so`zlikler eki tu`rge bo`linedi: 1) bir tillik tu`sindirme so`zlikler, 2) eki tillik yamasa ko`p tillik awdarma so`zlikler.

4. So`zlikler olarda berilgen so`zlerdin` alfavit ta`rtibi menen ko`rsetiliwine yamasa so`zler menen belgilenetug`ın tu`siniklerdin` reti menen ko`rsetiliwine qaray eki tu`rge bo`linedi:

1. seslik yamasa alfavitlik. 2. ideologiyalıq so`zlikler yamasa tu`sinikler so`zligi. So`zliklerdi demek, 4 tu`rge bo`lip qarawgà boladı eken. 1. So`zlerdin` shıg`ıw deregi, olardın` semantikasının` rawajlanıwı tuwralı

mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler: etimologiyalıq so`zlik, tariyxıy so`zlik. 2. Ha`zirgi tillerdegi so`zlerdin` ma`nislerin tu`sindirip, olardın` qollanılıwı

haqqında mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler – tu`sindirme so`zlik, awdarma so`zlik, terminologiyalıq so`zlik, dialektologiyalıq so`zlik, frazeologiyalıq so`zlik, sinonimler so`zligi.

3. So`zlerdin` seslik qurılısı, olardın` jazılıwı tuwralı mag`lıwmat beretug`ın so`zlikler. Fonetikalıq so`zlik, orfografiyalıq so`zlik.

4. Zatlar menen qubılıslardın` ma`nilerin anıqlap tu`sindiretug`ın so`zlikler, entsiklopediyalıq so`zlikler, illyustrativli so`zlikler.

Tu`sindirme so`zlikler

Tu`sindirme so`zlikler - a`debiy tildegi ulıwma ha`m jiyi qollanılatug`ın

so`zlerdi qamtım, olardın` ma`nilerin tallap tu`sindiriwdi, a`debiy tildin` leksikalıq, semantikalıq normaların ko`rsetiwdi maqset etedi.

Rus tili boyınsha bunday so`zlik jasawdın` u`lken ta`jiriybesi bar. V.I.Dal` du`zgen «Tolkovıy slovar` jivogo veliko-russkogo yazıka» degen so`zligi 30 000 shamasında naqıl-maqallar, frazeologiyalıq so`z dizbeklerin qamtıydı. 1935-1940-jılları prof. D.N.Ushakovtın` redaktorlıg`ında «Tolkovıy slovar` russkogo yazıka» (v4 t.) shıqtı. S.I.Ojegov du`zgen «Slovar` russkogo yazıka» ol ko`lemi boyınsha shıg`ın so`zlik bolıp esaplanadı. 17 t-q akad so`zlik bar.

Tu`sindirme so`zlikte so`zler semantikalıq, grammatikalıq, stilistikalıq jaqtan tu`sindiriledi. So`zliktegi ma`nisi tu`sindiriletug`ın so`z reestr so`z dep ataladı. Qaysı so`z shaqabına kiretug`ını belgiler arqalı ko`rsetiledi.

So`zge anıqlama sinonim arqalı beriledi. A`debiyattan mısallar, tsitatalar beriledi.

Reestr so`zdin` anıqlaması, ogàn berilgen tu`rli grammatikalıq, stilistikalıq t.b. minezlemeler, keltirilgen mısallar so`zlik maqala (slovarnaya stat`ya) dep ataladı. Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi I-IV tomlar 1982-1992-jj. shıqtı.

Dialektologiyalıq so`zlikler

Millet tilinin` ishindegi jergilikli dialektlerge ta`n ha`r tu`rli ayrıqshalıqlardı

salıstırıw tildin` tariyxıy rawajlanıwın tanıp biliwge ko`meklesedi. Nasırov D., Dospanov O. Qaraqalpaq tilinin` dialektologiyalıq so`zligi. No`kis, 1983.

Frazeologiyalıq so`zlikler

Frazeologiyalıq so`zlikler belgili bir tildegi ha`r tu`rli frazeologiyalıq so`z

dizbeklerin qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindiredi. «Rus tilinin` frazeologiyalıq so`zligi» (red. basqargàn A.I.Molotkov) 1967-jılı shıqtı. Bul so`zlikte 4 mın`nan aslam frazeologiyalıq so`z dizbekleri bar, olardın` ma`nisleri tu`sindirilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri olardın` komponentlerinin` alfavit ta`rtibi boyınsha du`zilip, belgili bir frazeologiyalıq so`z dizbegi qansha komponentli bolsa, sonsha ret qaytalanıp berilgen. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbeklerinin` ma`nisi tu`sindirilgen, ol ma`nini tu`sindiriw ushın ko`rkem a`debiyattan mısallar berilgen.

