Ona tili(darslik).doc

8/18/2019 Ona tili(darslik).doc

1/376

M. HAMROEV, D. MUHAMEDOVA, D. SHODMONQULOVA, X.G`ULOMOVA, SH. YO`LDOSHEVA,

ONA TILIO`zbekiston Res!b"ik#si O"i$ %# o`&t# '#(s!s t#)"i' %#zi&"i*i o"i$

o`+!% $!&t"#&inin* bos"#n*`i- t#)"i', e/ekto"o*i$#, e#*o*ik# %#si(o"o*i$#, '#kt#b*#-# t#&bi$# /#k!"tet"#&i t#"#b#"#&i !-!n #&s"ik

si/#ti# t#%si$# +i"*#n

0i"o"o*i$# /#n"#&i no'zoi M.A.HAMROYEV nin*!'!'i$ t#&i&i osti#

Toskent 1 2334

1


2/376

T#+&iz-i"#&5 /i"o"o*i$# /#n"#&i no'zoi, &o/esso&R.YUNUSOV

678. 9.:9;;

2


3/376

Oliy ta’lim jonkuyari, chin inson,marhuma Ra’no opa Ikromovaning

porloq xotirasiqa bag’ishlaymiz.

So`z bosi Mazkur darslik Nizomiy nomidagi TDPU professorlariD.A.Muhamedova va D.X.hodmon!ulovalar "omonidan "uzilgan #$na"ili% das"uri &2''( y.) asosida yozildi. *u darslik oliy o+!uv yur"larining

,oshlang+i-h "alim me"odikasi/ defek"ologiya/ pedagogika0psiologiya/mak"a,ga-ha "alimi ka,i nofilologik &yani o+z,ek "ilini -hu!ur o+rganishga i"isoslashmagan) fakul"e"lar "ala,alari u-hun mo+lallangan

,o+li,/ umumiy "ilshunoslikdan hamda ona "ili fanining ,ar-ha ,o+limlari

,o+yi-ha shu mu"aassisliklar fan das"urlari hamida malumo" ,eradi.*u darslikni yozishda 3Talim ha!idagi 4onun5/ #6adrlar "ayyorlash

milliy das"uri% ka,i davla" ahamiya"iga ega ,o+lgan hua"lar va ahonhamda o+z,ek "ilshunosligi ,o+yi-ha keyingi yillarda yara"ilgan ilmiyishlar das"urulamal ,o+li, izma" !ildi. Darslikda "ilshunoslik fani/ uningo+rganish o,ek"i/ "ilning i"imoiy mohiya"i va "uzilishi/ "ilshunoslik fanining ,osh!a fanlar "izimida "u"gan o+rni/ dunyo "illarining "asnifi/o+z,ek "ilining fone"ikasi/ lug+a" ,oyligi/ leksikografiyasi/ gramma"ik

!urilishi/ uslu,iya"i va "inish ,elgilari ha!ida keng malumo" ,eriladi.Darslik ananaviy "ilshunoslikning ,oy "ari,asidan hamda sis"em0s"ruk"ur "ilshunoslikning keyingi yillarda !o+lga kiri"gan io,iy yu"u!laridan unumlifoydalangan holda yara"ildi. Darslikni yozishda mualliflarning ish"iroki!uyidagi-ha ,o+ldi7

#in"aksis? ,o+limi D.A.M!#'eo%# "omonidan/ @8one"ika%/#9eksikologiya%/ #9eksikografiya%/ #$rfografiya%/ #$rfoepiya% ,o+limlariX.G`!"o'o%# "omonidan/ #8razeologiya%/ #Uslu,iya"%/ #:shora" !oidalari%/

#$lmosh%/ #Modal so+zlar%/ #Undov so+zlar%/ #Ta!lid so+zlar%/ #$+zga gap% ,o+limlari M.A.H#'&o$e% "omonidan/ #$"%/ #ifa"%/ #on%/ #8el%/ #;avish% ,o+limlari D.X.So'on+!"o%# "omonidan/ #


4/376

TILSHUNOSLI HAQIDA UMUMIY MA)LUMOT B1C. Ti"s!nos"ik /#ni #+i# '#)"!'ot

Malumki/ hozirgi zamon fanlari "izimi !uyidagi asosiy

yo+nalishlardan "arki, "opgan71. Ta,iiy fanlar.2. Tenika fanlari.=. :"imoiy0gumani"ar fanlar.

>. Ma"ema"ika fanlari.1 Ti"s!nos"ik fani kishilar "ili ha!idagi fan sifa"ida i"imoiy0gumani"ar

fanlar guruhiga kiradi. #Tilshunoslik "il ha!idagi/ uning i"imoiy "a,ia"i/vazifasi/ i-hki "uzilishi/ "asnifi ha!idagi? muayyan "illarning ish ko+rish&faoliya") !onunlari va "ariiy "ara!!iyo"i ha!idagi fan% 2. Tilshunoslik fani

hozirgi zamon fanining ,ar-ha asosiy "urlari ,ilan ,og+li!.Tilshunoslik @ ko+p !irrali fan. U fan sifa"ida umumiy va ususiy/

nazariy va amaliy "ilshunoslikka ara"iladi.U'!'i$ ti"s!nos"ik ,ar-ha "illar ,o+yi-ha "o+plangan

malumo"larni umumlash"iradi va "urli "illarga "a",i! e"iladigan nazariyaniyara"adi. Umumiy "ilshunoslikning ma!sadi7 1) "ilning "a,ia"ini/mohiya"ini ani!lash? 2) "il ha!idagi fanning sa"hlarini va ularni o+rganuv-hisohalarni ,elgilash? =) "illarning "asnifini yara"ish? >) lingvis"ik "ahlil

me"odikasini ishla, -hi!ish va ,osh!alar.X!s!si$ ti"s!nos"ik @ alohida/ ayrim "il ha!idagi fan? umladan/o+z,ek "ilshunosligi 0 o+z,ek "ili ha!idagi fan/ !ozo! "ilshunosligi 0 !ozo!"ili ha!idagi fan/ rus "ilshunosligi @ rus "ili ha!idagi fan va h.k.$+z0o+zidan ayonki/ har ,ir ususiy "ilshunoslik malum ,ir konkre" "ilgaos ,o+lgan malumo"larni o+z i-higa oladi.

N#z#&i$ ti"s!nos"ik "il ha!idagi nazariyani o+rgansa/ #'#"i$ti"s!nos"ik lingvis"ik ,ilimlarni amalda !o+llash ,ilan shug+ullanadi.

21C. Ti" iti'oi$ ois#i&

Til kishilarning o+zaro mulo!o"ga kirishuvi va fikr almashuviga ,o+lgan eh"iyo na"iasida paydo ,o+lgan i"imoiy hodisadir. 1. A.Nurmonov/ *.


5/376

Til paydo ,o+lgandan keyin &,u/ olimlarning "amini-ha/ i,"idoiy amoa"uzumi davrida yuz ,ergan) amiya" "ez rivolana ,oshlagan. Til amiya"u-hun/ uning azolari ,o+lmish insonlar u-hun izma" !iladi/ shuningu-hun "il i"imoiy hodisa hiso,lanadi/ yani "il yakka odamga emas/ ,alki

,u"un amiya"ga daldor ,o+li,/ shu amiya" azolari yordamidashakllan"irili,/ rivolani, ,oradi.hu "ufayli ham "ilning "a!diri amiya"ning "a!diri ,ilan

-ham,ar-has ,og+li!. Til ,o+lmasa/ amiya"ning ,o+lishi mumkin emas/yani "il odamlarni amiya" sifa"ida ipslash"iri, "uruv-hi ,uyuk nema"dir.amiya"siz "ilning mavud ,o+lshi mumkin emas. amiya" azolari ham"ilning yashashi/ rivolanishiga o+z hissalarini !o+shadi. hu munosa,a"

,ilan o+"gan asrning E'0F'0yillaridagi o+z,ek "ilining ahvolini eslasho+rinlidir. *u davrda o+z,ek "ilining faoliya" ko+rsa"ish doirasi uda "orayi,/

uning yo+! ,o+li, ke"ish avfi paydo ,o+ldi.Ana shunda amiya"imizning ilg+or vakillari ona "ilimizni himoya

!ili,/ uning "a!diri u-hun !ayg+uri,/ amaliy haraka"larni ,oshlashdi va ,uning na"iasida 1FEF yil 210ok"ya,rda o+z,ek "iliga davla" "ili ma!omi ,erish ha!idagi 4onun !a,ul !ilindi. Ay"ish mumkinki/ ,u 4onunning!a,ul !ilinishi is"i!lol "omon !o+yilgan das"la,ki !adamlardan ,iridir.

Til "afakkur ,ilan/ kishining fikrlash faoliya"i ,ilan -ham,ar-has ,og+li!. Bar !anday fikr "il ma"eriallari asosida shakllanadi.

1C. Ti"nin* t!zi"isi

Til "uzilishiga ko+ra murakka, hodisa ,o+li,/ u ,ir0,iri ,ilan uzviy ,og+langan !uyidagi !ismlardan i,ora"7

1. Tovushlar "izimi.2. 9ug+a" ,oyligi yoki leksika.=. Gramma"ik !urilishi.

Malumki/ inson "ili "ovush "ilidir. Bar ,ir "ilning o+z "ovushlar "izimi mavud. Tovushlar so+zlarni/ i,oralarni/ gramma"ik shakl vako+rsa"ki-hlarni shakllan"iradi.

Tovushlardan i,ora" ,o+lgan so+z va i,oralar yig+indisi "ilning"!*`#t bo$"i*ini "ashkil !iladi.

9ug+a" ,oyligidagi so+z va i,oralar fikrni ifodalov-hi gap u-hun!urilish ma"eriali ,o+li, izma" !iladi. Gap/ uni !urish !onun0!oidalarini"ilning *''#tik +!&i"isi ,elgilaydi.

Demak/ "ilning "arki,iy !ismlari sanalmish "ovushlar "izimi/ lug+a" ,oyligi/ gramma"ik !urilishi o+zaro -ham,ar-has ,og+langan ,o+li,/ ,iri

H


6/376

ikkin-hisining ,o+lishini "ala, !iladi. Bar ,ir konkre" "il o+zining ana shuuzvlari ,ilan ,ir ,u"un "izimni/ sis"emani/ "il "izimini "ashkil e"adi.

F1C. Ti" t#++i$ +i"ib, o`z*#&ib bo&!%-i ois#

Til "o+"ovsiz ravishda o+zgari, "uruv-hi/ "ara!!iy e"i, ,oruv-hii"imoiy hodisadir. Til "ara!!iyo"i amiya" "ara!!iyo"i ,ilan ,evosi"a

,og+li!. Tilning "ara!!iyo"i ,irin-hi nav,a"da uning lug+a" ,oyligida o+zaksini "opadi. 6ishilar hayo"idagi o+zgarishlar/ ilm0fan va madaniya"ning"ara!!iyo"i leksikani ,oyi"i, ,oradi. Tilning "ovushlar "izimi va gramma"ik !urilishi esa uda sekinlik ,ilan o+zgaradi. *uni "il "ariini o+rganishor!aligina sezish mumkin.

$+z,ek "ili 0 o+z,ek milla"ining "ili/ o+z,ek "ili 0 $+z,ekis"on

;espu,likasining davla" "ili. Davla" "ili sifa"ida o+z,ek ada,iy "iliningmav!ei ,e!iyos daraada o+sdi/ izma" doirasi kengaydi/ lug+a" "arki,i

,oyidi/ fone"ik "izimi/ gramma"ik !urilishning "akomillashuvida ka""ao+zgarishlar yuz ,erdi.

$+z,ek milliy "ili hozirgi o+z,ek milla"iga mansu, ,o+lgan ,ar-hakishilarning umumiy va yagona "ilidir. U o+z,ek milla"ining shakllanishi

,ilan ,evosi"a ,og+li!. $+z,ek milla"i shakllangunga !adar u urug+ "ili/!a,ila "ili va al! &ela") "ili "arzida yasha,/ rivolani, keldi.

$+z,ek ada,iy "ili i"imoiy vazifasining kengayishi na"iasida uninglug+a" "arki,ida iddiy o+zgarishlar ro+y ,erdi. Tilning leksikasi i-hkiimkoniya"lar ,ilan yangi yasalgan so+zlar va ,osh!a "illardan !a,ul!ilingan so+zlar hiso,iga ,oyi, ,orishi ko+zga "ashlanmo!da. 6ishilar i"imoiy0i!"isodiy hayo"idagi/ al! o+aligidagi/ madaniya"/ fan0"enikasohasidagi ko+pgina o+zgarishlar yangi "ushun-halarni/ yangi-hamunosa,a"larni kel"iri, -hi!ardi. *ularning hammasi o+z,ek "ilileksikasining ko+pgina yangi so+zlar hiso,iga hamda ,osh!a "illardan

o+zlash"irilgan so+zlar hiso,iga ,oyishiga sa,a, ,o+ldi. Masalan7 broker,diler, makler, kompьyuter, menejer, fermer, biznes va h. Ayrim o+z,ek-haso+zlarning manosida o+zgarishlar ro+y ,eri,/ ular ,osh!a manolarda!o+llana ,oshladi. Masalan7 ishbilarmon va tadbirkor so+zlari ilgari sifa""urkumiga mansu, ,o+li,/ ,elgi ifodalagan ,o+lsa/ hozirgi pay"da ,u so+zlar o" "urkumiga o+"di va shas manosini ifodalaydigan ,o+ldi. *u

arayonlarning ,ar-hasi o+z,ek "ili lug+a" ,oyligini yangi pog+onagako+"ardi.

$+z,ek "ilining fone"ik "izimida/ gramma"ik !urilishida hammalum o+zgarishlar sodir ,o+ldi.

(


7/376

umladan/ fone"ik "izimda/ o+zlashma so+zlarda o+z,ek "iliga os ,o+lmagan ,o+g+inning yangi "urlari &so+z ,oshida va so+z oirida ikki yokiundan or"i! undoshning !a"or kelishi) paydo ,o+ldi7 sport, stol, traktor,

shkaf, magistr, kongress ka,i. huningdek/ o+zlashma so+zlarda ikki

unlining o+z,ek "ili u-hun os ,o+lmagan ke"ma0ke" kelish hola"larikuza"iladi7 aeroport, bionika, geologiya, teatr, poema ka,i.Gramma"ik !urilishda kelishik shakllari/ ayrim ko+mak-hilarning

manosi va vazifasi kengaydi/ kelishikli ,osh!aruv va ko+mak-hili ,osh!aruv meyorlari ,elgilandi. $" ,osh!aruvi asosida "uzilgan so+z ,irikmalari ko+pro! !o+llana ,oshladi.

$+z,ek "ilining ,undan keyingi "ara!!iyo"i leksikaning yana ham ,oyishi/ gramma"ik !urilishning i-hki !onuniya"lar asosida "akomillasha ,orishi ,ilan ,og+li! ravishda davom e"adi.

