პოლიტიკის დოკუმენტი · 2 გრაფიკების...

საქართველოს ევროკავშირსა და ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებების ეკონომიკური ანალიზი

2020თბილისი

Research

პი ე

მ სი

კვლ

ევით

ი ცე

ნტრ

ი პო

ლიტ

იკის

დო

კუმე

ნტი

საქართველოს ევროკავშირსა და ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებების ეკონომიკური ანალიზი

2020თბილისი

ავტორი: მიხეილ მღებრიშვილი

რეცენზენტები: გიორგი პაპავა, ეკატერინე ქარდავა, გიორგი ხიშტოვანი

კვლევითი ასისტენტი: გიორგი წულაია

1

სარჩევი

1. შესავალი ................................................................................................. 4

1.1თავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებებისმნიშვნელობა განვითარებადიეკონომიკისმქონექვეყნებისათვის ................................ 6

1.2 საქართველოსადაევროკავშირსშორისღრმადაყოვლისმომცველითავისუფალისავაჭროსივრცისშესახებშეთანხმებისა(DCFTA)დასაქართველოსადაჩინეთსშორისთავისუფალივაჭრობისშესახებ

შეთანხმების(FTA)ექს-ანტეანალიზისმიმოხილვა ................................. 9

1.3კვლევისმიზნები .............................................................................. 12

2. მეთოდოლოგია ...................................................................................... 13

3. ვინერისმოდელი:მეთოდოლოგიადამონაცემები ...................................... 16

3.1შედეგები .......................................................................................... 18

4. გრავიტაციულიმოდელი:მეთოდოლოგიადამონაცემები ............................. 27

4.1გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიევროკავშირისათვის ....................... 29

4.2 გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიჩინეთთანთავისუფალი ვაჭრობისშესახებშეთანხმებაზე(FTA) ................................................ 32

5. დასკვნა ................................................................................................. 36

გამოყენებულილიტერატურა ........................................................................... 38

დანართი ....................................................................................................... 41

2

გრაფიკების ჩამონათვალი

ფიგურა 1. საქართველოსშეთანხმებებითავისუფალივაჭრობისშესახებ ................. 5ფიგურა 2.სასაქონლოვაჭრობისდინამიკასაქართველოში ....................................... 6ფიგურა 3. სავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation)ქსოვილებისსექტორში ............. 22ფიგურა 4.სავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation)ქაღალდისნაწარმისსექტორში .. 22ფიგურა 5.სავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation)თამბაქოსნაწარმისსექტორში ... 23ფიგურა 6. სავაჭრონაკადებისგადართვა(TradeDiversion)ტყავისადამსგავსინაწარმისსექტორში ................................ 24ფიგურა 7.სავაჭრონაკადებისგადართვა(TradeDiversion)სხვასამრეწველოსექტორებში ........................................... 24

ცხრილების ჩამონათვალი

ცხრილი 1. სავაჭრონაკადებისშექმნა დაგადართვა ......................................... 16ცხრილი 2. სავაჭრონაკადებისშექმნისა დაგადართვის(TradeCreation&Diversion)ზემოქმედება .......................................... 18ცხრილი 3.DCFTA-სადაჩინეთთანFTA-სჯამურიეფექტისავაჭრონაკადებისშექმნასადაგადართვაზე(TradeCreation& Diversion) ............................................ 20ცხრილი 4. კეთილდღეობისზრდისადაშემცირების(სარგებლისადადანაკარგის)მატრიცა ................................................ 25ცხრილი 5. გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიმთლიანიექსპორტისადაიმპორტისთვის—ევროკავშირი ................. 30ცხრილი 6. გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიBECექსპორტისთვის — ევროკავშირი ..........................................30ცხრილი 7. DCFTA-ისზემოქმედებაექსპორტისმაჩვენებლებზეჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზე ...............32ცხრილი 8.გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — ჩინეთი ..................................33ცხრილი 9.გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — BECერთნიშნადონეზე — ჩინეთი ....................................................33

ცხრილი 10. ჩინეთთანთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმების(FTA)ზემოქმედებაიმპორტისმაჩვენებლებზეჰარმონიზებულისისტემის(HS) ორნიშნადონეზე .....................................34ცხრილი 11. ჩინეთთანთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმების(FTA)ზემოქმედებაექსპორტისმაჩვენებლებზეჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზე ...................................................35ცხრილი 12.გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — იმპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზე — ჩინეთი .....................................35ცხრილი 13.კეთილდღეობისზრდისადაშემცირების(სარგებლისადადანაკარგის)მატრიცა — ევროკავშირი ..........................41ცხრილი 14. კეთილდღეობისზრდისადაშემცირების(სარგებლისადადანაკარგის)მატრიცა — ჩინეთი ....................................42ცხრილი 15. გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიმთლიანიმპორტსადა ექსპორტზე ..............................................43ცხრილი 16. გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიBECექსპორტისთვის ..................44ცხრილი 17. გრავიტაციულიმოდელისშედეგებიBECიმპორტისთვის ...................46ცხრილი 18. გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — ექსპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS)ორნიშნადონეზე ...................................................48ცხრილი 19. გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — იმპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS) ორნიშნადონეზე .....................................50ცხრილი 20. გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — იმპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS) ორნიშნადონეზე(2) ................................52ცხრილი 21. გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — ექსპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS) ოთხნიშნადონეზე ....................................54ცხრილი 22. გრავიტაციულიმოდელისშედეგები — იმპორტისმაჩვენებლებიჰარმონიზებულისისტემის(HS) ოთხნიშნადონეზე ....................................56

3

ABBREVIATIONS

AA — ასოცირებისშესახებშეთანხმება

ASEAN — სამხრეთ-აღმოსავლეთაზიისქვეყნებისასოციაცია

BEC — ფართოეკონომიკურიკატეგორია

CACM — ცენტრალურიამერიკისსაერთობაზარი

CEEC — ცენტრალურიდააღმოსავ-ლეთევროპისქვეყნები

CGE — გამოთვლადიზოგადიწონასწორობა

დსთ — დამოუკიდებელისახელმ-წიფოებისთანამეგობრობა

CPI — სამომხმარებლოფასისინდექსი

DCFTA — ღრმადაყოვლისმომცველითავისუფალისავაჭროსივრცისშესახებშეთანხმება

EC — ევროპულისაზოგადოება

EEC — ევროპისეკონომიკურიგაერთიანება

EFTA — თავისუფალივაჭრობისევროპულიასოციაცია

EU — ევროკავშირი

EUR — ევრო

FDI — პირდაპირიუცხოურიინვესტიცია

FTA — თავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება

GDP — მთლიანიშიდაპროდუქტი

GSP — პრეფერენციებისგენერალიზებულისისტემა

HS — ჰარმონიზებულისისტემა

IMF — საერთაშორისოსავალუტოფონდი

ISET — თბილისისსახელმწიფოუნივერსიტეტის(თსუ)ეკონომიკისსაერთაშორისოსკოლა

LAFTA — ლათინურიამერიკისთავისუფალივაჭრობისასოციაცია

LAIA — ლათინურიამერიკისინტეგრაციისასოციაცია

MED — ხმელთაშუაზღვისრეგიონი

NACE — ეკონომიკურისაქმიანობისსახეებისკლასიფიკატორი

NAFTA — ჩრდილოეთამერიკისთავისუფალივაჭრობისშეთანხმება

PD — დაჯგუფებულიმონაცემები

PE — ნაწილობრივიწონასწორობა

PMCG — პოლიტიკისადამართვისსაკონსულტაციოჯგუფი

PPML — ფსევდოპუასონისმაქსიმალურიშესაძლებლობებისმეთოდი

PWC — PricewaterhouseCoopers

RE — შემთხვევითიეფექტი

RTA — რეგიონულისავაჭროშეთანხმება

SITC — საერთაშორისოვაჭრობისსტანდარტულიკლასიფიკაცია

SPS — სანიტარიადაფიტოსანიტარია

გაერო — გაერთიანებულიერებისორგანიზაცია

UNCTAD — გაეროსკონფერენციავაჭრობისადაგანვითარებისშესახებ

WITS — მსოფლიოსინტეგრირებულისავაჭროსისტემა

4

1. შესავალი

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, საქართველო აქტიურად ჩაერთო საერ-თაშორისოვაჭრობაშიდაქვეყანამსაკუთარისავაჭროპოლიტიკისსაფუძვლად,ძირითადად,თავისუფალივაჭრობისპრინციპებიაირჩია.ბოლოათიწლისგან-მავლობაში,საქართველოაქტიურადაწარმოებსმოლაპარაკებებსდააფორმებსხელშეკრულებებსთავისუფალივაჭრობისშესახებ.2014წლამდე,საქართველოსგაფორმებულიჰქონდათავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებები(FTA)დსთ-სთანდამისმეზობელ11ქვეყანასთან(უკრაინა,ბელორუსია,მოლდოვა,ყაზა-ხეთი, ყირგიზეთი, ტაჯიკეთი, უზბეკეთი,თურქმენეთი,თურქეთი, აზერბაიჯანიდასომხეთი). 2014 წლის ივნისში, საქართველომ ხელი მოაწერა ევროკავშირთანასოცირებისშესახებშეთანხმებას(AA)დაღრმადაყოვლისმომცველითავისუფა-ლისავაჭროსივრცისშესახებშეთანხმებას(DCFTA).საქართველომასოცირებისშესახებშეთანხმების(AA)რატიფიცირებამოახდინა2014წლის18ივლისს.ასო-ცირებისშესახებშეთანხმება (AA)დაღრმადაყოვლისმომცველითავისუფალისავაჭროსივრცისშესახებშეთანხმება(DCFTA)პირობითადძალაშია2014წლის1-ლისექტემბრიდან1.2017წლის13მაისს საქართველომხელიმოაწერათა-ვისუფალივაჭრობის შესახებ შეთანხმებას (FTA) ჩინეთთან, ერთი წლის შემდეგ(2018წლის27ივნისს)ამოქმედდათავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება(FTA)ჰონგკონგთან.აღნიშნულიშეთანხმებების(FTA)წყალობით,საქართველომმოიპოვა წვდომა ბაზრებზე, რომელთა წილიც გლობალურ მშპ-ში, 2019 წლისმდგომარეობით,40,2%-სშეადგენს.ამპერიოდიდანმოყოლებული,საქართვე-ლოაგრძელებსმუშაობასთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებებისმიმარ-თულებით. 2018 წელს დაიწყო ისრაელთან თავისუფალი ვაჭრობის (FTA) მი-ზანშეწონილობისკვლევა.2019წლისიანვარშიდასრულდასაქართველოსადაინდოეთსშორისთავისუფალივაჭრობის (FTA)მიზანშეწონილობისერთობლივიკვლევა.

1 ამის შემდეგ, 2016 წლის 27 ივნისს, საქართველომ ხელი მოაწერა თავისუფალი ვაჭრობისშეთანხმებასთავისუფალივაჭრობისევროპულასოციაციაციასთან(EFTA).შეთანხმებაისლანდიასადა ნორვეგიისთან ძალაში შევიდა იმავე წლის 1-ლ სექტემბერს, ხოლო შვეიცარიასთან დალიხტენშტეინთან,2018წლის1მაისს.

5

ფიგურა 1.საქართველოს შეთანხმებები თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ

წყარო: საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო

ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, საქართველოს საგარეო ვაჭრობა სწრაფიდინამიკითხასიათდებოდა.უკანასკნელი10წლისგანმავლობაში,საქართველოსვაჭრობის მთლიანი მოცულობა გაიზარდა 228%-ით, ძირითადად იმპორტისხარჯზე(იმპორტ-ექსპორტისთანაფარდობასაშუალოდ3,11იყო),მაგრამუნდააღინიშნოს,რომ ექსპორტსადა იმპორტს შორის არსებული სხვაობა მცირდება(იხ.გრაფიკი2).ამასთან,ვაჭრობისგახსნილობამ2მკვეთრიზრდაგანიცადადა2019წელსმშპ-ს116,5%შეადგინა.

ამასთან დაკავშირებით იბადება მოსაზრება, რომ, შესაძლოა, ვაჭრობის ასეთიმაღალიდინამიკაუკავშირდებოდესსაქართველოსსაგარეოსავაჭროპოლიტიკას,რომელიც ეფუძნება ქვეყნის აქტიურ ჩართულობას თავისუფალი ვაჭრობისშეთანხმებებში. ამ მოსაზრების შესამოწმებლად მნიშვნელოვანია დადგინდესმიზეზ-შედეგობრივი კავშირი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებებსა(FTA)დავაჭრობისმოცულობასშორის,რაცმოცემულიკვლევისძირითადმიზანსწარმოადგენს.

2 იმპორტისადაექსპორტის(მომსახურებითვაჭრობისჩათვლით)თანაფრდობამშპ-სთან.

6

ფიგურა 2. სასაქონლო ვაჭრობის დინამიკა საქართველოში

საგარეო ვაჭრობის დინამიკა(ათასიაშშდოლარი)

საგარეო ვაჭრობის ტენდენციები

10

000

8 000

6 000

4 000

2 000

0

19951999

20112003

20152007

2019

75%70%65%60% 55%50%

4,003,503,002,50 2,001,50

20112010

20122013

20142016

20172018

20152019

იმპორტი ექსპორტი

ვაჭრობისთანაფარდობა/მშპიმპორტ-ექსპორტისთანაფარდობა(RHS)

Linear (ვაჭრობისთანაფარდობა/მშპ)

Linear (იმპორტ-ექსპორტისთანაფარდობა(RHS))

წყარო: საქსტატი

1.1 თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებების მნიშვნელობა განვითარებადი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისათვის

თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმება (FTA) ზემოქმედებას ახდენს ქვეყნისკეთილდღეობაზე ორი მიმართულებით. პირველი, ვინერის თეორიის თანახმად,სავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation)ხდებამაშინ,როდესაცარაეფექტურიადგილობრივიწარმოების ან იმპორტისჩანაცვლებახდებაიმ პარტნიორისმიერგახორციელებულიეფექტურიიმპორტით,რომელთანაცქვეყანასგაფორმებულიაქვსთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება(FTA)დამეორე,სავაჭრონაკადებისგადართვა (Trade Diversion) ხდება მაშინ, როდესაც თავისუფალი ვაჭრობისარაწევრიქვეყნისეფექტურიიმპორტისჩანაცვლებახდებაFTAპარტნიორისმიერგახორცილებულიარაეფექტურიიმპორტით(Viner&Olsington,2014).

საერთაშორისო ეკონომიკაში გავრცელებული აზრით, როდესაც ორ ქვეყანასშორისარსებობსთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება(FTA),რესურსებისგადანაწილება ხდება ოპტიმალურად და ქვეყნები ორიენტირებული არიან იმსაქონლის წარმოებაზე,რომლებშიც მათ შეფარდებითი უპირატესობა გააჩნიათ.აღნიშნულიპრაქტიკისკარგმაგალითსწარმოადგენსევროკავშირსადამექსიკასშორისგაფორმებულიFTA(Serrano,Martínez,Rodríguez,&Salazar,2015);მასშემდეგრაცევროკავშირმადამექსიკამხელიმოაწერესთავისუფალივაჭრობისშესახებ შეთანხმებას, მნიშვნელოვნად გაიზარდა მექსიკიდან ევროკავშირშიიმ სექტორებთან დაკავშირებული საქონლის ექსპორტი, რომლებშიც მექსიკასშეფარდებითი უპირატესობაგააჩნიადა პირიქით. წინამდებარენაშრომში ასევეაღწერილია ფაქტი, რომლის თანახმადაც, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები(FDI),მექსიკისექსპორტზეორიენტირებულწარმოებაში,გაიზარდამასშემდეგრაც ქვეყანამ თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებას (FTA) მოაწერახელი,აღნიშნულიზრდაუკავშირდებაპირდაპირიუცხოურიინვესტიციების(FDI)ზრდას არა მხოლოდ ევროკავშირიდან, არამედ ასევე ამერიკის შეერთებული

7

შტატებიდანაც.აქედანშესაძლებელიადავასკვნათ,რომთავისუფალივაჭრობისშესახებ შეთანხმებამ (FTA) მნიშვნელოვანიროლი ითამაშაროგორც ვაჭრობისმოცულობის, ასევე პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) დაჩქარებულიტემპითზრდაში.

თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმება (FTA) ყოველთვის არ იწვევსმნიშვნელოვანი სავაჭრო ნაკადების შექმნას (Trade Creation) (Stevens, Ir-fan, Massa, & Kennan, 2015). განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებსშორის გაფორმებული თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებების შესახებარსებული ლიტერატურის ანალიზისას აღმოჩნდა, რომ ავსტრალიასა დატაილანდსშორისთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმების(FTA)გაფორმებასმხოლოდ უმნიშვნელო სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation) მოჰყვაშედეგად,იგივეშეიძლებაითქვასჩილესადაევროკავშირსშორისგაფორმებულშეთანხმებასთან (FTA) დაკავშირებით, რომელიც საკმაოდ მცირე ეკონომიკურიეფექტით გამოირჩევა. მეორე მხრივ, კვლევებით დგინდება, რომ მკაფიო დამნიშვნელოვანი სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation) მოჰყვა შედეგადთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებებსშემდეგსუბიექტებსშორის:

y ევროკავშირი — თურქეთისსაბაჟოკავშირი

y ევროკავშირი — ხმელთაშუაზღვისრეგიონი

y თურქეთი — ხმელთაშუაზღვისრეგიონი

სავაჭრო ნაკადების შექმნაზე (Trade Creation) მცირე ეფექტის ახსნაშესაძლებელიასავაჭროპარტნიორებისგანვითარებისდონეებსშორისსხვაობით.ჰუიჯსკენსმა (2007 წ.) შეისწავლა განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებსშორისგაფორმებულითავისუფალივაჭრობისშესახებ31შეთანხმება (FTA)დადაასკვნა,რომამშეთანხმების (FTA)გაფორმებისშემდეგვაჭრობისდინამიკასმნიშვნელოვნად განაპირობებს ექსპორტიორი და იმპორტიორი ქვეყნებისგანვითარებისდონე.იმშემთხვევაში,თუორივემხარეგანვითარებისშედარებითთანაბარდონეზეიმყოფება,მათშორისშეთანხმების(FTA)გაფორმებისშემდგომვაჭრობისმოცულობაიზრდება.ვაჭრობისმოცულობაასევეიზრდებაექპორტიორქვეყანაში, იმ შემთხვევაში თუ იგი განვითარების დონით უსწრებს იმ ქვეყანას,რომელშიცხორციელდებაიმპორტი.აღნიშნულიტენდენციაგამოიკვეთამექსიკასადაევროკავშირსშორისგაფორმებულიშეთანხმების(FTA)შემთხვევაშიც.

მიუხედავად იმისა, რომ თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებების (FTA)ზემოქმედებაიშვიათადგულისხმობსსავაჭრონაკადებისგადართვას(TradeDi-version),ავტორებისაკუთარნაშრომში(Caporale,Rault,Sova&Sova,2009),ევროკავშირის15ქვეყანასადაცენტრალურიდააღმოსავლეთევროპისქვეყნებს(CEEC)(ბულგარეთი,უნგრეთი,პოლონეთიდარუმინეთი)შორისგაფორმებულიშეთანხმებების (FTA) ანალიზისას ასკვნიან, რომ წევრი ქვეყნები მიდრეკილიარიანვაჭრობააწარმოონერთმანეთთან,ვიდრესხვაარაწევრქვეყნებთან.

არსებობსდამატებითიგზები,რომელთასაშუალებითაცგანვითარებადიქვეყნებიგანსაკუთრებულ სარგებელს იღებენ, განვითარებულ ქვეყნებთან შეთანხმებების(FTA)გაფორმებისსაშუალებით.

8

y „მასშტაბის“ ეფექტი. კრუგმანის მიერ შემოთავაზებული„ვაჭრობის ახა-ლითეორიის” თანახმად, საერთაშორისო ვაჭრობა განისაზღვრება მასშტა-ბისეკონომიკითადაქსელებისეფექტურობით(Pettinger,2017)რაციმასნიშნავს,რომ მცირედა განვითარებადი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისათვისსასიცოცხლოდმნიშვნელოვანიადიდბაზრებზეწვდომისმოპოვება,„მასშტა-ბის“ეფექტისსაშუალებითსარგებლისმიღებისმიზნით.თავისუფალივაჭრო-ბისშესახებშეთანხმებები(FTA)საშუალებასაძლევსგანვითარებადქვეყნებსმოიპოვონწვდომადიდბაზრებზე.

y სტრუქტურული რეფორმებისა და პოლიტიკის რეგულირების „ჩარ- ჩოში მოქცევა“. პროდუქტიულობისა და კონკურენტუნარიანობის გასაუმ-ჯობესებლადქვეყანაში საჭიროაგატარდეს სტრუქტურულირეფორმები. მა-თიბუნებიდანგამომდინარე,სტრუქტურულირეფორმებივერუზრუნველყოფსდაუყოვნებელიდახელშესახებიეკონომიკურიეფექტისმიღებას.მაშინრო-ცარეფორმებისდროს,სექტორულდონეზეჩნდებიანე.წ.„წარუმატებელი“სუბიექტები, რაც, თავის მხრივ, უარყოფითად აისახება სტრუქტურული რე-ფორმებისპროცესზე.ამპრობლემისდაძლევაშესაძლებელიათავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებების(FTA)გაფორმებით.უპირველესყოვლისა,აღნიშნული შეთანხმებები (FTA), განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში,როდესაცმათიგაფორმებახდებაგანვითარებულქვეყანასადაგანვითარებადქვეყანასშორის, ამ უკანასკნელს კონკრეტული ცვლილებების გახორციელების (მაგ.სანიტარიისადაფიტოსანიტარიის(SPS)მიმართულებითგატარებულიღონის-ძიებები, კანონები,რომლებიც უზრუნველყოფს ინტელექტუალური საკუთრე-ბისდაცვასდაა.შ.)ვალდებულებასაკისრებს.გარდაამისა,იმშემთხვევაში,თუ ქვეყანაში უკვე მიმდინარეობს სტრუქტურულირეფორმები, მას შეუძლიაისარგებლოს პარტნიორი განვითარებული ქვეყნის ტექნიკური დახმარებით(Plummer,Cheong,&Hamanaka,2010).

y ტექნოლოგიებისა და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) მოზიდვა.მასშემდეგ,რაცთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება(FTA)ძალაშიშევა,რაცგულისხმობსიმას,რომგანვითარებადიქვეყანამოიპოვებსწვდომას განვითარებული ქვეყნის ბაზარზე, პარალელურ რეჟიმში, იწყებაგანვითარებად ქვეყანაში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) მოზიდ-ვა. თავდაპირველად, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების (FDI) შემოდინე-ბა იწყება იმ პარტნიორი ქვეყნიდან, რომელთანაც განვითარებად ქვეყანასგაფორმებულიაქვსშეთანხმება (FTA), წარმოებისდაბალიხარჯებისგამო(როგორიცაა,მუშახელი,დაბეგვრისტარიფიდაა.შ.).გარდაამისა,პირდა-პირიუცხოურიინვესტიციები(FDI)შესაძლებელიაშემოვიდესსხვაქვეყნები-დანაც,ვინაიდანგანვითარებულიქვეყნებისბაზრებისაკმარისადსტაბილური,პროგნოზირებადიდადიდიაიმისათვის,რომაითვისოსდამატებითიექსპორ-ტი,ქვეყნისეკონომიკასშეუძლიაშეასრულოსშუამავლისროლი.პირდაპირუცხოურინვესტიციებს(FDI)თანსდევსტექნოლოგიებისადანოუ-ჰაუსშემო-ტანაქვეყანაში(UNCTAD,2010)(Lee,Lee,&Kim,2011)).

y ადამიანური და ინსტიტუციური შესაძლებლობების განვითარება. აღნიშნულიმიიღწევატექნიკურიდახმარებით,რომელიცხორციელდებათა-

9

ვისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებისთვის(FTA)მზადებისპროცესშიმო-ლაპარაკებისას, რომელიც მოიცავს პერსონალის მომზადებას ტრენინგებისსაშუალებით და „ნოუ-ჰაუ“-ს მიწოდებას სემინარებისა და სამუშაო შეხვედ-რების,სასწავლოვიზიტებისადაკადრებისმომზადებისდაფინანსებისსაშუა-ლებით;გარდაამისა,ხდებაქვეყნისთვისდახმარებარათამანსათანადოდშეასრულოსაღებულივალდებულებებიდაშეიმუშავოსდადანერგოსკონკუ-რენტულიპოლიტიკა.(Plummer,Cheong,&Hamanaka,2010)

1.2 საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შესახებ შეთანხმებისა (DCFTA) და საქართველოსა და ჩინეთს შორის თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) ექს-ანტე ანალიზის მიმოხილვა

ზემოთ ჩამოთვლილი წარმოადგენს სწორედ იმ სარგებელს, რომელსაცსაქართველო იღებს ევროკავშირთან გაფორმებულიDCFTA-ისა და ჩინეთთანგაფორმებულიFTA-ისსაშუალებით.პირველრიგში,ევროკავშირისადაჩინეთისმოსახლეობა, ერთობლივად, 2019 წლის მდგომარეობით, დაახლოებით 2მილიარდს შეადგენს,3 ხოლო, მათი მშპ ჯამურად შეადგენს 32 მილიარდ აშშდოლარს,4რაც იმას ნიშნავს,რომ საქართველოს ექსპორტზეორიენტირებულიწარმოებამნიშვნელოვანსარგებელსმიიღებს„მასშტაბის“ეფექტისსაშუალებით.

ევროკავშირთანგაფორმებულიDCFTAდაჩინეთთანგაფორმებულიFTAსაქარ-თველოსპირდაპირიუცხოურიინვესტიციებისა(FDI)და,ამასთან,ახალიტექნო-ლოგიებისადა„ნოუ-ჰაუ“-სმოზიდვისდიდშესაძლებლობასაძლევს.მნიშვნელოვ-ნიააღინიშნოს,რომმსოფლიომასშტაბითსულ7ქვეყანას5გააჩნიათავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებები(FTA)ერთდროულადევროკავშირთანდაჩინეთ-თან.ესსაქართველოსაძლევსშესაძლებლობასმოიზიდოსინვესტიციებიარამხო-ლოდდანარჩენიმსოფლიოდან,არამედასევეჩინეთიდან — რათააწარმოოსექ-სპორტიჩინეთშიდა/ანევროკავშირისქვეყნებში;დაევროკავშირისქვეყნებიდანრათააწარმოოსექსპორტიჩინეთსადა/ანევროკავშირისქვეყნებში.

რაცშეეხებასტრუქტურულირეფორმებისადაპოლიტიკისრეგულირების„ჩარჩოშიმოქცევას“ – ევროკავშირთანღრმადა ყოვლისმომცველითავისუფალისავაჭროსივრცისშესახებშეთანხმებაში(DCFTA)„ღრმადაყოვლისმომცველი“(“Deepandcomprehensive“–„DC”)გულისხმობსსტრუქტურულრეფორმებს (ISETPolicyInstitute,2016,p.6),რაციმასნიშნავს,რომსაქართველოსშეუძლიასარგებელინახოს ინსტიტუციურ დონეზე. DCFTA-ის გახორციელების პროცესი თავისთავადგულისხმობსადამიანურიდაინსტიტუციურიშესაძლებლობებისგანვითარებას.

3 ევროკავშირისადაჩინეთისმოსახლეობისშესახებმონაცემებიაღებულიარესურსიდან„Worldometer“.4 ჩინეთისა და ევროკავშირის მშპ-ს შესახებ მონაცემები აღებულია საერთაშორისო სავალუტო

ფონდის(სსფ)მიერშემუშავებულიმსოფლიოეკონომიკისმიმოხილვისდოკუმენტიდან.5 შვეიცარია,სინგაპური,სამხრეთკორეა,ჩილე,პერუ,ისლანდიადასაქართველო.

10

ყველა ზემოთჩამოთვლილი მოსალოდნელი შედეგისა და შესაძლებლობის ანა-ლიზიწარმოებულიიყოDCFTA-სადაჩინეთთანFTA-ისკონტექსტში,მათიგახორ-ციელების სხვადასხვა ეტაპზე, დაწყებული მოლაპარაკებებითდადამთავრებულიამშეთანხმებათაპრაქტიკაშიდანერგვით.2013წელს,ვიდრესაქართველოხელსმოაწერდაევროკავშირთანDCFTA-ის,კვლევით-საკონსულტაციოკომპანიამ„Eco-rys“-მა(2003წ.)აწარმოაექს-ანტეკვლევა.კვლევამოიცავდაDCFTA-ისპოტენ-ციურიზემოქმედებისანალიზსსაქართველოსადაევროკავშირზე,მაკროდასექტო-რულდონეებზე.ანალიზიწარმოებულიიყოგამოთვლადიზოგადიწონასწორობის(CGE)მოდელისგამოყენებით,რომელიციძლევასაშუალოდაგრძელვადიანიშე-დეგებისგანსაზღვრისშესაძლებლობას.ჩატარებულიანალიზისასმაკროდონეზე,საქართველოსეროვნულიშემოსავლის297მილიონიევროთიზრდაიქნაპროგნო-ზირებული,ხოლოევროკავშირისთვისმნიშვნელოვანიცვლილებაარიყომოსა-ლოდნელი.გარდაამისა,მოსალოდნელიიყომთლიანიექსპორტისა(+12%)დაიმპორტის(+7,5%)ზრდა,CPIინფლაციისშემცირებისა(-0,6%)დასაშუალორეა-ლურიხელფასისზრდის(+3,6%)პარალელურად,გრძელვადიანიპერიოდისთვის.რაცმიანიშნებდაიმას,რომDCFTA-ისამოქმედებისშედეგად,მაკროდონეზე,ექ-სპორტსადაიმპორტსშორისარსებულისხვაობაშემცირდებოდადაგაიზრდებოდადასაქმებულთამსყიდველუნარიანობა.რაცშეეხებამომიჯნავე„მესამე“ქვეყნებს,მათშემთხვევაშიმნიშვნელოვანიზემოქმედებანავარაუდებიარიყო,გამონაკლისსწარმოადგენდარუსეთიდა აზერბაიჯანი,რომლებიც, პროგნოზისთანახმად, მცი-რესარგებელსმიიღებდნენ.სექტორულდონეზე,კვლევისთანახმად,იქნებოდნენწარუმატებელი და წარმატებული სუბიექტები. მწარმოებლურობის მკვეთრი ზრდამოსალოდნელიიყოქიმიკატების,რეზინისადაპლასტმასისწარმოებისსექტორში.დაახლოებით8-24%-იანი ზრდა იყო ნავარაუდები მეცხოველეობისადა ხორცისპროდუქტებისწარმოებისსექტორში,ასევედამუშავებულისაკვების,ელექტროდაკომპიუტერულიტექნიკისადასხვაპროდუქტებისწარმოებისსექტორში.გარდაამი-სა,5%-ზემეტიზრდაიყომოსალოდნელიდანადგარებისადააღჭურვილობისდაძირითადილითონებისწარმოებისსექტორებში.

კიდევ ერთი კვლევა გაახორციელა ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრმა(2014), რომლის ფარგლებშიც ყურადღება ძირითადად გამახვილებული იყოტარიფებისგაუქმებასადაგაყალბებისსაწინააღმდეგომექანიზმებისშემოღებაზე6. კვლევაშიაღნიშნულიიყო,რომსაქართველოუკვესარგებლობდაშეღავათიანიტა-რიფებით (პრეფერენციების გენერალიზებული სისტემა GSP+) (2010 წლისთვისპროდუქტების92,52%-ზეარმოქმედებდასაბაჟოგადასახადები).რაცშეეხებაგა-ყალბებისსაწინააღმდეგომექანიზმებს,კვლევაშიაღნიშნულიიყო,რომიმპორტზედაწესებულიფიქსირებულოდენობა(რომლისგადაჭარბებისშემთხვევაშიცქვეყა-ნავალდებულიადაასაბუთოს,რომმზადააუზრუნველყოსგაზრდილიმოცულობისმდგრადიმიწოდება)ისედაცსაკმაოდმაღალიიყო.შესაბამისად,გაყალბებისსაწი-ნააღმდეგომექანიზმებისაქართველოსარშეუქმნიდადამატებითწნეხს.

თბილისისსახელმწიფოუნივერსიტეტის (თსუ)ეკონომიკისსაერთაშორისოსკო-ლის(ISET)ბაზაზეარსებულმაკვლევითმაინსტიტუტმა,პოლიტიკისადამართვისსაკონსულტაციოჯგუფთან(PMCG)და„PricewaterhouseCoopers“-თან(PWC)

6 ფიქსირებულიოდენობა იმპორტზე,რომლის გადაჭარბების შემთხვევაშიც ექსპორტიორი ქვეყანავალდებულიადაასაბუთოსგადაჭარბებისმიზეზები.

11

ერთად,ჩაატარაკვლევა,რომლისფარგლებშიცწარმოებულიიყოDCFTA-სთანდაკავშირებულიშესაძლოსარგებლისადარისკებისანალიზი(თბილისისსახელ-მწიფოუნივერსიტეტის(თსუ)ეკონომიკისსაერთაშორისოსკოლის(ISET)ბაზაზეარსებულიკვლევითიინსტიტუტი,2016წ.).იმავეკვლევისამსახავანგარიშშიასე-ვეხაზგასმითარისაღნიშნული,რომსაქართველოისედაც„სარგებლობსდაბალიტარიფებით”(ISETPolicyInstitute,2016,p.7).კვლევისანგარიშშიყურადღებაძირითადადგამახვილებულიაექსპორტისადაპირდაპირიუცხოურიინვესტიციების(FDI)ხელშეწყობისგზებზე.რაცშეეხებაპირდაპირუცხოურინვესტიციებს(FDI),კვლევაშიიდენტიფიცირებულიაპოტენციურადმიმზიდველისექტორებიდაქვეყნე-ბი,რომლებისთვისაცინვესტიციებისგასახორციელებლადსაქართველოშეიძლებახელსაყრელიაღმოჩნდეს,დაბალიტარიფებისგამო.საქართველოსსაექსპორტოპოტენციალთანდაკავშირებითაღინიშნა,რომ,მოკლევადიანპერიოდში,ქვეყა-ნამშესაძლოავერმოახერხოსექსპორტისმკვეთრადგაუმჯობესება,რადგანძი-რითადიექსპორტიორიმწარმოებლებიისედაცწარმოებისმაქსიმალურთანმიახ-ლოებულიდატვირთვისპირობებშიაწარმოებენექსპორტს.გარდაამისა,კვლევისანგარიშშიაღნიშნულია,რომისეთისექტორები,როგორიცაასოფლისმეურნეობა,ძირითადადწარმოდგენილიამცირემწარმოებლებით,რომლებიც,მოკლევადიანპერიოდში,ვერშეძლებენსაკუთარიწარმოებისმოცულობისგაზრდას,გაზრდილიმოთხოვნისდასაკმაყოფილებლად.დამატებით,წარმოებისსექტორსრამდენიმემნიშვნელოვანიხარვეზიგააჩნია,როგორიცაა:ინოვაციისნაკლებობა,ფინანსე-ბისხელმისაწვდომობისარარსებობადაფინანსებისსიძვირე,ტრანსპორტირებას-თანდაკავშირებულიმაღალიხარჯები,სუსტიადგილობრივიხელისუფლება,პრო-ფესიულიუნარებისნაკლებობა,ადგილობრივიინვესტორებისდაცვისნაკლებობა.

ადაროვიდაჰავლიკი(2016წ.)თავიანთნაშრომშიაცხადებენ,რომსაქართვე-ლოს,მოლდოვასადაუკრაინასმდგრადიეკონომიკურიზრდისმისაღწევადაუ-ცილებლადესაჭიროებათწვდომადიდბაზრებზე. ისინი ასევე აღნიშნავენ,რომDCFTA-ისზემოქმედებადაშედეგებითვალსაჩინომხოლოდსაშუალოვადიანდაგრძელვადიანპერიოდშიგახდება.იგივეავტორებისთანახმად,DCFTA-ისგახორ-ციელება გარკვეულ დანაკარგებთან იქნება დაკავშირებული მოკლევადიან პე-რიოდში,რამაცშესაძლოადაჩრდილოსკიდეცსაშუალოვადიანდაგრძელვადიანპერიოდშიმოსალოდნელისარგებელი,რადგანაცშესაძლოათავიიჩინოსისეთმასაფრთხეებმა,როგორიცააევროსკეპტიციზმიდაპოპულიზმი.შესაბამისად,მათიმოსაზრებით,DCFTAგახორციელებისასმნიშვნელოვანიამოქმედებებისადაღო-ნისძიებებისეტაპობრივადგატარება,ამგვარირისკებისადასაფრთხეებისშემცი-რებისმიზნით.

ჩინეთთანFTA-ისმიზანშეწონილობისშესწავლაწარმოებულიიყოკვლევითიცენ-ტრის„PMCRresearchCenter“-ისმიერ(2015წ.).კვლევამოიცავდავაჭრობი-სადავაჭრობასთანდაკავშირებულიშესაძლოსარგებლისექს-ანტეანალიზს.ექს-ანტეანალიზისასგამოყენებულიიყოროგორცნაწილობრივიწონასწორობის(PE)(საქართველოსმხრიდან),ასევეგამოთვლადიზოგადიწონასწორობის(CGE)(ჩი-ნეთისმხრიდან)მოდელები.PEმოდელისგამოყენებითწარმოებულიანალიზისთანახმად,ჩინეთიდანიმპორტიგაიზრდებოდა1,69%-ითდაიმპორტიდანმიღე-ბულიშემოსავალიტარიფებისკლებისხარჯზეშემცირდებოდა0,5%-ით,ხოლოჩინეთშიექსპორტიგაიზრდებოდა9%-ით.პროდუქტებისდონეზე,მნიშვნელოვანი

12

ზრდაიყომოსალოდნელიისეთპროდუქტებზე,როგორიცააღვინის პროდუქტე-ბი(+28,5%),ნარჩენებიდასპილენძისადაალუმინისჯართი(+3,3%),წყალი,მინერალურიწყლები,დასხვაუალკოჰოლოსასმელები(+36,7%).CGEმოდე-ლისგამოყენებითწარმოებულიანალიზისთანახმად,საქართველოსექსპორტისმნიშვნელოვანი — 28,9%-იანიზრდაიყომოსალოდნელი,ძირითადადბოსტნეუ-ლისადა ხილის,ლითონის პროდუქტების,როგორიცაა სპილენძიდა ალუმინი,ყურძნისგანდამზადებულიღვინოს,ქსოვილებისადატანისამოსისდააპარატურისხარჯზე.მეორემხრივ,ჩინეთიდანსაქართველოშიიმპორტის6,7%-ითზრდაიყომოსალოდნელი, ძირითადადისეთი პროდუქტების ხარჯზე,როგორიცაა,ღორისდაფრინველისპროდუქტები,ბოსტნეულიდახილი,დამუშავებულისაკვები,ლი-თონისპროდუქტები,ქიმიურიდარეზინისპროდუქტები,წარმოებულიპროდუქტე-ბიდააპარატურა.ამავეკვლევისთანახმად,განვითარებადქვეყნებსადაჩინეთსშორისუკვეარსებულითავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებების(FTA)გა-მოცდილებისგათვალისწინებით,პირდაპირიუცხოურიინვესტიციების(FDI)მნიშ-ვნელოვანიზრდაციყონავარაუდები.

ჩინეთთანFTA-ისმოსალოდნელიშედეგებისანალიზიასევეაწარმოაფუენფზიგმა(2016წ.),რომელმაცFTA-ისპოტენციურისარგებლისშეფასებისთვისგამოიყენასტრუქტურული გრავიტაციული მოდელები. აღნიშნული კვლევის შედეგად შედგამოვლენათაგანვითარებისსამიშესაძლოვარიანტი.სამივევარიანტშისაქართვე-ლოსთვისნავარაუდებიიყოექსპორტისმნიშვნელოვანიზრდა(68,3-108%)ასე-ვერეალურიმშპ-სზრდა(1,1-1,6%),დამხოლოდუმნიშვნელოსავაჭრონაკადე-ბისგადართვა(TradeDiversion)(4,5-8,4%).

1.3 კვლევის მიზნები

ევროკავშირთან DCFTA-ს ამოქმედებიდან ხუთი წელი გავიდა, ხოლო ჩინეთთანFTA-ისამოქმედებიდანორიწელი.საინტერესოაექს-პოსტანალიზისჩატარებაიმისგასარკვევადთურა ზემოქმედება იქონიათავისუფალივაჭრობის შესახებ შეთან-ხმებებმა(FTA)საქართველოსეკონომიკაზე.ექს-პოსტანალიზისმიზანსწარმოად-გენსსაქართველოსმიერევროკავშირთანგაფორმებულიDCFTA-სადაჩინეთთანგაფორმებული FTA-ის თვისებრივი და რაოდენობრივი ზემოქმედების შეფასება,მაკროდა სექტორულდონეებზე. გარდა ამისა, მოცემული კვლევის ფარგლებშიშევეცდებითგავარკვიოთთუსაქართველოსთვისკეთილდღეობისთვალსაზრისითრამდენადსარგებლისმომტანიაღმოჩნდაევროკავშირთანგაფორმებულიDCFTAდაჩინეთთანგაფორემბულიFTA.უფროკონკრეტულად,კვლევისმიზანიაგავარ-კვიოთთავისუფალი ვაჭრობის შესახებ აღნიშნული შეთანხმებებს შედეგად მოყვასავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation)თუსავაჭრონაკადების გადართვა(TradeDiversion).კვლევისკიდევერთიმიზანსწარმოადგენსიმპორტისდაექ-სპორტის რაოდენობრივი ზემოქმედების ანალიზი სხვადასხვა დონეებზე. გარდაამისა,დასკვნაშიაღვწერთDCFTA-სადაჩინეთთანგაფორმებულFTA-სშორისარ-სებულიგანსხვავებებსადამსგავსებებსდაამემპირიულიდასკვნებისსაფუძველზე,კვლევაშიშევეცდებითდავადგინოთისშესაძლოსაფრთხეებიდაშესაძლებლობე-ბი,რომლებიცუკავშირდებამომავალშისაქართველოსმიერსხვაქვეყნებთანდა-დებულშეთანხმებებსთავისუფალივაჭრობისშესახებ.

13

2. მეთოდოლოგია

ზოგადი მიმოხილვა

ექს-პოსტანალიზისწარმოებაშესაძლებელიარამდენიმემეთოდისგამოყენებით.ზოგიერთიმეთოდი7ორიენტირებულიასატარიფოხაზებზედამათუწოდებენუპი-რატესობისმაჩვენებლებს[PreferenceIndicators](Plummer,Cheong,&Ha-manaka,2010).იმისდამიუხედავად,რომაღნიშნულიმაჩვენებლებითავისუფა-ლი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) ეფექტურობის მარტივად გამოთვლასუზრუნველყოფს, მათი გამოყენებით შეუძლებელია განისაზღვროს ამ შეთანხმე-ბის (FTA)ზემოქმედებავაჭრობასადაკეთილდღეობაზე.ვინაიდანჩვენიკვლე-ვაორიენტირებულია ვაჭრობისადა კეთილდღეობისთვალსაზრისით მიღებულისარგებლისგანსაზღვრაზე,ექს-პოსტანალიზისთვისშეირჩავინერისმოდელიდავაჭრობისგრავიტაციულიმოდელი.

თავისპირველნაშრომშიიაკობვინერმაპირველადშემოიტანასაბაჟოგაერ-თიანებებისშერეულიზემოქმედებისცნება.საკუთარნაშრომში„საბაჟოგაერ-თიანებებთან დაკავშირებული საკითხები“ (1950 წ.)”, მან ჩამოაყალიბა„სავაჭრო ნაკადების შექმნისა” (Trade Creation) და “სავაჭრო ნაკადებისგადართვის” (Trade Diversion) თეორია (Viner & Olsington, 2014). აღ-ნიშნული თეორიის თანახმად, სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation)ხდებამაშინ,როდესაცარაეფექტურიადგილობრივიწარმოებისანიმპორტისჩანაცვლებახდებაიმპარტნიორისმიერგახორციელებულიეფექტურიიმპორ-ტით,რომელთანაცქვეყანასგაფორმებულიაქვსFTA.დამეორე,სავაჭრონა-კადების გადართვა (Trade Diversion) ხდება მაშინ, როდესაც თავისუფალივაჭრობისარაწევრიქვეყნისეფექტურიიმპორტისჩანაცვლებახდებაFTAპარ-ტნიორისმიერგახორცილებელიარაეფექტურიიმპორტით,დისკრიმინაციულიტარიფებისარსებობისგამო8.

ვინერისთეორია(2014წ.)შესაძლებელიაგამოყენებულიიქნასვაჭრობისანა-ლიზის ბაზისად. აღნიშნული თეორიის გამოყენებით, ავტორები (Plummer,CheongandHamanaka,2010)გვთავაზობენანალიზისორგზას — თვისობრივ(qualitative)დარაოდენობრივ (quantitative) ანალიზს.თვისობრივი ანალი-ზის წარმოება შესაძლებელია ვინერის (2014 წ.) სავაჭრო ნაკადების შექმნისა(TradeCreation)და სავაჭრო ნაკადების გადართვის (TradeDiversion) მიდ-გომისგამოყენებით,თუმცააღნიშნულიმიდგომაარგულისხმობსკეთილდღეობისთვალსაზრისითსარგებლისრაოდენობრივშეფასებას,შესაბამისად,აღნიშნულიმეთოდითხდებააღწერილობითიანალიზი,მსგავსიანალიზივინერის(2014წ.)

7 დაფარვისკოეფიციენტი,სატარიფოგანაკვეთი,დატვირთვისკოეფიციენტი.8 მაგრამშესაძლებელიასავაჭრონაკადებისგადართვის(TradeDiversion)პროცესისშექცევადობას

ჰქონდეს ადგილი. კვლევის (Wonnacott, 1996) ანგარიშში მოყვანილია სავაჭრო ნაკადებისგადართვის(TradeDiversion)პროცესისშექცევადობისმაგალითებიდააქვეაღნიშნულია,რომ1994წელს,როდესაცმექსიკაშეუერთდაჩრდილოეთამერიკისთავისუფალივაჭრობისშეთანხმებას(NAFTA),მექსიკიდანამერიკისშეერთებულშტატებშიიმპორტი,რომელიცგადართულიაღმოჩნდა,ვინაიდანიგიჩაანაცვლაკანადიდანიმპორტმა,მასშემდეგ,რაც1989წელსკანადასადააშშ-სშორისშედგათავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმება(FTA),საბოლოოჯამშიაღდგა.

14

მოდელისგამოყენებითჩატარდაევროკავშირსადაალჟირსშორისგაფორმებუ-ლითავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებისსექტორულდონეზეანალიზისას(Yacine, Haddoud&Newbery, 2014) (საერთაშორისო ვაჭრობის სტანდარ-ტულიკლასიფიკაციის(SITC)9ერთნიშნადონეზე).კვლევისშედეგადდადგინდა,რომადგილიარჰქონდასავაჭრონაკადებისგადართვას(TradeDiversion)დაშეთანხმებისგახორციელებისშედეგადმოხდასავაჭრონაკადებისშექმნა(TradeCreation). მსგავსი მიდგომის გამოყენებით იქნა შეფასებული ინდონეზიასა დაიაპონიას შორის შეთანხმება ეკონომიკური პარტნიორობის შესახებ (Hariyono,2015). იგივე მეთოდის გამოყენებით იყო შესწავლილი სასოფლო-სამეურნეოსექტორში ვაჭრობა სლოვაკეთსა და ევროკავშირს შორის (Drabik, Pokriv-cak,&Ciaian, 2007),რომლის შედეგადაც აღმოჩნდა,რომ ადგილი ჰქონდასავაჭრონაკადებისმნიშვნელოვანგადართვას,რაცგამოწვეულიიყოტარიფებისლიბერალიზაციით,რომლისშედეგადაცევროკავშირის15წევრიქვეყნიდანდაცენტრალურიდააღმოსავლეთევროპისქვეყნებიდან(CEEC)იმპორტი31,4%-ითგაიზარდა.ვინაიდანვინერის(2014წ.)თეორიულიმოდელიაღწერილობითიხასიათისაა,მისიგამოყენებაშესაძლებელიაროგორცექს-პოსტ,ასევეექს-ანტეანალიზისას10.

რაოდენობრივი ექს-პოსტ ანალიზისთვის გამოვიყენებთ გრავიტაციულმოდელს.გრავიტაციულიმოდელიფართოდგამოიყენებასაერთაშორისოვაჭრობისანალი-ზისას (Head&Mayer,2013).გრავიტაციულიმოდელივაჭრობისგანმაპირო-ბებელი ფაქტორების რაოდენობრივი ანალიზის საშუალებას იძლევა. ამ მოდე-ლისერთ-ერთიმთავარიუპირატესობაარისის,რომსაკონტროლოცვლადებისგამოყენებითშესაძლებელიავაჭრობისმოცულობაზეთავისუფალივაჭრობისშე-სახებ შეთანხმებების პირდაპირი ზემოქმედების რაოდენობრივი მაჩვენებლებისგამოანგარიშება.შესაბამისად,გრავიტაციულიმოდელისგამოყენებითშესაძლე-ბელიაგანისაზღვროსთურამდენადგაიზარდავაჭრობაევროკავშირთანგაფორ-მებულიDCFTA-სადაჩინეთთანგაფორმებულიFTA-ისგავლენით.კონკრეტულიფაქტორის ზემოქმედების რაოდენობრივი შეფასებისათვის გამოიყენება მთელირიგი საკონტროლო ცვლადები. ყველაზე ფართოდ გავრცელებულ საკონტრო-ლო ცვლადებს მიეკუთვნება საერთო საზღვარი, საერთო ენა (რომელიც კულ-ტურული მსგავსების პირობას წარმოადგენს (Liu, 2007)), კოლონიური კავში-რები, ასევეშესაძლებელიასაერთაშორისოვაჭრობაზეჩრდილოეთ-სამხრეთის,ჩრდილოეთ-ჩრდილოეთის,სამხრეთ-სამხრეთის11ზემოქმედებისანალიზიც(Ma-gennis&Gardner,2009),რაციძლევაპარამეტრებისუფროზუსტიშეფასებისშესაძლებლობას.

9 საერთაშორისოვაჭრობისსტანდარტულიკლასიფიკაცია.10 მაგალითისთვის იხ. (Lewis, Robinson, & Thierfelder, 2003). გარდა ამისა, ბევრ ნაშრომში

ნაწილობრივშესულიაამგვარიანალიზი,ვინაიდანმიჩნეულია,რომმოცემულიმიდგომაშეგვილიაგანვიხილოთ როგორც მცირედით გაუმჯობესებული აღწერილობითი ანალიზი (იხ.: (Clausing,2001),(Sattayanuwat,2015)).

11 ჩრდილოეთ-ჩრდილოეთი – ვაჭრობა განვითარებულ ქვეყნებს შორის, ჩრდილოეთ-სამხრეთი– ვაჭრობა განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის, სამხრეთ-სამხრეთი – ვაჭრობაგანვითარებადქვეყნებსშორის.

15

გრავიტაციულიმოდელიპირველადშემოიღოიანტინბერგენმა1962წელსდაიგიწმინდაეკონომეტრიკულინსტრუმენტსწარმოადგენდა,რადგანუფროემყარებოდაინტუიციას, ვიდრე ეკონომიკურთეორიას. ინტუიციისთანახმად, საერთაშორისოვაჭრობანიუტონისგრავიტაციისკანონისშესაბამისადვითარდება.

F= Gm1m2

r2

ამფორმულისეკონომიკურვერსიაშიმასაწარმოადგენსექსპორტიორიქვეყნისადაიმპორტიორიქვეყნისმშპ-ს,ხოლომანძილი — სავაჭროხარჯებს.ამგვარად,გრავიტაციულიმოდელისეკონომიკურფორმულაში,სავაჭრონაკადებიდადებითკორელაციაშიაექსპორტიორიდაიმპორტიორიქვეყნებისმშპ-სთანდაუარყოფითკორელაციაშიაამქვეყნებსშორისმანძილთან.

მოგვიანებით, გრავიტაციული მოდელის თეორიული საფუძვლებს გვთავაზო-ბენსხვაავტორები(Anderson,(1979),Bergstrand(1985,1989)Deardorff(1998),Eaton&Kortum(2002),Chaney(2008),Bacchetta,etal.(2012)).ზოგიერთიეკონომისტისაზრით,გრავიტაციულიმოდელისგამოყენებისას,განტო-ლებაში ყველა ცვლადის ჩართვა უნდა წარმოებდეს მხოლოდ მაშინ, როდესაცმისი აქტუალობა გამომდინარეობს სტრუქტურული (მაგალითად მიკროეკონომი-კური)თეორიულიმოდელიდან(Shepherd,2008).თუმცა,არსებობსსაკმაოდმდიდარი ემპირიული ლიტერატურა, რომელიც შედგება როგორც თეორიული(სტრუქტურული)გრავიტაციულიმოდელებისაგან,ასევემოდელებისგან,რომლე-ბიცმოიცავსეკონომიკურინტუიციაზედამყარებულცვლადებს.12

გრავიტაციულიმოდელისაქართველოსთვისგამოყენებულიიქნასალომეთვალო-ძისმიერ,როდესაცმანგაანალიზასაქართველოსადათურქეთსშორისგაფორმებუ-ლითავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებისზემოქმედებავაჭრობაზე(2016წ.), რომლის შედეგადაც გამოვლინდა ქვეყნებს შორის თავისუფალი ვაჭრობის შე-სახებ შეთანხმების სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი, თუმცა მცირე ზემოქმედება.უფროადრეულიგრავიტაციულიმოდელისაქართველოსთვისააგოდილანჩიევმა(2012),როდესაცმანგაანალიზაფაქტორები,რომლებიცსაქართველოსვაჭრო-ბაზეზემოქმედებს.

12 აღნიშნულიმოიცავსადრეულკვლევებს,რომლებიცემსახურებოდაევროპის,ამერიკისადააზიისგაერთიანებებისშექმნისანალიზს,როგორიცაა,1959-67წლებში,წევრსახელმწიფოებზეევროპისეკონომიკური გაერთიანებისა (EEC) და თავისუფალი ვაჭრობის ევროპული ასოციაციის (EFTA)ზემოქმედებისანალიზი(Aitken,1973).ასევეწარმოებულიიქნა(Braga,Safdi,&Yeats,1994)ევროპულისაზოგადოების(EC),თავისუფალივაჭრობისევროპულიასოციაციის(EFTA),ლათინურიამერიკისინტეგრაციისასოციაციის(LAIA)/ლათინურიამერიკისთავისუფალივაჭრობისასოციაციის(LAFTA),სამხრეთ-აღმოსავლეთაზიისქვეყნებისასოციაციის(ASEAN)დაცენტრალურიამერიკისსაერთობაზრის(CACM)რეგიონულისავაჭროშეთანხმებების(RTA)ანალიზიდააღმოჩნდა,რომგრავიტაციულიმოდელისყველაცვლადსგააჩნდამოსალოდნელიმახასიათებლები,გამონაკლისსწარმოადგენდა მხოლოდ ლათინური ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაცია (LAFTA) დასამხრეთ-აღმოსავლეთაზიისქვეყნებისასოციაცია(ASEAN).

16

3. ვინერის მოდელი: მეთოდოლოგია და მონაცემები

DCFTA-სადაჩინეთთანFTA-ისთვისობრივიანალიზიწარმოებულიიყოპლუმე-რის,ჩეონგისადაჰამანაკას(2010წ.)მიერშემოთავაზებულივინერის(2014წ.)მოდელისგამოყენებით.ვინერისმოდელისთანახმად,იმშემთხვევაში,თუთავი-სუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებისპარტნიორიქვეყნიდანიზრდებაიმპორტი,მოსალოდნელიაშემდეგიშედეგები:

ცხრილი 1. სავაჭრო ნაკადების შექმნა და გადართვა

სავაჭრო ნაკადების შექმნა სავაჭრო ნაკადების გადართვა

1.მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი და ადგილობრივი წარმოება უც-ვლელირჩება.

2. მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი და ადგილობრივი წარმოება იზ-რდება.

3. მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი იზრდება, ხოლო ადგილობრივიწარმოებაუცვლელირჩება.

4.მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიდან იმ-პორტი უცვლელირჩება, ხოლო ად-გილობრივი წარმოება იზრდება ანკლებასგანიცდის.

5. მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი კლებას განიცდის, მაგრამ ადგი-ლობრივი წარმოების კლება უფრომეტადეცემა.

6.მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი იზრდება, ხოლო ადგილობრივიწარმოებაკლებასგანიცდის.

1.მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი კლებას განიცდის, ხოლო ადგი-ლობრივი წარმოება იზრდება ან უც-ვლელირჩება

2. მსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანიმპორ-ტი კლებას განიცდის, ხოლო ადგი-ლობრივიწარმოებისშემცირებაარაასაკმარისიმისდასაბალანსებლად.

იმპორტის ჩანაცვლების ეფექტი თავს იჩენს, როდესაც მთლიანი იმპორტიკლებულობსდაადგილობრივიწარმოებაიზრდება.სავაჭრონაკადებისგადართვისანშექმნის(TradeCreation/Diversion)მკვეთრიეფექტიარვლინდება,როდესაცთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებისამოქმედებისშემდგომ,შეთანხმებისპარტნიორიქვეყნიდანიმპორტისზრდასარაქვსადგილი,ანროდესაცმთლიანიმპორტშიპარტნიორიქვეყნისიმპორტისწილიუმნიშვნელოა.

თუ ადგილი აქვს მხოლოდ სავაჭრო ნაკადების შექმნას (Trade Creation) დასავაჭრო ნაკადების გადართვის (Trade Diversion) ეფექტი არ ფიქსირდება,ამ შემთხვევაში იზრდება კეთილდღეობა. ხოლო თუ ადგილი აქვს მხოლოდ

17

სავაჭრონაკადებისგადართვას(TradeDiversion),ესქვეყნისკეთილდღეობაზეუარყოფითგავლენასახდენს.მაგრამთუერთდროულადსახეზეაორივეეფექტი,და სავაჭრო ნაკადების შექმნის (Trade Creation) ეფექტი აჭარბებს სავაჭრონაკადების გადართვის (Trade Diversion) ეფექტს, ქვეყანის კეთილდღეობაიზრდება,ხოლოთუსავაჭრონაკადებისგადართვა(TradeDiversion)აჭარბებსსავაჭრონაკადებისშექმნის(TradeCreation)ეფექტს,ქვეყანისკეთილდღეობამცირდება.

ვინერის მიდგომის გამოყენებით კვლევა, ჩვენ შემთხვევაში, წარმოებული იყოსექტორულ დონეზე. სექტორული წარმოების შესახებ მონაცემები მიღებულიიყოსაქსტატიდან,ხოლოევროკავშირის,ჩინეთისდამსოფლიოსსხვაქყვენებისიმპორტისშესახებმონაცემები — „UNComtrade“-ისმონაცემთაბაზიდან,მონაცემებიასახავს2006-2019წლისპერიოდს.მონაცემებისაჭიროებდატრანსფორმაციას,წარმოებისა და ვაჭრობის მონაცემთა შესაბამისობის უზრუნველსაყოფად; ამმიზნით გამოყენებული იყო მსოფლიოს ინტეგრირებული სავაჭრო სისტემის(WITS)13 შესაბამისობის მატრიცა და გახორციელდა საერთაშორისო ვაჭრობისსტანდარტულიკლასიფიკაციის(SITC3)ვაჭრობისმონაცემებისტრანსფორმაცია,ეკონომიკური საქმიანობის სახეების კლასიფიკატორის (NACE 1)14 წარმოებისმონაცემებთანშესაბამისობისუზრუნველსაყოფად.ვინერის(2014წ.)მოდელთანდაკავშირებულ ერთ-ერთ ხარვეზს წარმოადგენდა ის, რომ იგი ითვალისწინებსვაჭრობისმონაცემებისცვლილებებსFTA-სწინაწლისმონაცემებთანშედარებით.მაგალითად,თუ2014წელსგარეშოკისგამოიმპორტიგაუარესდადაშეადგინა1000აშშდოლარი,ნაცვლად1500აშშდოლარისა(საპროგნოზომონაცემი,არსებული ტენდენციის გათვალისწინებით), ხოლო 2019 წელს იმპორტმაშეადგინა 1 100 აშშ დოლარი, ვინერის მოდელის თანახმად, ადგილი აქვსსავაჭრონაკადებისშექმნას(TradeCreation),რასაცარასწორიდასკვნებისკენმივყავართ.აღნიშნულიხარვეზისაღმოსაფხვრელად,ანალიზისასგამოყენებულიაცვლადებისინტერვალურისაშუალოდონეებისცვლილება.

სექტორულიწარმოების(NACE2)შესახებმონაცემებიაღებულიიყოსაქსტატიდან,რომელიც მოიცავს წარმოების 32 სექტორს, საიდანაც ამოღებული იყო ექვსისექტორი (მანქანა-დანადგარებისა და აღჭურვილობის რემონტი და მონტაჟი,ელექტროენერგიის, აირის, ორთქლისა და კონდიცირებული ჰაერის მიწოდება,ელექტროენერგიის წარმოება, გადაცემა და განაწილება, აირის წარმოება;აირისებრისათბობისგანაწილებამილსადენებით,ორთქლისადაკონდიცირებულიჰაერის მიწოდება), ვინაიდან აღნიშნული სექტორები ძირითადად მომსახურებასგულისხმობსდაამსექტორებშიიმპორტისმონაცემებიარარისხელმისაწვდომი.დანარჩენი26სექტორისშემთხვევაშიგახორციელდაშემდეგიტრანსფორმაცია:SITC3 — NACE1 — NACE2,ვაჭრობისნაკადებსადაწარმოებისმოცულობასშორისშესაბამისობისუზრუნველსაყოფად.

13 მსოფლიოსინტეგრირებულისავაჭროსისტემა.14 ეკონომიკურისაქმიანობისსახეებისკლასიფიკატორი.

18

3.1 შედეგები

წინამდებარეთავშიმიმოვიხილავთშემდეგსაკითხებს:

y იმსექტორებისიდენტიფიცირება,რომლებშიცსავაჭრონაკადებისგადართვაანშექმნამოხდაცალკეDCFTA-ისშედეგად,დაცალკეჩინეთთანFTA-ისშე-დეგად.

y DCFTA-ისადაჩინეთთანFTA-ისერთობლივიზემოქმედებასავაჭრონაკადე-ბისშექმნასადაგადართვაზე(TradeCreation&Diversion).

y სექტორები,რომლებზეცზემოქმედებაგანსაკუთრებითსაგრძნობია,სავაჭრონაკადებისშექმნისადაგადართვის(TradeCreation&Diversion)თვალსაზ-რისით.

y კეთილდღეობისთვალსაზრისითსაერთოსარგებლისადაზარალისანალიზი.

სავაჭრო ნაკადების შექმნა და გადართვა (Trade Creation & Diversion)

ჩვენ მიერ წარმოებული ანალიზის თანახმად, DCFTA-სა და ჩინეთთან FTA-ის ძირითადად მსგავსი ზემოქმედება აქვს, სავაჭრო ნაკადების შექმნისა დაგადართვის თვალსაზრისით. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ აღნიშნულიშეთანხმებები ზემოქმედებას არ ახდენს ყველა სექტორზე. ზოგიერთ სექტორშიიმპორტი შემცირდა, თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA)ამოქმედების შემდეგ, რაც ამ სექტორებში სავაჭრო ნაკადების შექმნისა დაგადართვისიდენტიფიცირებისსაშუალებასარგვაძლევს.

ცხრილი 2. სავაჭრო ნაკადების შექმნისა და გადართვის (Trade Creation & Diversion) ზემოქმედება

სექტორი DCFTA FTA ჩინეთთან

თამბაქოსნაწარმი სავაჭრონაკადებისშექმნა

სავაჭრონაკადებისგადართვა

ქიმიკატებიდასხვადასხვაქიმიურინივთიერებებისპროდუქტები

სავაჭრონაკადებისშექმნა


დანადგარებიდააღჭურვილობა სავაჭრონაკადებისშექმნა


ქსოვილები სავაჭრონაკადებისშექმნა


ელექტრომოწყობილობები სავაჭრონაკადებისშექმნა


ავეჯი სავაჭრონაკადებისგადართვა

მკაფიოდგამოხატულიზემოქმედებისგარეშე

19

საკვებიპროდუქტები სავაჭრონაკადებისგადართვა


ქაღალდიდაქაღალდისნაწარმი სავაჭრონაკადებისშექმნა


რეზინისადაპლასტმასისნაწარმი სავაჭრონაკადებისშექმნა


ავტოსატრანსპორტოსაშუალებები მკაფიოდგამოხატულიზემოქმედებისგარეშე


სასმელები სავაჭრონაკადებისგადართვა


სამთო-მომპოვებელიმრეწველობისპროდუქცია



ლითონისნაწარმი სავაჭრონაკადებისშექმნა


კომპიუტერული,ელექტრონულიდაოპტიკურიტექნიკა



ხედახისდაკორპისპროდუქტები სავაჭრონაკადებისშექმნა


ძირითადიფარმაცევტულიპროდუქტი



ტყავიდამსგავსიმასალისნაწარმი



ლითონისგარდასხვამინერალურიპროდუქტები



ტანისამოსი სავაჭრონაკადებისშექმნა


სხვაპროდუქტებისწარმოება სავაჭრონაკადებისშექმნა


კოქსისადაგადამუშავებულინავთობპროდუქტებისწარმოება



ნედლინავთობისადაბუნებრივიაირისმოპოვება



ქვანახშირისადამურანახშირისმოპოვება



ლითონისმადნებისმოპოვება მკაფიოდგამოხატულიზემოქმედებისგარეშე


20

რაცშეეხებასექტორებს,როგორიცაასამთო-მომპოვებელიმრეწველობისპრო-დუქცია,საკვებიპროდუქტები,სხვაპროდუქტებისწარმოება,ქიმიკატებიდათამ-ბაქო,შესაძლებელიაითქვას,რომDCFTA-სადაჩინეთთანFTA-სსრულიადსაპი-რისპიროშედეგებიმოჰყვა.

მცირედითგანსხვავებულისიტუაციააისეთსექტორებთანდაკავშირებით,როგო-რიცაა ძირითადილითონები და ავტოსატრანსპორტო საშუალებები, რადგან ამსექტორებშიევროკავშირიდანიმპორტისშემცირება2014წლისშემდგომაცგაგ-რძელდა.აღნიშნულიფაქტიარგვაძლევსსაშუალებასგავაკეთოთრაიმედასკვნაამსექტორებზეDCFTA-სზემოქმედებისშესახებ.მსგავსისიტუაციააავეჯისნაწარ-მზეჩინეთთანFTA-ისზემოქმედებასთანდაკავშირებით.

მნიშვნელოვანიააღინიშნოს,რომ,ჩვენმიერწარმოებულიანალიზისთანახმად,სავაჭრონაკადებისგადართვისადაშექმნის(TradeDiversion&Creation)მი-მართულებითმნიშვნელოვანიგანსხვავებაარაღინიშნება,DCFTA-სზემოქმედე-ბასადა ჩინეთთან FTA-ს ზემოქმედებას შორის. აღნიშნული შეთანხმებების გან-სხვავებულიშედეგებიმეტწილადერთმანეთსაბალანსებს.

ზემოთაღნიშნულიშედეგებისგათვალისწინებით,სექტორთაუმრავლესობაში(26სექტორიდან 15 სექტორში), ადგილი აქვს სავაჭრო ნაკადების შექმნის (TradeCreation) ეფექტს, ხოლო სავაჭრო ნაკადების გადართვის (Trade Diversion)ეფექტიმხოლოდ5სექტორშიდაფიქსირდა.

ცხრილი 3. DCFTA-სა და ჩინეთთან FTA-ს ჯამური ეფექტი სავაჭრო ნაკადების შექმნასა და გადართვაზე (Trade Creation & Diversion)

სექტორი სავაჭრო ნაკადების

შექმნა (Trade

Creation)

სავაჭრო ნაკა - დების

გადართვა (Trade

Diversion)

ნეიტრა-ლური

თამბაქოსნაწარმი

ქიმიკატებიდასხვადასხვაქიმიურინივთიერებებისპროდუქტები

დანადგარებიდააღჭურვილობა

ქსოვილები

ელექტრომოწყობილობები

ავეჯი

საკვებიპროდუქტები

ქაღალდიდაქაღალდისნაწარმი

რეზინისადაპლასტმასისნაწარმი

ავტოსატრანსპორტოსაშუალებები

სასმელები

21

სამთო-მომპოვებელიმრეწველობისპროდუქცია

ლითონისნაწარმი

კომპიუტერული,ელექტრონულიდაოპტიკურიტექნიკა

ხედახისდაკორპისპროდუქტები

ძირითადიფარმაცევტულიპროდუქტი

ტყავიდამსგავსიმასალისნაწარმი


ტანისამოსი

სხვაპროდუქტებისწარმოება

კოქსისადაგადამუშავებულინავთობპროდუქტებისწარმოება

ნედლინავთობისადაბუნებრივიაირისმოპოვება


ლითონისმადნებისმოპოვება

წყარო: საქსტატი, Un Comtrade, საკუთარი გამოთვლები

ხოლო ორ სექტორში (ძირითადილითონები, ბეჭდვა და ჩანაწერების რეპრო-დუქცია)აშკარააიმპორტისჩანაცვლება.

DCFTA-სა და ჩინეთთან FTA-ს ყველა სექტორზე ერთნაირი ზემოქმედება არმოუხდენია. არის სექტორები, რომლებმაც ყველაზე მეტი სარგებელი ნახააღნიშნული შეთანხმებებიდან და, ასევე არის სექტორები, რომლებშიც უფროაშკარადდაფიქსირდასავაჭრონაკადებისგადართვა(TradeDiversion),ვიდრესხვა სექტორებში. DCFTA-სა და ჩინეთთან FTA-ს ზემოქმედებით გამოწვეულისავაჭრო ნაკადების შექმნა თვალნათლივ დაფიქსირდა ისეთ სექტორებში,როგორიცააქსოვილები,თამბაქოსადაქაღალდინაწარმი,მაშინროცა,ტყავისდა მსგავსი მასალის წარმოებასა და სხვა პროდუქტების წარმოებაში სავაჭრონაკადებისმნიშვნელოვანიგადართვა(TradeDiversion)დაფიქსირდა.

ქსოვილებისსექტორში,2014-2019წლებისპერიოდში,საგრძნობლადგაიზარდაიმპორტი ევროკავშირიდან. ამასთან, ამავე პერიოდში, იმპორტი გაიზარდამსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანაცდაზრდადაფიქსირდაადგილობრივწარმოებაშიც.ჩინეთთან FTA-ის ამოქმედების შემდგომ, ამ სექტორში ჩინეთიდან იმპორტისზრდა დაფიქსირდა, ევროკავშირიდან იმპორტის ზრდისა და ადგილობრივიწარმოებისზრდისპარალელურად.რაცადასტურებსიმფაქტს,რომადგილიაქვსზემოქმედებასსავაჭრონაკადებისშექმნის(TradeCreation)მიმართულებით.

22

ფიგურა 3. სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation) ქსოვილების სექტორში

იმპორტისა და ადგილობრივი წარმოების საშუალო დონის ცვლილება ცვლილება, ჩინეთთან FTA-ს ამოქმედების შემდეგ

იმპორტისა და ადგილობრივი წარმოების საშუალო დონის ცვლილება ცვლილება,

DCFTA-ს ამოქმედების შემდეგ

140 000

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

140 000

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

ევროკავშირი2008-13


ჩინეთი2008-17

მსოფლიოსსხვაქვეყნები2008-13


ადგილობრივიწარმოება2008-13


მთლიანიიმპორტი2008-13












მსგავსი სიტუაცია ფიქსირდება ქაღალდის ნაწარმის სექტორშიც. DCFTA-ისამოქმედების შემდგომ, ევროკავშირიდან ამ ნაწარმის იმპორტმა სწაფი ტემპითიწყო ზრდა, თუმცა ეს არ მომხდარა მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიდან ვაჭრობისნაკადების გადართვის ხარჯზე. მსოფლიოს სხვა ქვეყნებიდან იმპორტიც ზრდასგანაგრძობდა.ჩინეთთანFTA-ისამოქმედებისშემდგომ,გაიზარდაჩინეთიდანამნაწარმის იმპორტიც, ევროკავშირიდან და მსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნებიდანიმპორტისზრდისადაადგილობრივიწარმოებისზრდისპარალელურად.

ფიგურა 4. სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation) ქაღალდის ნაწარმის სექტორშიიმპორტისა და ადგილობრივი წარმოების საშუალო დონის ცვლილება ცვლილება, ჩინეთთან FTA-ს ამოქმედების შემდეგ





















140 000

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

160 000140 000120 000100 000

80 00060 00040 00020 000

0


23

სავაჭრო ნაკადების შექმნის (Trade Creation) თვალსაზრისით აღსანიშნავიათამბაქოს ნაწარმის სექტორიც, სადაც აღნიშნული მიმართულებით ზემოქმედებათვალსაჩინო იყო.თამბაქოს სექტორის ძირითად მახასიათებელს წარმოადგენსის,რომთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებების(FTA)შედეგადიმპორტისზრდისა და, აგრეთვე, მსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნებიდან იმპორტის ზრდისპარალელურადადგილიაქვსადგილობრივიწარმოებისმკვეთრშემცირებას.რაცგულისხმობსიმას,რომევროკავშირთანდაჩინეთთანგაფორმებულითავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებებმა(FTA)გამოიწვიაიმპორტისზრდაისე,რომარმომხდარამსოფლიოსსხვაქვეყნებიდანეფექტურიიმპორტისჩანაცვლება,თუმცამოხდათამბაქოსარაეფექტურიადგილობრივიწარმოებისჩანაცვლება.

ფიგურა 5. სავაჭრო ნაკადების შექმნა (Trade Creation) თამბაქოს ნაწარმის სექტორში






















90 000

80 000

70 000

60 000

50 000

40 000

30 000

20 000

10 000

0

70 000

60 000

50 000

40 000

30 000

20 000

10 000

0


სავაჭრო ნაკადების შექმნის (Trade Creation) პარალელურად, აღინიშნებასავაჭრო ნაკადების აშკარა გადართვა (Trade Diversion) ტყავისა და მსგავსიმასალისნაწარმისსექტორში.ევროკავშირიდანიმპორტმააშკარადჩაანაცვლამსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნებიდან, მათ შორის ჩინეთიდან, ამ ნაწარმისიმპორტი,ე.ი.გამოიწვიასავაჭრონაკადებისგადართვა(TradeDiversion);დამას შემდეგაც, რაც საქართველომ გააფორმა თავისუფალი ვაჭრობის შესახებშეთანხმება(FTA)ჩინეთთან,არსებულიტენდენციაარშეცვლილა.

24

ფიგურა 6. სავაჭრო ნაკადების გადართვა (Trade Diversion) ტყავისა და მსგავსი ნაწარმის სექტორში






















100 00090 00080 00070 00060 00050 00040 00030 00020 00010 000

0

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0


სავაჭრო ნაკადების აშკარა გადართვა (Trade Diversion) დაფიქსირდა სხვაპროდუქტების წარმოების სექტორშიც, სადაც ევროკავშირიდან და ჩინეთიდანიმპორტმა ჩაანაცვლა მსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნებიდან იმპორტი, რომლისპარალელურადაცგაიზარდაადგილობრივიწარმოება(გრაფიკი7).

ფიგურა 7. სავაჭრო ნაკადების გადართვა (Trade Diversion) სხვა სამრეწველო სექტორებში






















100 00090 00080 00070 00060 00050 00040 00030 00020 00010 000

0

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

წყარო: UN Comtrade, საკუთარი გამოთვლები

25

სავაჭრო ნაკადების გადართვის (Trade Diversion) ეფექტი ნაკლებად არისგამოხატული საკვები პროდუქტებისა და სასმელების სექტორებში. საკვებიპროდუქტების სექტორში, სავაჭრო ნაკადების გადართვის (Trade Diversion)ეფექტიმცირედარისგამოხატული(მსოფლიოსდანარჩენიქვეყნებიდანიმპორტიმხოლოდ 0,09%-ით შემცირდა), რომლის პარალელურადაც მნიშვნელოვნადგაიზარდა იმპორტი ევროკავშირიდან და ჩინეთიდან, 46,8% და 55,9%,შესაბამისად.აღნიშნულიეფექტიმეტადარისგამოხატულისასმელებისსექტორში,სადაცჩინეთიდანიმპორტიმკვეთრადგაიზარდა,ჩინეთთანFTA-ისამოქმედებისშემდეგ, და ევროკავშირიდან იმპორტი მკვეთრ ზრდას განიცდიდა მთელი ამპერიოდის განმავლობაში, მაშინ როცა მსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნებიდანიმპორტისწილიშემცირდა2014-2019და2018-2019წლებში.

კეთილდღეობის ზრდა (სარგებელი)

DCFTA-ისადა ჩინეთთან FTA-ის საერთო ზემოქმედების შეჯამების მიზნით, მნიშ-ვნელოვანიაშეფასდესკეთილდღეობისსაერთოზრდა.როგორცუკვეაღვნიშნეთ,როდესაც სავაჭრო ნაკადების შექმნის (Trade Creation) ეფექტი აღემატება სა-ვაჭრო ნაკადების გადართვის (TradeDiversion) ეფექტს, ადგილი აქვს კეთილ-დღეობსზრდას,ე.ი.სარგებელს.ჩვენმიერწარმოებულიკვლევისშედეგადდად-გინდა,რომ,უმეტესშემთხვევაშიDCFTA-მდაჩინეთთანFTA-მსავაჭრონაკადებისშექმნა (TradeCreation)გამოიწვია, ხოლოსაპირისპიროშედეგებისშემთხვევა-ში,DCFTA-სადაჩინეთთანFTA-ისეფექტებიმეტწილადაბალანსებსერთმანეთს.ზოგადი ზემოქმედება კეთილდღეობაზე შეჯამებულია კეთილდღეობის ზრდისადაშემცირების(სარგებლისადადანაკარგის)მატრიცაში(ცხრილი4.),რომელშიცყვე-ლაზემოთდასახელებულისექტორიდაჯგუფებულიაკეთილდღეობაზედადებითი,უარყოფითიდანეიტრალურიზემოქმედებისმიხედვით,დაასევეიმისმიხედვით,თურომელსექტორშიმოხდაიმპორტისჩანაცვლებაადგილობრივიწარმოებით.

ცხრილი 4. კეთილდღეობის ზრდისა და შემცირების (სარგებლისა და დანაკარგის) მატრიცა15

თამბაქოს ნაწარმი ქსოვილები ქაღალდი და ქაღალდის ნაწარმი

კე თილ დღე-ო ბის ზრდის

(სარგებლის) მა-ღა ლი ალ ბა თო ბა

სამთო-მომპოვებელიმრეწველობადაამმიმართულებითსა-ჭირომომსახურებას-თანდაკავშირებული

აქტივობები

ხედახისდაკორპისპროდუქტები,გარდაავეჯისა

ქიმიკატებიდასხვადასხვაქიმიურინივ-თიერებებისპროდუქტები

ტანისა-მოსი

კეთილდღეობისზრდის(სარგებლის)

საშუალო ალბათობალითონისგან

დამზადებულიპროდუქტები,გარდამანქანა-დანადგარებისა

ძირითადიფარმაცევტუ-ლიპროდუქტი

რეზინისადაპლასტმასისნაწარმი

ელექ-ტრო

მოწყობი-ლობები

15 კეთილდღეობის ზრდისა და შემცირების (სარგებლისა და დანაკარგის) მატრიცები ცალ-ცალკეDCFTA-სადაჩინეთთანFTA-სთვისიხილეთდანართში

26


ავტოსატრანსპორტოსაშუალებები

დანადგა-რებიდააღჭურვი-ლობა

კეთილდღეობისზრდის(სარგებლის)მცირეალბათობა

კოქსიდაგადამუშა-ვებულინავთობპრო-

დუქტები

ნედლინავთობისადაბუნებრივი

აირისმოპოვება


ლითონის მადნებისმოპოვება

ნეიტრალური

კომპიუტერული,ელექტრონული

ტექნიკასასმელები ავეჯი

საკვებიპროდუქ-ტები

კეთილდღეობისკლების

(დანაკარგის)დაბალიალბათობა

ტყავიდამსგავსიმასალის ნაწარმი

სხვაპროდუქტებისწარმოება

კეთილდღეობისკლების

(დანაკარგის)მაღალიალბათობა

ძირითადილითონები ბეჭდვადაჩანაწერებისრეპროდუქცია

იმპორტისჩანაცვლება

წყარო: Un Comtrade, საქსტატი, საკუთარი გამოთვლები

27

4. გრავიტაციული მოდელი: მეთოდოლოგია და მონაცემები

ჩვენი კვლევის მიზნებიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია სექტორულ დონეზევაჭრობის ანალიზი და, ასევე, იმპორტისა და ექსპორტის ნაკადების ცალ-ცალ-კე ანალიზი. გრავიტაციულმოდელს,რომელიც ამგვარი კვლევისას გამოიყენე-ბა, ეწოდება ერთმხრივი გრავიტაციული მოდელი (one-way gravity model).მსგავსიმოდელიგამოიყენალიუმ(Liu,2007)ჩინეთსადაავსტრალიასშორისგაფორმებული თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) კვლევისას,რომელიცმოიცავდაიმპორტისადაექსპორტისნაკადებისცალ-ცალკეანალიზს.იგივემეთოდისგამოყენებითჩატარდაკვლევებიგერმანიის(Martínez-Zarzoso,D.,Klasen,&Johannsen,2013),მალაიზიის(Tham,Goh,Wong,&Fadhli,2017)დაუნგრეთისშემთხვევაში(Šimáková&Stavárek,2015).

ზოგადად,ერთმხრივიწრფივიგრავიტაციულიმოდელისფორმულაშემდეგნაირადგამოიყურება:

Tijkt = a + βlnln(Xijkt) + γZ ij+ eijt

სადაც,აღნიშნავსვაჭრობას(ექსპორტსანიმპორტს)kსექტორშიiქვეყნიდან(ჩვენშემთხვევაში — საქართველოდან)jქვეყანაში,tდროისპერიოდში.Xაღ-ნიშნავსდამოუკიდებელი(ამხსნელი)ცვლადებისვექტორს,დაZსაკონტროლოცვლადების ვექტორს, რომელიც უზრუნველყოფს არადაკვირვებადი ეფექტებისკონტროლს,წარმოადგენსნარჩენობითწევრს„თეთრიხმაურით“.βდაγწარ-მოადგენსჩვენმიერშესაფასებელკოეფიციენტებს.

გრავიტაციული მოდელის შეფასებისას რამდენიმე სპეციფიკური პრობლემაჩნდება. პირველრიგში, კოეფიციენტების უკეთ განსაზღვრისათვის გამოიყენებაპანელური მონაცემები. აღნიშნული მიდგომა მეტი დაკვირვების წერტილისხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფს, რაც თავისუფლების მეტ ხარისხს იძლევა.თუმცა,როდესაცქვეყნებსერთდროითმწკრივშივაერთიანებთ(pooleddata),ქვეყნისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური16 ეფექტები ყურადღების მიღმარჩება.ამხარვეზისაღმოსაფხვრელადყველაზეფართოდგამოყენებულიმეთოდიაპანელურიმონაცემებისფიქსირებულიეფექტის(fixedeffect)მეთოდითშეფასება,რომლის საშუალებითაც წარმოებს ქვეყნისთვის სპეციფიკური ყველა ეფექტისკონტროლი.ესმეთოდიეფექტურია,თუმცახდებადროშიუცვლელიცვლადებისგანტოლებიდანამოღება.რაციმასნიშნავს,რომცვლადები,როგორიცაამანძილი,ფორმულიდანამოღებულია,რაცმოდელს„გრავიტაციულობას“უკარგავს.ასევეპოპულარულიაშემთხვევითიეფექტების(randomeffect)მეთოდი.განსხვავებითფიქსირებული ეფექტის მეთოდისგან, შემთხვევითი ეფექტების მეთოდი დროშიუცვლელი ცვლადების გამოყენების საშუალებას იძლევა (Wooldridge, 2001).გრავიტაციულ მოდელთან დაკავშირებულ ერთ-ერთ ძირითად პრობლემასწარმოადგენს ნულოვანი ვაჭრობის მაჩვენებელი. ვაჭრობის ნაკადის ნულოვან

16 ქვეყნებისჰეტეროგენულობა

28

მაჩვენებელთანდაკავშირებულიპრობლემისმოგვარებისპოპულარულმეთოდებსწარმოადგენს:

1. სპეციალურიმიდგომა–ვაჭრობისნაკადისნულოვანმაჩვენებელზემცირედა-დებითირიცხვისდამატება,რათაიგიგამოყენებულიიქნასმატრიცაშიკოეფი-ციენტისშეფასებისთვის.

2. ეკონომეტრიკული მიდგომების (Econometric fixes) გამოყენება, მაგალი-თადგანტოლებისშეფასებატობიტისადაპუასონისმეთოდებით,რომლებიცნულოვანმნიშველობებსუშვებენგასაანაგრიშებელმატრიცაში.

3. თეორიულიდაეკონომეტრიულიმიდგომებისგამოყენება,რომლებიცნულისარსებობასამართლებს,დაფორმულაშიმათიჩართვისთვისსაჭიროკორექ-ტირებას უზრუნველყოფს, მაგალითად, ჰეკმანის ნიმუშის მოდიფიცირებულივერსიით(Shepherd,2008)

4. ჰელპმანის, მელიცისა და რუბინშტეინის მიერ შემოთავაზებული მოდელისორეტაპიანიშეფასება(2008წ.).

გრავიტაციულიმოდელისგამოყენებითწარმოებულშეფასებასთანდაკავშირებულკიდევ ერთ მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს გრავიტაციული მოდელისლოგარითმულიფორმულირება(Silva&Tenreyro,2006).ავტორებისთანახმად,რეკომენდებულია ფსევდო პუასონის მაქსიმალური დასაჯეროვნების მეთოდის(PseudoPoissonMaximimLikelihood — PPML)გამოყენება.აღნიშნულიმეთოდიასევე აგვარებს ვაჭრობის ნაკადის ნულოვან მაჩვენებელთან დაკავშირებულპრობლემასაც.ამგვარად,ჩვენიემპირიულიშეფასება,გრავიტაციულიმოდელისგამოყენებით, ეფუძნება გრავიტაციული მოდელის PPML მეთოდით შეფასებას.შეფასებითმიღებულიპარამეტრებისმდგრადობამოწმდებაფიქსირებულიეფექტის(fixed effect), შემთხვევითი ეფექტისა (random effect) და გაერთიანებულიმონაცემების (pooled data) შედარების საფუძველზე. PPML წარმოადგენსშეფასებისარაწრფივმეთოდსდაამმეთოდისათვისდამახასიათებელიაის,რომროდესაცდროითიმწკრივიშედგებაბევრიდაკვირვებისწერტილისგან,პანელურიმონაცემების შეფასებისას, ფიქსირებული და შემთხვევითი ეფექტის მეთოდითშეფასებული შედეგები ერთმანეთს ემთხვევა. მთლიანი ექსპორტის/იმპორტის,ისევეროგორც სექტორულდონეზე განტოლების შესაფასებლად გამოყენებულიგრავიტაციულიმოდელიიქნება:

Exportj=exp(a + β1LnGDP per capitag + β2LnGDP per capitaj + β3LnDistancegj + β1LnAreaj

+ β4common bordergj + β5landlockedj + β6CISj + β72008 recession + β82015 export/import fall + β9Advancedj)

სადაცjაღნიშნავსდანიშნულებისქვეყანას,Ln — კინატურალურლოგარითმს.პირობითი ცვლადები რომლებიც აღნიშნავს ქვეყნისთვის დამახასიათებელსპეციფიკურ ეფექტებს: მანძილი (lnDistance), რომელიც გამოითვლებათბილისიდანდანიშნულების ქვეყნისდედაქალაქამდე, შესაბამისი ქვეყნის მშპ-ისთან შეწონილი წილით. ფართობი (lnArea) — ქვეყნის სრული ტერიტორიის

29

ფართობი. ფიქტიური ცვლადები: საერთო საზღვარი (Common border) — აღინიშნება „1“-ით თუ დანიშნულების j ქვეყანას საქართველოსთან საერთოსაზღვარი გააჩნია, წინააღმდეგ შემთხვევაში აღინიშნება „0“-ით, ხმელეთითგარშემოტყმული (Landlocked) — აღინიშნება „1“-ით თუ ხმელეთით არისგარშემოტყმული, წინააღმდეგ შემთხვევაში აღინიშნება „0“-ით; დსთ (CIS) — აღინიშნება„1“-ითთუქვეყანანებისმიერიდროისპერიოდშიდსთ-სწევრიიყოანარის;განვითარებულიეკონომიკისმქონექვეყნები(Advancedeconomies) — აღინიშნება „1“-ით თუ დანიშნულების ქვეყანა განვითარებული ეკონომიკისმქონექვეყნებისკატეგორიასმიეკუთვნება,საერთაშორისოსავალუტოფონდის(სსფ) მიერ შემუშავებული 2019 წლის მსოფლიო ეკონომიკის მიმოხილვისდოკუმენტისთანახმად.დაფიქტიურიცვლადები,რომლებიცგამოიყენებადროისკონკრეტული მონაკვეთისათვის დამახასიათებელი ეფექტების კონტროლისმიზნით, როგორიცაა 2008 წელი და 2015 წელი, როდესაც საქართველოსექსპორტის/იმპორტის მაჩვენებლებმა ვარდნა განიცადა გარე შოკებისგამო. მოდელი ცალ-ცალკეა აგებული იმპორტისთვის და ექსპორტისთვის.მონაცემები აღებულია 2000-2019 წლების პერიოდისთვის, 45 ქვეყნისთვის,მათ შორის ევროკავშირის 28 ქვეყნისთვის და იმ ქვეყნებისთვის, რომელთაწილიც საქართველოს ექსპორტში 1%-ს აღემატება. ვაჭრობის მონაცემებისშეგროვება წარმოებული იქნა ჰარმონიზებული სისტემის (HS)17 ორნიშნადონეზეიმპროდუქტებისთვის,რომელთაწილიცმთლიანვაჭრობაშიაღემატება0,5%-ს. გარდა ამისა, მონაცემებში შესულია ჰარმონიზებული სისტემის (HS)ოთხნიშნა დონეზე ტოპ-20 პროდუქტი და ფართო ეკონომიკური კატეგორიის(BEC)18 ერთნიშნა დონეზე ექსპორტისა და იმპორტის მონაცმები. ვაჭრობისშესახებმონაცემებიაღებულია„UNComtrade“-ისმონაცემთაბაზიდან,ხოლოსაკონტროლოცვლადებისმონაცემები — „CEPII“-ისმონაცემთაბაზიდან.

4.1 გრავიტაციული მოდელის შედეგები ევროკავშირისათვის

გრავიტაციული მოდელი გამოყენებული იქნა ცალ-ცალკე ექსპორტისა და იმ-პორტისშეფასებაში,აგრეგაციისსხვადასხვადონეებზე,PPMLმეთოდით.ზემოთაღნიშნული ფაქტის გათვალისწინებით, რომლის თანახმადაც, PPML მეთოდითშეფასებისას,ფიქსირებულიდაშემთხვევითიეფექტისმეთოდითმიღებულიშედე-გებიერთმანეთსემთხვევა(რაციმასნიშნავს,რომამმეთოდებითწარმოებულიშეფასებისასერთიდაიგივეკოეფიციენტიმიიღება),ნაჩვენებიიქნებამხოლოდშემთხვევითიეფექტისა(randomeffect)დაერთობლივიპანელურიმონაცემების(pooleddata)შეფასებისშედეგები.

17 ჰარმონიზებულისისტემა18 ფართოეკონომიკურიკატეგორია

30

ცხრილი 5. გრავიტაციული მოდელის შედეგები მთლიანი ექსპორტისა და იმპორტისთვის — ევროკავშირი19

ექსპორტი იმპორტიცვლადები Pooled PPML PPML RE Pooled

PPML PPML RE

მშპ(საქართველო) 1.716*** 1.211*** 1.797*** 1.364***

მშპ(დანიშნულებისქვეყანა) 0.028 0.604*** -0.128 0.402***

მანძილი -0.788*** 0.803 -0.504*** -1.240***

ფართობი 0.315*** 0.460*** 0.318*** 0.673***

DCFTA -0.284 0.099*** -0.564*** -0.253***

*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1

მთლიანიექსპორტისშემთხვევაში,ერთიანიმონაცემების(PD — pooleddata)დაშემთხვევითიეფექტის(RE — randomeffect)მეთოდებიმცირედითგანსხვავებულშედეგებს იძლევა. PD მეთოდით მიიღება უარყოფითი, თუმცა სტატისტიკურადუმნიშვნელოეფექტიმთლიანიექსპორტისათვის,ხოლოREმეთოდისგამოყენებითმიიღება ევროკავშირიში ექსპორტის სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი, თუმცაეკონომიკური თვალსაზრისით20 უმნიშვნელო ზრდა. ევროკავშირიდან მთლიანიიმპორტისშედეგებიმდგრადია.DCFTA-ისშედეგადევროკავშირიდანიმპორტისზომიერივარდნადაფიქსირდა,0,75%-დან — 0,28%-მდე.

გრავიტაციისმოდელიმსგავსშედეგებსიძლევავაჭრობისფართოეკონომიკურიკატეგორიისთვისაც(BEC).

ცხრილი 6. გრავიტაციული მოდელის შედეგები BEC ექსპორტისთვის — ევროკავშირი

% ცვლილებაDCFTA

PPML PPML REიმპორტი

სურსათიდასასმელები -0,10 0,40***

სამრეწველომარაგები -0,55*** -0,24***

საწვავიდასაპოხიმასალები 0,56 -0,25***

წარმოებისსაშუალებები -0,34*** -0,29***

სატრანსპორტოსაშუალებებიდააღჭურვილობა -0,71*** -0,49***

სამომხმარებლოსაქონელი -0,32*** -0,12***

სხვასაქონელი 0,13 0,98***

19 ევროკავშირისადაჩინეთისათვის,ფართოეკონომიკურიკატეგორიის(BEC)ერთნიშნა,ჰარმონი-ზებულისისტემის(HS)ორნიშნადაჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეებზერეგრესიისდეტალურიშედეგებიიხილეთდანართში.

20 e0,099-1=0,104%

31

ექსპორტისურსათიდასასმელები 0,3 -0,01*

სამრეწველოსაქონელი -0,21 0,24***

საწვავიდასაპოხიმასალები 0,52 -0,02***

წარმოებისსაშუალებები -0,40*** -0,22***

სატრანსპორტოსაშუალებებიდააღჭურვილობა -0,51** -0,06***

სამომხმარებლოსაქონელი -0,69*** -0,24***

სხვასაქონელი 0,66 2,34***

*** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1

გრავიტაციულიმოდელითმიღებულიშედეგებიBECექსპორტისკლასიფიკაციისთვისაჩვენებს, რომ DCFTA ძირითადად უარყოფით გავლენას ახდენს ექსპორტზე,დადებითი გავლენა ვლინდება მხოლოდ სხვა საქონლის სექტორში, სადაც PDმეთოდითმიღებულიშედეგებიაჩვენებსექსპორტისსტატისტიკურადმნიშვნელოვანზრდას — 0,66%-ით; ხოლო შემთხვევითი ეფექტის მეთოდი (RE) ექსპორტისსტატისტიკურადმნიშვნელოვანზრდას — 2,33%-ით.DCFTA-სშედეგადიმპორტზემდგრადიდადებითიშედეგებიარფიქსირდება.

რაც შეეხება ჰარმონიზებული სისტემის (HS)ორნიშნადონეს,დაახლოებით50პროდუქტის გაანალიზების შედეგად, რომელთა წილიც მთლიან ექსპორტშიაღემატება0,5%-ს, მხოლოდრამდენიმე პროდუქტის შემთხვევაშიდაფიქსირდამდგრადიდადებითიშედეგები.DCFTA-სეკონომიკურადმნიშვნელოვანიშედეგებიდაფიქსირდაისეთიპროდუქტებისშემთხვევაში,როგორიცაა:საკვებიბოსტნეულიდაზოგიერთიძირნაყოფებიდაბოლქვნაყოფები(0,23-3,14%);მერქანიდამისინაწარმი;ხისნახშირი(0,56-1,54%);საფრენიაპარატები,კოსმოსურიაპარატებიდამათინაწილებიშემთხვევაშიდაფიქსირდამკვეთრიზრდა — 36-6322%,გარდაამისა, DCFTA-ისშედეგადმცირეზრდადაფიქსირდასასმელების,სპირტისდაძმრისშემთხვევაში — 0,06-0,48%.

რაცშეეხებაიმპორტს,DCFTA-ისმდგრადიდადებითიდამნიშვნელოვანიშედეგიდაფიქსირდაისეთიპროდუქტებისიმპორტთანდაკავშირებით,როგორიცააყავა,ჩაი,მატე,დასანელებლები(0,63-1,35%).

ჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზევაჭრობისანალიზისასმხოლოდოთხიპროდუქტისექსპორტისშემთხვევაშიდაფიქსირდამნიშვნელოვანიდადებითიშედეგი. ყურძნის ნატურალურიღვინოებიდა ეთილის სპირტის და სპირტიანისასმელებისშემთხვევაშიდაფიქსირდამცირედიზრდა,ხოლოახალიპნევმატურისაბურავების,რეზინისგანდამზადებულიდატურბორეაქტიულიძრავების,ტურბოსაჰაერო ხრახნებისადა სხვა გაზის ტურბინების შემთხვევაში — მნიშვნელოვანიზრდა.

32

ცხრილი 7. DCFTA-ის ზემოქმედება ექსპორტის მაჩვენებლებზე ჰარმონიზებული სისტემის (HS) ოთხნიშნა დონეზე

% ცვლილებაDCFTA

PPML PPML RE

ახალიპნევმატურისაბურავები,რეზინისგანდამზადებული 82,76 19,80

ეთილისსპირტი,სპირტი,ლიქიორებიდასხვასპირტიანისასმელები

1,83 1,40

ყურძნისნატურალურიღვინოები 2,48 1,17

ტურბორეაქტიულიძრავები,ტურბოსაჰაეროხრახნებიდასხვაგაზისტურბინები

59,16 113,09

რაც შეეხება იმპორტს, DCFTA-ის ზემოქმედება დაფიქსირდა ევროკავშირიდანმხოლოდხორცისიმპორტისშემთხვევაში.

DCFTA-ისაგრეგაციისსხვადასხვადონეებზეანალიზისშედეგადრამდენიმეაშკარაშედეგიმივიღეთ.მთლიანივაჭრობისდონეზეარარსებობსრაიმეხელშესახებიშედეგები.ასევედისაგრეგირებულდონეზეც,რამდენიმეპროდუქტისგამოკლებით,DCFTA-ს არ მოუხდენია გავლენა ექსპორტზე. საინტერესო მახასიათებელსწარმოადგენს ის, რომ DCFTA-ის შედეგად უმნიშვნელოდ შემცირდა იმპორტიევროკავშირიდან.აღნიშნულიშედეგიდასტურდებავინერის(2014წ.)მოდელისშედეგებითაც,რომელმაცაჩვენა,რომმთელრიგსექტორებშიევროკავშირისწილიიმპორტში შემცირდა. აღნიშნული შესაძლებელია გამოწვეული იყოს რამდენიმეფაქტორით.პირველრიგში,ვინერისმოდელითანალიზისასგამოვლინდა,რომსაქართველო იმპორტის ჩანაცვლების გზას ადგას, და ვინაიდან გრავიტაციულიმოდელი ეკონომეტრიკულ ინსტრუმენტს წარმოადგენსდა შეუძლებელია ყველაზემოქმედების კონტროლი, შესაძლებელია აღნიშნული ტენდენცია ყურადღებისმიღმააღმოჩენილიყო.გარდაამისა,კიდევერთიახსნისმოძიებაშესაძლებელიაგრავიტაციულიმოდელისტექნიკურასპექტში,მიუხედავადიმისა,რომმოდელისყველაზე ოპტიმალური სპეციფიკაცია იქნა გამოყენებული, ნულოვან სავაჭრონაკადებთან დაკავშირებული ხარვეზის აღმოსაფხვრელად, საქართველოსიმპორტი(ისევე,როგორცექსპორტი),განსაკუთრებითევროკავშირიდან,ძალზე“რანდომიზებულია”,რამაცშეიძლებაგამოიწვიოსშედეგებშიმცირეცდომილება.ამის გარდა, ეს შედეგები რამდენიმე საინტერესო კითხვას წარმოშობს და ამპრობლემის შემდგომი, უფრო სპეციფიკური ანალიზის საშუალებას იძლევა.მიღებული შედეგები იმაზე მეტყველებს, რომ საქართველო ჯერ კიდევევროკავშირისბაზარზეინტეგრაციისგზასადგას.

4.2 გრავიტაციული მოდელის შედეგები ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებაზე (FTA)

ჩინეთთანFTA-ისანალიზისასრამდენიმესაინტერესოშედეგმაიჩინათავი.მიუხე-დავადიმისა,რომჩინეთთანFTA-ისგაფორმებიდანმხოლოდ2წელიაგასული,ხელშესახებიშედეგებიუკვესახეზეა.ჩინეთთანFTA-ისშედეგადმივიღეთსტატის-ტიკურადდაეკონომიკურადმნიშვნელოვანიშედეგებიექსპორტთანმიმართებაში

33

(0,69-2,1%).რაცშეეხებაიმპორტს,გრავიტაციულიმოდელისგამოყენებითწარ-მოებულიშეფასებით,სტატისტიკურადმნიშვნელოვანიშედეგებიმივიღეთ.თუმცა,ვინაიდანერთიანიმონაცემების(PD)დაშემთხვევითიეფექტის(RE)შეფასებებიიძლევაგანსხვავებულკოეფიციენტებს,შედეგებიარარისმდგრადი.

ცხრილი 8. გრავიტაციული მოდელის შედეგები — ჩინეთი

ცვლადებიექსპორტი იმპორტი

Pooled PPML PPML RE Pooled PPML PPML RE

მშპ(საქართველო) 1.716*** 1.211*** 1.797*** 1.364***

მშპ(დანიშნულებისქვეყანა)

0.028 0.604*** -0.128 0.402***

მანძილი -0.788*** 0.803 -0.504*** -1.240***

ფართობი 0.315*** 0.460*** 0.318*** 0.673***

FTAჩინეთთან 1.156*** 0.529*** 0.643*** -0.013***

*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1

ფართოეკონომიკურიკატეგორიის(BEC)ერთნიშნადონეზევაჭრობისკლასიფი-კაციით,ჩინეთისშემთხვევაშიდაფიქსირდამდგრადიდადადებითიზრდამთელრიგსექტორებში,მათშორისისეთსექტორებში,როგორიცაა:სურსათიდასასმე-ლები (1,19-4,35%), სამრეწველო მარაგები (0,63-1,34%), წარმოების საშუა-ლებები(2,43-4,26%),დაუარყოფითიეფექტიდაფიქსირდასხვასაქონლისსექ-ტორში(-0,99%).ჩინეთთანშეთანხმებისშედეგადარდაფიქსირებულაიმპორტზემდგრადიპოზიტიურიეფექტი.

ცხრილი 9. გრავიტაციული მოდელის შედეგები — BEC ერთნიშნა დონეზე — ჩინეთი

%ცვლილებაFTA ჩინეთთან

PPML PPML REიმპორტი

სურსათიდასასმელები -0,45*** -0,49***

სამრეწველომარაგები 1,59*** -0,16***

საწვავიდასაპოხიმასალები -0,93*** 0,09

წარმოებისსაშუალებები 1,80*** -0,03***

სატრანსპორტოსაშუალებებიდააღჭურვილობა -0,01 0,45***

სამომხმარებლოსაქონელი 0,50*** -0,26***

სხვასაქონელი -0,95*** -0,85***

ექსპორტისურსათიდასასმელები 4,85*** 1,20***

სამრეწველოსაქონელი 1,35*** 0,63***

34

საწვავიდასაპოხიმასალები -0,98

წარმოებისსაშუალებები 2,43*** 4,27***

სატრანსპორტოსაშუალებებიდააღჭურვილობა 0,97 -0,47***

სამომხმარებლოსაქონელი -0,82*** 37,63***

სხვასაქონელი -1,00*** -1,00***

*** p<0,01, ** p<0,05, * p<0,1

ჰარმონიზებულისისტემის(HS)ორნიშნადონეზევაჭრობისანალიზისას,ჩინეთთანთავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) შედეგები მნიშვნელოვანიიყო.ექსპორტიგაიზარდაისეთპროდუქტებზე,როგორიცაა:ყავა,ჩაი,მატედასანელებლები (8,96-131,95%); ალკოჰოლიანი და უალკოჰოლო სასმელებიდა ძმარი (0,39-5,75%) და პლასტმასი და პლასტმასის ნაწარმი (5,52-26,41%).მიუხედავადიმისა,რომმეთოდებისშედეგებსშორისსაკმაოდდიდიინტერვალია,შესაძლებელიადავასკვნათ,რომზემოთხსენებულიპროდუქტებისექსპორტის ზრდა უკავშირდება თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებებისშედეგს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნული პროდუქტები ჩვენ მიერშესწავლილი პროდუქტების მხოლოდ მცირე ნაწილს შეადგენს. რაც შეეხებაიმპორტს,DCFTA-განგანსხვავებით,ჩინეთთანFTA-მმნიშვნელოვანიდადებითიზემოქმედებაიქონიამთელრიგპროდუქტებზე.

ცხრილი 10. ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) ზემოქმედება იმპორტის მაჩვენებლებზე ჰარმონიზებული სისტემის (HS) ორნიშნა დონეზე

% ცვლილება PPML PPML RE

ყავა,ჩაი,მატედასანელებლები 1,57 8,97

თამბაქოდათამბაქოსნებისმიერისამრეწველოშემცვლელები

0,54 8,36

ორგანულიქიმიკატები 4,52 13,94

პლასტმასიდაპლასტმასისნაწარმი 0,84 2,30

რეზინიდარეზინისნაწარმი 0,17 2,52

ქაღალდიდამუყაო;ქაღალდისანმუყაოსნაწარმი 0,53 1,48

ტანსაცმელიდატანსაცმლისაქსესუარები,ნაქსოვიანყაისნაღითდამზადებული

0,19 1,55

რკინადაფოლადი 0,07 7,17

ალუმინიდაალუმინისნაწარმი 0,63 2,32

ელექტროაპარატურა 0,24 1,98

აღნიშნულიკიდევერთხელუსვამსხაზსიმფაქტს,რომჩინეთთანFTA-ისამოქმე-დებამგაცილებითბევრპროდუქტზეიქონიაზემოქმედებასხვადასხვასექტორში,ვიდრეDCFTA-მ. მიღებულიშედეგები ამყარებსვინერის (2014)მოდელითმი-

35

ღებულშედეგებს,რომლისთანახმადაც,სექტორთაუმრავლესობაში,სადაცაღ-ნიშნულიპროდუქტებიძირითადიშემადგენელნიარიან,ადგილიჰქონდასავაჭრონაკადებისშექმნას(TradeCreation)და,შესაბამისად,კეთილდღეობისზრდას.

DCFTA-ისმსგავსად,ჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზე,ჩინეთშიექსპორტიგაიზარდათითქმისიგივეოთხიპროდუქტისმიმართულებით.

ცხრილი 11. ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმების (FTA) ზემოქმედება ექსპორტის მაჩვენებლებზე ჰარმონიზებული სისტემის (HS) ოთხნიშნა დონეზე

% ცვლილებაFTA ჩინეთთან

PPML PPML REახალიპნევმატურისაბურავები,რეზინისგანდამზადებული 1045,28 31633,39

ეთილის სპირტი, სპირტი,ლიქიორებიდა სხვა სპირტიანისასმელები 7,95 0,78

ყურძნისნატურალურიღვინოები 0,98 0,78

ქალისანგოგონასქურთუკებიდამსგავსინაწარმი 327,32 57813,80

ქალისანგოგონასქურთუკებისექსპორტისმკვეთრიზრდაშესაძლებელიააიხსნასდაბალისაბაზოეფექტით(low-baseeffect).თუმცაესფაქტიარნიშნავსიმას,რომამპროდუქტზეექსპორტისზრდაშიწვლილიარშეიტანაჩინეთთანFTA-მ.

ჰარმონიზებულისისტემის(HS)ოთხნიშნადონეზევაჭრობისანალიზისას,DCFTA-განგანსხვავებით,ჩინეთთანFTA-მხელიშეუწყორამდენიმეპროდუქტისიმპორტს.თუმცა, აქაც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს პროდუქტები ჩვენ მიერ შესწავლილიპროდუქტებისმხოლოდმცირენაწილსშეადგენს.

ცხრილი 12. გრავიტაციული მოდელის შედეგები — იმპორტის მაჩვენებლები ჰარმონი-ზებული სისტემის (HS) ოთხნიშნა დონეზე — ჩინეთი

% ცვლილება PPML PPML RE

სიგარები,გადაჭრილისიგარები,სიგარელებიდასიგარეტები

9,44 0,80

მონაცემთაავტომატურიდამუშავებისაპარატებიდამათინაწილები

10,17 0,06

თვითმავალიბულდოზერები,მიწისმოსასწორებელიმანქანა-დანადგარები,საფხეკიმანქანა-დანადგარები,სატკეპნიმანქანა-დანადგარები

4,83 0,03

იზოლირებულიმავთულები,კაბელებიდასხვაიზოლირებულიელექტროდენისგამტარები

4,25 0,72

რკინისანფოლადისსხვამილები,მილაკებიდაღრუპროფილები

12,54 0,48

36

5. დასკვნა

ჩვენმიერჩატარებულმაანალიზმაბევრისაგულისხმოშედეგიმოგვცა.

ვინერის (2014 წ.) მოდელის გამოყენებით წარმოებულმა ანალიზმა რამდენიმესაინტერესო შედეგი გვიჩვენა. პირველ რიგში, აღნიშნული ანალიზის შედეგადგამოვლინდა, რომ DCFTA-სა და ჩინეთთან FTA-ს ზემოქმედება არ მოუხდენიაყველასექტორზე21,რაცკიდევერთხელადასტურებსიმფაქტს,რომსაქართველოჯერ არ არის სრულად ინტეგრირებული და დამკვიდრებული ევროკავშირისადა ჩინეთის ბაზრებზე. გარდა ამისა, ვინერის (2014 წ.) მოდელის გამოყენებითმიღებულმა შედეგებმა გვიჩვენა, რომ DCFTA და ჩინეთთან FTA ერთნაირიეფექტებითხასიათდება,ე.ი.სავაჭრონაკადებისშექმნისადაგადართვის (TradeCreation&Diversion)თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი სხვაობა არ აღინიშნებაამ ორი შეთანხმების ზემოქმედებას შორის. აღნიშნული ანალიზის საფუძველზეშესაძლებელია დავასკვნათ, რომ საქართველოს იმპორტი კარგად არისდაბალანსებული,და საქართველოს,თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ მომავალშიგაფორმებული შეთანხმებებთან დაკავშირებით, სავაჭრო ნაკადების გადართვის(TradeDiversion)მნიშვნელოვანისაფრთხეარემუქრება.

საერთო ეფექტის მიმართულებით, ვინერის მიდგომით გაკეთებული ანალიზიგვიჩვენებს,რომსაქართველომკეთილდღეობისზრდისმიმართულებითსარგებელიმიიღო თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმებებით (FTA), ვინაიდან სავაჭრონაკადების შექმნის (TradeCreation) ეფექტი, საერთო ჯამში, აღემატება სავაჭრონაკადების გადართვის (Trade Diversion) ეფექტს. ზოგიერთ შემთხვევაში,სავაჭრონაკადებისშექმნისაანგადართვის(TradeCreation/Diversion)ეფექტისიდენტიფიცირებავერმოხერხდა,ვინაიდანევროკავშირიდანდაჩინეთიდანიმპორტისნაკადებისკლებაშეინიშნება,თავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმებების(FTA)ამოქმედებისშემდეგაც.ზემოაღნიშნულიფაქტიდასტურდებაგრავიტაციულიმოდელისგამოყენებითმიღებულშედეგებშიცრომლისთანახმადაც,რიგშემთხვევაშიადგილიჰქონდაიმპორტისსტატისტიკურადმნიშვნელოვანკლებას,თავისუფალივაჭრობისშესახებაღნიშნულიშეთანხმებების(FTA)ამოქმედებისშედეგად.

გრავიტაციული მოდელის გამოყენებით წარმოებულმა ანალიზმა აჩვენა, რომDCFTA-ს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ამოქმედებიდან 5 წელია გასული,მნიშვნელოვანიზემოქმედებაარმოუხდენიაპროდუქტებისუმრავლესობაზე.რაცარარის გასაკვირი, ვინაიდანDCFTA-ს ხელმოწერამდედა მისი ამოქმედების საწყისეტაპზე, მკვლევარები ერთხმადაღნიშნავდნენ,რომპროცესიეტაპობრივი იყოდაზემოქმედებასაგრძნობიიქნებოდაგრძელვადიანპერიოდში.ჩვენმიერწარმოებულიკვლევისშედეგებიცმეტწილადადასტურებსზემოაღნიშნულმოსაზრებებს.

ზემოთაღწერილისტატისტიკისპარალელურად,ანალიზითრამდენიმესაინტერესოშედეგი გამოიკვეთა. გარდა იმისა, რომDCFTA-ს შედეგად გაიზარდა ექსპორტიისეთი ტრადიციული პროდუქტების ნაწილში, როგორიცაა ღვინო და სპირტიანისასმელები,DCFTA-მასევეგამოიწვიაექსპორტისმკვეთრიზრდარადიკალურადგანსხვავებულიპროდუქტებისნაწილში,როგორიცაათვითმფრინავები,კოსმოსური

21 ზოგიერთსექტორში,ევროკავშირიდანდაჩინეთიდანიმპორტისწილიმთლიანიმპორტშიუმნიშვ-ნელოა, შესაბამისად, ამ სექტორებზე თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ აღნიშნულ შეთანხმებებსზემოქმედებაარმოუხდენია.

37

ხომალდებიდამათინაწილები (HS2)22,რაციმასნიშნავს,რომსაქართველოსშეუძლია აწარმოოს ამ ტიპის მაღალტექნოლოგიური პროდუქტი და ექსპორტზეწარმატებითგაიტანოსისეთქვეყნებში,როგორიცააევროკავშირისქვეყნები.

კიდევერთისაინტერესოფაქტი,რომელიცDCFTA-სუკავშირდება,არისის,რომ,მიუხედავადიმისა,რომევროკავშირთანთავისუფალივაჭრობისშესახებშეთანხმების(FTA)ამოქმედებასთანდაკავშირებითსხვაქვეყნებისგამოცდილებააჩვენებს,რომაღნიშნულიშეთანხმებისამოქმედებისშედეგადევროკავშირიდანიმპორტიმეტადიზრდება ვიდრე ევროკავშირის ქვეყნებში ექსპორტი, საქართველოს შემთხვევაშიაღნიშნულიტენდენციაარდასტურდება,არცდისაგრეგაციულდაარცაგრეგაციულდინეებზე ანალიზისას. იმპორტი შემცირდა სხვადასხვა სექტორში და სხვადასხვაპროდუქტებზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ანალიზი სხვადასხვა მოდელისგამოყენებით წარიმართა, შედეგები არ აღმოჩნდა მდგრადი (ან სტატისტიკურადმნიშვნელოვანი) ან ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი, ან ერთდროულად სტატის-ტიკურადდაეკონომიკურადმნიშვნელოვანი.

კიდევ ერთი დასკვნა, რომლის გაკეთებაც ჩვენ მიერ წარმოებული კვლევისშედეგად გახდა შესაძლებელი არის ის, რომ ჩინეთთან FTA-მ სტატისტიკურადდა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი ზემოქმედება იქონია ექსპორტზე. რაციმის მანიშნებელია, რომ ძალიან მოკლე დროის მონაკვეთში, საქართველომმნიშვნელოვანი სარგებელი მიიღო აღნიშნული შეთანხმების ამოქმედებით, რაცმნიშვნელოვანიდასკვნებისგაკეთებისსაშუალებასიძლევა.

პირველრიგში,DCFTA-სადა ჩინეთთან FTA-ს ზემოქმედებებს შორის აღნიშნულისხვაობები შესაძლებელია აიხსნას ბაზრებზე წვდომის „სიმარტივის“დონით, მაშინროცაევროკავშირსშედარებითმკაცრირეგულაციებიაქვს,ჩინეთისბაზარიუფრომარტივადხელმისაწვდომიაექსპორტიორებისათვის23.ან,შესაძლებელია,DCFTA-სამოქმედებისპერიოდში,რამდენიმეწლისგანმავლობაში,ქართველიექსპორტიორებიარ იყვნენ შესაბამისად მომზადებული და ამის გამო, მათ გარკვეული დროისშემდეგ მოახერხეს ევროკავშირის ბაზარზე შესვლა, მაშინ როდესაც 2018 წელსექსპორტიორებსუკვეჰქონდათგამოცდილებაიმისა,თუროგორუნდაშესულიყვნენახალბაზრებზე,და,შედეგად,უფროსწრაფადმოახერხესჩინეთისბაზარზეშესვლა.

ჩინეთთან FTA-ს ამგვარი წარმატების ისტორია იმედს იძლევა, რომ ასეთივეწარმატებული იქნება თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ის შეთანხმებები (FTA),რომელთაშესახებაცსაქართველოამეტაპზემოლაპარაკებებსაწარმოებს.პირველრიგში, იმედისმომცემია ინდოეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ შეთანხმება(FTA),ვინაიდანბაზრისთვალსაზრისითჩინეთსადაინდოეთსშორისდიდიმსგავსებაადა მათთანთავისუფალივაჭრობის შესახებ შეთანხმებამ(FTA) ხელიუნდაშეუწყოსსაქართველოსექსპორტისდაუყოვნებელზრდასმოკლევადიანპერიოდშივე.

ზოგადად,DCFTAდაჩინეთთანFTAგვიჩვენებს,რომსაქართველომკეთილდღეობისთვალსაზრისით სარგებელი მიიღო ამ შეთანხმებების ამოქმედებით;რაც შეეხებარაოდენობრივზემოქმედებას,ჯერსაქართველოსსაკუთარიპოტენციალისსაკმაოდმცირენაწილიაქვსგამოყენებული,რაცსამომავლოდდიდიიმედისმომცემია.

22 ჰარმონიზებული სისტემის (HS)ოთხნიშნადონეზე- 8411—ტურბორეაქტიული ძრავები, ტურბოსაჰაეროხრახნებიდასხვაგაზისტურბინები.

23 დამატებით,ჩინეთიმოხსნისყველატარიფსიმპორტზე,5წელიწადში.

38

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Adarov, A., & Havlik, P. (2016). Benefits and Costs of DCFTA: Evaluation of the Impact on Georgia, Moldova and Ukraine. The Vienna Institute for International Economic Studies.

2. Aitken, N. D. (1973). The Effect of the EEC and EFTA on European Trade: A Temporal Cross-Section Analysis. The American Economic Review, Vol. 63, No. 5 , pp. 881-892.

3. Bacchetta, M., Beverelli, C., Cadot, O., Fugazza, M., Grether, J.-M., Helble, M., . . . Piermartini, R. (2012). A Practical Guide to Trade Policy Analysis. Geneva: World Trade Organization.

4. Binh, D. T., Duong, N. V., & Cuong, H. M. (2013). Applying Gravity Model To Analyze Trade Activities Of Vietnam. FREIT.

5. Braga, C. P., Safdi, R., & Yeats, A. (1994). Regional integration in the Americas: deja vu all over again? Cambridge: Basil Blackwell Ltd.

6. Caporale, G. M., Rault, C., Sova, R., & Sova, A. (2009). On the bilateral trade effects of free trade between the EU-15 and the CEEC-4 countries. Kiel institute: Springer.

7. Clausing, K. A. (2001). Trade creation and trade diversion in the Canada – United States Free Trade Agreement. Canadian Journal of economics.

8. Dilanchiev, A. (2012). Empirical Analysis of Georgian Trade Pattern: Gravity Model. Journal of Social Sciences, 1(1):75-78,.

9. Drabik, D., Pokrivcak, J., & Ciaian, P. (2007). Trade Creation and Diversion in the Enlarged EU Market: Evidence for Agricultural Trade in Slovakia. Czech Journal of Economics and Finance.

10. Economic Policy Research Center. (2014). Deep and Comprehensive Free Trade Agreement with EU and Georgia. Tbilisi: Economic Policy Research Center.

11. Ecorys. (2012). Trade Sustainability Impact Assessment in support of negotiations of a DCFTA between the EU and Georgia and the Republic of Moldova. Rotterdam: ECORYS.

12. Fuenfzig, M. (2016). A Quantitative Assessment of the Proposed China-Georgia Free Trade Agreement. Munich: Munich Personal RePEc Archive (MPRA).

13. Hariyono, S. (2015). Analysis of the Indonesia-Japan Economic Partnership Agre ement: Impact on Trade and Welfare. Seoul: Seoul National University.

14. Head, K., & Mayer, T. (2013). Gravity Equations:Workhorse,Toolkit, and Cookbook. CEPII Working Paper.

15. Helpman, E., Melitz, M., & Rubinstein, Y. (2008). Estimating trade flows: trading partners and trading volumes. trading partners and trading volumes.Quarterly Journal of Economics 123, no. 2: 441-487.

16. Huijskens, R. (2017). The effect of free trade agreements on international trade: an empirical analysis for developed and developing countries. Rotterdam: Erasmus School of Economics.

17. Husain, S., & Yasmin, S. (2015). Does the Gravity Model Explain Bangladesh’s Direction of

39

Trade? A Panel Data Approach. IOSR Journal of Economics and Finance (IOSR-JEF) , PP 01-14.

18. ISET Policy Institute. (2016). DCFTA Risks and Opportunities for Georgia. Tbilisi: Open Society Georgia Foundation.

19. Lee, H., Lee, J., & Kim, H.-h. (2011). Foreign Direct Investment,Technology Diffusion and Host Country Productivity Growth. Asian Development Bank.

20. Lewis, J. D., Robinson, S., & Thierfelder, K. (2003). Free Trade Agreements and the SADC economies. South Africa: Journal de African economies.

21. Liu, T. (2007). EMPIRICAL ANALYSIS OF THE IMPACT OF REGIONAL TRADE AGREEMENTS FOR AUSTRALIA AND CHINA. RMIT University.

22. Lubas, E. (2011). Trade Potential Of The Republic Of Belarus: Gravity Model Approach. Kyiv School of Economics.

23. Magennis, E., & Gardner, C. (2009). A GRAVITY MODEL APPROACH TO ESTIMATING THE EXPECTED VOLUME OF NORTH/SOUTH TRADE. Inter Trade Ireland.

24. Martínez-Zarzoso, I., D., F. N.-L., Klasen, S., & Johannsen, F. (2013). DOES GERMAN DEVELOPMENT AID PROMOTE GERMAN EXPORTS AND GERMAN EMPLOYMENT? A SECTORAL-LEVEL ANALYSIS. Goettingen: Georg-August-Universität Göttingen.

25. Mohamed YacineHaddoud, P. J., & Newbery, R. (2014). Regional Trade Agreements and Developing Countries’ Trade Performance: Evidence from Algeria and the European Union Association Agreement. Plymouth: Futures Entrepreneurship Centre, Mast House, Plymouth University.

26. Pettinger, T. (2017, April 26). Economicshelp.org/blog. Retrieved from Economicshelp.org: https://www.economicshelp.org/blog/6957/trade/new-trade-theory/

27. Plummer, M. G., Cheong, D., & Hamanaka, S. (2010). Methodology for Impact Assessment of Free Trade Agreements. Mandaluyong City: Asian Development Bank.

28. Sattayanuwat, W. (2015). RCEP – Thailand Trade Creation and Trade Diversion: Evidence and Analysis. Bangkok: School of Economics and Public Policy, Srinakharinwirot University.

29. Serrano, C., Martínez, A., Rodríguez, A., & Salazar, S. (2015). Evaluation of the effects of the free trade agreement between the European Union and Mexico on bilatteral trade and investments. Mexico: BBVA research.

30. Shepherd, B. (2008). Notes on the “Theoretical” Gravity Model of International Trade. Niehaus Center, Princeton University & GEM, Sciences Po.

31. Silva, J. M., & Tenreyro, S. (2006). The Log of Gravity. The Review of Economics and Statistics, November 2006, 88(4): 641–658.

40

32. Šimáková, J., & Stavárek, D. (2015). An empirical sector-specific Gravity Model for Hungarian international trade. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis.

33. Stevens, C., Irfan, M., Massa, I., & Kennan, J. (2015). The impact of free trade agreements between developed and developing countries on economic development in developing countries: Rapid evidence assesment . London: Overseas Development Institute.

34. Tham, S. Y., Goh, S. K., Wong, K. N., & Fadhli, A. (2017). Bilateral Export Trade, Outward and Inward FDI: A Dynamic Gravity Model Approach Using Sector Data from Malaysia. Emerging Markets Finance and Trade.

35. Tvalodze, S. (2016). Georgia-Turkey Trade Relations -Challenges and Opportunities. Tbilisi: PMCG research.

36. UNCTAD. (2010). Foreign direct investment, the transfer and diffusion of technology, and sustainable development. (p. 24). Geneva: UN.

37. Viner, J., & Olsington, P. (2014). The Customs Union Issues. New York: Oxford University Press.

38. Wonnacott, R. J. (1996). Free-Trade Agreements: For Better or Worse? San Francisco: American Economic Association.

39. Wooldridge, J. M. (2001). Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data. London: The MIT Press.

40. Zhangy, Y., & Wang, S. (2015). Trade Potential of China’s Export to ASEAN:The Gravity Model Using New Economic Mass Proxies. Journal of Systems Science and Information Vol. 3, No. 5, pp. 411{420.

41

დანართი

ცხრილი 13. კეთილდღეობის ზრდისა და შემცირების (სარგებლისა და დანაკარგის) მატრიცა — ევროკავშირი

თამბაქოს ნაწარმი ქსოვილები

ქაღალდი და ქაღალდის

ნაწარმიტა ნი სა მო სი

კე თილ დღეო ბის ზრდის (სარგებლის)

მა ღა ლი ალ ბათო ბა

სამ თო მომ პო ვე ბელი მრეწ ვე ლო ბა და ამ მი მარ თუ ლე ბით სა ჭი რო მომ სა ხუ რებას თან და კავ ში რებუ ლი აქ ტი ვო ბე ბი

ხე და ხის და კორპის

პროდუქტები, გარდა ავეჯისა

ქი მი კა ტე ბი და სხვა დასხ ვა ქი მი უ რი ნივ თი ე რე ბების პრო დუქ

ტე ბი


მა ღა ლი ალ ბა თო ბა


სა შუ ა ლო ალ ბათო ბა

ლითონისგან დამზადებული პროდუქტები,

გარდა მანქანადანადგარებისა

ძი რი თა დი ფარ მა ცევტუ ლი პრო

დუქ ტი

რე ზი ნი სა და პლას ტ მა სის

ნა წარ მი

ელექ ტ რო მოწყო ბი ლო

ბე ბი

კოქსი და გადამუშავებული ნავთობპროდუქტები

ავტოსატრანსპორტო საშუალებები

ნეიტრალურინედლი ნავთობისა და ბუნებრივი

აირის მოპოვება

ქვა ნახ ში რი სა და მუ რა ნახში რის მო პო

ვე ბა

ლითონის მადნების მოპოვება

ტყავი და მსგავსი მასალის ნაწარმი სასმელები ავეჯი

კე თილ დღეო ბის კლე ბის (დანაკარგის) მცი რე ალ ბა

თო ბა

ტყავი და მსგავსი მასალის ნაწარმი

კომ პი უ ტე რული და ელექ

ტ რო ნუ ლი ტექ ნი კა

სხვა პროდუქტების წარმოება

Hight probab კე თილ დღეო ბის კლე ბის

(დანაკარგის) მაღა ლი ალ ბა თობა ility of welfare

lose

ძირითადი ლითონები ბეჭდვა და ჩანაწერების რეპროდუქცია

იმპორტის ჩანაცვლება

42

ცხრილი 14. კეთილდღეობის ზრდისა და შემცირების (სარგებლისა და დანაკარგის) მატრიცა — ჩინეთი

ქსოვილები ქაღალდი და ქაღალდის ნაწარმი


მა ღა ლი ალ ბა თო ბა

სამთომომპოვებელი მრეწველობა და ამ მიმართულებით საჭირო

მომსახურებასთან დაკავშირებული ღონისძიებები

ქი მი კა ტე ბი და სხვა დასხ ვა ქი მი უ რი ნივ თი ე რე ბების პრო დუქ

ტე ბი

ტა ნი სა მო სიკე თილ დღეო ბის ზრდის (სარგებლის) სა შუ ა ლო ალ

ბა თო ბალითონისგან დამზადებული პროდუქტები,

გარდა მანქანადანადგარებისა

ძი რი თა დი ფარ მა ცევტუ ლი პრო

დუქ ტი

რე ზი ნი სა და პლას ტ მა სის

ნა წარ მი

ელექ ტ რო მოწყო ბილო ბე ბი

ლითონის გარდა სხვა მინერალური

პროდუქტები

ავ ტო სატ რანს პორ ტო საშუ ა ლე ბე ბი

საკ ვე ბი პრო დუქ ტე ბი

და ნად გარე ბი და აღ ჭურ ვი

ლო ბა

კე თილ დღეო ბის ზრდის (სარგებლის) მცი რე ალ ბა

თო ბა

კოქსი და გადამუშავებული ნავთობპროდუქტები ავეჯი

ნეიტრალურინედლი ნავთობისა და ბუნებრივი

აირის მოპოვება

ქვა ნახ ში რი სა და მუ რა ნახ ში რის მო პო ვე ბა

ლითონის მადნების მოპოვება

სასმელები

სამთომომპოვებელი მრეწველობა და ამ

მიმართულებით საჭირო მომსახურებასთან დაკავშირებული

აქტივობები

კე თილ დღეო ბის კლე ბის (დანაკარგის) მცი რე ალ ბა

თო ბა

სხვა პროდუქტების წარმოება

კომ პი უ ტე რული და ელექ

ტ რო ნუ ლი ტექ ნი კა

თამბაქოს ნაწარმი

კე თილ დღეო ბის კლე ბის (დანაკარგის) მა ღა ლი ალ ბა

თო ბა

ძირითადი ლითონები ბეჭდვა და ჩანაწერების რეპროდუქცია

იმპორტის ჩანაცვლება

43

ცხრილი 15. გრავიტაციული მოდელის შედეგები მთლიან იმპორტსა და ექსპორტზე

ცვლადებიექსპორტი იმპორტი

PPML PPML RE PPML PPML RE

მშპ (საქართველო) 1.716***

(0.125)

1.211***

(0.001)

1.797***

(0.104)

1.364***

(0.001)მშპ (დანიშნულების ქვეყანა) (j) 0.028

(0.096)

0.604***

(0.001)

-0.128

(0.089)

0.402***

(0.001)მანძილი (lnDistance) -0.788***

(0.092)

-0.803

(0.498)

-0.504***

(0.109)

-1.240***

(0.428)ფართობი (lnArea) 0.315***

(0.030)

0.460***

(0.103)

0.318***

(0.027)

0.673***

(0.103)DCFTA -0.284

(0.181)

0.099***

(0.001)

-0.564***

(0.106)

-0.253***

(0.000)FTA ჩინეთთან 1.156***

(0.171)

0.529***

(0.002)

0.643***

(0.138)

-0.013***

(0.001)დსთ (CIS) -0.084

(0.142)

1.118*

(0.633)

-0.787***

(0.149)

-0.844*

(0.490)საერთო საზღვარი (Common border) 1.033***

(0.148)

1.349

(0.920)

1.270***

(0.169)

0.974

(0.690)ხმელეთით გარშემორტყმული (Landlocked)

0.076

(0.144)

-1.036*

(0.575)

-0.465***

(0.155)

-0.596*

(0.358)2008 წლის კრიზისი 0.019

(0.239)

0.009***

(0.001)

0.325*

(0.176)

0.337***

(0.000)2015 წლის საგარეო შოკი -0.154

(0.169)

-0.192***

(0.001)

0.028

(0.141)

-0.024***

(0.000)განვითარებული ეკონომიკები (Advanced economies)

0.240

(0.159)

-0.295

(0.495)

0.296***

(0.100)

0.420

(0.395)მუდმივა (constant/intercept) 8.609***

(0.691)

6.148*

(3.157)

8.221***

(0.695)

8.596***

(2.803)

დაკვირებადი მონაცემები 900 900 900 900

კროსსექციების რაოდენობა 45 45

R კვადრატი 0.571 0.677

სტანდარტულიშეცდომებიფრჩხილებში***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

44

ცხრ

ილი

16. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

BEC

ექსპ

ორ

ტისთ

ვის

ცვ

ლად

ები

სურ

სათ

ი დ

ა სა

სმელ

ები

სამრ

ეწვე

ლო

სა

ქონე

ლი

საწვ

ავი

და

საპო

ხი

მასა

ლებ

ი

წარ

მოებ

ის

საშუ

ალებ

ები

სატრ

ანსპ

ორ

ტო

საშუ

ალებ

ები

და

აღჭუ

რვი

ლო

ბა

სამო

მხმა

რებ

ლო

სა

ქონე

ლი

სხვა

სა

ქონე

ლი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

1.03

1 **

*1.

175*

**1.

828

***

0.76

3 **

*1.

295

***

1.93

2 **

*0.

870

***

1.03

3 **

*1.

019

***

2.00

9 **

*3.

552

***

3.36

7 **

*2.

295

***

0.79

8 **

*

(0.1

36)

(0.0

02)

(0.1

66)

(0.0

02)

(0.4

29)

(0.0

08)

(0.1

89)

(0.0

06)

(0.3

05)

(0.0

03)

(0.2

44)

(0.0

07)

(0.8

57)

(0.0

11)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

0.

538

***

0.43

6 **

*-0

.403

***

0.99

1 **

*-0

.812

***

-1.5

02 **

*0.

976

***

0.55

5 **

*1.

247

***

-0.1

43 **

*-0

.407

***

-0.4

73 **

*0.

318

2.49

1 **

*

(0.0

89)

(0.0

03)

(0.0

98)

(0.0

02)

(0.2

24)

(0.0

10)

(0.1

37)

(0.0

07)

(0.2

72)

(0.0

03)

(0.1

14)

(0.0

08)

(0.5

80)

(0.0

17)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-1.3

63**

*-1

.403

**-0

.394

***

-1.9

34**

-1.0

86**

*-1

.554

-1.4

90**

*-1

.770

**-0

.990

***

-0.2

02-0

.228

-1.2

68-0

.400

-0.7

12

(0.1

15)

(0.6

87)

(0.1

08)

(0.7

67)

(0.2

92)

(1.4

71)

(0.1

66)

(0.6

92)

(0.2

67)

(0.9

37)

(0.1

50)

(1.0

56)

(0.5

43)

(0.8

52)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

415*

**0.

533*

**0.

404*

**1.

028*

**0.

093

0.19

20.

380*

**0.

563*

**-0

.029

-0.0

240.

246*

**0.

540*

*-0

.178

-0.0

02

(0.0

34)

(0.1

55)

(0.0

45)

(0.2

04)

(0.1

37)

(0.2

40)

(0.0

49)

(0.1

48)

(0.0

71)

(0.2

20)

(0.0

50)

(0.2

10)

(0.1

42)

(0.1

44)

DCF

TA0.

263

-0.0

06**

*-0

.235

0.21

2***

0.42

3-0

.020

***

-0.5

11**

-0.2

50**

*-0

.709

**-0

.057

***

-1.1

71**

*-0

.272

***

0.50

71.

205*

**

(0.1

73)

(0.0

02)

(0.3

10)

(0.0

01)

(0.6

64)

(0.0

04)

(0.2

04)

(0.0

05)

(0.3

34)

(0.0

03)

(0.2

42)

(0.0

04)

(0.3

99)

(0.0

08)

FTA

ჩინე

თთ

ან1.

767*

**0.

788*

**0.

854*

**0.

490*

**-3

.730

***

57.9

891.

233*

**1.

662*

**0.

676

-0.6

31**

*-1

.695

***

3.65

4***

-6.1

08**

*-5

.966

***

(0.1

78)

(0.0

06)

(0.2

25)

(0.0

02)

(0.8

60)

(0.0

00)

(0.2

08)

(0.0

27)

(0.4

92)

(0.0

24)

(0.2

38)

(0.0

59)

(1.1

59)

(2.0

87)

დსთ

(CIS

)1.

996*

**0.

817

-1.5

32**

*-0

.670

-1.1

40**

*-0

.954

0.32

8*0.

562

2.17

9***

2.60

7*-0

.806

***

1.15

62.

142*

**7.

916*

**

(0.1

48)

(0.6

99)

(0.1

72)

(0.9

54)

(0.4

02)

(2.7

60)

(0.1

88)

(0.7

82)

(0.3

07)

(1.4

24)

(0.2

17)

(1.1

24)

(0.6

71)

(2.0

69)

45

ც ცც ცც ცცც PPML PPML RE PPML PPML RE PPML PPML RE PPML PPML RE PPML PPML RE PPML PPML RE

მშპ (საქარ თველო) 0.825** -0.196*** 2.040*** 0.799*** 0.552 -1.668*** 1.612*** 0.371*** 0.767*** -0.350*** 2.437*** 0.283***(0.325) (0.000) (0.225) (0.000) (0.450) (0.001) (0.260) (0.000) (0.234) (0.000) (0.338) (0.000)

მშპ (დანიშნულების ქვეყანა) 0.239 2.242*** -0.824*** 1.948*** -1.033*** 2.640*** -0.519** 1.608*** -0.480** 1.215*** -2.952*** 0.415***(0.214) (0.001) (0.213) (0.000) (0.365) (0.002) (0.217) (0.000) (0.190) (0.000) (0.435) (0.001)

მანძილი (lnDistance) 0.606*** -2.104* -2.702*** -5.480*** -1.080** -5.711* 0.088 -2.115*** -0.591*** -1.850* -2.348*** -3.194**(0.199) (1.083) (0.365) (1.770) (0.530) (3.173) (0.167) (0.434) (0.199) (1.009) (0.468) (1.346)

ფარ თობი (lnArea) 0.670*** 1.098*** 1.052*** 1.712*** 0.484*** 1.919*** 0.091* 0.472*** 0.359*** 0.968*** 0.715*** 1.163***(0.094) (0.246) (0.100) (0.533) (0.090) (0.641) (0.049) (0.107) (0.044) (0.195) (0.087) (0.234)

DCFTA 0.670** 1.259*** -0.900 -1.876*** -1.723** -1.063*** -0.798*** -0.731*** -1.112*** -0.920*** -1.016** -0.394***(0.341) (0.000) (0.584) (0.000) (0.689) (0.002) (0.278) (0.000) (0.248) (0.000) (0.432) (0.001)

FTA ჩინეთთან 0.515* -0.324*** 2.346*** 0.587*** 2.413* 0.062*** 1.763*** 0.025*** 1.659*** 0.543*** 2.606*** 0.393***(0.295) (0.000) (0.718) (0.001) (1.258) (0.002) (0.561) (0.000) (0.332) (0.000) (0.864) (0.001)

დსთ (CIS) 2.823*** 0.480 3.311*** -0.247 -0.500 -3.859 -1.411*** -0.633 -0.311 -0.313 -0.540 -1.451(0.476) (1.951) (0.387) (1.859) (0.529) (3.733) (0.353) (1.491) (0.334) (0.948) (0.396) (1.587)

საერ თო საზღ ვარ ი -4.341*** -2.142 -3.431*** -7.101*** 1.071* -3.303 1.532*** -1.071 0.502 -1.270 1.406** -1.656(1.043) (2.201) (0.432) (2.617) (0.584) (3.357) (0.423) (1.398) (0.407) (1.388) (0.581) (1.734)

ხმელეთით გარ შემორ ტყმული -5.892*** -4.374*** -3.916*** -0.979 -4.711*** -3.445* -1.005*** -2.126 -1.207*** 0.100 -6.887*** -1.404(0.486) (1.558) (0.320) (1.312) (0.985) (1.788) (0.361) (1.404) (0.419) (0.627) (1.102) (0.862)

2008 წლის კრ იზისი 0.310 0.300*** 0.230 -0.136*** 0.747 0.746*** 1.020*** 1.022*** 0.755** 0.707*** 1.406*** 1.181***(0.546) (0.000) (0.271) (0.000) (0.732) (0.001) (0.361) (0.000) (0.305) (0.000) (0.424) (0.000)

2015 წლის საგარ ეო შორ კი -0.278 -0.306*** -0.044 0.192*** -0.127 -0.300*** -0.016 -0.112*** -0.062 -0.094*** -0.537 -0.442***(0.531) (0.000) (0.199) (0.000) (0.614) (0.001) (0.511) (0.000) (0.529) (0.000) (0.440) (0.000)

განვითარ ებული ეკონომიკები 0.611** 0.143 2.972*** -0.238 1.991** -0.343 0.501** 0.192 0.074 -0.499 3.077*** 0.315(0.307) (1.518) (0.665) (1.484) (0.898) (1.812) (0.219) (1.188) (0.297) (0.723) (0.779) (0.975)

კონსტანტა (intercept) -3.596* 8.864 16.951*** 27.155*** 13.695*** 26.565 9.536*** 18.733*** 13.179*** 12.384* 23.359*** 19.984**(1.932) (9.204) (2.755) (9.228) (4.154) (19.814) (1.106) (5.047) (1.473) (6.915) (3.246) (9.631)

დაკვირ ებადი მონაცემები 900 900 900 900 900 900R-კვადრ ატი 0.319 0.900 0.079 0.200 0.245 0.386კრ ოს-სექციათა რ აოდენობა 45 45 45 45 45 45

*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1სტანდარტული შეცდომები ფრჩხილებში

ხორცი და საკვებად ვარგისი

ფრინველის ხორცი,

ახალი,გაცივებული ან გაყინული

სიგარ ები, გადაჭრ ილი სიგარ ები,

სიგარ ელები და სიგარ ეტები

მონაცემთა ავტომატურ ი დამუშავების აპარ ატები და

მათი ნაწილები

თვითმავალი ბულდოზერ ები,

მიწის მოსასწორ ებელი

მანქანა-დანადგარ ები,

საფხეკი მანქანა-

იზოლირ ებული მავთულები,

კაბელები და სხვა იზოლირ ებული ელექტრ ოდენის

გამტარ ები

რ კინის ან ფოლადის სხვა

მილები, მილაკები და

ღ რ უ პრ ოფილები

საერ

თო

სა

ზღვა

რი

-0.3

05*

-0.1

811.

655*

**0.

776

2.05

9***

3.29

10.

482*

*0.

473

0.68

1*2.

000

1.82

9***

0.99

91.

733*

*0.

678

(0.1

73)

(1.0

86)

(0.1

94)

(1.4

05)

(0.5

72)

(2.7

40)

(0.2

32)

(1.0

56)

(0.3

92)

(1.5

30)

(0.2

46)

(1.4

65)

(0.6

88)

(1.3

25)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-0.8

56**

*-0

.476

0.12

9-0

.778

-1.4

71**

*-4

.675

*0.

505*

**-0

.270

0.47

8*-1

.525

1.26

4***

-0.7

66-0

.532

-2.5

19

(0.1

24)

(0.5

28)

(0.2

51)

(0.8

75)

(0.3

26)

(2.5

24)

(0.1

31)

(0.6

80)

(0.2

49)

(1.2

25)

(0.2

00)

(1.0

17)

(0.4

62)

(2.1

13)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

-0.3

64-0

.379

***

0.39

30.

395*

**0.

189

0.17

7***

-0.3

43-0

.293

***

-0.4

88**

-0.3

37**

*-0

.039

-0.0

26**

*-6

.573

***

-6.6

53**

*

(0.3

77)

(0.0

02)

(0.2

62)

(0.0

01)

(0.4

89)

(0.0

06)

(0.2

66)

(0.0

06)

(0.2

16)

(0.0

03)

(0.2

57)

(0.0

04)

(0.8

82)

(0.2

51)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.0

96-0

.079

***

-0.1

66-0

.212

***

0.85

80.

925*

**-0

.245

-0.2

80**

*-0

.715

***

-0.7

26**

*0.

231

0.20

1***

-1.2

02**

*-1

.250

***

(0.1

56)

(0.0

01)

(0.2

96)

(0.0

01)

(0.5

23)

(0.0

03)

(0.2

20)

(0.0

05)

(0.2

17)

(0.0

02)

(0.3

59)

(0.0

02)

(0.4

19)

(0.0

10)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო ნო

მი კე

ბი0.

755*

**0.

304

0.37

5-0

.465

1.37

9*2.

089

0.52

3***

1.12

2**

-0.3

52-0

.028

-0.3

610.

239

1.15

2***

-0.2

68

(0.1

68)

(0.5

32)

(0.2

64)

(0.7

25)

(0.7

73)

(1.4

80)

(0.1

65)

(0.5

26)

(0.3

46)

(0.8

44)

(0.2

35)

(0.6

14)

(0.4

21)

(1.1

44)

კონს

ტანტ

ა (in

terc

ept)

9.47

5***

8.89

1**

4.87

2***

6.96

712

.927

***

16.2

36*

8.12

5***

8.79

8*9.

178*

**5.

586

-0.0

664.

436

3.70

70.

305

(0.6

76)

(4.5

07)

(1.1

49)

(4.2

67)

(1.8

77)

(9.5

50)

(0.8

96)

(4.7

02)

(1.4

61)

(6.0

23)

(1.0

47)

(7.2

34)

(3.0

39)

(6.0

87)

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი მო

ნა ცე

მე ბი

900

900

900

900

900

900

900

900

900

900

900

900

900

900

Rკვ

ადრ

ატი

0.66

30.

378

0.12

30.

569

0.61

10.

554

0.22

6

სტანდარტულიშეცდომებიფრჩხილებში

***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

46

ცვლ

ადებ

ი

სურ

სათ

ი დ

ა სა

სმელ

ები

სამრ

ეწვე

ლო

სა

ქონე

ლი

საწვ

ავი

და

საპო

ხი

მასა

ლებ

ი

წარ

მოებ

ის

საშუ

ალებ

ები

სატრ

ანსპ

ორ

ტო

საშუ

ალებ

ები

და

აღჭუ

რვი

ლო

ბა

სამო

მხმა

რებ

ლო

სა

ქონე

ლი

სხვა

სა

ქონე

ლი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

REPP

ML

Pois

soin

RE

PPM

LPo

isso

in

RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

1.44

0 **

*0.

658

***

2.64

2 **

*1.

248

***

0.25

5 1.

230

***

1.40

3 **

*1.

287

**2.

957

***

1.83

6 **

*2.

063

***

1.32

5 **

*3.

048

***

2.72

8 **

*

(0.1

50)

(0.0

02)

(0.1

41)

(0.0

01)

(0.2

15)

(0.0

02)

(0.1

54)

(0.0

01)

(0.1

76)

(0.0

02)

(0.1

74)

(0.0

01)

(0.4

68)

(0.0

04)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

-0

.104

1.04

9***

-1.0

87 **

*0.

858

***

1.14

2 **

*0.

016

***

0.39

6 **

0.63

9 **

*0.

181

-0.0

79 **

*-0

.358

**0.

710

***

0.56

0 **

0.69

6 **

*

(0.1

25)

(0.0

03)

(0.1

25)

(0.0

02)

(0.1

50)

(0.0

02)

(0.1

77)

(0.0

02)

(0.1

69)

(0.0

03)

(0.1

50)

(0.0

02)

(0.2

35)

(0.0

06)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-0.9

96 **

*-1

.748

**-0

.994

***

-1.8

44 **

*-1

.058

***

-5.0

73 **

*-0

.181

-1.0

920.

730

***

0.01

9 -0

.209

1.95

1 **

*-0

.878

***

-2.2

85 **

*

(0.1

29)

(0.7

04)

(0.1

17)

(0.6

41)

(0.1

99)

(0.9

96)

(0.1

58)

(0.6

70)

(0.4

79)

(0.7

36)

(0.1

46)

(0.6

97)

(0.2

29)

(0.7

49)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

481

***

0.85

4***

0.36

1 **

*0.

849

***

0.23

0 **

*1.

060

***

0.30

4 **

*0.

533

***

0.16

6 **

*0.

628

***

0.29

0 **

*0.

787

***

0.49

0 **

*1.

161

***

(0.0

37)

(0.1

67)

(0.0

31)

(0.1

41)

(0.0

54)

(0.2

78)

(0.0

34)

(0.1

29)

(0.0

56)

(0.2

18)

(0.0

35)

(0.1

48)

(0.0

70)

(0.2

15)

DCF

TA-0

.100

0.33

4 **

*-0

.803

***

-0.2

78 **

*0.

446

-0.2

97 **

*-0

.429

***

-0.3

47 **

*-1

.256

***

-0.6

77 **

*-0

.393

***

-0.1

31 **

*0.

128

0.68

5 **

*

(0.1

33)

(0.0

01)

(0.1

24)

(0.0

01)

(0.3

82)

(0.0

01)

(0.1

56)

(0.0

01)

(0.2

29)

(0.0

01)

(0.1

35)

(0.0

01)

(0.4

28)

(0.0

03)_

FTA

ჩინე

თთ

ან-0

.595

***-

0.66

4 **

*0.

953

***

-0.1

82 **

*-2

.755

***

0.09

01.

033

***

-0.0

33 **

*-0

.020

0.

378

***

0.40

8 **

-0.3

09 **

*-3

.140

***

-1.9

32 **

*

(0.1

40)

(0.0

06)

(0.1

81)

(0.0

02)

(0.4

18)

(0.0

62)

(0.2

73)

(0.0

02)

(0.2

25)

(0.0

03)

(0.1

65)

(0.0

02)

(0.5

18)

(0.0

29)

ცხრ

ილი

17. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

BEC

იმპო

რტი

სთვი

ს

47

დსთ

(CIS

)0.

640

***

0.96

5 -1

.358

***

-0.3

08

1.66

4 **

*0.

560

-1.7

77 **

*-1

.984

***

-0.8

84 **

*-1

.058

-1

.581

***

-1.9

79 **

*0.

411

-0.3

80

(0.1

92)

(0.6

42)

(0.1

91)

(0.6

79)

(0.2

60)

(1.7

09)

(0.1

84)

(0.7

43)

(0.2

37)

(0.8

25)

(0.2

31)

(0.7

11)

(0.3

65)

(1.2

34)

საერ

თო

საზ

ღვა

რი

0.54

3 **

-0.0

181.

672

***

0.78

00.

891

***

-1.6

10

1.20

8 **

*0.

433

1.73

9 **

*1.

197

1.40

2 **

*-0

.793

0.53

90.

251

(0.2

51)

(1.0

21)

(0.1

65)

(1.0

63)

(0.2

56)

(1.4

29)

(0.1

86)

(0.9

53)

(0.3

36)

(1.1

27)

(0.2

22)

(1.0

01)

(0.4

23)

(1.1

79)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-1.3

15 **

*-0

.521

-1.5

09 **

*-0

.998

**0.

314

*-2

.251

*-0

.402

***

-0.8

11 *

-0.7

82 **

*-0

.569

-0

.983

***

-0.9

26 *

0.41

4-0

.268

(0.2

53)

(0.4

65)

(0.2

64)

(0.4

57)

(0.1

86)

(1.3

55)

(0.1

44)

(0.4

84)

(0.1

80)

(0.5

84)

(0.2

53)

(0.4

75)

(0.2

96)

(1.0

11)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

0.36

20.

319

***

0.34

4 0.

320

***

0.50

2 0.

574

***

0.37

8 *

0.39

5 **

*0.

227

0.29

5 **

*0.

289

0.30

7 **

*-3

.595

***

-3.5

83 **

*

(0.2

37)

(0.0

01)

(0.2

13)

(0.0

01)

(0.3

84)

(0.0

01)

(0.2

01)

(0.0

01)

(0.2

66)

(0.0

01)

(0.1

79)

(0.0

01)

(0.9

26)

(0.0

19)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.0

44-0

.052

***

0.02

8 -0

.29

***

-0.1

250.

162

***

0.06

5 0.

006

***

-0.0

55

-.015

9 **

* 0

.026

-0.0

29 **

*0.

264

0.22

6 **

*

(0.1

60)

(0.0

01)

(0.1

59)

(0.0

01)

(0.3

11)

(0.0

01)

(0.2

01)

(0.0

01)

(0.2

59)

(0.0

01)

(0.1

82)

(0.0

01)

(0.3

62)

(0.0

01)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო ნო

მი კე

ბი0.

632

***

0.60

1 1.

048

***

0.43

3 -0

.684

**1.

866

*-0

.108

0.

177

0.86

4 **

*1.

131

*-0

.299

*-0

.480

0.

372

0.86

2

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

(0.1

52)

კონს

ტანტ

ა

(inte

rcep

t)

7.89

9 **

*6.

662

10.9

77 **

*8.

170

*9.

409

***

31.3

08 **

*3.

524

***

7.23

9 -3

.352

***

-2.4

10

5.13

2 **

*-2

.410

0.

205

10.8

34 **

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი

მო ნა

ცე მე

ბი90

090

090

090

090

090

090

0

Rკვ

ადრ

ატი

0.70

50.

790

0.54

70.

514

0.53

20.

721

0.34

2


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

48

ცხრ

ილი

18. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

— ე

ქსპო

რტი

ს მა

ჩვენ

ებლ

ები

ჰარ

მონი

ზებუ

ლი

სისტ

ემის

(HS)

ორ

ნიშნ

ა დ

ონე

ზე

ცვ

ლად

ები

საკ ვ

ე ბი

ბოს ტ

ნე უ-

ლი

და

ზო გი

ერ თ

ი

ძირ

ნა ყო

ფე ბ

ი დ

ა ბო

ლ ქ ვ

ნა ყო

ფე ბ

ი

ყა ვა

, ჩა ი

, მა ტ

ე,

ანუ

პა რ

აგ ვა

ის ჩ

ა ი,

და

სა ნე

ლებ

ლე ბ

ი

სას მ

ე ლე ბ

ი,

სპირ

ტი

და

ძმა რ

ი

პლას

ტ მა ს

ი დ

ა პლ

ას ტ მ

ა სის

ნა

წარ

მი

ხე დ

ა ხი

ს

ნა წა

რ მი

;

ხის

ნახ შ

ი რი

თვი

თ მ ფ

რი ნ

ა ვე ბ

ი,

კოს მ

ო სუ

რი

ხო

მალ

დე ბ

ი დ

ა

მა თ

ი ნა

წი ლ

ე ბი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

1.62

3***

1.85

9 **

*0.

671

***

0.01

8 1.

177

***

0.53

4 **

*3.

018

***

4.88

1 **

*1.

341

***

1.30

1 **

*-2

.367

***

-7.0

29 **

*

(0.4

26)

(0.0

30)

(0.2

05)

(0.0

19)

(0.1

87)

(0.0

04)

(0.3

19)

(0.0

28)

(0.3

07)

(0.0

10)

(0.4

27)

(0.0

24)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

1.

996

***

1.80

1 **

*-0

.056

0.

812

*0.

516

***

1.68

6 **

*0.

355

*-2

.039

***

-0.5

05

-0.5

50 **

*0.

890

**4.

069

***

(0.3

42)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

(0.0

48)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-1.7

92-3

.106

"-0

.964

-1.0

75

-1.0

100.

725

-1.8

62-1

.199

-2.9

12-3

.432

-2.0

02'

-5.1

88

(0.3

96)

(1.1

07)

(0.1

34)

(1.0

84)

(0.1

56)

(0.8

01)

(0.2

24)

(0.8

32)

(0.1

84)

(1.3

17)

(0.9

83)

(3.8

57)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

116

0.52

2 **

0.45

40.

865

*0.

426

***

0.15

20.

328

***

0.52

5 **

*0.

726

***

0.84

8 **

*0.

260

1.51

8 **

(0.1

18)

(0.2

29)

(0.0

50)

(0.2

60)

(0.0

44)

(0.1

87)

(0.0

69)

(0.1

50)

(0.0

75)

(0.2

99)

(0.2

13)

(0.6

38)

DCF

TA1.

421

***

0.21

2 **

*-1

.495

***

-1.0

62

0.39

5*0.

059

***

-0.5

430.

611*

**0.

448

*0.

933

***

3.61

9 **

*8.

752

***

(0.4

65)

(0.0

31)

(0.3

00)

(0.0

24)

(0.2

26)

(0.0

03)

(0.5

64)

(0.0

33)

(0.2

70)

(0.0

08)

(0.7

41)

(0.0

32)

FTA

ჩინე

თთ

ან-2

2.75

72.

299

***

4.89

0 *

1.91

0 **

*0.

336

***

1.87

6 **

*3.

311

***

-6.4

36 **

*-7

.462

***

-22.

146

(141

,335

)(0

.604

)(0

.085

)(0

.281

)(0

.006

)(0

.547

)(0

.123

)(0

.768

)(1

.352

)(3

7070

72.2

44)

დსთ

(CIS

)4.

968

***

4.61

4 **

1.17

6 **

*2.

332

*2.

884

***

5.27

2***

0.15

6-0

.789

-2.9

41 **

*-2

.454

5.62

5 **

*10

.587

***

(0.6

40)

(1.8

48)

(0.2

98)

(1.0

50)

(0.2

01)

(0.8

96)

(0.2

97)

(1.2

06)

(0.3

10)

(2.1

57)

(1.2

18)

(3.7

35)

49

საერ

თო

საზ

ღვა

რი

-0.2

470.

052

0.19

30.

108

-0.5

94 **

*1.

760

0.57

82.

350

*0.

601

**-0

.291

-2.7

970.

734

(0.4

96)

(1.9

76)

(0.2

76)

(1.6

59)

(0.2

05)

(1.6

78)

(0.3

66)

(1.3

76)

(0.2

73)

(2.0

09)

(2.0

89)

(3.9

61)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-1.9

40 **

*-5

.398

***

-1.1

63 **

*-1

.215

-1

.441

***

-2.7

62 **

*0.

511

*-0

.474

0.33

0-1

.106

2.23

5 **

*0.

622

(0.3

83)

(1.6

33)

(0.1

61)

(0.9

00)

(0.1

28)

(0.7

78)

(0.2

93)

(1.0

10)

(0.2

22)

(1.9

38)

(0.5

60)

(2.5

96)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

-0.7

35-0

.740

***

-0.6

98-0

.735

-0

.297

-0.4

13 **

*-1

.063

***

-0.7

73 **

* 0.

272

0.29

4 **

*-2

.403

***

-2.4

50 **

*

(0.8

02)

(0.0

27)

(0.4

60)

(0.0

18)

(0.5

20)

(0.0

03)

(0.3

89)

(0.0

29)

(0.2

24)

(0.0

07)

(0.7

51)

(0.0

24)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.1

97-0

.198

***

0.28

00.

281

*-0

.281

**-0

.243

***

-0.1

60-0

.142

***

-0.5

00 **

-0.5

29 **

*-0

.278

-0.2

98 **

*

(0.4

02)

(0.0

12)

(0.3

03)

(0.0

11)

(0.1

39)

(0.0

02)

(0.1

85)

(0.0

10)

(0.2

39)

(0.0

08)

(0.9

73)

(0.0

10)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო ნო

მი კე

ბი-2

.417

***

-2.1

20 **

0.04

4-1

.065

0.13

7-1

.450

**-0

.261

0.56

31.

599

***

1.55

5 *

1.59

6 *

4.16

7 *

(0.4

24)

(0.8

31)

(0.2

71)

(0.7

21)

(0.2

36)

(0.5

68)

(0.4

97)

(0.7

80)

(0.3

47)

(0.8

91)

(0.9

05)

(2.4

01)

კონს

ტანტ

ა

(inte

rcep

t)4.

662

**4.

973

***

5.59

4 **

*6.

472

***

17.0

74 **

*14

.112

**

(2.2

16)

(0.7

65)

(0.8

98)

(1.5

03)

(1.0

77)

(6.8

04)

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი

მო ნა

ცე მე

ბი89

810

.971

900

-0.7

4390

0-6

.471

900

2.20

490

020

.261

"89

817

.623

Rკვ

ადრ

ატი

0.54

1(7

.550

)0.

517

(7.2

100.

715

(5.0

42)

0.70

7(5

.398

)0.

572

(8.3

25)

0.12

8(2

4.70

0)

კროს-სექციათა

რაოდენობა


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

50

ცხრ

ილი

19. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

— ი

მპო

რტი

ს მა

ჩვენ

ებლ

ები

ჰარ

მონი

ზებუ

ლი

სისტ

ემის

(HS)

ორ

ნიშნ

ა დ

ონე

ზე

ცვ

ლად

ები

ყავა

, ჩაი

, მატ

ე, ა

ნუ

პარ

აგვა

ის ჩ

აი, დ

ა სა

ნელ

ებლ

ები

თამ

ბაქო

და

თამ

ბაქო

ს ნე

ბისმ

იერ

ი სა

მრეწ

ველ

ო

შემც

ვლელ

ები

ორ

განუ

ლი

ქი

მიკა

ტები

პლას

ტმას

ი დ

ა პლ

ასტმ

ასის

ნა

წარ

მირ

ეზინ

ი დ

ა რ

ეზინ

ის

ნაწა

რმი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

0.13

30.

738

***

1.86

8 **

*0.

679

***

1.33

9 **

* 1.

347

***

1.58

3 **

*0.

898

***

1.51

6 **

*0.

096

***

(0.2

73)

(0.0

15)

(0.2

13)

(0.0

06)

(0.3

08)

(0.0

20)

(0.2

83)

(0.0

05)

(0.2

43)

(0.0

06)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

0.

794

***

0.01

9-0

.781

***

1.79

8 **

*-0

.531

***

-0.3

08 **

*-0

.797

***

0.06

9 **

*-0

.449

***

1.63

6 **

*

(0.2

56)

(0.0

18)

(0.1

93)

(0.0

13)

(0.1

47)

(0.0

22)

(0.1

49)

(0.0

05)

(0.1

43)

(0.0

09)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-1.9

16 *

**-3

.024

**

-2.6

15 *

**-4

.124

***

0.06

0-1

.992

-0.3

12 *

*-1

.494

**

0.51

1 **

-0.3

16

(0.2

00)

(1.1

98)

(0.2

81)

(1.2

17)

(0.1

56)

(1.2

39)

(0.1

47)

(0.7

55)

(0.2

34)

(0.6

71)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

384

***

0.77

1 **

0.98

0 **

*1.

242

***

0.38

5 **

*0.

833

***

0.36

7 **

*0.

740

***

0.27

2 **

*0.

776

***

(0.0

54)

(0.3

08)

(0.0

84)

(0.3

50)

(0.0

49)

(0.2

61)

(0.0

43)

(0.1

56)

(0.0

58)

(0.1

65)

DCF

TA0.

492

*0.

307

***

-0.8

88 **

-1.5

01 *

**-0

.122

-0.3

53 *

**-0

.516

**

-0.1

29 **

*-0

.488

0.01

2 **

(0.2

92)

(0.0

13)

(0.4

02)

(0.0

07)

(0.2

45)

(0.0

13)

(0.2

29)

(0.0

04)

(0.3

05)

(0.0

05)

FTA

ჩინე

თთ

ან2.

300

***

0.94

2 **

*2.

236

***

0.42

9 **

*2.

704

***

1.70

9 **

*1.

194

***

0.61

2 **

*1.

259

***

0.16

1 **

*

(0.3

58)

(0.0

70)

(0.5

56)

(0.0

15)

(0.6

28)

(0.0

14)

(0.2

45)

(0.0

04)

(0.3

34)

(0.0

06)

დსთ

(CIS

)1.

125

***

-1.2

343.

114

***

0.52

6-0

.972

***

-3.1

41 *

*-2

.368

-1.7

93 **

-0.4

560.

315

(0.1

89)

(1.3

07)

(0.3

47)

(1.2

47)

(0.3

01)

(1.2

59)

(0.3

11)

(0.7

59)

(0.2

89)

(0.8

16)

51

საერ

თო

საზ

ღვა

რი

0.87

8 **

*0.

316

-3.0

98 **

*-5

.055

***

2.16

7 **

*2.

769

*2.

210

***

0.57

31.

336

***

0.34

5

(0.2

03)

(1.7

28)

(0.3

54)

(1.7

23)

(0.2

71)

(1.5

10)

(0.3

32)

(1.0

90)

(0.3

76)

(1.1

29)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-0.5

04 *

*-0

.492

-3.6

05 **

*-1

.478

*-0

.079

-1.3

32 *

-0.3

64-0

.236

-2.0

91 **

*-1

.408

**

(0.2

05)

(0.9

18)

(0.2

51)

(0.8

94)

(0.3

83)

(0.7

48)

(0.2

89)

(0.5

08)

(0.2

47)

(0.5

56)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

0.65

4 **

0.72

3 **

*0.

302

-0.0

28 **

*0.

759

*0.

718

***

0.58

7 **

*0.

601

***

0.39

3 *

0.42

6 **

*

(0.2

83)

(0.0

09)

(0.2

97)

(0.0

04)

(0.4

33)

(0.0

11)

(0.2

57)

(0.0

03)

(0.2

33)

(0.0

05)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.4

26-0

.425

***

-0.0

530.

160

***

-0.3

60-0

.364

***

-0.5

34-0

.590

***

-0.1

91-0

.312

***

(0.4

42)

(0.0

13)

(0.1

83)

(0.0

03)

(0.4

23)

(0.0

15)

(0.5

41)

(0.0

04)

(0.4

15)

(0.0

05)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო

ნო მი

კე ბი

1.07

7 **

*1.

367

*3.

104

***

0.04

10.

681

***

1.61

9 **

-0.1

58-0

.015

-0.0

85-0

.411

(0.3

58)

(0.8

13)

(0.5

45)

(1.0

98)

(0.2

23)

(0/9

6)(0

.205

)(0

.575

)(0

.291

)(0

.611

)

კონს

ტანტ

ა

(inte

rcep

t)10

.611

***

16.2

29 **

10.8

6816

.437

**

-2.1

447.

680

4.77

9 **

*7.

868

-2.1

55-5

.857

(1.3

26)

(7.4

25)

(1.9

32)

(6.4

86)

(1.3

26)

(7.7

45)

(1.1

54)

(5.0

97)

(1.5

39)

(4.4

91)

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი

მო ნა

ცე მე

ბი90

090

090

090

090

0

Rკვ

ადრ

ატი

0.48

80.

899

0.50

50.

425

0.48

0



4545

4545

45


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

52

ცხრ

ილი

20. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

— ი

მპო

რტი

ს მა

ჩვენ

ებლ

ები

ჰარ

მონი

ზებუ

ლი

სისტ

ემის

(HS)

ორ

ნიშნ

ა დ

ონე

ზე (2

)

ცვ

ლად

ები

ქაღ

ალდ

ი დ

ა მუ

ყაო

; ქა

ღალ

დის

ან

მუ

ყაო

ს ნა

წარ

მი

ტანს

აცმე

ლი

და

ტანს

აცმლ

ის

აქსე

სუარ

ები,

ნაქ

სოვი

ან

ყაი

სნაღ

ით

დამ

ზად

ებულ

ი

რკი

ნა დ

ა

ფო

ლად

იალ

უმინ

ი დ

ა

ალუმ

ინის

ნაწ

არმი

ელექ

ტრო

აპა

რატ

ურა

და

მოწყ

ობი

ლო

ბები

დ

ა მა

თი

ნაწი

ლებ

ი;

ხმის

ჩამ

წერ

ები

და

რეპ

რო

დუქ

ტორ

ები

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

1.29

0 **

*0.

624

***

1.77

0 **

*1.

042

*2.

302

***

0.00

32.

265

***

1.63

3 *

0.65

2 **

*0.

517

***

(0.2

61)

(0.0

06)

(0.3

00)

(0.0

08)

(0.3

58)

(0.0

05)

(0.3

64)

(0.0

11)

(0.4

95)

(0.0

02)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

-0

.817

***

0.15

1 **

*-0

.972

***

0.07

8 *

-1.8

57 *

**1.

915

*-1

.632

***

-0.6

140.

554

***

0.81

5 **

*

(0.1

83)

(0.0

09)

(0.1

95)

(0.0

09)

(0.4

17)

(0.0

07)

(026

9)(0

.013

)(0

219)

(0.0

03)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-0.5

70 **

*-2

.175

**0.

149

-0.6

45-1

.798

***

-1.5

97-0

.675

***

-2.2

630.

099

-L07

4

(0.1

67)

(0.9

14)

(0.1

76)

(0.8

24)

(0.3

00)

(1.0

73)

(020

7)(0

.859

)(0

.471

)(0

.679

)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

335

***

0.89

2 **

*0.

438

***

0.69

2 *

0.75

3 **

*1.

150

*0.

397

***

1.04

6 *

0.30

2 **

*0.

644

***

(0.0

40)

(0.2

10)

(0.0

51)

(0.1

48)

(0.0

89)

(0.2

96)

(0.0

52)

(0.1

92)

(0.0

36)

(0.1

46)

DCF

TA-0

.255

-0.1

42 *

*-0

.330

-0.2

77-1

.199

***

-0.3

75-0

.912

**-0

.945

-0.5

92 **

*-0

.455

***

(0.2

18)

(0.0

04)

(0.2

85)

(0.0

07)

(0.3

18)

(0.0

08)

(0.3

54)

(0.0

08)

(020

4)(0

.002

)

FTA

ჩინე

თთ

ან0.

910

***

0.42

2 **

*0.

935

***

0.17

5 *

2.10

0 **

*0.

063

*1.

200

***

0.48

9 *

1.09

1 **

*0.

213

***

(0.2

17)

(0.0

08)

(0.2

97)

(0.0

07)

(0.5

22)

(0.0

05)

(0.3

33)

(0.0

11)

(027

8)(0

.003

)

დსთ

(CIS

)-1

.207

***

-2.0

91 **

-3.5

79 **

*-3

.661

0.57

22.

295

*-1

.892

***

-3.0

37-1

.120

***

-1.6

03 **

(0.3

00)

(0.9

01)

(0.3

07)

(0.7

74)

(0.5

49)

(1.3

49)

(0.3

52)

(0/9

4)(0

288)

(0.7

11)

53

საერ

თო

საზ

ღვა

რი

L707

***

-0.9

422.

593

***

3.57

2 *

-0.4

41-0

.222

2.06

3 **

*-0

.834

0.58

5 *

-0.6

03

(0.3

42)

(1.1

75)

(0.3

15)

(1.2

93)

(0.8

39)

(1.6

53)

(0.4

10)

(1.1

12)

(0.3

25)

(0.9

68)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-1.6

41 **

*-0

.397

0.22

9-0

.613

-3.8

49 **

*-1

.896

-2.7

15 **

*-0

.390

-0.4

74 *

*-0

408

(0.4

62)

(0.6

45)

(0.2

64)

(056

7)(0

.696

)(0

.985

)(0

.597

)(0

.605

)(0

205)

(048

5)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

0.64

6 **

*0.

627

***

0.50

1 **

0.49

9 *

1.16

2 **

*0.

824

*0.

738

***

0.69

5 *

0.68

0 **

0.70

7 **

*

(0.2

47)

(0.0

03)

(0.2

14)

(0.0

05)

(044

1)(0

.002

)(0

.273

)(0

.005

)(0

269)

(0.0

02)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.3

21-0

.334

**-0

.355

-0.4

17-0

.224

-0.1

05-0

.334

-0.3

44-0

.043

-0.1

22 **

*

(0.3

85)

(0.0

05)

(0.5

44)

(0.0

07)

(0.3

39)

(0.0

03)

(0.5

63)

(0.0

08)

(0.3

44)

(0.0

02)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო ნო

მი კე

ბი0.

294

-0.0

510.

403

0.09

51.

121

**-0

.526

1.54

6 **

*1.

106

*-1

.091

***

-0.6

22

(0.2

27)

(0.6

77)

(0.3

70)

(0.5

18)

(0.5

31)

(1.2

12)

(0.3

87)

(0.6

13)

(028

8)(0

511)

კონს

ტანტ

ა

(inte

rcep

t)7.

190

***

11.3

83 *

-1.1

090.

161

11.7

49 **

*-1

.530

6.37

8 **

*9.

061

1.70

85.

949

(1.2

67)

(6.4

07)

(1.3

04)

(5.6

63)

(2/9

8)(7

.260

)(1

.588

)(6

.174

)(1

249)

(4.5

64)

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი

მო ნა

ცე მე

ბი90

090

090

090

090

0

Rკვ

ადრ

ატი

0.39

10.

455

0.53

90.

311

0.33

9



4545

4545

45


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

54

ცხრ

ილი

21. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

— ე

ქსპო

რტი

ს მა

ჩვენ

ებლ

ები

ჰარ

მონი

ზებუ

ლი

სისტ

ემის

(HS)

ოთ

ხნიშ

ნა დ

ონე

ზე

ცვ

ლად

ები

ახალ

ი პნ

ევმა

ტურ

ი სა

ბურ

ავებ

ი,

რეზ

ინის

გან

დამ

ზად

ებულ

ი

ეთილ

ის ს

პირ

ტი,

სპირ

ტი, ლ

იქიო

რებ

ი დ

ა სხ

ვა ს

პირ

ტიან

ი სა

სმელ

ები

ყურ

ძნის

ნა

ტურ

ალურ

ი

ღვი

ნო

ტურ

ბორ

ეაქტ

იულ

ი ძრ

ავებ

ი, ტ

ურბო

სა

ჰაერ

ო ხ

რახ

ნები

და

სხვა

გაზ

ის ტ

ურბი

ნები

ქალ

ის ა

ნ გო

გონა

ს ქუ

რთ

უკებ

ი დ

ა

მსგა

ვსი

ნაწა

რმი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

RE

მშპ

(საქ

ართ

ველ

ო)

0.04

05.

087

***

1.21

7 **

*0.

660

***

0.99

3 **

*0.

751

***

-1.5

66 *

**-1

.580

***

3.67

7 **

8.47

6 **

*

(0.9

94)

(0.0

59)

(0.2

22)

(0.0

08)

(0.2

48)

(0.0

07)

(0.5

03)

(0.0

70)

(1.5

32)

(0.1

05)

მშპ

(დან

იშნუ

ლებ

ის

ქვეყ

ანა)

1.

818

**-3

.910

***

0.30

2 *

1.34

9 **

*0.

563

***

1.05

5 **

*0.

880

*0.

803

***

1.75

6-9

.642

***

(0.7

80)

(0.0

66)

(0.1

61)

(0.0

13)

(0.1

04)

(0.0

10)

(0.4

72)

(0.0

70)

(1.8

29)

(0.1

91)

მანძ

ილი

(lnD

ista

nce)

-0.6

82 *

0.05

6-1

.543

***

-0.9

46 *

*-0

.074

-0.9

15 *

**0.

630

-2.9

19-4

.446

***

-1.4

94

(0.4

10)

(1.0

43)

(0.2

16)

(0.4

64)

(0.1

65)

(0.2

81)

(1.1

49)

(3.1

65)

(0.9

03)

(2.6

48)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)-0

.148

**

-0.2

930.

512

***

0.45

6 **

*0.

757

***

0.71

3 **

*0.

578

***

2.49

8 **

*1.

117

***

2.05

9 **

*

(0.0

58)

(0.3

08)

(0.0

70)

(0.1

39)

(0.0

54)

(0.1

01)

(0.1

15)

(0.8

02)

(0.2

07)

(0.6

06)

DCF

TA4.

428

***

3.03

5 **

*1.

042

**0.

875

***

1.24

6 **

*0.

155

***

4.09

7 **

*4.

737

***

-6.5

27 *

**-6

.658

***

(1.1

46)

(0.0

29)

(0.4

74)

(0.0

05)

(0.2

56)

(0.0

05)

(0.7

23)

(0.0

63)

(1.0

34)

(0.1

46)

FTA

ჩინე

თთ

ან6.

953

***

10.3

62 *

**2.

192

***

0.15

5 **

*0.

682

***

0.57

7 **

*-2

2.33

25.

794

***

10.9

65 *

**

(1.7

91)

(3.6

11)

(0.4

52)

(0.0

27)

(0.2

55)

(0.0

07)

(780

,512

.(1

.508

)(3

.182

)

დსთ

(CIS

)5.

366

***

5.12

94.

598

***

5.48

3 **

*3.

077

***

2.28

8 **

*1.

082

*1.

056

4.44

4 **

*-6

.496

**

(1.5

36)

(3.6

99)

(0.3

03)

(1.1

18)

(0.1

96)

(0.8

00)

(0.6

53)

(3.3

57)

(1.3

21)

(3.1

43)

55

საერ

თო

საზ

ღვა

რი

1.32

4 *

-0.1

12-1

.695

***

-1.9

68-1

.712

***

-2.0

00 *

*0.

981

-3.0

19-3

.547

**

-1.3

51

(0.7

66)

(2.6

97)

(0.2

84)

(1.5

48)

(0.2

67)

(0.9

89)

(1.3

72)

(3.6

62)

(1.4

62)

(3.2

46)

ხმე ლ

ე თით

გარ

შე

მორ

ტყ მუ

ლი

-2.4

36 *

**-7

.992

**

-1.9

49 *

**-1

.681

-2.2

97 *

**-1

.812

***

2.86

6 **

*6.

598

***

-1.3

55 *

*2.

984

(0.7

62)

(3.3

04)

(0.1

71)

(1.0

42)

(0.1

61)

(0.6

41)

(0.6

54)

(1.9

62)

(0.5

95)

(2.1

77)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

0.07

70.

538

***

0.35

00.

239

***

-0.6

86-0

.746

***

-1.2

66-1

.251

***

0.10

00.

538

***

(1.1

13)

(0.0

43)

(0.3

55)

(0.0

04)

(0.6

89)

(0.0

05)

(1.0

41)

(0.0

96)

(0.9

79)

(0.0

37)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.5

54-0

.404

***

-0.6

43 *

**-0

.598

***

-0.3

43 *

*-0

.311

***

-7.2

74 *

**-7

.291

***

-4.8

59 *

**-3

.471

***

(1.0

06)

(0.0

12)

(0.2

48)

(0.0

05)

(0.1

64)

(0.0

03)

(1.1

55)

(0.9

55)

(1.1

47)

(0.9

83)

გან ვ

ი თა რ

ე ბუ ლ

ი ეკ

ო

ნო მი

კე ბი

1.80

0 **

2.40

1 *

2.22

7 **

*0.

920

-2.4

22 *

**-2

.032

***

-2.4

41 *

**1.

236

9.92

6 **

*12

.904

***

(0.8

19)

(1.3

69)

(0.3

44)

(0.7

96)

(0.2

44)

(0.5

18)

(0.8

24)

(2.3

23)

(1.9

61)

(1.6

19)

კონს

ტანტ

ა

(inte

rcep

t)0.

641

7.65

26.

099

***

0.73

8-6

.446

***

0.26

4-1

1.85

9-1

1.24

82.

199

-3.4

99

დაკ

ვი რ

ე ბა დ

ი

მო ნა

ცე მე

ბი90

090

090

089

890

0

Rკვ

ადრ

ატი

0.09

00.

654

0.72

20.

149

0.11

4



4545

4545

45


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

56

ცხრ

ილი

22. გ

რავ

იტაც

იულ

ი მო

დელ

ის შ

ედეგ

ები

— ი

მპო

რტი

ს მა

ჩვენ

ებლ

ები

ჰარ

მონი

ზებუ

ლი

სისტ

ემის

(HS)

ოთ

ხნიშ

ნა დ

ონე

ზე

ცვ

ლა-

დებ

ი

ხორ

ცი დ

ა სა

კვებ

ად ვ

არგი

სი

ფრ

ინვე

ლის

ხო

რცი

, ახ

ალი,

გაცი

ვებუ

ლი

ან გ

აყინ

ული

სიგა

რებ

ი,

გად

აჭრ

ილი

სიგა

რებ

ი,

სიგა

რელ

ები

და

სიგა

რეტ

ები

მონა

ცემთ

ა ავ

ტომა

ტურ

ი დ

ამუშ

ავებ

ის

აპარ

ატებ

ი დ

ა მა

თი

ნაწი

ლებ

ი

თვი

თ მა

ვა ლ

ი ბუ

ლ-

დო

ზე რ

ე ბი,

მი წ

ის

მო სა

ს წო

რე ბ

ე ლი

მან ქ

ა ნა-

და ნ

ად გა

-რ

ე ბი,

საფ

ხე კი

მან

-ქა

ნა- დ

ა ნად

გა რ

ე ბი,

სა

ტ კეპ

ნი მ

ან ქა

ნა-

და ნ

ად გა

რე ბ

ი

იზო

ლირ

ებულ

ი მა

ვთულ

ები,

კა

ბელ

ები

და

სხვა

იზ

ოლ

ირებ

ული

ელექ

ტრო

დენ

ის

გამტ

არებ

ი

რკი

ნის

ან

ფო

ლად

ის

სხვა

მილ

ები,

მი

ლაკ

ები

და

ღრ

უ პრ

ოფ

ილებ

ი

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

PPM

LPP

ML

REPP

ML

PPM

L RE

მშპ

(საქ

ართ

ვე

ლო

)0.

825

***

-0.1

96 *

**2.

040

***

0.79

9 **

*0.

552

-1.6

68 *

**1.

612

***

0.37

1 **

*0.

767

***

0.35

0 **

*2.

437

***

0.28

3 **

*

(0.3

25)

(0.0

00)

(0.2

25)

(0.0

00)

(0.4

50)

(0.0

01)

(0.2

60)

(0.0

00)

(0.2

34)

(0.0

00)

(0.3

38)

(0.0

00)

მშპ

(დან

იშ

ნულ

ების

ქვ

ე ყა ნ

ა)

0.23

922

42 *

**-0

.824

***

1.94

8 **

*-1

.033

***

2.64

0 **

*-0

.519

**

1.60

8 **

*-0

.480

**

1.21

5 **

*-2

.952

***

0.41

5 **

*

(0.2

14)

(0.0

01)

(0.2

13)

(0.0

00)

(0.3

65)

(0.0

02)

(0.2

17)

(0.0

00)

(0.1

90)

(0.0

00)

(0.4

35)

(0.0

01)

მანძ

ილი

(lnD

is

tanc

e)0.

606

***

-2.1

04 *

-2.7

02 *

**-5

.480

4 **

*-1

.080

**

-5.7

11 *

0.08

8-2

.115

***

-0.5

91**

*-1

.850

*-2

.348

***

-3.1

94 *

*

(0.1

99)

(1.0

83)

(0.3

65)

(1.7

70)

(0.5

30)

(3.1

73)

(0.1

67)

(0.4

34)

(0.1

99)

(1.0

09)

(0.4

68)

(1.3

46)

ფარ

თო

ბი(ln

Area

)0.

670

***

1.09

8 **

*1.

052

***

1.71

2 **

*0.

484

***

1.91

9 **

*0.

091

*0.

472

***

0.35

9 **

*0.

968

***

0.71

5 **

*1.

163

***

(0.0

94)

(0.2

46)

(0.1

00)

(0.5

33)

(0.0

90)

(0.6

41)

(0.0

49)

(0.1

07)

(0.0

44)

(0.1

95)

(0.0

87)

(0.2

34)

DCF

TA0.

670

**1.

259

***

-0.9

00-1

.876

4 **

*-1

.723

**

-1.0

634

***

-0.7

98 *

**-0

.731

***

-1.1

12 *

**-0

.920

***

-1.0

16 *

*-0

.394

***

(0.3

41)

(0.0

00)

(0.5

84)

(0.0

00)

(0.6

89)

(0.0

02)

(0.2

78)

(0.0

00)

(0.2

48)

(0.0

00)

(0.4

32)

(0.0

01)

FTA

ჩინე

თთ

ან0.

515

*-0

.324

***

2.34

6 **

*0.

587

***

2.41

3 *

0.06

2 **

*1.

763

***

0.02

5 **

*1.

659

***

0.54

3 **

*2.

606

***

0.39

3 **

*

(0.2

95)

(0.0

00)

(0.7

18)

(0.0

01)

(1.2

58)

(0.0

02)

(0.5

61)

(0.0

00)

(0.3

32)

(0.0

00)

(0.8

64)

(0.0

01)

57

დსთ

(CIS

)2.

823

***

0.48

03.

311

***

-0.2

47-0

.500

-3.8

59-1

.411

***

-0.6

33-0

.311

-0.3

13-0

.540

-1.4

51

(0.4

76)

(1.9

51)

(0.3

87)

(1.8

59)

(0.5

29)

(3.7

33)

(0.3

53)

(1.4

91)

(0.3

34)

(0.9

48)

(0.3

96)

(1.5

87)

საერ

თო

სა

ზღვა

რი

-4.3

41 *

**-2

.142

-3.4

31 *

**-7

.101

4 **

*1.

071

*-3

.303

1.53

2 **

*-1

.071

0.50

2-1

.270

1.40

6 **

-1.6

56

(1.0

43)

(2.2

01)

(0.4

32)

(2.6

17)

(0.5

84)

(3.3

57)

(0.4

23)

(1.3

98)

(0.4

07)

(1.3

88)

(0.5

81)

(1.7

34)

ხმე ლ

ე თით

გა

რ შე

მორ

ტყ

მუ ლ

ი-5

.892

***

-4.3

74 *

**-3

.916

***

-0.9

79-4

.711

***

-3.4

45 *

-1.0

05 *

**-2

.126

-1.2

07 *

**0.

100

-6.8

87 *

**-1

.404

(0.4

86)

(1.5

58)

(0.3

20)

(1.3

12)

(0.9

85)

(1.7

88)

(0.3

61)

(1.4

04)

(0.4

19)

(0.6

27)

(1.1

02)

(0.8

62)

2008

წლ

ის

კრი ზ

ი სი

0.31

00.

300

***

0.23

0-0

.136

4 **

*0.

747

0.74

6 **

*1.

0204

***

1.02

2 **

*0.

755

**0.

707

***

1.40

6 **

*1.

181

***

(0.5

46)

(0.0

00)

(0.2

71)

(0.0

00)

(0.7

32)

(0.0

01)

(0.3

61)

(0.0

00)

(0.3

05)

(0.0

00)

(0.4

24)

(0.0

00)

2015

წლ

ის

სა გა

რეო

შო

რ კი

-0.2

78-0

.306

***

-0.0

440.

192

***

-0.1

27-0

.300

***

-0.0

16-0

.112

***

-0.0

62-0

.094

***

-0.5

37-0

.442

***

(0.5

31)

(0.0

00)

(0.1

99)

(0.0

00)

(0.6

14)

(0.0

01)

(0.5

11)

(0.0

00)

(0.5

29)

(0.0

00)

(0.4

40)

(0.0

00)

გან ვ

ი თა რ

ებუ

ლი

ეკო

ნო

მი კე

ბი0.

611

**0.

143

2.97

2 **

*-0

.238

1.99

1 **

-0.3

430.

501

**0.

192

0.07

4-0

.499

3.07

7 **

*0.

315

(0.3

07)

(1.5

18)

(0.6

65)

(1.4

84)

(0.8

98)

(1.8

12)

(0.2

19)

(1.1

88)

(0.2

97)

(0.7

23)

(0.7

79)

(0.9

75)

კონს

ტანტ

ა (in

terc

ept)

-3.5

96 *

8.86

416

.951

***

27.1

55 *

**13

.695

***

26.5

659.

536

***

18.7

33 *

**13

.179

***

12.3

84 *

23.3

594

***

19.9

84 *

**

(1.9

32)

(9.2

04)

(2.7

55)

(9.2

28)

(4.1

54)

(19.

814)

(1.1

06)

(5.0

47)

(1.4

73)

(6.9

15)

(3.2

46)

(9.6

31)

დაკ

ვი რ

ე ბა

დი

მო

ნა

ცე მე

ბი

900

900

900

900

900

900

Rკვ

ად

რატ

ი0.

319

0.90

00.

079

0.20

00.

245

0.38

6

კროს-

სექციათა


4545

4545

4545


***p<0.01,**p<0.05,*p<0.1

პოლიტიკის დოკუმენტი · 2 გრაფიკების...

Documents

Transcript of პოლიტიკის დოკუმენტი · 2 გრაფიკების...