So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbegin tu`sindiriwge arnalgàn so`zlik maqala berilgen.

Frazeologiyalıq so`zlik bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillik awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı.

A.V.Kunin «Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar`» M., 1955. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha frazeologiyalıq so`zligi. J.Eshbaevtın` avtorlıg`ında, 1985.

Awdarma so`zlikler

Awdarma so`zliklerdin` eki tu`ri bar: onın` birinde belgili bir shet tildegi

so`zler menen frazeologizmler ana tiline awdarılıp beriledi de, ekinshisinde, ana tilindegi so`zler menen frazeologizmler shet tilge awdarıladı.

En` ko`p ushırasatug`ın so`zliklerden – eki tili awdarma so`zlikler. Awdarma so`zlikler shet tildi oqıp u`yreniwde, ol tildin` leksikasın u`yreniwde, basqa tilde jazılgàn a`debiyatlardı awdarıwda ayrıqsha xızmet atqaradı.

Terminologiyalıq so`zlikler

Terminologiyalıq so`zlikler ilim menen texnikanın` ha`r qıylı tarawlarına baylanıslı terminlerdi qamtıydı, olardın` ma`nilerin tu`sindirip beriwdi maqset etedi.

Terminologiyalıq so`zlikler bir tillik tu`sindirme so`zlik tu`rinde de, eki tillin` awdarma so`zlik tu`rinde de jasaladı. Bir tilde jasalgàn terminologiyalıq so`zliklerde terminnin` bildiretug`ın ma`nisine tallaw jasaladı, tu`sinik beriledi.

Shet tiller so`zlerinin` so`zligi – maqseti shıg`ısı boyınsha basqa tilden kirgen so`zler menen terminlerge qısqasha tu`sinik beriw barlıg`ın emes, ja`miyetlik ilimler menen ilimiy-texnikalıq a`debiyatlarda, ko`rkem a`debiyat

penen gazeta jurnallarda qollanılatug`ın shet tilden kirgen so`zler menen terminlerdi qamtıydı.

Tu`sindirme so`zlik tildegi so`zlerdin` ma`nilerin tu`sindiredi. So`zliktegi so`zdin` ma`nilerine ha`m ol qatnasqan turaqlı birikpe, parafraza, frazeologizmlerdin` ma`nilerin tu`sindirip, grammatikalıq xarakteristika beredi.

«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zligi» 4 tomnan ibarat bolıp, 1982-1992-jılları shıqtı.

I tomda 3772 bas so`z. II tomda 5004 bas so`z. III tomda 8569 bas so`z. IV tomda 10442 bas so`z. Barlıg`ı 24532 (27787) bas so`z, 9572 so`z ma`nileri, 4829 frazeologiyalıq

ulıwma sanı 38933 leksikalıq birlik ha`m ma`ni tu`sindirilgen. Jaqında ken` oqıwshılar ja`miyetshiligi «Qaraqalpaqstan» baspası ta`repinen

shıqqan «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomı tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. To`rt tomlıq bul so`zliktin` I tomı A-E-B-V ha`riplerin («Qaraqalpaqstan» baspası, 1982), II tomı G-G-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K ha`riplerin («Qaraqalpaqstan» baspası, 1984) o`z ishine algàn bolsa, III tomı K-K-L-M-N ha`riplerin qamtıydı. So`zlikte ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi tu`sindirilip, sıpatlama berilgen.

Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası tilshileri ta`repinen shıgàrılıp atırgàn qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı.

«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı M.Qa`lenderov, D.S.Saytov, A.Qıdırbaev, U.Embergenov, R.Esemuratova, A.Turabaev, B.Beketov ta`repinen du`zilgen. Ko`lemi 23 baspa tabaqtan ibarat.