1C. Mi""i$ ti" %# !nin* t#&kibi$ +is'"#&i

Malumki/ o+z,ek al!i Markaziy $siyoning !adimgi al!laridan ,iri ,o+li,/ uning "ili X:0X:: asrlarda malum i"imoiy0"ariiy sharoi"largako+ra al! "ili sifa"ida shakllana ,oshladi va as"a0sekinlik ,ilan rivolani,keldi. 4aerda yashashidan !a"i nazar o+z,ek milla"iga mansu, ,ar-ha

odamlar "omonidan ishla"iladigan "il 'i""i$ !'!'(#"+J o`zbek "ili de,yuri"iladi. Milliy "il o+z "arki,iga ada,iy "il/ sheva/ so+zlashuv nu"!i/ argonlar/ vulgarizm &so+kish/ !arg+ish so+zlari)/ varvarizm &"ilda o+rinsizishla"ilgan -he" so+zlar) ka,i guruh so+zlarni !amra, oladi.

amiya"ning muayyan "ariiy rivolanish sharoi"ida al!lar &ela"lar)"ara!!iy !ili,/ milla"ga/ al! "illari esa milliy "illarga aylandi. Demak/milliy "il milla"ning paydo ,o+lishi ,ilan ,irga yuzaga keladi. Milliy "il milla" u-hun umumiy ,o+lgan "ildir. Milliy "il "ushun-hasi

uda keng ,o+li,/ u mahalliy dialek"larni &laha)larni va ,ar-ha shevalarnio+z i-higa oladi. S e % # ,ir milla"ga mansu, ,o+li,/ lekin "urlihududlarda yashaydigan odamlar "omonidan ishla"iladigan milliy "ilko+rinishidir. heva ada,iy "ildan !uyidagi ususiya"lariga ko+ra far!!iladi7

B. 0onetik $#)ni to%!sJ iha"dan5 yo`q jo`q, keldi geldi, bahor bohor.

2. Leksik $#)ni so`zJ iha"dan7 ota ! ada, chumchuq secha, sigir inak.

C


8/376

. G''#tik $#)ni, +o`si'-#"#& %# *# +!&i"isiJ iha"dan7kelyapti "ad.# ke$otti kelopti kelutti.

Xal! shevalarining fa!a" o*`z#ki shakli mavud.hevalarning ,ir0,iriga ya!in ,o+lgan guruhlari " # # de, a"aladi

&i#"ekt so+zi sheva va laha "ushun-halarini ,irgalikdaifodalaydi.).umladan/ o+z,ek milliy "ilining u-h"a lahalar &dialek"lar)guruhi mavud7

1. 4arlu! lahasi &anu,iy0shar!iy guruh). 2. 4ip-ho! lahasi &anu,iy0g+ar,iy guruh). =. $+g+uz lahasi &shimoliy0g+ar,iy guruh). Q#&"!+ lahasi asosan shahar shevalarini o+z i-higa oladi &Toshken"/Andion/ 8arg+ona/ amar!and/ *uoro). *u shevalarning muhim fone"ik va morfologik ,elgilari !uyidagilar7

1) so+z oiridagi k "ovushi y "arzida ay"iladi7 elak ! ela y , terak ! tera y 2) o lashish yuz ,eradi7 aka ! oka, nahor nohor. =) *u lahada !ara"!i-h kelishigining !o+shim-hasi yo+! ,o+li,/ uningo+rniga ham "ushum kelishigi !o+shim-hasi !ni ishla"iladi7 ukamni(ng)daftari. Qi-o+ lahasi shevalari $+z,ekis"onning hamma viloya"laridamavud/ ular asosan !ishlo!larda "ar!algan &amar!and/ izza/urondaryo/ 4ora!alpog+is"on/ Bimoliy Xorazm viloya"lari/

Turkmanis"onning Toshovuz viloya"i shevalari). *elgilari !uyidagilar7 1) y o+rnida j ishla"iladi7 yo`l ! j o`l, yo`q ! j o`q. 2) g` o+rnida v ishla"iladi7 to g` 0 tov , so g` ! sov va ,. =) so+z oirida k / q "ovushlari "ushiriladi7 quru" q #, sari(q). O`*`!z lahasi anu,iy Xorazmdagi &Urgan-h/ Xiva/ Xon!a/ Bazorasp/4o+shko+pir/ hovo" "umanlari) ,ir !an-ha shevalarni o+z i-higa oladi.*elgilari7 1) unlilar !is!a va -ho+zi! ay"iladi7 at "hay$on#, aad "ism#.

2) t "ovushi d / k esa g "arzida ay"iladi7 t og` ! d og`, k eldi ! g aldi. =) 0ning !o+shim-hasi @ ing "arzida/ -ga !o+shim-hasi esa -a, -na"arzida ay"iladi7 yorim ga yorima , alina "qo`li ga #.

Bozirgi o+z,ek ada,iy "ili u-hun !arlu! lahasiga kiradigan 8arg+ona0Toshken" shevalari asos !ili, olingan. $limlarning fikri-ha/ Toshken"shevasi fone"ik iha"dan/ 8arg+ona shevasi morfologik iha"dan ada,iy "ilgaasos ,o+lgan. Umuman olganda/ ada,iy "il ,ar-ha shevalarga "ayanadi. Milliy "il va ada,iy "il "ushun-halari ,ir il emas. Milliy "il milla"ningmaydonga kelishi ,ilan paydo ,o+lsa/ ada,iy "il milliy "ildan oldin/ al! "ilimavud ,o+lganda ham yuzaga keladi.

E


9/376

Milliy "ilning malum !oidalarga ,o+ysundirilgan/ muayyan !olipgasolingan/ olimlar/ sana"korlar/ mu"aassislar "omonidan ishlov ,erilgan/doim silli!lash"irili,/ mukammallash"irili, ,oriladigan shakli ##bi$ ti"de, a"aladi. Ada,iy "il shu "ilda gaplashuv-hilarning ,ar-hasi u-hun

"ushunarli ,o+lishi kerak. Umuman/ milla"ning ,ar-ha vakillari u-hun"ushunarli ,o+lish zarura"i ada,iy "ilning yara"ilishiga sa,a, ,o+lgan. Milliyo+z,ek "ilida shevalarning ko+pligi ada,iy "ilga ,o+lgan eh"iyoni yuzagakel"irgan. Ayrim "illarda &misol u-hun/ fin "ilida) shevalar kam ,o+lganiu-hun ada,iy "ilga eh"iyo yo+!.

;asmiy hua"lar/ ,adiiy va ilmiy ada,iyo"/ va!"li ma",uo" ada,iy "ildayara"iladi/ ommaviy a,oro" vosi"alari ada,iy "ilda ish ko+radi. Ada,iy"ilning o*`z#ki va $oz'# shakllari mavud. Ada,iy "ilning og+zaki shakli nis,a"an !adimiy ,o+li,/ u nu"! "ovushlari/

urg+u/ in"ona"siya &ohang) ka,i fone"ik vosi"alarga asoslanadi. Talaffuzgaoid !oida va meyorlarni orfoepiya ,elgila, ,eradi. Ada,iy "ilning yozma shakli grafik vosi"alarga asoslanadi.


10/376

usul de, yuri"iladi. Tillarni shu yo+l ,ilan o+rgangan va o+zlarining ilmiyasoslari ,ilan ahonga "anilgan "ilshunoslar sifa"ida daniyalik ;asmus;askni &1CEC01E=2)/ olmoniyalik 8rans *opp &1CF101F(C) va . ;oman "illariga i"alyan/ fran"suz/ ispan/ por"ugal/ rumin/moldavan/ provansal/ ka"alan/ sardiniya "illari kiradi. ;oman "illari "arian

1'


11/376

lo"in "ilidan keli, -hi!!an. *undan ikki ming yil-ha oldin onli "il ,o+lganlo"in "ili hozir o+lik "ilga aylangan.

H. lavyan "illariga rus/ ,elorus/ ukrain "illari &shar!iy slavyan"illari)/ polyak/ slovak/ -he/ luik "illari &g+ar,iy slavyan "illari)/ ,olgar/

makedon/ ser,/ orva"/ sloven "illari &anu,iy slavyan "illari) kiradi.(. 6el" "illariga irland/ sho"land/ ueylz/ ,re"on "illari kiradi.C. *ol"i! "illariga !adimgi prus "ili &o+lik "il)/ li"va "ili/ la"ish "ili/

la"gal "ili kiradi.Grek/ al,an/ arman "illari ,iror guruhga kiri"ilmaydi/ ularning har

,iri yakka0yakka holda olinadi.$+z,ek "ili ol"oy "illar oilasiga mansu, ,o+li,/ uning "urkiy "illar

guruhiga kiradi. $l"oy "illar oilasi !uyidagi "illar guruhlariga ,o+linadi71. Turkiy "illar. 2. Mo+g+ul "illari. =. Tungus0manK-hur "illari.

Turkiy "illar ol"oy "illar oilasining ko+p sonli va rang0,arangguruhidir. Turkiy "illar ikki guruhga ara"iladi7 1) g+ar,iy "urkiy "illari? 2)shar!iy "urkiy "illari.

G+ar,iy "urkiy "illari "armog+i o+z nav,a"ida yana "o+r" guruhga ,o+linadi7 a) ,ulg+or "illari &-huvash "ili)/ ,) o+g+uz "illari &gagauz/ "urkman/"urk/ ozar,ayon "illari)/ v) !ip-ho! "illari &"a"ar/ ,osh!ird/ !umi!/ no+g+ay/!ora!alpo!/ !ozo! "illari)/ g) !orlu! "illari &o+z,ek/ uyg+ur "illari).

har!iy "urkiy "illari "armog+i ikki guruhga ,o+linadi7 a) uyg+ur0

"o+kyuy "illari &"uva/ yo!u"/ shor/ akas "illari)/ ,) !irg+iz0!ip-ho! "illari&!irg+iz/ ol"oy "illari).Mo+g+ul "illariga mo+g+ul/ ,urya"/ !almi! "illari &shimoliy mo+g+ul

"illari guruhi)/ dagur/ dunsyan/ mengir "illari &anu,iy0shar!iy mo+g+ul"illari guruhi) kiradi.

Tungus0manK-hur "illariga evenk/ even/ negidal "illari &"ungusguruhi) va man-hur/ nanay/ udegey/ ul-h/ oro-h "illari &man-hur guruhi)kiradi.

1C. Ti""#&nin* 'o&/o"o*ik t#sni/i

ahon "illarining morfologik "asnifi nis,a"an keng "us olgan/ -hunkimorfologik "izim "ilning eng ,ar!aror sa"hi hiso,lanadi. Morfologik "asnif so+zning "uzilishidagi o+zak va !o+shim-halarni ,ir0,iriga !arama0!arshi!o+yishga asoslanadi.

*u "asnifga ko+ra "illarning !arindoshligidan !a"i nazar/so+zlarning "uzilish "uri asos !ili, olinadi.

Morfologik "asnifga muvofi! ahon "illari "o+r" guruhga ,o+linadi7

11


12/376

1) amorf &so+z o+zgar"uv-hi !o+shim-hasiz) "illar? 2)agglyu"ina"iv "illar? =) flek"iv "illar ? >) polisin"e"ik "illar.

A'o&/ ti""#&nin* o+ziga os ususiya"i shundaki/ ularda gap"arki,idagi so+zlar he-h !anday so+z o+zgar"uv-hi !o+shim-halarsiz/

"o+g+ridan0"o+g+ri ,iriki,/ ,og+lani, keladi. *unday "illarda gramma"ik mano yordam-hi so+zlar/ so+z "arki,i/ muzikal urg+u va in"ona"siya&ohang) or!ali ifodalanadi. Mazkur vosi"alar so+zlar orasidagi sin"ak"ik munosa,a"ni o+rna"ish u-hun izma" !iladi. Amorf "illarga i"oy/ "i,e"/

,irma/ vKe"nam va i"oy0"i,e" oilasiga mansu, ,o+lgan ,osh!a "illar misol ,o+la oladi.

A**"$!tin#ti% ti""#&# har ,ir gramma"ik mano oda"da alohidaaffiks ,ilan/ malum ,ir gramma"ik ko+rsa"ki-h ,ilan ifodalanadi. Masalan/maktablarga so+z shakli "arki,idagi @ lar !o+shim-hasi ko+plik ko+rsa"ki-hi/

0 ga affiksi o+nalish kelishigi ko+rsa"ki-hidir. %ormadilar so+z shakli bor 0o+zak/ 0ma @ ,o+lishsizlik shaklini yasov-hi affiks/ 0di @ ya!in o+"ganzamon shaklini yasov-hi affiks/ 0lar @ ::: shas ko+plikni ifodalov-hiaffiksdan i,ora". *unda ,iror affiks o+zakka yoki malum ,ir affiksga!o+shiladi.

Agglyu"ina"iv "illarga "urkiy "illar/ shu umladan/ o+z,ek "ili/ fin0ugor "illari/ dravig/ indonez/ hindu "illari va ,osh!alar/ shuningdek/ alohida"illar hiso,lanmish yapon va koreys "illari kiradi.

0"ekti% ti""#&# ,irdan or"i! gramma"ik mano oda"da ,irginagramma"ik ko+rsa"ki-h or!ali ifodalanadi. Masalan/ kniga so+zshakli"arki,idagi @ a affiksi &"ugallanmasi) u-h gramma"ik manoni7 1) insni&enskiy rod)/ 2) ,osh kelishikni &imeni"elnLy pade)/ =) ,irlik sonni&edins"vennoe -hislo) ,ildiri, kelgan? uchu so+z shakli "arki,idagi –uaffiksi ham u-h gramma"ik manoni7 1) ani!lik/ a,ar maylini?

2) hozirgi zamonni? =) =0shas ,irlikni ko+rsa"ish u-hun izma"!ilgan.

8lek"iv "illardagi ,unday gramma"ik ko+rsa"ki-h/ "ugallanma/"eksi$# de, yuri"iladi. 8leksiya ikki il ,o+ladi7 t#s+i /"eksi$# va i-ki/"eksi$#.

Tash!i fleksiya so+z oiriga !o+shili, kelsa/ i-hki fleksiya so+zningo+zagida ,o+ladi. 8leksiyaning ikkala "uri ham so+zni gramma"ik iha"dano+zgar"iradi. Tash!i fleksiyali "ilga rus "ili misol ,o+la oladi7 zeml!ya, $od!a, pol!e, oblak!o, lyud!i, $oln!& so+zlari oiridagi unlilar/ "ugallanmalar so+zning gramma"ik manosini ko+rsa"i, "uradi.

o+z o+zagi i-hidagi "ovushni/ unli "ovushni o+zgar"irish yo+li ,ilangramma"ik manoni ifodalash i-hki fleksiya sanaladi. Masalan/ ingliz-ha

12


13/376

'oman &ayol) so+z shakli "arki,idagi a unlisi ,irlik sonni/ 'omen &ayollar)so+z shaklidagi e unlisi ko+plik sonni ko+rsa"uv-hi fleksiyadir.

8lek"iv "illarga hind0evropa/ semi"/ ami" "illari kiradi.o"isintetik ti""#&nin* ususiya"i shundan i,ora"ki/ ularda ,u"un

,ir gap ,ir so+z holida yoziladi. Polisin"e"ik "illarga -huko" "ili kiradi.T#k&o&"#s !-!n s#%o""#&5

1. Tilshunoslik fani nimalarni o+rganadi2. Tilshunoslik fanining !anday "urlari ,or va ular o+zaro !andayfar!lanadi=. Nima u-hun "il i"imoiy hodisa sanaladi>. #amiya"siz "il/ "ilsiz amiya" ,o+lishi mumkin emas%/ degan fikrni

!anday izohlaysizH. Tilning "arki,iy !ismlari deganda nimalar nazarda "u"iladi(. Tilda yuz ,eradigan o+zgarishlar ,irin-hi nav,a"da uning !aysi ,o+limida&sa"hida) yuz ,eradi va nima u-hunC. 6eyingi pay"larda o+z,ek "ili sa"hlarida &leksika/ fone"ika/gramma"ikasida) !anday o+zgarishlar yuz ,erdiE. Milliy "il nima va uning "arki,iga nimalar kiradiF. hevalar ada,iy "ildan !aysi iha"lariga ko+ra far!lanadi

1'. $+z,ek "ilida !anday lahalar mavud va ular !anday ,elgilarga ega11. Tilshunoslikda "illarning !anday "asniflari mavud12. Tillarning geneologik "asniflanishiga ko+ra yer yuzida !anday "iloilalari ,or1=. $l"oy "illar oilasi va "urkiy "illar guruhi ha!ida nimalarni ,ilasiz1>. Morfologik "asnif ,o+yi-ha ,o+lingan amorf va agglyu"ina"iv "illar guruhlari ha!ida !anday malumo"larni ,ilasiz1H. 8lek"iv va polisin"e"ik "illar ha!ida nimalarni ,ilasiz

M#%z!ni '!st#k#'"#s !-!n test s#%o""#&i5

B. Se%#"#& ##bi$ ti"#n +#$si i#t"#&i bi"#n /#&+ +i"#iA) fonetik *) leksik ) grammatik D) fonetik, leksik $a grammatik2. A#bi$ ti"nin* +#n#$ s#k"i bo&

1=


14/376

A) xalq she$alari $a adabiy til %# og(zaki adabiy til $a yozma adabiy til ) so(zlashu$ uslubi $a kitobiy uslub D) so(zlashu$, ilmiy, rasmiy $a badiiyuslublar. Ti"s!nos"ik# lahja #t#'#si +#n#$ t!s!n-#ni #n*"#t#i

A) ma’lum she$aning kichik bir qismi *) bir!biriga yaqin bo(lgan she$alar yig(indisi ) she$a atamasining sinonimi sifatida ishlatiladi D) xalq tilining ma’lum bir me’yorlarga keltirilgan shakliF. Q#$si +#to&# ##bi$ ti"nin* $oz'# s#k"i*# (os (!s!si$#t noto*&ii/o#"#n*#nA) )ozma nutq kishilar orasidagi be$osita aloqa $ositasi hisoblanadi %#

yozma shaklda orfografik $a tinish belgilariga oid qonun!qoidalarga amal qilinadi *# yozma shakl og(zaki shaklga qaraganda til taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy qilingan +# yozma shakl uchun masofa $a

zamonning ahamiyati yo(q. Hozi&*i ozbek ##bi$ ti"i !-!n +#$si "##*# kii*#n se%#"#&#sos +i"ib o"in*#nA) qarluq lahjasi *) qipchoq lahjasi ) o(g(uz lahjasiD) qarluq $a qipchoq lahjalariK. X#"+ se%#"#&inin* +#n#$ s#k"i bo&A) faqat og(zaki shakli *) faqat yozma shakli ) faqat adabiy til shakli4.Ozbek ti"i +#$si ti" oi"#sinin* +#$si *!&!i*# '#ns!b

A) turkiy tillar oilasining oltoy guruhiga *) hind!e$ropa oilasining turkiy guruhiga ) oltoy oilasining turkiy guruhiga D) eron oilasining hind! ye$ropa guruhiga. Iti'oi$ #$ot# &o$ be&*#n oz*#&is"#& #''##n #%%#" %#ko&o+ ti"s!nos"iknin* +#$si bo"i'i# oz i/o#sini to#i #'#!n# #$&i' oz*#&is"#& bo"isi*# o"ib ke"#i

# orfoepiyada %# leksikologiyada "lug(at tarkibida#*# grammatikada +# so(z yasalishida

P. Eski ozbek ##bi$ ti"i +#$si #s&"#&# s#k""#n*#n eiA) -!- asrlarda *) -!- asrlarda ) - asrda D) -/ asrdaB3. Ozbek ##bi$ ti"i +#$si i#t#n Toskent s##& se%#si*##sos"#n#i

# fonetik %# morfologik *# sintaktik +# leksikBB. Hozi&*i ozbek ##bi$ ti"i !-!n +#$si se%#"#& #sos +i"ib o"in*#nA) ndijon!0hahrixon *) -orazm!1rganch *# 2oshkent!3uliston +# 4arg(ona!2oshkentB2. Q#$si +#to&#*i izo noto*&i

1>


15/376

# adabiy til shu xalq tilida so(zlashu$chilar uchun umumiy bo(ladi %# xalq tili tarkibida adabiy til ham bo(ladi *# xalq tili o(zbek adabiy tilihisoblanadi +# xalq tili o(zbek xalqining so(zlashu$ nutqidirB. Q#t+i- ke"isi*i +osi'-#si ing , on#"is ke"isi*i

+osi'-#si –a s#k"i# +o""#nisi +#$si "##nin* 'o&/o"o*ik be"*isiisob"#n#i # qarluq lahjasi %# qipchoq lahjasi *# o(g(uz lahjasi +# $a %BF. Ti"nin* &i%o"#nib bo&is be"*i"#&i#n bi&i noto`*`&i ko`&s#ti"*#n

#%obni toin*. # o`zbek tiliga xos bo`lmagan bo`g`in turlari paydo bo`ldi %# unlito$ushlarning yonma!yon kelish holatlari paydo bo`ldi *# so`z o`rtasidaikkita undoshning yonma!yon kelish holatlari paydo bo`ldi +# ayrimo`zbekcha so`zlarning ma5nolarida o`zgarish yuz berib, ular yangi

ma5nolar kasb qilish holatlari paydo bo`ldi. B. Q#$si "### on#"is ke"isi*i +osi'-#si - a s#k"i#+o""#n#i

# shahar she$alarida %# o(g(uz *# qipchoq +# qarluqBK. oin-# soz o(i&i#*i g‘ to%!si o&ni# v #$ti"isi +#$si "###soz"#s!%-i"#& n!t+i*# (os

# qarluq lahjasida so(zlashu$chilarga %# qipchoq lahjasida so(zlashu$chilarga *# o(g(uz lahjasida so(zlashu$chilarga

+# shahar she$alarida so(zlashu$chilargaB4. X#"+ se%#"#&i ni'# # qo(llanish doirasi ma’lum hudud bilan chegaralangan umumxalqtilining bir qismi %# adabiy tilning og(zaki $a yozma shakllari ma$jud bo(lib, uning og(zaki shakli xalq she$alari hisoblanadi *# umumxalqtilining me’yorga solingan shakli +# o(zbek millatining hamma uchunumumiy bo(lgan tiliB. Q!$i#*i ti""#&#n +#$si bi&i o"to$ ti""#& oi"#si*# '#ns!b e'#s

# yapon tillari tarmog(i %# barchasi oltoy tillari oilasiga mansub.*# turkiy tillar tarmog(i +# eron tillari tarmog(iBP. O"i'"#&nin* isob1kitobi*# ko $e& $!zi# ne-t# ti" '#%!

# 6777 dan ortiq %# 6777 ga yaqin *# 8777 dan ortiq +# 9777 ga yaqin23. Q!$i#*i tois'o+nin* #%obini toin*. Og‘izdan hiqqunham!niki, og‘izdan hiqqani !lniki"

# gap %# til *# so(z +# ilm2B. Ni'# s#b#b#n ti" iti'oi$ ois# s#n#"#i

1H


16/376

# chunki til jamiyatga xizmat qiladi %# chunki til insonlarning o(zaromunosabatga kirishu$iga xizmat qiladi *# chunki til jamiyatlar o(rtasidagi aloqa uchun xizmat qiladi +# , %.22. N!t+ ni'#

# so(zlar orqali ma’lum fikr bayon qilish nutq hisoblanadi %# so(zlash orqali ma’lum fikr bayon qilish nutq hisoblanadi*# yozish orqali ma’lum fikr bayon qilish nutq hisoblanadi

+# %,*.2. Ozbekiston Res!b"ik#si# #%"#t ti"i*# $oki bos+# ti""#&*#'ensi'#$ $oki (!s!'#t bi"#n +#snin* t#+i+"#n*#n"i*i @D#%"#t ti"i#+i#?*i +on!nnin* +#$si 'o#si# $ozi"*#n

# :!moddasida %# 6!moddasida *# 6;!moddasida +# :;!moddasida

2F. Q!$i#*i '#+o"ni #%o' etti&in*5 Ovqatni tuzi mazali qiladi,odamni - """

# yuzi %# ko(zi *# o(zi +# so(zi 2. N!t+ soz"o%-inin* +#$si (!s!si$#t"#&i*# +#b t!&"i (i" bo"isi'!'kin

# sa$iyasiga $a uslubiga %# o(rin $a ma$qeiga *# yoshiga $a jinsiga +# $a %.2K. O*z#ki n!t+#n +#e&"#&# /o$#"#ni"#i

# o(zaro suhbatlarda $a ma’ruzalarda %# radio $a telefonda*# uy!oila muomalasida +# barchasi to(g(ri.24. H#& +#n#$ n!t+nin* bos /#zi"#ti to*&i ko&s#ti"*#n #%obnitoin*.

# qisqa $a ixcham bo(lishi %# jumlaning to(g(ri ra$on hamda ta’sirlituzilishi *# fikrning aniq $a tushunarli bo(lishi +# %, *.2. Hozi&*i k!n# ti" oi"#"#&i soni...

# :7 dan ortiq %# 87 dan ortiq *# < ta +# 67 dan ortiq

2P. Q!$i#*i '#+o"ni #%o' etti&in*5#ilingda $o‘l%a $oling, """ # kulib turar iqboling %# yorug(dir istiqboling *# yaxshi bo(lar ah$oling +# daryodan o(tar soling. 3. U'!'i$ ti"s!nos"ik /#ninin* '#+s#"#&i noto`*`&i ko`&s#ti"*#n

#%obni toin*. # tilning tabiatini, mohiyatini aniqlash= tillarning tasnifini yaratish= %# til haqidagi fanning sathlarini $a ularni o`rganu$chi sohalarni belgilash=*# ling$istik bilimlarni tajribada qo`llash +# ling$istik tahlil metodikasiniishlab chiqish .B. Ti"nin* t#&kibi$ +is'"#&i noto`*`&i be&i"*#n #%obni #ni+"#n*.

1(


17/376

# to$ushlar tizimi. %# harflar tizimi *# grammatik qurilishi. +# lug`at boyligi.2. Mo&/o"o*ik t#sni/ bo`$i-# o`zbek ti"i +#$si *!&!*# kii # agglyunati$ tillarga %# amorf tillarga *# flekti$ tillarga

+# polisintetik tillarga0 O N E T I A

B1C. 0onetik# %# /ono"o*i$# #+i# !'!'i$ '#)"!'ot

8ikr gap or!ali ifoda !ilinadi. Gap/ oda"da so+zlardan "ashkil "opadi.Gap "arki,ida so+zlar va shu so+zlarning o+zaro ,og+lanishini "aminlov-higramma"ik vosi"alar &!o+shim-halar/ yordam-hi so+zlar) malum nu"!"ovushlari or!ali shakllanadi. Masalan7 %iz ulug` ayyomni mana shucho`lda kutib olyapmiz "). 0hamsharo$#. *u gapni "uzishda biz, ulug`,ayyom, mana, shu, cho`l, kutib, olmoq so+zlari/ ularning o+zaro

,og+lanishini "aminlov-hi @ ni &"ushim kelishigi !o+shim-hasi)/ 0 yap&zamon manosini ifodalov-hi !o+shim-ha)/ 0miz &shas0son !o+shim-hasi)!o+shim-halari !a"nashgan? har ,ir so+z va !o+shim-ha esa nu"! "ovushlarivosi"asida &masalan/ biz ! b, i, z= ulug` ! u, l, u, g`= !ni ! n, i= !da ! d, a ka,i)shakllandi.

6o+rinadiki/ nu"! "ovushlari so+z va gaplarni "uzishda moddiy ,azahiso,lanadi/ -hunki inson "ili "ovush "ilidir.

0onetik# "ilshunoslikning ,ir ,o+limi ,o+li,/ unda nu"! "ovushlari/ularning hosil ,o+lishi/ "urlari/ o+zgarishi/ urg+u/ ,o+g+in/ ohang ka,ilar o+rganiladi. 0onetik# grek-ha phone so+zidan olingan ,o+li, lug+aviymanosi to$ush demakdir.

0ono"o*i$# so+zi "arima !ilinganda #"ovush ha!idagi "alimo"%degan manoni ,ildiradi & phone "ovush/ logos ! "alimo"). *u ,o+limda

"ovushlarning so+z va morfemalar manolarini far!lashdagi roli ,ayon!ilinadi. Agar fone"ika ,o+limida "ovushlarning fiziologik0akus"ik ususiya"lari "ekshirilsa/ fonologiyada/ "a,ir oiz ,o+lsa/ "ovushningi"imoiy mohiya"i o+rganiladi.

21C. To%!s %# /one'#

Tovush ,ilan fonemani o+zaro far!lash zarur. To%!s nu"!ningfone"ik iha"dan ,o+linmaydigan eng ki-hik ,irligidir/ u manoifodalamaydi/ lekin har !anday so+z "ovushlar vosi"asida shakllanadi.

1C


18/376

Masalan/ a, d, m, o "ovushlarini malum ,ir "ar"i,da "alaffuz !ilish or!aliodam/ omad, moda singari ,osh!a0,osh!a manodagi so+zlar hosil!ilinadi. o+zlar "ovush "arki,iga ko+ra "urli-ha ,o+ladi.

1. *ir "ovush ,ilan far! !iladigan so+zlar7 ot ol, ol oq, oq !

osh, osh o$, o$ oz, oz on, on or, or os, os och, och og`,og` ! ox= o`z oz, oz iz, iz uz, uz ez, da$lat sa$lat, adip adibka,i.

2. Tovushlarning oylashish "ar"i,iga ko+ra far! !iladigan so+zlar.Masalan7 qo`y yo`q &,irin-hi so+z "arki,idagi ,irin-hi "ovush ikkin-hiso+zning oirida !o+llanadi.)

=. *iror "ovushning or"i!ligi ,ilan far! !iladigan so+zlar7 o`lka yo`lka, et!bet, sa$a sa$at, tana tashna, taxt taxta, o`roq ! so`roqka,i.

Demak/ so+zlar "ovushlardan "uziladi/ ular ,ir/ ikki/ u-h/ "o+r" vahokazo mi!dordagi "ovushlarning "ar"i,lashishidan hosil ,o+ladi.

0one'# so+z manosini far!lash u-hun izma" !iladigan "ovush"uridir. Masalan7 bal ! bel bil bol bo`l so+zlari "arki,idagi a, e"e#, i, o,o` "ovushlari so+z manolarini ,elgilash &ara"ish) ga izma" !iluv-hifonemalardir7 bor, dor, zor, kor, nor, tor, xor, chor, qor so+zlari "arki,idagi

,irin-hi "ovushlar " b, d, z, k, n, t, x, ch, q # ham shunday vazifa ,aargan.8onemalarning u-h ,elgisi ,or7 1. Akus"ikasi &eshi"ilishi). 2.

Ar"ikulya"siyasi &ay"ilishi yoki "alaffuzi). =. Mano far!lashi &,azidarsliklarda #lingvis"ik "omoni% deyiladi)1.*ular i-hida fonemaning mano ara"ish ,elgisi muhim hiso,lanadi.

Aks holda "ovush fonema sanalmaydi.

1C. 0onetik #k!stik#

0onetik #k!stik# nu"! "ovushlarining fizik ususiya"larini

"ekshiradigan sohadir. Akus"ik iha"dan har !anday "ovush havo

1. Tursunov U./ Mu"orov ./ ;ahma"ullayev h. Bozirgi o+z,ek ada,iy "ili. @ T.7#$+z,ekis"on% nashriyo"i. 1FF2/ 1H0,e".

o!imining "e,ranishi va ,u "e,ranishning !ulo!!a eshi"ilishidir. Nu"!"ovushlari esa o+pkadan kelayo"gan havo o!imining un pay-halari"e,ranishidan hosil ,o+ladigan ovoz va nu"! organlarida hosil ,o+ladigan

1E


19/376

shov!inning !ulo!!a eshi"ilishidir. Nu"! "ovushlari akus"ikasidako+yidagilar far!lanadi7

B. N!t+ to%!s"#&inin* b#"#n"i*i $oki #st"i*i malum va!"i-hida un pay-halarining "e,ranish mi!doriga ko+ra har il -hi!ishidir7 un

pay-halari ko+p "e,ransa/ "ovush ,aland ,o+ladi/ aksin-ha/ un pay-halarikam "e,ransa/ "ovush pas" -hi!adi.2. N!t+ to%!s"#&inin* k!-i malum kenglikdagi maydondan

malum va!"da o+"adigan energiya mi!doridir. *u ha!da "ilshunos olimB.amolonov shunday yozadi7 #Tovushning ku-hi &in"ensivligi) 0 1 sm2

maydondan 1 sekundda o+"adigan energiya mi!doridir%1 Demak/ nu"!"ovushlarining ku-hi un pay-halari "e,ranishi kengligiga ,og+li!7 "e,ranishkengligi ka""a ,o+lsa/ "ovush ku-hli -hi!adi/ ,u kenglik ki-hik ,o+lsa/"ovush ham ku-hsiz -hi!adi.

. N!t+ to%!s"#&inin* te'b&i si/#tiJ @ asosiy "on ,ilan hosil ,o+ladi. Tovushlarning "em,ri og+iz ,o+shlig+i va ,urun ,o+shlig+ininghami/ shakliga/ "ovush pay-halarida shov!inning !anday hosil ,o+lishiga

,og+li!.F. To%!snin* -o`zi+"ik ##si un pay-halarining "e,ranishi

davom e"gan va!" ,ilan o+l-hanadi. Te,ranish uzo! davom e"sa/ "ovush-ho+zi!? "e,ranish !is!a davom e"sa "ovush !is!a ,o+ladi.

F1C. N!t+ to%!s"#&inin* #&tik!"$#tsi$#si

Nu"! "ovushlarini hosil !ilishda ish"irok e"adigan organlar n!t+ #)zo"#&ide, yuri"iladi. A&tik!"$#tsi$# deganda esa nu"! azolarining nu"!"ovushlarini hosil !ilishdagi faoliya"i anglashiladi.

Nu"! azolariga !uyidagilar kiradi7B. N#/#s ##ti5 o+pka/ ,ronlar &,ir uf")/ nafas yo+li &"raeya).2. o`*ìz bo`s"i*ì# al!asimon/ piramidasimon/ !al!onsimon

"og+aylar hamda un pay-halari oylashgan.. O*ìz bo`s"i*ì# "il/ "anglay &!a""i! va yumsho!)/ ki-hik "il/la, va "ishlar oylashgan .

. amolonov B.A. Bozirgi o+z,ek ada,iy "ili. 0 T.7 #Tal!in% nashriyo"i. 2''H/2H0,e".

F. !&!n bo`s"i*ì.. M#&k#zi$ ne&% siste'#si.

1F


20/376

Nu"! azolarining ami n!t+ ##ti deyiladi. Indi har ,ir nu"!azosining vazifasi ususida "o+"ali, o+"amiz. O`k# inson organizmini kislorod ,ilan "aminlov-hi azo ekanligihammaga malum. Nu"! azosi sifa"ida esa o+pka nu"! "ovushlarining hosil

,o+lishi u-hun zarur ,o+lgan havo o!imini e"kazi, ,eradi/ yani inson nafasolganida o+pka va undagi ,ronlar havoga "o+ladi va ,u havo o!imi"ash!ariga !ay"i, -hi!ish arayonida "ovush hosil !iluv-hilik vazifasiniham ,aaradi. Bavo o!imi n#/#s $o`"i or!ali bo`*ìz*# "omonharaka"lanadi. *o+g+izdagi -o`'i-si'on, !z!ksi'on, so(si'on,(#"+#si'on, i'i#si'on, +#"+onsi'on to*`#$"#& un pay-halariniushla, "uruv-hi azolardir. Un #$-#"#&i esa ovoz man,ai hiso,lanadi/-hunki ular du"or yoki soz "orlariga o+sha, havo urilishi na"iasida ovoz-hi!aradi &simyog+o-hga "or"ilgan simlarning shamol keli, urilishi

na"iasida -hiyilla, ovoz -hi!arishini ko+z oldingizga kel"iring). O*ìzbo`s"i*ì "ovushni ku-hay"iri, ,erishga yordam ,eradigan azodir. Ti"

uda ko+p "ovushlarni hosil !ilishda ish"irok e"adigan azodir. Tilning"urli-ha haraka"i va hola"i na"iasida unli va undosh "ovushlar hosil ,o+ladi.i-ik ti" ham ayrim "ovushlarning (q, g`, &) hosil ,o+lishida !a"nashadi.L#b"#&nin* keng o-hilishi/ -ho+-h-hayishi/ ipslashishi yoki pas"ki la,ningus"ki "ishlarga "egishi na"iasida "urli "ovushlar hosil ,o+ladi. Ayrim"ovushlar havo o!imining tis"#& orasidan sirg+ali, -hi!ishi na"iasida

hosil ,o+ladi. ', n, ng "ovushlari hosil ,o+lishida havo o!imining ,ir !ismi ,urun ,o+shlig+i or!ali o+"i,/ "ash!ariga -hi!adi. M#&k#zi$ ne&%siste'#si nu"! azolari haraka"ini yuzaga kel"iradi/ ,u haraka"ni ,evosi"a

,osh!ari, "uradi. Ana shu "ari!a har ,ir nu"! azosining "ovushlarni hosil!ilishda o+z vazifasi ,or.

1C. O`zbek ti"inin* /onetik %osit#"#&i

o+z manolarini ara"ish/ -hegaralash u-hun izma" !iladiganvosi"alar /onetik %osit#"#& sanaladi. *unday vosi"alar !a"origa n!t+to%!s"#&i, !&*`!, o#n* inton#tsi$#J kiradi. o+z manolarini far!lashgaizma" !iladigan fonemalar ususida yu!orida fikr yuri"ildi. 9ug+a""arki,idagi ,ar-ha so+zlar/ gramma"ik shakllar ana shu fonemalariningmalum "ar"i,da ke"ma0ke" oylashishi or!ali shakllanadi. Ayrim hollardao+shash ,o+lgan &omonim) so+zlarning mano va gramma"ik shakllarinifar!lashda !&*`! &leksik urg+u) fone"ik vosi"a ,o+lishi mumkin. Masalan7olma &predme"/ mevaning ,ir "uri)/ olma &haraka"/ olmoq felining

,o+lishsiz shakli/ 0ma !o+shim-hasini ara"ish mumkin)? akademik

2'


21/376

&predme"/ o")/ akademik &,elgi/ sifa")? gullar &o"/ #ko+p gul% manosida)/ gullar & fel/ #gullamo!%).

Gapning ma!sadga ko+ra "urini ara"ishda esa inton#tsi$# &ohang)fone"ik vosi"a ,o+lishi mumkin. Masalan7 +ars boshlandi. "darak gap#

+ars boshlandi> "so`roq gap#. ?T#k&o&"#s !-!n s#%o""#&7

1. 8one"ika nimani o+rganadi2. Tovush va fonemaning far!ini ay"ing.

=. 8onologiya ha!ida nimalarni ,ilasiz >. 8onema !anday ,elgilarga ega

H. 8one"ik akus"ika ha!ida !anday malumo"ga egasiz

(. Nu"! "ovushlari ar"ikulya"siyasi deganda nimani "ushunasizC. Nu"! azolarining vazifalari nimalardan i,ora"E. $+z,ek "ilining fone"ik vosi"alariga nimalar kiradi

@0onetik#? bo`"i'i $!z#si#n test s#%o""#&i5

B. 0onetik# o`&*#n#i*#n '#s#"#"#& noto`*`&i be&i"*#n #%obni toin*. # nutq to$ushlarining hosil bo`lishi %# urg`u, bo`g`in, ohang *# nutq

to$ushlarining turlari, o`zgarishi +# nutq to$ushlarining so`z ma’nolariniajratishdagi roli.2. 0onetik# bo`"i'i# to%!s"#&nin* +#$si to'oni o`&*#ni"#i

# ling$istik xususiyatlari %# ijtimoiy mohiyati *# fizik!akustik xususiyatlari +# ma’no farqlash xususiyatlari. 0ono"o*i$# bo`"i'i# to%!s"#&nin* +#$si to'oni o`&*#ni"#i

# qay tarzda hosil bo`lishi %# sifat tomonlari *# kuchi $a cho`ziqligi +#ma’no farqlash xususiyatlari.

F. To%!snin* (!s!si$#t"#&i noto`*`&i be&i"*#n #%obni toin*. # so`z $a qo`shimchalar bir!birlaridan to$ushlari bilan farq qiladi %# harqanday so`z to$ushlardan tashkil topadi *# nutqning eng kichik bo`linmasma’noli qismi +# birchasi to`g`ri.. i& (i" to%!s"#&nin* t!&"i-# o$"#s!%i#n osi" bo`"*#n so`z"#&+#$si #%ob# be&i"*#n

# kitob, maktub, maktab %# su$rat, tas$ir, tasa$$ur, musa$$ir *# uchqur,chuqur, urchuq +# ahbob, habib, muhib.K. i& to%!si bi"#n /#&+ +i"#i*#n so`z"#& be&i"*#n #%obni toin*.

# kalom, qalam, malak %# borlik, borliq, torlik *# jodu, jodi, juda

21


22/376

+# sohib, hisob, solib4. To%!s"#&nin* o&ti+"i*i bi"#n /#&+"#n#i*#n so`z"#& be&i"*#n #%obnitoin*.

# adab, abad, odob %# alam, qalam, a’lam *# stol, ustol, ustul

+# mulk, molik, komil.. 0one'#nin* be"*i"#&i noto`*`&i be&i"*#n #%obni toin*. # eshitilishi %# aytilishi *# ma’no farqlashi +# tuzilishi.P. 0one'#nin* en* '!i' be"*isi ko`&s#ti"*#n #%obni toin*.

# ma’no ajratishi %# akustikasi *# artikulyatsiyasi +# aytilishi $aeshitilishi.B3. N!t+ to%!s"#&inin* b#"#n"i*i ni'# bi"#n t#)'in"#n#i

# un paychalarining ko`p tebranishi bilan %# un paychalarining kuchlitebranishi bilan *# un paychalarining past tebranishi bilan +# un

paychalarining kam tebranishi bilan BB. N!t+ to%!s"#&inin* k!-i ni'#*# bo*`"i+

# un paychalarining tebranish $aqtiga %# un paychalarining tebranisho`rniga *# un paychalarining tebranish amplitudasiga +# un paycha!larining tebranish joyigaB2. N!t+ #)zo"#&i#n +#$si bi&inin* #'i %# s#k"i n!t+to%!s"#&inin* te'b&i*# t#)si& +i"'#$i

# ogìz bo`shligìning shakli %# burun bo`shligìning hajmi *# bo`gìz

bo`shligìning shakli +# to$ush paychalarida sho$qinning qanday hosilbo`lishi.B. N!t+ to%!s"#&inin* !n #$-#"#&i tebn#i*#n %#+t bi"#no`"-#n#i*#n (!s!si$#ti +#$si #%ob# be&i"*#n

# tembri %# cho`ziqligi *# kuchi +# balandligiBF. Q#$si #%ob# n!t+ #)zosi no'i noto`*`&i be&i"*#n

# o`pka, bronxlar, nafas yo`li %# xalqasimon, piramidasimon,qalqonsimon $a nayzasimon togàylar, un paychalari *# burun

bo`shligì, markaziy ner$ sistemasi. +# til, tanglay "qattiq $a yumshoq#,kichik til, lab $a tishlarB. Q#$si n!t+ #)zosi to%!sni k!-#$ti&ib be&is*# $o&#' bei

# til %# un paychalari *# ogìz bo`shligì +# bo`gìz bo`shligì=. 4aysi nu"! azosi ovoz man,asi hiso,lanadi

# til %# un paychalari *# ogìz bo`shligì +# bo`gìz bo`shligìBK. Q#$si #%ob# '#&k#zi$ ne&% siste'#sinin* %#zi/#si to`*`&iko`&s#ti"*#n

22


23/376

# nutq a’zolari harakatini yuzaga keltiradi %# nutq a’zolariningharakatini boshqarib turadi *# markaziy ner$ sistemasi nutq a’zolari

sirasiga kirmaydi +# ,%B4. Q#$si to%!s"#& t#"#//!zi# #%o o+i'inin* $o`n#"isi o`z*#i

# y, z, s %# m,n,ng *# $, f, r +# sh, j, g`B. 0onetik %osit#"#& to`*`&i ko`&s#ti"*#n #%obni toin*. # urgù, bo`gìn, to$ush %# nutq to$ushlari $ergul, nuqta *# intonatsiya,nutq a’zolari, pauza +# fonemalar, urgù, ohangBP. U&*`!nin* %#zi/#si noto`*`&i ko`&s#ti"*#n #%obni be"*i"#n*.

## h@ ? zir "ra$ish# ! hozA ? r "sifat# /# qo`llB ? r "a’zo# qC? llar "fe’l# *# nufD ? z"obro`# nD ? fus "aholi# +# ko`zlB ? r"a’zo#! kC? zlar"fe’l23. So`z '#)nosini /#&+"#s# !&*`!nin* +#$si t!&i isti&ok et#i

# logik urgù %# leksik urgù *# gap urgùsi +# ma’no urgùsi

K1C. N!t+ to%!s"#&inin* t#sni/i

Nu"! "ovushlari ikki il7 !n"i to%!s"#&, !nos to%!s"#&. *ular !uyidagi-ha far!lanadi7 1) unli "ovushlar hosil ,o+lishida o+pkadan-hi!ayo"gan havo og+iz ,o+shlig+ida he-h !anday "o+si!!a u-hramasdano+"adi/ undosh "ovushlarni hosil !ilishda esa o+pkadan -hi!ayo"gan havoog+iz ,o+shlig+ida "urli "o+si!larga u-hraydi va ,uning na"iasida shov!in

hosil ,o+ladi. 2) unli "ovushlarni -ho+zi, "alafuz !ilish mumkin/undoshlarni esa -ho+zi, "alaffuz !ili, ,o+lmaydi. =) unli "ovushlar "alaffuzida "ovush pay-halari al,a""a "i"raydi/ undoshlar "alaffuzida esa"ovush pay-halari "i"rashi ham &arangli va sonorlarda)/ "i"ramasligi ham&arangsizlarda) mumkin.

41C. Un"i to%!s"#& %# !"#&nin* t#sni/i

Bar ,ir "il o+zining unli "ovushlar "izimiga ega. *u "izim %ok#"iz' de,a"aladi. $+z,ek "ilidagi unli "ovushlar (a, i, o, u, o`, !) u-h "omondan"asnif !ilinadi7 "#ilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko`ra

$g+iz ,o+shlig+ida eng faol organ "ildir. U unli "ovushlarni "alaffuz!ilishda oldinga &"ish yoki milkka "omon) va or!aga !ara, haraka" !iladi.Tilning ,u haraka"i *o&izont#" haraka" hiso,lanadi. huning u-hun unlilar "ilning gorizon"al haraka"iga ko+ra ikki guruhga ,o+linadi7

1) old !a"or unlilar7 a, !, i2) or!a !a"or unlilar7 o, o`, u"

2=


24/376

*"#ilning v!rtikal (tik) harakatiga ko`ra

Unli "ovushlar "alaffuzida "ilning "anglayga "omon ko+"arilishi va "ushishi%e&tik#" haraka"dir. *u haraka" "ufayli og+izning o-hilish daraasi har il

,o+ladi. hunon-hi/ i, u unli "ovushlarini hosil !ilishda "il "anglayga ya!in

"uradi/ shuning u-hun ham og+izning o-hilish daraasi "or ,o+ladi? aksin-ha/a, o "ovushlarini hosil !ilishda "il "anglaydan an-ha uzo!lashadi &!uyida"uradi)/ shuning u-hun "il ,ilan "anglay o+r"asidagi orali! keng ,o+ladi? !,o` "ovushlarini hosil !ilishda esa "il ,ilan "anglay o+r"asidagi orali! o+r"a-ha&"or ham emas/ keng ham emas) ,o+ladi. 6o+rinadiki/ "ilning ver"ikalharaka"i og+izning o-hilish daraasini &"or/ keng/ o+r"a keng) ,elgilaydi.Buning u-hun unlilar "ilning ver"ikal haraka"i &yoki og+izning o-hilishdaraasi)ga ko+ra u-h guruhga ,o+linadi7

1) yu!ori "or unlilar7 i, u

2) o+r"a keng unlilar7 !, o`"=) !uyi keng unlilar7 a, o"

+" a$larning i%htirokiga ko`ra"

Unlilar "alaffuzida la,larning roli ham ka""adir. Ayrim unlilar "alaffuzidala,lar al,a""a !imirlaydi/ yani ular doira shaklini oladi/ ayrimlarida esanis,a"an kam !imirlaydi. Bunga ko+ra unlilar ikki guruhga ,o+linadi7

1) la,langan unlilar7 u, o`, o2) la,lanmagan unlilar7 i, !, a"

Unli "ovushlar "asnifini !uyidagi aldvalda aks e""irish mumkin7

L#b"#&nin*isti&oki*# ko`

Ti"nin* *o&izont#" #k#ti*#ko`

Ti"nin* %e&tik#"#k#ti*# ko`

O" +#to& O&+# +#to&9a,lanmagan I


25/376

=) k, g, & undoshlaridan keyin kelganda or!a !a"or unli ka,i ay"iladi7 qir,3ìrot, oxir.>) -ho+zi! varian"i ,or7 muhim, musiqa. H) !(!) "ovushiga moyil varian"i ,or7 mix!mex,

/ !n"isi !uyidagi-ha "avsiflanadi71) so+z ,oshida &urmoq)/ so+z o+r"asida &tugun) va so+z oirida &urgù)keladi.2) "il oldi varian"i ham u-hraydi7 kuch, gul==) qulf, gùlgùla, tuxum so+zlarida esa "il or!a varian"i !o+llangan.>) i "ovushi ka,i ku-hsizlanishi/ yani !is!arishi ham mumkin7 tuxum,bulbul, t utun ka,i. !n"isi !uyidagi-ha "avsiflanadi71) so+z ,oshida/ so+zning ,irin-hi ,o+g+inida keladi7 eshik, elak, e’tibor,

kel, bet ka,i.2) onli nu"!da sheva "asirida i "ovushiga moyillashadi7 deydi diydi. =) o+g+uz shevalarida a "ovushiga o+"ish hola"i ham mavud7 eshik ashik,deb dab, kel gal ka,i. 9ekin ada,iy "ilda ! "arzida "alaffuz e"iladi.

. !n"is i !uyidagi-ha "avsiflanadi71) so+z ,oshida &ari)/ o+r"asida &daftar ) va so+z oirida &qora) keladi.2) q, &, g` "ovushlaridan keyin kelganda "il or!aro! 0 or!a !a"or unlisi ka,i"alaffuz !ilinadi7 qaxr, gàzab, xabar.

=) ,azi so+zlarda sheva "asirida o "ovush ka,i ay"iladi7 baho boho, sha$la sho$la. Ada,iy "ilda a "arzida "alaffuz e"iladi.O !n"is i !uyidagi-ha "avsiflanadi7

1) so+z ,oshida &olim)/ o+r"asida &toza) va so+z oirida &bobo) keladi.O` !n"is i !uyidagi-ha "avsiflanadi7

1) sodda so+zlarning asosan ,irin-hi ,o+g+inida u-hraydi7 o`gìl, bo`ri,to`g`ri, o`rin, bo`yin.2) o+zlashma so+zlarning oirgi ,o+g+inida ham keladi7 ro`baro`, xushro`y,

gulro`, kubok, "kubo`k#.=) "il oldi varian"i ham ,or7 o`rik, ko`l, cho`l.

P1C. Unos to%!s"#& %# !"#&nin* t#sni/i

Undosh "ovushlar "izimi "ilda konson#ntiz' de, yuri"iladi.Hozi&*i o`zbek ##bi$ ti"i# 2F t# !nos to%!s '#%!5 $, v,

g, d, j & jurnal so+zidagi ,irin-hi "ovush)/ j & joy/ jiyda ka,i so+zlardagi ,irin-hi "ovush)/ z, y, k, l, m, n, ng &tong so+zidagi oirgi "ovush)/ p, r, %, t, 0, &, h, %h, q, g`, h" irg+aluv-hi j, f "oik va ,osh!a "illardan o+zlashgan

2H


26/376

so+zlarda keladi7 foyda, oftob, fabrika, tafakkur, jurnal, ajdar. Undoshlar ham u-h "omondan "asnif !ilinadi7

B. Hosi" bo`"is o`&ni*# ko` undosh "ovushlar u-h asosiyguruhga ,o+linadi7

BJ "#b !nos"#&i ,evosi"a la,lar ish"irokida hosil ,o+luv-hi"ovushlar ,o+li,/ularga $, p, m, v, 0 undoshlari kiradi.

9a, undoshlarining ,azilari ikki la, orasida paydo ,o+ladi7 ,azilari esa &masalan/ a$tobus, a$tor, $agon, $irus, passi$ ka,i so+zlardagiv= telefon, kefir, fabrika, fakt, fazo, farmon, fason ka,i so+zlardagi 0 # pas"kila, ,ilan us"ki "ishlar orasida hosil ,o+ladi. Bunga ko+ra la, undoshlariniikki "urga ,o+lish mumkin7

a) la,0la, undoshlari7 $, m, p

,) la,0"ish undoshi7 v, 0 .2J ti" !nos"#&i ,evosi"a "il ish"irokida hosil ,o+luv-hi "ovushlar

,o+li,/ ularga !uyidagi "ovushlar kiradi7 g, d, j & jyuri so+zidagi ka,i)/ j & jiyda so+zidagi ka,i)/ z, y, k, l, n, ng "ong#, r, %, t, &, h, %h, q, g` &ami 1E"a).

Undoshlar "ilning !aysi !ismida hosil ,o+lishiga ko+ra ham ,ir0 ,iridan far! !iladi7 t, d, n ka,i "ovushlar "ilning old !ismi ,ilan "ish va milk orasida? k, g ka,i undoshlar "ilning or!a !ismi ,ilan !a""i! "anglayning or!a

!ismi orasida? y undoshi "ilning o+r"a !ismi ,ilan !a""i! "anglayning or!a!ismi orasida? q, g` "ovushlari esa "il ildizi ,ilan yumsho! "anglayning or!a!ismi orasida &,o+g+izga ya!in oydi) hosil ,o+ladi. hunga ko+ra/ "ilundoshlari o+z nav,a"ida > guruhga ,o+linadi.

a) "il oldi undoshlari7 d, j ( jurnal ), j ( jahon ), z, l, n, r, %, t, h, %h&ami 11 "a )?

,) "il o+r"a undoshi7 yv) "il or!a undoshlari7 k, g, ng "jang#=

g) -hu!ur "il or!a undoshlari7 q, g`, &"J bo`*`iz !nosi. *o+g+iz undoshi fa!a" ,i""a h "ovushidan i,ora" ,o+li,/ u ,o+g+iz ,o+shlig+ida un pay-halari orasidagi "or orali!da hosil ,o+ladi. &advalga !arang).

E s " # t ' # 5 Buni ay"ish kerakki/ v "ovushining la,0la,varian"i ham mavud7 o$, qo$un, be$osita, biro$. huningdek 0 "ovushining ham la,0la, varian"i ,or7 $afo, puf, tufurmoq, juft . TilshunosB.A.amolonov #la,0"ish v ni la,0la, v ning fakul"a"iv varian"i de, !arash"o+g+riro! ,o+ladi% degan fikrni ,ildirgan.1

2(


27/376

2. Hosi" bo`"is !s!"i*# ko` undosh "ovushlar u-h "urga ,o+linadi7

BJ o&t"o%-i !nos"#& &ami F "a) ikki nu"! azosining o+zaro ipslashuvi va o+pkadan -hi!ayo"gan havo o!imining ana shu nu"!

azolariga malum zar, ,ilan urili,/ por"la, o+"ishidan hosil ,o+ladigan"ovushlar ,o+li,/ ularga7 $, g, d, j "jo`ja so+zidagi #, k, p, t, h, q undoshlarikiradi. Por"lov-hi "ovushlardan $, p undoshlarini hosil !ilishda havo o!imiikki la, orasidagi "o+si!dan/ d, j & jajji so+zidagi )/ t, h undoshlarini hosil!ilishda "ilning old !ismi ,ilan "ishlar va milk orasidagi "o+si!dan/ k, g,undoshlarini hosil !ilishda esa "ilning or!a !ismi ,ilan "anglayning or!a!ismi orasidagi "o+si!dan por"la, o+"adi. *u undoshlardan h, j & jad$al so+zidagi) o+ziga os murakka, ar"ikulya"siyasi ,ilan ,osh!alardan arali,"uradi. Masalan/ h undoshining hosil ,o+lishida "ilning old !ismi milkka

"a!aladi/ lekin oda"dagi por"lash yuz ,ermay/ og+iz ,o+shlig+iga kelganhavo/ asosan/ sirg+ali, -hi!adi. Na"iada/ "o+la ,o+lmagan por"lash (t 1 %h 2h ka,i) !orishi! //&ik#ti% o&t"o%-i ham deyiladi) por"lov-hinivuudga kel"iradi. 4orishi! j "ovushi esa por"lov-hi d va sirg+aluv-hi j "ovushlari oralig+idagi "ovushdir/ shuning u-hun Euma, Eahongir so+zlarirus "ilida +juma , +jaxongir shaklida yoziladi vashunday "alaffuz !ilinadi. Bu iha"dan por"lov-hilar ikki "urga ara"iladi.

a) sof por"lov-hilar7 $, g, d, k, p, t, q3

,) !orishi! por"lov-hilar7 h, j & jahon#2J si&*`#"!%-i !nos"#& &ami F "a) ikki nu"! azosining o+zaroya!inlashishi va havo o!imining ana shu nu"! azosi orasidan sirg+ali,-hi!ishi ,ilan hosil ,o+ladigan "ovushlar ,o+li,/ ularga v, j & jurnal,$ijdon)/ z, y, %, 0, &, %h, g` , h undoshlari kiradi.

Bavo o!imining ikki la, o+r"asidagi yoki pas"ki la, ,ilan yu!ori"ishlar orasidagi "or orali!dan sirg+ali, o+"ishi j "jirafa#, z, %, %hundoshlarini? "il o+r"a !ismi ,ilan !a""i! "anglayning o+r"a !ismi orasidagi

"or orali!dan sirg+ali, o+"ishi y undoshini? "ilning or!a !ismi ,ilan"anglayning or!a !ismi o+r"asidagi "or orali!dan sirg+ali, o+"ishi g`, & undoshlarini? ,o+g+izdagi un pay-halari orasidagi "or orali!dan sirg+ali,o+"ishi esa h undoshini vuudga kel"iradi.

1. amolonov B.A. Bozirgi o+z,ek ada,iy "ili. 0 T.7 #Tal!in% nashriyo"i. 2''H/HF0,e".

J o&t"o%-i1si&*`#"!%-i undoshlar &ami H "a) ,ir va!"ning

o+zida ham por"lash/ ham sirg+alish arayonlarining ro+y ,erishi na"iasida

2C


28/376

hosil ,o+ladi. Ularga m, n, ng, l, r undoshlari kiradi. *unday undoshlar hosil ,o+lish usuliga ko+ra ,osh!a undoshlar &por"lov-hilar/ sirg+aluv-hilar)dangina emas/ o+zaro ham far! !iladi va u-h guruhga ,o+linadi7

#J b!&!n to%!s"#&i5 m, n, ng" *ulardan m undoshining hosil

,o+lishida o+pkadan kelayo"gan havo o!imining ,ir !ismi og+iz ,o+shlig+idan la,larning "o+s!inligiga u-hra,/ !isman por"la,/ havoo!imining !olgan !ismi ,urun ,o+shlig+idan sirg+ali, -hi!adi/ nundoshining hosil ,o+lishida esa "il u-hi yu!ori "ishlarga va milkka "egi,/yarim por"lash ro+y ,eradi/ ,urun yo+li o-hi! ,o+lgani u-hun/ havoo!imining !olgan !ismi ,urun ,o+shlig+i or!ali sirg+ali, -hi!adi. Tilningor!a !ismi !a""i! "anglayning or!a !ismiga "egi,/ havo o!imining !isman

por"lashi va havo o!imining ,ir !ismi ,urun ,o+shlig+i or!ali sirg+ali,-hi!ishi ng "ovushini vuudga kel"iradi.

bJ $on to%!s l undoshini hosil !ilishda "il u-hi yu!origa "omon ,ukili,/ milkka "egadi/ ammo havo o!imining "ilning ikki yonidan sirg+ali,o+"ishi uning og+iz ,o+shlig+idan !isman por"la,/ !isman sirg+ali,-hi!ishiga sa,a, ,o+ladi.

%J tit&o+ to%!s r undoshini hosil !ilishda o+pkadan -hi!ayo"ganhavo "o+l!ini "ilning u-higa zar, ,ilan ku-hli uriladi va uni "i"ra"adi/ "ilning"i"ra, "urishi esa havo o!imining og+iz ,o+shlig+idan por"la,0sirg+ali,-hi!ishiga oli, keladi.

Demak/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi undoshlarning hosil ,o+lishida ham por"lov-hilarga os ,o+lgan ikki azoning ipslashuvi/ hamsirg+aluv-hilarga os ,o+lgan ikki nu"! azosi orasidagi "or orali!dan &yoki

,urun ,o+shlig+idan) sirg+ali, o+"ishi sodir ,o+ladiUndoshlarning hosil ,o+lish usuliga ko+ra "asniflanishini !uyidagi

advalda aks e""irish mumkin7. O%oz %# so%+innin* isti&oki*# ko` undosh "ovushlar

das"la, ikki "urga ,o+linadi7

BJ so%+in"i !nos"#& &ami 1F "a) "arki,ida shov!inningmi!dori ovozga nis,a"an ko+p yoki ovoz mu"la!o !a"nashmagan "ovushlar ,o+li,/ ,u guruhga $, v, g, d, j ( ajdar ), j ( jiyan ), z, y, k, p, %, t, 0, &, h, %h, q , g`, h undoshlari kiradi. huning u-hun ham shov!inli undoshlar un pay-halarining ish"irokiga/ "arki,ida ovozning ish"irok e"ish0e"masligigako+ra/ ikkiga ,o+linadi7

#J #n*"i !nos"#&ni &ami F "a) "alaffuz !ilish pay"ida un pay-halari "i"raydi/ shuning u-hun uning "arki,ida ovoz !a"nashadi/ lekinovoz mi!dori shov!inga nis,a"an ozro!dir. aranglilar shu ,ilansonorlardan far! !iladi7 v, $, g, d, j "garaj# , j & jo`xori) , z, y, g`"

2E


29/376

bJ #n*siz !nos"#& &ami 1' "a) "alaffuzida un pay-halari!a"nashmaydi/ ,u undoshlar fa!a" shov!inning o+zidan i,ora" ,o+lgan/"arki,ida ovoz mu"la!o ish"irok e"maydigan "ovushlardir7 k, p, %, t, 0, &, h,%h, q, h. *azi arangli va arangsiz undosh "ovushlar hosil ,o+lish o+rni

iha"dan uf"lik &E "a) hosil !iladi7 $ – p, v – 0, g - k, d – t, j(qori%hiq) – h, j(%irg`aluvhi) – %h, z - %, g` - & "2J sono& $oki so%+in isti&ok et*#n o%ozo&J !nos"#& &ami

H "a) "arki,ida ovozning mi!dori shov!inga nis,a"an or"i! ,o+li,/ ularga m,n, ng, l, r undoshlari kiradi. *unday ovozdor undoshlarning hosil

,o+lishida un &ovoz) pay-halari faol ish"irok e"adi @ ,u "ovushlar un pay-halarining "i"rashidan hosil ,o+ladi/ shuning u-hun ham ular unli"ovushlarga ,irmun-ha ya!in "uradi. Ammo ,u undoshlar o+pkadan -hi!i,kelayo"gan havo o!imining og+iz ,o+shlig+ida "o+si!!a u-hra,/ !isman

shov!in hosil !ilishi na"iasida hosil ,o+ladi. Undosh "ovushlarning"asnifini !uyidagi advalda aks e""irish mumkin7

O%oz %#so%+innin*isti&oki*#

ko`

Hosi"bo`"is

!s!"i*# ko`

Hosi" bo`"is o`&ni*# ko`L#b

!nos"#&iTi" !nos"#&i

o ` * ` i z

! n . o s , i

"#b1"#b

"#b1tis

ti"o"i

ti"o`&t#

ti"o&+#

-!+!&ti"

o&+#

S H o % + i n " i " # &

#n*"i

M o & t " o % - , i " # &

So/ o&t"o%1-i"#&

b * #n*siz t k +

#n*"i Qo&i1si+

o&t"o%1-i"#&

#n*siz-

#n*"i Si&*`#"!%1-i"#&

% %B , z $ *` #n*siz / / B s, s (

O % o z . o & I s o n o & J " # &

#n*"i

M o & t " o % - , i 1

S

i & * ` # " ! % - , i 1 " # &

!&!nto%!s1

"#&i

' n n*

Yonto%!s

"

Tit&o+to%!s &

2F


30/376

Unos to%!s"#& t#%si/i

4 to%!si 0 la,0la,/ sof por"lov-hi/ arangli undosh "ovush ,o+li,/so+z ,oshida "bahor#, o+r"asida "abadiy# va oirida "kitob# u-hraydi. Ou

"ovush so+z oirida kelganda arangsizlashadi va p "ovushi ,ilanalmashadi7 maktab maktap, odob! odop. *u "ovush ko+pin-ha ikki unliorasida kelganda yoki ikki fel ,iriki, "alaffuz !ilinganda/ v "ovushi ka,iay"iladi va ,azan shunday yoziladi7 kabob ka$ob, qobirg`a ! qo$urg`a,

sabil sa$il, qurbaqa qur$aqa, ko`ra ber ko`ra$er ka,i. o+z ,oshida kelgan $ "ovushi ayrim shevalarda "alaffuz pay"ida

m "ovushiga o+"adi7 murch F burch &garmdori @ Xorazm shevasida).Tarian $ va m "ovushlarining almashinuvi "urkiy "illarda kuza"iladi7 ben men, bunga munga va h.

5 to%!si @ la,0la, va la,0"ish/ sirg+aluv-hi/ arangli undosh"ovush. o+zning ,oshida "$azifa, $afo#, o+r"asida "so$un, la$lagi, taq$im#va oirida "o`to$, biro$# kela oladi. of o+z,ek-ha so+zlarda ,u "ovushso+z ,oshida deyarli !o+llanmaydi.

' to%!si 0 la,0la,/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi/ ,urun/ sonor/ arangliundosh "ovush ,o+li,/ so+zning ,oshida "mehr, mo`ylo$, mulk#, o+r"asida"omon, umr# va oirida "tom, bodom, qadam# kela oladi.

6 to%!si @ la,0la,/ sof por"lov-hi/ arangsiz undosh "ovush

,o+li,/ so+zning ,oshida "pilla, po`choq, parda#, o+r"asida "opa, qipiq,to`piq# va oirida &cho`p, top, sop# kela oladi. 6o+p ,o+g+inli so+zlarningoirida ,u "ovush deyarli u-hramaydi.

7 to%!si 0 la,0"ish/ sirg+aluv-hi/ arangsiz undosh "ovush ,o+li,/fa!a" o+z,ek "iliga ara,/ fors va rus "illaridan o+zlashgan so+zlarning

,oshida "faqir, oftob, fabrika#, o+r"asida "qofiya, iffat, kofe# va oirida "sarf,urf# kela oladi. *azi so+zlarda "alaffuzda p "ovushi ,ilan almashadi7 foydaF poyda, 4arida F Garida. *unday o+zgarishlar hozirgi orfografiyada

aks e""irilmaydi.Ti" !nos"#&i

# to%!si "il oldi/ por"lov-hi/ arangsiz undosh "ovush ,o+li,/so+zning ,oshida "to`ti, tuxum#, o+r"asi "katta, $atan# va oirida "sa$at,qa$at, harakat# kela oladi. $+z,ek milliy "ilining o+g+uz lahasiga mansu,shevalarda t ,azan d ga o+"adi7 tuz F duz, o`t F o`d ka,i. *u o+"ishlar ada,iy orfografiyada ifodalanmaydi.

='


31/376

Ara,/ rus yoki fors0"oik "illaridan o+zlash"irigan so+zlardagi !o+shundoshlar "arki,idagi " "ovushi "alaffuzda ko+pin-ha "ushi, !oladi7 gìsht F

gìsh, pastqam F pasqam, taksist F taksis ka,i. *u o+zgarish yozmanu"!da aks e"maydi.

8 to%!si "il oldi/ por"lov-hi/ arangli undosh "ovush ,o+li,/so+zning ,oshida &devor/ do+kon/ dala)/ o+r"asida &sha,ada/ sodda/ "o+da) vaoirida &!asd/ hudud/ gard ) kela oladi. o+z oirida kelgan d "ovushi"alaffuzda hamma va!" arangsizlashadi va t "ovushiga o+"adi7 sadFsat,0amarqandF0amarqant, -o`jandF-o`jan" ka,i. *u "ovush hamo+zlashma so+zlar "arki,idagi !o+sh undoshlar i-hida kelganda "ushi,!olishi mumkin7 farzandFfarzan, balandFbalan.

9 to%!si "il oldi/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi/ ,urun/ sonor/ arangliundosh "ovush ,o+li,/ so+zning ,oshida &nom/ nima/ nusa)/ o+r"asida

&ani!/ "ini!) va oirida &un/ "o+n/ son) kela oladi. *u "ovush ayrim so+zlar "arki,ida $ yoki m "ovushlaridan oldin kelganda/ shu "ovushlar "asirida"alaffuzda &yozuvda asli-ha yoziladi) m "ovushiga o+"adi7 manbaFmamba,tanbalFtambal, ko`nmadi Fko`mmadi ka,i.

: to%!si "il oldi/ sirg+aluv-hi/ sho!inli/ arangsiz undosh "ovush ,o+li,/ so+zning ,oshida "soat, semiz, sabr#, o+r"asida " asar, mustaqil,osma# va oirida "tus, mos, to$us# kela oladi. *u "ovush o+z,ek "ilidagi engfaol !o+llanadigan "ovushlardan ,iridir.

; to%!si "il oldi/ sirg+aluv-hi/ shov!inli/ arangli undosh "ovush ,o+li,/ so+z ,oshida "zahar, zehn, zina#/ o+r"asida "ziza, andoza, qiziq# vaso+z oirida "tigìz, qarz, yulduz# kela oladi? ,u "ovush sof o+z,ek-haso+zlarda so+z ,oshida deyarli !o+llanmaydi. Ayrim so+zlar "arki,idayonidagi arangsiz "ovushlar "asirida ko+pin-ha s "ovushiga o+"adi7 rizq Frisq, tuzsizFtussis. *u "ovush ,azi so+zlarda y "ovushiga mos kelishimumkin7 sizlamoqFsiylamoq, so`zlamoq F so`ylamoq, yozmoq F

yoymoq, ka,i.

:h to%!si "il oldi/ sirg+aluv-hi/ arangsiz undosh "ovush ,o+li,/so+z ,oshida "shar, shahar, sholi#, o+r"asida "hashar, o`sha# va oirida"qish, yosh, tash$ish# keladi. *u "ovush so+zlarning "urli o+rinlarida ko+p!o+llanadi.


32/376

!o+llanmaydi. $+zlashma so+zlar oirida !o+sh undoshlar "arki,ida kelgan > "ovushi -h "ovushiga o+sha, "alaffuz !ilinadi7 ma$jFma$ch,a$jFa$ch.

?@ to%!si "il oldi/ !orishi! por"lov-hi/ arangsiz undosh "ovush

,o+li,/ so+zning ,oshida "chaqa, chigit, chuqur#, o+r"asida "achchiq,ochiq, ko`cha# va oirida "och, uch, kech # keladi. Ayrim so+zlarda o+zidankeyingi arangsiz undoshlar "asirida "alaffuzda %h "ovushiga o+"adi7kechdiFkeshti, qochdiFqoshti, sochdiFsoshti.

to%!si "il oldi/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi/ arangli &sonor) undosh"ovush ,o+li,/ so+z ,oshida "lagan, latifa, lof#, o+r"asida "olis, uloq, belgi #va oirida "kasal, kel, yol# keladi. *u "ovush so+z o+r"asida kelgandaso+zlashuv nu"!ida ko+pin-ha "ushi, !oladi7 olsaFosa, kelsaFkesa,bo`lsaFbo`sa, kelganFkegan.

R to%!si "il oldi/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi/ "i"ro!/ sonor/ arangliundosh "ovush ,o+li,/ so+z ,oshida &randa/ rang/ ruh)/ o+r"asida &arra/mo+ri/ ,araka) va oirida &,ozor/ hozir/ huzur) keladi. *u "ovush sof o+z,ek-ha &"urkiy-ha) so+zlar ,oshida !o+llanmaydi.

A to%!si "il o+r"a/ sirg+aluv-hi va arangli undosh "ovush ,o+li,/so+z ,oshida "yigit, yo`l, yil#, o+r"asida "sayr, qayir# va oirida "to`y, uy,oy# keladi.

B to%!si "il or!a/ sof por"lov-hi/ arangsiz undosh "ovush

,o+li,/ so+z ,oshida "katta, kim, ko`p#, o+r"asida "ikki, aka, uka# va oirida"tilak, yuk, to`k# keladi. *u "ovush ,ilan "ugagan ko+p ,o+g+inli so+zlargaunli ,ilan ,oshlanuv-hi !o+shim-ha !o+shilganda/ k "ovushi g "ovushigao+"adi va ,u hola" yozuvda ham aks e"adi7 malakFmalagi,ko`ylakFko`ylagim.

C to%!si "il or!a/ sof por"lov-hi/ arangli undosh "ovush ,o+li,/so+z ,oshida "gulxan, gilam, go`zal#, o+r"asida "tugun, agar, egri# vaoirida "barg, biolog, pedagog# keladi. *u "ovush sof o+z,ek-ha so+zlar

oirida deyarli !o+llanmaydi. G "ovushi ,ilan ,oshlanadigan!o+shim-halar k "ovushi ,ilan "ugugun so+zlarga !o+shilganda k "ovushigaaylanadi7 ko`kHga F ko`kka, boqHgan Fboqqan. $+zlashma so+zlarda

,unday o+zgarish ,o+lmaydi7 geologga, biologga. 9C to%!si "il or!a/ por"lov-hi0sirg+aluv-hi/ ,urun/ arangli/ sonor

undosh "ovush ,o+li,/ so+z ,oshida mu"la!o u-hramaydi. o+z o+r"asida"yangi, bangi# va oirida "bodring, ong# keladi.

D to%!si -hu!ur "il or!a/ sof por"lov-hi/ arangsiz undosh "ovush ,o+li,/ so+z ,oshida "qadr, qo$oq, qo`l#, o+r"asida "oqil, baqir, chuqur # vaoirida "o`roq, yo`q,# keladi. *u "ovush ayrim ko+p ,o+g+inli so+zlar

=2


33/376

oirida kelganida unli ,ilan ,oshlangan !o+shim-halar !o+shilsa/ g`"ovushiga almashadi7 quloqHimFqulogìm, to`yoqHi Ftuyogì. 2o`qson,maqto$, maqsad ka,i so+zlarda esa & "ovushiga o+sha, "alaffuz !ilinadi.

C` to%!si -hu!ur "il or!a/ sirg+aluv-hi/ arangli undosh "ovush

,o+li,/ so+z ,oshida "gàzab, gìldirak, gò`za#, o+r"asida "dagàl, ogìr,o`g`ri# va oirida "tog`, bug`, tig`# keladi. E to%!si -hu!ur "il or!a/ sirg+aluv-hi/ arangsiz undosh "ovush

,o+li,/ so+z ,oshida "xabar, xurjun, xol#, o+r"asida "paxta, axir# va oirida"six, mix# !o+llanadi.

@ to%!si ,o+g+izda hosil !ilinadigan/ sirg+aluv-hi/ arangsiz"ovush ,o+li,/ so+z ,oshida "halol, hikoya, hukumat#, o+r"asida "sayohat,ohu# va oirida "sayyoh, eh# !o+llanadi. *u "ovush asosan ara,/ fors"illaridan o+zlashgan so+zlarda u-hraydi.

Qo`s to%!s"#& %# !"#&nin* +o`""#ni"isi

Malumki/ unli "ovushlar so+zlarni shakllan"irishda yakka holda/!o+sh hola"da va ke"ma0ke" holda !o+llanadi. Unlilarning yakka hola"dakelishi o+z,ek "ili "a,ia"iga os ,o+li,/ "urli "ipdagi ikki unli ke"ma0ke" ,ir o+rinda kelishi yoki ,ir il unlining ,ir o+rinda !o+sh holda !o+llanishi"poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa# "urkiy "illar "ara!!iyo"ining keyingi

davrlarida ,osh!a "illarning "asiri/ al!larning o+zaro alo!asi "ufayli paydo ,o+ladi. Bozirgi o+z,ek ada,iy "ilida ao, oa, oi, ia, io ka,i "urli unlilarningke"ma0ke" ,ir o+rinda kelish hollari mavud7 jamoat, faol, doira, ...

*ir il unlilarning aa, uu, ii, oo ka,i !o+sh kelish hollari u-hraydi7taalluqli, shuur, badiiy, inshoot. Deyarli ,ar-ha undoshlar !o+sh hola"da"g, x, h, g` undoshlari ,undan mus"asno). !o+llanadi7 qubba, a$$al, sodda,mijja, lazzat, tayyor, ikki, alla, omma, anneksiya, oppoq, burro, issiq, o`ttiz,iffat, achchiq, ishshaymoq, to`qqiz *u undoshlar "alaffuzda ham !o+sh

"arzda ay"iladi. *u hodisa alo!alarning kengayishi "ufayli yangi so+zlar hiso,iga ,oyimo!da7 musson, na, Imma, milliard, affiks. 4o+sh unlilar so+zning o+r"asida "manfaat#, so+z oirida "mutolaa#, !o+sh undoshlar esaso+z ,oshida & ssenariy)/ o+r"asida &qattiq) va oirida "kongress#!o+llanadi.

Turkiy "ilga "urli "ipdagi undoshlarning so+z oirida ke"ma0ke"&!a"or) kelishi !o+sh undoshlarga nis,a"an an-ha ilgari o+zlashdi7 daraxt,

gìsht, pay$and, 0amarqand, keng, baxt, xursand ka,i.

==


34/376

$+z,ek "ilida oldin so+z ,oshida undoshlarning ke"ma0ke" kelishhollari yo+! edi/ rus "ili va ,osh!a "illarning "asirida ada,iy "ilimizda ,uhola" ham paydo ,o+ldi7 stol, stantsiya, stakan, stul ka,i.

N!t+nin* #sosi$ /onetik bi&"ik"#&i:nson nu"!i uzluksiz va "o+"ovsiz davom e"adigan "ovushlar

o!imidan i,ora" emas. U "urli-ha hamdagi in"ona"sion ,irliklarni o+zi-higa oladi. 8raza/ "ak"/ fone"ik so+z/ ,o+g+in/ "ovush ana shunday fone"ik

,irliklardir.B. 0z# nu"! o!imida ka""aro! pauza ,ilan ara"i, ay"iladigan nu"!

,irligidir. U in"ona"sion va fikriy "ugallikka ega ,o+lganligi u-hunko+pin-ha gapga "eng keladi. Masalan7 +unyoda boladan aziz narsa

yo`q JJ %o`lmaydi JJ %olalar kelajagimiz JJ "). Kakimali#. *u nu"!iy par-hada u-h"a fraza ,or. 8razalar ham iha"idan har il ,o+li,/ ular ,ir/ikki/ u-h va undan or"i! so+zdan "ashkil "opishi mumkin. Masalan/yu!orida kel"irilgan misoldagi ,irin-hi fraza ,esh"a/ ikkin-hisi ,i""a/u-hin-hisi ikki"a so+zdan "ashkil "opgan.


35/376

fone"ik so+z !a"nashgan. *u frazadagi so+zlarning umumiy soni fone"ik so+zlarning umumiy soniga "eng.

Mus"a!il urg+uga ega ,o+lmagan yordam-hi so+zlar o+zlari "o,e ,o+lgan mus"a!il so+z ,ilan ,irga ,ir urg+uga ega ,o+ladi va ,ir fone"ik

so+zni "ashkil e"adi7 +ilda saqlangan ado$at temir zangiga o`xshaydi, zang temirni egani kabi, ado$at qalbni azob $a iztirob bilan emiradi "Oz!ozo`rganib dono bo`lur#. *unda 1> "a fone"ik so+z ,o+li,/ ,ularning ikki"asi"egani kabi, iztirob bilan# ning "arki,idagi ko+mak-hi so+zlar !a"nashgan.

*ir "ushun-hani ifodalaydigan !o+shma so+zlar ham/ "arki,idagiso+zlarning umumiy mi!doridan !a"i nazar/ ,ir fone"ik so+z sanaladi7Mo`pol $a dagàl barmoqlar torlarni shunday chertar ediki, oddiyginaqildan taralayotgan bu ohang dillarni rom qilib olgandi "2o`lqin#. 8raza"arki,idagi rom qilib olgandi ,o+lagi ,i""a fone"ik so+z de, !araladi.

F. o`*ìn o+pkadan -hi!i, kelayo"gan havo o!imiga ,erilgan ,ir zar, ,ilan ay"iladigan "ovushlar yoki ayrim ,ir "ovushdir Unli "ovush

,o+g+in hosil !iluv-hi "ovushdir. Buning u-hun so+zda ne-h"a unli "ovush ,o+lsa/ ,o+g+inlar soni ham shun-ha ,o+ladi. Masalan/ adolat so+zida u-h ,o+g+in ,or7 a!do!lat . *irin-hi ,o+g+in ,ir "ovushdan/ ikkin-hi ,o+g+in ikki "ovushdan/ u-hin-hi ,o+g+in u-h "ovushdan i,ora". Demak/ ,o+g+inlar ,ir "ovushli/ ikki "ovushli va ko+p "ovushli ,o+lishi mumkin.hunon-hi7 o!ta, o!na, a!ka so+zlarining ,irin-hi ,o+g+ini ,ir "ovushdan/

ikkin-hi ,o+g+ini ikki "ovushdan/ a!dir, o!qil, e!shit, i!dish so+zlariningikkin-hi ,o+g+ini u-h "ovushdan/ a!$an!gard, ak!tsent, e!le!ment, an!ti!fa! shist, ar!tist, ge!o!graf so+zlarining oirgi ,o+g+ini "o+r" "ovushdan/ a!le!bastr, a!git!punkt so+zlarining oirgi ,o+g+ini ,esh "ovushdan i,ora".*o+g+inning "uzilishi !uyidagi-ha ifodalanadi7 ona7 v0-. *unda v ,elgisilo"in-ha vakolis so+zidan olingan ,o+li,/ aslida unli &ovoz) degan manoni

,ildiradi. ,elgisi esa ingliz-ha -ons"an" so+zidan olingan ,o+li,/ undoshdegan manoni ,ildiradi. *ir "ovushli ,o+g+inlar unli "ovushdangina i,ora"

,o+lsa/ ikki "ovushli va ko+p "ovushli ,o+g+inlar unli va undosh"ovushlardan "uziladi. *o+g+inlar !anday "ovushlar ,ilan ,oshlanishi va!anday "ovushlari ,ilan "ugashiga !ara, "urlarga ara"iladi. 4anday "ovush

,ilan "ugashiga ko+ra ikki il7 1) o-hi! ,o+g+in @ ,ir "ovushli yoki oiri unli"ovush ,ilan "ugagan ,o+g+in7 o!$o!za, o!i!la, ba!ho, bi!no, de!le!ga!tsi!ya,

ja!zi!ra, a!hi!ma= 2) yopi! ,o+g+in undosh "ovush ,ilan "ugagan ,o+g+in7 zarb!dor, zum!rad, id!rok. *o+g+inlari !anday "ovush ,ilan ,oshlanishigako+ra ham ikki il ,o+ladi7 BJ be&kiti"*#n bo`*ìn undosh ,ilan

,oshlanadi7 ta!lab, tinch!lik. 2J be&kiti"'#*#n bo`*ìn/ ,unday ,o+g+inunli ,ilan ,oshlanadi7 o`!qish, a’!lo.

=H


36/376

Tarki,idagi ,o+g+inlar soniga ko+ra so+zlar ,ir ,o+g+inli "ish, ko`k,kam, oz, besh, yuz, sen, pisht, ol, yoz)? ikki ,o+g+inli "da!la, qush!cha, yax!

shi, shar!bat, qi!zil, ik!ki, ol!ti, o`t!tiz, ni!ma, ham!ma, o`!qi, ish!la, bor!di,bu!gun, se!kin, bi!lan, xud!di, ...#= ko+p ,o+g+inli &!o+0g+ir0-ho!/ a0ra0va0

-ha/ pla0ne0"a0riy/ ...) ,o+ladi.o+zlarni ,o+g+inlarga "o+g+ri ara"a ,ilish muhim amaliy ahamiya"kas, e"adi. hunon-hi7 1) yozuvda so+zning ,ir !a"orga sig+may !olgan!ismi ikkin-hi !a"orga ,o+g+in asosida ko+-hiriladi? 2) ,armo! vaznidayoziladigan sher misralari ,o+g+in sonining "eng ,o+lishiga asoslanadi? =)

,irin-hi sinf o+!uv-hilarini savodga o+rga"ish davrida ham asosiy di!!a"so+zlarni ,o+g+inla, o+!ish va yozishga !ara"iladi.

. To%!s nu"!ning ,o+g+in &yoki so+z) "arki,idagi eng ki-hik/fone"ik iha"dan ,o+linmaydigan ,irligidir.

U&*`!

o+z ,o+g+inlaridan ,irining &yoki gap "arki,idagi so+zlardan

,irining) ,osh!alariga nis,a"an ku-hliro! &yoki -ho+zi!ro!) "alaffuz!ilinishi !&*`! de, a"aladi.

Urg+u/ oda"da/ ,o+g+indagi unli "ovushga "ushadi. o+z ne-h"a ,o+g+indan "uzilganligidan !a"i nazar/ unda ,i""a urg+u ,o+ladi &gap

,o+laklaridan ,irini ara"i, ko+rsa"ish ham uddi shunday ususiya"ga ega).o+z "arki,idagi urg+u olgan ,o+g+in !&*`!"i bo`*ìn/ urg+u olmagan ,o+g+inlar esa !&*`!siz bo`*ìn deyiladi. Masalan7 0izlarning matonatlimehnatlaringiz 1lug` /atan urushi yillaridagi muqaddas gàlabamizni

yaqinlashtirdi "0. Laromato$#. *u gapdagi har ,ir so+z o+z urg+usiga ega&-hunon-hi/ PsizlarningQ so+zida u-h"a ,o+g+in ,o+li,/ oirgi ,o+g+in &0ning) urg+u olgan? PmatonatliQ so+zida "o+r""a ,o+g+in ,o+li,/ oirgi ,o+g+in&0li) urg+u olgan va hokazo). *undan "ash!ari/ shu gap "arki,idagi

sizlarning so+zi ,osh!a so+zlarga nis,a"an ku-hliro! "alaffuz !ilinadi.Demak/ har il o,yek"ga @ so+z "arki,idagi ,iror ,o+g+inga ham/ gap"arki,idagi ayrim so+zga ham urg+u "ushishi mumkin. hunga ko+ra/ urg+uikki "urga ara"iladi7

BJ so`z !&*`!si $oki "eksik !&*`!J so+z ,o+g+inlaridan ,iriga"ushadigan urg+udir.


37/376

,o+g+iniga "ushishiga ko+ra ikki il ,o+ladi7 a) ,og+li! urg+u? ,) erkinurg+u.

$+z,ek "ilida so+z urg+usi asosan so+zning oirgi ,o+g+iniga&masalan/ o+!i/ yozish/ sari!/ sakkiz/ serharaka"/ ish-hi/ ilmli ka,i)

"ushadi. huning u-hun so+zlarga !o+shim-halar !o+shila ,orishi ,ilanurg+u ham so+z oiridagi ,o+g+inga ko+-ha ,oradi. Masalan/ imzo0imzola0imzolamo!/ pa"a0pa"akor0 pa"akorlik. o+zning ,iror ,o+g+ini&masalan/ oirgi) ,ilan ,og+li! ,o+lgan urg+u ,og+li! urg+u deyiladi.

$+z,ek "ilining so+z urg+usi/ asosan/ ,og+li! urg+u hiso,lanadi.o+zning "urli ,o+g+inlariga "ushishi mumkin ,o+lgan urg+u esa erkin urg+udeyiladi. *u asosan rus-ha0in"erna"sional so+zlarga os. Masalan/ vi"amin/a,za"s/ avangard/ ,a"on/ opera"iv/ ,ufe"/ gigan" &oirgi ,o+g+inida)/avan"yura/ avia"siya/ professor/ akro,a"ika/ geolog &o+r"adagi

,o+g+inda)/ ariya/ vanna/ no"a/ maksimum/ va"a/ sin"aksis/ aksiya&,irin-hi ,o+g+inda).

*undan "ash!ari/ o+z,ek "ilida urg+usi ,irin-hi ,o+g+inga &,ar-ha/hamma/ doim/ aslo/ lekin ka,i) o+r"adagi ,o+g+inga &masalan/ hamisha/afsuski/ al,a""a ka,i) "ushadigan so+zlar ham ,or. Demak/ o+z,ek "ilida

,og+li! urg+u ,ilan ,ir !a"orda/ !isman erkin urg+u ham mavud.huni ham ay"ish kerakki/ o+z,ek "ilida urg+u olmaydigan

elemen"lar ham ,or. Masalan/ 0ku/ 0u/ 0yu/ 0da/ 0mi/ 0-hi yuklamalari?

o+sha"ish manosini ifodalaydigan @day &0dek)? 0-ha shakl hosil !iluv-hi!o+shim-ha? 0dir/ 0man/ 0san/ 0miz/ 0siz ka,i kesimlik !o+shim-halari? ,o+lishsizlik manosini ifodalov-hi @ma !o+shim-hasi shular umlasigakiradi. Urg+u "ushadigan o,ek"iga ko+ra ikki il ,o+ladi. 9eksik urg+umuhim amaliy ahamiya" kas, e"adi. hunki u/ ,irin-hidan/ so+zlarni "o+g+ri"alaffuz !ilish normalarini ,elgilaydi? ikkin-hidan/ so+z manolarinifar!lash u-hun izma" !iladi7 organ 0 organizmning ,ir !ismi/ organ @ -holg+u as,o,i? u-hin-hidan/ so+z shakllarini ara"ishga yordam ,eradi7

!ush-ha @ ki-hray"ish o"i/ !ush-ha 0 !ushdek manosini ifodalov-hiravish? "ar,iya-himiz &,izning "ar,iya-hi) @ "ar,iya-himiz &,iz @ "ar,iya-hi).

Demak/ leksik urg+u ada,iy "alaffuz &orfoepiya) ,ilan ,og+li!.hunki so+zning urg+uli ,o+g+ini ,uzilsa/ so+zni "ushunish !iyinlashadi.

2) gap urg+usi &yoki man"i!iy urg+u/ mano urg+usi). Man"i!iyurg+u &yoki gap urg+usi) gap ,o+laklaridan ,irining ,osh!alariga nis,a"anku-hliro! "ovush ,ilan ay"ilishidir. *u urg+u/ oda"da/ individual arak"ergaega ,o+li,/ so+zlov-hi o+zi-ha muhim sanagan so+zni man"i!iy urg+u ,ilan"alaffuz !iladi va ,u ,ilan "inglov-hining e"i,orini shu ,o+lak ,ilan

=C


38/376

ifodalangan manoga "or"adi &yoki o+sha ,o+lakning manosini ,o+r""iri,/ku-hay"iri, ko+rsa"adi. Masalan/ :lmda ko+p narsani ,ilish @ olimlik fazila"i&.6aroma"ov) gapida man"i!iy urg+u !uyidagi-ha "us olishi mumkin7 1):lmda &,osh!a narsada emas) ko+p narsani ,ilish @ olimlik fazila"i. 2) :lmda

ko+p narsani &oz narsani emas) ,ilish @ olimlik fazila"i. =) :lmda ko+pnarsani ,ilish &,ilmaslik emas) @ olimlik fazila"i. >) :lmda ko+p narsani ,ilish @ olimlik fazila"i &,osh!alarning fazila"i emas). . Man"i!iy urg+u nima U leksik urg+udan !andy far! !iladi

N!t+ to%!s"#&inin* o`z*#&isi

o+zlar "arki,idagi "ovushlar "alaffuz va!"ida yakka0yakka holdaemas/ malum ,ir "ar"i,da ,irikkan holda "alaffuz !ilinadi. Tovushlar kompleksini &"izimini) ,unday ,irga "alaffuz !ilish na"iasida ayrim"ovushlar o+zaro ,ir0,iriga "asir !iladi va ,u "asir "ovush o+zgarishiga oli,keladi. Masalan/ ins"i"u" so+ziga o+rin0pay" kelishigi affiksi 0da/ -hi!ishkelishigi affiksi @dan !o+shilganda/ so+z oiridagi " "ovushi affiksidagi dundoshiga "asir !ili,/ uni " "ovushiga aylan"iradi7 ins"i"u"Wda0ins"i"u""a/ins"i"u"Wdan0ins"i"u""an ka,i &yozilishi7 ins"i"u"da/ ins"i"u"dan). *ir sano!soniga dona son affiksi @"a !o+shilganda/ affiksdagi " undoshning "asiri

,ilan so+zning oiridagi r "ovushi " ga o+"adi7 ,ir0"a0,i""a ka,i.8one"ik o+zgarishlarning ,u "ipii kom,ina"or o+zgarish de,

yuri"iladi. o+z "arki,idagi "ovushlar nu"! arayonida ,ir0,iriga "asir !ilmagan holda ham o+zgarishga u-hrashi mumkin. *unda "ovushning so+z"arki,idagi o+rni &!anday "ar"i,da oylashganligi)? so+zning ,oshida yokioirida/ urg+uli yo urg+usiz ,o+g+inda kelishi muhim rol o+ynaydi. Masalan/odo,/ avo,/ ni!o,/ mak"a, so+zlari oirida kelgan , arangli undosh"alaffuzda arangsiz p "arzida "alaffuz !ilinadi? nega"iv/ norma"iv pozi"iv/

opera"iv ka,i rus-ha0in"erna"sional so+zlarning oirida kelgan v arangli

=E


39/376

undosh arangsiz f "arzida? ok"ya,rK/ olimpiada ka,i rus-ha0in"erna"sionalso+zlarning urg+usiz ,o+g+inida kelgan o unlisi esa a "arzida "alaffuz!ilinadi. Nu"! "ovushlarining ,unday o+zgarishi pozi"sion o+zgarish de,yuri"iladi. Demak/ nu"! "ovushlarining o+zgarishi ikki "urga ,o+linadi7

1) kom,ina"or o+zgarishlar?2) pozi"sion o+zgarishlar.*unday hodisalarning sodir ,o+lishiga nu"!da i-hamlikka in"ilish/

,o+g+inda urg+uning "ushishi yoki "ushmay !olishi/ shoshili, "alaffuz !ilish/ ,osh!a "illardan o+"gan so+zlarni "alaffuz !ilishdagi !iyin-hiliklar sa,a, ,o+lishi mumkin.

o+z "arki,idagi "ovushlarning ,ir0,iriga o+zaro "asiri na"iasidaro+y ,eradigan "ovush o+zgarishi &fone"ik o+zgarish) kom,ina"or o+zgarishdeyiladi. *unga assimilya"siya/ dissimilya"siya/ me"a"eza ka,i hodisalarikiradi.

Assimilya"siya hodisasida "ovushlardan ,iri ikkin-hi ,ir "ovushnio+ziga aynan yoki !isman o+sha"i, oladi. Masalan/ a"0ni @ a""i&o+zakdagi " "ovushi affiks "arki,idagi n ni aynan o+ziga o+shash "ovush @ "ga aylan"iradi &yozilishi7 a"ni)? ishWga @ ishka &,unda o+zakdagi arangsizundosh sh affiks "arki,idagi arangli undosh g ni o+ziga !isman o+sha"adi/yani arangsiz k ga aylan"iradi/ yozilishi ishga). hunga ko+raassimilya"siya ikki il ,o+ladi7 1) "o+li! assimilya"siya? 2) "o+li!siz

assimilya"siya. o+z "arki,idagi ,ir "ovushning ikkin-hi ,ir "ovushni aynano+zi ka,i "ovushga aylan"irishi "o+li! assimilya"siyadir7 "o+kWgan0"o+kkan/e"Wdi0e""i/ sizWni0sizzi/ ishWni0ishshi/ "uzWni0"uzzi/ ... &yozilishi7 e"di/ sizni/ishni/ "uzni). *unda "ovushlar moslashadi.

o+z "arki,idagi ,ir "ovushning ikkin-hi ,ir "ovushni o+ziga !ismano+sha"i, olishi "o+li!siz assimilya"siya ,o+ladi7 o+-hWgan0o+-hkan/shoshWdi0shosh"i/ "ushWga0"ushka ... &,ularda arangsiz -h/ sh undoshlari"arki,idagi arangli g ni arangsiz k ga/ d ni esa " ga aylan"irgan? yozilishi7

o+-hgan/ shoshdi/ "ushga). To+li!siz assimilya"siyada ,azan "ovushlar o+rniga ko+ra ham moslashadi7 shan,asham,a , la, "ovushining "asiridan "il "ovushi la,0la, "ovushiga aylanadi. Demak/ "o+li!siz assimilya"siyada"ovushlar hosil ,o+lish usuliga ko+ra !isman moslashish hola"iga o+"maydi.*unda yonma0yon kelayo"gan "ovushlar ovoz va shov!inning ish"irokigako+ra va hosil ,o+lish o+rniga ko+ra moslashadi. $din kelgan "ovusho+zidan keyin kelgan "ovushni &masalan/ "olWni0"olli) shuningdek/ keyinkelgan "ovush o+zidan oldin kelgan "ovushni &o+n ,ir 0 o+m,ir) o+zigao+sha"ishi mumkin. hunga ko+ra assimilya"siya yana ikki "urga ,o+linadi71) progressiv assimilya"siya? 2) regressiv assimilya"siya.

=F


40/376

Progressiv assimilya"siyada oldingi "ovush o+zidan keyingi"ovushni o+ziga o+sha"adi7 simWni @ simmi &yozilishi simni)/ ,ilakWga @

,ilakka &yozilishi7 ,ilakka)/ ko+zWni @ ko+zzi &yozilishi7 ko+zni)/ shaharWni @ shaharri &yozilishi7 shaharni)/ !ushWni 0 !ushshi &yozilishi7 !ushni).

;egrissiv assimilya"siyada keyingi "ovush o+zidan oldingi "ovushnio+ziga o+sha"adi7 "an,ur @ "am,ur/ yigi"W-ha @ yigi-h-ha/ nonWvoy @ novoy/ a"las @ allas &yozilishi7 "an,ur/ yigi"-ha/ nonvoy/ a"las). $shni/ "uzni/shan,a/ "an,ur so+zlarini oshshi/ "uzi/ sham,a/ "am,ur "arzida ay"ish ada,iyorfoepik "alaffuz !oidalariga mos kelmaydi.

Dissimilya"siyada ikki"a aynan yoki !isman o+shash "ovushdan ,iri yoki har ikkalasi "alaffuzda o+zgari,/ noo+shash "ovushga aylani,!oladi. Masalan/ zarar @ zalar YYzaralYYzalal &zarar so+zi "arki,idagi ikki"a ,ir il r undoshining ,iri yoki har ikkalasi "alaffuzda l ga aylangan).

NonniZnondi &ikki"a sonor n "ovushi yonma0yon keli,/ ,iri ikkin-hisinisi!i, -hi!argan 0 o+shashlik yo+!olgan)? yana !iyoslang7 zarurZzaril/koridorZkalidor/ devorZdevol/ ro+molZyo+mol/ nodonZlodon/ molniZmoldi&yozilishi7 zarur/ koridor/ devor/ ro+mol/ nodon/ molni).

o+z "arki,idagi ayrim "ovushlarning "alaffuzda o+rin almashuvime"a"eza deyiladi. Masalan/ daryo &daryo) @ dayro &,unda rva yundoshlarining o+zaro o+rin almashuvi yuz ,ergan)? ahvol @ avhol &hv0vh)/aylanay @ aynalay &ln0nl)/ "upro!0"urpo! &pr0rp)? yomg+ir0yog+mir &mg+0

g+m)? yozilishi7 daryo/ ahvol/ aylanay/ "upro!/ yomg+ir.Tovushning so+z "arki,idagi o+rni &oylashish "arki,i) uning pozi"siyasini "ashkil !iladi. Tovush so+zning "urli o+rinlarida kela oladi.Masalan/ d undoshi dono/ deh!on/ dos"on so+zlarining ,oshida? a,adiy/aerodrom/ ,adiiy/ ,ayro!dor so+zlarining o+r"asida? "a!lid/ o,odso+zlarining esa oirida kelgan. Bu so+zlarni "alaffuz !ilganimizda/ularning ayrimlari &masalan/ dono/ deh!on/ dos"on/ a,adiy/ aerodrom/

,adiiy/ ,ayro!dor...) "arki,idagi d undoshi he-h !anday o+zgarishga

u-hramaydi/ ammo "a!lid/ o,od so+zlari "arki,idagi ,u undosh arangsiz ""arzida &"a!li"/ o,o") ay"iladi. Demak/ mazkur undoshning "alaffuzdao+zgarishi @ arangli "ovushning arangsizlanishi uning malum ,ir

pozi"siyada @ so+z oirida kelishi ,ilan ,og+li!. 6osmonav"/ kosmodrom/limonad/ mirofon/ orkes"r so+zlarining urg+usiz ,o+g+inida kelgan o unlisi a"arzida &kasmanav"/ kasmadrom/ limanad/ arkes"r/ mikrafon ka,i) "alaffuz!ilinsa/ kar"o-hka/ direk"or/ lek"or/ dik"or/ agressor so+zlarining urg+usiz

,o+g+inida kelgan o unlisi !is!a i "arzida &kar"i-hka/ direk"ir/ lek"ir/ dik"ir/agressir ka,i) "alaffuz !ilinadi. *u "ipdagi rus-ha0in"erna"sional so+zlar

>'


41/376

"arki,idagi o "ovushining goh a/ goh i ka,i ay"ilishi ularning urg+usiz ,o+g+inda kelishi ,ilan ,og+li!dir.

Tovushning so+zdagi o+rni/ urg+uli yoki urg+usiz ,o+g+inda kelishi ,ilan ,og+li! holda yuz ,eradigan o+zgarishlar pozi"sion o+zgarish deyiladi.

Pozi"sion o+zgarishlarning yana !uyidagi "urlari ,or7Pro"eza. o+z ,oshida ,i""a unlining or""irilishi pro"eza hodisasisanaladi. $da"da/ aksariya" sonor r "ovushidan oldin o+ unlisi or""iriladi7ro+mol0o+ramol/ ro+za0o+raza. Ayrim hola"da so+z ,oshida sirg+aluv-hi va

por"lov-hi ikki undosh !a"or kelganda i &u) unlisi or""irilishi mumkin7shkaf0ishkaf/ s"ol0us"ol/ s"ul0us"ul/ s"an"siya0is"ansa.

Ipen"eza. o+z ,oshida/ o+r"asida va oirida ikki undosh !a"or kelganda/ ular orasida i/ ,azan u va a unlisi or""iriladi7 fikr0fikir/ hukm0hukum/ uzr0uzur.

Ipi"eza. o+z oirida ,ir o+rinda kelgan ikki undoshdan so+ng a"ovushining !o+shilish hodisasidir7 disk0diska/ ,ank0,anka/ "ank0"anka/kiosk0kioska/ o"pusk0o"puska ka,i.

Prokopa. *unda so+z ,oshida ,azan unli yoki undosh "ovush"ushi, !oladi7 yiro!0iro!/ yigna0igna/ yag+a-h0ag+a-h/ yirik0iri.

inkopa hodisasiga ,inoan so+z o+r"asidagi va oiridagi kengunlilar "or unlilar ka,i "alaffuz !linadi va ayrim hola"larda "ushi, !oladi7"rak"or0"rak"ir/ direk"or0direk"ir/ genera"or0genera"ir ka,i.

Apakopa so+z o+zigidagi oirgi unli yoki undoshning "ushishihodisasidir7 do+s"0do+s/ ursand0ursan/ gaze"a0gazi"/ smena0smen vahokazo.

inerezis hodisasiga ko+ra so+z o+r"asida ,ir oyda kelgan ikkiunlining ,iri ku-hsizlanadi va nu"!da "ushi, !oladi/ ikkin-hi unli fonemaesa -ho+zi! "alaffuz !ilinadi7 maorif0mo7rif/ saoda"0so7da"/ !iroa"0!iro7"/

amoa"0amo7".;eduk"siya so+zning ,irin-hi ,o+g+inida ,iror unlining oda"da "or

unlining ku-hsizlani, "alaffuz !ilinishidir. Masalan/ ,ir/ ,il/ "il so+zlari ,ir ,o+g+inli ,o+lganligi va urg+u shu so+zdagi i unlisiga "ushganligi "ufayli ,uso+zlardagi i unlisi normal holda "alaffuz !ilinadi va normal holdaeshi"iladi. 9ekin shu so+zlarning oiriga ikkin-hi ,ir ,o+g+in !o+shilishi

,ilan/ urg+u ham ikkin-hi ,o+g+inga ko+-hadi. Na"iada ,irin-hi ,o+g+indagii unlisi ku-hsizlanadi va eshi"ilar0eshi"ilmas holda sus" "alaffuz !ilinadi7

,ilak/ "ilak/ ,iro!. ;eduk"siyaning ikkin-hi ,o+g+inda kelish hollari hamu-hra, "uradi. *u hodisa so+zga u-hin-hi ,o+g+in !o+shilganda sodir

,o+ladi @ ikkin-hi ,o+g+indagi unli "amoman ku-hsizlani,/ "ushi, !oladi.Masalan/ ,urun0,urni/ ,o+yin0,o+yni/ egin0egni singari.

>1


42/376

Iliziya. Unli ,ilan "ugaydigan va unli ,ilan ,oshlanadigan ikkiso+zning !o+shilishi na"iasida unli "ovushdan ,irining "ushi, !olishhodisasidir. *unda ,ir ne-ha hola" kuza"iladi7 a) ,irin-hi so+z oiridagi unli"ushi, !oladi7 yoza oladi @ yozoladi/ ,ora oladi @ ,oroladi? ,) unli ,ilan

,oshlanuv-hi ikkin-hi so+zning ,osh unlisi "ushi, !oladi7 ,orar ekan @ ,orarkan/ ,orar emish @ ,orarmish/ yozgan ekan @ yozgankan ka,i? v)A,dusalom so+zining A,salom/ A,dua,,or so+zining A,a,,or/ oli, kelso+zining opke "arzida "alaffuz !ilinishi na"iasida ,ir unli va ,ir undoshning "ushi, !olishi hodisasi ham eliziyaning yu!ori/murakka,lashgan shakli hiso,lanadi. *unday hollarda eliziyaningmurakka,lashishi na"iasida so+zlarning !is!argan shakli hosil ,o+ladi.

T#k&o&"#s !-!n s#%o""#&5

1.Nu"!dagi "ovush o+zgarishlari nima Nima u-hun nu"!da "ovush o+zgarishiro+y ,eradi

2.Tovush o+zgarishlarining !anday "urlarini ,ilasiz=.6om,ina"or o+zgarish nima Uning !anday "urlari ,or>.Assimilya"siya nima va uning ko+rinishlarini ,ilasizH.Dissimilya"siya nima(.Pozi"sion o+zgarishlar deganda nimani "ushunasiz

G/ik# %# i'"o

Grafika ha!ida "ushun-ha Grafika grek-ha grafikas -o+zidan olingan ,o+li,/ yozuv degan manoni ,ildiradi.

Grafika og+zaki nu"!ni "urli shakllar/ ,elgilar/ ra!amlar va -hizi!lar yordamida aks e""iruv-hi "ilshunoslikning ,ir sohasi hiso,lanadi. Grafik vosi"alarga harflar/ ,elgilar va "inish ,elgilari kiradi. harf @ "ovush ifodae"uv-hi shakl. Tu"u! &) ,elgisi "ovush ifoda e"maydigan shakl.


43/376

yuzaga keldi/ yara"ildi.


44/376

ahon al!larining =' foizi foydalanadi. *u esa o+z,ek al!ining ahon"izimiga kirishini "ezlash"iradi.

1FF( yildan lo"in alif,osi asosidagi o+z,ek yozuvi amalga oriye"ildi.

i&i"" */ik#si #sosi#*i o`zbek $oz!%i

6irill yozuviga asoslangan alfavi"da =H "a shakl ,o+li,/ ,ushakllardan == "asi harf/ 2 "asi ,elgidir. Bar ,ir harfning ,osh va ki-hik shakli &Aa)/ ,osma va yozma shakllari ,or. Bar ,ir harf o+z nomiga ega.Barf nomini ,ilish va uni "o+g+ri "alaffuz !ilish muhim amaliy orfoepik ahamiya" kas, e"adi/ -hunki "ildagi !is!ar"ma so+zlarni "o+g+ri o+!ish u-hunharf nomlarini ,ilish zarur. Masalan/ *MT @ ,e @ em @ "e.

6irill graf

Ona tili(darslik).doc

Documents

Transcript of Ona tili(darslik).doc