Ha`r qanday tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinin` leksikası da rawajlanıp so`zlik quramda o`zgerisler bolıp barmaqta. Usıgàn baylanıslı ayırım so`zlerdin` ma`nisi kenèyedi, yamasa tarayadı janà so`zler tilimizge kelip kiredi. Mine, usınday so`zlerdin` ma`nisin tu`sindiretug`ın, jazılıw normasın ko`rsetetug`ın, jazılıw tu`sindirme so`zlik du`ziw za`ru`rligi a`lleqashan-aq payda bolgàn edi. Bul wazıypanı «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» avtorlıq ja`maà`ti inabatlı orınlap otır.

So`zlikte berilgen leksikalıq birliklerdin` ma`nileri qaraqalpaq tilinin` bay faktleri tiykarında ko`rkem shıgàrmalardan alıngàn illyustrativ materiallar menen da`l tu`sindirilip ko`rsetilgen. Reestr so`zdin` qaysı so`z shaqabına jatatug`ının, leksikalıq qatlamlardın` qaysısına tiyisli ekenligin (mısalı anaw yaki mınaw termin ilim ha`m texnikanın` qaysı tarawına derek ekenin) sha`rtli qısqartıwlar menen belgiley otırıp, sol so`zge grammatikalıq ha`m leksikalıq analiz ju`rgizedi. Bunnan son` so`zge qısqasha tu`sinik beriledi. Berilgen leksikalıq birliktin` so`ylewde qalay qollanılatug`ının ko`rkem shıgàrmalardan mısallar alıp ko`rsetedi. So`zlikte frazeologiyalıq so`z dizbekleri, ko`p ma`nili so`zler, omonim so`zler, olardın` ma`nileri haqqında da tolıq mag`lıwmatlarlar bar. So`zlikte qaraqalpaq tilinin` so`z

baylıg`ı ken`nen sa`wlesin tapqan. Ko`pshilik xalıq massasının` paydalanıwgà qolaylılıg`ı menen ko`zge tu`sedi.

Bul qaraqalpaq tilinde tu`sindirme so`zlik du`ziwdin` tun`g`ısh ta`jiriybesi bolgànlıqtan bul so`zlikte ayırım kemshilikler de joq emes. Geypara so`zlerdin` jazılıwı so`zlerdi durıs jazıwdın` ra`smiy qollanbası bolıp esaplanatug`ın «Qaraqalpaq tilinin` orfografiyalıq so`zligi»nde berilgendey emes, al basqasha bolıp jazılgàn. Oqıwshıgà bir so`zdin` jazılıwı boyınsha eki so`zlik eki tu`rli ko`rsetpe beredi. Bul a`lbette, shataslıqqa alıp keledi. Ayırım so`zler mısallar menen tu`sindirilmegen. Eger sol so`zler de mısallar menen da`liyllenip ko`rsetilgende jumıs bunnan da qunlı bolıp shıqqan bolar edi.

«Qaraqalpaqstan» baspası, ta`repinen shıgàrılıp atırgàn 4 tomnan ibarat «Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III Tomı menen jaqında ken` oqıwshılar ja`maà`tshiligi tanısıw mu`mkinshiligine iye boldı. So`zliktin` birinshi tomı 1982-jılı jarıq ko`rdi ha`m A-E-B-V ha`riplerin ekinshi.

So`zliktin` birinshi Tomı A-A` – B-V ha`riplerin oz̀ ishine aladı, ol 1982-jılı jarıq ko`rgen edi. 1984-jılı baspadan shıqqan ekinshi Tomı G-»-D-E-Yo-J-Z-I-Y-K ha`riplerin qamtıydı.

«Qaraqalpaq tilinin` tu`sindirme so`zliginin`» III tomına K-Q-L-M-N ha`ripleri kirgen ha`m bunda ulıwma sanı 8569 leksikalıq birliktin` ma`nisi tu`sindirilip, sıpatlama berilgen.

Bul tu`sindirme so`zlik O`zSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialının` N.Da`wqaraev atındag`ı tariyx, til ha`m a`debiyat institutının` so`zlikler ha`m terminologiya bo`liminin` ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq ha`zirgi qaraqalpaq tili, til tariyxı ha`m dialektologiyası bo`limlerinin` tilshileri ta`repinen shıgàrılıp atırgàn qaraqalpaq leksikografiyasındag`ı birinshi ta`jiriybe bolıp tabıladı.

Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya

Documents

Transcript of Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya