რომის სამართლის საფუძვლები

თავი I. რომის სამართლის ისტორიული საფუძვლები

რომის სამართლის საფუძვლების სასწავლო კურსი ითვალისწინებს ძველ რომში არსებული სამართლის სისტემების შესწავლას, რადგან მათი მეშვეობით ხორციელდება ადამიანებს შორის სამართებლივი ურთიერთობების მოწესრიგებას. დღეს კერძო სამართლის ცნება უპირისპირდება საჯარო სამართალს, თუმცა ძველი რომაელები სამართლის სისტემას განიხილავდნენ კონკრეტულ ერთობლიობაში და გამოყოფდნენ მხოლოდ იურიდიული ინსტიტუტების სხვადასხვა ასპექტს და ისიც იმ სოციალური როლის მიხედვით, რომელშიც გამოდიოდნენ სამართლის სუბიექტები და რომელ საზოგადოებრივ ავტორიტეტს უზრუნველყოფდა ადამიანთა შორის ტიპიური კავშირების ნორმატიულ ხასიათს. თუ საუბარი ეხებოდა ცალკეულ პირებს პრივატეს: (სიტყვიდან პრივუს განცალკევებული, მოკლებული) შორის არსებულ ურთიერთობას, რომელშიც გამოკვეთილი იყო მათი ინდივიდუალური ან საოჯახო ინტერესები.

საქმე გვქონდა კერძო ურთიერთობებთან, ხოლო ამ ურთიერთობების სუბიექტების ფორმალიზებული ნება, რომელიც განსაზღვრავდა მათი ურთიერთობებისა და კავშირების რეჟიმს,, ითვლებოდა კერძო კანონად _ Lex Privata. ხოლო თუ ურთიერთობები ეხებოდა რომელიმე ხალხის _ კვირიტების საერთო ინტერესებს (Populus Romanus Quiritum), მაშინ ეს ურთიერთობები განიხილებოდა საჯარო ინტერესების თვალსაზრისით, ხოლო ამ ინტერესების ნორმატიულ საფუძველს წარმოადგენდა მთელი ხალხის ფორმალიზირებულ ნებას Lex Publica (საჯარო კანონი). ამასთან, მონაწილეთა შემადგენლობის მიხედვით, მკაცრად ეროვნული რომაელი სამოქალაქო თემის (ცივიტას) სამართალი Ius Civile რომაელთათვის იყო “კვირიტული” და აღნიშნავდა ზოგადსავალდებელო და საჯაროდ მნიშვნელოვან Lex Publica) თვალსაზრისით, კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების საფუძვლებსა და დარგებს. ეს ნორმატიული სისტემა შეიცავდა ნორმაშემოქმედებით წესებს, რელიგიურ რიტუალებს, მმართველობის საყოველთაოსახალხო ორგანოების საქმიანობის რეჟიმს (სენატი და მაგისტრატურა) მართლზომიერი მოთხოვნების სასამართლო დაცვის ფორმებს, უცხოელებთან ურთიერთობის პრინციპებს (პერეგრინების), პირის სტატუსის შეცვლის წესებს, რომაელი მოქალაქეებისა და ქორწინების განსაზღვრის ნორმებს, მოქალაქეებს შორის (როგორც მათ სიცოცხლეში, ისე გარდაცვალების შემდეგ) ქონებრივი ურთიერთობების მყარ ფორმებს (სანივთო, ვალდებულებითი, მემკვიდრეობითი სამართალი).

§ 1. ცივილური სამართალი Ius Civileus

1

ძველე რომაულ სამართალს კვირიტული სამართალი ეწოდება, ვინაიდან ის გამომდინარეობდა უძველესი კვირიტული (Quiritum) ტომიდან. ამ სახელწოდებამ თავისი კვალი დატოვა უძველეს გარიგებებში, ენობრივ ბუნებრივში, განსაკუთრებით იქ, სადაც საქმე ეხებოდა ნივთზე საკუთრების უფლებას (dominius ex iure Quiritum) _ საკუთრება კვირიტული სამართლის მიხედვით. მოგვიანებით ამ სახელმწიფო სისტემას ეწოდა ცივილური (ius civile) სამართალი, რითაც ხაზგასმულია რომის მოქალაქეთა სამართლის მკაცრად ეროვნული ხასიათი. ცივილური სამართლით (სამართლის ვიწრო გაგებით) განმტკიცებული იყო, საკანონმდებლო დონეზე მოწესრიგებული, კერძო სამართლის ვიწრო ეროვნული სისტემა. უფრო ფართო გაგებით, ცივილური სამართალი მოიცავდა ცივილური სამართლის ყველა კომენტარს, რასაც იძლეოდნენ რომაელი იურისტები. XII დაფის კანონებში ჩამოყალიბებული სისტემის მიმართ.

§2. პრეტორული სამართალი (Ius Praetorium)

პრეტორული სამართალი (Ius Praetorium, honorariumhonores) საპატიო თანამდებობა). ცალკეული სამართლის სისტემის გვერდით თანდათანობით ჩამოყალიბდა სამართლის ახალი სისტემა _ პრეტორული სამართალი. ამ სისტემის შექმნა გამოიწვია ეკონომიის განვითარებამ,

მონათმფლობელობის ზრდამ, გაბატონებული ზედნაშენის ხელში სავაჭრო და მევახშეობითი კაპიტალისა და მსხვილი საადგილმამულო საკუთრების თავმოყრამ. გამწვავდა სოციალური დაპირისპირებაც. ახალმა სოციალურეკონომიკურმა პირობებმა ძველი სოციალური სამართლის დადგენილებები არაეფექტური გახადა როგორც რაოდენოვრივი, ისე ხარისხობრივი თვალსაზრისით. ეს ხარვეზები სასწრაფოდ უნდა აღმოფხვრილიყო. ამ სამუშაოს შესრულება იკისრეს სასამართლო მაგისტრატებმა _ პრეტორებმა. პრეტორული სამართალი იქმნებოდა თანმინმდევრულად და მისი შედეგი იყო მთელი რიგი ახალი ინსტიტუტების შექმნა ძირითად პრეტორული ედიქტების მეშვეობით, რომლებიც აღიჭურვნენ დაცვის ახალი საშუალებებით.

პრეტორული სამართლის სისტემა კი არ ცვლიდა ან აუქმებდა ცივილურ სამართალს, არამედ იქმნებოდა და თანარსებობდა მასთან ერთად _ პარალელურად.

§3. ხალხის სამართალი Ius Gentium

ცივილური სამართალი უპირისპირდებოდა არა მარტო პრეტორულ სამართალს, არამედ კიდევ ერთ სამართალს _ ხალხის სამართლალს. ეს სისტემა წარმოადგენდა ყველაზე ორიგინალურ მოვლენას რომის სამართლის ისტორიაში.

2

ცივილური სამართალი გამოიყენებოდა მხოლოდ რომის მოქალაქეების მიმართ. ის პირები, რომლებიც არ შედიოდნენ რომაულ თემში, ითვლებოდნენ მტრებად და არ სარგებლობდნენ სამართლებრივი დაცვის საშუალებებით. წარმოებისა და გაცვლაგამოცვლის განვითარებასთან ერთად, სავალდებელი გახდა უცხოელების ძირითადი კერძო უფლებების (საკუთრების უფლების, ხელშეკრულების დადების უფლების, მემკვიდრეობისა და სხვა) აღიარება და დაცვა. სწორედ, ამის საფუძველზე შეიქმნა სამართლის ახალი სისტემა, რომელსაც Ius Gentium _ ხალხის სამართალი ეწოდა.

ისტორიული განვითარების შედეგად ამ სისტემაში სხვადსხვა ელემენტი გაერთიანდა. ხალხის სამართლის ცნებაში მოიაზრებოდა ის უძველესი სამართალი, რომელიც აწესრიგებდა რომაელთა ურთიერთობებს უცხოელთა თემებთან. კერძოდ, ქორწინებაში შესვლის საკითხს (Ius Conubilum) და ვაჭრობის უფლებას (Ius Commercium). შემდგომში ამ სამართლის სისტემამ შეითვისა ის ჩვეულებითი სამართალი, რომელიც გამოიყენებოდა სავაჭრო ურთიერთობების პრაქტიკაში და ჰქონდა ზოგადი ხასიათი, ვინაიდან მას ახასიათებდა ტომობრივი მსგავსება და მჭიდრო ეკონომიკური კავშირები ლათინთა კავშირის წევრებს შორის, კერძოდ, ფორმალიზმისგან გათავისუფლებული გაცვლაგამოცვლის გარიგებების დადება და ბოლოს, რომაელთა მსოფლიო ბატონობამ ხელი შეუწყო ხალხის სამართლის სისტემაში იმპერიის სხვადასხვა ნაწილში მოქმედი სავაჭრო ინსტიტუტების ადაპტაციას.

Ius Gentium უნივერსალური სამართლის სინონიმი ხდება, რომელიც, ერთის მხრივ, უპირისპირდება Ius Civile-ს, ხოლო მეორეს მხრივ, რომაულ საქონელბრუნვაში მონაწილე ხალხის ეროვნული სამართლის სისტემებს. თუმცა, ვინაიდან Ius Gentium-ის ნორმებში გამოიყენებოდა პრეტორის მიერ რომში, ის რომაულ სამართალს წარმოადგენს. პერეგრინების პრეტორი აფიქსირებდა Ius Gentium-ის ნორმებს და მჭიდროდ თანამშრომლობდა ქალაქის პრეტორთან.

თავის მხრივ, ქალაქის პრეტორი, ზოგიერთ შემთხვევაში, იყენებდა Ius Gentium-ის ნორმებს მოქალაქეთა შორის დავების გადაწყვეტის დროს, თუ ეს დავები გამოწვეული იყო სავაჭრო (კომერციული) ურთიერთობებიდან.

თუ პრეტორი მიიჩნევდა, რომ მოდავე მხარის ინტერესები ექვემდებარებოდა დავას, თუმცა, მისი დაცვა ვერ დაფუძნებოდა ცივილური სამართლის ნორმებს, მაშინ პრეტორი გასცემდა ფაქტებზე დამყარებულ (In factum Conceptae) სასარჩელო ფორმულას, რომელშიც ძირითადი მომენტები გადმოცემული იყო საერთაშორისო ვაჭრობისა და საქონელბრუნვის ჩვეულებებიდან.

ამგვარად მოხდა ცხოვრებისეული პირობებისთვის სრულ შესაბამისობაში მოყვანილი სამართლის ახალი სისტემის ჩამოყალიბება. ის შემუშავებელ იქნა სასამართლო მაგისტრების პრაქტიკის მიერ და ხშირად გამოიხატებოდა სავაჭრო ჩვეულებების სახით.

3

ცივილური სამართლისგან განსხვავებით (მკაცრად ფორმალური და ნაკლებად მობილური), ხალხის სამართალი უკეთ და სწრაფად შეეწყო განვითარებად მოთხოვნებს. ღრმა სიძველის ტრადიციებისაგან თავისუფალი, ეკონომიკური ფაზისის საფუძველზე ჩამოყალიბებული (სავაჭრო ურთიერთობები) Ius Gentium-ი, რომელშიც მონაწილეებლად გამოდიოდნენ რომაელები და სხვა ერის წარმომადგენლები, იყო უნივერსალური სამართალი იმ ასპექტში, რომ მისი გამოყენება შესაძლებელი იყო სავაჭრო ბრუნვის ყველა მონაწილის მიმართ, მათი მოქალაქეობის მიუხედავად.

ურთიერთსაწინააღმდეგო წყობილების ცივილური სამართლისა და ხალხის სამართლის დუალიზმი ვერ გამოიწვევდა მათ ურთიერთშერწყმას. ამ პროცესით დაინტერესებული იყო რომაული საზოგადოება, რადგან ის ისწრაფოდა სამოქალაქო და სავაჭრო ბრუნვის განვითარებისა და სავაჭრო ურთიერთობების გაფართოებისაკენ დაპყრობადი სამყაროს ყველა ოლქში. სამართლის უნიფიცირება კი პირდაპირ უწყობდა ხელს აღნიშნულ პროცესების განვითარებას, რაშიც მათ დიდად დაეხმარა პერეგრინებისათვის რომის მოქალაქეობის მინიჭება და ბოლოს, პრეტორული სამართალი, ჩვეულებითი სამართალი და იურისპროდენციის უშრეტი აქტიურობა განაპირობებდა იუს ცივილე და Ius Gentium ურთიერთშერწყმას.

პრეტორული სამართალი, Ius Civile მხარდაჭერითა და განვითარებით, რეალურად, ცხოვრებაში ატარებდა Ius Gentium პრინციპებს. ამავე მიმართებით მოქმედებდა ახალი ჩვეულებითი სამართალი, რომელიც ყალიბდებოდა სავაჭრო ბრუნვის წიაღში. Ius Gentium-ის განვითარებას განსაკუთრებით უწყობდა ხელს სამართლის ახალი ახსნაგანმარტება _ Nova interpretatio iuris. ქრ. შ-მდე 50 წლით ადრე მან წინა პლანზე წამოსწია ნების _ როგორც იურიდიულ გარიგებების ყველაზე არსებითი ელემენტის _ მნიშვნელობა. Ius gentium-ის განვითარების ასეთივე უძლიერესი ფაქტორი იყო ე. წ. ექსტრაორდინალური კოგნიცია _ როგორც დავების გადაწყვეტის თავისუფალი ფორმა (მოგვიანებით ვისწავლით).

ცივილური სამართლის სიმკაცრე და ფორმალიზმი განსაკუთრებით დიდხანს შენარჩუნდა საოჯახო და მემკვიდრეობით ურთიერთობებში, რომლებზეც Ius Gentium თითქმის არ ვრცელდებოდა. ხოლო, მოძრავი ბუნების ფართო სფერო, რომელიც მხოლოდ უმნიშვნელოდ იყო განხილული Ius Civile-ს მიერ, მთლიანად ვითარდებოდა Ius Gentiumის გავლენით. ხალხის სამართლის განვითარების ხაზგასასმელად, რომაელი იურისტები ამ სამართლის ინსტიტუტად მიიჩნევდნენ მონობასიც კი, და თვით სამხედრო ნადავლის უფლებას, რომელიც პირდაპირ იყო დაკავშირებული რომის დამპყრობით პოლიტიკასთან. [განსაკუთრებული ძალითა და სისწრაფით Ius Gentium გავლენას ახდენს სახელშეკრულებო ურთიერთობების სფეროზე. ამ გავლენის შედეგად შეიქმნა ახალი ტიპის ხელშეკრულებები, რომლებიც ცივილური სამართლისგან განსხვავებით, ეფუძნებოდნენ უბრალო, მარტივ შეთანხმებებს, რაიმე საზეიმო რიტუალებისა და ფორმალობების მიუხედავად. ხალხის სამართლის Ius Civile-ზე გავლენა იყო ორმხრივი მოვლენა,

4

ვინაიდან Ius Gentium ინსტიტუტები წრაფად შთანთქა Ius Civile-მ და, ამრიგად, ერთდროულად ხდებოდა ძველი ცივილური ნორმების ხალხის სამართალში შემოტანის პროცესი. ეს პროცესი სრულ უფრო ძლიერდებოდა რომაული ეკონომიკის განვითარებასთან ერთად, რის გამოც Ius Gentium-ს Ius Civile-სთან ათანაბრდებდნენ თვით რომაელები. Ius Gentium-ის შესახებ თეორიული წარმოდგენების შემუშავებაში დიდი გავლენა მოახდენა ბერძნული ფილოსოფიის დოქტრინამ, რომლის ძირითადი ასპექტები შეითვისეს და განავითარეს რომაელმა იურისტებმა. მათთვის Ius Gentium ყოველთვის რჩებოდა წმინდა რომაულ სამართლად და არა უცხოელების სამართლის სისტემად.

იურისტები თეორიულად სამართალს ყოფდნენ ორ სფეროდ: ცივილურ და ხალხის სამართლად. ამ შემთხვევაში, სამართალშემოქმედებაზე დიდი გავლენა იქონია არისტოტელეს მოძღვრებამ, რომელიც სამართალს ბუნებით და კანონურად: (Ius Naturale, Ius Legitimum) ყოფდა. ამ დაყოფას იმეორებს ციცერონი. ამავე დაყოფაში ახალი საფუძველი შემოაქვს გაიუსს, რომელიც ცივილურ სამართალს, როგორც კანონმდებლობის შედეგს, უპირისპირებდა Ius Gentium როგორც ბუნებითი გონის მიერ შექმნილს (Ratio Naturalis).

აღწერილ წარმოდგენას ცვლის ახალი თეორია, რომელიც განასხვავებს სამ წესს: ის ხალხის სამართალს უპირსპირებდა არა ცივილურ, არამედ ბუნებით სამართალს (სტოელთა ფილოსოფიის მიხედვით), რომლის საფუძველზე Iure Naturale Omnes hominess aequales sunt _ ბუნებითი სამართლით ყველა ადამიანი თანასწორია. Aequitas (სამართლიანობა) _ ხალხის სამართლის აღნიშნულ დაპირისპირება ცივილურ სამართალთა პრინციპატის ხანაში გავრცობილია Ius Aequum-ით (სამართლიანი სამართალი ანუ Aequitas) _ მკაცრი სამართალი, Ius strictum. იურისტების პრაქტიკული სამართლიანობით მიმოქცევაში შემოვიდა სამართლიანობის პრინციპი. მიუხედავად იმისა, რომ იურისტები თავად ხუჭავდნენ თვალს ისეთ სიბოროტეზე, როგორიც იყო მონობა და თავისუფალი გლეხობის ექსპლუატაცია მეპატრონეების მიერ, ისინი აქტიურად ამკვიდრებდნენ სამართლიანობის პრინციპს, რომელიც გულისხმობს სამართლის სფეროსა და კანონის წინაში ყველს აუცილებელ თანასწორობას, რითაც იქნება შემსუბუქებული ცივილური სამართლის მოთხოვნათა სიმკაცრე. კერძო სამართლის სფეროში სამართლიანობის პრინციპი იურისტების მიერ, დიდი ხნის განმავლობაში, აღიქმებოდა წმინდა ემპირიული (შემეცნებითი) და პრაქტიკული მოსაზრებებით, როგორც გონებისა და სამართლიანობის მზარდ მოთხოვნილებათა მიმართ ლტოლვა. რესპუბლიკის ბოლო პერიოდში საკუთრების უფლებაც გამომდინარეობდა ბუნებითი სამართლიანობის პრინციპებიდან. კერძოდ, D.40,1,9,3 წერია, არაფერი ისე არ შეესაბამაება ბუნებით სამართლიანობას, როგორც სამართლით დადგენილი (განმტკიცებული) მესაკუთრის ნება. სამართლიანობის პრინციპთან აბსოლიტურ შეუსაბამობას წარმოადგენდა რაიმე სარგებლის მიღება მოტყუებით (Dolus). მოტყუების საპირისპიროდ განიხილებოდა კეთილსინდისიერება Bona Fides. ეს პრინციპი ფართოდ გამოიყენებოდა

5

პრეტორის ედიქტში, რის გამოც Ius Aequum წარმოდგენილი იყო ედიქტისა და პრეტორული სამართლის მრავალ დებულებაში. ედიქტის კომენტატორები პრეტორული სამართლის მრავალ დებულებას ახსნიდნენ სწორედ სამართლიანობის პრინციპის საფუძველზე.

§4. ბუნებითი სამართალი Ius Naturale

რომაელებმა Ius Gentium-ის ზემოაღნიშნული გაგება კიდევ უფრო გააფართოვეს და დაუახლოვეს რესპუბლიკის ხანის ბოლოს Ius Naturale, Ius Naturale-ს შესახებ წარმოდგენებს. ციცერონი იყო პირველი, ვინც ბუნებითი სამართალი განსაზღვრა როგორც ზნეობის მოთხოვნა და დაამტკიცა, რომ სამართალი ეფუძნება უცვლელ და მუდმივ ზნეობრივ შეგნებასა და კანონზე, რომლებიც ბუნებამ შთაუნერგა ადამიანებს.

ულპიანე მიიჩნევდა, რომ ხშირ შემთხვევაში კერძო საკუთრებაც ეფუძნება ბუნებით სამართალს. მისი წარმოდგენა ბუნებითი სამართლის შესახებ ყველაზე ვრცელია და ფართო გაგებით აღიქმება. იგი მიიჩნევდა, რომ ბუნებითი სამართალი ვრცელდება ცხოვრებაზეც, მაშინ, როცა ხალხის სამართლის ზემოქმედება შემოიფარგლება მხოლოდ ადამიანებით. D1.1.1.4 წერია, რომ ხალხის სამართალი არის ის, რომლითაც სარგებლობენ კაცობრიობის ადამიანები, ადვილად გასაგებია, რომ ეს უკანასკნელი განსხვავდება ბუნებითი სამართლისგან, ვინაიდან ბუნებითი სამართალი ახასიათებს ყველა ცხოველს, მაშინ, როცა პირველი არის საერთო მხოლოდ ადამიანებისთვის ურთიერთ შორის.

თავი II. რომის სამართლის წყაროები

თანამედროვე გაგებით სამართლის წყარო გულისხმობს სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ საკუთარი ნების გამოხატვის ფორმას. შესაბამისად, სამართლის წყაროებში ასახულია ქვეყნის პოლიტიკური ორგანიზაციის ოფიციალური სახელმწიფოებრივი ნება, რომელიც ერთნაირად მისაღები და სავალდებულოა როგორც საზოგადოების ყველა ფენისათვის, ისე თვით სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტებისათვის. თანამედროვე პირობებში, სამართლის ძირითადი წყაროებია: ჩვეულება და ჩვეულებითი სამართლი, ნორმატიული აქტები, სასამართლო და იურიდიული პრეცედენტები, დოქტრინა, სამართალშეგნება და სამართლებრივი იდეოლოგია. თუმცა, ეს სამი წყარო ყოველთვის როდი განიხილებოდა სამართლის ძირითად წყაროდ და შესაბამისად, სხვადასხვა ისტორიულ პერიოდში სამართლის წყაროს მიმართ განსხვავებული მიდგომა არსებობდა. ძველ რომში სამართლის წყაროთა დიდი მრავალფეროვნება არსებობდა, შესაბამისად, რომის ცივილიზაციის განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე სამართლის წყაროს როლის და სავალდებულო ძალის მიმართ განსხვავებული დამოკიდებულება არსებობდა. ძველი რომის ცივილიზაციის ისტორიის შესწავლამ,

6

სამართლის ისტორიკოსები იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ სამართალგანვითარების თვალსაზრისით

ძველმა რომმა შემდეგი პერიოდები განვლო:

1. არქაული ხანა ქრ. შ. მდე VIII საუკუნე _ 367 წ.

2. წინა კლასიკური პერიოდი ქრ.შ-მდე 367წ-დან ქრ.შ-ის 17 წ.

3. კლასიკური იურისფრუდენციის ეპოქა ქრ. შ-ის 17 წდან ქრ. შ-ის 235 ან 305 წ.წ.

4. პოსტკლასიკური პერიოდი IVV სს.

ცალკე განვიხილოთ ე.წ. იუსტინიანეს სამართალშემოქმედება, რომელიც დაკავშირებულია VI საუკუნის ბიზანტიის იმპერატორის იუსტინიანე დიდის სახელთანა და მოღვაწეობასთან. ეს პერიოდი მოიცავს იუსტინიანეს მმართველობის ხანას. კერძოდ, 529-535 წლებსა და შემდგომში, თითქმის 30 წლის განმავლობაში ე. წ. იუსტინიანეს კრებულში შეტანილი ცვლილებებისა და დამატებების, ანუ სამართლებრივი (საკანონმდებლო) ნოვაციების შეტანის ეპოქას, რომლის შედეგად შეიქმნა იუსტინიანეს საკანონმდებლო კრებულის კიდევ ერთი მეოთხე ნაწილი, ე.წ. ნოველები. ამრიგად, ძველი რომის სამართლის წყაროთა შესწავლა მიზანშეწონილია მოხდეს სწორედ აღნიშნული პერიოდების მიხედვით, მითუმეტეს, რომ თითოეულ ამ პერიოდს მომდევნი ეპოქასთან შედარებით, მნიშვნელოვანი თავისებურებანი ახასიათებს.

I. არქაული პერიოდის ძირითადი თავისებურებანი (ქრ. შ-მდე 753-367 წწ.)

ეს ორი თარიღი სიმბოლურია, ვინაიდან ისინი ასახავენ ძველი რომაელების საზოგადოებაში სამართლებრივი ორგანიზაციის ტრადიციებს, მითუმეტეს, რომ ეს ტრადიციები სათავეს იღებენ ჯერ კიდევ იმ პერიოდიდან, როცა აპენინების ნახევარკუნძული არ იყო დასახლებული იტალიკების ტომებით და ჭაობიდან ლაციუმის პატარა ოლქში მდ. ტიბროსის ნაპირებზე დაარსდებოდა მოკრძალებული კოლონია, თანაც, აღსანიშნავია, რომ რომაელთა არქაული მსოფლმხედველობა და შესაბამისი სამართლებრივი ინსტიტუტები ერთბაშად და სწრაფად ვერ შეიცვლებოდნენ. თუმცა, ზოგადად, აღნიშნულ ეპოქაში რეტროსპექტიული და ესქოტოლიგიური მსოფლმხედველობის შიგნით ხდება საგნობრივი ინტერესების დამკვიდრება და დადგინდა ცალკეული ადამიანის ფასეულობა, რომელიც ინდივიდუალურად აღიქვამს სამყაროს. თუ ამ ეპოქის დასაწყისში რომაელები ჯერ კიდევ განაგრძობდნენ დიდ პატრიარქალურ ოჯახებით (familia) ცხოვრებას და აღმერთებდნენ წინაპართა კულტს (agnatus proximus), ქრ. შ-მდე IV საუკუნეში ყალიბდებოდა მცირე ოჯახები და გვარის წევრების მიერ ინდივიდის ჩაყლაპის ნაცვლად, ადამიანთა ურთიერთობები ეფუძნება შთამომავლობის გამრავლების

7

იდეას, რომელიც მიზნად ისახავს თითოეული ადამიანის სიცოცხლის გაგრძელებას დროსა და სივრცეში.

ძველი კოლექტივიტი რომში ასახავდა განვითარების იმ სტადიას, რითაც ადამიანს თავი ვერ წარმოედგინა იმ საოჯახო ორგანიზაციის გარეშე, რომელსაც დროში განსაზღვრავდა მამამთავარი, დიდი წინაპარი, ხოლო სივრცეში ოჯახის ტერიტორია. ოჯახის სამფლობელოს საზღვრებში მოქცეული იყო წინაპართა საფლავებიც და მათ ეთაყვანებოდნენ, როგორც წმინდა ადგილებს. დანარჩენი გარესამყარო ადამიანებს წარმოდეგინათ უწმინდურ ძალად. საგნობრივი ბრუნვა (გაცვლაგამოცვლა) ატარებდა არა ეკონომიკურ ხასიათს და მხოლოდ კომუნიკაციის მნიშვნელობით გამოიყენებოდა, ოჯახების წარმომადგენლებთან პიროვნული კონტაქტების დამყარების მიზნით, რითაც უცხო გვარის წევრებს შესაძლებლობა ეძლეოდათ გამხდარიყვნენ შინაურები და არა მტრები (Hostes).

ამრიგად, როცა ადამიანი შედიოდა უცხოსთან კონტაქტში, ის იძენდა საკუთარ თავს. ასეთი კავშირებისათვის (Fides) ერთგულება გარანტირებული იყო მაგიური და რელიგიური საშუალებებით (ფიცით, ტოტემის გაცვლით, მისნობით). ყოველივე ამის საფუძველზე შემუშავებულ იქნა რიტუალების შეზღუდული რაოდენობა, რომლებმაც, ეკონომიკური თვალსაზრისით, მომსახურება გაუწიეს სხვადასხვა ურთიერთობას.

საგრძნობრივი ინტერესების განვითარებამ ხელი შეუწყო ამ სიტუაციების სპეციალიზაციას. თუმცა, სარიტუალო ფორმები ხელმისაწვდომი იყო მხოლოდ რომაელთათვის (ნაწილობრივ იმ ლათინური თემებისთვის, რომლებსაც მიენიჭა უფლება შესულიყვნენ რომაელთა აღნიშნული ხასიათის გარიგებებში იუს ცომმერციი: უცხოელების (Hostes) მტრების განდევნამ ძველი რომაული საზოგადოებიდან განსაზღვრა უძველესი რომაული სამართლებრივი სისტემის კარჩაკეტილობა. სარიტუალო ფორმების სიწმინდისა და ტრადიციით გაღმერთებულ სტანდარტების დაცვას უზრუნველყოფდა ქურუმების განსაკუთრებული კოლეგია _ პონტიფიცეს _ პონტიფიკოსები. ისინი განკარგავდნენ ძველი რომის რელიგიური (Ius Sacrum) და საერთო ცხოვრების წესებს. ისინი კოლეგიურად წყვეტდნენ თუ რა სახე უნდა მიეღო ამა თუ იმ ნორმას ან ინსტიტუტს ახალ ვითარებაში.

ამრიგად, ცხოვრებისეული პირობების შეცვლამ ვერ იმოქმედა ნორმატიულ სტაბილურობასა და მონაცვლეობაზე. ქურუმთა კოლეგიაში შედიოდა 15 პონთიპიტოსი, გარდა ამისა, ფლამინები (უზენაესი ღმერთების უმაღლესი ქურუმები), ქალღმერთ ესტას ქალწული ქურუმი ვესტალები და რეხ საცრორუმ. საკუთრივ პონტიფიკოსები ყოველწლიურად ნიშნავდნენ საკუთარი კოლეგიის ერთერთ წევრს კერძო სამართლის შესასწავლად. კერძო სამართლებრივი ურთიერთობები იმ ეპოქაში წარმოადგენდა როგორც სავალდებულო, ისე მართებულობას (Aequum, Ius), ისე რელიგიური ნორმების შესაბამისად. თუმცა, ეს გარემოება არ ნიშნავდა იმას, რომ სამართალი ზუსტად რელიგიის ანალოგიაა (ან

8

პირიქით) ძველი რომის სამართლის ისტორიის უძველეს ეტაპზე უკვე მოხდა განსაკუთრებული სასამართლო ხელისუფლების (Iuridiqtio) გამოყოფა, რომლეთაც აღიჭურვენ რეხში ჯერ კიდევ რომულუსის დროიდან. კერძო დავებისა და კონფლიქტების განხილვისას რეხ განსაზღვრავდა Ius (Ius Dicere) და გამოჰქონდა სანქცია სამართალდარღვევისათვის. Rex ახორციელებდა საკანონმდებლო ხელისუფლებასაც ზოგადი ქცევის წესების ჩამოყალიბების (შესაძლოა პონტიფიკოსებთან ერთად) შემდეგ, ის წარუდგენდა მათ კურიის სახალხო კრებებსაც (Comitia Curiata), რომელიც მხოლოდ მოიწონებდა ამ წესების (Lex Curiata). Leges Regiae _ რეხის კანონების შესახებ ცნობებს გვაწვდიდნენ გვიანდელი პერიოდის ავტორები. 509 წელს იწყება ახალი პერიოდი რეხების განდევნის შემდეგ სასამართლო ხელისუფლება და საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება გადავიდა ორი უმაღლესი მაგისტრატის _ კონსულის და სენატის არისტოკრატიული საბჭოს ხელში. კანონების მიღება დასაშვები იყო მხოლოდ სენატის მიერ მათი მოწონების შემდეგ (Auctoritas Patrum). თუმცა, კანონი აუცილებლად გადიოდა კომისიების მიერ ვოტირების პროცედურას. რესპუბლიკის (Respublica) დამყარება ნიშნავდა ხალხის სუვერენიტეტის გამარჯვებას (Populus აქედან Publicum) და რომის სამოქალაქო თემად ცივიტას (მოქალაქეთა ერთობლიობად) გადაქცევას. ტრადიცია ამ პროცესის დაწყების უკავშირებს ეტრუსკული რექსების ეპოქას, რომლებიც რომში ზეობდნენ ქრ.შ-მდე VI საუკუნეში.

სერვიუს ტულიუსის რეფორმამ შემოიღო მოსახლეობის ახალი სამხედროადმინისტრირებული დაყოფა _ ცენტურიების მიხედვით ქონებრივი ცენზის გათვალისწინებით და დაწერა ახალი სახის სახალხო კრებები _ Comitia Centuriata. გადმოცემით, ეტრუსკი რეხები ქვეყანას მართავდნენ ტირანული მეთოდებით, რითაც მათ მოახდინეს საგვარეულო არისტოკრატიის დაპყრობა და კომიციების პოლიტიკური როლის ამაღლება. რექსების განდევნა _ რეფორმის შემდეგ კანონზომიერი მოვლენა _ იყო საგვარეულო არისტოკრატიის თავისებური რევანში. მხოლოდ სენატორები (Patres) და მათი შთამომავლები Patricii აირჩეოდნენ სახელმწიფოში უმაღლეს თანამდებობებზე, არაპატრიციებს ეს უფლება არ ჰქონდათ. ამრიგად, რომში ქრ. შ-მდე VI საუკუნეში საზოგადოება გაიყო ორ ფენად: პატრიციებად _ Patricii და პლებეებად _ Plebs. მათ შორის ორი საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა შეურიგებელი პოლიტიკური დაპირისპირება, რის შედეგად Plebs-მა მიაღწიეს საკუთარი მაგისტრატს პლებსის ტრიბუნის (Tribuni Plebs) აღიარებს. მათ არ გააჩნდათ უზენაესი Imperium, როგორც კონსულებს, თუმცა, მიანიჭეს ვეტოს უფლება სხვა ნებისმიერი მაგისტრატის განკარგულების, მათ შორის სასამართლო გადაწყვეტილების მიმართ და საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება თვით საერთო სახალხო კრებებზე. თუმცა, მათი ძალაუფლება ვრცელდებოდა მხოლოდ ქალაქ რომის ფარგლებში. დავახასიათოთ თითოეული სამართლის წყარო.

§1. ჩვეულებითი სამართალი9

ჩვეულებითი სამართალი არის სამოქალაქო ბრუნვაში მუდმივად გამოყენებული და ხალხის რწმენაზე დაფუძნებულ ქცევის წესი _ სამართლის ნორმა. ცნებიდან გამომდინარე, ჩვეულებითი სამართალი ეფუძნება მოყვაწე ადამიანთა შეგნებას, ე.ი ეს ის სამართალია, რომელსაც ადამიანები მიიჩნევენ გონივრულ მოვლენად სამოქალაქო ბრუნვაში და შესაბამისად, ჩვეულებითი სამართლის წყაროა სახალხო გონი. ეს გონი არის დამოკიდებული სახელმწიფო წყობილებაზე და ამიტომ, ჩვეულებითი სამართალი შეიძლება განვითარდეს წინარე ისტორიელ ხანაში. იმისათვის რომ, ჩვეულებითი სამართალი მოქმედებდეს და მას მიენიჭოს სამართლის წყაროს როლი სავალდებულოა სამი პირობა:

1) გარკვეული წესის ხანგრძლივი, უწყვეტი მოქმედება და მისი დაცვა;

2)ხალხის სამართლებრივი მრწამსი;

3)იმპერატორ კონსტანტინეს კონსტიტუციის მიხედვით, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს არსებულ (მოქმედ) კანონს, არამედ მხოლოდ ავსებდეს საკანონმდებლო ხარვეზს.

როგორც წესი ეს მოთხოვნა გამოიხატება შემდგომში: ჩვეულებითი ნორმები დასაშვებია არა ცონტრა ლეგემ, არამედ პრაეტერ ლეგემის პირობებში, ანუ ჩვეულებითი სამართლის ნორმას ენიჭება არა დეროგატორული ძალა (კანონის გაუქმების ძალა), არამედ სუპლეტორული ძალა (ხარვეზის აღმოფხვრის შესაძლებლობა).

ძველ რომში ჩვეულებას, ჩვევას უწოდებდნენ Mos Romanum, წინაპართა ანდერძს, დანაბარებს _ Mores Maiorum, ჩვეულებით სამართალს _ Consuetude სამართლის ნორმის ანოლოგიით, გამოყენებას ადგილობრივად ჩვეულებას მოს რეგიონის ქცევის ზოგადსავალდებულო სტანდარტის არსებობა უზღუდავს ცალკეულ პირებს თვითნებური ქცევის შესაძლებლობას და უზრუნველყოფს სამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილეების დაცვას შემთხვევითი გარემოებებისაგან. კერძოდ, პარტნიორის უსუსურებისა თუ მისი მხრიდან უხეში ფიზიკური ძალის გამოყენებისაგან, რითაც სამართლებრივი ველის გარემოცვაში მყოფი პირები ჩაყენებული იქნებიან თანაბარ პირობებში. ამ წესისადმი მორჩილება შესაძლებლობას იძლევა თავისიანი გავარჩიოთ “უცხოსგან” (Hostes) და სამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილეთა წრე გამოვყოთ არამონაწილეებისაგან ანუ სუბიექტები არასუბიექტებისაგან. ამის საფუძველზე განვითარდა წარმოდგენა რომელიც აბსტრაქტული პარტნიორის, როგორც ადამიანთა იმ კოლექტივის შესახებ, რომლებიც ყოველდღიური ურთიერთკონტაქტების პირობებში ხელმძღვანელობენ ერთნაირი ქცევის წესებით. მოლოდინი, რომ საკუთარ წრეში შეხვდები ნაცნობ ქცევაზე ადეკვატურ რეაქციას და იმედი, რწმენა, რომელიც მოიპოვება ადამიანის მიერ ნაცნობ სფეროებში, განსაზღვრავენ ასეთი ქცევის წესების ფიქსაციას და მათი თაობიდან თაობებში გადაცემის აუცილებლობას, რაც შემდგომში ხელს უწყობდა რომაელთა

10

საზოგადოებაში ნორმალური ქცევის შესახებ წარმოდგენათა ახალი სისტემის _ Mos Romanum _ ჩამოყალიბებას. ეს სისტემა არსებობს არა მართო ყოველდღიური (ჩვეულებითი) ქცევის წესებში, არამედ ენობრივ ფორმაში (ზეპირსიტყვაობასა, ან წერილობითი დოკუმენტებში) და წარმოადგენს პოზიტიური სამართლის ფორმას. ნორმატიული ტრადიციის მემკვიდრეობითობა (სამართლებრივ) კოდიფიკაციამდელ ეპოქაში უზრუნველყოფილი იყო პონთიპიკოსების (Pontifices) მიერ, რომლებსაც დაევალათ წინაპართა ნაბოძვრის (ნაანდერძევის) Mores Maiorum შენახვაგა-ფრთხილება. ურთიერთობის დადგენილი წესების ზუსტი გადაცემა საზოგადოების და მისი მოთხოვნების განვითარების პირობებში მოთხოვნა ადეკვატური ზოგადსავალდებული წესების მუდმივი დადგენა-განახლებისა და მათ შესაბამისობაში მოყვანილ არსებულ საზოგადოებრივ განვითარებასთან.

გარდა ამისა, სავალდებულო იყო გადმოცემული და ფიქსირებული ქცევის წესების ახალი, და განვითარებული საზოგადოებისათვის შესაფერისი, ახსნა განმარტება. ამ ტექნიკამ განსაკუთრებული მნიშვნელობა დაწერილი კანონების შექმნის შემდეგ შეიძინა, თუმცა, ამ პირობებშიც შენარჩუნებული იყო ჩვეულებების მაღალი ავტორიტეტი. სწორედ ამ ჩვეულებებს იყენებდნენ პონტიფიკოსები და გვიანდელი პერიოდის საერო იურისტები იმ გადაწყვეტილებების დასაცავად, რომლებიც შეუძლებელი იყო გამოეტანათ კანონის საფუძველზე. Mores Maiorum-ის ცნება მიეკუთვნება იმ ნორმებს, რომლებმაც ასახვა ვერ პოვეს XII დაფის კანონებში. ეს ნორმები მიუთითებენ სამართლებრივი ურთიერთობის უძველესი ფორმების სიმტკიცეზე (რიტუალები და ინსტიტუციები). ამ კანონების უმრავლესობა XII დაფის კანონების ინტერპრეტაციის შედეგად, გარკვეული ცვლილებებით აღიქმებოდა როგორც იუს ცივილეს შემადგენელი ნაწილი. უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრივ Mores არასოდეს ყოფილა ინტერპრეტაციის საგანი, მხოლოდ მაშინ, როცა მათი ნაწილი შევიდა XII დაფის კანონების კონტექსტში. უფრო გასაგები იურიდიული მნიშვნელობა ენიჭება ტერმინს Consuetudo (ჩვეულება) ჩვ.წ. აღმდე I საუკუნეში მოღვაწე პრეტორები მას იყენებდნენ ჩვეულებითი სამართლის, როგორც ახალი ნორმატიული ელემენტის, აღსანიშნავად. თუ Mores Maiorum-ს Ius Civile-ს ასპექტში უფრო კონსერვატიული ფუნქცია გააჩნია, Consuetudo განახლების წყაროდ, გარეგნულ Ius Civile-დ წარმოგვიდგება. ციცერონი ჩვეულებითი სამართლის შესახებ მიუთითებს, რომ ის არც არის დაუწერელი და წარმოდგება ან ჩვეულების, ან ადამინათა შორის შეთანხმების შედეგად და თითქოს საყოველთაო მოწონებით, ამის ჩვენ ვიცავთ პირველ რიგში, ზუსტად ისე, როგორც ჩვენს ნაანდერძევსა და კანონებს, როგორც, გარკვეულწილად, ბუნებითი სამართლით მოთხოვნილს.

ამრიგად, ჩვეულებითი სამართლის ერთადერთი სპეციფიკური ნიშანი მისი ფიქსაციის დაწერილი ფორმით არარსებობაა.

11

§2. კანონი (Leges) და პლებისციტები (Plebiscita)

ა) კანონი _ Leges ხალხი (Populus), საჯარო კანონი (Lex Publica), კომიცებში ვოტირებული კანონი (Lex Rogata), განსაკუთრებული ნორმა (Privilegium), კომიცებისადმი აპელაცია-პროვოკაცია (Provocatio ad polulo), კანონიერების პრინციპი, სრულყოფილი სახის კანონი (Leges Perfecta), ნაკლებად სრულყოფილი კანონი (Leges minus quam perfecta), არასრულყოფილი, ნაკლული კანონი (Leges Imperfecta).

თანამედროვე სამართლის თეორიაში კანონის ცნება შემდეგნაირად არის განმარტებული: კანონი არის ხელისუფლების უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ, განსაკუთრებული წესით მიღებული, უმაღლესი იურიდიული ძალის მქონე ნორმატიული აქტი, რომელიც აწესრიგებს (არეგულირებს) საზოგადოებრივი ურთიერთობის უმნიშვნელოვანეს მხარეებს (სფეროებს). ძველ რომში კანონი წარმოადგენდა დაწერილი ფორმის სამართლის ყველაზე მნიშვნელოვან წყაროს. გაიუსის ინსტიტუტების 1.3. მოცემულია კანონის შემდეგი განმარტება _ Lex est quod populus iubet atque constituit - კანონი არის ის, რაც ხალხმა ბრძანა და დაადგინა.

კანონის (Lex), როგორც პოზიტიური სამართლის უზენაესი და ყველაზე სრულყოფილი ფორმის, კრიტერიუმად ძველ რომაელები მიიჩნევდნენ მის მიღებას სახალხო კრების მიერ; ამ ასპექტში ხალხი (Populus) განიხილება როგორც Civitasa (სუვერენული კოლექტივი), მის პოლიტიკურ განზომილებაში. პრაქტიკაში კი ეს ცნება თავის გამოხატულებას პოულობს იმაში, რომ კანონი დამტკიცებული და დადგენილი უნდა ყოფილიყო სახალხო კრების (Comitia) მიერ, რომელიც მთელი რომაელ ხალხს (Cives Romani) წარმოადგენდა:

“...Populi appellation universi Cives Significatur _ სახელწოდებით ხალხი აღინიშნება ყველა მოქალაქე (გაიუსი 1.3). სუვერენული უფლებებით აღჭურვილი ხალხის იდეა, რომელიც საკუთარი ინტერესების დასაცავად კანონს იღებს, Lexs Romis სამართლის ოფიციალური დადგენის (პოზიტივაციის) წამყვან ფორმაში გარდაქმნის, ვინაიდან ის აღიქმება როგორც მოქალაქეებიდან (Cives) გამომდინარე სამართალი _ Ius Civile Populus. სამართლის შემქმნელის საყოველთაობა და Cives _ ასეთი ნორმის ადრესატი, განსაზღვრავენ სამართლის ნორმის უნივერსალურ და გათანაბრებად ხასიათს, იმისდა მიუხედავად, რომ კანონთა ტექსტი შეიძლება ჩამოყალიბებული ყოფილიყო სპეციალისტების მიერ: კანონი არის ზოგადი მოთხოვნა, გამოცდილ კაცთა გადაწყვეტილება, იმ დანაშაულის დათრგუნვა, რომელიც ჩადენილი იქნება ან თვითნებობით, ან უცოდინრობით, ანუ რესპუბლიკის ზოგადი ფიცი DD.1,3,1. ტექსტი გამოყოფს სახალხო კანონის (Lex Populi) განმასხვავებელ ნიშნებს. 1) პროფესიონალთა მონაწილეობა (Iuris Prudentes _ სამართალმცოდნეები), რომელთა ცოდნა აერთიანებს მთელი საზოგადოების ნორმატიულ გამოცდილებას.

12

შეესაბამება ლეხის, როგორც სამართლის ფორმის, ზოგად ხასიათს. კანონები დგინდება მთელი სამოქალაქო კოლექტივისა (Communis sponsio) და ყველა მოქალაქისთვის (Commune Praeceptum), ვინაიდან არის ყველასურთიერთობის (Sponsio) შედეგია Cive-ს შორის, _ რაც გამორიცხავს ქცევის გაუაზრებლობასა და უმცრობას, როგორც ნორმის შესაძლო დარღვევის ან უგულებელყოფის მიზეზს.

კანონები უზრუნველყოფენ სამართლის გარკვეულობას და გამორიცხავენ მოქალაქეთა და მმართველთა თვითნებობას.

რომის სამართლის ისტორიის აღწერისას პომპონიუსი ერთმანეთს უპირისპირებს პოზიტიური სამართლის პირველად არარასებობასა და რომულუსის მიერ კანონთა გამოცემადადგენის პრაქტიკას (Leges Curiata), რომელიც დასამტკიცებლად სახალხო კრებებზე (Comitia Curiata) გამოჰქონდათ. მისი აზრით: ჩვენი სამოქალაქო თემის საწყის პერიოდში ხალხმა საკუთარი ცხოვრება წარმართა განსაზღვრული კანონის, განსაზღვრული სამართლის გარეშე, და ყველაფერი იმართებოდა სექტების მიერ გაცემული სახელისუფლო განკარგულებებით. სექტების კანონების გამოცემა, რომელიც განახორციელა დიდმა პონთიფიკოსმა პაპირიუსმა ეტრუსკული დინასტიის ზეობის პერიოდში, კანონზომიერად შეირაცხა, როგორც Ius Civile Papirianum. თვით გამოცემა კი დაკავშირებულია რექსთა საკანონმდებლო საქმიანობის დასრულებასთან, რის გამოც ეს მოვლენა ტრადიციულად ითვლება რესპუბლიკის პერიოდის დასაწყისად. პოპმონიუსი ამ პერიოდს ახასიათებს როგორც სამართლის გაურკვევლობის ახალ მდგომარეობას. მდგომარეობა კარდინალურად შეიცვლება როცა შეიქმნა და გამოქვეყნდა XII დაფის კანონები. დეცემვირების მიერ შედგენილი კანონები ვოტირებულ იქნენ სახალხო კრების მიერ, რის შემდეგ ისინი საყოველთაო გასაცნობად გამოფინეს ფორუმზე _ სპილენძის თორმეტი დაფის (ტაბულის) სახით. ეს აქტი იყო, ნორმატიული სისტემასა და პოზიტიური სამართლის გარკვეულობას შორის, მიღწეული ერთიანობის სიმბოლო. სამართლის გარკვეულობის იდეა განუხორციელებელი დარჩებოდა, თუ საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანი ყველა წესი არ იქნებოდა კანონის რანგში აყვანილი. XII დაფის კანონები კრძალავდნენ სამომავლოდ ისეთი სახის საკანონმდებლო ინიციატივას (Rogatio), რომელიც მიმართული იქნებოდა კანონის გვერდის ავლისა და განსაკუთრებული ნორმების (Privilegium) მიღებისკენ ცალკეულ პირთა სასარგებლოდ.

XII დაფის კანონები ითვალისწინებდნენ პოზიტიური სამართლის შეცვლის საკანონმდებლო პროცედურას. XII დაფის კანონებს ჩვენამდე მოაღწია ტიტუს ლავიუსის რედაქციით: “რაც არ უნდა დაადგინოს ხალხმა უკანასკნელ რიგში, ეს იქნება დადგენილი სასამართლო” _ ლივიუსი. ამ დადგენილების მნიშვნელობა მდგომარეობს არა მარტო იმაში, რომ ყოველი ახალი კანონი აუქმებს ძველს, არამედ, პირველ ყოვლისა, იმაში, რომ იცვას არსებულ (მოქმედ) კანონს, რომლის გაუქმებისთვის სავალდებულოა ისეთივე პროცედურა, რაც მისი მიღებისას. რომის სამართლის ისტორიაში XII დაფის კანონები რჩებოდა ძირითად საკანონმდებლო აქტად, ამიტომ მას სპეციალური დაზუსტების გარეშე ხშირად მოიხსენიებდნენ

13

მარტივად “Leges”; მოგვიანებით, სწორედ XII დაფის კანონების ინტერპრეტირების შემდეგ მოხდებოდა იუს ცივილე დახვეწა-განვითარება და რომაული სათემო სამართლებრივი სისტემა ფორმალურად მთლიანად ამ კოდექსს დაეფუძნა.

მომდევნო პერიოდის _ ანუ რესპუბლიკის ხანის კანონები, რომლებიც ვოტაციას გადიოდნენ კომიცებში, ანუ Leges Rogatae, არ ეხებოდნენ Ius Civile საფუძვლებს და 1) ან რეაგირებას ახდენდნენ ფართოდ გავრცელებულ სოციალურ ძვრებზე და ამის გამო იძენდნენ პოლიტიკურ განზომილებას, მითუმეტეს, რომ მათი მთავარი გზავნილი იყო ის სოციალური კომპრომისი, რომლის შედეგად შეიქმნა კიდეც XII დაფის კანონები, 2) “ლეგეს”ში ჩამოყალიბებულ პრინციპებს ავრცელებდნენ ახალ ურთიერთობებზე და კორექტირებას უკეთებდნენ წარმოქმნილ ხარვეზებს. პირველი ჯგუფის აქტებს მიეკუთვნება: 1) Lex Canulea _ ქრ. შ-მდე 443 წ., რომლის საფუძველზეც, XII დაფის კანონების მიღებისთანავე გაუქმდა პატრიციებსა და პლებეებს შორის. ქორწინების აკრძალვა: 2) lex Poetelia Papiria _ ქრ. შ-მდე 326 წ., რომლის ძალითაც კრედიტორს აეკრძალა ვალაუვალ-მოვალისადმი უშუალო, თვითნებური გასწორება (ძალადობა); 3) მევახშეობის შემზღუდავი კანონები; 4) ქრ. შ-მდე II საუკუნის აგრარული კანონები, რომლებიც ადგენდნენ მიწათმფლობელობისა და მიწათსარგებლობის ახალ რეჟიმს; 5) ავგუსტუსის კანონები ქორწინების შესახებ, რომლებიც შეეხო საოჯახო და მემკვიდრეობითი სამართლის მრავალ ინსტიტუტს. ასეთი კანონების მიზანი იყო არა სამართლის სისტემის რეფორმირება, არამედ მისი ლოგიკის განვითარება.

კანონთა მეორე ჯგუფს მიეკუთვნებოდა ისეთი კანონები, რომლებმაც დაამკვიდრეს მარგინალური ცვლილებები. მათთვის დამახასიათებელი ნორმების შეზღუდული ქმედითობა. რომაელი იურისტი ულპიანე, მათში გათვალისწინებული სანქციების მიხედვით, სამი სახის კანონს განასხვავებდა: 1) Leges Perfectae (სრულყოფილი სახის კანონები), რომლებიც გულისხმობენ აკრძალული აქტის ბათილობას; 2) Leges minus quam perfectae (ნაკლებად სრულყოფილი სახის კანონები), რომლებიც ადგენენ სასჯელს (ძირითადად ჯარიმას) სამართალ დარღვევისთვის, თუმცა, არ მიიჩნევენ ძალადაკარგულად აკრძალულ აქტს; 3) Leges Imperfectae (არასრულყოფილი სახის კანონები), რომლებიც საერთოდ არ ითვალისწინებენ სანქციას: არც აქტის ბათილად ცნობის, არც მისი გამოყენების გამო სასჯელის დაწესების სახით. ეს კლასიფიკაცია ჭკუის სასწავლებელია: სანქციის არსებობა არარსებითად მოქმედებს არა მარტო ბუნებით, არამედ პოზიტიურ სამართალზე, რაც მეტყველებს სოციალური ცხოვრების ნორმატიულობის გამოხატვის პრინციპულ ერთიანობაზე.

ბ) პლებისციტები _ Plebiscita

თადვაპირველად, პლებისციტებს (Plebiscita) პლებსის სახალხო კრების (Consilium Plebis) მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს სავალდებულო ძალა

14

ენიჭებოდათ მხოლოდ პლებსის მიმართ (Olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent. ოდესღაც პატრიციები ამტკიცებდნენ, რომ პლებისციტები მათ არ აკისრებენ ვალდებულებებს, რადგან ისინი გამოიცემა მათი მხრიდან მოწონებისა და მხარდაჭერის გარეშე (გაიუსი 1.3); თუმცა, ქრ. შ-მდე 287 წ. ჰორტენზიუსის კანონის საფუძველზე, ლეგეს პოპული მსგავსად, მთელი რომაელი ხალხის მიმართ მათ სავალდებულო ძალა მიენიჭათ; თუმცა, მოგვიანებით მიღებულ იქნა ჰორტენზიუსის კანონი, რომლითაც მოთხოვნილ იქნა, რომ პლებისციტები სავალდებულო გამხდარიყო მთელი რომაელი ხალხისთვის: მაშასადამე, ისინი ამგვარად გაუთანაბრეს კანონებს.

პლებისციტა განსხვავდებოდა Leges Populi-სგან მხოლოდ მისი მიღების ფორმით, თუმცა, შეესაბამებოდა ლეგეს ყველა არსებითი მახასიათებლებით.

§3. სარჩელი, როგორც სამართლის წყარო

კანონისმიერი სარჩელები (Legis Actiones) _ კანონისმიერი სარჩელი (Legis Actio); სამართლის ნაწილი (Pars Iuris); სასარჩელო ფორმის ნორმატიული მნიშვნელობა (Forme Agendi). თუ კანონები ადგენენ თვითნებობის საყოველთაო მნიშვნელობის შეზღუდვებს და ამით გარანტიას იძლევიან სოციალური თავისუფლების გარკვეული დონის დასაცავად, აქტუალური სუბიექტური იურიდიული ვითარების დაცვა ხდება კერძო პირთა შორის ორგანიზებული დავის მეშვეობით, რომელიც ხორციელდება განსაკუთრებული საჯარო ხელისუფლების _ სასამართლოს _ შუამავლობით. სამართლის სუბიექტი ამტკიცებდა რა სხვა პირის წინააღმდეგ კანონზე დაფუძნებულ საკუთარ პრეტენზიას და სასამართლოს წინაშე ასაბუთებდა ამ პრეტენზიის მართებულობას, მისი მიზანი იყო მიეღწია საკუთარი უფლებამოსილების აღიარებისთვის და ცხოვრებაში ახორციელებს კანონის დებულებებს.

პრაქტიკაში დაცვის საშუალებათა არსებობაც კი მიანიჭებდა კანონის ნორმებს ისეთ ქმედითობას, რომ თვით სასამართლო დევნის მუქარაც ხელს უწყობდა საკუთარი უფლებების ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე განხორციელებას.

ტერმინი Legis Actio მიუთითებდა არა იმდენად Lex Populi _ სარჩელის ფორმალურ წყაროზე, რამდენადაც თვით სარჩელის ფიქსირებულ ხასიათზე: Lege Agere ნიშნავდა Certis verbis agere _ ვეძიოთ სასამართლოში ფიქსირებული განცხადების გარკვეული სიტყვების წარმოთქმის მეშვეობით (Lex Privata _ კერძო კანონი), რომელთა ტექსტი უცვლელად რჩებოდა, როგორც კანონის სიტყვები.

პონტიფიკოსები მკაცრად იცავდნენ ფორმის მიხედვით კანონის ასოს, თუმცა მასში დებდნენ ახალ არსს, და ავრცელებდნენ ნორმის მოქმედებას მასში გაუთვალისწინებელ ურთიერთობებზე.

15

ძველი პროცესის მონაწილეთა დამოკიდებულება აუცილებლად მკაცრად დაეცვათ სარჩელის სიტყვების ფიქსირებული ხასიათი _ სასარჩელო ფორმალიზმი _ მათ უბრუნდებოდათ სასამართლოს მიერ დადებითი გადაწყვეტილების გამოტანის რწმენით, რადგან სასამართლო დაკავშირებული იყო იმ კანონის სიტყვებთან, რომელიც სამართალდარღვევისთვის გარკვეულ სანქციას ადგენდა. სამართლის ფორმის მატერიალური და პროცესუალური ასპექტების თანხვედრა უზრუნველყოფდა უფლებებისა და მოვალეობების განსაზღვრულობას, რითაც ხდებოდა ყველა მსგავსი ურთიერთობის თანაბარი დაცვის გარანტირება. სასარჩელო ფორმალიზმი მოითხოვდა და გულისხმობდა სამართლის ღრმა ცოდნას.

არასწორად შედგენილი სარჩელის გამო საქმის სასამართლოში წაგება თითქმის წარმოუდგენელი იყო, ვინაიდან ასეთ სარჩელს როგორც არარსებულს (ბათილს), უბრალოდ არ მიიღებდნენ განსახილველად. პროცესის დაყოფას ორ ნაწილად იქამდე მივყავდით, რომ საქმე მოსამართლესთან მხოლოდ მაშინ ხვდებოდა, თუ მიიჩნეოდა, რომ დავა ღირდა საიმისოდ, რომ ის განეხილა სასამართლო მაგისტრატს. თუ გაიუსის თანამედროვე პროცესში _ პერ ფორმულას პრეტორი გასცემდა სარჩელს და საქმეს გზავნიდა მოსამართლესთან, Legis Actione-ს ეპოქაში საქმის სათანადო გაფორმება და, შესაბამისად, სარჩელის შინაარსი ინტერპრეტირება, წინ უსწრებდა პროცესის პირველ ფაზას.

ქრ. შ-მდე IV საუკუნეში შედგენილი Legis Actione-ს აღიქმებოდა კანონის თანაბრად, როგორც Ius Civile-ს შემადგენელი ნაწილი. სწორედ ამით იყო განპირობებული, კანონის თანაბრად და მსგავსად, სარჩელის ფორმულათა გამოქვეყნება. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ Legis Actione-ს, როგორც პოზიტიური სარჩელის ფორმა არსებითად განსხვავდებოდა კანონისგან: თუ კანონის მნიშვნელობა ატარებს საყოველთაო და ზოგად სავალდებულო ხასიათს, სარჩელების მნიშვნელობის საკითხი დგება მხოლოდ მაშინ, როცა მათ იყენებენ (Forma Agendi). ამ ფორმის დამოუკიდებელი მნიშვნელობა, მისი გამოყენებადი დანიშნულების გარდა, შეზღუდულია პონტიფიკოსების ახსნა-განმარტებითი საქმიანობით, ანუ პოზიტიური სამართლის სხვა წყაროს _ იურისტთა ავტორიტეტით.

§4. იურისტების მოღვაწეობა, როგორც სამართლის წყარო

სამართალმცოდნეთა პასუხები (Responsa Prudentium), Autoritas Prodentium _ (სამართალმცოდნეთა ავტორიტეტი), Cavere (გარიგებებისა და სარჩელების ფორმის შედგენა); Agere (სასამართლოში საქმის წარმოება); Respondere (კონსულტაციებზე პასუხის გაცემა); Exemplum (ანალოგიური კაზუსი); Controversia (დავა, უთანხმოება); Ius Controversum (სამართალი, იურისტებს შორის დავის (კამათის ობიექტი); Auctoritas პრინციპის (პრინცეპსის ავტორიტეტი); Ius

16

Respodend-ი, Ex Auctoritate - პრინციპის (პასუხების მიცემის უფლება პრინცეპსის ავტორიტეტის საფუძველზე); Ius Publice Respoendiი (პასუხების მიცემის უფლება საჯაროობის საფუძველზე); Iuris Consultus (იურისკონსულტი); Iura (იურიდიული ლიტერატურა); Leges (იმპერატორის კონსტიტუციები). Gai 1.7. Responsa prudentium sunt sententia et opiniones eorum quibus permissum est iura condere _ სამართალმცოდნეთა პასუხები არის იმ პირთა მოსაზრებანი და შეხედულებები, ვინც უფლებამოსილია შექმნას სამართალი.

სამართალშემოქმედებითი ფუნქციების მინიჭება პროფესიული იურიდიული ცოდნის მქონე პირთათვის იყო პოზიტიური სამართლის არსებობის პრაქტიკულ მოთხოვნათა ბუნებრივი შედეგი.

Pomponius D.1,2,2,13. Constare non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per quem possit cottidie in melius produci _ სამართალი ვერ შესძლებს არსებობას, თუ არ იქნებიან სამართალის მცოდნე პირები, რომელთა მეშვეობით მას შეეძლებოდა დღენიადაგი ლტოლვა სრულყოფისაკენ. Ius ვერ იქნებოდა იმდენად სრულყოფილი და ადეკვატური, რომ შეძლებოდა დაეკმაყოფილებინა მის მიმართ წაყენებული მოთხოვნები, თუ არა მუდმივი მუშაობა სამართლის ნორმის პოზიტიური ფორმისადმი მუდმივი შესაბამისობის მიმართულებით. მსგავსი სრულყოფა კი წარმოადგენს იმ პირთა პროფესიულ საქმიანობას, რომლებიც ფლობენ სპეციალურ ცოდნას (Iua Periti, Ius Prudentes) და წარმოგვიდგებიან სამართალშეგნების თავისებური სამეცნიერო კოლექტიური ორგანოს სახით და, მაშასადამე, სამართლის სისტემის ერთერთ ფუნქციად. სამართლის სისტემის სრულყოფის პროცესი საკუთარ თავში აერთიანებს სამართალშემოქმედების ყველა ელემენტს; იურისპრუდენციის თავისებურება სწორედ ისაა, რომ მან უნდა უზრუნველყოს სისტემის შინაგანი მთლიანობა და ნორმის ზოგადი და ფორმალური დებულებანი შეავსოს მისი კონკრეტული აზრითა და ქმედითობით.

რომაული პროცესის შეჯიბრითობა და მოსამართლეთა და ადვოკატორატორთა სუსტი იურიდიული მომზადება (კერძო პირები იყვნენ) წარმოუდგენელ სიმაღლემდე სწევდა სამართალმცოდნეთა ავტორიტეტს (Auctoritas Prudentium), რაც იმის მაუწყებელი იყო, რომ სწორედ იურისტების მოსაზრებებსა და შეხედულებებში არსებული სამართალი და სასამართლოში მათი გამოსვლები გახდა სამართლის ყველა ნაწილისათვის ზოგადად (Pars Iuris) და შეიძინა სახელწოდება _ Ius Civile.

Pudentes პროფესიული საქმიანობა სამი ძირითადი მიმართულებით ხორციელდებოდა: Cavere (ახალი სარჩელებისა და გარიგებების შედგენა), Agere (სასამართლოში საქმის წარმოება), Respondere (პასუხების გაცემა).

Cavere _ მიუთითებს სარჩელების, გარიგებებისა და ანდერძის შედგენაზე. Prudentes - ეს როლი განსხვავდებოდა მაგისტრატებისა და მოსამართლეებისთვის დახმარების გაწევისგან, როცა სწორედ მაგისტრატი გამოდიოდა ახალი სარჩელის ავტორად. რესპუბლიკის პერიოდში Prudentes ხშირად მონაწილეობდნენ

17

სასამართლო (მოსამართლეთა) Consilium; თვითონ ხდებოდნენ მოსამართლეებად, შედიოდნენ პრეტორის საბჭოში, თვითონ ხდებოდნენ პრეტორებად. მრავალი სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელიც სამაგალითო იყო მომავალი სასამართლოებისათვის და ედიქტში შესული მრავალი ახალი სარჩელი გაჩნდა პრუდენტეს წყალობით, თუმცა, ამ ორგანოებში იურისტების სამართალშემოქმედებით საქმიანობას ნუ ავურევთ იურისპრუდენციასთან, რომელიც არის პოზიტიური სამართლის განსაკუთრებული ფორმა. კერძოდ, მაგალითად მოვიყვანთ Actio Rutiliana, რომელიც ატარებს გამოჩენილი იურისტის პუბლიუს რუტილიუს რუფუსის (ქრ. შ-მდე 105 წ. კონსული) სახელს, თუმცა, ეს სარჩელი შემოღებულ იქნა ქრ. შ-მდე 118 წ., როცა ის ჯერ კიდევ პრეტორი იყო და, შესაბამისად, ეს სარჩელი არ არის იურისკონსულტის პროფესიული ცავერეს შედეგი. ასეთივე ბედისაა Actio Publiciana და სხვები.

Agere წარმოადგენს სასამართლოში საქმის წარმოების სფეროს, როცა იურისტი საკუთარ თავზე იღებს პროცესში მხარის ფუნქციებს და გამოდის როგორც ადვოკატი. ციცერონი დიალოგში “ბრუტუსი” ორატორის სახით წარმოგვიდგენს პუბლიუს რუტილიუს რუფუსს, კვინტუს მუციუს პონტიფიკოსს. მოგვიანებით, პრუდენტეს საკუთარ საქმიანობას შემოფარგლავენ ადვოკატებისა და ასტფეციული ორატორებისთვის პასუხების გაცემით.

იურისკონსულტისთვის ყველაზე ტიპიური ფუნქცია გახლდათ “Respondere” _ აზრის გამოხატვა კერძო პირებისა და მათი წარმომადგენლების მიერ დასმული შეკითხვების გამო _ საპასუხოდ. სასამართლო კამათში მოპოვებული ავტორიტეტის გამო, პროდენტეს აზრი ზოგჯერ პირდაპირ ზემოქმედებდა მოსამართლის ნებაზე და ბოჭავდა მას და, რაც ყველაზე მთავარია, ამისთვის სულაც არ იყო საჭირო პრუდენტეს უშუალო მონაწილეობა სასამართლო სხდომაში. ავტორის აუთენტურობა უზრუნველყოფილი იყო ან ბეჭდით, ან მოსამართლისადმი იურისტის პირადი წერილით, ან კონსულტაციის დროს დამსწრე პირთა, მოწმეობით.

ყველაზე ხშირად კონსულტაციის მისაღებად პრუდენტეს მიმართავდნენ ორატორიადვოკატები, და სამართალმცოდნეთა ფუნქცია იყო მათთვის “Hastas Ministrant” _ “შუბის მიწოდება” სიტყვიერი ბატალიების საწარმოებლად, არგუმენტაციის სამართლებრივ საფუძვლად შეიძლებოდა Mores, Leges, exempla (პრაქტიკიდან ანალოგიური შემთხვევების) გამოყენება, თუმცა, იურისკონსულტის აზრიც, თავისთავად, სავალდებულო ძალის მქონე იყო თვით სასამართლოსთვის. თანაც, სასამართლო გადაწყვეტილების მისაღებად საფუძველს წარმოადგენდა არა მარტო აქტუალური რესპონსა, არამედ წინათ გამოთქმული მოსაზრება, თუ მან მოიპოვა აღიარება და გახდა მოდელი გარკვეული იურიდიული ვითარებისთვის (შემთხვევისთვის).

პონტიფიკოსების მიერ კოლეგიურად გაცემული Responsa განსხვავებით (რაც უთანხმოების დაძლევის საშუალებას იძლეოდა და უზრუნველყოფდა სამართლის გარკვეულობას), _ პრუდენტეს პასუხებს იძლევიან როგორც კერძო პირები და მათ

18

სულაც ექმნებაც უხერხულობა შესაძლო აზრთა სხვაობის _ Contoversia წარმოქმნის შემთხვევაში. აზრთა მუდმივი ჭიდილი უზრუნველყოფდა სარჩელის ფორმის სიმართლესა და გადაწყვეტილების აქტუალობას. გარკვეული საკითხის თაობაზე აზრთა ერთიანობა ადგენდა ყველასთვის სავალდებულო წესს; ხოლო აზრთა სხვაობის _ Iua Controversum _ შემთხვევაში, აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით მოსამართლეს შეეძლო რომელიმე იურისტის მოსაზრება აერჩია.

ერთერთი იურისტის მოსაზრებისათვის მეორის მიმართ უპირატესობის მინიჭება, საბოლოო ჯამში, მხოლოდ განამტკიცებდა იურისპრუდენციის ავტორიტეტს.

პრინციპატის რეჟიმმა გარკვეულწილად შეზღუდა პრაქტიკოსი იურისტების სამართალშემოქმედებითი საქმიანობა. პომპონიუსის მითითებით (D.1,2,2,49), იმპერატორმა ავგუსტუსმა პირველმა დაადგინა, რომ იურისტებს შეეძლოთ პასუხების გაცემა _ “თვით პრინცეპსის ავტორიტეტის საფუძველზე _ Ius Respodendi ex auctoritate პრინციპის. ეს წესი იყო განსაკუთრებული პრივილეგია, რომელსაც გაგებით შეხვდა მრავალი იურისტი. თუმცა, გარკვეული ნეგატიური ხასიათის ცვლილებები ამ წესში შეიტანა იმპერატორმა ტიბერიუსმა, რომელმაც იურისტ მაზურიუს საბინუსს მიანიჭა Ius Publice Respodendi _ უფლება პასუხები გაეცა საჯარო საფუძველზე. ცვლილებათა ლოგიკა შემდეგიანად წარმოგვიდგება. Pomponius (D.1,2,2,49) _ უწინ, ავგუსტუსის დროს, საჯარო საფუძველზე კონსულტაციის მიცემის უფლებას არ ანიჭებდნენ პრინცეპსი, თუმცა, ის, ვინც დარწმუნებული იყო საკუთარი მომზადების დონეში, იძლეოდა პასუხებს ყველა შეკითხვაზე. იმპერატორის თანხმობა ახლა ხდება საჯარო მოვალეობა: Postea hoc coepit beneficium dari _ შემდგომში მას ანიჭებდნენ როგორც პრივილეგიას”.

იმპერატორ ადრიანეს ხანაში იურისტები მყარად შედიან Consilium პრინციპის და მნიშვნელოვან გავლენას ახდედნენ იმპერატორის კანცელარიის სტილსა და ტექნიკაზე, ვიდრე ტახტიდან არ გადადგა იმპერატორი დიოკლეტიანე (306 წ.); თუმცა, ეს გავლენა არ მიეკუთვნება Auctoritas Prudentium, როგორც პოზიტიური სამართლის წყაროს.

დომინატის ეპოქაში (როცა განათლებული იურისტები აღარ ახორციელებდნენ პრაქტიკულ საქმიანობას და დაკავებული იყვნენ მხოლოდ სწავლებით) Responsa Prudentium არსებობდა მხოლოდ როგორც დაწერილი სამართალი კლასიკური პერიოდის თხზულებებსა და გვიანდელი პერიოდის გადამუშავებული ნაშრომების კომპილაციებში _ ე.წ. Iura (ლეგეს სახით და იმპერატორთა კონსტიტუციებისგან განსხვავებით).

მათზე მითითებას კვლავ ჰქონდა ძალა სასამართლო გადაწყვეტილებების მიღების დროს; თუმცა, “ძველების” აზრთა სხვაობა იწვევდა ქაოსს, განსაკუთრებით იმ პირობებში, მაშინ როცა სამეცნიერო აზრის მკვეთრი დაცემა მოხდა.

კლასიკოსთა მოსაზრებების სავალდებულო ძალია მექანიკურ კრიტერიუმს ამკვიდრებდა 426 წ. 7 ნოემბერს დასავლეთი იმპერიის მმართველის

19

ვალენტინიანუს III-ის მიერ მიღებული “კანონი ციტირების შესახებ”, რომლის ძალით განისაზღვრა იმ ხუთი ყველაზე ცნობილი და, მეტნაკლებად, დროის შესაბამისად, ყველაზე თანამედროვე იურისტის ვინაობა, რომელთა მოსაზრებებს, სხვებთან შედარებით, უპირატესობა მიენიჭათ; ეს იურისტები იყვნენ: პაპინიანე, პაულუსი, ულპიანე, მოდესტინუსი და გაიუსი. მათ შორის წინააღმდეგობის აღმოჩენის შემთხვევაში, მოსამართლეთა მიერ, საქმის გადაწყვეტა ხდებოდა ხმათა უმრავლესობით; თანაბარი “ხმების” პირობებში _ პაპინიანეს აზრი გადამწყვეტი იყო. მხოლოდ აღნიშნული პირობების არარსებობის შემთხვევაში მოსამართლეს ენიჭებოდა საქმის, მისი შეხედულებისამებრ, გადაწყვეტის უფლება. კანონი ციტირების შესახებ აღმოსავლეთში დამკვიდრდა თეოდორეს II-ის მიერ 438 წ. გამოცემული კოდექსით. 529 წ. ის შევიდა იუსტინიანე დიდის Nonus Codex-ში.

§5. რომაელი სამართალმცოდნეთა საქმიანობა _ იურისპრუდენცია

1. ავგუსტუს ოქტავიანე (გაიუს იულიუსი ოქტავიანე ავგუსტუსი) (ქრ. შ-მდე. 63 წლის 23 სექტემბერი ქრ.შ-ის. 14 წლის 19 აგვისტო) _ რომის იმპერატორი ქრ. შ-მდე 27 წლიდან. გაიუს იულიუს კეისრის ძმის შვილიშვილი, კეისრის მიერ შვილად აყვანილი. პრინციპატის სახელწოდებით ცნობილი პოლიტიკური რეჟიმის ფუძემდებელი. ხელს უწყობდა იურისპრუდენციის გავნითარებას. სამოქალაქო (კერძო) სამართლის სფეროში რამდენიმე კანონის მიღების ინიციატორი. ავგუსტუსის საკანონმდებლო საქმიანობა მიმართული იყო სახელმწიფოებრივი და სამართლის სისტემის დახვეწისკენ, რომის სამართლის ინსტიტუტისა და რომაული საზოგადოების ზნეობრივი წესების განმტკიცებისაკენ. ავგუსტუსის მმართველობის პერიოდში აყვავებას განიცდის ხელოვნება, ამ დროს მოღვაწეობდნენ: პოეტები ვერგილიუსი, ჰორაციუსი, პროპერციუსი, ისტორიკოსები ტიტუს ლივიუსი, მის დროს რომში აშენდა ისეთი ნაგებობები, როგორიცაა მშვიდობის საკურთხეველი, ავგუსტუს ფორუმი, მავზოლეუმი მარსის ველზე და სხვა.

2. ავლიუს ჰელიუსი (დაიბადა დაახლოებით 130 წელს) _ რომაელი მწერალი. მის კალამს ეკუთვნის ვრცელი ნაშრომი ანტიკური ღამეები 20 წიგნად (ჩვენამდე მოაღწია ამ ნაშრომების ნახევარზე მეტმა), რომელშიც მოცემიულია მრავალრიცხოვანი ცნობები ისტორიის, ლიტერატურის, მითოლოგიის, სამართლისა და ფილოსოფიის სფეროდან. ეს ნაშრომები შედგენილია საუბრების (დიალოგების) მოძღვრებებისა და სათავგადასავლო მოთხრობების სახით. კერძოდ, მასში მოიძებნება მრავალი ციტატა რომაელი იურისტების იმ თზხულებებიდან, რომელთა შესახებ არაა ნახსენები სხვა წყაროებში.

3. გაიუსი (დაახლოებით ახ.წ. 117/138-180/192 წ.წ) _ გაიუსის შესახებ ბიოგრაფიული ცნობები უცნობია. უცნობია მისი ნამდვილი სახელიც. მის კალამს ეკუთვნის: კერძო სამართლის კლასიკური სახელმძღვანელო Iნსტიტუტიონეს, პროვინციალე 32 წიგნად (ანტონიუს პიუსის მართველობაში) და გამოკვლევა Ad

20

Q. Mucium, რომლებსაც ციტირებას უკეთებენ იუსტინიანეს დიგესტებში. საინტერესო და სიმბოლურია გაიუსის ინსტიტუციების _ Institutionum Iuris Civilis commentarii-ს ბედი: შუა საუკუნეებში ისინი დაიკარგა და X1X საუკუნემდე მოაღწია მხოლოდ ამ ნაშრომების ფრაგმენტებმა, სხვა ნაშრომებში ინსტიტუციების შესახებ შემონახულმა ცნობებმა ცნობებმა ან მათმა გადამუშავებულმა ვარიანტმა. კერძოდ, გაიუსის შესახებ ცნობებს გვაწვდის ბოეციუსი, ხოლო გაიუსის Epistome შესულია ალარიხის ბრევირიაში. 1816 წელს, გერმანელმა ისტორიკოსმა ბერტოლდ გეირგ ნიბურმა ვერონიის ბიბლიოთეკაში წმ. იერონიმეს წერილებთან ერთად პალიმფსესტში გაიუსის სრული ხელნაწერი აღმოაჩინა. შემდეგ მანუსკრიპტის ატრიბუტაციას შეუდგა ცნობილი გერმანელი ცივილისტი, სამართლის ისტორიული სკოლის ფუძემდებელი ფრიდრიჰ კარლ ფონ სავანი. რესტავრაციის პროცესში სხვადასხვა ექსპერიმენტებისა ჩატარების შედეგად, ინსტიტუციების ხელნაწერი მნიშვნელოვნად დაზიანდა თუმცა ამან შეუშალა ხელი ინსტიტუციების გამოცემას, 1934 წელს, ძველეგვიპტურ პაპირუსებში აღმოაჩინეს ხელი ინსტიტუციების ახალი ნაწყვეტები, რომელთა მეშვეობითაც აღმოფხვრა ტექსტში არსებული ხარვეზები.

4. იავოლენუსი პრისკუსი ოქტავიუსი ტიდიუსი ტოსიანე (ახ.წ I ს.) _ გამოჩენილი რომაელი იურისტი და სახელმწიფო მოღვაწე Consul Suff (86წ.), იმპერატორების _ ტრაიანესა და ადრიანეს მრჩეველი. იავოლენუსმა შექმნა ბრწყინვალე პოლიტიკური კარიერა (იყო 4 პროვინციის ნაცვალი). როგორც იურისტი, იავოლენუსი გამოირჩეოდა ორიგინალური, შემოქმედებით ნიჭით. მის კალამს ეკუთვნის: Epistulae, Libri ex Cassio, Libri ex Plautio, Libri ex Posterioribus Labeonis (ლაბეონის ტექსტების კრებული). როგორც სამართლის მასწავლებელი, ცნობილია, რომ იავოლენუსის მოსწავლე გახლდათ იულიანე, ხოლო ცელიუს საბინუსის გარდაცვალების შემდეგ, იგი სათავეში ჩაუდგა საბინიანელთა სკოლას.

5. იულიანე ლუციუს ოქტავიუს კორნელიუს ემილიანე (დაახ. II ს.) _ გამოჩენილი რომაელი იურისტი და სახელმწიფო მოღვაწე. ის დაიბადა ქ. გადრუმეტში (ჩრდილო აფრიკა) დაახლოებით 100 წ. მისი მასწავლებელი იყო ცნობილი იურისტი, ტრაიანესა და ადრიანეს მრჩეველი იავოლენუს პრისკუსი, რომელიც ხელმძღვანელობდა საბინიანელთა სკოლას. იულიანე იყო გერმანიის, ესპანეთისა და აფრიკის მეფის ნაცვალი, 148 წ. გახდა კონსული და მრავალი წლის განმავლობაში გახლდათ იმპერატორების ადრიანეს, ანტონინუს პიუსის, მარკუს ავრელიუსის და ლუციუს ვერუს მრჩეველი. იავოლენუსის შემდეგ, იულიანე სათავეში ჩაუდგა საბინიანელთა სკოლას. სამართლისა და სახელმწიფოს წინაშე იულიანეს ყველაზე დიდი დამსახურება იყო Edictum Perpetuum (მუდმივი ედიქტის) დამუშავება და რედაქტირება, რომელშიც სისტემატიზირებული და უნიფიცირებული იყო წინა ეპოქების პრეტორული სამართლის დებულებანი.

6. იუსტინიანე I დიდი (482-565 წწ. ) _ აღმოსავლეთ რომის იმპერიის იმპერატორი 527-565 წწ. უსაზღვროდ დიდია მისი დამსახურება სამართლის ისტორიის სფეროში, რადგან სწორედ მას უნდა ვუმადლობდეთ, რომ დღეს გაგვაჩნია უტყუარი და მრავალფეროვანი ცნობები რომის კერძო სამართლის შესახებ.

21

იუსტინიანე Iის სამოქალაქო კანონმდებლობის კრებული ჩორპუს იურის ცივილის თითქოსდა საიმედო ხომალდი, ათასწლეულის განმავლობაში დაცურავს სამართლისა და თვით ისტორიის ბობოქარ ტალღებში. ცნობები იუსტინიანეს ცხოვრებისა და პიროვნების შესახებ, რამდენადაც მრავალრიცხოვანი, იმდენად არაერთგვაროვანია.

იუსტინიანეს მართველობაში მოხდა რომის ორივე ნაწილის ხელახალი გაერთიანება და ქვეყნის გამტკიცება, მის მეფობაში ბიზანტიის იმპერატორი ებრძოდა ოსტგუთებს _ იტალიაში, ვესტგუთებს _ ესპანეთში, ვანდალებს _ ჩრდილო აფრიკაში.

თუმცა კი, როგორც იუსტინიანეს ინსტიტუციების შესავალშია ნათქვამი, იმპერატორის დიდება უნდა დამშვენდეს არა მარტო იარაღის ძალით, არამედ კანონის ძალით, რათა სამართლიანად მართავდეს ქვეყანას, როგორც ომის, ისე მშვიდობიანობის პირობებში. ამ მიზნით, იმპერატორ იუსტინიანეს ბრძანებით, მეცნიერიურისტთა ჯგუფმა ტრიბონიანეს ხელმძღვანელობით, განახორციელა ჯერ იუსტინიანეს კოდექსის იმპერატორის მიერ გამოცემული კანონების შეკრება, კლასიფიკაცია და სისტემატიზაცია (529წ.), შემდგ გამოსცა იუსტინიანეს დიგესტები (39 რომაელი იურისტის თხზულებებიდან ამონარიდი 50 წიგნად) და იუსტინიანეს ინსტიტუციები (სამართლის ოფიციალური ელემენტარული სახელმძღვანელო). კრებულის სამი ნაწილის ძალაში შესვლის შემდეგ, იმპერატორის მიერ გამოცემული ბრძანებები და განკარგულებები (529 წლიდან მოყოლებული) გააერთიანეს კრებულში, რომელსაც ნოველები ეწოდა.

იმპერატორი იუსტინიანე დიდი გამორჩეოდა ორგანიზატორის ტალანტით და საკუთარი ძალების ინტრიგების გზით განმტკიცების დახვეწილი უნარით. მის მოღვაწეობას წითელ ხაზად გასდევს ხელოვნებისა და მეცნიერებისადმი სიყვარული (მისი ზეობისას კონსტანტინოპლში ააგეს დიდებული წმ. სოფიოს ტაძარი) და შეურიგებელი დოგმატიზმი, რაც ნათლად გამოვლინდა ერეტიკოსების უმოწყალო დევნასა და ათენის ნეოპლატონური აკადემიის აკრძალვასა და გაუქმებაში. იმპერატორ იუსტინიანესა და მისი სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის დედააზრი იყო: “ახალი ქრისტიანული რომის აღორძინება, ისეთივე დიდისა და ძლევამოსილის, როგორიც იყო ძველი რომი, თუმცა წარმართობის გარეშე.

7. კლავდიუსი აპიუსი ცეკუსი (ქრ. შ-მდე 450 წ.) _ ცნობილი რომაელი სახლემწიფო მოღვაწე და იურისტი. კლავდიუსი იყო პატრიციებისა და დეცემვირების მეთაური. სწორედ კლავდიუსმა შეიტანა განსაკუთრებული წვრილი დეცემვირთა კომისიის მუშაობაში და მისი რჩევების შედეგად მრავალი დებულება შევიდა XII დაფის კანონებში. გადმოცემის თანახმად, კლავდიუსს ბოროტად გამოუყენებია საკუთარი ხელისუფლება, რათა პატივი აეყარა ვირგინიასათვის, რამაც დეცემვირთა დაცემა გამოიწვია.

22

8. ლაბეონი მარკუსი ანთისტიუსი (დაახლოებით ქრ. შ-მდე 45 წ. ქრ.შ-ის 10/21 წწ.) _ ავგუსტუსის დროინდელი ყველაზე გამოჩენილი რომაელი იურისტი, რომელიც გამოირჩეოდა ცოდნისმოყვარეობით, ორიგინალური აზროვნებით და ნოვატორობით არამარტო სამართლის, არამედ მონათესავე მეცნიერებათა სფეროებშიც. ტრებაციუს ტესტას მოწაფე. ლაბელეონი გახლდათ თანმიმდევრული რესპუბლიკელი და არ მალავდა საკუთარ სიძულვილს პრინციპატის მიმართ. თუმცა, ავგუსტუსი მაინც დიდი პატივისცემით ექცეოდა ლაბეონის პირად და სამეცნიერო ავტორიტეტს. მომდევნო პერიოდის ყველა გამოჩენილი იურისტი ციტირებას უკეთებდა ლაბეონის შრომებს. ლაბეონმა მიაღწია პრეტორობას, თუმცა, უარი თქვა კონსულობაზე და მთლიანად გადაერთო სამართალმცოდნეობის განვითარებაზე. 6 თვე ის რომში ასწავლიდა სამართალს, 6 თვე საკუთარ მამულში ქმნიდა ნაშრომებს. ლაბეონმა დაწერა 40-მდე ნაშრომი (ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწყვეტებმა), მათ შორის: Ad Legem XII Tabularum, Ad Edictim (პრეტორული ედიქტის პირველი კლასიკური კომენტარები), De Iure Pontificio, Epistulae, Responsa, Pithana. სიცოცხლეში გამოუქვეყნებელი ნაშრომები გამოსცა უცნობმა ავტორმა (Libri Posteriores).

9. მოდესტინუს ჰენერიუსი (ახ.წის 226-244 წ.წ) _ “კლასიკური პერიოდის ერთ-ერთი უკანასკნელი იურისტი, ულპიანეს მოსწავლე. მოდესტინიუსმა შექმნა შრომები სამართლის სხვადასხვა დარგში, რომლებსაც ხშირად დამხმარე სახელმძღვანელოს ან პრაქტიკული კომენტარის მნიშვნელობა ენიჭებათ. მოდესტინიუსი ითვლება რომის სამართლის “კლასიკური სკოლის უკანასკნელ წარმომადგენლად. მისი მასწავლებელი იყო დომიციუს ულპიანე. მოდესტინუსი ასრულებდა რომში Praefectus Vigilumis თანამდებობრივ მოვალეობას. Vigilis იყო ძველი რომის ხანძარსაწინაარმდეგო რაზმი, რომელიც, ამავდროულად, ღამის საათებში ახორციელებდა საპოლიციო სამსახურის ფუნქციებს. ამრიგად, სახანძრო რაზმისა და საპოლიციო სამსახურის უფროსის მოვალეობა იყო, ფაქტობრივად, Praefectus praetorias შემდეგ, მეორე თანამდებობა, თანაც მასვე ევალებოდა სამოქალაქო და სისხლის სამართლის იურისდიქცია. გარდა ამისა, ცნობილია, რომ მოდესტინუსი ასწავლიდა სამართალს მაქსიმინუს უმცროსს (იმპერატორ მაქსიმინუს თრაკიელის ვაჟს, რომელიც მამასთან ერთად მოკლეს 238 წელს ჯარისკაცთა ამბოხის დროს აქვილეუსის ალყის პერიოდში). 239 წელს იმპერატორმა მარკუს ანტონინუს გორდიანუს მესამემ იუს რეპოდენდიის, ანუ იურიდიულ საკითხებზე დასკვნების მიცემის უფლება უბოძა. მოდესტინუსი სამართლის ყველა დარგში წერდა შრომებს, როგორც ლათინურ, ისე ბერძნულ ენებზე. მისი თხზულებები უფრო პრაქტიკული სახელმძღვანელოები იყო მოსამართლეთა და სამართლის შემსწავლელთათვის, ვიდრე თეორიული კვლევითი ხასიათის შრომები. მოდესტინუსის კალამს ეკუთვნის შემდეგი შრომები: Regulae, Responsa, Pandectae, De Praescriptionibus. მოდესტინუსის ნაშრომებმა (პაპინიუსის, პაულუსის, გაიუსისა და ულპიანეს ნაშრომებთან ერთად) 426 წლის კანონით ციტირების შესახებ მოიპოვეს ციტარების უფლება და სასამართლოში ისინი უაპელაციო უპირატესობით სარგებლობდნენ საქმეების განხილვის დროს.

23

10. მარცელიუსი ლუციუს ულპიუსი (ახ.წ. II ს.) ცნობილი რომაელი იურისტი. მარცელუსი გახლდათ იმპერატორების ანტონინუს პიუსისა და მარკუს ავრელიუსის მრჩეველი. თანამედროვეთა შორის იგი დამსახურებულად ითვლებოდა დაკვირვებულ ანალიტიკოსად. მარცელუსმა კრიტიკულად გადაამუშავა იულიანეს მრავალი დებულება და უარყო ზოგიერთი მათგანი. მარცელუსის თხზულებები, კერძოდ, მისი “დიგესტები” 31 წიგნად, ძალზედ პოპულარულ ნაშრომად ითვლებოდა და მათ ხშირად იყენებდნენ პაულუსი, ულპიანე, მოდესტინუსი, მარციანე, ტრიფონინუსი, ხოლო კვინტუს ცერვიდიუს სცევოლამ ამ თხზულებათა კომენტარები შეადგინა.

11. პავლუსი იულიუსი (II საუკუნის ბოლო _ III საუკუნისის დასაწყისი) _ ცნობილი რომაელი იურისტი, სცევოლას მოწაფე. პავლუსის თხზულებათა ნაწყვეტები შეადგენდნენ დიგესტების მთელი მოცულობის თითქმის ერთ მეექვსედს. 426 წელს იმპერატორებმა თეოდოსიუს მეორემ და ვალენტინიანუს მეორემ გამოსცეს კანონი, რომლის მიხედვიდაც, სასამართლოებს ეძლეოდათ პავლუსის ნაშრომთა ციტირების უფლება და უფლებამოსილება, ამ ნაშრომებზე დაყრდნობით განეხილათ სასამართლო დავები. პავლუსი იყო ადვოკატი, შემდეგ დაიკავა პრეტორიანელთა გვარდიის პრეფექტის ასესორის (თანამდებობის პირის თანაშემწე) თანამდებობა. ამ დროს პრეფექტის თანამდებობა ეკავა პაპინიანეს. ამის შემდეგ, პავლუსი იკავებს მაგისტერ მემორიაეს მაღალ თანამდებობას (განაგებს პრინცეპსის დღიურს, იწერს მის მოხსენებებს და განაგებს მის კორესპონდენციას) და პაპინიანესთან ერთად ხდება საიმპერატორო საბჭოს წევრი; იმპერატორ ალექსანდრე სევერუსის მმართველობაში, თავის კოლეგა ულპიანესთან ერთად, ხდება პრაეფეცტუს პრაეტორიაე. პავლუსის კალამს ეკუთვნის 86 თხზულება 319 წიგნად, მათ შორისაა ნერაციუსის, იულიანეს, პაპინიანეს, სცევოლას შრომებისადმი მიძღვნილი შენიშვნები (Notae), Ad Plautium, Ad Sabinumis კომენტარები. პავლუსის უმთავრესი ნაშრომი Ad Edictum ერთდროულად წარმოადგენდა როგორც პრეტორული სამართლის ნორმათა კომენტარებს, ისე მათ უზოგადეს ფორმულირებას. პავლუსისეული ფრაგმენტების იმ ნაწილების გარდა, რომლებიც შესულია იუსტინიანეს დიგესტებში, ნაწილობრივ შემორჩენილია მისი Sententiae ad Filium (შვილებისადმი მიცემული რჩევა-დარიგებანი), რომლებიც დიდად პოპულარული იყო შემდგომ ეპოქებში და რომლებმაც, ასევე, კანონის ძალა შეიძინეს. ამ ნაშრომში პავლუსი მოკლედ და ხელმისაწვდომად აყალიბებს სამართლის ზოგად სისტემას და მის ცალკეულ დებულებებს.

12. პაპინიანე ემილიანე (დაახლოებით 146-212 წწ. სირიის ქ. ჰემეზაში) _ ერთერთი ყველაზე ავტორიტეტული მეცნიერ_იურისტი, რომლის ანალიტიკურმა წინასწარმეტყველებამ და ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამ იგი II-III საუკუნეების გამოჩენილ სამართალმცოდნეთა პლეადის სათავეში დააყენა. 426 წლის კანონის “ციტირების შესახებ საფუძველზე, ნებისმიერი სამართლებრივი საკითხის შესახებ, პაპინიანეს მოსაზრება სარგებლობდა უპირატესობით ყველა სხვა ავტორის

24

მოსაზრების მიმართ. სავარაუდოა, რომ პაპინიანე ენათესავებოდა იმპერატორ სეპტიმიუს სევერუსს, რომელსაც ცოლად ჰყავდა პაპინიანეს და. ყოველ შემთხვევაში, სეპტიმიუს სევერუსი იყო მისი თანამოწაფე კვინტუს ცერვიდიუს სცევოლას სკოლაში. მისივე მმართველობაში პაპინიანემ მიიღო პრაეფეცტუს პრაეტორიაეს თანამდებობა. თუმცა, სეპტიმიუსის მემკვიდრის იმპერატორ კარაკალას დროს, მათი ურთიერთობა საგრძნობლად გაუარესდა და პაპინიანემ უარი განაცხადა გაემართლებინა კარაკალას მიერ თავისი უმცროსი ძმის _ გეტასა და მისი მომხრეების მკლველობა, რითაც საბოლოოდ გადაიმტერა კარაკალა, რომლის ბრძანებითაც 212 წ ის დაქირავებულმა მკვლელმა მოკლა. პაპინიანეს მთავარი ნაშრომებია Quaestiones 19 წიგნად და Responsa, რომლებიც იმდენად მკაცრია, ფორმის თვალსაზრისით და მდიდარია, კაზუისტური მასალით, რომ მათი შესწავლით დაკავებული იყვნენ მესამე წლის მსმენელები სამართლის სკოლაში (მათ “პაპინიანელებსაც უწოდებდნენ).

13. პომპონიუსი სექსტუსი (ახ.წ IIს.) _ ცნობილი რომაელი იურისტი, იულიანეს თანამედროვე. პომპონიუსი ძირითადად მისდევდა პედაგოგიურ და ლიტერატურულ საქმიანობას, კერძოდ, სამართლის სფეროში. იგი აღნიშნული პერიოდის ერთერთი ნაყოფიერი შემოქმედთაგანია. მის კალამს ეკუთვნის: პრეტორული ედიქტის ჩვენამდე მოღწეული ყველაზე ვრცელი კომენტარები (დაახლოებით, 150 წიგნად). პომპონიუსის ედიქტი ითვლება რომის სამართლის ისტორიის ყველაზე ვრცელ და პოპულარულ ნაშრომად. ფორმალურად მისდევდა საბინიანელთა სკოლას, თუმცა, არ უარყოფდა პროკულიანელთა სკოლის შეხედულებებს.

14. რუფუსი სერვიუსი სულციუსი (დაახლოებით ქრ. შ-მდე 10643 წწ.) _ ცნობილი რომაელი იურისტი და სახელმწიფო მოღვაწე. სერვიუს რუფუსი გახლდათ აკვილიუსისა და ლუციუსის მოწაფე, კონსული (51წ.), პროკონსული აქეაში (4645წწ.). კვინტუს მუციუს სცევოლასთან ერთად, სერვიუს რუფუსი ითვლებოდა რესპუბლიკური სამართალმცოდნეობის გამოჩენილ წარმომადგენლად, სამართლის სფეროში თანმიმდევრულ მეთოდისტად და, ამავე დროს, კარგ პრაკტიკოსად, შესანიშნავ ორატორად და 10ზე მეტი მოსწავლის მასწავლებლად. ძალზედ დაყოფიერ ავტორად, რომელმაც შთამომავლობას დაუტოვა დაახლოებით 180 წიგნი, მრავალრიცხოვანი გამოსვლები სიტყვით სასამართლო სხდომაზე, პრეტორული ედიქტის პირველი, ძალზედ მოკლე, კომენტარები და სხვა ნაშრომები: De Dotibus, De sacris detestands, Reprehensa Scaevolae, Responsa, რომლებიც გამოსცეს მისმა მოწაფეებმა: ავფიდიუს ნამუსამ, ალფენუს ვარუსმა და სხვებმა.

15. რუფუსი რუტილიუსი პუბლიუსი (ქრ. შ-მდე 158 წ. ?) _ გამოჩენილი რომაელი იურისტი (პუბლიუს მუციუსის მოწაფე), კონსული (105 წ.). უსამართლოდ მიუსაჯეს ქვეყნიდან გაძევება (92 წ.). რ. რუფუსი გახლდათ სახელგანთქმული რესპოდენტი. მის კალამს ეკუთვნის: Actio Formula Rutiliana და შესაძლოა Constitutio Rutiliana. გარდა ამისა, რუფუსის შესახებ ცნობილია, რომ ის ორატორული ხელოვნებითა და ისტორიის კვლევით იყო გატაცებული.

25

16. საბინუსი მაზირიუსი (ახ.წ. I ს.) _ რომის სამართლის ისტორიაში ერთერთი ყველაზე ავტორიტეტული მოღვაწე, რომლის სახელთან პოსტკლასიკური ტრადიციისამებრ, დაკავშირებულია საბინიანელთა სკოლის სამართლის მეცნიერების ახალი მიმდინარეობის _ დაარსება. საბინიუსის აქტიური თანამოაზრე იყო მისი მოწაფე კასიუს ლონგინუსი. საბინიუსი წარმოშობით უბრალო ოჯახიდან იყო და მხოლოდ იმ ჰონორარებით ირჩევდა თავს, რომლებსაც მას საკუთარი მოწაფეები უხდიდნენ. 50 წლის ასაკამდე მან მხედრის ცენზის მიღებაც კი ვერ შეძლო. მხედრის ცენზის მიღებას იგი უმადლოდა იმპერატორ ტიბერიუსს, რომელმაც საბინუსს ნება დართო, პირველად მხედრების წოდების წარმომადგენელთაგან, გაეცა კვალიფიციური პასუხები ანუ პროფესიულ დონეზე გადაეწყვიტა ის სამართლებრივი პრობლემები, რომლებმაც ვერ პოვეს შესაბამისი ასახვა არსებულ საკანონმდებლო აქტებში. საბინუსი იყო ათეუს კაპიტონის მოწაფე. საბინუსის შეხედულებებზე გარკვეული გავლენა მოახდინა მუციუს სცევოლა პონტიფიკოსის იდეებმა, რასაც თვით მაზურიუს საბინიუსის მთავარი ნაშრომი Lus Civile-ს სახელწოდებაც მოწმობს, რომელიც სცევოლას თხზულების სახელწოდებას ემთხვევა.

17. სცევოლა პუბლიუს მუციუს (ქრ. შ-მდე 133 წ.) _ დიდი ქურუმი და კონსული, რომლის გონებამ, სამართლის ღრმა ცოდნამ და მიუკერძოებლობამ სასამართლო დავების განხილვის დროს, შესაძლებლობა მისცა ციცერონს, მიეჩნია სცევოლამამა დიდ და ჭეშმარიტ იურისტად. პომპონიუსმა პუბლიუს მუციუს სცევოლას ცივილური სამართლის ერთერთი დამაარსებელი უწოდა (მარკუს იუნიუს ბრუტუსსა და მარკუს მანილიუსთან ერთად). სცევოლამამას დამსახურებაა არა მარტო სამოქალაქო სამართლისადმი მიძღვნილი 10 წიგნი, არამედ ის, რომ, როგორც დიდმა ქურუმმა, ხელი შეუწყო სამართლის სეკულარიზაციას, რათა ზრუნავდა უფრო იურიდიული კომპეტენტურობის, ვიდრე ქურუმების კოლეგიის პრივილეგირებული მდგომარეობის შენარჩუნებაზე.

18. სცევოლა კვინტუს მუციუსმა, თუმცა, დაჩაგრა მამამისის სახელი და დიდება სცევოლაშვილიც იყო კონსული (ქრ. შ-მდე 95 წ.) და დიდი ქურუმი (ქრ. შ-მდე 84 წ.). მან ბრწყინვალე ფილოსოფიური განათლება მიიღო. კვინტუს მუციუს სცევოლას სახელი ფართოდ გახდა ცნობილი უმწიკვლო რეპუტაციის, სამართლის სფეროში ღრმა ცოდნისა და ორატორული ხელოვნების წყალობით. სასამართლოში მის გამოსვლებს ახალგაზრდა ციცერონი უსმენდა. სცევოლაშვილმა მონაწილეობა მიიღო ლუცინიუსმუციუსის კანონების შედგენაში. თუმცა, მისი უდიდესი დამსახურება სამართლის ისტორიის ასპექტში, იმაში მდგომარეობს, რომ მან პირველმა ჩამოაყალიბა სამართლებრივი აქტები არა ქრონოლოგიურად, არამედ სისტემურად, რაზეც მეტყველებს მისი თხზულება De Iure Civilii-ს 18 წიგნში სამოქალაქო სამართლის ძირითადი ცნებების გაერთიანება.

19. ტრიფონინუსი კლავდიუსი (ახ. წ. II-III სს.) პაპინიანუსისა და პაულუსის თანამედროვე რომაელი იურისტი. ტრიფონინუსი მათთან ერთად სწავლობდა კვინტუს ცერვიდიუს სცევოლას სამართლის სკოლაში. იგი იყო სეპტიმიუს სევერუსის

26

საიმპერატორო საბჭოს წევრი. ამ საბჭოში მოღვაწეობის შედეგი გახდა მისი ნაშრომი Disputationes, სადაც ჩამოყალიბებულია საბოლოო დასკვნები იმ მოსაზრების ირგვლივ, რომლებიც განიხილებობა საბჭოს სხდომებზე.20. ტრიბონიანე (? 542/546 წწ.) გამოჩენილი ბიზანტიელი იურისტი და იუსტინიანეს დროინდელი სახელმწიფო მოღვაწე, რომელსაც ეკავა უმაღლესი სახელმწიფო თანამდებობები (Quaestor sacri Patatii, Magister Officium). ტრიბონიანე გახლდათ იუსტინიანეს სამოქალაქო სამართლის კრებულის შექმნის ინიციატორი, კოორდინატორი და მთავარი შემოქმედი. თუ ჩოდეხზე მუშაობისას მან მხოლოდ კომისიის წევრობა იკმარა, 530 წლიდან იგი ფაქტობრივად ხელმძღვანელობდა ყველა სამუშაოს და საკუთარი შეხედულებისამებრ არჩევდა თანამშრომლებს. ტრიბონიანემ კომისიის განკარგულებაში გადასცა საკუთარი უნიკალური ბიბლიოთეკა, რომელიც იმ დროისათვის ხელმიუწვდომელ, იშვიათ გამოცემებს შეიცავდა. ტრიბონიანეს გადამწყვეტი როლი სამართლიანად ასახულია ტერმინში _ ემბლემათა ტრიბონიანე.

21. ტრებაციუს გაიუს ტესტა (გარდაიცვალა ახ.წ I საუკუნის დასაწყიში) _ რომაელი იურისტი, რომლის ნაშრომმა ჩვენამდე მოაღწია, ხოლო მისი ცალკეული გამონათქვამები შემორჩენილია სხვა ავტორების გადმოცემით. მიუხედავად ამისა, ტრებაციუს ტრესტა ითვლებოდა გვიანდელი რესპუბლიკის ერთერთ ცნობილ იურისტად. ტესტა მხედართა წოდების წარმომადგენელი იყო და მეგობრობდა ციცერონთან, რომელმაც იგი კეისარს გააცნო. ტესტა გახლდათ ლაბეონის მასწავლებელი, მეგობრობდა ჰორაციუსთან და იყო ავგუსტუსის მრჩეველი. ამ უკანასკნელის მმართველობაში ტრებაციუს ტესტას ავტორიტეტი ძალზედ ამაღლდა, რაც დაკავშირებული იყო მის მიერ სამართლის არაჩვეულებრივ ცოდნასა და ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან.

22. ულპიანე დომიციუსი (დაახ. II საუკუნის II ნახევარი) წარმოშობით სირიელი, გამოჩენილი რომაელი იურისტი. პავლუსის მსგავსად, ულპიანეს პაპინიანესთან ეკავა ასესორის თანამდებობა, რომელიც ამ დროს იყო პრეტორიანელთა გვარდიის პრეფექტი. მოგვიანებით, ულპიანემ დაიკავა საიმპერატორო კანცელარიის უფროსის თანამდებობა (მაგისტერ სერინიუს), ხოლო ალექსანდრე სევერუსის მმართველობის დროს _ პრაეფეცტუს პრეატორიაე. ულპიანე გახლდათ ახალგაზრდა იმპერატორის, ალექსანდრე სევერუსისა და მისი დედის მამეას, ნდობით აღჭურვილი პირი. Mმას დიდ პატივს მიაგებდა თვით იმპერატორი. ულპიანე იყო პრეტორიანელთა გვარდიაში მკაცრი წესრიგისა და მტკიცე დისციპლინეს მომხრე, რამაც განაპირობა მისი უარყოფითი დამოკიდებულება თავგასული და ყოვლის შემძლე პრეტორიანელ ჯარისკაცთა და ოფიცერთა მიმართ. სამხედრო ვალდებულებისა და იმპერატორის მიმართ ერთგულების მომხრე ულპიანე ვერაფრით ეგუებოდა ამ უმართავი ძალის არსებობას, რაც საბოლოოდ მისთვის ტრაგიკულად დამთავრდა 228 წელს იგი პრეტონიალებმა მოკლეს თვით იმპერატორ ალექსანდრე სევერუსის თვალწინ. ულპიანეს კალამს ეკუთვნის გრანდიოზული ნაშრომი Ad Edictum _ პრეტორული სამართლის

27

კომენტირება 83 წიგნიდან. ამ ნაშრომის გარდა, ულპიანეს მიერ შექმნილია თხზულებები Ad Sabinum de Appellationibus, De fideicommissis, აგრეთვე ცალკეული კანონების კომენტარები. ჩვენამდე მოღწეულია ულპიანეს ნაშრომები Iber singularis regularumis 29 ტიტული (სამართალმცოდნეობის შესასწავლად). ულპიანეს თხზულებებში მკვლევარები აღნიშნავენ სტოელთა იდეების გავლენას ადამიანთა ბუნების ერთიანობის, ადამიანთა შემაერთებელი ბუნებრივი კავშირის, კანონის მიმართ ზნეობრივი (მორალური) ნორმების უპირატებობის შესახებ.

23. ფლორენტინუსი (ახ.წ. II ს.) _ რომაელი იურისტი, რომლის შესახებ ცნობილია, რომ მან დაწერა ვრცელი ნაშრომი Institutiones. მიუხედავად იმისა, რომ ფროლენტინუსის შესახებ ჩვენამდე მოღწეულია ძალზედ მცირე ცნობები, იუსტინიანეს დიგესტებში შემონახული ფრაგმენტების საფუძველზე, შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ ეს იურისტი გამოირჩეოდა ღრმა ფილოსოფიური აზროვნებით, ჰქონდა ორატორული ნიჭი და უნარი შესწევდა, მარტივად აეხსნა სამართლის რთული ცნებანი და დებულებანი. კერძოდ, ფროლენტინუსს ეკუთვნის თავისუფლებისა და მონობის გენიალური განმარტება, რომელიც მოყვანილია De status hominum-ის ტექსტში.

24. ციცერონი მარკუს ტულიუსი (ქრ. შ-მდე 10643 წწ.) უდიდესი რომაელი ფილოსოფოსი, ორატორი, პოლიტიკური მოღვაწე, მწერალი, იურისტი. პოლიტიკაში რესპუბლიკის მომხრე და რესპუბლიკელთა ერთერთი უკანასკნელი გამოჩენილი იდეოლოგი. ციცერონს თან სდევდა პოლიტიკური უიღბლობა. არაერთხელ განიდევნა რომიდან პოლიტიკური მრწამსის გამო; დაიღუპა მარკუს ანტონინუსის მიერ მისი სახელის პროსკრიპციულ სიებში შეტანის გამო, როგორც ერთპიროვნული მართველობის იდეური მოწინაარმდეგე. ციცერონი იყო განუმეორებელი ორატორი, საზოგადოების წინაშე წარმოთქმული მისი სიტყვები დღესაც ორატორული ხელოვნების ნიმუშია. ფილოსოფიაში იგი ემხრობოდა ეკლექტიკურ შეხედულებებს, რომლებიც სტოიციზმის, აკადემიზმისა და ეპიკურეიზმის სინბიოზს წარმოადგენდნენ, რაც, ამავდროულად, საშვალებას აძლევდა მას, შეემუშავებინა სამართლის მთელი ფუძემდებლური პრინციპები საჯარო (საერთო) და კერძო სამართლის სფეროებში.ციცერონის ყველაზე ცნობილი ნაშრომია: “ორატორისადმი”, “სახელმწიფოს შესახებ”, “კანონების შესახებ”, “კეთილი და ბოროტის ფარგლების შესახებ”, “მოვალეობის შესახებ” და სხვა. როგორც რესპუბლიკური წყობილების იდეოლოგი, ციცერონი (Homo Novus) ადიდებდა რომის სიძლიერესა და მის უძველეს კანონს (De Respublica, De Legibus). ციცერონის სახელგანთქმულ ტრილგიაში (“De Oratore”, “Orator”, “Brutus”) აღწერილია სასამართლო და პოლიტიკური ორატორის პერფეცტუს ორატორ სრულყოფილი სახე.

§6. სამართლის სხვა წყაროები

28

ა) Iudicatum _ სასამართლო პრცედენტი Auctoritas res iudicatae _ სასამართლო გადაწყვეტილების ავტორიტეტი; Exemplum (პრეცედენტი).

იურისკონსულტთა (Iuris Prudentes) სამართალშემოქმედებითი საქმიანობის ინტენსიურობამ ფაქტობრივად განაპირობა სასამართლო პრაქტიკის უმნიშვნელო როლი რომის სამართლის განვითარებაში. D1,2,38 მოყვანილია კალისტრატუსის (ქრ. შ-ის II-III სს. რომაელი იურისტი) აზრი, რომ იმპერატორმა სეპტიმიუს სევერუსმა მოითხოვა, კანონში არსებული რაიმე ეჭვის ან განსხვავების შემთხვევაში, იმ ჩვეულებას ან ავტორიტეტულ საქმეს, რომელთა მეშვეობით საქმე სასამართლოში წყდებოდა, კანონის ძალა მინიჭებოდათ. ეს არის რომაულ იურიდიულ ლიტერატურაში არსებული ერთადერთი ტექსტი, რომელიც მეტყველებს სასამართლო პრეცედენტისთვის სავალდებულო ძალის მინიჭებაზე და მის კანონთან გათანაბრების აუცილებლობაზე (როგორც ავტორიტეტული სასამართლო გადაწყვეტილება) მსგავსი შემთხვევის (ურთიერთობის) არსებობის პირობებში. ამ ტექსტიდან ირკვევა, რომ მაგალითის თვალსაზრისით, სასამართლო გადაწყვეტილებათა მიღების პრაქტიკა ანალოგირი შემთხვევების რეგულირების მიზნით, საკმაოდ გავრცელებული ყოფილა ძველ რომში და არც ის იყო დამოკიდებული იმპერატორის ნებაზე.

რესპუბლიკის პერიოდის რიტორიკულ თხზულებებში Iudicatum მოიხსენიება იმ სხვა სამართლის წყაროების, მტკიცებულებათა საშუალების გვერდით, რომლებითაც სასამართლო სხდომებზე ადვოკატები სარგებლობდნენ. თუმცა, როგორც გაირკვა, კალისტრატუსის ტექსტი დიგესტებში მოთავსებულია პავლუსის წინამდებარე ტექსტთან (D.1,3,37) უშუალო კავშირში, რომელშიც საუბარია პროვინციული სამართლის შესახებ, ანუ პავლუსი ამბობს, რომ ინტერპრეტაციის დროს ეჭვის არსებობის შემთხვევაში, სასამართლომ მსგავსი შემთხვევის რეგულირების დროს, ღრმად უნდა შეისწავლოს აღნიშნული თემის ჩვეულება (ადგილობრივი სამართალი).

ამრიგად, სეპტიმიუსს სევერიუსის რესკრიპტი, რომლის შესახებ მოხსენიებულია კალისტრატურის ფრაგმენტში, ეძღვნება პროვინციულ სასამართლო პრაქტიკას, სადაც არ არსებობდა განვითარებული იურიდიული აზრი და ინტერპრეტატიო მრავალსაუკუნოვან ტრადიციას, რომელთა კომპენსირება შესაძლებელი ხდებოდა ადგილობრივი ჩვეულებითი სამართლისა და პრეცედენტის ხარჯზე.

ბ) Senatusconsultum _ Senatuskonsulta Senatusconsultum _ SC; Quaestiones

Extraordinariae et quaestiones perpetuae (საგანგებო და მუდმივმოქმედი სისხლის სამართლის სასამართლო); ორატიო პრინციპის (Princeps-ის სიტყვა სასამართლოში).

29

ვინაიდან Senatusconsulta (SC) მიიღებოდა Populus მონაწილეობის გარეშე, მისი ლეგესთან გათანაბრება, ქმედითობის თვალსაზრისით, აუცილებლად გამოიწვევდა იმ კონცეპტუალურ სირთულეს, რაც გაიუსის ტექსტშის ასახული. Gai 1,4 _ Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit: idque legis vicem optinet quamvis fuerit quaesitum _ სენატის დადგენილება არის ის, რაც სენატმა ბრძანა და დაადგინა; მას გააჩნია კანონის ძალა, თუმცა, ამის შესახებ ბევრს დაობდნენ. ქრ. შ-ბის II საუკუნემდე SC არ გააჩნდა კანონის ძალა და ამიტომ უშუალოდ ვერ მონაწილეობდნენ Ius Civille შექმნაში. სენატს გააჩნდა ორი შესაძლებლობა შუალობითი გავლენა მოეხდინა ნორმატიულ ვითარებაზე: ან მაგისტრატისთვის დაევალებინა სასურველი კანონის გატარება, ან პრეტორისაგან მოეთხოვა ედიქტში ცვლილებების შეტანა. ასევე, სენატს შეეძლო მოეთხოვა მაგისტრატისთვის განსაკუთრებული სისხლის სამართლის სასამართლოს _ Quaestiones extra ordinariae _ შექმნა. ამგვარი დაწესებულება ვერ იქნებოდა მუდმივმოქმედი, რისთვისაც საჭირო გახდებოდა Lex მიღება. ვინაიდან Senatus Consultas არ მიენიჭა კანონის ძალა, მოქალაქეს ყოველთვის ჰქონდა ხალხისადმი აპელაციის შესაძლებლობა. სენატი კი ისწრაფოდა საგანგებო სასამართლოების გადაწყვეტილებების მსგავსი შეზღუდვებისგან გათავისუფლებისკენ, რამაც სერიოზული პოლიტიკური და სამართლებრივი კრიზისი გამოიწვია ქრ. შ-მდე II საუკუნეში.

პრინციპატის ხანაში სენატის ნორმაშემოქმედებითი საქმიანობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა, რადგან კომიცების როლი დაეცა, ხოლო Senatus Consulta იმპერატორის ხელში პრეტორის ედიქტზე ზემოქმედების მძლავრი იარაღი გახდა. მიუხედავად იმისა, რომ ქრ. შ-ის I საუკუნეში Senatus Consulta-ს ჯერ კიდევ არ გააჩნია კანონის ძალა Ius Civiles-თან მიმართებაში და ის გავლენას ახდენს მხოლოდ პრეტორულ სამართლის (Ius Honorarium) ჩამოყალიბებაზე, ქრ.შ-ის II საუკუნიდან მისი როლი მნიშვნელოვნად გაიზრდა და მას სწორედ ცივილური ეფექტი მოჰქონდა, რაც მის Lex-თან გათანაბრებაზე მეტყველებდა.

გ) Edicta Magistratuum _ მაგისტრატების ედიქტები Ius Edicendi (ნორმის დადგენისა და გამოქვეყნების უფლება); Edictum (მაგისტრატის ედიქტი), Iurisdictio (სასამართლო უფლებამოსილება); Officium (თანამდებობრივი მოვალეობანი); Inderdictum (ინტერდიქტი); Edictum Perpetuum (მუდმივი ედიქტი); Edicta Repentina (ერთჯერადი ედიქტი); Decretum (დეკრეტი); Denegatio Actionis (სასარჩელო დაცვაზე უარის თქმა); Edictum Provinciale (პროვინციული ედიქტი); Ediles Curules (კურულის ედილი); Praefecti (პრეფექტი); Praesides Provincial (პროვინციის გუბერნატორები).

უმაღლესი იმპერიუმის უმაღლესი სამხედრო და საჯარო ხელისუფლების მფლობელ რომაელ მაგისტრატებს მიენიჭათ Ius Edicendi _ საკუთარი თანამდებობრივი უფლებამოსილებების განხორციელების მიზნით, ზოგადსავალდებულო ქცევის წესების დადგენა და მათი გამოცემა საერთო მნიშვნელობის ფორმით _ ედიქტის (Edictum) სახით. თუმცა, სწორედ ქალაქ რომის მმართველობაზე პასუხისმგებელ

30

პრეტორსა (Praetor Urbanus) და პერეგრინების პრეტორს (Praetor Peregrinus) ქრ.შ-მდე 242 წ. მიენიჭათ სამართალმსაჯულების (Iurisdictio) განხორციელების უფლება. Ius Dicere არის სამოქალაქო სასამართლო განხილვის (In Iure) პირველი ფაზა. ამ ფაზაზე დგინდებოდა საქმის არსი და განისაზღვრებოდა შესაბამისი პროცესუალური საშუალებები. საკუთარი უფლების (Ius Iuris Dicendi) საფუძველზე, პრეტორი მიუთითებდა მოსამართლეს, თუ რა საფუძველზე უნდა გამოეტანა მას განაჩენი. პრეტორის გადაწყვეტილება განისაზღვრებოდა Ius Civile იმ ნორმების არსებობით, რომლებიც ემსახურებოდა ამა თუ იმ ურთიერთობას, თუმცა, საკუთარი იმპერიუმის საფუძველზე, მას შეეძლო გაეთვალისწინებინა დაცვის სპეციფიკური საშუალებები და, ასეთ შემთხვევაში, მოეხდინა საქმის დამოუკიდებელი განხილვა. მსგავსი ექსტრაორდინალური პროცესები ხელს უწყობდა სამართლის სისტემის განვითარებას, ვინაიდან შესაძლებლობას იძლეოდნენ დაეცვათ და, მაშასადამე, ოფიციალურ დონეზე ეღიარებინათ, Ius Civile-თი გაუთვალისწინებელი ურთიერთობები. პრეტორების გარდა, რომლებიც აღჭურვეს ზოგადი იურისდიცტიოთი, სპეციალური იურისდიქცია მიენიჭათ Curulis Edil-ებს _ მაგისტრატებს, რომლებიც ქალაქ რომში წესრიგის დაცვაზე იყვნენ პასუხისმგებელნი, განსაკუთრებით ბაზრებში (Cura Urbis). საკუთარი ოფფიციუმის ფარგლებში ედილიც ფლობდა Ius Edicendi და გამოსცემდა ედიქტებს (Edicta). ედიქტები გამოიცემოდა არა მარტო მართლმსაჯულების, არამედ კერძო სამართლის განვითარებასთან დაკავშირებულ საკითხებზე, განსაკუთრებით კი Edicta Iurisdictionis.

მაგისტრატების ედიქტებმა განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინეს ქრ.შ-მდე II საუკუნეში, როცა გამოიცა Lex Aebutia, რითაც დამკვიდრდა Per Formulas _ ახალი სახის პროცესი, რომელიც Legis Actione-ს პროცესთან ერთად მოქმედებდა. ამის შემდეგ, პრეტორსაც შეეძლო დაეცვა Ius Civile მიერ გაუთვალისწინებელი ურთიერთობებიც და ამისთვის ის იყენებდა არა ექსტრაორდინალურ, არამედ ჩვეულებრივ სამოქალაქოსამართლებრივ საშუალებებს.

ქრ.შ-მდე 17 წ. ლეგის აცტიონეს პროცესის გაუქმებამ მაგისტრატების ედიქტს მიაჭნია თითქმის მონოპოლური მდგომარეობა სამოქალაქო პროცესუალური საშუალებების შექმნის მხრივ. ასე ჩამოყალიბდა ახალი განსაკუთრებული ნორმატიული სისტემა _ Ius Honorarium ანუ Praetorium (მაგისტრატების ანუ პრეტორული სამართალი), რომელსაც Ius Civile მიმართ გამოყენებითი მნიშვნელობა ჰქონდა: თუ მოქალაქე არ გამოიყენებდა პრეტორული დაცვის განსაკუთრებულ საშუალებებს, ის დარჩებოდა ცივილური სამართლის ნორმატიულ ჩარჩოებში, ხოლო პრეტორულმა სამართალმა ხელი შეუწყო Ius Civile ინსტიტუტების მოდიფიკაციას მატერიალური მნიშვნელობითაც. თავდაპირველად, ედიქტების შესრულება პრეტორების მხრიდან დამოკიდებული იყო მათ ტრადიციულ წარმოდგენაზე ღირსების შესახებ: “ფიდეს” და “დიგნიტას”. პრეტორს შეეძლო უარი ეთქვა სარჩელზე _ Denegare Actionem, მიუხედავად იმისა, რომ სარჩელი გამოცხადებული იყო მის ედიქტში, და ერთი წლის განმავლობაში გამოეცა ახალი

31

ედიქტი, რომლის შინაარსი ეწინააღმდეგებოდა მის მიერ თანამდებობაზე დანიშვნის დროს გამოცემულ ედიქტს; მსგავსი, ერთჯერადი ხასიათის ე.წ. ნაჩქარევი ედიქტისაგან (Edicta Repentina) განსხვავებით, ის ედიქტი, რომელიც გამოიცემოდა წლის დასაწყისში და ინარჩუნებდა ძალას პრეტორის მიერ თანამდებობაზე ყოფნის მთელს პერიოდში, იწოდებოდა Edictum Perpetuum (წლიური [თუ მუდმივი?] ედიქტი) ქრ.შ-მდე 67 წ. პლებსის ტრიბუნის _ კორნელიუსის მიერ გამოცემული კანონის ძალით, პრეტორს Edictum Perpetuum-ის გარდა, სხვა აქტებით მართლმსახულების განხორციელება ეკრძალებოდა. Edicta Repentinas აღმოფხვრამ მართლმსაჯულების სფეროში ვერ მოახდინა გავლენა პრეტორის მიერ ცალკეულ შემთხვევებში არაორდინალური გადწყვეტილებების _ Decretum _ მიღებაზე. თანაც, პრეტორს არ შეეძლო შეწინააღმდეგებოდა ედიქტს ან კანონს, არამედ ემოქმედა მხოლოდ დადგენილი სამართლის ფარგლებს გარეთ, და Bonum et aequum-ის ძირითადი პრინციპები ახალ ურთიერთობებზე გაევრცელებინა. ქრ.შ-ის II საუკუნეში, როცა Senatus Consulta-მ კანონის ძალა შეიძინა და საგრძნობლად გააქტიურდა იმპერატორის კანცელარია, კერძო სამართლის განვითარება Ius Civile ფარგლებში წარიმართა და ედიქტი არსებითად დაკონსერვდა (შეიზღუდა და შეჩერდა მისი განვითარება). მსგავსმა ვითარებამ გამოიწვია ლოგიკური შედეგი, რომელიც გულისხმობდა იმპერატორ ადრიანეს ინიციატივას და რომლის მიზანი იყო პრეტორული სამართლის საბოლოო სისტემატიზაცია. 131 წ. იმპერატორმა მის ქვესტორებს _ Salvius Iuliane-სა და Servius Kornelius-ს _ პრეტორული ედიქტის საერთო რედაქცია დაავალა. ვინაიდან წასახული ამოცანის შესაბამისი ცოდნა გააჩნდა მხოლოდ იულიანეს, მანვე შეასრულა თითქმის მთელი სამუშაო. იულიანეს რედაქციით გამოცემულ ედიქტს ეწოდა “Edictum Perpetuum”, თუმცა, სრულებით ახალი მნიშვნელობით. ამიერიდან მაგისტრატებს შეეძლოთ მასში (კოდიფიცირებულ ტექსტში) მხოლოდ აუცილებელი ხასიათის დამატებების შეტანა. ამრიგად, პაპინიანეს აზრით, პრეტორული სამართალი არის ის, რაც ბრძანეს პრეტორებმა ცივილური სამართლის გაუმჯობესების, მასში დამატებების ან ცვლილებების შეტანის მიზნით, რათა მომხდარიყო ცივილური სამართლის საჯარო სარგებლიანობის ამაღლება (D.1,1,7,1).

დ) Constitutiones Principum _ იმპერატორების კონსტიტუციები

Lex Generalis (ზოგადი მოქმედების ნორმა); Dectetum (სასამართლო გადაწყვეტილება); Rescriptum (ცალკეული კაზუსის გადაწყვეტა); Subscriptio (კერძო პირის მოთხოვნით (საპასუხოდ) გამოტანილი გადაწყვეტილება); Epistula (თანამდებობის პირის მოთხოვნაზე საპასუხო გადაწყვეტილება); Translatio Imperii (ძალაუფლების გადატანა). ულპიანეს აზრით (D.1,4,1), ის, რაც გადაწყვიტა პრინცეპსმა, ატარებს კანონის ძალას, ვინაიდან ხალხი იმპერატორის იმ კანონის მეშვეობით, რომელიც გამოცემულა პრინცეპსის ხელისუფლების შესახებ, გადასცემს მას და მასზედ მთელ მის ხელისუფლებასა და ძალაუფლებას.

32

ამ ტექსტში ფაქტობრივად ჩამოყალიბებულია პრინციპატის, როგორც პოლიტიკური რეჟიმის, არსი. პრინცეპსი, როგორც კანონმდებელი, ცვლის ხალხს და უბრალოდ კი არ ახორციელებს თანამდებობრივ ფუნქციებს, მაგისტრატის მსგავსად (რომელსაც Populus გადასცა იმპერიუმ გარკვეული ვადით), არამედ სამიზდღემჩიოდ ახორციელებს სახალხო ნებას. Translatio Imperii (ძალაუფლების გადატანის) იდეა ასახავს III საუკუნეში ჩამოყალიბებულ პრინციპატის რეჟიმის გამამართლებელ კონცეპტუალურ ტრადიციას. პომპონიუსი (D.1,2,2,11) პრინცეპს ახასიათებს როგორც Populus მსგავს სუვერენს. მისი აზრით, პრინცეპსი დგას პოზიტიური სამართლის პირველადი წყაროს დონეზე, რომელიც საკუთარ თავში პოულობს და თვითონ ჰქმნის საკანონმდებლო უფლებამოსილებებს. პომპონუსის შეხედულებით, ეს ცვლილება არის რომის სახელმწიფოს ბუნებრივი განვითარების შედეგი, რომელიც, თავისთავად, მოითხოვდა სამართლის დადგენის საშუალებათა შემცირებას და ამ უფლებამოსილების ერთი პირის ხელში თავმოყრის აუცილებლობას. საკონსტიტუტიო პრინციპის, რომელშიც გამოხატულია ახალი სუვერენის ნება კანონზომიერად იცავს კანონს, როგორც პოზიტიური სამართლის ფორმას. პომპონიუსის (D.1,2,2,12) აზრით, Quod ipse Princeps constituit pro lege servetur _ ის, რაც დაადგინა თვით პრინცეპსმა, შესრულდება კანონის მაგივრად”. ულპიანე (D.1,4,1,1) მიიჩნევს, რომ პრინცეპსის ნება და ხელისუფლება უთანაბრდება ხალხისას და იმპერატორის კონსტიტუცია არის თვით კანონი (Legem Esse constat). პრინცეპსის კონსტიტუციასა და Lex-ს შორის განსხვავება (თანაფარდობაც) წარმოდგენილია მარციანუსის ტექსტში (D.28,7,14) _ Condiciones contra edicta Imperatorum aut contra leges aut Quae gis vicem optinent scriptae pro non scriptis Habentur _ წერილობითი ფორმის დადგენილი პირობები, რომლებიც ეწინააღმდეგება იმპერატორის ედიქტს, ან კანონს, ან იმ (აქტებს), რომლებსაც გააჩნიათ კანონის ძალა... ითვლება დაუწერლად”. აღნიშნული მიდგომა განახსვავებს იმპერატორის კონსტიტუციას პოზიტიური სამართლის იმ სხვა ფორმებისგან, რომელთა მიმართ შეიძლება მივუსადაგოთ ლეხ მასშტაბები და ვივარაუდოთ, რომ კონსტიტუცია არის საკუთარი თავის კრიტერიუმი. ამ ლოგიკას მისდევს ცნობილი მაქსიმა (Ulpianus, D.1,3,31): Princeps legibus solutus est _ პრინცეპსი გათავისუფლებულია კანონისგან.

ფორმის მიხედვით, იმპერატორის კონსტიტუციები იყოფა:

1. Edicta _ ზოგადი მოქმედების ნორმა;

2. Decreta _ სასამართლო გადაწყვეტილება,

ჩვეულებრივ, ქვედა ინსტანციის სასამართლო გადაწყვეტილებაზე აპელაციის საპასუხოდ;

3. Rescripta _ ცალკეული კაზუსის გადაწყვეტა, რომელიც, თავის მხრივ, იყოფოდა: სუბსცრიპტიონეს და ეპისტულაე იმის მიხედვით, გამოცემულია თუ არა ისინი კერძო პირის ან თანამდებობის პირის შეკითხვის საპასუხოდ.

33

III საუკუნის ბოლომდე საიმპერატორო სამართალშემოქმედების სხვა ფორმებს შორის Rescripta დომინირებდა. რომის პოზიტიური სამართლის სტრუქტურაში რესცრიპტა ხშირად იდგა Responsa Prudentiumis გვერდით და წყვეტდა კერძო სამართლის ცალკეულ პრობლემას და საკუთარი წვლილი შეჰქონდა Ius Controversum პოსტკლასიკურ ეპოქაში (კონსტანტინეს გამეფებასთან ერთად) Rescripta კარგავს უწინდელ ხარისხსა და მნიშვნელობას.

Edicta პირიქით, მნიშვნელოვან როლს იძენს კერძო სამართლებრივი ურთიერთობის რეგულირების სფეროში (კონსტანტინეს პერიოდიდან) და ხდება Leges Generales. ამ პერიოდში სწორედ იმპერატორის კონსტიტუციები _ Leges _ ხდება საფუძველი სასამართლო გადაწყვეტილების მისაღებად, მაშინ კლასიკური პერიოდის იურისტების მოსაზრების _ Iura _ იყენებენ მაშინ, როცა არ გააჩნიათ საკანონმდებლო მოთხოვნა.

იმპერატორის კონსტიტუციების კერძო კრებულების შესაქმნელად მზარდი ინტერესი მეტყველებს ისეთი მნიშვნელოვანი აქტების შექმნაზე, როგორიცაა: Codex Gregorianus და Codex Hermogenianus, რომლებიც შეადგინეს დიოკლეტიანეს ხანაში. 428 წ. აღმოსავლეთ რომის იმპერიის მმართველმა თეოდორიუს II-ემ მიზნად დაისახა სამართლის წყაროების ზოგადი სისტემატიზაცია. Codex Theodosianus ძალაში შევიდა 438 წ. და მან გააერთიანა კონსტანტინეს შემდეგ გამოცემული კონსტიტუციები. აღმოსავლეთში,

528 წ. აპრილში იმპერატორმა იუსტინიანემ დაადგინა ახალი კოდექსის შექმნის აუცილებლობა, რომელიც ძალაში შევიდა 529 წლის აპრილში _ Novus Codex. მან გააერთიანა ძველი კოდექსები და დაუმატა მათ Novellae Constitutiones _ 439 წ. შემდგომ მიღებული ახალი კონსტიტუციები. ეს კოდექსი დაკარგულა.

II. წინაკლასიკური პერიოდი (ქრ.შ-მდე 36717 წწ.)

Praetor Urbanus (ქალაქის პრეტორი); Praetor Peregrinus (პერეგრინების პრეტორი); Per Formulas agere (ფორმულარული პროცესი); Edictum Praetorium (პრეტორული ედიქტი); Edictum Tralaticium (ედიქტის მონაცვლეობა _ მემკვიდრეობითობა); Ius Praetorium (პრეტორული სამართალი); Ius Honorarium (მაგისტრატების სამართალი); Iuris Prudentes (იურისპრუდენცია); Responsa (იურისტების პასუხები); Ius Gentium (ხალხის სამართალი); Divisiodefinitio (სარჩელის სისტემატიზაცია); Ars Iuris (სარჩელის მეცნიერება); Aequitas (სამართლიანი სამართალი _ სამართლიანობა).

ქრ.შ-მდე 367წ. ტრიბუნი ლიცინიუს სტოლონუსისა და მისი კოლეგა სექსტიუს ლატერანუსის ინიციატივით მიღებულ იქნა ე.წ. Lex Liciniae Sextiae _ კანონი, რომელმაც დაადგინა, რომ ერთერთ კონსულად, ამიერიდან აუცილებლად, აირჩეოდა ალებრის წარმომადგენელი. ამ მონოპოლიური უფლების დაკარგვას

34

პატრიცები ვერ შეეგუენ და იმავე კანონით მათ (კომპენსაციის სახით) მოითხოვეს ქალაქ რომის მმართველობის სისტემაში შემოეღოთ უმაღლესი მაგისტრატის ახალი თანამდებობა _ ქალაქის პრეტორი (Preator Urbanus), რომელიც იქნებოდა კონსულის უმცროსი თანაშემწე და შესაბამისი იმპირიუმით აღიჭურვებოდა. პრეტორი განახორციელებდა მართლმსაჯულებას (Iuris dictio). მაშასადამე, ამ მაგისტრატურის შემოღება, ფაქტობრივად ნიშნავდა სასამართლო ხელისუფლების ინსტიტუციურ გამოყოფას მმართველობის სისტემიდან. ამ ცვლილებამ გამოიწვია ახალი ფორმის სასამართლო პროცესის ჩამოყალიბება და მთელი რომაული სამართლის სისტემის თანდათანობითი გარდაქმნა. ამრიგად, ეს ცვლილებები შეიძლება შევაფასოდ არა როგორც კონსტიტუციური სამართლის, არამედ სამოქალაქო სამართლის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა. სწორედ ეს მოვლენა ითვლება რომის სამართლის არქაული პერიოდის დასასრულად და ე.წ. წინაკლასიკური პერიოდის დასაწყისად.

რომში მცხოვრები მოსახლეობის წოდებრივი გათანაბრება ტრადიციულად უკავშირდება ქრ.შ-მდე 287 წ. მიღებული ჰორტენსიუსის კანონს (Lex Hortensia), რომლის ძალითაც პლებსის სახალხო კრებების გადაწყვეტილებებს _ პლებისციტა კანონის (Lex) ძალა მიენიჭათ და ყველა მოქალაქისთვის სავალდებულო გახდა. ფორმალური კონსტიტუციური თვალსაზრისით, ეს ცვლილება შეიძლება ჩაითვალოს პლებსისათვის პრივილეგიის მინიჭებად, ვინაიდან მხოლოდ ერთი წოდების ნება, იძულების წესით, მთელი ხალხისთვის სავალდებულო გახდა მაშინ, როცა პატრიციებს ამის უფლება არ ჰქონდათ. მსგავსი დისპროპორცია შეინიშნებოდა მაგისტრატურების მიმართაც. ამიერიდან, თუ პლებეებს რომის რესპუბლიკაში ნებისმიერი თანამდებობის დაკავება შეეძლოთ. საკუთრივ პლებეების მაგისტრატურის (მათ შორის კი უმთავრესი იყო ტრიბუნი) დაკავების უფლება ენიჭებოდათ მხოლოდ პლებეებს ანუ, ამ თვალსაზრისით, ისინი ინარჩუნებდნენ წოდებრივ უპირატესობას; თანაც, არსებითად, პატრიციატი, როგორც ასეთი, აღარ იყო სახელმწიფოს ერთადერთი უმაღლესი წოდება, რადგან მასში აღრევა შეძლო პლებეების ელიტამ, და პატრიცებისა და პლებეების ზედა ფენამ შექმნა საზოგადოების ახალი უმაღლესი წოდება _ ნობილიტეტი (Nobilis). სახელმწიფო წყობილების ოლიგარქიული ხასიათი ხელს უწყობდა გაბატონებული სოციალური ჯგუფების ფართო პოლიტიკური მონაწილეობისა და ინტერესთა მემკვიდრეობითობის ჰარმონიულ ურთიერთშერწყმას, რამაც რომის რესპუბლიკის აყვავება გამოიწვია. თუმცა, სწორედ ასეთმა ხასიათმა განაირობა ამ რეჟიმის საკმაოდ სწრაფი რღვევა და დაცემა. კონსტიტუციური ცვლილებები განპირობებულ იქნა რომის მიერ საკუთარი ბატონობის დამყარებით ევროპის, აფრიკის და აზიის უზარმაზარ ტერიტორიებზე, რაც განხორციელდა რესპუბლიკის ხანაში. რომმა კვლავ დაიბრუნა ლაციუზე, ქრ.შ-მდე VI საუკუნის ბოლოს, დაკარგული ბატონობა, ხოლო ქრ.შ-მდე IV საუკუნეში დაიპყრო ცენტრალური იტალია და გამოვიდა ხმელთაშუა ზღვის არენაზე, სადაც დაუპირისპირდა მის უშუალო მოწინააღმდეგეს _ კართაგენს (264 წლიდან). ე.წ. პუნიკურ ომებში მიღწეულმა წარმატებებმა საფუძველი ჩაუყარა რომის ბატონობასა და ძალაუფლებას ახალ ტერიტორიებზე,

35

სადაც შეიქმნა პროვინციები (Provinciae), რომელთა სათავეში იდგნენ პრეტორის მსგავსი სასამართლო ფუნქციებით აღჭურვილი პროკონსულები და პროპრეტორები. ქრ.შ-მდე II საუკუნის შუა ხანებისთვის რომს თანასწორი მოწინააღმდეგე უკვე აღარ ჰყავდა.

წინაკლასიკური პერიოდი ეს არის გარიგებების ახალი ფორმის და ახალი სამართლის მეცნიერების ჩამოყალიბების ხანა. ის კონტრაქტები, რომლებიც იდებოდა მკაცრად დაცულ სარიტუალო ფორმების გარეშე და ეფუძნებოდა მხოლოდ მხარეთა ნების გამოვლინებას, იძენენ პრეტორის დაცვას. თუ გარიგება იდებოდა მხოლოდ რომაელ მოქალაქეთა შორის, ისინი მიმართავდნენ ქალაქის პრეტორის, ხოლო, თუ გარიგების ერთერთი მხარე უცხოელი იყო, საქმეს განიხილავდა სპეციალური პერეგრინების პრეტორი (Preator Peregrinus) (ქრ.შ-მდე 242 წლიდან). პრეტორი ადგენდა საქმის არსსა და, ამის შესაბამისად, გასცემდა ბრძანებას მოსამართლისადმი (იმ კერძო პირისადმი, რომელიც, ჩვეულებრივ, შეირჩეოდა თვით მოდავე მხარეების მიერ), რათა მას საქმეზე გადაწყვეტილება გამოეტანა, თუ მოსარჩელის მიერ მოყვანილი ფაქტები ჭეშმარიტებას შეესაბამებოდა. პრეტორის მხრიდან, კერძო მოსამართლისადმი სასამართლო ფუნქციების დელეგირებას, ადგილი ჰქონდა განსაკუთრებული ბრძანების სახით _ ფორმულა ფორმულა; ამიტომ, სასამართლო განხილვის ახალ, პრეტორულ სახეს პერ ფორმულას (ფორმულარული პროცესი) ეწოდა.

თანამდებობაზე ასვლის დროს ყოველი ახალი პრეტორი გამოსცემდა “ედიქტს” (Edictum), რომელშიც აცხადებდა თუ რომელი სამართლებრივი ურთიერთობა მოიპოვებდა დაცვას, მისი მაგისტრატობის ვადაში. ამგვარად, ედიქტის ზოგადი დებულებანი და მასში მოყვანილი სასარჩელო ფორმულები ფლობდნენ, დროში განსაზღვრულ, სიმტკიცეს (Edictum perpetuum), იმ გადაწყვეტილებებისგან განსხვავებით, რომლებიც გამოდიოდა ცალკეულ საქმეზე _ დეკრეტები (Decretum). ყოველი ახალი მაგისტრატი, მომდევნო წელს, შეიტანდა ცვლილებას მისი წინამორბედის ედიქტში, თუმცა, მთლიანობაში შენარჩუნებულ იქნა ედიქტის შინაარსის მემკვიდრეობითობა (Edictum tralaticium). მიუხედავად იმისა, რომ პრეტორი ფლობდა იმპერიუმ და უნარი შესწევდა იძულების წესით უზრუნველყო იმ სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულება, რომელიც გამოიცემოდა მისი იურისდიქციის საფუძველზე, მას მაინც არ შეეძლო Lex Publica წინააღმდეგობაში მოსვლა: იგულისხმება XII დაფის და სხვა კანონები. სამოქალაქო პროცესის ორგანიზება და პრეტორის სამართალშემოქმედებითი საქმიანობისთვის საკანონმდებლო ბაზის შექმნა კარდინალურ ცვლილებებს მოითხოვდა. ეს განხორციელდა ქრ.შ-მდე II საუკუნის მეორე ნახევარში, როცა მიღებულ იქნა ებუციუსის კანონი (Lex Aebutia), რითაც, ფაქტობრივად, ხელი გაეხსნა სასამართლო მაგისტრატის რეფორმატორულ ინიციატივას. მომდევნო 100 წლის განმავლობაში რომაული სამართლის სისტემა მნიშვნელოვნად გართულდა. Ius civile ინსტიტუტების, გარდა შეიქმნა პრეტორული სარჩელების სისტემა, რომელთა მეშვეობით შესაძლებელი გახდა ისეთი ურთიერთობების დაცვა, რომლებიც არ იყო

36

გათვალისწინებული მკაცრი სამოქალაქო სამართლის (Ius scriptum) მიერ და ეწინააღმდეგებოდა კიდეც მის დებულებებს. მას შემდეგ, რაც მხარეები აირჩევდნენ პროცესის ერთერთ სახეობას, მათ ეკრძალებოდათ საკუთარი გადაწყვეტილების შეცვლა, თუნდაც იმ შემთხვევაში,

როცა პარალელური სისტემა უფრო სასურველი შედეგის მოტანას პირდებოდა.ამრიგად, პროცესუალური საშუალებებით პრეტორმა გადალახა Ius civile-ს ის შეუთავსებლობა, რომელიც განპირობებული იყო სოციალური ურთიერთობების შეცვლაგართულებით. პრეტორული დაცვის საშუალებებისთვის მიმართვა ხელს უწყობდა კერძო პირებს, რათა მათ საკუთარი ურთიერთობები აეგოთ ახალ სამართლებრივ საფუძველზე, რომელიც პრეტორული ედიქტის დებულებებზე იყო დამყარებული. პრეტორული სამართალი (Ius Praetorium) ანუ მაგისტრატების სამართალი (Ius Honorarium) მთლიანად ცვლის რომის სამართლის სისტემას არა მარტო პროცესუალური, არამედ მატერიალური თვალსაზრისითაც.Pერ ლეგის აცტიონეს პროცედურის გაუქმება, ქრ.შ-მდე 17 წ. გამოცემული ავგუსტუსის კანონის საფუძველზე და მართლმსაჯულების განხორციელების (Leges Iuliae de Iurisdictione) ამ კანონის შესაბამისად, იწვევს პროცესუალური ფორმების უნიფიცირებასა და მთელი სამართლის სისტემის შესაბამის მოდიფიცირებას. სწორედ, ამ მოვლენას უკავშირდება წინაკლასიკური პერიოდის დასასრული.

პრეტორის სამართალშემოქმედების აყვავება დროში ემთხვევა რომის სამართლის მეცნიერების ჩამოყალიბებას. რომაულ იურისპრუდენციის (Iuris Prudentes) _ სამართლის სპეციალისტიმცოდნე _ ტერმინი, რომელიც განასხვავებს მათ პონტიფიცესგან, რესპუბლიკის პერიოდში _ ახასიათებს არა იმდენად საერო, როგორც უფრო არისტოკრატიული ხასიათი, ვინაიდან ამ დროის იურისტები, ძირითადად იყვნენ პონტიფიკოსები _ ექსმაგისტრატები, ხოლო სამართალმცოდნეობის პერმანენტული გარემოება პირდაპირ უკავშირდება თვით პონტიფიკოსების საქმიანობას, რაზეც მეტყველებს პირველი პლებეი პონტიფიკოსის, კონსულის თანამდებობაზე მყოფი ტიბერიუს კორუნკანიუსის საქმიანობა, რომელმაც ინდივიდუალურად, საკუთარი სახელით დაიწყო კონსულტაციების მიცემა სამართლის საკითხებზე დამსწრეთა წინაშე. სწორედ იურისპრუდენციის აყვავების ხანაში, რომმა დაძლია მკაცრად ეროვნული სამართლის სარიტუალო ფორმები და შეიმუშავა პერეგრინებისთვის ხელმისაწვდომი ახალი კონტრაქტები. ამ სამართლებრივი კონსტრუქციების საყოველთაო ხასიათი გამოიხატა იმ შეხედულებაში, რომ ეს ნორმები ცნობილია ყველა ხალხისთვის და ეროვნული და მოქალაქეობრივი კუთვნილების მიუხედავად ეროვნული და მოქალაქეობრივი კუთვნილების მიუხედავად, საყოველთაო მნიშვნელობას ატარებს. ასე შეიქმნა ხალხის სამართალი (Ius Gentium). Iურის გენტიუმ გარიგებები ემსახურებოდა სხვადასხვაგვარ კომერციულ ურთიერთობას და მათ მოიპოვეს ორივე პრეტორის სასამართლო დაცვა. ამ თაობის იურისტების საქმიანობას უკავშირდება სამართლებრივი აზრის მნიშვნელოვანი პროცესი. ისინი

37

გაეცნენ არისტოტელეს დიალექტიკას, რომელიც აგებული იყო შესასწავლი საგნის ანალიზისა (საფუძვლების მიხედვით დაყოფა) და სინთეზის (შემეცნებით კატეგორიებში რეკონსტრუქცია) მეთოდებზე, რამაც ხელი შეუწყო სამართლებრივი ინსტიტუტების რელევანტური დაყოფის დადგენას (Divisiones) გვარობით ნიშნით (Genera). ეს დაყოფა გახდა რომაული იურისპრუდენციის ძირითადი მეთოლოგია.

არისტოტელესგან რომაელმა ფილოსოფოსებმა და სამართალმცოდნეებმა გადაიღეს პოზიტიური სამართლისა და სამართლიანობის ურთიერთდაპირისპირების იდეა. სამართლიანობას მათ უწოდეს ტერმინი აექუიტას, რომელიც განსხვავდებოდა ოფიციალურად დადგენილი სამართლისგან. თავდაპირველად, თუ Ius _ სამართალი (პოზიტიური) და Aequum _ სამართლიანობა, ერთმანეთის სინონიმად ითვლებოდა და ნორმალურის, მართალის, შესაბამისობის იდეას გამოხატავდა, ახალ დროში იუს განიხილებოდა როგორც რაღაც დადგენილი და უმკაცრესი და რომელიც სულაც არ პასუხობდა მოვლენათა ბუნებრივ წესრიგს, მაშინ, როცა აექუუმ იძენს უფრო ეთიკური (ზნეობრივი) მნიშვნელობის სახეს და გამოდის შემდეგი სიტყვათა ჯგუფის სახით: Bonum et Aequum (კეთილი და სამართლიანი).

Prudente-სთვის კანონის ასოსა და მოვლენათა ბუნებრივი წესრიგის მოთხოვნებისთვის ურთიერთშესატყვისობა (Naturalis Ratio) გადაიქცა მათი საქმიანობის მთავარ იდეად: იურისკონსულტების გადაწყვეტილებები კონკრეტულ საკითხებზე მხოლოდ მაშინ იძენდნენ სასამართლოსთვის სავალდებულო ძალას, თუ შეესაბამებოდნენ სამართლიანობის პრინციპს. ამრიგად, სამართლიანობის დადგენა ცალკეულ შემთხვევში ან მისი გამოხატვა ხშირად ქცევის წესებში მათთვის ნიშნავდა Ius Civile შექმნას. კერძოდ, მათ მიერ Iuris Gentium შემუშავებული კონტრაქტები, რომლებიც სარგებლობდნენ Ex Bono et Aequi სარჩელების დაცვით, გახდნენ განახლებულ Ius Civile განუყოფელი ნაწილი. ციცერონის აზრით, Ius Civile est Aequitas Constituta eis Qui eiusdem civitatis sunt, ad res Obtinendas _ სამოქალაქო სამართალი არის იმათ მიმართ დადგენილი

სამართლიანობა, ვინც მიეკუთვნება ერთ სამოქალაქო თემს, რათა უზრუნველყოფილი იქნას ნივთის კუთვნილების დადგენა. წინაკლასიკური პერიოდიდან შემოგვრჩა ქვაზე ან ბრინჯაოს ფირფიტებზე დაწერილი საკანონმდებლო ნორმები: სენატის დადგენილებები, რომაელი (Leges Rogatae) და მუნიციპალური (Leges Datae) კანონები. მათი უმრავლესობა ადმინისტრაციული და სისხლის სამართლის ნორმებს შეიცავს. რომის სამართლის შესასწავლად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ბრინჯაოს დაფის 9 ნატეხს, რომლებიც შეიცავენ, ერთის მხრივ, Lex Cecilia Repetundarum, ქრ.შ-მდე 121 წ. და, მეორე მხრივ, Lex Agraria, ქრ.შ-მდე 111 წ. პირველი კანონი ადგენს მექრთამეობისთვის სასამართლო დასკვნის ახალ წესს, რომლის ძალით პროვინციელს შეეძლო პირადად ან რომის მოქალაქეს, საკუთარი პატრონის შუამდგომლობით, რომაელი მაგისტრატი დაედანაშაულებინა მექრთამეობაში. ქრ.შ-მდე 111 წ. მიღებული აგრარული კანონი ადგენდა საზოგადოებრივ მინდვრებზე მიწათსარგებლობის ახალ წესებს (Ager

38

Publicus). ამ კანონით მიხედვით, ყველა კერძო მფლობელობა (Possessiones) გარდაიქმნებოდა კერძო საკუთრებად (Ager Privatus) და გააუქმდა რენტა (Vestigal) სხვადასხვა კატეგრიის მიწაზე.

III. კლასიკური პერიოდი ქრ.შ-მდე 17 წ. _ ქრ.შ-ის 235 წ.

Princeps _ პრინცეპსი; Consilium Principis _ პრინცეპსის საბჭო; Praefectus Praetoria - პრეტორიანელთა პრეფექტი; Praefectus Urbi _ ქალაქ რომის პრეფექტი; Provincial Caesaris _ საიმპერატორო პროვინციები, Provinciae Populi Romani _ სენატის პროვინციები; Schola, Secta _ სამართლის (მეცნიერული) სკოლა; Sabiniani _ საბინიანებელები და Proculiani _ პროკულიანელები; Institutirones _ ინსტიტუტები; Nota _ ლემა, შენიშვნა; Problemata _ პრობლემური ლიტერატურა: Responsa, Digesta Epistulae.

რომის სამართლის კლასიკური პერიოდი ქრონოლოგიურად ემთხვევა ახალი პოლიტიკური რეჟიმის _ პრინციპატის ხანას, რომელიც სამოქალაქო ომში გამარჯვებულმა ოქტავიანე ავგუსტუსმა დაამკვიდრა. პრინციპატის დასასრული და ამ რეჟიმის დაცემის თარიღი დაკავშირებულია იმპერატორ ალექსანდრე სევერუსის გარდაცვალებასთან (235 წ.), როცა ქვეყნის მთელი ტერიტორია ხანგრძლივი დროის პოლიტიკურმა კრიზისმა _ ე.წ. “ჯარისკაცთა იმპერატორების ეპოქამ” მოიცვა. ქრ. შ-მდე 27 წ. ოქტავიანემ მოიხსნა ექსტრაორდინალური (საგანგებო) უფლებამოსილებანი და სენატს განუცხადა, რომ რესპუბლიკური წყობის აღდგენა სურდა. სახელმწიფოში პირველი პირის პრინცეპსის (Princeps) განსაკუთრებული სტატუსი გამოიხატებოდა მშფოთვარე პროვინციებისა და იქ განლაგებული ჯარების მართვისა და “ავგუსტუსის” ტიტულის მინიჭების საგანგებო იმპერიუმში, რომლითაც ოქტავიანე ნასიამოვნებმა სენატმა დააჯილდოვა. ამ ვითარებას ავგუსტუსი აღწერს მის პოლიტიკურ ანდერძში Res Gesta (ქმედებანი) _ ამ დროიდან მე ყველაზე მეტი ავტორიტეტი გამაჩნდია, თუმცა, ჩემი ძალაუფლება სულაც არ აღემატებოდა მაგისტრატურის შიგნით ჩემი კოლეგების სტატუსს”.ამავე წელს ავგუსტუსი შექმნა Consilium Principis _ საკონსულტაციო საბჭოს, რომელიც აღნიშნული ფაქტების განხორციელებაში სენატს ცვლიდა. ქრ.შ-მდე 23 წ. ავგუსტუსმა უარი თქვა კონსულატზე და მიითვისა Imperium Proconsulare _ პროვინციების ჯგუფისა და იქ განლაგებულ ჯარებზე უზენაესი ხელისუფლება, რომელიც ფაქტობრივად აღემატებოდა ყველა დანარჩენი პროკონსულის (Maius) ხელისუფლებას და გამოირჩეოდა ფუნქციონალური შეუზღუდაობით (Infinitum). პოზიტიური ხელისუფლების ამ სახეობას მან ტრიბუნის მუდმივი ხელისუფლება (Tribunicia potestas) დაუმატა და ოფიციალურად ეს სტატუსიც მოიხსნა.

ამიერიდან, ავგუსტუსი აღარ ითვლებოდა ტრიბუნად, თუმცა, მას ნებისმიერი მაგისტრატის გადაწყვეტილებაზე ვეტოს დადება შეეძლო. სწორედ, ამ პერიოდიდან ახალი პოლიტიკური რეჟიმი საბოლოოდ ჩამოყალიბებულად ითვლება. ამ

39

კონსტიტუციურმა კონსტრუქციამ ხელი შეუწყო სენატთან ყველაზე ეფექტურ პოლიტიკურ თანამშრომლობასა და ორგანიზება გაუკეთა იმპერიის მმართველობის ახალ სისტემას. ქრ.შ-მდე 16 წ. განხორციელდა ახალი ადმინისტრაციული სტრუქტურა _ პრაეფეცტურა ურბი (საქალაქო პრეფექტურა), რომლის სათავეში მდგომ Praefectus urbi (ქალაქის პრეფექტს) თანამდებობაზე თვით იმპერატორი ნიშნავდა. ის პასუხს აგებდა ქალაქ რომში არსებულ წესრიგზე. მის საპოლიციო ფუნქციებს დაემატა სასამართლო ფუნქციები როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საქმეებზე. ქრ.შ-მდე 2 წ. ავგუსტუსმა შექმნა Praefectus Praeroriae _ პრეტორიანელთა პრეფექტის თანამდებობა, რომელიც იყო სპეციალური ჯარების, პრეტორიანელთა კოჰორტის _ Cohors Praetoriae _ მეთაური. ეს ჯარები ქალაქ რომში იყო ანლაგებული. პრეტორიანელთა პრეფექტი სარდლობდა მთელი იტალიის ტერიტორიაზე განლაგებულ ჯარებს და, ამავე დროს, იგი იყო იმპერატორის მარჯვენა ხელი ქალაქ რომში, რითაც მან ხელთ იგდო განუსაზღვრელი ძალაუფლება, მათ შორის სასამართლო _ რომის ფარგლებს გარეთ. ყველა პროვინციისათვის პრეტორიანელთა პრეფექტი იყო უზენაეს სასამართლო ინსტანციად სამოქალაქო საქმეებზე, ხოლო იმპერატორის არყოფნის შემთხვევაში (Vice Sacra). მისი სისხლის სამართლის იურისდიქცია სეპტიმიუს სევერუსის დროს, ქალაქ რომის გარდა, მთელს იტალიაზე გავრცელდა. ალექსანდრე სევერუსის 235 წ. კონსტიტუცია აღიარებდა პრეტორიანელთა პრეფექტის ბრძანებულებათა ნორმატიულ მნიშვნელობას (Formae), თუმცა იმ პირობით, რომ ის არ ეწინააღმდეგებოდა კანონს. მოგვიანებით, ბიუროკრატიული საწყისები განმტკიცდა. სუვერების მმართველობის ხანაში, სისხლის სამართლის საქმეებზე ექსტრაორდინალური სასამართლო პროცედურის დამყარებას თან მოჰყვა სენატის მიერ სასამართლო ფუნქციების დაკარგვა, რომლებიც ხელთ იგდეს იმპერატორის ჩინოვნიკებმა.

პრინციპატის ეპოქაში რომმა ქრ. შ-მდე ახალი, არსებითი ხასიათის ტერიტორიები შეიძინა.29 წ. ავგუსტუსმა შემოიერთა ეგვიპტე, რითაც საფუძველი ჩაუყარა ახალი კატეგორიის საიმპერატორო პროვინციებს _ Provinciae Caesaris _ შექმნას, რომლებიც განსხვავდებოდნენ სენატის _ რომაელი ხალხის პროვინციებისგან (Provinciae Populi Romani). იმპერიის საზღვრებში მყარი მშვიდობის დამყარება და ცენტრალური ხელისუფლების ადგილობრივი თვითმმართველობის ეფექტურობის შერწყმა ხელს უწყობდა ეკონომიკისა და კულტურის განვითარებას. იმპერიის შიგნით იზრდებოდა შიდა კომუნიკაციების ინტენსიურობა, სახელმწიფო სულ უფრო ჰომოგენეზირებული ხდებოდა. ამ პროცესის აპოგეა იყო იმპერატორ კარაკალას ედიქტი (Constitutio Antoniniana)_ 212 წ., რომლის ძალით, იმპერიის მრავალმილიონიანი მოსახლეობა რომის მოქალაქეთა უფლებებს იძენდა. ამ დროიდან მოყოლებული, Ius Civile და Ius Gentium შორის განსხვავება მხოლოდ აკადემიურ მნიშვნელობას ატარებდა.

Lex Iulia iudicionum Privatorum (ავგუსტუსის კანონი კერძო პირთა შორის არსებული დავების სასამართლო წესით განხილვის შესახებ), რომელიც მიღებულ

40

იქნა ქრ.შ-მდე 17 წ. აუქმებდა Per legis actionum პროცედურას. ამიერიდან, სამოქალაქო პროცესის _ Per formulas _ ფორმის ერთობლიობა მატერიალური თვალსაზრისით სამართლის ინსტიტუტების შესაბამის უნიფიკაციას მოითხოვდა. ქრ.შ-ის I საუკუნეში დადებული გარიგებების უმრავლესობა, თუმცა, კი ეფუძნებოდა Iuris Gentium, აღიარებულ იქნა Ius Civile დონეზე. იმპერატორის მოთხოვნებს მკაცრ ცივილურ სამართალში არსებითი ხასიათის ცვლილებები შექჰქონდათ, განსაკუთრებით კი პირის უფლებებში, საოჯახო და მემკვიდრეობით სამართალში, საკონტრაქტო პასუხისმგებლობის სფეროში. იმპერატორები მრავალი იურისტის პოლიტიკურ კარიერას უწყობდნენ ხელს; საბოლოო ჯამში, ამ თანამშრომლობას შედეგად მოჰყვა იურისტების მონაწილეობა Consilium Principis მუშაობაში და მათ მიერ პრეტორიანელთა პრეფექტის თანამდებობის დაკავება.

სასამართლოს სისტემის პროგრესი პირდაპირ უკავშირდებოდა დამოუკიდებელ პრუდენტეს შემოქმედებას, რომელთა ავტორიტეტის ამაღლებაში, ავგუსტუსის დროიდან, ზრუნავდნენ თვით იმპერატორები (Auctoritas Principis). რესპუბლიკის ბოლოს ორი იურისტი დაწინაურდა: Anteus Capitoni და Antistius Labeoni. კაპიტონი ტრადიციულ შეხედულებებს ემხრობოდა; იგი პონტიფიკალური (საეკლესიო) ხასიათისა და საჯარო სამართლის სფეორში წერდა თხზულებებს. ლაბეონი კერძო სამართლის პრობლემებისადმი შემოქმედებითი მიდგომით გამოირჩეოდა და მან ქალაქ რომის პრეტორის მიერ შედგენილი ედიქტის კომენტარები დაგვიტოვა. ამ ორი ცნობილი პიროვნების პოლიტიკური ანტაგონიზმი შესაძლებლობას იძლევა ავხსნათ, თუ რატომაა, მაინც და მაინც, მათ სახელთან დაკავშირებული კლასიკური პერიოდის ორი სამართლის სკოლის შექმნის ტრადიცია: იგულისხმება პროკულიანელთა და საბინიანელთა სკოლები. II საუკუნეში მცხოვრები ცნობილი იურისტი ფლორენტინუსი (Florentinus), რომელიც არც ერთ სკოლას მიეკუთვნებოდა, ჰქმნიდა Institutiones თორმეტ წიგნად. ტერმინი Institutio (“განათლება”) მიუთითებს დაწყებით მომზადებაზე, ცოდნის საფუძვლების (Elementa) ჩამოყალიბებაზე და გულისხმობს ელემენტარული ხასიათის სამუშაოების შესრულებას. ამავდროულად, იწყება ცნობილი რომაელი იურსიტის _ გაიუსის (Gaius) საქმიანობა; მისი ნაშრომი არის Institutiones ოთხ წიგნად, რომელიც ჩვენამდე სრულყოფილად მოღწეული ერთადერთი კლასიკური თხზულებაა. გაიუსის ნაშრომი დაიწერა ანტონინუს პიუსის მმართველობის დროს და გამოიცა მისი გარდაცვალების შემდეგ. “ინსტიტუცების” ზოგადი სტრუქტურა შემდეგია: პირები _ ნივთები _ სარჩელები; გაიუსის ეს მოდელი მისაღები გახდა იუსტინიანეს ინსტიტუტებისა და ნაპოლეონის კოდექსისთვის (1804 წ.) და მათ საფუძველზე შექმნილ თანამედროვე სამოქალაქო კოდექსებისთვის.

კლასიკური პერიოდის იურისტების შემოქმედებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ წინამორბედთა ნაშრომების კომენტარები, მათ შორის Ius Civile შიგნით ზოგადი ნაშრომების ან ცალკეული საკითხების შესახებ ფუნდამენტური მონოგრაფიების ავტორთა თხზულებები.

41

კომენტარებისგან უნდა განვასხვავოთ შენიშვნები (Notae). ამ ჟანრის თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ჩანაწერი კეთდებოდა სხვა იურისტის ნაშრომის ტექსტში უშუალოდ. აღსანიშნავია, რომ შენიშვნებს უკეთებდნენ არა მხოლოდ პირადი ნაწარმოების მინდვრებზე, არამედ ყველაზე გავლენიანი ნაშრომების საარქივო ასლებზეც კი.

Pროდენტეს ლიტერატურული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს პრეტორული ედიქტის კომენტარები (Ad edictum). ჩვეულებრივ, კომენტირებას ქალაქის პრეტორის ედიქტი ექვემდებარებოდა. პრეტორული ედიქტის ყველაზე ვრცელი კომენტარი (150 წიგნამდე) ქმნიდა პომპონიუსი, რომელსაც ციტირებას უკეთებენ სხვა ავტორები. თუმცა, არა კომპილატორები. პაულუსმა დაწერა ედიქტის კომენტარები 78 წიგნად.იურისკონსულტთა პრაქტიკული პროფესიული საქმიანობის ამსახველი ჟანრი იყო Responsa (კონსულტელებზე პასუხები). ეს ჟანრი პირდაპირ ასახავდა კლასიკური ეპოქის სამართლებრივი აზრის აყვავებას.

Digesta _ ცალკეულ გადაწყვეტილებათა კრებული იყო და რესპონსას ჟანრის ყველაზე განზოგადებული სახეს წარმოადგენდა.

Eppistulae _ წერილები იურიდიული კონსულტაციის სახეობა იყო. Epistulae ახლობელი ადამიანის შეკითხვის საპასუხოდ გაიცემოდა.

Quaestiones _ შეკითხვები განსხვავდებოდა საკუთრივ რესპონსასაგან განსახილველ საკითხთა ხელოვნური ხასიათით.

ამგვარ ვითარებას წარმოიდგენდა ხოლმე თვით იურისტი ან მისი მოწაფე, რათა დეტალურად შეესწავლა ცალკეული ინსტიტუტი ან პრინციპი.

IV. პოსტკლასიკური პერიოდი (IVV სს.)

Dominati; Tetrarqia; Coloni (კოლონატი); Decuriones (დეკურიონები); Pars Imperii (იმპერიის ნაწილი); Constitutio (იმპერატორის კონსტიტუცია); ვულგარიზმი; იურიდიული (სასწავლო) სკოლა; Praeceptores (პროფესორი).

ქრონოლოგიურად პოსტკლასიკური პერიოდი შემოიფარგლება კლასიკური პერიოდის დასასრულითა და იუსტინიანეს მმართველობის პერიოდის დასაწყისით. აღნიშნული პერიოდიზაცია ასახავს ამ ეპოქისადმი ტრადიციულად უარყოფით დამოკიდებულებას, რომელიც გულისხმობდა იმ მკვეთრ განსხვავებას, რასაც ადგილი ჰქონდა რომის სამართლის კლასიკურ პერიოდსა და მის შემდგომ დაცემაგადაგვარების მომდევნო ეტაპზე. III საუკუნის მეორე ნახევარში დაწყებული ნახევარსაუკუნოვანი საერთო კრიზისი, რომელმაც მთელი რომაული საზოგადოება მოიცვა, ასახვას პოულობს რომის სამართლის ისტორიაშიც. გვიანდელი რომის ეპოქა გამოირჩევა ღრმა პოლიტიკური (დომინატის ჩამოყალიბება), კულტურული (ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება) და სამართლებრივი

42

ძვრებით, რომლებმაც მრავალი საუკუნის განმავლობაში განსაზღვრეს ევროპის სახე.

284 წელს ილირიულმა ლეგიონებმა ტახტზე ააბრძანეს იმპერატორი დიოკლეტიანე. იმპერატორი არ შემოიფარგლა მხოლოდ ერთპიროვნული ხელისუფლების დამკვიდრებით. მან მთელი იმპერიის მმართველობის სისტემის რეორგანიზაცია მოახდინა და დასავლეთ პროვინციების მმართველად მოიწვია პიროვნულად ყველაზე ერთგული სარდალი მაქსიმიანე, ხოლო შემდგომში პროვინციების მმართველთა თანაშემწეებად დანიშნა კიდევ ორი პირი: გალერიუსი, რომელიც მის პირად მოადგილედ ითვლებოდა და კონსტანციუს ქლორუსი _ მაქსიმიანეს თანაშემწედ. დიოკლეტიანე და მაქსიმიანე იწოდებოდნენ ავგუსტუსებად, ხოლო მათ მიერ შვილად აყვანილი თანაშემწეები _ კეისრებად. დადგინდა, რომ ავგუსტუსის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტის მემკვიდრედ ცხადდებოდა მისი უშუალო თანაშემწე კეისარი, რომელიც, თავის მხრივ, შვილად იყვანდა ახალ კეისარს. Lex de Imperio გაუქმდა და მონარქიამ საბოლოოდ ჩამოიშორა რესპუბლიკური საფარველი.

ოთხთა მმართველობის აღნიშნულ სისტემას ტეტრარქია ეწოდა. ეს სისტემა არ გულისხმობდა იმპერიის დაყოფას (უზენაესი ხელისუფლება დიოკლეტიანემ შეინარჩუნა), თუმცა, მოხდა მმართველობის დეცენტრალიზაცია.

განხორციელდა ადმინისტრაციული რეფორმა, რომლის შედეგად შეიქმნა შემცირებული მოცულობის პროვინციები _ დიოცეზები, რომელთა სათავეში იდგნენ პრეტორიანელთა პრეფექტისადმი დაქვემდებარებული ვიკარიუსები. შეიქმნა ახალი ბიუროკრატიული ინსტიტუტები, ხოლო კონსულატმა და პრეტურამ დაკარგეს უწინდელი მნიშვნელობა. დიოკლეტიანემ შემოიღო ახალი საგადასახადო სისტემა და იმპერიის მთელ ტერიტორიაზე გადამხდელთა ზედმიწევნითი აღწერა ჩაატარა. მან საფუძველი ჩაუყარა პროფესიული კასტების შექმნას და დაადგინა, რომ სამხედრო მოსამსახურეთა ვაჟიშვილები უნდა გაჰყოლოდნენ მამის საქმეს. თანაც, მოხდა ამ მემკვიდრეობითი მოიჯარეების _ კოლონების (Coloni) მიწაზე მიჯაჭვა, რამაც მომავალში, იმპერატორ თეოდორიუს Iის მმართველობაში, მოსახლეობის ეს კატეგორია ფაქტობრივად ყმაგლეხებად გადაიქცა. გარდა ამისა, მუნიციპალურ საბჭოებში _ კურიებში _ წევრობა მემკვიდრეობითი გახდა. კურიების წევრები ანუ დეკურიონები (Decuriones), საკუთარი ქონებით აგებდნენ პასუხს მათ ოლქებში გადასახადების აკრეფაზე. საფინანსო პოლიტიკა უშედეგოდ დასრულდა, წარუმატებელი იყო ქრისტიანების დევნაც, რომელიც გარკვეული პერიოდის გულშემწყნარებლობის შემდეგ 303 წელს განახლდა.

305 წელს დიოკლეტიანე ტახტიდან გადადგა და მაქსიმიანეც აიძულა ასეთი ნაბიჯი გადაედგა იმპერიის დასავლეთ ნაწილში. 306 წელს კეისარ კონსტანციუსის გარდაცვალების შემდეგ, ჯარისკაცებმა ავგუსტუსად მისი ვაჟი კონსტანტინე გამოაცხადეს. მას შემდეგ, რაც მან 312 წელს მაქსიმიანეს ვაჟიშვილ მაქსენციუსზე

43

სამხედრო გამარჯვება, მოიპოვა მისი ხელისუფლება დასავლეთ ნაწილზეც გავრცელდა.

313 წელს კონსტანტინემ გამოსცა მილანის (Mediolanis) ედიქტი, რომლის ძალითაც ქრისტიანობა სხვა რელიგიებს გაუთანაბრდა და ქრისტიანულ ეკლესიებს ჩამორთმეული ქონება დაუბრუნდა.

324 წელს კონსტანტინემ მოიპოვა გამარჯვება აღმოსავლეთის ავგუსტუსმაქსენციუსზე და მისი ქრისტიანულფილური ხელისუფლება მთელი იმპერიის ტერიტორიაზე გავრცელდა. 325 წელს, იმპერატორის ინიციატივითა და აქტიური მონაწილეობით ჩატარდა ნიკეის მსოფლიო საეკლესიო კრება, რომელმაც გამოაცხადა მართლმადიდებლური დოგმატის _ სამების ერთმორწმუნეობის შესახებ და ბრძოლა გამოუცხადა ერეტიკოსობას. ამ ღონისძიებით ქრისტიანული ეკლესია იდეოლოგიურადაც კი დაემორჩილა იმპერატორის ხელისუფლებას. 380 წელს თეოდორიუს დიდმა გამოსცა მილანის (Mediolanis) ედიქტი, რომელიც, ნიკეის მსოფლიო საეკლესიო კრების დოგმატების საფუძველზე, მოქალაქეებისგან ქრისტიანობის მიღებას მოითხოვდა. 391 წელს მან დახურა ყველა წარმართული ტაძარი და განდეგილთა დევნა დაიწყო.

კონსტანტინემ გაატარა წარმატებული საფინანსო რეფორმა, გააუმჯობესა მოსახლეობის დაბეგვრითი ღონისძიებები, ერთმანეთისგან გამიჯნა სამხედრო და ადმინისტრაციული ხელისუფლება (პირველი ჩამოართვა პრეტორიანელთა პრეფექტს), კიდევ უფრო გააძლიერა არმია და დედაქალაქი გადაიტანა ბიზანტიონში, რომელსაც შემდგომში კონსტანტინოპოლი ეწოდა.

იმპერიის გაორება სულ უფრო მკვეთრ ხასიათს იძენს იმპერატორ თეოდორიუსის დიდი გარდაცვალების შემდეგ, 395 წლიდან, ვინაიდან დავა ორი პარტეს იმპერიი კიდევ უფრო გამწვავდა (ორი დიოცეზის _ დაკიისა და მაკედონიის გამო), რითაც ისარგებლეს ალარიჰის ვესთგუთებმა (თეოდორიუსის მიერ მოწვეულები) და დაიკავეს და გაძარცვეს რომი (410- წ.). 425 წ. ტახტზე დასვეს იმპერატორი ვალენტინე III, რომლის დროს ადგილი ჰქონდა დროებით პოლიტიკურ სტაბილურობას, თუმცა, არც ამან იხსნა პარს Oცციდენტის გენხერისის ვანდალებისა (439 წ.) და ატილას ჰუნების (451-452 წწ.) შემოსევისგან, რომლებმაც დაარბიეს და დაიპყრეს აფრიკა, გალია და ჩრდილო იტალია. 455 წ. ვანდალებმა დაიკავეს კუნძული სარდინია და იქიდან განახორციელეს რომზე ვერაგული თავდასხმა. ბარბაროსებთან კავშირის დამყარების პრაქტიკამ და მათმა მოწვევამ რომაელთა სამსახურში მკვეთრად შეასუსტა რომის დასავლეთი ნაწილის პოლიტიკური სიმტკიცე, რაც 476 წლის პოლიტიკურ გადატრიალებაში აისახა, როცა ბარბაროსთა ბელადმა ოდოაკრმა ტახტიდან ჩამოაგდო ნორჩი უზურპატორი _ რომულუსი და ის კონსტანტინოპოლში გაგზავნა იმპერატორ ზენონთან, რომელსაც ოდოაკრმა იტალიის მმართველობის ნება მოსთხოვა. იმპერატორ ზენონის მიერ აღიარებული კანონიერი მმართველი _ იულიუს ნეპოტი 480 წ. გარდაიცვალა. მალე იტალიის _ ის რაც იმპერიის დასავლეთი ნაწილისგან

44

გადარჩა _ გაათავისუფლეს თეოდორიჰის ოსთგუთების ხელით. ოდოაკრი ჩაიკეტა რავენაში, სადაც 493 წ. მოკლეს კიდეც. ამ დროის განმავლობაში, რომში კვლავ გრძელდებოდა კონსულების არჩევნები, ხოლო ადმინისტრაციულ ძალაუფლებას პრაეფეცტუს ურბი ახორციელებდა, თეოდორიჰმა უზენაესი მხედართმთავრის თანამდებობა მიიღო და რეხის ტიტული შეინარჩუნა. გალიის სამხრეთდასავლეთ ნაწილი და ესპანეთი V საუკუნის ბოლოს შევიდა ვესთგუთების სამეფოს შემადგენლობაში, სამხრეთაღმოსავლეთი გალია _ ბურგუნდების სამეფოში, ხოლო გალია მდ. ლუარას ჩრდილოეთით _ ხლოდვიგის ფრანკთა სამეფოს შემადგენლობაში.

პოსტკლასიკური ეპოქის სამართალგანვითარება პასუხობს ბიუროკრატიზმის განმტკიცებას, სახელმწიფოს ფეოდალიზაციასა და პიროვნების დამოუკიდებლობის დაცემას. კონსტანტინეს დროიდან, როცა პოზიტიური სამართლის ძირითად ფორმად იქცა იმპერატორის კონსტიტუცია (Constitucio _ დადგენა, დაწესება) ედიქტის ფორმაში (ზოგადი მოქმედების ნორმები _ გენერალის), მკვეთრად დაეცა კანცელარიის მუშაობის ხარისხი, კანონების იურიდიული და ენობრივი ფორმა მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა კლასიკური ნიმუშებისგან. სამართლის სამეცნიერო განვითარებისა და პრაქტიკოს მოხელეთა მომზადების დონის შემცირებამ პოსტკლასიკური ვულგარიზმის სახელწოდება მიიღო. ამ ეპოქის იურისტები ვერ დაიკვეხნიდნენ ინტელექტუალური დამოუკიდებლობით: ძალზე დიდი იყო მათ წინამორბედთა სამეცნიერო მემკვიდრეობის ავტორიტეტი. ამ ეპოქის სამართალმცოდნეები ემორჩილებოდნენ ეპოქის ზოგად დებულებებს პოზიტიური სამართლის სტაბილიზაციასა და უნიფიკაციის შესახებ. მათი აზრით, უკეთესი იქნებოდა ცვლილებების შეტანა კლასიკოსთა იმ რამდენიმე ნაშრომში, რომლებიც ჯერ კიდევ გამოიყენებოდა სასწავლო ლიტერატურის სახით და, ამავდროულად, ამცირებდნენ მათ მოცულობას. ზოგჯერ, მათ მიერ იქმნებოდა კლასიკური პერიოდის სხვადასხვა ავტორის ნაშრომთა კომპილაციები, რომლებიც, ასევე, გადამუშავებას ექვემდებარებოდნენ.

IV საუკუნის ბოლოდან მოყოლებული იურიდიულ სკოლებში სამართლის სფეროში განვითარდა ე.წ. კლასიცისტური ტენდენცია. ამ სკოლების წარმომადგენლები იყენებდნენ კლასიკური პერიოდის ავტორიტეტულ მეცნიერთა ნაშრომებს. თუმცა, ამ მიმართულებისთვის უცხოა კლასიკური მემკვიდრეობისადმი ისტორიული მიდგომა, პირიქით, ბერითი (Beirutis) კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, რომის იურიდიული სკოლის პროფესორები (Praecepores) ცდილობდნენ დაედგინათ რაღაც კანონი, რომელსაც ისინი აღიქვამდნენ როგორც სამართლის მეცნიერების უზენაეს გამოვლინებად. პრაქტიკული მოსაზრებანი აიძულებდნენ პრაეცეპორეს ყურადღება გაემახვილებინათ სევერთა ეპოქის იურისტთა ნაშრომებსა და გაიუსის “ინსტიტუტებზე”. ითვლებოდა, რომ თუ იურისტი შეითვისებდა კლასიკურ მემკვიდრეობას, მხოლოდ მაშინ შეეძლებოდა მიემართა იმპერატორის კონსტიტუციისთვის. მომზადება იწყებოდა ელემენტარული ნაშრომების შესწავლით (გაიუსი), სწავლების მეორე წელს მსმენელი სწავლობდა ედიქტს (სავარაუდოდ,

45

ულპიანეს კომენტარების საფუძველზე), შემდეგ პაპინიანეს ნაშრომებს. მხოლოდ სწავლების მეოთხე წელს მას შეეძლო მიემართა პრაქტიკული საკითხებისადმი. თუმცა, მათი შესწავლა დამოუკიდებლად ხდებოდა, ლექციების გარეშე და ძირითად სასწავლო მასალას წარმოადგენდა პავლუსის ნაშრომები. და ბოლოს, მეხუთე წელს იწყებოდა კონსტტუციების შესწავლა, ინდივიდუალური დამრიგებლების ხელმძღვანელობით. პროფესორები თავს არიდებდნენ კონსტიტუციებისა და მოქმედი სამართლის კომენტირებას, მათთვის უფრო

მნიშვნელოვანი იყო სტუდენტებისთვის ხმარებიდან გამოსული იმ კლასიკური ნორმების ახსნაგანმარტება, რომლებიც თანამედროვეობასთან მხოლოდ ნაწილობრივ იყო ადაპტირებული.

პოსტკლასიკური პერიოდიდან ჩვენამდე მოაღწია ქრისტიან იმპერატორთა კონსტიტუციების კრებულის მნიშვნელოვანმა ფრაგმენტებმა (Alarihis 506 წ. კოდექსის დიდი ნაწილი), რომლებიც მომზადდა 429-438 წწ., იმპერატორ თეოდოსიუს IIის ინიციატივით (Codex Theodosianus). თეოდოსიუსის კოდექსი არის ამ ეპოქის კერძო სამართლის ძირითადი წყარო.

V. იუსტინიანეს პერიოდი (527565 წწ.)

Corpus Iuris Civilis _ სამოქალაქო სამართლის კრებული, Digesta seu Pandectae _ დიგესტები ანუ პანდექტები; Codex (კოდექსი); Novellae Constitutiones _ ნოველები; კოდიფიკაცია; ინტერპოლაციები.

იმპერატორ იუსტინიანეს მმართველობის ხანაში იურიდიული კულტურისა და იურიდიული განათლების აღორძინების ტენდენცია, რომელიც შეინიშნებოდა აღმოსავლეთ იმპერიაში, აყვანილ იქნა სახელმწიფოებრივ დონეზე (იუსტინიანეს დროინდელი კლასიციზმი). იმპერატორი და მისი კანცელარია ისწრაფოდნენ ნორმატიული სტაბილურობისკენ და ამისთვის ისინი ეყრდნობოდნენ სამეცნიერო ტრადიციის მემკვიდრეობითობას, აღადგენდნენ მრავალი ინსტიტუტის კლასიკურ ლოგიკას და მხოლოდ აღნიშნულის საფუძველზე წყვეტდნენ ძველ კონტროვერზებსა და წინააღმდეგობებს. მთელ რიგ გარიგებაში (მანციპატიო, ემანციპატიო, ცრეტიო) ძველი რიტუალების გაუქმების ფაქტი იმაზე მიუთითებს, რომ ეს გარიგებები აღიქმებოდა როგორც მოქმედი ინსტიტუტები და კანონმდებელი კლასიკურ მემკვიდრეობას განიხილავს როგორც ერთიან მთლიან სისტემას. იუსტინიანეს სამართლებრივი პოლიტიკის და მის მიერ განხორციელებული სამართლის კოდიფიკაციის წყალობით, ევროპულმა კულტურამ შეინარჩუნა კლასიკური პერიოდის რომაელი იურისტების ტექსტები და იმპერატორების კონსტიტუციები. კოდიფიკაცია, რომლის ტექსტებსაც მომავალში სწავლობდნენ დასავლეთ ევროპაში როგორც ჩორპუს Iურის ჩივილის სამოქალაქო სამართლის კრებული მოიცავდა: ოფიციალურ სახელმძღვანელოს _ ინსტიტუტიონეს; იგი შედგენილია 532 წელს, გაიუსის, ფლორენტინუსის,

46

მარციანუსის, ულპიანესა და სხვათა Institutiones საფუძველზე; კლასიკოსთა თხზულებათა ანთოლოგიას _ Digesta (კრებული), რომელიც სპეციალურმა კომისიამ 530-533 წწ. მოამზადა; იმპერატორთა კონსტიტუციების კრებული _ ჩოდეხ, რომელიც ძალაში შევიდა 534 წელს.იუსტინიანეს ინსტიტუტები ჩვენამდე მოღწეულია IX და X საუკუნეების ხელნაწერთა სახით.

იუსტინიანეს კოდექსი, პრეტორული ედიქტის წესით, აერთიანებს იმპერატორების კონსტიტუციებს ადრეანეს დროიდან იუსტინიანეს მმართველობამდე (534 წ. ჩათვლით).

კონსტიტუციების ტექსტი ხშირად მოყვანილია შემცირებული სახით, ადრეული კონსტიტუციების ტექსტებმა განიცადეს გადამუშავება და რედაქტირება, რათა ისინი გაეწმინდათ მოძველებული (ან გაუქმებული) ტერმინებისა და დებულებებისგან, ზოგჯერ კი მასში შექონდათ შემდგენელთა მიერ ჩამატებული შენიშვნები (ინტერპოლაციები).

კოდექსს უშუალოდ უკავშირდება იუსტინიანეს მიერ, კოდიფიკაციის შემდეგ, შექმნილი ახალი კონსტიტუციები _ Novellae Constitutiones. ზოგიერთი კონსტიტუცია მიზანია კერძო სამართლის ინსტიტუტების; ვალდებულების შესრულების პირადი გარანტია; ანდერძის გარეშე მემკვიდრეობა _ გარდაქმნა.

Digesta იუსტინიანეს კოდიფიკაციის ყველაზე ნათელი მოვლენაა. სწორედ ამ გამოცემამ შემოგვინახა კლასიკური იურიდიული ტექსტების უდიდესი მოცულობა, რითაც საფუძველი ჩაეყარა რომის სამართლის ახალ აღმოჩენას XI საუკუნის იტალიაში და ამ დროიდან მოყოლებული რომის სამართალი გადაიქცა, ევროპელ იურისტთა მხრიდან, მუდმივად ნაწარმოები მეცნიერული შესწავლის ობიექტად. 530 წლის ბოლოს იმპერატორმა იუსტინიანემ გამოსცა Deo Auctore კონსტიტუცია, რომლის ძალითაც შეიქმნა სპეციალური საკოდიფიკაციო კომისია. მას სათავეში ჩაუდგა იმ დროის საუკეთესო იურისტი _ ტრიბონიანე. კომისიის წევრები იყვნენ: პროფესორები Dorotheus (დოროთეუსი) და Anatolius (ანატოლიუსი) ბერითიდან, Theophilus (თეოფილუსი) და Kratinus (კრატინუსი) კონსტანტინოპოლიდან. მათ თანაშემწეებად კიდევ 11 იურისტი დაენიშნათ.

კომისიამ სამი წლის განმავლობაში წაიკითხა და შეისწავლა 1535 წიგნი იურიდიული თხზულებათა ტექსტებით და შეადგინა 50 წიგნის ანთოლოგია, რომელიც 432 თემატურ ტიტულად დაიყო.

დიგესტები აერთიანებენ ამონარიდებს 38 იურისტის 275 თხზულებიდან. თითოეული მათგანი შეიცავს თხზულებების ავტორთა სახელების მითითებას.

VI. რომის სამართალი და მისი რეცეფცია ევროპაში

47

ევროპა, როგორც განსაკუთრებული გეოგრაფიული და პოლიტიკური რეალობა, რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ყალიბდებოდა. საკუთარ თავში იგი აერთიანებს რომაული, ქრისტიანული და გერმანული კულტურის ელემენტებს და მთლიანობაში ქმნის იმ ფენომენს, რომელსაც ევროპა ეწოდება. ევროპა არის ის ცნება, რომელიც ერთდროულად წარმოადგენს ისტორიისა და ევროპული კულტურულპოლიტიკური იდეების ერთიანობის ნაწარმოებს, რომელიც შუა საუკუნეებში ჩაისახა. რომის პაპმა ლეონ III 800 წლის შობის დღესასწაულზე მოახდინა კარლოს დიდის იმპერატორად კურთხევა, რაც, თავის მხრივ, პოლიტიკურ და იურიდიულ სფეროებში ევროპისთვის იმპერიული იდეების რეალიზებას ნიშნავდა.

ორი ძალა: იმპერატორის მონარქის ხელისუფლება (Regalis Potestas) და რომის პაპის საღვთო ძალაუფლება (Sacrata Auctoritas) იყო შუა საუკუნეების ახალი პოლიტიკური წყობის ორი დედაბოძი. დასავლეთის იმპერიის აღდგენის შემდეგ, მსოფლიოში თანაარსებობდა სამი ცივილიზაცია: დასავლურ ქრისტიანული, ბიზანტიური და ისლამური. რომის სამართალი, ბერძნული ფილოსოფიისა და ქრისტიანობის გვერდით, იყო ის ერთერთი ფაქტორი, რომელიც ქმნიდა ევროპის კულტურულ იდეას. მაშინ, როცა აღმოსავლეთში რომანისტული ტრადიციის აღდგენა დაკავშირებული იყო იმპერატორ იუსტინიანეს ჩორპუს ლურის ჩივილისთან, რომლის გავრცელებამაც XII საუკუნიდან დასაბამი მისცა “რომის სამართლის მეორე დაბადებას”, დასავლეთში რომის სამართლის შენარჩუნება შესაძლებელი გახდა ვესთგუთების სამართლის (Lეხ ღომანა ჭისიგოტჰორუმ) ანუ ალარიჰის კოდექსის (Breviarum Alaricanu) (506 წ.) და ვესთგოთური კანონმდებლობის წყალობით. ევროპაში რომის სამართლის რეცეფციის დაწყება XII საუკუნეში მნიშვნელოვნად იყო დამოკიდებული ბოლონიელი გლორატორების საქმიანობაზე და მათ მიერ სამართლის, როგორც იმპერიული სამართლის, გაიდეალებაზე. მათი აზრით, იმპერია სწორედ რომის უშუალო მემკვიდრე და უფლებამონაცვლე იყო.

კანონისტებმაც (ვინც შეიმუშავებდა კანონიკურ სამართალს) გარკვეული წვლილი შეიტანეს რომის სამართლის ევროპისთვის გაცნობის და მისი ამ რეგიონში გავრცელების საქმეში, ხოლო კომენტატორები შეიმუშავებდნენ ზოგად ევროპულ სამართალს.

§1. გლოსატორთა საქმიანობა

ეს სახელწოდება ამ სკოლის წარმომადგენლებმა შეიძინეს ტერმინიდან გლორა, რაც იუსტინიანეს Corpus Iuris Civilis ტექსტების მინდვრებზე გაკეთებულ შენიშვნებსა და ახსნაგანმარტებებს ნიშნავდა. გლორატორები გახლდნენ “თავისუფალი ხელოვნების” სკოლის მასწავლებლები, სადაც გრამატიკისა და რიტორიკის, გარდა იურისპრუდენციასაც ასწავლიდნენ.

48

ურიდიული ცოდნის შესწავლას საფუძველი ჩაუყარა “ხელოვნების მაგისტრმა” _ (Magister Artium) ირნერიუსმა (დაახ. 10551130 წწ.), რომელმაც დიგესტების აღმოჩენის შემდეგ, სამართლის შესწავლა გადააქცია ცოდნის დამოუკიდებელ სფეროდ და მას მიანიჭა სამეცნიერო ხასიათი, რისთვისაც იყენებდა სქოლასტიკური ლოგიკისა და გრამატიკის წესებს. უბრალო ხელოვნების სკოლამ დასაბამი მისცა ისეთ ცნობილ და სახელგანთქმულ კერძო დაწესებულებას, როგორიც იყო ბოლონიის უნივერსიტეტი და რომელშიც ევროპის სხვადასხვა ქვეყნიდან სტუდენტები იურიდულ განათლებას იძენდნენ. ბოლონიის უნივერსიტეტის დამსახურება ისაა, რომ მან ააღორძინა რომის კულტურული იდეა და რომის სამართლის, როგორც იმპერიული სამართლის კონცეფცია. სწორედ ამ იდეებით უნდა ეხელმძღვანელა რომის იმპერიის უშუალო მემკვიდრესა და უფლებამონაცვლეს _ დასავლეთის იმპერიას: Unum Esse Ius, Cum unum sit Imperium _ სამართალი ერთია, რადგან ერთია იმპერია.

ირნერიუსის მემკვიდრეები ოთხი დოქტორი იყო: ბულგარუსი, მარტინუსი, უგო და იაკობი. Glossa Magna/ordinaria ანუ “დიდი (ჩვეულებრივი) გლოსა” აკურსიუსმა შეადგენა.

როგორც ძველ რომში, ისე შუა საუკუნეებში იურისტი იყო უბრალოდ მოქალაქე, კერძო პირი, თუმცა, ამ ორი პერიოდის იურისტები ერთმანეთისგან განსხვავდებოდნენ სოციალური წარმომავლობითა და მათ მიერ გამოყენებული მეთოდებით. მცოდნე რომაელი იურისტი აძლევდა რჩევებს საკუთარ მოქალაქეებს, კონსულტაციას უწევდა პრეტორებსა და სხვა მაგისტრატებს და ამგვარად ქმნიდა სამართალს; საბოლოო ჯამში, მას იწვევდნენ პრინცეპსის სამსახურში და ოფიციალურ პირად აქცევდნენ. თავის მხრივ, გლორატორი იყო მასწავლებელი, რომელიც, დიგესტებში ასახული იურისპრუდენციის პრინციპების მეშვეობით, მიზნად ისახავდა უნივერსალური სამართლის განვითარებას, ამის მიზეზი კი გახლდათ განვითარებული იურიდიული სისტემის არარსებობა და ადგილობრივი სტატუსების უსისტემო გამოყენება. მათი აზრით, “ტექსტი” (იურიდიული ცოდნის საწყის წერტილად ირნერიუსისა და გლოსატორებს მიაჩნდად ტექსტი, უშეცდომო წიგნი, ყოველივე ჭეშმარიტების წყარო, რომელიც სრულყოფილებით გამოირჩევა და არ გააჩნდა წინააღმდეგობები) იურიდიული ცოდნის წყარო იყო. ამ გარემოებამ გამოიწვია ფილოლოგიური და ლოგიკურდიალექტიკური მეთოდების გამოყენება, რასაც მანამდე ლიტერატურათმცოდნეები და თეოლოგები იყენებდნენ.

სწორედ ამიტომ, შუა საუკუნეების პერიოდის იურისტები მხოლოდ ტექსტის განმმარტებლები როდი იყვნენ; ისინი კომენტარს უკეთებდნენ რომაელი იურისტების პასუხებს, ქმნიდნენ სისტემური ხასიათის ნაშრომებს თემების მიხედვით მოწესრიგებული თხზულების სახით. როგორც ე.წ. Summae, სადაც დაისმებოდა პრობლემები (Quaestiones) და განიხილებოდა გადაწყვეტილებები “თანახმა ვარ” და “წინააღმდეგი ვარ”.

49

ამრიგად, სამართალი კლასიკოსების “არს” ხელოვნებიდან გადაიქცეოდა “სციენტია” (მეცნიერება), რომელიც ვითარდებოდა უნივერსიტეტებში, და რომელიც ხელმისაწვდომი იყო ახალი შეხედულებებისა და მიდგომებისთვის.

§2. კანონისტები

“ღვთის კანონის” (Lex Dei) უპირატესობა რომაული კანონის (Lex Romana) წინაშე, თანასწორობისა (Honestas) და ქრისტიანული სამართლიანობის (Aequitas Cristiana) პრინციპები გადამწყვეტ გავლენას ახდენდნენ ახალ სამართალზე სწორედ კანონისტების დახმარებით. მეორეს მხრივ, ეკლესია იყო ანტიკური სამყაროს კულტურული ტრადიციების მცველი და გამავრცელებელი. ეკლესიამონასტრებსა და სამეფო საყდრებში განთავსდა თავისუფალი ხელოვნებისა და სამართლის ორივე დარგის _ სამოქალაქო და კანონიკური _ შესწავლისა და სწავლების ცენტრები. კანონისტები ქმნინენ ისეთ კანონებს, რომლებიც იმავდროულად ეხებოდა საერო იურისდიქციას, შეიმუშავებდნენ ახალ დოქტრინებსა და გადაწყვეტილებებს, რომლებიც, თუმცა, განსხვავდებოდნენ რომაული სამართლისგან, მაგრამ უსაზღვრო გავლენა გააჩნდათ ახალ სამართალზე: ასე ხდებოდა სტიპულაციების, ხელშეკრულებებისა და არაფორმალური შეთანხმებების (პაქტები), ჩუქების, დაპირების, მფლობელობისა და მემკვიდრეობის, სასამართლო განხილვისა და გამოძიების მიმართ.

§3. “VII მუხლი”

შუა საუკუნეებში რომის სამართლის რეცეფციისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოსა ალფონს X ბრძენის დროს შედგენილ კოდექსს. მისი შემუშავება დაიწყო მამამისის ფერდინანდ III-ის დროს და დასრულდა 1263 ან 1265 წწ. ამ რედაქციაზე დიდი ზემოქმედება მოახდინეს გლორატორებმა აკურსიუსმა, აგაიმ, და განსაკუთრებით იაკობმა (რომლის გავლენა პირდაპირ აისახება მე3 მუხლზე), დეკრეტალისტებმა და კანონისტებმა, აგრეთვე კასტილიურმა იურიდიულმა დოკუმენტებმა. (კოდექსი ატარებს “კანონთა წიგნის” ან “კანონთა კრებულის” სახელწოდებას.

ზოგადმოხმარებითი სახელწოდება წარმოიშვა მისი შემადგენელი წიგნების ან მუხლების რაოდენობის მიხედვით; განსაკუთრებით ფასეულია მე-7 მუხლი. პირველ მუხლში საუბარია სამართლის წყაროებსა და საეკლესიო საკითხებზე; მე-2 მუხლში _ საჯარო სამართალზე; მე3 მუხლში _ სასამართლო ორგანიზაციასა და სამართალწარმოებაზე; მე-4 და მე-6 მუხლებში ჩამოყალიბებულია სამოქალაქო სამართლის ნორმები, ხოლო მე-7 მუხლში _ სისხლის სამართალი). გარდა იმისა, რომ ამ კოდექსმა დიდი გავლენა მოახდინა კასტილიური და ესპანურამერიკული სამართლის რომანიზაციაზე, ეს კრებული უნდა განიხილებოდეს როგორც ევროპაში

50

რომის სამართლის რეცეფციის ერთერთი მნიშვნელოვანი წყარო, რომელმაც განაპირობა ევროპელი და ამერიკელი იურისტების შეხედულებათა ჩამოყალიბების პროცესი.

VII. საერთო სამართალი და მოქმედი რომაული სამართალი

ევროპული საერთო სამართლის ფუძემდებლებად ითვლებიან კომენტატორები _ ცონსილიატორეს, რომელთა ახსნაგანმარტებების კრებულები ასრულებდნენ შუასაუკუნეების პერიოდის სამართალგანვითარებას და საფუძველს უყრიან თანამედროვე სამართალს. ახალი იურისპრუდენციის ჩამოყალიბებისას (რომელსაც უკვე პრაქტიკული მიზნები გააჩნია), ისინი ასრულებენ გლოსატორების მიერ რომის სამართლის ძირითადი პრინციპების თანამედროვე სამართლისთვის მორგების საქმეს. ამ ტრადიციას ეწოდა იტალიური მეთოდი (Mos Italicus) და მისი მიზანი იყო სარგებლის მოტანა და პრაქტიკული დანიშნულების განხორციელება და ამით ის განსხვავდებოდა ფრანგი იურისტების მიერ ჩამოყალიბებული კულტურული ანუ ჰუმანისტური ტენდენციებისგან. ფრანგების მიერ შემუშავებულ მეთოდებს გალური (Mos Gallicus) მეთოდები ეწოდა.

§1. კომენტატორები _ Consiliatores

კომენტატორები ანუ პრაქტიკოსები გამოდიან ევროპული იურისპრუდენციის ჭეშმარიტ ფუძემდებლებად. მათ იუსტინიანეს სამართალი გადააქციეს საერთოევროპულ სამართლად. კომენტატორთა შორის გამოირჩეოდა ბოლონიასა და პერუჯაში მოღვაწე პროფესორი ბარტოლო, რომლის შესახებ მაშინ ამბობდნენ: Nemo iurista nisi bartolista” (არავინაა იურისტი, თუ არა ბარტოლოს მიმდევარი).

კომენტატორებმა შექმნეს სისტემური იურიდიული დოქტრინა, და სქოლაქტიკური დიალექტიკისა და ლოგიკის მეშვეობით, გლოსატორთა მეთოდოლოგია გადააქციეს იურისტის ხელში პროფესიულ იარაღად. იურიდიული სისტემის შემუშავებისას, მათ შეძლეს დაეძლიათ კანონიკური და რომაული სამართალი, აგრეთვე საერთო სამართალსა და ადგილობრივ (რეგიონალურ) სამართალშემოქმედებას შორის არსებული წინააღმდეგობანი. მათი შეხედულებით, რომის სამართალი განიხილებოდა საერთო სამართლად (Ius commune) საერო საქმეებისთვის, მაშინ, როცა კანონიკური სამართალი გამოიყენებოდა მხოლოდ სასულიერო საქმეების მიმართ.

ადგილობრივი კანონმდებლობა მოქმედებდა როგორც სპეციალური სამართლის ნორმები (Iura Propria), რომლებიც ექვემდებარებოდნენ საერთო სამართალს და იურიდიული ძალა გააჩნდათ მხოლოდ საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში.

51

§2. ჰუმანისტები

ჰუმანიზმი, რომლის მთავარი პრიორიტეტი იყო ადამიანი _ შემეცნებითი იდეალის ცენტრი, ყალიბდება XVI საუკუნეში როგორც აღორძინების ეპოქის შედეგი. ჰუმანისტები იზიარებენ კლასიკური ანტიკურობის კანონებს. პრაქტიკული ტენდენციებისგან განსხვავებით, რომელიც ახასიათებდა კომენტატორებს (Mos Italicus), საფრანგეთში გავრცელებული ჰუმანისტების კულტურული მიმდინარეობა (Mos Gallicus), ახდენს ისტორიის საერო მეთოდებით შესწავლას და ცდილობს მისი ძირითადი მოვლენების რელიგიური და უტილიტარული შეხედულებებისგან გათავისუფლებას. თუმცა, ორივე ტენდენცია იზიარებდა კლასიციზმის იდეებს, ანუ კულტურის განვითარება მათ წარმოუდგენიათ მხოლოდ კლასიკური მოდელის საფუძველზე. მათ შორის არსებობდა მნიშვნელოვანი სხვაობა, კერძოდ, დასახული მიზნები და ამ მიზნების მისაღწევად გამოყენებული მეთოდები. ჰუმანისტები დიდად აფასებდნენ კლასიკურ იურისპრუდენციას და ცდილობდნენ გაეთავისუფლებინათ სამართლის წყაროები ყველა სახის მოდიფიკაციებისგან, რომლებიც უხვად ჰქონდათ გამოყენებული იუსტინიანესეული კანონმდებლობის კომპილატორებსა (ინტერპოლაციები) და შუასაუკუნეების პერიოდის გლოსატორებს (Glosa და კომენტარები). ამისათვის მათ საკუთარ გამოკვლევებში გამოიყენეს არა მარტო იუსტინიანეს კოდექსის წინამორბედი სამართლის წყაროები, არამედ სალიტერატურო ტრადიცია. თუმცა, ჰუმანისტებმა ვერ შეძლეს “სამართლის ისტორიის” შექმნა, მათ მიერ გამოკვლეული ანტიკური პერიოდის სამართლის წყაროების ხარჯზე რომის სამართლის შესწავლამ მიიღო მეცნიერული ხასიათი და მათ შეიმუშავეს ე.წ. პროფესორთა სამართალი, რომელიც იყო, იურისტთა საერთო მასიდან განყენებული, მეცნიერთა მცირერიცხოვანი ჯგუფის პრივილეგია.

§3. ბუნებითი სამართლის თეორია

XVIIXVIII საუკუნეების განმანათლებლობის ეპოქაში მოქმედი ბუნებითი სამართლის თეორია აღიარებდა და ამტკიცებდა გონისა და ადამიანის ბუნების შესატყვისი სოციალური ეთიკისა და ყველა ხალხისთვის საერთო, 15 გონის შესაბამისი უნივერსალური სამართლის არსებობას. ბეკონის, დეკარტის, ნიუტონის საბუნებისმეტყველო აღმოჩენების ადამიანის მოქმედების სფეროზე გავრცელებამ, ხელი შეუწყო საზოგადოებრივი ცხოვრების ბუნებითი კანონებით კანონების არსებობის იდეის გავრცელებას. აქედან გამომდინარე, მათ უარყვეს თეოლოგიისა და შუასაუკუნეების ეპოქის ისტორიული მრწამსის პოსტულატები და დაიწყეს ახალი, ზოგადი ცნებებისა და პრინციპების, სამართლის ახალი სისტემის შემუშავება. რეფორმაციისა და კონტრრეფორმაციის იდეებით, აგრეთვე საფრანგეთის რევოლუციის მონაპოვრით, გამხნევებული ბუნებითი სამართლის თეორიის იდეოლოგები, უზენაეს იდეალებად მიიჩნევენ ადამიანებს შორის თანასწორობასა

52

და სამართლიანობას, რომლებსაც უნდა უზრუნველყეყოთ თავისუფლება და შემწყნარებლობა. ამ სკოლის უდიდეს იურისტებად ითვლებიან ჰუგო გროციუსი (საერთაშორისო სამართლისა და გონის სამართლის მეთოდოლოგიის ფუძემდებელი), სამუელ პულენდორფი, ქრისტიან თომაზიუსი და ქრისტიან ვოლფი. ენციკლოპედისტები აკრიტიკებდნენ იურისტების მიერ აღიარებული კაზუისტიკის მეთოდს, რომელიც გამოიყენებოდა ანალოგიით მსჯელობისას და პრეცედენტის საფუძველზე, და რის გამოც, მათი აზრით, ადგილი ჰქონდა სამართლებრივ გაუგებრობებსა და გაურკვევლობას, უიმედობას მოქალაქეთა შორის.

რაც შეეხება რომის სამართალს, ბუნებითი სამართლის სკოლა მას განიხილავდა როგორც Ratio Scripta (დაწერილ გონს). იურისტები კვლავ იყენებდნენ რომანისტიკიდან გადმოღებულ ცნებებს და აკრიტიკებდნენ სამართლამცოდნეობით ნაშრომების უსისტემობას. ამგვარ დოქტრინულ მიმდინარეობაში განსაკუთრებული როლი შეასრულეს ფრანგმა მეცნიერებმა დომამ და ბოტიემ, რომლებმაც გადამწყვეტი გავლენა იქონიეს 1804 წ. ნაპოლეონის კოდიფიკაციაზე.

§4. სამართლის ისტორიული სკოლა (გერმანული)

ახალი სამართლის მეცნიერების და რომის სამართლის, როგორც “მოქმედი” სამართლის ახალი დამოკიდებულება განვითარდა გერმანიაში შექმნილი სამართლის ისტორიული სკოლის და განსაკუთრებით ამ სკოლის დამაარსებლის ფონ სავინის მეშვეობით. სავინის ნაშრომში “რომის მოქმედი სამართლის სისტემა” დაამკვიდრდა რომის სამართლის, როგორც ევროპული კულტურის საფუძვლისა და განუყოფელი ნაწილის უცვლელი ღირებულება. ის განიხილავს სამართალს ორი სხვადასხვა _ ისტორიული და სისტემური _ მიდგომის გამოყენებით. პირველ შემთხვევაში სამართალი აღიქმება როგორც ხალხის სულის ბუნებრივი და სპონტანური გამოვლინება; სამართალი ისეთივე ავთენტური მოვლენაა, როგორც ხელოვნება, ენა და ფოლკლორი. თუმცა, ხალხი და მისი სული საკუთარ თავს გამოხატავენ არა პირდაპირ და უშუალოდ, არამედ განათლებული იურისტების, მეცნიერებისა და მოსამართლეების მეშვეობით იურისტის უცვლელი დანიშნულებაა საკუთარი ერის ისტორიის შესწავლა, რათა მან შეძლოს თავისი იურიდიული მემკვიდრეობის განსაზღვრა, თანაც, ხელი შეუწყოს გონს განახლებასა და შენარჩუნებას.სისტემურობის თვალსაზრისით, სამართალი შედგება მეცნიერული რაციონალიზმისადმი დაქვემდებარებული ცნებებისა და პრინციპების ერთობლიობისაგან.

იურიდიული დოგმატიკა ეფუძნება სისტემატიკას, ინდუქციისა და დედუქციის მეთოდების გამოყენების მეშვეობით.სამართლის მიმართ კანტის მიერ შემუშავებული ახალი მეცნიერების კონცეფციისა და საუნივერსიტეტო იდეის (რომელიც იქნებოდა სამეცნიერო კვლევების ცენტრი) გამოყენებამ ხელი შეუწყო

53

იურისტების სამართლისგან განსხვავებული პროფესორთა სამართლის შექმნას (საქმე ეხება ბერლინის უნივერსიტეტს, რომელიც გაიხსნა 1810 წელს და რომელშიც პროფ. ჰუმბოლტმა, სხვა გამოჩენილ მეცნიერთა შორის, მიიწვია სავინი). სავინიმ გაითვალისწინა გლოსატორთა შემოქმედება, თუმცა, უპირატესობა მიანიჭა ჰუმანისტებს, ვინაიდან თვლიდა, რომ კომენტატორები და მათი მიმდევრები უსუს მოდერნუს მეთოდის გამოყენებისას ამსხვრევდნენ მის კეთილშობილურ პროპორციებს. სავინის იმის გამო აკრიტიკებდნენ, რომ მისი მოქმედი რომის სამართლის სისტემა სინამდვილეში არც ერთ ეპოქაში მოქმედებდა,

არამედ შედგენილი სხვადასხვა ეპოქის იყო ელემენტებისგან. მათ შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო არქაული და კლასიკური სამართალი, რომლებმაც ხელოვნურად მიიღეს მოქმედი ხასიათი და ზოგადი თეორიის დოგმებად იქცნენ.

§5. XIX საუკუნის პანდექტისტები

პანდექტური სამართლის (პანდექტების თანამედროვე გამოყენება _ Usus Modernum Pandectarum) ფუძემდებლებმა, რომლებიც დაკავშირებულნი იყვნენ წინამორბედ სკოლებთან, შეიმუშავეს მეცნიერება და იურიდიული დოგმატიკა ჩორპუს იურის ინტერპრეტაციის მეშვეობით, ე.წ. “ცნებების იურისპრუდენცია” ანუ პანდექტისტიკა (მან ეს სახელწოდება შეიძინა პანდექტების სისტემური შესწავლის გამო), რომელსაც საფუძველი ჩაუყარა რ. პუხტამ და რომელიც წარმოდგენილი იყო ისეთი ცნობილი რომანისტების სახით, როგორებიც იყვნენ ვაგნეროვი, დერნბურგი და ვინდშაიდი, შეიმუშავებს პანდექტური სკოლის თეორია. პანდექტისტები მფარველობდნენ იურიდიული მეცნიერების პოზიტივისტურ მიმდინარეობას. მათი აზრით, იურიდიული წესრიგი არის პრინციპებისა და ნორმების სრული და დახურული სისტემა. ამიტომ ისინი უარყოფდნენ კაზუსების არსებობას, რომელთა ადგილი არ არის ცნებებისა და დოგმების სისტემაში,

ვინაიდან იურისტი ფლობს ისეთ საშუალებებს, რომლებიც შეავსებენ მათ და გამოძებნიან მათი გადაწყვეტის ხერხებს თუნდაც იმ შემთხვევაში, როცა ის გათვალისწინებული არაა ნორმით და ამისთვის გამოიყენონ ფორმალურლოგიკური პროცედურები.

VIII. რომაული იურისპრუდენცია და მოქმედი იურიდიული სისტემები

მას შემდეგ, რაც შეიქმნა და ძალაში შევიდა სამოქალაქო კოდექსები რეალიზებულად ითვლება რომის სამართლის აქტუალიზაციის პრაქტიკული ტენდენცია, ანუ იტალიური მეთოდი (Mos Italicus). თუმცა, უსაფუძვლოა იმის მტკიცება, რომ იურისტებს გაუჩნდათ ინტერესი რომის სამართლის მიმართ,

54

ვინაიდან დღემდე არსებობს ისტორიული და დოგმატური ხასიათის მრავალი მიზეზი, რომელიც უწყობს ხელს რომის სამართლის სიცოცხლისუნარიანობას. რომის სამართლის ცნებები და პრინციპები დღემდეა შენარჩუნებული სამოქალაქო კოდექსებში და მოქმედებენ იურისპრუდენციასა და დოქტრინაში. იმისთვის, რომ ეროვნული სამართლებრივი სისტემების ურთიერთშეფასების მყარი საფუძველი შეიქმნას, ამოსავალ წერტილად უნდა გამოვიყენოთ მათი საერთო რომანისტიკული წყაროები, ზუსტად ისე, როგორც ეს კეთდება ახალი საერთოევროპული სამართლის შექმნის შემთხვევაში. რომაული იურისპრუდენცია, სასამართლო გადაწყვეტილებების საფუძველზე შექმნილი, თანამედროვე სამართლისგან განსხვავებით, წარმოადგენდა კონსულტაციების ფორმით განხორციელებულ თავისუფალ საქმიანობას, ისევე როგორც საერთო სამართლის განმმარტებელთა და კომენტატორთა (Consiliatores) ნაშრომები. იმის მიხედვით, თუ როგორია სამართალმცოდნეობის ხასიათი: შემოქმედებითი თუ საინტერპრეტაციო, ყოფს თანამედროვე იურიდიულ სისტემებს დახურულ და ღია სისტემებად, ანუ უნდა გავარკვიოთ, სამართალი შექმნილია ცოცხალი, პრეცედენტული წესით თუ დაწერილი, ერთ კრებულში სისტემატურად ჩამოყალიბებული ნორმების მეშვეობით. ღია მოდელის ტიპს წარმოადგენს ანგლოსაქსონური პრეცედენტული სამართლის სისტემა; ხოლო დახურული მოდელი აისახება სამოქალაქო კოდექსებში. თუმცა, აღნიშნული განსხვავება სულაც არ გამოდგება ამ ორ სისტემას შორის მკვეთრი საზღვრების გასავლებად, ვინაიდან, თანამედროვე პირობებში, ორივე სისტემის დამახასიათებელი ნიშანია საკანონმდებლო სამართლის გამოყენება; გარდა ამისა, ისინი ყოველთვის ვერ დაეყრდნობიან ისტორიული წარსულის მკაცრ კრიტერიუმებს.იმის გამო, რომ რომაული იურისპრუდენცია მუდმივად ხელს უწყობდა სამართლის შემოქმედებით განვითარებას და უდავო გავლენას ახდენდა სხვადასხვა იურიდიულ სისტემაზე, ცალცალკე უნდა განვიხილოთ რომის სამართლის დამოკიდებულება სამოქალექო კოდექსისა და ანგლოსაქსონური “საერთო სამართლის” მიმართ.

§1. სამოქალაქო კოდექსები

“ბუნებითი სამართლის” თეორიის მიმდევართა დოქტრინა და მათი პოსტულატები სამართლის შესახებ, რომელიც ეფუძნება კანონის წინაშე მოქალაქეთა თანასწორობასა და გონს, ხელს უწყობდა სამოქალაქო კოდექსების შექმნასა და გამოცემას. ნაპოლეონის 1804 წლის სამოქალაქო კოდექსის შექმნით საკოდიფიკაციო საქმიანობა საფრანგეთში აღწევს უმაღლეს დონეს, თუმცა, მას წინამორბედები ჰყავდა ბავარიისა და პრუსიის სამოქალაქო კოდექსების სახით. მანამდე, საფრანგეთის რევლუციის პერიოდში მისმა ავტორებმა უარი თქვენს ოთხ პროექტზე, რომლებიც, მათი აზრით, მიჩნეული იქნა ან ძალზედ კაზუისტურად, ან, პირიქით, აბსტრაქტულად. ორ უკიდურესობას შორის აღმოჩენილი თანაფარდობის წყალობით ფრანგული კოდექსის მუხლები წარმოადგენდნენ საკანონმდებლო ტექნიკის ნიმუშს, რომელიც მოგვიანებით სხვებისთვის სამაგალითო გახდა.

55

კოდექსმა გავლენა მოახდინა როგორც ამერიკულ, ისე ევროპულ კოდიფიკაციებზე. ნაპოლეონის კოდექსის წარმატება განპირობებული იყო რომის სამართლის პრინციპებიდან ნაწარმოები სისტემის გამოყენებით და ამ სისტემის აღნაგობით. XIX საუკუნის დიდმა ფრანგმა იურისტებმა _ ობრიმ და რომმა _ აღმოაჩინეს იურისპრუდენციისა და დოქტრინის ურთიერთზემოქმედება, რომლებიც, თავის მხრივ, ახალმა კანონმდებლობამ დიდი სიმამაცითა და სიბრძნით ახსნა და განმარტა.გერმანიის სამოქალაქო ძეგლისდება ვერ შედიოდა ძალაში 1900 წლამდე, რადგან მას წინააღმდეგობას უწევდა ისტორიული სკოლა. გერმანული სამოქალაქო ძეგლისდება არის პანდუქტისტიკის ყველაზე კარგი და ყველაზე დამახასიათებელი ქმნილება, რომელიც წარმოადგენს ამ მიმდევრობის ბოლოსა და აგრეთვე, რომის სამართლის მოქმედების დასასრულს. ზოგადმა ნაწილმა და იურიდიული გარიგების დოქტრინამ გადამწყვეტი ზეგავლენა იქონია თანამედროვე ცივილისტიკაზე.

§2. ინგლისური სამართალი

Common Law and Equity _ საერთო სამართალი და სამართლიანობის სამართალი.სამართლის ამ სისტემის წარმოშობა ხასიათდება განსაკუთრებული და სპეციფიკური თავისებურებებით, რომლებიც განასხვავებენ მას კონტინენტის სამართლებრივი სისტემების რომანისტული ტრადიციებისგან. თუმცა, მასშიც არის ურთიერთგანსხვავება სტატუსისა ანუ საკანონმდებლო სამართალსა (Statute Law) და პრეცედენტულ სამართალს (Common Law) შორის.“საერთო სამართლის” (Common Law) ისტორია იწყება XI საუკუნეში ნორმანთა შემოსევის შემდეგ, როცა იულიამ დამპყრობელმა ინგლისში შემოიღო ბატონყმური სისტემა და ცენტრალიზებული ადმინისტრაცია. სამართლებრივი რეფორმები ხორციელდებოდა სამართალწარმოების სფეროში, ვინაიდან მეფემ საკუთარ თავზე აიღო უკვე არსებული სამართლისა და მართლმსაჯულების დაცვის უფლებამოსილებანი. სასამართლო ხელისუფლების ცენტრს წარმოადგენდა სამეფო კურის სასამართლო (Curia Regis). სადაც გადაისინჯებოდა ადგილობრივ სასამართლოებში განხილული საქმეები. მეფის სასამართლო ხელისუფლება ხორციელდებოდა შერიფის ანუ იმ მოხელის მეშვეობით, რომელიც აღჭურვილი იყო სასამართლო და ადმინისტრაციული ფუნქციებით და გამსვლელი სასამართლო სხდომების (Justice in Eyre) საქმიანობის მეშვეობით. სამართალწარმოება ეყრდნობოდა სასამართლო ბრძანებების (Writs an Brevia) სისტემას. ბრძანება იყო განსაკუთრებული დოკუმენტი, რომელიც ძალზედ სიტყვაძუნწად იწერებოდა პერგამენტზე, ტიპიური და მკაცრად ფიქსირებული ფორმულების გამოყენებით. ეს დოკუმენტები გამოდიოდა სამეფო კანცელარიიდან, რომელიც იყენებდა ფორმულათა განსაზღვრულ კრებულებს და ამისთვის იღებდა გასამრჯელოს სასამართლო ბრძანებებისა და მათ საფუძველზე გაცემული სარჩელების მეშვეობით, მეფე ადგენდა კანონებს კერძო სამართლის სფეროში (იმდენი სარჩელი იყო, რამდენიც ბრძანებათა ფორმულა). ამიტომ, ინგლისური “საერთო

56

სამართალი” თავიდანვე იყო პოზიტიური; თუმცა, ყოველთვის ითვლებოდა დაუწერელ ჩვეულებით სამართლად, ხოლო უნივერსიტეტებში აღორძინებული რომის სამართალი წიგნიერი და იდეალური სამართლის ხასიათს ატარებდა.

“სამართლიანობის სამართლის” (Equity) ცნებაში გულისხმობენ სასამართლო სისტემას, რომელიც უპირისპირდება “საერთო სამართალს (Common Law) და მოქმედებდა ლორდკანცლერის სასამართლოში (Ciyrt if Chansery). ქვეშევრდომებს შეეძლოთ პეტიციით უშუალოდ მიემართათ მეფისთვის მართლმსახულების განხორციელების მოთხოვნით. მეფე გზავნიდა მოთხოვნას სამეფო საბჭოსა (King’s Council) და კანცლერთან, რომელიც ითვლებოდა სამეფო სინდისის მცველად (Keeper of the King’s Conscience). სასულიერო პირის _ კანცლერის იურისდიქცია ეფუძნებოდა სამართლიანობის ცნებას და მიზნად ისახავდა მოპასუხის სინდისის განწმენდას.

“სამართლიანობის სამართალი” მიმართული იყო მართლმსახულების არსებითი და არა ფორმალური განხორციელებისკენ, რადგან მოქმედებდა ორი ხერხით: რეალური აღსრულება (Specific Performance), რომელიც ხორციელდებოდა განსაკუთრებული ფორმით აღსრულების შესახებ დადგენილების გამოცემისა და რაიმე მოქმედების (Injunction) სასამართლო აკრძალვის მეშვეობით, რომელიც გულისხმობდა ზიანის მიმყენებელი გარკვეული მოქმედების განმეორებით ჩადენის აკრძალვას.

“საერთო სამართალსა” და “სამართლიანობის სამართალს” შორის კონფლიქტები მაშინ შეწყდა, როცა სამეფო იურისდიქციამ მოიპოვა პირველი გამარჯვება, “სამართლიანობის სამართლის” უპირატესობის შესახებ ბრძანებულების გამოცემის სახით. თუმცა, მათ შორის დაპირისპირება კვლავ გრძელდებოდა, ვინაიდან Common Law ფარგლებში მოქმედი მოსამართლეები არ იწონებდნენ კანცლერის სასამართლოს ვესტმინსტერის სასამართლოების მიმართ სააპელაციო ინსტანციად გადაქცევის ფაქტს. რაც შეეხება რომის სამართლის რეცეფციას, ინგლისური სამართლის ევოლუციის პროცესში, ყურადღება უნდა გამახვილდეს სამ მომენტზე:

1) ეკლესიისა და უპირველეს ყოვლისა ბენედიქტელთა ორდენის, და გლოსატორთა დოქტრინის გავლენა. რომანისტიკის ზემოქმედების კვალი შეინიშნება ტერმინოლოგიაში, რომელიც ასახავს რომის სამართლის ცნებების გამოყენების ინგლისური სამართლის ანალიზისა და მისი სამართლის სისტემად გადაქცევის პროცესში; 2) რომის სამართლის რეცეფციამ გერმანიაში გადამწყვეტი გამარჯვება მოიპოვა XVI საუკუნეში, როცა საეპისკოპოსო სასამართლოებმა ქორწინების საკითხებში აღიარეს რომაულკანონიკური დოქტრინა, ხოლო ინგლისური “საერთო სამართლის” გამარჯვებას უზრუნველყოფდა იურისტთა წოდებისა და მათი წარმომადგენლის _ კოკის პიროვნული ავტორიტეტი, რითაც ითრგუნებოდა რომის სამართლის დებულებების გამოყენება ინგლისური ჩვეულებების მიმართ; 3) მესამე მომენტი შეეხო სამართლის თეორიასა და არა

57

პრაქტიკას, რაშიც დიდი წვლილი მიუძღვის ინგლისელი მოაზროვნის ჯონ ოსტინის თხზულებებსა და სამართლის ისტორიკოსის მეიტლენდის შრომებს.

რომაული და ინგლისური იურისპრუდენცია ემთხვევა ერთმანეთს, მიუხედავად იმისა, რომ ადგილი აქვს სხვადასხვაგვარ კონკრეტიკასა და განვითარების გზას. თუმცა, მათ შორის ბევრია საერთო სასამართლო გადაწყვეტილებების კაზუისტურ ხასიათში, კაზუსებიდან გამომდინარე პრინციპებისა და ნორმების წარმოშობაში, აგრეთვე, ანალოგიის ტექნიკის გამოყენებაში. აღსანიშნავია ის გარმოებაც, რომ იურისტთა და მოსამართლეთა გადაწყვეტილებებზე დიდ გავლენას ახდენს ინტუიცია, რომელიც ეფუძნება სამართლიანობის პრინციპს (ლოგიკური და სისტემური კრიტერიუმების მიუხედავად).

თავი III. რომის საჯაროსამართლებრივი ინსტიტუტების განვითარების ძირითადი ეტაპები და თავისებურებანი

რომის სამართალი ეწოდება რომში მოქმედი იურიდიული დებულებების ერთობლიობას. ეს სამართალი ვითარდებოდა ხანგრძლივი ისტორიული პერიოდის განმავლობაში, რომელიც გრძელდებოდა 13 საუკუნის მანძილზე

_ ქრ. შ-მდე 753 წლიდან ქრ. შ-ბის 565 წლამდე იმპერატორ იუსტინორეს გარდაცვალებამდე.

თუმცა, რომის სამართლის გამოყენების ისტორია არ შემოიფარგლება მხოლოდ აღნიშნული ქრონოლოგიური ჩარჩოებით. ის განაგრძობდა არსებობას სხვადასხვა ხალხისა და საზოგადოების ინტერესების შესაბამისად შუა საუკუნეებში, ახალ ხანაში და ჩვენს დრომდეც კი შესძლო მოღწევა. ამიტომაც ამბობენ, რომ რომის სამართალმა განიცადა ხელმეორე დაბადება. მიუხედავად იმისა, რომ რომანისტთა, ანუ რომის სამართლის მკვლევართა ძირითადი ინტერესის ობიექტს წარმოადგენს რომის მოქალაქეთა შორის ურთიერთობების მარეგულირებელი კერძო სამართალი, დღემდე იქმნება მრავალი სამეცნიერო ნაშრომი, რომელშიც შესწავლილია რომის საჯარო სამართალი და რომაული სახელმწიფო ინსტიტუტების ჩამოყალიბებისა და განვითარების ისტორია. ასეთი სახის გამოკვლევებში აუცილებელია გავითვალისწინოთ ისტორიული მონაცემებიც, კერძოდ, რომის კერძოსამართლებრივი ინსტიტუტების ევოლუციის პროცესი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული რომში მოქმედ პოლიტიკურ სისტემასა და სამართალშემოქმედებით ტრადიციებთან. რომის პოლიტიკურმა სისტემამ განვლო მმართველობის სფეროს ტრანსფორმაციის რამდენიმე ეტაპი:

1. რექსების ხანა ქრ. შ-მდე 753-510 წწ.

2. რესპუბლიკის პერიოდი ქრ. შ-მდე 510-527 წწ.

3. პრინციპატის ხანა ქრ.შ-მდე 27 წ. - ქრ. შბის 284 წ. 58

4. დომინატი 284-565 წწ. ეს ბოლო ორი ეტაპი წარმოადგენენ იმპერიული მმართველობის ფორმის ორ განსხვავებულ საფეხურს.

მხედველობაში ვიღებთ რა საკუთრივ რომის იურიდიული სისტემის, როგორც გარკვეული მოდელის განვითარებას, უნდა გამოვყოთ ის რამდენიმე ეტაპი, რომლის დადგომისას რომის სამართალი იძენდა, თითოეული ეტაპისათვის დამახასიათებელ, მნიშვნელოვან თავისებურებას:

1. უძველესი ანუ კვირიტული სამართლის პერიოდი არქაული სამართალგანვითარების ხანა: ქრ.შ-მდე 753-367 წწ.

2. წინაკლასიკური სამართალგანვითარების პერიოდი ქრ.შ-მდე 367-130 წწ.

3. კლასიკური სამართლის ხანა: ქრ.შ-მდე 130 წ. ქრ.შბის 235 წ. ეს ხანგრძლივი პერიოდი, თავის მხრივ, იყოფა სამ ეტაპად:

ა) ადრეული კლასიკა ქრ.შ-მდე 130-30 წწ.

ბ) განვითარებული კლასიკა ანუ ცენტრალური ეტაპი ქრ. შ-მდე 30 წ. - ქრ.შ-ის 130 წ.

გ) გვიანდელი კლასიკა 130-235 წწ.

4. სამართალგანვითარების პოსტკლასიკური პერიოდი 235-527 წწ.

5. იუსტინიანეს მმართველობის ხანის სამართალი 527-568 წწ. რომის სამართლის ისტორიის პირველი პერიოდი - არქაული, კვირიტული სამართლის ხანა დროში ემთხვევა რექსების ხანისა და რესპუბლიკური სახელმწიფო წყობილების ადრეულ და კლასიკურ პერიოდებს. კლასიკური სამართლის პირველი ეტაპი შეესაბამება გვიანდელი რესპუბლიკის ხანას, ხოლო კლასიციზიმის მეორე და მესამე ეტაპები რინციპატის ხანას (იმპერიული მმართველობის პირველ ეტაპს), ანუ რომის იმპერიის ტერიტორიული გაფართოების დროს.

რომის სამართლის ისტორიის პოსტკლასიკური და იუსტინიანეს კანონმდებლობის პერიოდები შეესაბამებიან შეუზღუდავი მონარქიული მმართველობის დომინატის ხანას.

§1. ჩივიტას ჩასახვა: ღეხის ხანა

ძველრომაული თემის მიმართ სახელმწიფოებრიობის თანამედროვე კონცეპციების (სახელმწიფოს შესახებ თეორიების) გამოყენება თითქმის შეუძლებელია: ძალზედ დიდია მოდერნიზმში გადავარდნის რისკი. ძველი რომაელებისათვის პოლიტიკური ერთობა განუყოფელი იყო იმ მოქალაქეებისაგან, რომლებიც ჰქმნიდნენ რომაულ თემს. ამიტომ, ისინი საკუთარ თავს უწოდებდნენ Populus Romanus, თანაც

59

ოფიციალურ დოკუმენტებსა და ლეგიონერთა სამკერდე ნიშნებში პირველი ადგილი დათმობილი ჰქონდა სენატს: Senatus Populusque Romanus (SPQR). Respublicas ცნება გამოიყენებოდა საზოგადოებრივი საქმეების ან საზოგადოებრივი ქმედებების აღსანიშნავად.

პრინციპატის ეპოქაში რომაულ Libera Respublica დაუპირისპირდა იმპერატორის პოტესტას. მეცნიერთა უმრავლესობის აზრით, პრიმიტიული რომაული პოლიტიკური ორგანიზაცია ყველაზე უკეთ შეესაბამება ტერმინს “ქალაქ-სახელმწიფოს”; ეს იყო გარკვეული ციტადელი, რომლის კედლებს შიგნით განლაგებული იყო ხელისუფლების განმახორციელებელი როგორც საქალაქო, ისე მის კონტროლის ქვეშ მყოფი ტერიტორიების ადმინისტრაციული ორგანოები.

თანამედროვე კვლევები საშუალებას იძლევიან, დავასკვნათ, რომ რომის სახელმწიფო ჩამოყალიბდა თანმიმდევრული სინოიკიზმის (ახლო მდებარე დასახლებათა ურთიერთშერწყმის) საფუძველზე.

რომი შეიქმნა შვიდ ბორცვზე განლაგებული რამდენიმე დასახლების გაერთიანების (ურთიერთშერწყმის) შედეგად. ადგილს, რომელზეც აღიმართა რომი შეპტიმონტიუმ ანუ შვიდბორცვიანი ეწოდებოდა: მოგვიანებით ისინი შემოიზღუდა ქალაქის კარიბჭით. ამ ბორცვთა შორის ერთერთი იყო კაპიტოლიუმი, რომელმაც საკუთარი სახელწოდება მიიღო შემდეგი გარემოების გამო: ამ ადგილას აწარმოებდნენ მიწის სამუშაოებს, რათა ჩაეყარათ იუპიტერის ტაძრის საძირკველი და მუშებმა მიწაში აღმოაჩინეს ადამიანის თავი. პრიმიტიული სასოფლო თემი, რომელიც ჩამოყალიბდა მდ. ტიბროსის ნაპირზე, მეტად ხელსაყრელი სავაჭრო გზების (Via Salaria) გადაკვეთაზე, თანდათანობით იძენს ცივიტას ქალაქ-სახელმწიფოს სტრუქტურასა და ნიშნებს. უძველესი ცივიტას წარმოადგენდა კედლით შემოზღუდულ ტერიტორიას (Pomoerium), რომელსაც უხვად გააჩნდა სხვადასხვა მაგიური რიტუალებისა და რელიგიური წესების ჩასატარებელი წმინდა ადგილები; აქვე იყო განლაგებული უძველესი მთავრობის რეზიდენცია და სახალხო კრებების ჩატარების ადგილი. კედლები იცავდნენ მოქალაქეებს მტრის თავდასხმისაგან. ანტიკური ტრადიციის თანახმად, უძველესი დასახლება დაუარსებია რომულუსს, მასვე განუსაზღვრავს ქალაქის თავდაპირველი ტერიტორიული ფარგლები (ე.წ. Roma Quadrata). ქალაქს გარს აკრავდა საზოგადოებრივი მიწები და საძოვრები (აგერ პუბლიცუს), შემოსევებისაგან დაუცველი სოფლები და მიწათმოქმედთა ცალცალკე მდგომი ქოხმახები. არქეოლოგიური გათხრების მასალები მოწმობენ, რომ ცივიტას ირგვლივ გამაგრებითი სამუშაოები პერმანენტულად, ლათინების თემებით დასახლებული სოფლების ურთიერთშერწყმის ან გაერთიანების გზით, მიმდინარეობდა.

თავდაპირველად რომი იყო ალბალონგას (Alba Longa) კოლონია (იმ ღორის ფერის მიხედვით, რომელმაც 30 გოჭი დაყარა და ადგილის რელიეფის გათვალისწინებით). აქვე დაბადებულა ქალღმერთ ვესტას ქურუმი ქალი ვესტალკა რეასილვია, რომელიც იყო ტყუპი ძმების რომულუსისა და რემუსის დედა) და

60

წარმოადგენდა ერთიანი მმართველობის ქვეშ შერწყმული საზოგადოებრივი ჯგუფების კონგლომერატს (Coetus honinum iure Sociali - ციცერონის სიტყვები).

პრიმიტიული ცივიტას მმართველობის ორგანოები იყო:

ა) Rex Reqsi (Rex) გახლდათ უზენაესი სამხედრო და პოლიტიკური ბელადი. მას შეეძლო განეხორციელებინა მოქალაქეთა საკრალურ წარმომადგენლის ფუნქცია, როცა ხალხს სურდა ღმერთებთან ურთიერთობა. ამიტომ რექსი აღჭურვილი იყო რელიგიურმაგიური რიტუალების ჩატარების უფლებამოსილებით. რექსი ბელადი (Ductor) იყო მაგიური უნარითა და ხელისუფლებით აღჭურვილი პირი, რაც კიდევ უფრო ამყარებდა მის ზებუნებრივ ხასიათს, რომელიც დაფუძნებული იყო რეხის პირად ქარიზმატულობაზე. სწორედ ის, რომ ხალხმა ირწმუნა რექსის პიროვნული უზენაესობა და ზებუნებრივი ძალა, აიძულებდა მათ დამორჩილებოდა მას და ეღირებინა მისი ხელისუფლების უზენაესობა.

რომაელები თვლიდნენ, რომ ღეხი დანიშნულია ღვთის ნების შესაბამისად და ამ ნებას ხალხს ამცნობდნენ ქურუმები, რომლებიც აკვირდებოდნენ ზეციურ მოვლენებს, მკითხაობდნენ მსხვერპლად შეწირული ცხოველების შიგნეულობაზე და ჩიტების ფრენაზეც კი (Auspicium, Augurium).

ტრადიციის თანახმად, რომს მართავდა შვიდი რექს: რომულუსი, ნუმა პომპილიუსი, ტულუს ჰოსტილიუსი, ანკუს მარციუსი, ტარკვინიუსი, სერვიუს ტულიუსი და ტარკვინიუს ზვიადი (ამაყი). პირველი ოთხი რექსი იყო ლათინთა და საბინთა ტომების, ხოლო ბოლო სამი რექსი ეტრუსკთა წარმომადგენელი.

რესპუბლიკური პერიოდის რომმა შეინარჩუნა რექსების ხელისუფლების აშკარა რუდიმენტები Rex Sacrorum (საღვთო რიტუალების განხორციელება); Interrex (შუალედური ფუნქციებით აღჭურვილი); Regifugium (რექსის გაქცევა); Formula quando rex Cimitia vit fas (როცა რექსი გამოაქვეყნებდა ღვთის ნებას). ლათინი რექსები რომს მართავდენ სენატთან შეთანხმებულად და ხალხის მხარდაჭერით სარგებლობდენ.

ეტრუსკების რექსებმა, პირიქით, საკუთარი დესპოტიზმით, დაიპირისპირეს ხალხი. რომაელები განუდგნენ ბოლო რექს, აუჯანყდნენ ტარკვინიუსს ზვიადს და განდევნეს ის.

ეტრუსკული დინასტიის რექსებმა შემოიღეს უზენაესი ხელისუფლების (Imperium) შემდეგი სიმბოლოები: სპილოს ძვლისგან დამზადებული ტახტი, პორფირის ტოგა (Toga) და როზგებით შეიარაღებული პირადი მცველები (Lictores). ამრიგად, რომაელი რეხ არავითარ შემთხვევაში ჩაითვლება მეფედ და ეს ეპოქა არასწორად მიიჩნიეს მონარქიული მმართველობის პერიოდად.

ბ) სენატი61

თავდაპირველი სენატი იყო უხუცესთა საბჭო (Senex - მოხუცი), რომელიც ეხმარებოდა რექსს მმართველობის სფეროს უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადაწყვეტაში. კერძოდ, ომისა და ზავის საკითხებში. ტრადიციის თანახმად, რომულუსმა თვითონ დააარსა სენატი, რომლის შემადგენლობაში შეიყვანა 100 სენატორი; გარკვეული დროის შემდეგ, მათი რიცხვი გაიზარდა და ტარკვინიუსის მმართველობაში 300 მიაღწია. შესაძლოა, სენატორთა რიცხვი განისაზღვრებოდა იმ პატრეს რაოდენობით, რომლებმაც მოიპოვეს სენატში ადგილის დაკავების უფლება. Patres ტიტული, რომელსაც სენატორები ატარებდენ, უფრო იმაზე მეტყველებს, რომ სენატი იქმნებოდა გვარების მეთაურთა წრიდან. გვარი იყო იმ რამდენიმე მონათესავე ოჯახის გაერთიანება, რომელსაც ჰყავდა საერთო წინაპარი. რომანისტიკაში დიდი ხნის განმავლობაში განიხილებოდა საკითხი ოჯახს (Famila), გვარის (Gens) და ტომის (Tribus) როლის შესახებ, ცივიტას შექმნის საქმეში. ოჯახის წევრები ერთმანეთთან დაკავშირებული იყვნენ სისხლით ნათესაური კავშირით; ეს ყველაზე ძველი სოციალური ორგანიზმი, საზოგადოებრივი ერთეულია.

ასეთი ოჯახების კავშირი, რომელსაც ჰყავს საერთო წინაპარი (Patres Gentis) ქმნის ნათესავთა ერთობას გვარს (Gens). გვარის წევრები ატარებენ საერთო გენტილურ (საგვარეულო) სახელს და აღასრულებენ გვარის ყველა წევრისათვის თანაბრად წმინდა რიტუალებს (Sacra Gentilicia). რექსის გარდაცვალების შემდეგ მთელი ძალაუფლება გადადიოდა სენატორთა ხელში (Interregnum), რომლებიც მონაწილეობდნენ ახალი რექსის არჩევაში.

გ)ხალხი და სახალხო კრებები

პირველ საუკუნეებში ხალხი შედგებოდა ორი ფენისაგან პატრიციებისა და პლებეებისაგან. პატრიციები პრივილეგირებულ ფენას შეადგენდენ და მათზე დამოკიდებული იყვნენ კლიენტები და გააზატებულნი. პატრონისა და კლიენტის ურთიერთობების შესახებ ცნობებს იძლევა დიონისე ჰალიკარნასელი, რომელიც ამტკიცებდა, რომ პატრონის უფლებების შემოღება უკავშირდება რომულუსის სახელს: პატრონი კლიენტს აძლევდა იურიდიული ხასიათის რჩევებს და იცავდა მას სხვა პირთა მხრიდან უკანონო დევნისაგან; კლიენტი, თავის მხრივ, გაჭირვების შემთხვევაში, საკუთარ თავზე იღებდა პატრონის დახმარების ვალდებულებას, კერძოდ, მისი ქალიშვილების გათხოვებისას ან პატრონის ტყვეობდან გამოსყიდვის დროს; კლიენტს უნდა გადაეხადა საკუთარი პატრონის სასამართლო ხარჯები ან საჯარო ჯარიმები. არც პატრონს, არც კლიეტს ჰქონდათ სასამართლოში ერთმანეთის წინააღმდეგ მოწმედ გამოსვლის უფლება. კლიენტს არ შეეძლო პატრონის მიერ მხარდაჭერილი კანდიდატურის წინააღმდეგ ხმის მიცემა. პატრიციების ფენა შედგებოდა 100 ოჯახისგან (Familia), რომელიც უძველესი დროიდან დასახლდა რომის ტერიტორიაზე (ამ წოდების წარმომადგენლები იყვნენ პატრიციატის შთამომავლებიც). ეს ოჯახები ერთიანდებოდენ გვარებში, გვარები

62

ტომებში. პატრიციები შეუზღუდავად სარგებლობდენ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებით, თუმცა, აღნიშნულ უფლებებს მოკლებული იყო პლებეების (Plebs) ფენა.

პლებეები რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ბრძოლობდენ უფლებრივი თანასწორობისა და საზოგადოების ერთიანი პატრიციულპლებეური ზედა ფენის ნობილის შექმნისათვის და რომელიც გაბატონებულ ფენას შეადგენდა რესპუბლიკურ სახელმწიფო წყობილებაში. ხალხი მოიწვევოდა სპეციალური კრებების ე.წ. კომიციების (Comitia; Cum+ire: შეკრება) სხდომებზე.

სახალხო კრების უძველეს სახეს წარმოადგენდა კურიის კრება (Comitia Curiata), რომელიც მოქალაქეებს აერთიანებდა კურუიების მიხედვით. ცურიათა რიცხვი 30 შეადგენდა, ხოლო კურიები სამ ტრიბუტაში ერთიანდებოდენ. თავდაპირველად, კურიის კრების კომპეტენციაში შედიოდა Lex Curiata de Imperio მოწონება და მხარდაჭერა (რომლის ძალით რექსი აღიჭურვბეოდა სახელისუფლო უფლებამოსილებით და ადროგატიო (შვილად აყვანის ერთერთი სახე უფლებით). ცენტურიალური კომიციების (Comitia Centuriata) შექმნის ტრადიცია მიეწერება ბოლოსწინა ეტრუსკულ რექსს _ სერვიუს ტულიუსს. ეს კომიცია ეფუძნებოდა რომაელი ჯარის ახალ სტრუქტურას, რომელიც იყოფოდა 5 კატეგორიად, იმის მიხედვით, თუ როგორი იყო ჯარისკაცთა ქონებრივი სტატუსი (რომის ჯარისა და სახალხო კრებების რეფორმირებას ტრადიცია მიაწერეს სერვიუს ტულიუსს “სერვიუსის რეფორმა”. ლათინთა და საბინთა “მონარქიის” პირველ ეტაპზე ჯარის შეკრება ხორციელდებოდა გვარების მიხედვით: სწორედ გვარი გენს წყვეტდა, თუ მის რომელ წევრს პატრიციებიდან და კლიენტებიდან უნდა ემსახურა ამ წლის განმავლობაში. ამის შედეგად ჯარში დომინირებდა კავალერია.

ბრძოლის ჰოპლიტური ტაქტიკის შემოღების შემდეგ ცხენოსანთა რიგები შემცირდა. ჰოპლიტები (Hoplitas) მძიმედშეიარაღებული ქვეითი ჯარი შედგებოდა ასას კაციანი სამხედრო რაზმებისაგან (Centuriae), რომლებიც მკაცრად იცავდნენ მწყობრს და განამტკიცებდნენ სამხედრო დისციპლინასა და ბრძოლისუნარიანობას. სამხედრო რეფორმის გატარებისას, სერვიუს ტულიუსმა მოქალაქეები დაჰყო 5 ჯგუფად, ქონებრივი ცენზის მიხედვით. პირველი, უმაღლესი ფენის წევრობისათვის სავალდებულო იყო 100 000 სისტერციის (ფულადი ერთეული) ქონა, მეორესათვის 75 000, მესამე და მეოთხისათვის შესაბამისად, 50 000 და 25 000, ბოლო, მეხუთე კატეგორიას მოეთხოვებოდა 12 000 სისტერციის ფლობა. თითოეული კატეგორია ვალდებული იყო გამოეყვანა ცენტურიების გარკვეული რიცხვი: კერძოდ, I ჯგუფი 30 ცენტურია, ცხენოსნები (Equites) 18 ცენტურია, დამხმარე ჯარი მუშები, მუსიკოსები და პროლეტარიი კიდევ 5 ცენტურია. ამგვარად, ცენტურიების საერთო რიცხვი შეადგენდა 193).

Centuriae (ასეული) ერთდროულად იყო სამხედრო ერთეულიც და პოლიტიკურ ფისკალური გაერთიანებაც: ანუ მათ ჰქონდათ ხმის მიცემის უფლება სახალხო კრებაზე. ხმის მიცემის აღნიშნულ სისტემაში პირველობა ენიჭებოდა მოქალაქეთა

63

ყველაზე შეძლებულ ფენას, ვინაიდან სწორედ ამ ფენიდან გამოდიოდა ცენტურიათა ყველაზე მეტი რაოდენობა 30. ხმის მიცემის პროცედურა მაშინ წყდებოდა, როცა მოიპოვებოდა ხმათა აბსოლუტური უმრავლესობა (მოქალაქეთა პირველი ფენა ცხენოსნებთან ერთად შეადგენდა 98 ცენტურიას. ისინი პირველები ახორციელებდნენ ხმის მიცემას და სახალხო კრებებზე აგროვებდნენ ხმათა უმრავლესობას).

§2. პატრიციულ-პლებეური ცივიტას და რესპუბლიკა

ტრადიციის თანახმად, ტარკვინიუსების გვარის უკანასკნელი რექსი რომიდან განედვნეს ქრ.შ-მდე 510 წელს და მის მაგივრად შემოიღეს მაგისტრატის თანამდებობა უფლებამოსილების ერთწლიანი ვადით. კოლეგიებში გაერთიანებული მაგისტრატები აღჭურვილი იყვნენ უზენაესი სამხედრო და პოლიტიკური ხელისუფლებით. ქრ. შ-მდე 451 წელს შეირჩა 10 მოქალაქე (Decemviri Legibus Scribundis), რომლებსაც დაევალათ XII დაფის კანონების რედაქტირება. საკანონმდებლო საქმიანობა გრძელდებოდა ორი წლის განმავლობაში და მას თან სდევდა პატრიციებსა და პლებეებს შორის ურთიერთობების უკიდურესი გამწვავება და პოლიტიკური ბატალიები. XII დაფის კანონების გამოქვეყნების შემდეგ, ხალხმა წინააღმდეგობა გაუწია მორიგი კონსულების არჩევას და მმართველობა მიანდეს კონსულის ძალაუფლებით აღჭურვილ სამხედრო ტრიბუნებს (Tribuni Militum Conculari Potestate). მათ მოიპოვეს ჯარების სარდლობის უფლება. ქრ. შ-მდე 367 წ. მიღებული ლიცინიუსისა და სექსტიუსის (Leges Liciniae Sextiae) კანონი საბოლოოდ ამკვიდრებს კონსულატს როგორც რესპუბლიკური რომის სახელმწიფო წყობილების უზენაეს ორგანოს.

ანტიკური ტრადიციის მონაცემთა ინტერპრეტაციის დროს ისტორიკოსთა აზრი ორად გაიყო: მათი ერთი ნაწილი იცავს თეზისს იმის შესახებ, რომ რომში ტარკვინიუსების განდევნის შემდეგ, პოლიტიკური სისტემის რეფორმირება ხორციელდებოდა მკვეთრად, რევოლუციური მეთოდების გამოყენებით; ისტორიკოსთა მეორე ჯგუფი (უმრავლესობა) თვლიდა, რომ რეფორმა მიმდინარეობდა ნელა, თუმცა, თანმიმდევრულად. შესაძლოა, თავდაპირველად ყოველწლიურად აირჩეოდა მხოლოდ ერთი უზენაესი პრეტორი (Praetor Maximus, Prae Fire: ის, ვინც მიდის ჯარის წინამძღოლად), რომელსაც დამხმარედ უნიშნავენ უმცროსს პრეტორებს (Praetores Minores), რომლებიც, სავარაუდოდ, სარდლობდენ ჯარებს.

რომის რესპუბლიკური სახელმწიფო წყობლების საწყისი ეტაპი აღინიშნება პატრიციებსა და პლებეებს შორის მუდმივი და მკვეთრი ურთიერთდაპირისპირებით. განსაკუთრებული პოლიტიკური უფლებებით აღჭურვა და საკუთარი მდგომარეობით მუდმივად ბოროტად სარგებლობა გაბატონებული პატრიციების მხრიდან

64

პროვოცირებას უკეთებდა პლებეებს, რომლებიც მიმართავდნენ პასიურ წინააღმდეგობას სეცესიების (Secessio) _ ანუ რომიდან მათ სათაყვანებელ წმინდა მთაზე ორგანიზებული გაქცევის _ სახით. პირველი სოციალური კონფლიქტი იმ მიზეზით წარმოიშვა, რომ პატრიცები მხოლოდ პლებეებისგან მოითხოვდნენ სამხედრო სამსახურსა და ვალაუვალ პლებეებს სავალო კაბალაში ამყოფებდნენ. ქრ. შ-მდე 494 წ. პლებეებმა მიაღწიეს პატრიცების მხრიდან, მათ მიერ არჩეული თანამდებობის პირების _ ტრიბუნი პლების აღიარებას. პლებსის ტრიბუნი აღიჭურვა ვეტო უფლებით მაგისტრატების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებზე; მათ იცავდათ ლეხ საცრატა ღვთაებრივი კანონი, რომლის ძალით, ტრიბუნი ცხადდებოდა ხელშეუვალ (Sacrosanctae) პირად, ხოლო, მის წინააღმდეგ განხორციელებულ ქმედებაში მხილებული კანონგარეშედ (Homo Sacer) ცხადდებოდა.

პლებეების პოლიტიკური მოთხოვნები ეხებოდა პატრიციების მიერ პლებსის ტრიბუნის უფლებამოსილებათა აღიარებას (Potestas Tribunicia), კერძოდ: ტრიბუნის ვეტოს უფლებას, პლებსის სახალხო კრებაზე (Concilia) მიღებული გადაწყვეტილებისთვის (Plebicita) იურიდიულად სავალდებულო ძალის მინიჭებას. Leges Valeriae Horatiae მიღებით, ტრიბუნი აღიარეს ცივიტას უფლებამოსილ მაგისტრატად, ხელშეუვალობის უფლებით. ქრ. შ-დე 445 წ. Lex Canuleia (კანულეუსის კანონი) გააუქმა პატრიციებსა და პლებეებს შორის ქორწინების აკრძალვა. პლებეების კონსტიტუციურ მოთხოვნათა საბოლოო დაკმაყოფილება დაკავშირებულია ქრ. შ-მდე 367 წ. დამტკიცებული Leges Liciniae Sextiae (ლიცინიუსისა და სექსტიუსის კანონი), რომელმაც დაადგინა, რომ ორიდან ერთერთი კონსული აუცილებლად პლებსის წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო. Lex Pablilia Philonis (პუბლილიუს ფილონის კანონი) და Plebiscita Hortensia (ჰორტენსიუს კანონი) ადგენდენ მოთხოვნას, რომ პლებსის სახალხო კრებებზე მიღებულ გადაწყვეტილებებს მინიჭებოდათ კომიციების მიერ დადგენილი კანონის (Leges) ძალა.

სოციალური დაპირისპირება განამტკიცებდა ახალი პატრიციულპლებეური ცივიტას სახელმწიფო მოწყობას, რომელიც განვითარების მწვერვალს აღწევს ქრ. შ-დე III-II სს. ამ სახელმწიფოს მმართველობის ორგანოებს შეადგენდნენ: მაგისტრატურა, სენატი და სახალხო კრებები.

ძველი ბერძენი ისტორიკოსი და ფილოსოფოსი პოლიბიუსი აღნიშნავდა, რომ რომის სახელმწიფო წყობილება შერეული ტიპის სახელმწიფო ფორმაა და ის არ ჯდება არისტოტელეს მიერ განსაზღვრული მონარქიის, არისტოკრატიისა და დემოკრატიის ცნებაში. ერთის მხრივ, თუ ჩვენ განვიხილავთ კონსულის უფლებამოსილებას, შესაძლოა მოგვეჩვენოს, რომ რომი მონარქიაა; თუ შევხედავთ სენატს, დავასკვნით, რომ ეს არისტოკრატიაა; ხოლო, თუ მხედველობაში მივიღებთ მრავალრიცხოვანი ხალხის ძალას, დავასკვნით, რომ ეს არის დემოკრატია. და მაინც, იმდროინდელ რომში ბატონობდა სენატისა და პატრიციული მაგისტრატურის ძალაუფლება; მიუხედავად იმისა, რომ პლებეები დიდი ხნის განმავლობაში იბრძოდნენ მმრთველობის სფეროში მონაწილეობის

65

მისაღებად, რომის სახელმწიფო მოწყობა კვლავ არისტოკრატიული ნიშნებით ხასიათდებოდა.

მეორეს მხრივ, ხელისუფლებათა აღნიშნული თანაფარდობა შეუძლებელია აიხსნას ხელისუფლებათა დანაწილების (საკანონმდებლო, აღმასრულებელი, სასამართლო ხელისუფლება) თანამედროვე თეორიის მიხედვით. ერთადერთი, რასაც ნამდვილად ჰქონდა ადგილი _ რომის სახელმწიფო წყობილება გულისხმობდა პოლიტიკური ინსტიტუტების ურთიერთდამოკიდებულებასა და ურთიერთკონტროლს. შენატუს, როგორც მუდმივმოქმედ ორგანოს, შეეძლო, უფლებამოსილებათა ერთწლიანი ვადით შეზღუდულ მაგისტრატებზე, არსებითი გავლენის მოხდენა. ამავდროულად, ის მხარს უჭერდა საზოგადოებრივი საქმეებით რეს Pუბლიცა საერთო მმართველობას.

ა) მაგისტრატურა

რესპუბლიკური მაგისტრატურის ძირითადი ნიშნებია: 1.არჩევითობა, 2.კოლეგიალობა, 3.თანამდებობაზე ყოფნის ერთწლიანი ვადა, 4.სამსახურის უსასყიდლობა და 5.პასუხისმგებლობა.

მაგისტრატები აირჩეოდნენ კომიციებში; როგორც წესი ერთწლიანი ვადით და კოლეგიურად წყვილად; მათ თანაბარი უფლებამოსილებანი და ვეტოს უფლება ჰქონდათ საკუთარი კოლეგის გადაწყვეტილების მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ მაგისტრატების სამსახური დიდ ხარჯებთან იყო დაკავშირებული, ის უსასყიდლოდ ხორციელდებოდა; თანამდებობის დაკავებისას, ისინი იფიცებდნენ, რომ იმოქმედებენ კანონის (Nihil contra Leges Fecissent) შესაბამისად. მაგისტრატი, რომელიც ბოროტად იყენებდა საკუთარ ძალაუფლებას, ისჯებოდა, როგორც ცრიმენ რეპეტუნდარუმ ბრალდებული პირი.რომაელი კონსულები იძენდნენ უზენაეს ხელისუფლებას (Imperium) კურიატული კანონის (Lex Curiata) ძალით, აგრეთვე აუსპიციას (Auspicia) ანუ ღვთის ნების ახსნაგანმარტების უფლებას. Imperium ანუ უზენაესი ხელისუფლება ენიჭებოდა უფროსს მაგისტრატებს კონსულებს, დიქტატორებს, პრეტორებსა და სამხედრო ტრიბუნებს.

ერთმანეთისგან უნდა განვასხვავოთ: იმპერიუმ მილიტიაე რომის ფარგლებს გარეთ ჯარის სარდლობის უფლება და იმპერიუმ დომი უზენაესი სამოქალაქო ხელისუფლება ქალაქის შიგნით, სადაც სასჯელის შეფარდება იზღუდებოდა მოქალაქის მიერ მხოლოდ რომაელი ხალხისადმი აპელირების სახით (Provocatio ad Polulum). (Provocatio ad Polulum უფლებას აძლევდა ბრალდებულს აპელაციით მიემართა სახალხო კრებისადმი).

თ. მომზენის კლასიფიკაციის თანახმად, მაგისტრატურები იყოფა ორ ნაირსახეობად: ჩვეულებრივ ორდინალურსა და განსაკუთრებულ

66

ექსტრაორდინალურად. ჩვეულებრივი მაგისტრატურა, თავის მხრივ, იყოფა მუდმივმოქმედ და გარკვეული შესვენებების შემდეგ ამოქმედებულ ორგანოებად.

მუდმივმოქმედი მაგისტრატურები:

1. კონსულატი. რომში ერთი წლის ვადით არჩეული ორი კონსული იყო. თანამდებობაზე ყოფნის წელს მათი სახელი ეწოდებოდა. კონსულები ახორციელებდნენ იმპერიუმ უზენაეს სამხედრო და სამოქალაქო ხელისუფლებას, რომლის გარეგნულ გამოხატულებას წარმოადგენდა სამკერდე ნიშანი და რექსის ღირსების სიმბოლო: ლიქტორები და პორფირის ტოგა;

2. პრეტურა. თავდაპირველად პრეტორი მაგისტრი იყო, რომელსაც ენიჭებოდა უზენაესი ხელისუფლება (Praetor Maximus). ლიცინიუსისა და სექსტიუსის კანონებში პრეტორი მოიხსენიება როგორც კონსულის ცოლლეგა მინორ _ უმცროსი თანაშემწე. იმავე კანონით, პრეტორი აღიჭურვა მართლმსაჯულების განხორციელების ფუნქციით, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც იურიდიცტიო _ მართლმსაჯულება _ ინსტიტუციურად გამოეყო აღმასრულებელ ხელისუფლებას. ქრ. შ-მდე 242 წ. შემოღებულ იქნა ახალი თანამდებობა პრაეტორ პერეგრინუს, რომლის კომპეტენციაში შედიოდა სასამართლო დავების განხილვა-გადაწყვეტა რომაელ მოქალაქეებსა და პერეგრინი უცხოელებს შორის.

3. ქვესტურა. ქვესტორი კონსულის თანაშემწეა. თუმცა, პირველ რიგში, ქუაესტორეს პარრიციდიი სპეციალიზაცია მდგომარეობდა სახელმწიფო დამნაშავეთა (Crimina) სისხლის სამართლებრივ დევნასა და მათი დანაშაულის გამოძიებაში. გარდა ამისა, ქვესტორებს ევალებოდათ სახელმწიფო ხაზინისა და სხვა საზოგადოებრივი ქონების დაცვა დანაშაულებრივი ხელყოფისაგან (Quaestores Aerarii).

4. ედილიტეტი. თავდაპირველად, ედილები პლებსის ღვთაებათა კულტს უზრუნვცელყოფდნენ. მოგვიანებით, მათ მოვალეობაში შედიოდა: რომში საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა (Cura urbis); ქალაქის უზრუნველყოფა ხორბლითა და სარჩოსანოვაგით (Cura annonae) და თამაშების ორგანიზება (Cura Ludorum).

5. პლებსის ტრიბუნატი. მიუხედავად იმისა, რომ თავდაპირველად პლებსის ტრიბუნები წარმოადგენდნენ პლებეების რევოლუციურ ბელადებს სოციალური თანასწორობისათვის პატრიცების წინააღმდეგ მიმდინარე ბრძოლაში, პატრიციატი იძულებული გახდა ეღიარებინა მათი ვეტო (Intercessio) უფლება მაგისტრატების მიერ მიღებულ ნებისმიერ გადაწყვეტილებაზე და მოქალაქეთა დაცვის უფლება (Ius Auxilii), აგრეთვე სენატისა და პლებსის კრებების მოწვევის უფლება (Ius Agendi cum Senatu, cum Plebe).

6. ცენზურა ორდინალური, თუმცა არა პერმანენტული მაგისტრატურა იყო. ცენზორებად ხუთი წლის ვადით აირჩეოდნენ ყოფილი კონსულები. მათი

67

მოვალეობა იყო 18 თვის განმავლობაში მოქალაქეების (Cenzi) აღწერა და მათი, ქონებრივი ცენზის მიხედვით, გარკვეულ კატეგორიებში გამწესება. ცენზორი ზედამხედველობდა მოქალაქეთა ზნეობრივ პრინციპებს _ ცურა მორუმ (თუ აღმოჩნდებოდა, რომ მოქალაქემ ჩაიდინა უზნეო ქმედება, მას ამორიცხავდნენ მოქალაქეთა სიიდან _ წერილობითი მითითება მის მიერ ჩადენილი უღირსი ქმედების შესახებ) და ახორციელებდა სენატის დაკომპლექტებას (Lectio Senatus).

მაგისტრატურის მეორე _ ექსტრაორდინალური (განსაკუთრებული) სახეობა წარმოდგენილი იყო დიქტატურით.

დიქტატორს საგანგებო გარემოებებში ნიშნავდნენ კონსულები. დიქტატორის უფლებამოსილება გრძელდებოდა მხოლოდ ექვსი თვის განმავლობაში. ამ დროის მანძილზე მისი ხელისუფლება ატარებდა ერთპიროვნულ ხასიათს და მის კომპეტენციაში შედიოდა უზენაესი სამხედრო და სამოქალაქო ადმინისტრაცია (Imperium Militiae et Imperium Domi).

დიქტატურის პირობებში, დროებით შეჩერებული იყო მოქალაქეთა ყველა უფლებების მოქმედება.

დაუშვებელი იყო ერთი პირის ხელში რამდენიმე მაგისტრატურის შეთავსება, აგრეთვე ერთსა და იმავე თანამდებობაზე თანმიმდევრული არჩევა. ქრ.შ-დე 180 წ. Lex Villia Annalis (ვილიუსის კანონი) დადგინდა, რომ ერთი და იგივე პირი, განმეორებით, იმავე ან სხვა თანამდებობაზე აირჩეოდა მხოლოდ 2 წლის შემდეგ. ამავე კანონით, განისაზღვრა მაგისტრატურების გავლის თანმიმდევრობა (Curus Honorum) შემდეგი წესით: ქვესტურა, ედილიტეტი, პრეტურა, კონსულატი; რაც შეეხება ცენზორსა და დიქტატორს _ ამ თანამდებობაზე აირჩეოდა მხოლოდ ყოფილი კონსული.

ბ) სენატი

სენატი იყო რესპუბლიკური რომის უმაღლესი საკანონმდებლო და სათათბირო ორგანო, რომლის შემადგენლობაში აირჩეოდნენ სენატორი პატრიციები (ე.წ. “Patres” _ მამები) და სენატორი პლებეები (ე.წ. “Conscripti” _ მიწერილნი).

სენატის კომპეტენციაში შედიოდა: ომის გამოცხადება და ზავის დადება; რელიგიურ ცერემონიალის აღსრულებაზე ზედამხედველობა; საზოგადოებრივი ფინანსების მართვა და მხედართმთავრების დანიშვნა. აღნიშნული ფუნქციები იმაზე მეტყველებს, რომ სენატის როლი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ სათათბირო უფლებამოსილებით. თუ მაგისტრატების ხელისუფლება დროში იყო შეზღუდული, სენატი მუდმივმოქმედი სახელმწიფო ორგანოა, რომელიც საკუთარი აუცტორიტას წყალობით, ამტკიცებდა კომიციების მიერ მიღებულ ლეგეს (კანონებს), ხოლო სენატუსცონსულტა (სენატის დადგენილებები) მეშვეობით ახორციელებდა

68

საკანონმდებლო საქმიანობას. სენატორთა რიცხვი პერმანენტულად იზრდებოდა და III საუკუნის დასაწყისში 1 000 კაცს შეადგენდა.

გ) სახალხო კრებები

თავდაპირველად, მაგისტრატების არჩევა და კანონპროექტის ირგვლივ ხმის მიცემა ცენტურიის სახალხო კრების კომპეტენციაში შედიოდა. თუმცა, რეფორმების გატარებამ და მოქალაქეების (ქონებრივი ცენზის მიხედვით) სოციალურ ჯგუფებში, შედარებით სამართლიანმა გამწესებამ, უმაღლესი ფუნქციების ნაწილის, ცენტურიის კრებიდან ტრიბის კომიციების გამგებლობაში, გადაცემა გამოიწვია.

მოგვიანებით, მათ დაემატა პლებსის კრება (Consilia Plebis), რომელიც იღებდა (მოგვიანებით) კანონის ძალის მქონე პლებისციტა. ცენტურიალური კომიციის კომპეტენციაში შედიოდა უმაღლესი მაგისტრატების (Magistratus Maiores) _ კონსულების, ცენზორების, პრეტორების არჩევა (დანიშვნა). ტრიბუტული კომიციები ირჩევდნენ უდაბლეს მაგისტრატებს (Magistratus Minores) ედილებსა და ქვესტორებს; პლებსის კრებებზე აირჩევდნენ პლებსის ტრიბუნებს. ამ კრებებზე მაგისტრატებად აირჩეოდნენ მხოლოდ ის პირები, რომლებიც წარდგენილი იყვნენ მოქმედი მაგისტრატების მიერ.

კანონპროექტის ირგვლივ, ხმის მიცემის დროს, საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება ენიჭებოდათ მხოლოდ მოქმედ მაგისტრატებს: სახალხო კრებებს შეეძლოთ მათი ინიციატივის ან მთლიანი მიღება, ან მთლიანი უარყოფა, და არა მისი შეცვლა, შევსება ან ნაწილობრივი მიღება. კომიციების მოწვევის უფლება (Ius Agendi cum Populo) ენიჭებოდა უმაღლეს მაგისტრატებს, ხოლო პლებსის კრებების (Ius Agendi cum Plebe) _ პლებსის ტრიბუნებს.

სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების დასრულებასთან ერთად რომი აქტიურად შეუდგა დაპყრობითი ომების პოლიტიკას, რის შედეგად მისი ბატონობა გავრცელდა იმ დროისათვის ცნობილ თითქმის მთელ გეოგრაფიულ სივრცეზე. მეორე პუნიკური ომის შემდეგ (ქრ. შ.მდე 220 წ.), დაახლოებით ქრ. შ-მდე 168 წ. მიმდინარე ომების შემდეგ ეს სახელმწიფო გადაიქცა მსოფლიო იმპერიად. თუმცა, ქრ. შ-მდე II საუკუნიდან რომის სახელმწიფო წყობილება მოიცვა ღრმა კრიზისმა, რომელიც განპირობებული იყო ახალი სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ფაქტორებით.

უპირველეს ყოვლისა, ძველი ცივიტას ადმინისტრაციული ორგანოები ვეღარ აკმაყოფილებდნენ მსოფლიო იმპერიის მმართველობის სფეროში წამოჭრილ მოთხოვნებს. უმაღლესი მაგისტრატების თანამდებობაზე ყოფნის ძალზედ ხანმოკლე ვადები მნიშვნელოვნად ასუსტებდა სახელისუფლო სტრუქტურებს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე ეხებოდა დაპყრობილი პროვინციების სამხედრო მმართველობას. სახელმწიფოებრივი თანაფარდობის სიმტკიცეზე

69

უარყოფით ზეგავლენას ახდენდა, ერთი მხრივ, ძველი სენატორული არისტოკრატიისა და, სავაჭრო ოპერაციების შედეგად გამდიდრებული, მხედართა წოდების (ექუიტეს) ურთიერთქიშპობა და, მეორე მხრივ, ოპტიმატებსა (Optimates) და პოპულარებს (Populares) შორის მიმდინარე ბრძოლები. პრიმიტიული აგრარული ეკონომიკა, სწრაფი ტემპით უთმობდა ადგილს მონების შრომის გამოყენებაზე დამყარებულ, ინტენსიურ ლატიფუნდისტურ მეურნეობას.

წვრილ მესაკუთრეთა ტრადიციული ფენა _ ჯარისა და სახალხო კრებების მთავარი წყარო _ გაუთავებელი ომების შედეგად კარგავდა საკუთარ მიწებს. ამის შესახებ მოგვითხრობს პლუტარქეს “ბიოგრაფიების” ის თავი, რომელიც ეძღვნება ტიბერიუს გრაქხუსის მოღვაწეობას. კერძოდ, ეტრურიის მინდვრების შემოვლის დროს, მას აღმოუჩენია, რომ მიწის ნაკვეთების დიდი ნაწილი მიტოვებული იყო გლეხების მიერ და მათ ადგილზე სამუშაოებს აწარმოებდნენ სენატორული არისტოკრატიის კუთვნილი მონები. აღნიშნული გარემოებანი განაპირობებდა მოქალაქეთა მორალური სიმტკიცის დაცემას. პოლიტიკური კრიზისის ახალ მიზეზს წარმოადგენდა სრულუფლებიან მოქალაქეთა და დაპყრობილი ტერიტორიების (პროვინციების) მოსახლეობას შორის რაოდენობითი დისპროპორციის შეუქცევადი ზრდა. ამ კრიზისული პერიოდის სხვა ეპიზოდებს შორის მნიშვნელოვან მოვლენას წარმოადგენდა ძმები გრაქხუსების მიერ შეთავაზებული აგრარული რეფორმა, რომელმაც კიდევ უფრო გაამწვავა სახელმწიფოში მძვინვარე პოლიტიკური ბატალიები.

პოლიტიკური სიმშვიდის რღვევის კიდევ ერთ მიზეზად შეიძლება ჩაითვალოს მმართველ ოლიგარქიასა (სენატორული ნობილიტას) და მხედართა წოდებას (ordo equester) შორის შეურიგებელი დაპირისპრება: სამხედრო ბელადებსა და სენატს შორის დაუსრულებელმა კონფლიქტმა განაპირობა ისეთი ვითარების შექმნა, როცა ერთპიროვნული ხელისუფლება უკვე ვეღარ ჯდებოდა რომაული სახელმწიფოებრივი სისტემის ჩარჩოებში და საჭირო იყო სრულიად ახალი პოლიტიკური სისტემის დამკვიდრება ანუ კონსტიტუციური რეფორმის ან ანტიკონსტიტუციური ქმედების (სახელმწიფო გადატრიალების) მოწყობა. ამ მიმართულებით პირველი ნაბიჯი გადადგა გაიუს მარიუსმა. მან რომაული ჯარის შემადგენლობაში შეიყვანა დაქირავებულთა ნაწილები, რომლებმაც უზრუნველყვეს მისი კონსულად არჩევა ქრ. შ-მდე 104-100 წწ. კორნელიუს სულამ, სამოქალაქო ომში გამარჯვების შემდეგ, თავი დიქტატორად გამოაცხადა განუსაზღვრელი ვადით და შეუდგა სენატორული ოლიგარქიის რეჟიმის აღდგენას. პლებსის ტრიბუნების გავლენის შემცირების მიზნით, მან აღადგინა ძველი პრინციპი, რომლის მიხედვით, პლებსის კრების გადაწყვეტილებას მხოლოდ მაშინ ენიჭებოდა კანონის ძალა, თუ მას დაამტკიცებდა სენატი (Senatis auctoritas). მან წაართვა ტრიბუნს სხვა მაგისტრატურის დაკავების უფლება და ტრიბუნის ვეტო გაავრცელა მხოლოდ იმ მოქალაქეების საჩივარზე, რომლებიც გახდენ შეურაცხყოფის ან სამსახურებრივი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენების მსხვერპლი (ობიექტი). თუმცა, სულას რეფორმები მალევე გაუქმდა და სახელმწიფოში კვლავ გამწვავდა პოლიტიკური

70

კრიზისი და სამოქალაქო ომების დაწყების საფრთხე. ჯერ იყო და საგანგებო უფლებაომსილებანი _ პროკონსულის იმპერიუმ _ მიანიჭს პომპეუსს, რომელმაც ქრ. შ-მდე 52 წ. თავი გამოაცხადა “კოლეგის გარეშე” კონსულად (Consul sine Collega). შემდეგ კეისარმა, პომპეუსმა და კრასუსმა დადეს პაქტი და შექმნეს პირველი ტრიუმვირატი, რაც გულისხმობდა საჯარო ხელისუფლების ურთიერთგადანაწილებას.

კრასუსის დაღუპვის შემდეგ წარმოიქმნა წინააღმდეგობა ოპტიმატების ლიდერ პომპეუსსა და პოპულარების ბელად _ კეისარს შორის. კეისარმა ვერ მიაღწია კონსულად არჩევას, ვინაიდან საკუთარ ლეგიონებთან ერთად პროვინციაში იმყოფებოდა. გარდა ამისა, მისი ინტერესების საწინააღმდეგოდ, პლებსის ტრიბუნებს უარი უთხრეს სახალხო კრებებში მონაწილეობაზე, რამაც საბოლოოდ აუმხედრა სენატს კეისარი და მან, დემოკრატიული წყობილების აღდგენის მოტივით, გადმოლახა იტალიის საზღვარი. მის წინააღმდეგ გაილაშქრა პომპეუსმა, რომელიც იცავდა ოლიგარქიულ რეჟიმს. გამარჯვების მოპოვების შემდეგ, კეისარმა რომის მოქალაქეობა უბოძა ცეზალპიური გალიის, სიცილიისა და სხვა პროვინციების მოქალაქეებს, რითაც ხელი შეუწყო მათ სწრაფ რომანიზაციას. რამდენიმე წლის განმავლობაში კეისარი აირჩეოდა კონსულად, ცენზორად, მუდმივ დიქტატორად და საკუთარ თავს (კანონდარღვევით) მიანიჭა “ტრიბუნის ძალაუფლება” _ ტრიბუნიცია პოტესტას. კეისარი მშვენივრად ხედავდა რეფორმების გატარების აუცილებლობას, რის გამოც მან გადამჭრელი ზომები მიიღო მოძველებული სახელმწიფო სისტემის რეორგანიზების მიზნით. ეს რეფორმები შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ოქტივიანეს გარდაქმნების პრელუდია.

უზენაესი პოლიტიკური ხელმძღვანელობა (Gestio rei Publicae) ხელთ იგდო დიქტატორმა (Dictator); მთელი იმპერიის ადმინისტრაციული მმართველობა გარდაიქმნა იტალიური მოდელის შესაბამისად (Lex Iulia Municipalis). მაგისტრატებზე, სენატსა და სახალხო კრებებზე უზენაესი ხელისუფლება განმტკიცდა იმპერატორ პერპეტუუმ ტიტულის მინიჭების შედეგად. კეისრის დიქტატორული ხელისუფლება. რეფორმატორისა და მმართველის საქმიანობა ტრაღიკულად დასრულდა ქრ. ქმდე 44 წ. მარტის თვის სახელგანთქმული იდების (Idus) დროს. თუმცა, კეისრის მკვლელებმა ვერ მიაღწიეს დასახულ მიზანს: წარსულის დაბრუნება, სენატორული ოლიგარქიის ბატონობით, შეუძლებელი გახდა. შეიქმნა ახალი ტრიუმვირატი, რომლის შემადგენლობაში შევიდნენ: მარკუს ანტონიუსი, ოქტავიანე და ლიპიდუსი. ქრ. შ-მდე 31 წელს მარკუს ანტონიუსთან ომში, ოქტავიანემ გადამწყვეტი გამარჯვება მოიპოვა აქციუმის (Aცტიუმ) კონცხთან ბრძოლაში (საბერძნეთი). ოქტავიანემ საფუძველი ჩაუყარა სახელმწიფოს ახალ პოლიტიკურ წყობას _ პრინციპატს.

§3. მსოფლიო იმპერია ქრ. შ-ბის IV სს.71

ა) პრინციპატი

მას შემდეგ, რაც ოქტავიანემ დასაჯა კეისრის მკვლელები და დაამარცხა საკუთარი მტრებიც, დასაბამი მიეცა რომის პოლიტიკური სისტემის ახალ ისტორიას. ახალი სახელმწიფოებრივი რეჟიმი მხოლოდ გარეგნულად ჯდებოდა ტრადიციულ რესპუბლიკურ პოლიტიკურ სისტემაში.

თანამედროვე ტერმინოლოგიით თუ ვისარგებლებთ, შეიძლება ითქვას, რომ ადგილი ჰქონდა რესპუბლიკურ წყობის არა რევოლუციურ დამხობას, არამდ მის თანმიმდევრულ რეფორმირებას. ავგუსტუსის ძირითად მიზანს, როგორც ახალი პოლიტიკური წესრიგის ჩამოყალიბების, ისე მისი კონსოლიდაციის პერიოდში, წარმოადგენდა “რესპუბლიკის აღდგენა” (Restaurator Rei Publicae).

ავგუსტუსი საკუთარ ავტობიოგრაფიაში _ Res gestae divi Augusti _ წარმოგვიდგება იმ ახალგაზრდა მხედართმთავრის როლში, რომელმაც საკუთარი სახსრებით დაიქირავა ჯარი, რათა “გაეთავისუფლებინა შეთქმულთა მირ ჩაგრული სამშობლო” (ავტობიოგრაფიული ხასიათის ჩანაწერები შემორჩენილია ანკარასა და ანტიოქიაში აღმოჩენილი წარწერების წყალობით.

ავგუსტუსმა ეს მემუარები დაწერა სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში. შესაძლოა, ჩანაწერები ამოტვიფრული ყოფილიყო იმ მარმარილოს ფილებზე, რომლებითაც მოაპირკეთეს მარსის ველზე აღმართული მისი მავზოლეუმი). მარკუს ანტონიუსის წინააღმდეგ საბრძოლველად სენატმა მას უბოძა პრეტორის იმპერიუმ; ის დაუშვეს სენატში. ქრ. შ-მდე 43 წ. ოქტავიანე აირჩიეს კონსულად, ხოლო ქრ. შ-მდე 32 წელს მას მიანიჭეს განსაკუთრებული უფლებამოსილებანი “იტალიასა და პროვინციებში” შეთქმულთა წინააღმდეგ საბრძოლველად (Coniuratio Italiae et Provinciarum). ქრ. შ-მდე 31 წელს მოპოვებული გამარჯვების აღსანიშნავად, მოქალაქეთა საყოველთაო თანხმობით (Consensus Universorum) ოქტავიანეს რესპუბლიკის ამაღორძინებელი უწოდეს. ამიერიდან, მას ყოველწლიურად ირჩევდნენ კონსულის თანამდებობასა და მას სენატში ხელმძღვანელი მდგომარეობა (Princeps _ პირველი) ებოძა. ქრ. შ-მდე 27 წლის 13 იანვარს ოქტავიანემ სენა¬ტის საზეიმო სხდომაზე განაცხადა, რომ ამიერიდან იგი დაასრულებდა მშვიდობისმყოფელურ მისიას, უარს იტყოდა სახელმწიფო საქმეებზე და მთელ ძალაუფლებას რომაელ ხალხსა და მის სენატს გადასცემდა.

სენატის დაჟინებული მოთხოვნით, ოქტავიანემ “გამოიჩინა გულმოწყალება” და თანხმობა განაცხადა კონსულობის შენარჩუნებასა და, განდგომილი პროვინციების მორჩილებაში მოყვანის მიზნით, მინიჭებულ სპეციალურ იმპერიუმ. სენატმა უბოძა მას Augustus ტიტული და ამიერიდან ოქტავიანეს უწოდებდნენ Imperator Caesar Augustus. იმპერატორ ნიშნავდა “სამხედრო ბელადს”. (ამ ტიტულით მხედართმთავარს ლეგიონები მიმართავდნენ). ჩაესარ იყო მისი შვილადამყვანს, იულიუს კეისრის სახელი. Augustus რომის ახალი დამაარსებელი, ანუ ახალი რომულუსი (ქალაქის დაარსებასთან დაკავშირებული რელიგიური რიტუალი

72

Augustum Augurium). სენატის მიერ გაწეული დათმობების პოლიტიკურ გარემოებებს აღწერს თვით ავგუსტუსი: “ამიერიდან, საკუთარი აუცტორიტას წყალობით, მე ყველაზე მაღლა ვიდექი, თუმცა ჩემი პოტესტას არ აღემატებოდა მაგისტრატურაში მოღვაწე კოლეგების ძალაუფლებას”. სწორედ აუცტორიტას წყალობით ანუ ყველას მიერ აღიარებული პირადი პრესტიჟის და არა პოტესტას ანუ მაგისტრატის ხელისუფლების _ საფუძველზე იღწეულ იქნა კომპრომისი მმართველობის ახალ, ავტორიტეტულ წესსა და სახალხოარისტოკრატულრესპუბლიკურ რეჟიმს შორის. თ. მომზენი ამტკიცებდა, რომ პრინციპატი როგორც ორხელისუფლებიანობა იყო ისეთი რეჟიმი, რომლის დროს ძალაუფლება გამიჯნულ იყო პრინცეპსა და სენატს შორის. ამრიგად, ავგუსტუსს უწოდეს ოპტიმი სტატუს აუცტორ (საუკეთესო წესრიგის ფუძემდებელი).

სახელმწიფო ხელისუფლების ახალი მოწყობის პირობებში პრინცეპს მიენიჭა Imperium Proconsulare maius et Infinitum და ტრიბუნიცია პოტესტას. პირველი გულისხმობდა ჯარის უზენაეს მხედართმთავრობასა და საიმპერიო პროვინციების მმართველობის უფლებას. Tribunicia potestas ანიჭებდა პრინცეპს მაგისტრატების მიერ გამოცემულ ნებისმიერ აქტზე ვეტო (Intercessio) დადების შესაძლებლობას, აგრეთვე პლებსის სახალხო კრებების მოწვევის უფლებას (Ius Agendi cum Plebe). ქრ. შ-მდე 44 წ. ოქტავიანემ, კეისრის მიბაძვით, პლებსის ტრიბუნის თანამდებობაზე საკუთარი კანდიდატურა წამოაყენა, Transition ad Plebem პროცედურის გავლის გარეშე, რასაც წინ აღუდგა მარკუს ანტონიუსი, რომელმაც არ დაუშვა მისი გატრიბუნება. ქრ.შ-მდე 36 წ. ოქტავიანეს მიენიჭა პლებსის ტრიბუნების საცროსანცტიტას ღვთაებრივი ხელშეუხებლობა. ხოლო 30 წელს ტრიბუნის სამისდღეშიო ძალაუფლება Tribunicia Potestas vitalicia. ტრიბუნის უფლებამოსილებას მან შეუთავსა პროკონსულის თანამდებობა (Imperium Proconsulare), რითაც დაირღვა უძველესი და მყარად მოქმედი პრინციპი: დაუშვებელი იყო ერთი პირის ხელში სამოქალაქო (Imperium Domi) და სამხედრო (Imperium Militiae) ხელისუფლების შეთავსება-შერწყმა. რომში შესვლის დროს, პრინცეპს, პროკონსულებისაგან განსხვავებით, არ მოეთხოვებოდა ჯარის სარდლობის უფლებამოსილების მოხსნა. ტიბერიუსის დროიდან, პრინცეპსის ტრიბუნის ხელისუფლება გავრცელდა იმპერიის მთელს ტერიტორიაზე. ქრ. შ-ბის II საუკუნიდან ტრიბუნებს აღარ ირჩევენ. თუმცა, ამ თანამდებობის შესახებ ცნობები შემორჩენილია IV და V სსში გამოცემულ იმპერატორთა კონსტიტუციებში. შიდასახელმწიფოებრივი წესრიგისა და სიმშვიდის დამკვიდრების შემდეგ, ავგუსტუსმა საფუძველი ჩაუყარა პროვინციების რომანიზაციის ხანგრძლივ პროცესს. მან ეგვიპტე შემოიყვანა რომაელი ხალხის ხელისუფლების ქვეშ (Imperium), და ეგვიპტის მმართველობა საკუთარ თავზე აიღო. მხედველობაში იღებდა რა რომის მოქალაქის (Civis Romanus) საპატიო მდგომარეობასა და მის უფლებებს, ავგუსტუსი პროვინციის მცხოვრებთ, ინდივიდუალური წესით, ანიჭებდა რომის მოქალაქის უფლებებს და პროვინციებში ამკვიდრებდა რომაულის მსგავს მმართველობის სისტემას. ყველაზე მდიდარ პროვინციებს, მათი შემორიგების საბაბით, პრინცეპსი უშუალოდ უქვემდებარებდა საკუთარ ხელისუფლებას

73

(საიმპერატორო პროვინციები), ხოლო დანარჩენი პროვინციები რჩებოდნენ სენატის ადმინისტრაციულ დაქვემდებარებაში (სენატის პროვინციები). პროვინციების პირველ სახეობას მართავდნენ ავგუსტუსის ლეგატიპროპრეტორები (Legati Augusti pro Praetore), მეორე სახეობას პროკონსულები. თუმცა, ყველა მათგანს თანამდებობაზე ნიშნავდა პრინცეპსი. მუნიციპალური მმართველობის რეჟიმსაც (Municipia) გააჩნდა რომაული სტრუქტურა: მაგისტრატები, სენატი, კომიციები.

მუნიციპალური საბჭოები (Ordo Decurionum) შედგებოდა 100 წევრისაგან. ისინი ყოფილი მაგისტრატების რიგებიდან აირჩეოდნენ. მუნიციპიებში მაგისტრატებს აირჩევდნენ ერთი წლის ვადით და კოლეგიური საქმიანობის წესით. პრინციპატის პერიოდში ყალიბდება იმპერიული ბიუროკრატია. პრინცეპსმა საკუთარი უფლებამოსილებანი გადასცა თანამდებობის პირთა იერარქიულ სტრუქტურას, რომელიც, საკუთარი საქმიანობის საფასურად, გასამრჯელოს იღებდა. ყველაზე მეტი გავლენითა და ძალაუფლებით პრეტორები სარგებლობდნენ: პრაეფეცტუს პრაეტორიო _ აღჭურვილი იყო სამხედრო ფუნქციებით და სარდლობდა იმპერატორის პირად გვარდიას; პრაეფეცტუს ურბი _ რომში ხელმძღვანელობდა პოლიციას და სისხლის სამართლის სასამართლოს;

Praefectus vigilum _ ხელმძღვანელობდა ღამის საათებში სიმშვიდის უზრუნველმყოფ სამსახურს; მას ექვემდებარებოდა ხანძარსაწინააღმდეგო სამსახური; Praefectus annonae _ სურსათით უზრუნველყოფის სამსახურის უფროსი, რომელიც, ამავე დროს, ბაზრებს აკონტროლებდა; Praefectus vehilucorum _ საფოსტო სამსახურის უფროსი.

იმპერატორის პირადი კანცელარია Scrinia აწარმოებდა ოფიციალურ მიმოწერას, განაგებდა საკადრო საკითხებსა და იმპერატორის ქონების მართვას, განიხილავდა პრინცეპსის იურისდიქციას დაქვემდებარებულ სასამართლო დავებს.

იმპერატორის კანცელარიის (Scrinia)

განყოფილებები:

Ab Epistulis _ პრინცეპსის ოფიციალური კორესპოდენციის განყოფილება;

A Rationibus _ იმპერატორის ქონების მართვა;

A Cognitionibus _ პრინცეპსის იურისდიქციას მიკუთვნებული სასამართლო დავების განმხილველი განყოფილება;

A Libellis _ არზებისა და აჯების განმხილველი განყოფილება.

სახელმწიფო აპარატის ბიუროკრატიზაციის პროცესი დასრულდა იმპერატორ ადრიანეს მმართველობის ხანაში, როცა შეიქმნა Consilium Principis -

74

საიმპერატორო საბჭო, ანუ განსაკუთრებული სათათბირო ორგანო, რომლის შემადგენლობაში შედიოდნენ მაღალჩინოსანი მოხელეები და გამოჩენილი იურისტები. თუმცა, არც ავგუსტუსის პოლიტიკურმა გენიამ, და არც მისი მემკვიდრეების ტალანტმა გადაწყვიტა ახალი რეჟიმის ყველაზე რთული საკითხი: ხელისუფლების მემკვიდრეობითობის პრობლემა. პირადი ქარიზმატულობისადმი ტრადიციული რწმენა და რომაელთა სიძულვილი რეხის დროს ტახტის მემკვიდრეობის დინასტიური ფორმის მიმართ, განაპირობებდნენ იმას, რომ ხელისუფლების მონაცვლეობის პრობლემა კვლავ გადაუჭრელი დარჩა, რაც მაპროვოცირებელი იყო მუდმივი პოლიტიკური კრიზისებისა და გადატრიალებებისათვის.

საიმპერატორო ტახტის მემკვიდრის დანიშვნა სამი ხერხით ხორციელდებოდა (კონკრეტული ისტორიული ვითარების გათვალისწინებით): 1) მემკვიდრის დანიშვნა ანუ Cooptacia ხორციელდებოდა იმპერატორის მიერ სიცოცხლეშივე; 2) მემკვიდრეს ნიშნავდა სენატი, საკუთარი შეხედულებისამებრ; 3) ლეგიონების მიერ ამა თუ იმ პირის იმპერატორად გამოცხადება. როგორც წესი, პრინცეპსები ახდენდნენ მემკვიდრის დანიშვნას შვილად აყვანის ტრადიციული სისტემის მეშვეობით კერძოდ, კეისარმა იშვილა ოქტავიანე. თუმცა, იმპერატორის არჩევანს ყოველთვის როდი აღიარებდა სენატი, და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, იწონებდნენ ლეგიონები. ავგუსტუსის მემკვიდრე “დინასტიებში”, ხშირად, თავს იჩენდა ხოლმე ინსტიტუციური კრიზისი. იულიუსიკლავდიუსების დინასტიიდან იმპერატორთა ერთი ნაწილი ტიბერიუსი, კალიგულა და კლავდიუსი _ საკუთარი ნათესავებისა და პრეტორიანელთა მსხვერპლი გახდა; სხვები _ მაგალითად, ნერონი _ თვითმკვლელობით ამთავრებდნენ; ფლავიუსებს მხარს უჭერდნენ ლეგიონები. ასევე მოხდა ვესპასიანეს მიმართაც. ტიტუსის გარდაცვალების შემდეგ, ლეგიონერებმა იმპერატორის ტახტზე დომიციანე დასვეს, რომელმაც, ასევე ტრაღიკულად, დაასრულა სიცოცხლე. ანტონინუსების დინასტიის იმპერატორებმა ნერვამ, ტრაიანემ, ადრიანემ, ანტონინუს პიუსმა, მარკუს ავრელიუსმა და კომოდუსმა _ სახელი გაითქვეს იმპერიის განდიდებით, მშვიდობის დამყარებით და შვილადაყვანის სისტემის მკაცრი დაცვით. თუმცა, თუ იმპერატორი უგულებელყოფდა ამ პრინციპის გამოყენებას და ამკვიდრებდა ტახტის მემკვიდრეობის მამიდან შვილზე გადასვლის სისტემას, სახელმწიფოში კვლავ წარმოიშვებოდა პოლიტიკური კრიზისი და ანარქია. სწორედ ასე მოხდა მაშინ, როცა მარკუს ავრელიუსმა ტახტის მემკვიდრედ საკუთარი ვაჟიშვილი კომოდუსი დანიშნა, რომელიც მსხვერპლად შეეწირა საკუთარ ტირანულ მმართველობას. ალექსანდრე სევერუსის მკვლელობის შემდეგ, სახელმწიფო ხანგრძლივმა პოლიტიკურმა კრიზისმა და ანარქიამ მოიცვა, რამაც ბოლო მოუღო პრინციპატის ეპოქას.

ბ) დომინატი

75

ახალი პოლიტიკური სისტემა ცნობილია დომინატის სახელწოდებით. აღნიშნულ ეპოქაში Crinceps (პირველი სენატორთა შორის) გადაიქცა Dominus (მბრძანებლად), ხოლო Civis (მოქალაქეები) გახდნენ Subditi (ქვეშევრდომები).

დომინატის ხანაში იმპერატორი ფლობდა აბსოლუტურ ძალაუფლებას. სახელმწიფოში დამკვიდრებული სისტემა იყო რომის პოლიტიკური სისტემის ხანგრძლივი ევოლუციის შედეგი: როცა რომი პრინციპატის პერიოდის ავტორიტარული დემოკრატიიდან დომინატის ხანის აბსოლუტურ და თვითმპყრობელურ მონარქიად გადაიქცა. სახელმწიფო მმართველობის ახალი პრინციპები შემოღებულ იქნა III საუკუნის უმწვავესი სისტემური კრიზისის პირობებში, რასაც კიდევ უფრო აღრმავებდა ეკონომიკური და სოციალური ხასიათის ცვლილებები. აღნიშნული მდგომარეობა პრიმიტიული აგრარული ეკონომიკის, სულისშემხუთველი საგადასახადო სისტემისა და სასოფლო რაიონების (ანნონა) მუდმივი დანაწევრების გამო სრული ფიასკოს შედეგი იყო. კარაკალა და სხვა იმპერატორები მუდმივად ახდენდნენ ფულადი ერთეულის ემისიას, თუმცა, ვერაფრით შველოდნენ სახელმწიფოში მძვინვარე ინფლაციას. მაშინ, როცა სახელმწიფოში მძვინვარებდა საყოველთაო სიღარიბე და სულიერ ფასეულობათა ღრმა კრიზისი, გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა პოლიტიკურ ფაქტორებს. პირველ ყოვლისა, ეს გამოიხატა სამხედრო არისტოკრატიის უსაზღვრო ბატონობაში, რომელმაც საკუთარი ნება თავს მოახვია პოლიტიკოსებს და, ფაქტობრივად, თვითნებობა დაამკვიდრა მმართველობის ყველა სფეროში. ამას ემატებოდა მუდმივი საგარეო საფრთხე. კერძოდ. ბარბაროსების შემოსევა და მათ მიერ რომის არმიაში მნიშვნელოვანი ადგილის დაკავება. ყოველივე ზემოთქმული, ხელს უწყობდა კლასიკური ცივილიზაციის რღვევასა და საბოლოო დაცემას, რადგან მასში მნიშვნელოვანი გავლენა მოიპოვეს მისთვის უცხო და, ხშირ შემთხვევაში, მტრულმა ელემენტებმა: გერმანულმა და აღმოსავლეთის ხალხმა, აგრეთვე უდაბნოს მომთაბარე არაბებმა. აღმოსავლეთში ჩაისახა ბრძოლის წარმოების ახალი სისტემა, რომლის ცენტრალურ რგოლს კავალერია და მშვილდოსნები წარმოადგენდნენ. 212 წელს იმპერატორმა ანტონინუს კარაკალამ რომის მოქალაქეობა მთელი იმპერიის თავისუფალ მოსახლეობას მიანიჭა, რამაც მნიშვნელოვნად შეასუსტა რომის მოქალაქეთა (Civis Romani) პრივილეგირებული მდგომარეობა. ამიერიდან, რომის მოქალაქეები რომის იმპერატორის ქვეშევრდომებად გადაიქცნენ. რომის იმპერატორებმა აღმოსავლური მონარქიებისათვის დამახასიათებელი მმართველობის დესპოტური ფორმა გადაიღეს. სეპტიმიუს სევერუსმა მიიღო დომინუს ტიტული. დიონ კასიუსის გადმოცემით, იმპერატორმა სეპტიმიუს სევერუსმა საკუთარ შვილებს უანდერძა: “გაამდიდრეთ ჯარისკაცები და ნუღარ იფიქრებთ საფრთხეზე”. სხვა იმპერატორებმა სენატორებად ბარბაროსები დანიშნეს და სასახლის კარზე აღმოსავლურ-დესპოტური რიტუალები შემოიღეს. 239-284 წწ. რომის იმპერია უმწვავესმა პოლიტიკურმა კრიზისმა და ანარქიამ მოიცვა. ამ დროის მანძილზე ტახტზე, ერთმანეთის მიყოლებით, 22 იმპერატორი ავიდა. მათი უმრავლესობა სახელმწიფოში გამეფებულ ქაოსს შეეწირა. მშვიდობიანობის ხანმოკლე პერიოდი

76

დაამყარა ილირიული წარმოშობის მხედართმთავარმა ავრელიანუსმა, რომელიც ფულს ჭრიდა საკუთარი ტიტულის დომინუს ეტ დეუს (მეფე და ღმერთი) მითითებით, რითაც აღმოსავლურ მონარქებს ბაძავდა. მეორე ილირიელმა მხედართმთავარმა დიოკლეტიანემ (284-305 წწ.) სცადა მკაცრი წესრიგის დამყარება, იმპერიის ძლევამოსილებისა და რომაული გმირული სულისკვეთების აღდგენა. მან საკუთარ ხელისუფლებას საკრალური ხასიათი მიანიჭა და მოითხოვა, რომ მისთვის Lovius (იუპიტერის ვაჟი) ეწოდათ.

დიოკლეტიანემ გაატარა რომის არმიის რეფორმა, შემოიღო სწრაფი რეაგირების კორპუსი _ Exercitus Praesentialis, რომელსაც საზღვარზე მტრის შემოსევა უნდა უკუეგდო. იგი ებრძოდა ინფლაციას და ფასების შესახებ ცნობილი ედიქტი გამოსცა. ამ ედიქტის (ედიცტუმ დე რერუმ ვენალიციუმ) თანახმად, დიოკლეტიანე პირველადი მოხმარების საგნებზე, მომსახურებასა და ტრანსპორტზე მინიმალურ ფასებს ადგენდა. გარდა ამისა, მან იმპერიული მმართველობის სფეროში მნიშვნელოვანი რეფორმა გაატარა. შეიქმნა ხელისუფლების იერარქიული პირამიდა, რომლის უმაღლეს საფეხურზე თვით იმპერატორი განლაგდა. ე.წ. Officia Palatina (სასახლის უწყებანი) ცენტრალური მმართველობის ორგანოებად იქცა, ხოლო Quaestor sacri Palatii (ღვთაებრივი სასახლის მცველი) იუსტიციის მინისტრის მსგავსი თანამდებობა იყო; Magister officiorum - პროვინციის მოხელეთა უფროსი იყო; Comes sacrarum Largitationum და Comes Rerum Privatarum შესაბამისად, სახელმწიფო ფინანსებსა და იმპერატორის ქონებას განაგებდნენ. იმპერატორმა მსხვილი საჯარისო შენაერთების მეთაურთა მაგისტრი Militum რამდენიმე თანამდებობა შემოიღო. ვრცელი იმპერიის ფარგლებში, მმართველობის სისტემის რეორგანიზაციის მიზნით, დიოკლეტიანემ ე.წ. ტეტრარქიის სისტემა დააარსა: მან იმპერია ორ ნაწილად დაყო: _ აღმოსავლეთ და დასავლეთ იმპერიებად, რომლებიც, თავის მხრივ, ოთხ პრეფექტურად (აღმოსავლეთი, ილირია, იტალია და გალია) იყოფოდა. პრეფექტურები დიოცეზებად, ხოლო დიოცეზები პროვინციებად იყოფოდნენ. გამოცხადდა, რომ იმპერიის თითოეულ ნაწილს ავგუსტუსი _ Augustus _ მართავდა, რომელსაც მემკვიდრის შვილადაყვანა შეეძლო. მემკვიდრეებს “კეისრები” ეწოდებოდათ. დიოკლეტიანე აღმოსავლეთი იმპერიის მმართველად იქცა. მისი რეზიდენცია ნიკომედიაში მდებარეობდა. დასავლეთი იმპერიის მმართველად მაქსიმიანე დაინიშნა, რომლის დედაქალაქი მილანი იყო. თუმცა, არც ამ ღონისძიებებმა გადაჭრა ხელისუფლების მემკვიდრეობითობის პრობლემა და იმპერატორ დიოკლეტიანეს ტახტიდან ნებაყოფლობით გადადგომის (305 წ.) შემდეგ, ხელისუფლებისათვის ბრძოლა ახალი ძალით გამწვავდა.

იმპერატორმა კონსტანტინემ ბრძოლაში დაამარცხა მისი მოწინააღმდეგე მაქსენციუსი და კვლავ იმპერიის უნიფიკაცია მოახდინა. იმპერატორი კონსტანტინე სახელმწიფოს 307-337 წწ. მართავდა. ამიანე მარცელინუსი მას ნოვატორად და უძველესი ინსტიტუტების რეფორმატორად ახასიათებს. კონსტანტინემ გამოსცა მილანის (მედიოლანის) ედიქტი “ქრისტიანული რელიგიის მიმართ

77

რჯულშემწყნარებლობის შესახებ”, რის შედეგად ქრისტიანობა თანდათანობით იმპერიის ოფიციალურ რელიგიად, ხოლო ღვთაებრივი სამართალი მონარქიის პოლიტიკურ დასაყრდენად იქცა. კონსტანტინემ სახელმწიფოს დედაქალაქი ბიზანტიონში გადაიტანა, რომელსაც მოგვიანებით კონსტანტინოპოლი ეწოდა. კონსტანტინეს გარდაცვალების შემდეგ, მისმა ვაჟებმა იმპერია კვლავ ორ ნაწილად გაყვეს. იმპერიის გაყოფა საბოლოოდ განმტკიცდა 395 წ., როცა იმპერატორმა თეოდოსიუს I-მა სახელმწიფოს აღმოსავლეთი ნაწილის მართვა მის ერთ ვაჟიშვილს არკადიუსს, ხოლო დასავლეთი ნაწილი მეორე ვაჟს ჰონორიუსს, დაავალა. დასავლეთ რომის იმპერია მუდმივად განიცდიდა ბარბაროსთა შემოსევას. 476 წ. ბარბაროსების სამხედრო ბელადმა ოდოაკრმა დაამხო დასავლეთის უკანასკნელი იმპერატორი რომულუს ავგუსტულუსი, რითაც დასრულდა დასავლეთ რომის იმპერიის ისტორია. თითქმის 1 000 წლის განმავლობაში განაგრძობდა არსებობას აღმოსავლეთ რომის _ ბიზანტიის _ იმპერია.

შემდგომში რომის სამართალი აღმოსავლეთში ბიზანტიის იმპერიაში განაგრძობდა განვითარებას და მწვერვალს მიაღწია იმპერატორ იუსტინიანე დიდის მმართველობაში (527-565 წწ.). იუსტინიანე დაიბადა გლეხი _ საბაციუსის ოჯახში. პატარა სოფელ ტერენციუმში, ილირიაში, რომელმაც იმპერიას უკვე რამდენიმე იმპერატორი მისცა. იუსტინიანე გამოირჩეოდა მთიელისა და მიწათმოქმედის სულის სიმტკიცით. მისმა დედის ძმამ იუსტინემ, რომელიც იმპერატორ ანასტასიუსის გვარდიაში მსახურობდა, იუსტინიანე ჩამოიყვანა ბიზანტიონში და თვითონ აღზარდა. მას შემდეგ, რაც იუსტინემ ანასტასიუსის ტახტი დაიკავა, მან თანამმართველად დისშვილი გამოაცხადა, რომელმაც იუსტინიანეს სახელი მიიღო.

იუსტინიანემ იქორწინა ცირკის მოცეკვავე ქალზე თეოდორაზე, რომელსაც იუსტინემ, დისშვილთან ერთად, Augusta ტიტული უბოძა. იუსტინიანეს სანუკვარი ოცნება რომის იმპერიის ძველი დიდების დაბრუნება და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა იყო. იუსტინიანეს მმართველობა მტკიცედ ეფუძნებოდა ქრისტიანულ იდეოლოგიასა და სამართლებრივ “კლასიციზმს”.

თავი IV. უფლებათა დაცვა

§1. პროცესუალური წარმომადგენლობა

Cognitor et Procurator ad Litem (პროცესუალური რწმუნებულის ორი სახე); Dominus Litis (მარწმუნებელი პირი პროცესში); Datio Cognitori (რწმუნებულის სასამართლო პროცესში დანიშვნის შესახებ გაკეთებული განცხადება); Actio Iudicati Utilis (ანალოგიის წესზე In iure სტადიაზე მხარეებს შეეძლოთ მოადგილეების გამოყვანა. ძველ რომში პროცესუალურ წარმომადგენელთა ორი ნაირსახეობა იყო ცნობილი: Cognitor et Procurator ad Litem. Cognitor დანიშვნის შესახებ მოწინააღმდეგე მხარეს შეატყობინებდნენ ცალმხრივი აქტის _ Datio

78

cognitori მეშვეობით. Cognitor საკუთარი სახელით აწარმოებდა საქმეს, ამიტომ გამოიყენებოდა ფორმულა, რომელშიც პირები გადაადგილებილი იყვნენ: Intentio აღინიშნებოდა მარწმუნებლის სახელი (Dominus litis), ხოლო Condemnatio მიმართული იყო cognitor-ისკენ. თუ Cognitor მოპასუხის მხარეზე გამოდიოდა, Intentio აღინიშნებოდა Dominus litis სახელი, ხოლო Condemnatio მინიჭებას ექვემდებარებოდა Cognitor.

Datio cognitor-ის მეშვეობით მოთხოვნის განახლება (Novatio) ხდებოდა, ამიტომ, თუ Cognitor-ი მოსარჩელის რწმუნებული იყო, მაშინ მისი მოთხოვნა მაინც გაიქვითებოდა Litis contestatio (სარჩელის გასაჩივრების, სასამართლოში არაბრალეულობის შესახებ განცხადების) მეშვეობით. სასამართლო გადაწყვეტილებაში აღნიშნებოდა Cognitor-ის სახელი და Actio iudicati გაიცემოდა ან მის სასარგებლოდ, ან მის საწინააღმდეგოდ (თუ ის მოპასუხეს წარმოადგენდა). თუმცა, პრეტორი მარწმუნებელი მხარის სასარგებლოდ (ან საწინააღმდეგოდ) გასცემდა სასამართლო გადაწყვეტილებაში მითითებული სარჩელის ანალოგიურ სარჩელს _ Actio iudicati ulitis.

სასამართლო პროცესში პროკურატორობა შეეძლო მარწმუნებლის მოურავსაც (Procurator omnium Bonurum _ მთელი ქონების მმართველს). თუმცა, დასაშვები იყო მარწმუნებლის (Dominus Litis) ნებით სპეციალურად დანიშნული პირის _ Procurator ad Lites (მოადგილის) მონაწილეობა Iussum _ ბრძანების ან Mandatum _ დავალების საფუძველზე (მეშვეობით). Procurator ad Litem ითვლებოდა ის პირიც, რომელმაც Bona fide (კეთილი ნებით) პროცესში მონაწილეობის სურვილი განაცხადა, დავალების ან ბრძანების გარეშე. თუმცა, ვინაიდან ასეთ შემთხვევაში მოთხოვნის გაქვითვა არ ხდებოდა ლიტის ცონტესტატიო შედეგად, ნებაყოფლობით პროკურატორს პირობა უნდა მიეცა, რომ მარწმუნებელი პირი ხელახლა არ დაიწყებდა პროცესს განსაკუთრებული Cautio rem ratam dominum habiturum (ფიცი, რომ მარწმუნებელი მოიწონებს მის მოქმედებებს) მეშვეობით, რომელსაც ცაუტიო დე რატოც ეწოდებოდა. პრეტორული დაცვის აღნიშნული საშუალება პირგასამტეხლოს შესახებ შეთანხმების განსაკუთრებულ ფორმულას წარმოადგენდა: იმ შემთხვევაში, თუ რწმუნებულის მოქმედებას არ მოიწონებს Dominus litis, რომელიც ხელახლა დაიწყებს პროცესს (მას ამაზე სრული უფლება გააჩანია), არშემდგარი პროკურატორი მოპასუხის სასარგებლოდ დაჯარიმდება, რაც მთლიანად გააბათილებს იმ დანაკარგს, რასაც მას საქმის წაგება უქადდა.

თუ პროკურატორი მოპასუხეს წარმოადგენდა, მაშინ პროკურატორი მის ღირსეულ მოადგილედ მიჩნევის მიზნით, იძლეოდა განსაკუთრებულ Cautio iudicatum solvi _ სასამართლო გადაწყვეტილეის აღსრულების გარანტიას.

Cognitor დანიშვნის შემთხვევაში ასეთ Cautio იძლეოდა თვითონ Dominus litis: ლოგიკურია, რომ ის ამავე დროს პასუხს აგებდა Actio iudicati utiliis(მის

79

წინაარმდეგ ან მის სასამრგებლოდ, სასამართლო გადაწყვეტილების ანალოგიური სარჩელის) გამოც.

პროკურატორი საკუთარი სახელით ებმებოდა პროცესში; ასეთ შემთხვევაში, პრეტორი ადგენდა ფორმულას, რომელშიც პირები გადაადგილებულნი იყვნენ, თუმცა, ამ შემთხვევაში, პრეტორი არ გასცემდა აცტიონეს უტილის მარწმუნებლის სასარგებლოდ ან საწინაარმდეგოდ.

პროკურატორისა და დომინუს ლიტის ურთიერთობები Mandatum (დავალების ხელშეკრულებით) ან იმ ურთიერთობით წესრიგდებოდა, რომელთა საფუძველზე პროცესში მონაწილე მხარე იძლეოდა Iussum (ბრძანებას).

წარმომადგენლობის ამ ნაირსახეობის მეშვეობით მიიღწეოდა სავალო მოთხოვნების Cesia (ანუ სხვა პირზე საკუთარი ვალის გადაკისრება). ამ დროს პროკურატორი პროცესში საკუთარი ინტერესების დამცველად გვევლინება _ პროცურატორ In rem suam (საკუთარ საქმეში რწმუნებული პირი), მიუხედავად იმისა, რომ მისი მოთხოვნა დაფუძნებული იყო სხვის უფლებაზე (ან პასუხისმგებლობა ეფუძნებოდა სხვის ვალდებულეას, თუ ის მოპასუხის რწმუნებულად გამოდიოდა).

§2. Iნდეფენსიო დაცვაზე უარის თქმა

Bona (ქონება), Missio in Bona (პრეტორის მიერ სხვა პირისათვის ქონების მფარველობის უფლების მინიჭება); Indefensio (დაცვაზე უარის თქმა); Translatio Possessionis (მფლობელობაში მხარეთა მდგომარეობის შეცვლამონაცვლეობა).სასამართლო პროცესის დადგენაში მოპასუხის სავალდებულო მონაწილეობა გულისხმობს მისი მოქმედების ისეთ განსაკუთრებულ კვალიფიკაციას, რომელიც მიმართული იქნება კონფლიქტის გადაწყვეტის სასამართლო ფორმის ჩაშლისაკენ. ვინაიდან დავის საგნის პროცესუალური გადაწყვეტილების დროს მხარეთა დამოუკიდებლობა სამართლის ძირითადი პრინციპის უმნიშვნელოვანესი გამოვლინებაა, პროცესში მონაწილეობაზე უარის თქმა აღიქმება, როგორც პირის ავტონომიურობის დაკარგვა იმ მოცულობით, რასაც სასამართლო განხილვის საგანი შეადგენს. რამდენადაც მოპასუხე მხარემ უარი თქვა სისტემის იმ პირობებზე, რომლებიც ადგენენ და იცავენ მხარეთა ფორმალურ თანასწორობას სასამართლოს გადაწყვეტილების წინაშე, მან საკუთარი თავი საზოგადოების მიღმა დააყენა იმ მოცულობით, რა მოცულობითაც სამოქალაქო პროცესი იცავდა მას თვითნებობისა და თვითგასწორებისაგან. ამ დონეზე პირის მონაწილეობას სამოქალაქო ბრუნვაში განასახიერებს მისი ქონება (Bona), რომელიც, დაცვაზე უარის თქმის შემთხვაში, აღიქმება ინდივიდუალური მიზნების დაკარგულად, რადგან მის მეპატრონეს ამ ქონების მიმართ აღარ გააჩანია საზოგადოების მიერ აღიარებული ნება.

80

ყოველივე ამის ლოგიკური შედეგი იქნება მოპასუხის უფლების კონსტატაცია, საკუთარი ინტერესების შესაბამისად განკარგოს დავის ობიექტი. ამ მოქმედების პრაქტიკული განხორციელება მიიღწევა ადმინისტრაციული ხერხებით: მოსარჩელე შედის მოპასუხის ქონების მფლობელობაში _ მისსიო ინ ბონა _ და მას უფლება ენიჭება აუქციონზე გაიტანოს და გაყიდოს აღნიშნული ქონება.

მოპასუხის მონაწილეობა სასამართლო პროცესის დადგენაში სავალდებულო ხასიათს ატარებს და თუ ის მასში მონაწილეობაზე უარს იტყვის, მაშინ სოციალური ნორმებით აღიარებული მისი უფლებები ეჭვის ქვეშ დადგება. Indefensio (დაცვაზე უარის თქმა) კვალიფიცირდება არა მარტო სასამართლოში გამოუცხადებლობა ან Litis contestacio (დავის საგნის მიმართ) უთანხმოება, არამედ სასამართლო გადაწყვეტილების (Iudicatum) მიმართ დაუმორჩილებლობაც. პროცესის შესაძლო ჩაშლისგან თავის დაღწევის მიზნით, მოპასუხეს სთავაზობენ საკუთარი როლის განმტკიცებას პროცესის პირველი სტადიაზე და სანივთო სარჩელის სასამართლო განხილვებში და ამისათვის მოპასუხეს ევალებოდა: საკუთარ თავზე რიგი ვალდებულებების აღება სტიპულაციური ფორმით გარანტიების მიცემის გზით _ სადისდატიო (Cautio) Iudicatum solvi (პროცესუალური გარანტიები). ამავე დროს მან სასამართლო გადაწყვერტილების უტყუარი აღსრულების გარანტია უნდა მისცეს _ Ob rem Iudicatum; სასამართლო პროცესის განვითრებაში საკუთარი კონსტრუქციული მონაწილეობის გარანტიის მიცემა _ Ob rem bene defensam; აგრეთვე, ისეთი განზრახი მოქმედებებისაგან თავის შეკავება, რომლებსაც შეეძლოთ პროცესის ჩაშლა ob dolo malo.

Indefensus მიჩნეული პირის მიმართ გამოიყენება მკაცრი სანქციები, რომელთა გამკაცრების საფრთხე მატულობს იმის მიხედვით, თუ რამდენად ბოროტად ხდება დადგენილი მართლწესრიგის მოთხოვნათა დარღვევა. სანივთო სარჩელების დროს პრეტორი შეგნებულად ცვლიდა მხარეთა მდგომარეობას მფლობელობაში ე.წ. Translatio Possessionis, რადგან დაცვაში უარის მთქმელი მოპასუხე მომავალში _ მსგავსი სარჩელის შეტანის შემთხვევაში _ საკუთარ თავზე იღებდა მტკიცების ტვირთს (Onus Probandi). თუ სადაო უფლების საგანი იყო მოძრავი ნივთი, მიზანი მიიღწეოდა მოსარჩელისათვის ამ ნივთის თან წაღების ბრძანების გაცემის გზით ან Actio ad Exibendum (ნივთის გაცემის შესახებ სარჩელის) მეშვეობით, იმის მიხედვით, იყო თუ არა სადაო ნივთი სასამართლოში წარმოდგენილი. თუ მოპასუხე არ ემორჩილებოდა სასამართლო გადაწყვეტილებას და არ გადასცემდა ნივთს, პრეტორი მოსარჩელეს შეიყვანდა მოპასუხის მთელი ქონების მფლობელობაში _ Missio in Bona, რათა მოწყობილიყო მოპასუხის ქონების აუქციონის წესით გაყიდვა.

§3. Litis contestatio _ დავის საგნის დადგენა

81

Datio iudicii (სასამართლო დაცვის მინიჭება); Litii contestatio (სადაო საგნის ფიქსაცია); Iussum iudicandi (სასამართლო გადაწყვეტილების გამოტანის ბრძანება); Litis contestatio (პრეკლუზიური ეფექტი); Iudicium legitimum, Iudicium imperium continens, ipso iure (თვით სამართლის ძალით); Ope exepticiones (ექსცეფციის ძალით); Exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae (ექსცეფცია იმის შესახებ, რომ სქმეზე უკვე იყო გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილება ან უკვე დადგინდა პროცესი); Litis contestation - დამაკონსერვებელი ან განახლებადი ეფექტი.

ფორმულის შედგენის შემდეგ, როცა პრეტორი მხარეთა მოლოდინის საპასუხოდ, მიანიჭებდა მათ პროცესუალურ საშუალებებს Datio iudicii, მოსარჩელე და მოპასუხე გამოხატავდნენ, შემოთავაზებული ფორმულის მიმართ, თანხმობას (Dictare ed accipere iudicium (სასამართლო განხილვის შემოთავაზება და მიღება). სამი მხარის ასეთ შეთანხმებას ლიტის ცონტესტატიო ეწოდება _ ეს არის პროცესის განვითარების ის განსაკუთრებული მომენტი, რომლის შემდეგ მოსარჩელისა და მოპასუხის ინტერესები პროცესუალურ უფლებებსა და მოვალეობებში ადეკვატურად ასახულად ითვლება.

ვინაიდან ფორმულა გარკვეულ მოსამართლის მიმართ (ვის სახელზეც შეადგინეს) გაგზავნილად ითველბოდა დატიო იუდიციი შეიცავდა Iussum iudicandi მოსამართლისადმი ბრძანებას, რომ მას საქმეზე გადაწყვეტილება გამოეტანა. ასეთი მოსამართლე კერძო პირი იყო, რომლის მიმართ ხდებოდა აღნიშნულ საქმეზე უფლებამოსილებების დელეგირება. Litis contestacio გაქვითავს მოსარჩელის მოთხოვნის უფლებას და გამორიცხავს იმის შესაძლებობას, რომ ის გახდეს განმეორებითი სასამრთლო განხილვის საგანი (პრეკლუზიური ეფექტი). პრეკლუზიური ეფექტის მოქმედება სასამართლო განხილვის ტიპზე იყო დამოკიდებული Lex Iulia iudiciorum privatorum iudicia legitima და Iuditia Imperia continentia დაყოფას ადგენდა.

სასამართლო განხილვა ლეგიტიმუმ ითვლებოდა, თუ პროცესი რომში რომაელ მოქალაქეებს შორის ერთი მოსამართლის წინაშე (Iudex unus) მიმდინარეობდა (მოსამართლეც რომის მოქალაქე იყო).

სასამართლო განხილვის ყველა დანარჩენი სახე, რომელიც რომში არ მიმდინარეობდა, თუმცა, რეკუპერატორების შუამავლობით მიმდინარეობდა, რომლის ერთი მონაწილე არა რომის მოქალაქე _ Imperia Continentia (მაგისტრატის ხელისუფლებაზე) დამყარებულად ითვლებოდა. უეჭველია, რომ Iuditia Legitima გადმოღებულ იქნა Per Legis actiones პროცესის უძველესი ფორმიდან.

Litis contestation - პრეკლუზიური მოქმედება უძველეს დროში მიმდინარეობდა Ipso iure _ სხვა ღონისძიებების გარეშე Ius civiles საფუძველზე; თვით სამართლის ძალით. Per ფორმულას პროცესში სარჩელის განმეორებითი შეტანა

82

გამოირიცხებოდა, ან Ipso iure ძალით, ან იმის შესახებ სასარჩელო უარყოფის (Ope exceptionis) მეშვეობით, რაც უკვე იყო Litis contestatio საგანი.

Litis contestatio შემდეგ მოსარჩელის მოთხოვნა ვეღარ აღიქვამს ურთიერთობათა მატერიალურ მხარეში მიმდინარე ცვლილებებს, რაც განსაზღვრავს პროცესის მიმდინარეობასთან დაკავშირებულ რისკისათვის პასუხის გადასვლას მოპასუხის მხარეზე. დავის საგნის განადგურება დაუძლეველი ძალის მოქმედების გამო არ ათავისუფლებს მოპასუხეს პასუხისმგებლობისაგან; პირადი ხასიათის მოთხოვნების, როგორც საჯარიმო სარჩელები _ მემკვიდრეობითი ხასიათისაა და სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა მხედველობაში არ მიიღება. Litis contestation - ეს დამაკონსერვებელი ეფექტი მხარეთა მატერიალური უფლებების პროცესუალურ უფლებებში გარდაქმნასთან ანუ მხარეთა გამოხატული შეთანხმების საფუძველზე ვალდებულებათა სპეციფიკურ ნოვაციასთან არის დაკავშირებული. Litis contestatio განმაახლებელი ეფექტი შეეხება ვალდებულებით ურთიერთობებთან და შესაძელებლია მხოლოდ პირადი სარჩელის საფუძველზე საქმის განხილვასთან (Actio in Personam). Prudentes litis contestatio ადარებდნენ ვერბალურ კონტრაქტს და მისი ეფექტის შესახებ დავეს ამის საფუძველზე წყვეტდნენ (D.45,1,83,1).

§4 სარჩელების კონკურენცია

პირთა ალტერნატიული კონკურენცია, სარჩელების ალტერნატიული და კუმულაციური კონკურენცია; Actiones in Persecutoriae (ქონებრივი სარჩელები); Actiones Poenales (საჯარიმო სარჩელები); Actions mixtae (შერეული სარჩელები); Infitiatio (ვალის უარყოფა); In Duplum (ორმაგი ანაზრაურების მოცულობით); In Simplum (მარტივი ანაზღაურებით მოცულობით).

განმეორებით პროცესის ჩატარებაზე სუბიექტური და ობიექტური შეზრუდვების დადგენა არის თვით მოთხოვნის განსაზღვრა პროცესუალურ კატეგორიაში გამოხატული სასამართლო განხილვის საგანი (რეს) _ “Bis de eadem re ne sit acctio _ დაუშველია ერთ საქმეზე ორი პროცესის ჩატარება _ პრინციპი დაკონკრეტებულია პირთა ან სარჩელთა კონკურენციის ცნებაში. თუ ვალებულების პასიური მხარე წარმოდგენილია სოლიდარულად მოპასუხე რამდენიმე პირის სახით, ამ საქმეზე სარჩელის შეტანა შესაძლებელია მხოლოდ ერთერთი მოვალის წინააღმდეგ: “Electa una via, non datur recursus ad altem _ რაღამ არჩეული ერთი გზა, დაუშვებელია მეორის გამოყენება”. ამ პრინციპს ეწოდება პირთა ალტერნატიული კონკურენცია. ზოგჯერ ერთი ურთიერთობა დაცულია რამდენიმე სარჩელით. ყველა სარჩელის პარალელურად გამოყენების შესაძლებობა (სარჩელების კუმულაციური კონკურენცია) ან ამ საშუალებების ამორჩევით გამოყენების აუცილებლობა (სარჩელების ალტერნატიული კონკურენცია) სარჩელის ხასიათით განისაზღვრება.

83

Agimus autem interdum, ut rem tantum consequamur interdum ut poenam tantum, alias ut rem et poenam _ სარჩელს ჩვეენ შევიტანთ ზოგჯერ საქმეზე მხოლოდ ინტერესის დასაკმაყოფილებლად, ზოგჯერ მხოლოდ დასჯის მიზნით, სხვა შემთხევვაში საქმის გამოც და დასჯის გამოც.

თავდაპირველად, სარჩელები იყოფოდა მხოლოდ Actiones rei persecutoriae (ქონებრივი სარჩელები) და Actiones poenales (საჯარიმო სარჩელები) ნაირსახეობად: სარჩელთა პირველი სახეობა ექვემდებარებოდა ალტერნატიული კონკურენციის, მეორე _ კუმულაციური კონკურენციის წესს. კუმულაციური კონკურენციის ნათელი მაგალითია ქურდობის ჰიპოთეზა (Furtum). როცა დაზარალებულს მიენიჭებოდა საჯარიმო სარჩელი (Actio furti) დამნაშავის დასასჯელად და არასაჯარიმო სარჩელი (Condictio ex causa furtiva) თვით მოპარული ნივთის გამოთხოვების მიზნით. სხვადასხვა ტიპის ორი სარჩელი შეიძლება წარედგინოს თითოეულ დამრღვევს. ასე რომ, სარჩელების კუმულაციურ კონკურენციას თან სდევს პირთა კუმულაციური კონკურენციაც. თუმცა, ნივთის გამოთხოვისას პირის წინააღმდეგ შეიძლება შევიდეს მხოლოდ ერთი არასაჯარიმო სარჩელი: Condictio ex causa furtiva (მოპარული ნივთის დაბრუნების შესახებ) ან Rei vindicatio (ნივთის გამოთხოვის შესახებ). საჯარიმო სარჩელები მკაცრად პერსონალური ხასიათისაა: ისინი არ გადაიცემა მემკვიდრეობით და არ დაუშვებენ პროცესუალურ წარმომადეგნლობას მოპასუხის მხარეზე, რადგან ითვლებოდა, რომ დაზარალებული მიზნად ისახავს განსაკუთრებულ ინტერესს, როცა სჯის დამნაშავეს.

მოგვიანებით, შემუშავებული იქნა შერეული ხასიათის სარჩელების კატეგორია _ Actiones mixtae _ მისი მიზანია ერთდროულად პირის დასჯაც და ზიანის ანაზღაურებაც. სარჩელების ეს სახეობა, თავის მხრივ, ორ ჯგუფად იყოფა:პირველ ჯგუფს შეადგენდნენ ის სარჩელები, რომელთა მეშვეობით მოითხოვება ნივთის ღირებულების ორმაგი ზომა (In duplum) იმ შემთხვევაში, თუ მოვალე უარყოფს საკუთარ ვალს (Infitiatio): Actio iudicati (სასამართლო გადაწყვეტილების შესახებ), Actio depensi (ვალის გადამახდელი დავალების მიმიცემი პირისათვის ხარჯების ანაზღაურების შესახებ და სხვა). ამ სარჩელების რეჟიმი ისეთივეა, როგორც ზიანის მარტივი ანაზრაურების (In simplum) მოთხოვნის შემთხვევაში, ანუ არასაჯარიმო სარჩელები: აქ ადგილი აქვს კუმულაციურ კონკურენციას.“შერეული” სარჩელების სახით მათი სისტემატიზირება მინიჭების ორმაგი მოცულობის მნიშვნელობის ანალიზთან არის დაკავშირებული: ნივთის ერთი ღირებულების ანაზღაურების მოთხოვნა ნორმალური, ხოლო მეორე _ ღირებულებისა კი საჯარიმოდ მიიჩნეოდა. ორი simplum შეერთება ასეთი მიდგომის პირობებში გამოვლენდა ხოლმე სარჩელის კომბინირებულ სახეს. სარჩელთა მეორე ჯგუფს შეადგენდნენ საჯარიმო (ძირითადად პრეტორული) სარჩელები, რომლებიც, მოგვიანებით, მაინც არასაჯარიმო სარჩელებად მიიჩნიეს.

§5. Apud iudicem სტადიაზე სასამართლო წარმოება84

Datio iudicem (მოსამართლის დანიშნვა); Mors litis (დავის შეწყვეტა პროცესის კანონიერი ხანგრძლივობის გადამეტების (გადაცილების) გამო); Traditio iudicii (Apud iudicem სტადიაზე ფორმულაში შეტანილი ცვლილება): Mutatio iudicis (მოსამართლის შეცვლა); Sibi non liquere (მოსამართლის მიერ გადაწყვეტილების გამოტანაზე უარის თქმა საქმის გაურკვევლობის გამო).

Litis contestation და Datio iudicii შემდეგ პრეტორი მოდავე მხარეებს მოსამართლეს უნიშნავდა (Datio iudicem). პინარიუსის (ქრ.შ-მდე IV საუკუნეში) კანონის თანახმად, ეს ხდებოდა 30 დღის შემდეგ. შემდეგ მოსამართლე მოუწოდებდა მოპასუხეს გამოცხადებულიყო სასამართლოში Apud iudicem (ლეგისაქციური ან ფორმულარული პროცესის მეორე სტადია ნაფიცი მოსამართლის წინაშე, რომელსაც გამოაქვს გადაწყვეტილება საქმის ირგვლივ ყველა წარმოდგენილი მტკიცებულების შემოწმების შემდეგ) ერთი დღის შემდეგ. თუ მოპასუხე არ გამოცხადდებოდა სასამართლოში, მოსამართლე XII დაფის კანონების ნორმის თანახმად, ნაშუადღევს გამოიტანდა განაჩენს სასამართლოში გამოცხადებული მხარის სასარგებლოდ. Lex Iulia ადგენდა დავის სასამართლო განხილვის მაქსიმალურ ვადას _ 18 თვეს. Iudicia legitima-სა და პრეტორის თანამდებობაზე ყოფნის ვადამდე იუდიცია იმპერია ცონტიტენტია მიმართ. ამ ვადის ამოწურვის შემდეგ ლიტის ცონტესტატიო კარგავდა ძალას _ Mors litis (დავის გარდაცვალება), _ ანუ მოსარჩელის მოთხოვნა გაქვითულად ჩაითვლებოდა. თუ მოპასუხე შეგნებულად აჭიანურებდა პროცესს, მისი ქმედება მოსამართლის მიერ აღიკვეთებოდა. პროცესის ამ სტადიაზე დაიშვებოდა დავაში მონაწილე პირის შეცვლა (გარდაცვალების გამო ან Cognitos et procurator დანიშვნისას), რაც იწვევდა ფორმულაში ცვლილების შეტანას _ Translatio iudicii მაგისტრატის Decretum მეშვეობით, თუმცა, არა ახალი Litis contestatio დადგენას. საჭიროების შემთხვევაში, პრეტორი შეცვლიდა მოსამართლეს _ Mutatio iudicis. ყველა აღნიშნული ცვლილება მოითხოვდა მხარეთა თანადგომას: მოპასუხის უარი დაკვალიფიცირდებოდა როგორც Indefensio (დაცვაზე უარის თქმა). მოსამართლის შეცვლაც არაფრით ზემოქმედებდა პროცესის ერთიანობაზე, რადგან Litis contestatio უცვლელი იყო.

რომში მოსამართლე კერძო პირი იყო და მისი საქმიანობა დამოკიდებული იყო სასამართლო მაგისტრატის Imperium თვით Iussum iudicandi (მოსამართლისათვის გაცემული ბრძანება მის მიერ საქმის ირგვლის გადაწყვეტილების გამოტანის გამო). პრეტორს საკუთარი ძალაუფლებით შეეძლო საქმის წარმოების (პროცესის) შეჩერება და მოსამართლისათვის საქმეზე გადაწყვეტილების გამოტანის აკრძლავა, რაც პროცესის ჩაშლას იწვევდა. პროცესში ჩარევის შესაძლებლობა ჰქონდა სხვა პრეტორს, რომელიც აღიჭურვებოდა კოლეგიის გადაწყვეტილებაზე ვეტო უფლებით (Intercessio). Paulus, D.5,1,58. Iudicium solvitur vetante eo qui iudicare iusserat, vel etiam eo qui maius imperium in eadem iurisdictione habet, vel etiam si ipse iudex eisdem imperii esse coeperit, cuius erat qui iudicare iussit _ სასამართლო

85

განხილვა შეიძლება გაუქმდეს იმ მხარის აკრძალვის გამო, რომელმაც ბრძანა პროცესის დაწყება, ან იმის გამოთხოვნით, ვისაც გააჩნია უფრო მეტი ძალაუფლება იმავე სასამართლო კომპეტენციის ფარგლებში, ან თვით მოსამრთლის მიერ, თუ ის მიაღწევს იმ ხელისუფლებას, რომელსაც ფლობდა პროცესის დამდგენი პირი.

§6. Iudicatum - სასამართლო გადაწყვეტილება

Res iudicata (საქმე, რომლის ირგვლივ გამოვიდა სასამართლო გადაწყვეტილება); Obligatio iudicati (სასამართლო გადაწყვეტილებიდან წარმოშობილი ვალდებულება); Actio iudicati (სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულების შესახებ შეტანილი სარჩელი); Auctoritas rei iudicatae (სასამართლო გადაწყვეტილების ნორმატიული ძალა).

სასამართლოს წინასწარი მოსმენის გარდა, სასამართლო განხილვა მთავრდებოდა ან adiudacatio _ მოსამართლისათვის სადაო ნივთის გარკვეული ნაწილის მიკუთვნებით (თანასაკუთრების ან მემკვიდრეობის გაყოფის საქმეებში) ან Condemnatio _ ყველა დანარჩენ საქმეებში, მოპასუხის მიმართ გარკვეული თანხის გადახდევინების მოთხოვნით.

Sententia (მოსაზრება) _ მოსამართლის გადაწყვეტილება იყო კერძო პირის დადგენილება, რომელიც სავალდებულო ძალას იძენდა მხარეთა შეთანხმებისა და მაგისტრატის Iussum iudicandi (ბრძანების) საფუძველზე. Sententia გამოტანით (მოპასუხის გამამტყუნებელი ან გამამართლებელი სასამართლო განხილვის საგანი გადაწყვეტილად ითვლება _ Res iudicata) (Modestinus, D.42,1,1).

Res iudicata dicitur, quae finem controversiarum pronuntiatione iudicis accipit: quod vel condemnatione vel absolutione contingit _ საქმე, რომლის ირგვლივ გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილება, ეწოდება ისეთად, რომლის ირგვლივ მოსამართლის გადაწყვეტილებამ დაასრულა დავა: რაც მიიღწევა მინიჭების ან გამართლების შეშვეობით.

Iudicium legitimum - გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილება ხდებოდა პროცესის გამარჯვებული მხარის ახალ უფლებად, რომელიც დაცული იქნებოდა სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულების შესახებ სარჩელის მეშვეობით _ Actio iudicati. ეს უფლება, რომელსაც შეესაბამებოდა დამარცხებული მხარის Obligatio iudicati, ცვლიდა მოთხოვნას, რომელიც ხდებოდა სასამართლო განხილვის საგნად. Iudicium imperium continens - გამოტანილი განაჩენის სავალდებულო ძალა პრეტორულ ედიქტზე იყო დაფუძნებული. (D. 42,1,4,3) და დაცული იყო Actio iudicati მეშვეობით In Factum concepta - ფორმლის მეშვეობით.

Actiones in Personam გამარჯვებული მოსარჩელე ხდებოდა ახალი პირადი უფლების სუბიექტი, მაშინ, როცა Actiones in Remis ხდებოდა უწინდელი სანივთო

86

უფლებების სუბიექტად და იძენდა მოპასუხის მიმართ ახალ, განსაკუთრებულ მოთხოვნის Litis aestimatio (სადაო ნივთის (საგნის) შეფასება) გადახდევინების შესახებ. თუ მოპასუხე გადასცემდა ნივთს და ემორჩილებოდა Arbitrium de Restituendo, ის გამართლებას ექვემდებარებოდა.

უარყოფითი მხარის დროს იმის გამო, რომ ის ხდებოდა საფუძველი Exceptio rei iudicatae (ექსცეპცია იმის შესახებ, რომ საქმეზე უკვე იყო გამოტანილი გადაწყვეტილება) და ეს იყო პრეკლუზიური ეფექტი, ხოლო დადებითი მხარის დროს იმის გამო, რომ გაამარლა მომდევნო სასამართლო განხილვის აუცილებლობა იმ საკიხების ირგვლივ, რომლებმაც უკვე განიცადეს სასამართლო გადაწყვეტა ანუ ე.წ. პრეიუდიციული ეფექტი. მაგალითად, სერვიტუტის უფლების შესახებ სარჩელი დროს (Vindication servitutis) მოსარჩელემ აღარ უნდა ამტკიცოს საკუთრების უფლება გაბატონებულ ნაკვეთზე, ხოლო მოპასუხის უარყოფა მხედველობაში აღარ მიიღებოდა, თუ ეს უფლება უკვე იყო სასამართლო განხილვის საგანი. თანაც, Iudicatum მნიშვნელობა ჰქონდა ნებისმიერი მესამე პირის მიმართ, და მაგალითში მოყვანილ მოპასუხედ (Servitutis შესახებ სარჩელში) შეიძლებოდა გამოსულიყო სულ სხვა პირი და არა ის, ვინც საკუთრების შესახებ უწინდელ სასამართლო პროცესში მხარედ იყო წარმოდგენილი. ის სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელიც უარყოფდა რაიმე უფლების არსებობას, შეწყვეტილად აცხადებდა ამ უფლებიდან გამომდინარე ან მასზე დამოკიდებულ ნებისმიერ უფლებას. ამ მოვლენას რომაელები Auctoritas rei Iudicatae _ სასამართლო გადაწყვეტილების იურიდიულად სავალდებულო ძალა უწოდეს.

§7. ინტერდიქტული წარმოება

კერძო საქმის წარმოების გარდა ჩვეულებრივი სასარჩელო წესისა (Ordo Iudiciorum Privatum) არსებობდა განსაკუთრებული ინტერდიქტული წარმოება. ის სასარჩელო წარმოებისაგან განსხვავდებოდა იმით, რომ სასამართლო მაგისტრატი, როგორც უზენაესი ხელისუფალი, გამოსცემდა ბრძანებებს მოქალაქეთა მიმართ.

ინტერდიქტებს გამოსცემდნენ პრეტორები საქმის გამოძიების დროს, ამიტომ ინტერდიქტები იყო უპირობო და კატეგორიული ბრძანებები, რომლებიც სანქციონირებდნენ ჯარიმასა და გირაოს შეტანას. ინტერდიქტული წარმოება იყო პრეტორის აღმასრულები ხელისუფლების გამოხატულება. კლასიკურ ეპოქაში (გაიუსის აზრით) პრეტორის ინტერდიქტი გახდა პირობითი ბრძანება, რომლითაც იწყებოდა ინტერდიქტული წარმოება. ის ხდებოდა საფუძველი მომდევნო სასამართლო წარმოებისათვის და გადასულიყო მმართველობის სფეროდან მართლმსაჯულების სფეროში.

87

ა) ინტერდიქტის სახეები

1. იმის მიხედვით, თუ რამდენ მხარეს ეხედოდა: ერთს თუ ორივეს: მარტივი და რთული: სიმპლიცია, დუპლიცია;

2. აღმკვეთი _ Prohibitoria;

3. აღდგენითი _ Restitutoria;

4. წარმდგენითი - Ex hibitoria.

ინტერდიქტის ეფექტი იყო ის, რომ მოვალე მხარე მაშინვე ემორჩილებიდა ფაქტს, არ ასაჩივრებდა ინტერდიქტში მითითებულ ფაქტს და არ ამტკიცებდა, რომ დარღვეული იყო აღმკვეთი ინტერდიქტი.

თუ პირი, ვის წინააღმდეგაც პრეტორმა გამოსცა ინტერდიქტი, პრეტორიდან გაუსვლელად გაასაჩივრებდა მას და მოითხოვდა მოსამართლის (არბიტერ) დანიშვნას, მისი მოთხოვნა დაკმაყოფილდებოდა.

ბ) რესტიტუციის საფუძვლები:

1. ქონებრივი და არაქონებრივი ზიანის (Laesio) არსებობა, რომელიც მოყენებულია ქმედებით ან დაუდევრობით;

2. რესტიტუციის გამამართლებელი საფუძვლის არსებობა, რომლითაც მთხოვნელი მიმართავს მოსამართლეს:

ა) Minor aetas (არანაკლებ 25 წელი);

ბ) Quod metus causa;

გ) ერრორ (იშვიათად);

დ) Dolus malus (ხშირად);

ე) არ ყოფნისას (მაგალითად, ტყვეობა) (იშვიათად).

3. დროული თხოვნა.

რესტიტუციის მოქმედება იმაში მდგომარეობდა, რომ ის ართმევდა ძალას იმ ფაქტს, რომელმაც გამოიწვია იურიდიული ურთიერთობების წარმოშობა არსებული ვითარების მიმართ და აღადგენდა ამ ურთიერთობების პირვანდელი მდგომარეობა. რესტიტუციის მიმღები მოსარჩელე ვალდებული იყო მოპასუხისათვის იურიდიული ურთიერთობების გაქვითვიდან მიღებული სარგებელი დაებრუნებინა. კერძოდ, მყიდველმა თუ დაიბრუნა გადახდილი ფასი ვალდებულია დაუბრუნოს გამყიდველს ნაყიდი საქონელი.

88

§8. სააღსრულებო წარმოება

Ductio iussu Praetoris (მოვალის კრედიტორის სახლში მიყვანა); Addictus (პირი, რომლის მიმართ გამოტანილია სასამართლო გადაწყვეტილება მისი აღსრულების მოთხოვნით და რომელმაც არ შეასრულა სასამართლო გადაწყვეტილება); Bonorum venditio (ვალაუვალი მოვალის აღწერა მისი საკონკურსო წესით გაყიდვის მიზნით); Magister Bonorum (კონკურსის პორგანიზატორი); Venditio ad Hasta (აუქციონი); Bonorum emptor (ექსპროპრიირებული მოვალის უფლებამონაცვლე); Cessio bonorum (მოსარჩელესათვის ქონების ნებაყოფლობით დათმობა).

თუ პროცესში დამარცხებული პირი არ შეასრულებდა სასამართლო გადაწყვეტილებას, მის მიმართ იყენებდნენ სადამსჯელო ღონისძიებებს: ან მისი პიროვნების, ან მისი ქონების მიმართ. ქრ. შ-მდე 17 წ. Lex Iulia iudiciorum privatorum გააუქმა Manus iniectio (ხელის დადება, სიმბოლური აქტი, რომელიც საშუალებას აძლევდა კრედიტორს კანონიერად დაუფლებოდა მოვალის პიროვნებას) და შეინარჩუნა პირადი დასჯის მხოლოდ ერთი ფორმა _ Ductio iussu Praetoris (მოვალის მიყვანა კრედიტორის სახლში) პრეტორის ბრძანების საფუძველზე. პროცესში გამარჯვებულს, პრეტორის Addictio (გადაწყვეტილება) მოვალის საკუთარ სახლში მიიყვანდა, სადაც შეეძლო მოვალისათვის ბორკილების დადება ან სამუშაოს შესრულების იძულება. Addictum მდგომარეობა ნორმებით არ წესრიგდებოდა, თუმცა, შედარებით გვიანდელი ცნობით, შესაძლებელი იყო მისი გათავისუფლება ვალის საფასურის გადახდის ან შესრულებული სამუშაოებით საფასურის ანაზღაურების შემდეგ. ამრიგად, პირადი სასჯელი გამოიყენებოდა პრაგმატული მოსაზრებით: ამის მეშვეობით ხდებოდა მოვალის ნათესავებსა და მეგობრებზე ზემოქმედება მათი ვალის დაფარვის და Iudicatum აღსრულების მიზნით.

სასამართლო გადაწყვეტილების იძულებითი აღსრულების ყველაზე გავრცელებული საშუალება იყო დამნაშავე პირის ქონების მეშვეობით მიყენებული ზიანის ანაზღაურება Bonorum venditio (საკონკურსო გაყიდვის) ფორმით. ვალაუვალი მოვალის ქონების საკონკურსო წესით გაყიდვის შედეგად ის ამოირიცხებოდა სამოქალაქო-სამართლებრივი კავშირების სისტემიდან ანუ დგებოდა მისი სამოქალაქო სიკვდილი (კერძო პირის, როგორც სამოქალაქო ბრუნვის მონაწილის თავისებური ლიკვიდაცია) და მისი როლის შესაბამის შეცვლა სამოქალაქო ბრუნვაში სხვა პირის უფლებამონაცვლის მიერ.

დასჯა იწყებოდა პრეტორის მიერ განსაკუთრებული დეკრეტის გამოცემით, რომლის ძალით პროცესში გამარჯვებული შედიოდა მოვალის ქონების მფლობელობაში _ Missio in Bona (In possessionem). ამ აქტის ჰიპოტეზად ედიქტი ითვალისწინებდა: ინდეფენსიო _ დაცვაზე უარის თქმას; ლატიტატიო _ როცა პირი მიიმალებოდა სასამართლო დევნისაგან თავის არიდების მიზნით; აგრეთვე, უმემკვიდრეოდ გარდაცვლილი მოვალის სიკვდილის (Cui Heres non Extabit).

89

მომდევნო 30 დღის (15 _ მოვალის სიკვდილის გამო მისსიო შემთხვევაში) გასვლის შემდეგ კრედიტორი განაცხადებდა საკონკურსო გაყიდვის სავარაუდო დღეს _ Proscriptio bonorum. მოვალის სხვა კრედიტორებსაც შეეძლოთ მისი ქონების მფლობელობაში შესვლა მაშინაც კი, როცა მათი მოთხოვნით არ იქნა გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილება.

შემდეგ კრედიტორები ირჩევდნენ კონკურსის მმართველს _ Magister Bonorum, რომელიც ამზადებდა Lex Bonorum vendundorum (კონკურსის წესებს _ წესდებას) და ადგენდა მოვალის ქონებაში აქტივისა და პასივის თანაფარდობას და ჩასატარებელი კონკურსის პირობებს. პირველყოვლისა მხედველობაში მიიღებოდა პირველი რიგის კრედიტორთა მოთხოვნები: Fiscus, ადგილობრივი ხელისუფლება მეურვეობაში მყოფი პირები (თუ მოვალე მათი მეურვე იყო), დაკრძალვის ხარჯების კრედიტორები, სახლის სარემონტო სამუშაოების კრედიტორები, ის კრედიტორები, რომელთა მოთხოვნის საგანი დოს იყო. აქტივების მოცულობის შესაბამისად, განისაზღვრებოდა ის წილი, რომლის ფარგლებშიც დაკმაყოფილდებოდა უპირატესი კრედიტორების მოთხოვნები.

თუ პრეტორი მოიწონებდა Lex Bonorum vendundorum, ის გამოაცხადებდა გაყიდვას _ Proscriptio. Magister Bonorum საკონკურსო გაყიდვაზე წარმოადგენდა მოვალის მთელ ქონებას ერთ ფასად, რომლის მოცულობა განისაზღვრებოდა კრედიტორთა მოთხოვნის ჯამით და არა ქონების საერთო ღირებულებით, რადაგან კრედიტორთა დაკმაყოფილების მოვალეობა გამყიდველს ეკისრებოდა.

როგორც წესი, ქონების გაყიდვა ხორციელდებოდა Venditio ad Hasta (სააქციო გაყიდვა შუბის ქვეშ) _ ღია აუქციონის ფორმით. გამარჯვებულად ცხადდებოდა ის მყიდველი, ვინც ყველაზე მეტ ფასს სთავაზობდა. თუმცა, თუ მყიდველი ჩათვლიდა, რომ აქტივების ოდენობა საკმარისი არ იყო, მას შეეძლო მხოლოდ ვალის ნაწილის გადახდა, თანაც პრივილეგირებული კრედიტორების მიმართ, რომლებიც (ასეთ პირობებში) დაკმაყოფილდებოდნენ კანონით დადგენილი რიგითობის გათვალისწინებით.

საუკეთესო წინადადების ავტორთან იდებოდა გარიგება მოვალის ქონების გაყიდვის თაობაზე _ Bonorum Venditio, რომელიც გამყიდველის სამოქალაქო სიკვდილის ფაქტს გამოხატავდა. გამოცხადებული ფასის შეტანა არ ხდებოდა, რადგან ფაქტობრივად ქონების გამყიდვლი არ არსებობდა, ხოლო მფლობელობას მყიდველი საკონკურსო მასის მმართველოსაგან იძენდა. იმ შემთხვევაში, თუ აუქციონის წესით გაყიდული ქონების მყიდველი _ Bonorum Emptor დაკარგავდა ნივთზე მფლობელობის უფლებას, იგი საკუთარ უფლებას იცავდა Actio Publiciana მეშვეობით.

Bonorum Emptor ხდებოდა მოვალის უნივერსალური უფლებამონაცვლე და მის წინააღმდეგ იყო მიმართული კრედიტორთა სარჩელები. ამ სარჩელებს ის პასუხობდა მის მიერ შეძენილი ნივთის ფასის შესაბამისი წილის

90

მოცულობით.ქონების ექსპროპრიაციას (ჩამორთმევა) თან სდევდა ინფამია (პატივის, ღირსების აყრა). უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი სასჯელის მიზეზი იყო არა ვალაუვალობა, არამედ სასამართლო პროცესის ნებისმიერ სტადიაზე ჩაშლის მცდელობა. თუ მოვალეს არ შეეძლო კრედიტორების მოთხოვნათა დაკმაყოფილება, იგი _ Lex iulia საფუძველზე დასჯისაგან თავის არიდების მიზნით მოსარჩელეს საკუთარ ქონებას ნებაყოფლობით გადასცემდა Cessio Bonorum. თუ პროცესის ჩაშლა ან სასამართლო გადაწყვეტილების შეუსრულებლობა დაკავშირებული იყო ქმედუუნარო პირის მხარეზე წარმომადგენლის არყოფნასთან (Infans, Furiosus, Prodigus) იძულებითი ანაზღაურება გამოიყენებოდა მხოლოდ ცალკეული ნივთების მიმართ _ Bonorum Distractio _ და მას ინფამია თან არ სდევდა.

§9. Extra ordinem cognitio _ ექსტრაორდინალური პროცესი

Extra ordinem (დადგენილი წესრიგირ მიღება); Cognitio (მოკვლევა); Denuntiaitio (სასარჩელო განცხადება); Evocatio (სასამართლო გამოცხადების უწყება); In ipsam rem (ნივთის ნატურალური სახით გადაცემის იძულება); სუმპტუს ლიტის (სასამართლო ხარჯები); სპორტულაე (სასამართლო ბაჟი); Appellatio (აპელაცია); Iudex aquo (მოსამართლე, რომლის გადაწყვეტილების გასაჩივრება დასაშვებია); Iudex ad Quem (მოსამართლე, რომელიც სააპელაციო წესით გადასინჯავს სასამართლო გადაწყვეტილებას); Literae Dimissoriae (სააპელაციო დოკუმენტები); Pignus in Causa iudicatiriae (სააპელაციო დოკუმენტები); Pignus in causa Iudicaticaptum (გირაო, რომელიც გამოიყენება სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულების უზრუნველსაყოფად).

კლასიკური პერიოდის იურისტები საუბრობენ Extra ordinem პროცესუალური საშუალებების შესახებ, რომლებსაც ისინი Per ფორმულას პროცესის განსაუთრებულ პროცედურას უპირისპირებდნენ. Per formula-ს პროცესი გათვალისწინებული იყო ქრ. შმდე 17 წ. კანონით როგორც Ordo Iudiciorum Privatorum. სასამართლო განხილვის ახალი ფორმები _ Cognitiones _ კლასიკურ პერიოდში იძენენ მრავალფეროვნებას, თუმცა, მათ საერთო ნიშნებიც გააჩნიათ. ამ ნიშნებმა პოსტკლასიკურ პერიოდში გარკვეული უნიფიცირება განიცადეს, განსაკუთრებით მაშინ როცა 342 წლიდან გაუქმდა Per formula-ს წარმოება და Cognitio გადაიქცა პროცესის ორდინალურ სახეობად. სასამართლო განხილვა მიმდინარეობს მაგისტრატის წინაშე და ქრება კერძო მოსამართლის ფიგურა და In iure et apud iudicem სტადიები. მოსამართლის გადაწყვეტილება იძენს სახელმწიფო ორგანოს ბრძანების ძალას და მასთან არის დაკავშირებული (და არა Litis Contestatio) პროცესის პრეკლუზიური ეფექტი. ასეთი გადაწყვეტილების ძალა დამოკიდებულია სასამართლო ინსტანციის იერარქიულ კიბეზე, რომლის ბოლო

91

საფეხურზე დგას იმპერატორი, ვინაიდან ამ პერიოდში დასაშვები ხდება აპელაციის შეტანა უმაღლესი ინსტანციის სასამართლოში იმ გადაწყვეტილების თაობაზე, რომელიც გამოიტანა ქვედა ინსტანციის სასამართლომ. მოპასუხე არ მონაწილეობს პროცესის დადგენაში და თუ არ დაემორჩილება გადაწყვეტილებას, მის მიმართ გატარდება იძულებითი ღონისძიებები. პროცესში გაძლიერდა ადმინისტრაციული თვითნებობა, რამაც მნიშვნელოვნად შეასუსტა პროცესუალური ფორმის სიმკაცრე. თვით კერძო საქმეზეც სამართალწარმოების საჯარო ხასიათი უშუალოდ არის დაკავშირებული იმპერატორის აბსოლუტური ხელისუფლების განმტკიცებასა და იმპერიის ეპოქაში პირის ავტონომიის თანდათანობით დეგრადაციასთან.

Cognitione-ს წარმოშობა გაკავშირებულია ავგუსტუსის მმართველობასთან, რომელიც უკვე ქრ.შ-მდე 30 წ. აღიჭურვა უზენაესი სააპელაციო სასამართლო ინსტანციის კომპეტენციით, სავარაუდოდ იმ საქმეების მიმართ, რომლებიც განიხილებოდნენ მაგისტრატების მიერ. ამ პერიოდში Lex Iulia iudiciorum Privatorum _ მიღებამდე, Extra ordinem ცნება საერთოდ არ გვხვდება. პირველი ინსტანციის მოსამართლის ფუნქციას ავგუსტუსი იძენს ქრ.შ-მდე 23 წ., Imperium Proconsulare Maius et infinitum-თან ერთად. ეს იყო უზენაესი პროკონსულარული ხელისუფლება, რომელსაც არ გააჩნდა ფუნქციონალური და ტერიტორიული შეზღუდვები და პრინცეპსს შეეძლო სასამართლო პროცესების შეზღუდვის დადგენაწარმართვა. Lex Iulia iudiciorum Privatorum, უეჭველია, ზღუდავს პრინცეპსის სასამართლო საქმიანობის სფეროს და ის განიხილავს მხოლოდ სისხლის სამართლის საქმეებს და წარმოგვიდგება სააპელაციო ინსტანციად სხვადასხვა Cognitione-ს გამოტანილი განაჩანების მიმართ. რომში Cognitiones შემოღებული იქნა იმ სხვადასხვა ურთიერთობების მოსაწესრიგებლად, რომლებიც ვერ ჩასხდნენ Per formula-ს პროცესის სისტემაში. თანდათანობით, სამოქალაქო საქმეთა დიდი ნაწილი _ მათ შორის ისეთი, რომლებსაც ედიქტში ფორმულა ჰქონდათ შექმნილი _ თავს იყრის Praefectus urbi სასამართლოში, რომელიც მესამე საუკუნის ბოლოდან ორდინალურ სასამართლოს მთლიანად აუქმებს. კლასიკური ეპოქის Cognitiones იწყებოდა სასამართლოში Denuntiatio (მოსამართლის ზეპირი განცხადების) საფუძველზე მოპასუხის გამოძახებით. მოსარჩელე საქმის არსს და მაგისტრატთან გამოცხადების ვადას ჩამოაყალიბებდა. ზოგჯერ მოსარჩელის თხოვნით სასამართლო გამოცხადებას ახორციელებს საჯარო ხელისუფლების ორგანო _ Evocatio (ან Denuntiatio ex Aauctoriatate). თუ მოპასუხე სხვა ქალაქში ცხოვრობდა, სასამართლო მაგისტრატი ადგილობრივ ხელისუფალთ უგზავნიდა თხოვნას მისი სასამართლოში გამოძახების თაობაზე (Evocatio litteris). თუ მოპასუხე უპასუხოდ ტოვებდა გამოძახების მოთხოვნას, ხდებოდა მისი საჯარო წესით Evocatio edictis. ასეთი გზით სამჯერ ხდებოდა მოპასუხის გამოძახება. თუ მოპასუხის ქმედებაზე არც ამ ზომებმა იქონია გავლენა, მაგისტრატი გამოსცემდა Ediqtum per Emptorium (ცოგნიციურ წარმოებაში სასამართლოსადმი უპატივცემულობა, რაც სასამართლოში გამოუცხადებლობით განხორციელდა) _ ბრძანებას, რითაც ის ემუქრებოდა ურჩ მოპასუხეს საქმის დაუსწრებლად განხილვის თაობაზე (D.5,1,7071). ის მოპასუხე, რომელმაც გაბედა

92

სასამართლო მაგისტრატის ბრძანებისადმი დაუმორჩილებლობა, ცხადდებოდა მოსამართლის ავტორიტეტის შეურაცხმყოფლად _ Contumax (ურჩი). Contematia (სასამართლოსადმი უპატივცემულობა, რაც სასამართლოში გამოუცხადებლობით განხორციელდა) თავდაპირველად იწვევდა პროცესის ავტომატურ წაგებას, მოგვიანებით, კი გახდა საქმეზე დაუსწრებელი წარმოების დადგენის ძირითადი საფუძველი. ამავე დროს, მოსარჩელის წაგებას მხოლოდ მაშინ ჰქონდა ადგილი, თუ გამომჟღავნდებოდა მისი ქმედუუნარობა ან საქმის არსის მიმართ სასამართლო არაკომპეტენტურობა.

მოსარჩელის გამოუცხადებლობა პროცესის შეწყვეტას იწვევდა. მაგისტრატის წინაშე წარდგენის შემდეგ მხარეები თავისუფალ ფორმაში საქმის არსს აყალიბებდნენ. მოპასუხეს პროცესის ამ სტადიაზე უნდა მოეყვანა შესაძლო უარყოფა (Exceptiones, Praescriptiones) მოსარჩელის მოთხოვნის (Petitum) მიმართ. ამას მოსდევდა Litis Contestatio, რომელიც დამაკონსერვებელი ეფექტის მომცემი იყო. შემდეგ იგივე მაგისტრატი ან თვითონ განიხილავდა საქმეს ან გადასცემდა მის დანიშნულ მოსამართლეს _ Iudex datus, რომლის არჩევაზე მხარეები გავლენა ვერ ახდენდნენ. უკევ III საუკუნეში Condemnatio pecuniaria _ პროცესუალური ფორმულის ის ნაწილი, რომელიც უფლებამოსილებას ანიჭებს მოსამართლეს დააკისროს მოპასუხეს გარკვეული ფულადი თანხის გადახდა (ან გაათავისუფლოს ის გადახდიდაგან იმის მიხედვით, აღიარებს თუ არა მოპასუხე ინტენტის (ფორმულის მოთხოვნის ნაწილს) სისწორეს _ პრინციპი ინ რემ სასამართლო განხილვებში ირღვევა და უფრო ხშირად გამოიყენება თვით ნივთის გადაცემის მოთხოვნა _ In ipsam rem. კიდევ ერთი სიახლეა მოპასუხის მიმართ სასამართლო ხარჯების (Sumptus litis) დაფარვის გადაწყვეტილების გამოტანა, რომელსაც უფრო საჯარიმო ხასიათი ჰქონდა და სახელმწიფოს სასარგებლოდ სასამართლო ბაჟის (Sportulae) დაკისრება, რაც განსაკუთრებით პოსტკლასიკურ პროცესში განვითარდა.

Cognitio extra ordinem - გამოტალნილი გადაწყვეტილება დამტკიცებული Appellatio (აპელაციით), რომელიც განვითარდა პრინცეპსის სახელზე შეტანილი იმ საჩივრების პრაქტიკიდან, რომლებიც იწერებოდა სასამართლოს მიერ გამოტალი არასამართლიანი გადაწყვეტილებეის გამო. იმპერატორი აპელაციების განხილვას ავალებდა ან ქალაქის პრეტორს, თუ განაჩენი რომში იყო გამოტანილი, ან პრეტორიანელთა პრეფექტს, თუ საქმე განიხილებოდა ქალაქ რომის ფარგლებს გარეთ. აპელაციის შეტანა ხდებოდა უშუალოდ მოსამართლესთან ან ზეპირი ფორმით.

განაჩენის გამოტანისთანავე, ან წერილობითი ფორმით უახლოეს დღეებში. ის მოსამართლე მაგისტრატი ვის განაჩენზეც შედიოდა აპელაცია (Iudex a quo) თვითონ წყვეტდა (ზოგჯერ მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებით) აპელაციის საქმის მსვლელობის საკითხს. აპელაციაზე უარის თქმა იმით იყო მოტივირებული, რომ საჩივარი განიცდიდა ფორმალურ ხარვეზებს ან მოპასუხის განზრახ სურდა სასამართლო განაჩენის აღსრულების გაჭიანურება; და თუ მაინც გაიცემოდა

93

დადებითი გადაწყვეტილება, მოპასუხე მოსამართლისაგან იღებდა Litterae demissioriae (A postoli) _ სასამართლო უწყებას, რომელსაც გარემოებათა გათვალისწინებით უგზავნიდნენ სააპელაციო მოსამართლეს (Iudex ad Quem) საქმის არსის დაწვრილებითი ჩამოყალიბებით. აპელაცია განაჩენის ძალაში შესვლას გადაავადებდა. სააპელაციო ინსტანციის მოსამართლის გადაწყვეტილება თუ აპელაციაზე არ ითქვა უარი, ცვლის უწინდელ სასამართლო გადაწყვეტილებას. თუ გადაწყვეტილება მიღებულია უზენაეს სასამართლო ინსტანციაში (თვით პრინცეპსის მიერ) მისი დაუყოვნებლივი აღსრულება ხდება. ძალაში შესულ გადაწყვეტილებას პრეკლუზიური ეფექტი გააჩნია. სააღსრულებო წარმოება Ordinalur-ისაგან მხოლოდ წვრილმანი დეტალებით განსხვავდებოდა. თუ მოპასუხეს მიესაჯა In ipsam rem, გადაწყვეტილების აღსრულება ძალის გამოყენებით ხდებოდა. მნიშვნელოვანი სიახლე იყო ის, რაც შემოიღეს ანტონინუს პიუსის მმართველობის ხანაში. მაგისტრატი საკუთარი Pignore capere - უფლების ძალით იტაცებდა მსჯავრდებელის ცალკეულ ნივთებს (Pignus in causa iudicati captum), რომლებსაც პროცესში გამარჯვებული მხარე, შემდგომში საჯარო აუქციონის წესით ჰყიდდა. თუ მათ მყიდველი არ გამოუჩნდებოდა, ნივთები Septimus Severus-ისა და კარაკალას ედიქტით (D.42,1,15,3) გადაეცემოდა პროცესში გამარჯვებულ მხარეს, იმ პირობით, რომ მათი ღირებულება ვალის ოდენობას არ უნდა აღემატებოდეს.

§10. პოსტკლასიკური პროცესი

Litis denuntiatio (სასამართლო ორგანოს ავტორიტეტის მეშვეობით სასამართლოში გამოძახება); Principium litis (საქმის განხილვის პირველი სტადია); Medium litis (საქმის განხილვის მეპრე სტადია); Praesumptio (პრეზუმფცია); Praesumptio iuris tantum (შედარებითი პრეზუმფცია); Praesumptio iuris et de iure (აბსოლუტური პრეზუმფცია).

IV-V საუკუნეებში სასამართლოში გამოძახებას წერილობითი ფორმით მოსარჩელე ახორციელებს სასამართლო ორგანოს დახმარებით (Litis denuntiatio). მოპასუხე რეაგირებს და სასამართლოში გზავნის Contradictorii libelii _ რომელიც ინახება სასამართლოს კანცელარიაში. სასამართლოში გამოცხადება უნდა მოხდეს გამოძახებიდან ოთხი თვის ვადაში. VI საუკუნის მეორე ნახევრიდან ეს ფორმა იცვლება Libelus conventionus _ გამოძახებით, რომელსაც მოპასუხეს სასამართლო უგზავნის მოსარჩელის ინიციატივით. მოსარჩელე მიმართავს მოსამართლეს და მოითხოვს მოპასუხის გამოძახებას. ამ შემთხვევაში, გამოძახება ხდება მოსამართლის მხრიდან, რომელიც მანამდე წყვეტს, მისცეს თუ არა საქმეს მსვლელობა და მოპასუხის სასამართლოში გამოცხადების ვადას ადგენს. მოპასუხის მხრიდან სასამართლოში გამოცხადებაზე უარის თქმის შემთხვევაში, გამოძახება სამჯერ მეორდებოდა (როგორც კლასიკური Cognatio), შემდეგ პროცესი დაუსწრებლად ტარებოდა. VVI საუკუნეებში დაუსწრებელი წარმოების დროს მოსარჩელისაგან მოითხოვდნენ საკუთარი უფლებების დამტკიცებას. მოსარჩელის გამოუცხადებლობა წყვეტდა პროცესს.

94

სასამართლო განხილვის პირველ სტადიაზე, რომელსაც ამ ეპოქაში Principium (ან Primordium) ლიტის ეწოდებოდა მხარეები აყალიბებდნენ საკუთარ მოთხოვნებსა (Narratio) და უარყოფას (Contradictio ან Pesponsio). მოპასუხეს, ყველაფერთან ერთად, შეეძლო მიეთითებინა სასამართლოს არაკომპეტენტურობაზე საქმის ირგვლივ ან ტერიტორიული ქვემდებარების (მოპასუხეს სასამართლოში გამოიძახებდნენ მხოლოდ მისი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით) საფუძველზე. Litis contestatio შემდეგ უარყოფა აპელაციის სახეს იძენდა. იუსტინიენს დროიდან უარყოფის მიღება დაიშვებოდა პროცესის მეორე სტადიაზეც. ამიერიდან, Litis contestacio ეფექტი იმაში მდგომარეობდა, რომ მკაცრად პირადი ხასიათის მოთხოვნები მემკვიდრეობით გადაეცემოდა. პროცესის მეორე სტადიაზე _ Medium litis _ მხარეები წარმოადგენდნენ საკუთარი მოთხოვნების მტკიცებულებებს. ამ ეპოქაში მტკიცებულებათა იერარქიის დადგენის ტენდენცია, რომელიც უკვე კლასიკურ Cognationes ჩამოყალიბდა, ვინაიდან წარმოიშვა აპელაციის შესაძლებლობა, კიდევ უფრო გაღრმავდა და განვითარდა. სწორედ პოსტკლასიკურ პროცესში საბოლოოდ დამკვიდრდა ის პრინციპები, რომლებიც შუა საუკუნეების იურისტებმა ჩამოყალიბეს საკუთარ მაქსიმებში: Actore non probante reus absolvitur (თუ მოსარჩელე არ დაამტკიცებს საკუთარ მოთხოვნებს, მოპასუხე გამართლებას ექვემდებარება) და In excepiendo reus fit actor (სასამართლო უარყოფის მიმართ მოპასუხე მოსარჩელე ხდება), ანუ მას მტკიცების ტვირთი აწევს. ამ პერიოდში პროცესუალური წესების არსენალში ჩნდება Prezumpcii (Praesumptio) ფიგურა, რომელიც დაკავშირებულია Onus probandi განაწილებასთან: ნორმატიული წესის მიხედვით, ზოგიერთი ფაქტი მოსამართლის მიერ არარსებულად ითვლება მანამ, ვიდრე დაინტერესებული მხარე არ დაამტკიცებს საპირისპირო მოსაზრებას. თუ ასეთი ფაქტი დამტკიცდება, Onus probandi გადანაწილება მხარეებს შორის მოხდება. ამგვარი შეფარდებითი პრეზუმფციის (Praesumptio iuris tantum) გარდა არსებობდა აბსოლუტური (Praesumptio iuris et iure), როცა იმ ფაქტის მიმართ, რომლის არსებობა გამომდინარეობს სხვა ფატის დამტკიცებიდან, არ დაიშვება საპირისპიროს დამტკიცება. ამ ეპოქაში უპირატესობა ენიჭება წერილობით მტკიცებულებებს მოწმის ზეპირი ჩვენებების მიმართ. მოწმის ჩვენებებს გარკვეული ტენდენციურობით განიხილავენ, რაც გამოიხატა მაქსიმაში Testus unus, Testus nulus (ერთი მოწმე, არამოწმე). თუ საჭირო გახდება წერილობითი დოკუმენტის გაბათილება, სავალდებულო იყო მოწმეთა რაოდენობის გაზრდა. შემოღებულ იქნა პროცესის წერილობითი ოქმების (Per Litteras) შედგენა, რაც დიდ დროს მოითხოვდა და გაუმართლებლად აჭიანურებდა საქმეს.

პოსტკლასიკურმა პროცესმა, უწინდელი ცოგნატიო განსხვავებით, იცის Mors Litis _ მკვდარი პროცესი. იუსტინიანეს დროს დადგინდა პროცესის შეწყვეტის ვადა ლიტის ცონტესტატიოდან სამი წლის თავზე. თუმცა, მოსარჩელეს შეეძლო პროცესის განმეორება. ამ პერიოდში სასამართლო გადაწყვეტილებათა შინაარსი უფრო მრავალფეროვანი ხდება. მას შემდეგ, რაც გაუქმდა Litis contestatio პრეკლუზიური ეფექტი, პროცესის განმეორების შესაძლებლობა დამოკიდებული გახდა იმ

95

გადაწყვეტილების ხასიათზე, რომელიც ხშირად დასაშვებად მიიჩნევდა საქმის გადასინჯვის შესაძლებლობას.

და ბოლოს, შესაძლებელი გახდა (CognitioSi-ც) ერთი სასამართლო განხილვის მიმდინარეობის დროს რამდენიმე გადაწყვეტილების მიღება _ ცალკეც, წინასწარ საკითხებზეც და მთლიანად საქმის ირგვლივაც. თითოეული მათგანი ექვემდებარებოდა აპელაციის შეტანას, რაც კიდევ უფრო ახანგრძლივებდა სასამართლო განხილვის ვადებს.

თავი V. პირთა სტატუსი რომის სამართალში

სამართლებრივ ურთიერთობებში სამართლის სუბიექტები გამოდიან აბსქტარქტულ პირებად (Persona). სამართლის ნორმებით რეგულირებული, სამართლის სუბიექტის, სოციალური ცხოვრების ამა თუ იმ სფეროში, ჩართულობის გამომხატველი სამართლებრივ თვისებათა ერთობლიობა, განსაზღვრავს პირის სტატუს (Status). რაც უფრო მეტია სტატუსი, მით სრულყოფილია უფლებაუნარიანობა _ სამართლის სუბიექტის შესაძლებლობა იყოს უფლებებისა და მოვალეობების სუბიექტი. პირის უფლება საკუთარ თავში შეიცავს პირის კლასიფიკაციის კრიტერიუმებს, აგრეთვე განსაზღვრავს პირის ქმედუნარიანობას _ პირის ნამდვილ უნარს განახორციელოს იურიდიული აქტები.

ამ საკითხებს ფუნდამენტური მნიშვნელობა გააჩნიათ სამართლის სისტემის არსებობისა და ფუნქციონირებისათვის.

პირის უფლება მიეკუთვნება მხოლოდ Ius Civile მოქმედების სფეროს. ეს შეზღუდვა პირდაპირ მიუთითებს კვირიტების სამოქალაქო თემზე, რომელიც პირის სტატუსის განსაზღვრისას საწყის წერტილს წარმოადგენდა. თუ ბუნებითი სამართლით (Ius Naturale), ყველა ადამიანი ფორმალურად თანასწორია (D.50,17,32), ისტორიულად განსაზღვრული ეროვნული სამართლებრივი სისტემების (Ius Gentium) თვალსაზრისით, გარკვეული შეზღუდვები მაინც მოქმედებდა: Ius Civile _ ცალკეული სამოქალაქო თემის უფლება _ მონებისა და უცხოელების მიმართ, მაინც პრივილეგიას წარმოადგენდა. ამ თვალსაზრისით, სრულუფლებიან პირებად გამოდიოდნენ მხოლოდ ცივიტას წევრები _ Cives.

§1. მონები (Servi)

Libertas (თავისუფალი მდგომარეობა); Vindicatio in Libertate (სარჩელი თავისუფლების შესახებ); Postliminium (ტყვეობიდან დაბრუნებული პირის უფლებებში აღდგენა); Deditio (მოქალაქის მტრისათვის გადაცემა); Favor libertatis (თავისუფლებისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნა); Noxae deditio (სხვის ხელისუფლებაში მყოფი დელიქტის ჩამდენ პირის გადაცემა); Actio noxalis

96

(ნოქსალური სარჩელი); Peculium (პეკულიუმი); Manumissio vindicta (გააზატება კვერთხის დადების მეშვეობით); Manumissio censu (გააზატება ცენზში შეტანის მეშვეობით); Manumissio testamento (გააზატება ანდერძის მეშვეობით); Manumissio inter amicos (გააზატება მეგობრების წრეში).

მონისა და თავისუფალი ადამიანის ურთიერთდაპირისპირება წარმოადგნს მონობის ოპოზიციას თავისუფალი მდგომარეობისადმი (Libertas). თავისუფლება რომაელთათვის _ არამონური მდგომარეობაა, ანუ პოზიტივი ნეგატიური მდგომარეობის საწინააღმდეგოდ. იუსტინიანეს ინსტიტიტუციებში მონობის სტატუსი შეპირისპირებულია თავისუფალი ადამიანის მდგომარეობასტან. კერძოდ, “ძირითადი დაყოფა, რომელიც პირთა უფლებებს ეხება იმაში მდგომარეობს, რომ ყოველი ადამიანი ან თავისუფალია ან მონაა”.

1. ამასთან “თავისუფლება” _ ლიბერტას, რომლისგანაც წარმოსდგება აგრეთვე სახელწოდება “თავისუფალნი” (Liberti) არის ბუნებრივი შესაძლებლობა იმისა, რომ თითოეულმა აკეთოს ის, რაც (მას) სურს, თუ ეს ძალით ან სამართლით არ არის აკრძალული.

2. ხოლო, მონობა არის ხალხის სამართლის დაწესებულება, რომლითაც ერთი პირი ბუნების საწინააღმდეგოდ მეორე პირის ბატონობას ემორჩილება.

3. ხოლო მონას ეს სახელი (Servus) იქიდან ეწოდებან, რომ იმპერატორის ბრძანებით ტყვეებს ჰყიდიან და, ჩვეულებრივ, მათ სიცოცხლეს უნარჩუნებენ (Servare) და არ კლავენ.

4. მონებად ან იბადებიან, ან (შემდეგ) ხდებიან. იბადებიან (ისინი) ჩვენს მხევალთაგან. მონებად (შემდეგ) ხდებიან ან ხალხის სამართლით, ე.ი. ტყვეობის შედეგად; ან ცივილური სამართლით (იმ შემთხვევაში), თუ თავისუფალმა ადამიანმა, ოც წელს გადაცილებულმა, გასაყიდი ფასის გარკვეული ნაწილის მიღების მიზნით თავისი თავის მონად გაყიდვა დაუშვა. მონათა მდგომარეობაში არავითარი განსხვავება არ არსებობს.

თავისუფლების, ისევე როგორც მონობის (ინსტიტუტის სახით) შესაძლებლობა განისაზღვრება საზოგადოების სამოქალაქო ორგანიზაციის არსებობით. მონობა _ სერვიტუს _ Ius gentium ინსტიტუტია: ის არ ითვლება წმინდა რომაულ მოვლენად და მის წინაპირობად სამოქალაქო თემების წარმოშობა წარმოადგენს. მონა (Servus Homo) პოლიტიკური საზოგადოების მიღმა დგას და ის არც იუს ცივილე, და არც Ius gentium სუბიექტია; რომის სამართალში, სხვა ანტიკური სამართლებრივი სისტემების მსგავსად, მონა ითვლებოდა ნივთად (Res). რომაული მონობის სპეციფიკა იმაში მდგმოარეობდა, რომ მონები მებატონეებს მიეკუთვნებოდნენ კვირიტული საკუთრების უფლების საფუძველზე (Dominium ex iure Quiritium), რომელიც ხელმისაწვდომი მხოლოდ რომის მოქალაქეებისათვის იყო. “მონები ჩვენს საკუთრებაში გადადიან ან ცივილური სამართლის, ან ხალხის სამართლის საფუძველზე: ცივილური სამართლით თუ, 25 წლის ასაკს

97

გადაცილებული ნებისმიერი პირი გაყიდვას დაექვემდებარება საფასურის ნაწილის მიღების მიზნით; ხალხის სამართლით, ჩვენი მონები არიან მტრებთან ბრძოლაში ტყვედ ჩავარდნილი ან ჩვენი მონაქალების მიერ შობილი ადამიანები. მონურ მდგომარეობაში გადასვლის ცივილურ ხერხად ის ვითარება ითვლებოდა, როცა მიმდობი მყიდველის მოტყუების მიზნით, ვინმეს შეაგულიანებს, რომ მან საკუთარი თავი მონად გაყიდოს, რათა შემდგომში გარიგება ბათილად გამოაცხადონ. თუმცა, აღნიშნული გარიგება შეუქცევადად ცხადდება: ჯერ ერთი, პრეტორი მოტყუებული მყიდველის მიმართ გამოსცემს განსაკუთრებულ Exceptio vindication in Libertatem - სარჩელს თავისუფლების წინააღმდეგ, მეორეც, კანონთან გათანაბრებული ნორმატიული აქტები _ რომელთაც პირის სტატუსის განსაზღვრა შეუძლიათ _ გამორიცხავენ მოტყუებული პირის პირვანდელ მდგომარებაში აღდგენას, რის გამოც, საკუთარი თავის (მოტყუებით) მონად გამყიდველი პირი, რჩება მონის მდგომარეობაში. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, პირის სტატუსი წარმოიშვება ადამიანის სხვა პირის საკუთრებაში გადასვლისთანავე. უცხოელთან _ არა მარტო სამხედრო მოწინააღმდეგესთან (Hostis), არამედ სხვა ნებისმიერი, რომთან მეგობრობის ან სტუმართმოყვარეობის ხელშეკრულებით არ დაკავშირებული ხალხის წარმომადგენელი _ დატყვევებული პირი დამპყრობელის საკუთრება ხდება (Gai,4,16). სამხედრო გამარჯვების შემთხვევაში, სენატთან შეთანხმების შემდეგ, რომაელი მხედართმთავარი ტყვედჩავარდნილი ადამიანების საჯაროდ მონად გაყიდვას ნიშნავდა (Venditio ad hasta an sub Corona).

ტყვედჩავარდნილი რომაელი გაირიცხებოდა ცივიტას და უცხოეთში მონადგაყიდულად ჩაითვლებოდა (Dervus Hostium Gai.,1,129). ამ ჰიპოთეზას სპეციფიკური ინსტიტუტი პოსტლიმინიუმ (საზღვრის ხელმეორედ გადალახვის შემდეგ დამდგარი ვითარება) უკავშირდება. ტყვეობიდან დაბრუნებული რომის მოქალაქე კვლავ იბრუნებდა დაკარგულ სტატუს. ავტომატურად, მას აღუდგებოდა პირის ყველა უფლებამოვალეობანი, მფლობელობისა და ქორწინების გარდა (D.49,15,12,49,15, 8), ვინაიდან მათი აღდგენა ხელახალი ნების გამოვლენას მოითხოვდა.

პირადი თავისუფლებისა და მოქალაქეობის დაკარგვას მაშინაც ჰქონდა ადგილი, როცა თვით სახელმწიფო სამხედრო მტრებს გადასცემდა საკუთარ მოქალაქეს (Deditio). გადაცემის პროცედურას ექვემდებარებოდნენ ის მოქალაქეები, რომლებმაც შეგნებულად შეურაცხყვეს უცხოელი ელჩები. ვინაიდან მონა ქალთან დაუშვებელი იყო Iustum matrimonium (კანონიერი ქორწინება), მისგან შობილი ბავშვი მონის სტატუსს იძენდა, ანუ მონა ქალის მიერ შობილი ბავშვი ყოველთვის მონა იყო (Ius gentium მიხედვთი Gai, 1, 89). ხოლო, თუ ბავშვის ჩასახვის დროს ან ორსულობის პერიოდში, მცირე ხნით, დედა თავისუფალი იყო (D.1,5,5,3) ბავშვი თავისუფალ მოქალაქედ იბადებოდა. თავისუფლებისადმი მსგავსი კეთილგანწყობა (Favor libertatis) კლასიკურ პერიოდში დამყარდა. რომში მონად ქცევის სხვა ცივილური წესებიც იყო ცნობილი:

98

1) Iudicium Publicum - სიკვდილით დასჯის ან კატორღული სამუშაოების შესრულების სასჯელი შეიძლებოდა მონადგაყიდვით შეცვლილიყო (Servus poenae), ანუ სიკვდილმისჯილთა ან კატორღულ სამუშაოებზე გამწესებულ პირებს სასჯელს უცვლიდნენ მონად გაყიდვით. 535 წ. In metalium (კატორღული სამუშაოები) მისჯილთა მონადქცევა იუსტინიანემ გააუქმა;

2) მონად იქცეოდა ის მოქალაქეც, რომელმაც ვერ გაიარა პერიოდული ქონებრივი ცენზი (In census) ან რომელმაც ბოროტად აარიდა თავი სამხედრო სამსახურს;

3) კლავდიუსის დროს მიღებული SC მიხედვით, თავისუფალი მატრონა, რომელიც მრუშობას ჩაიდენდა მონასთან და არ შეწყვეტდა მასთან აკრძალულ კავშირს მონის მებატონის სამგზის გაფრთხილების მიუხედავად, ხდებოდა მონის მებატონის მონა ქალი. მონებად იბადებოდნენ ამ, მონადქცეული, ყოფილი მატრონას შვილები. თუმცა, ქალის მიერ კანონიერ ქორწინებაში ჩასახული ბავშვი, დედის მონობის მიუხედავად, თავისუფალ ადამიანად იბადებოდა. სისხლის სამართლის დანაშაულის (Crimen) ჩამდენი მონა დაუცველი იყო და, სასამართლოს გარეშე, მხოლოდ მაგისტრატის იმპერიუმ ან საკუთარი ბატონის პოტესტას გადაწყვეტილების საფუძველზე, ექვემდებარებოდა მძიმე სასჯელის შეფარდებას. Delictum ჩადენის შემთხვევაში, მონას დაზარალებულს გადასცემდნენ Noxae deditio XII დაფის კანონების შესაბამისად. თუ მონის ბატონი საკუთარ თავზე აიღებდა მონის დაცვას, რითაც ის, არსებითად, ამ მონაზე საკითრების უფლებას იცავდა, პროცესის წაგების შემთხვევაში, მონის ბატონს ეკისრებოდა პასუხისმგებლობა, თითქოს მან უშუალოდ ჩაიდინა აღნიშნული Deliqtum. Actio noxalis წესს გულისხმობდა აკვილიუსის კანონი (Lex Aquilia) _ მონის მიერ სხვა მესაკუთრისათვის ზიანის მიყენების შემთხვევაში (Damnum iniaria datum). თუ მონას, რომელსაც განზრახული ჰქონდა ქურდობის ჩადენა, დანაშაულის ადგილზე დააკავებდნენ (Furtum manifestum), XII დაფის კანონების მიხედვით, მას ჯერ გაროზგავდნენ, (Verberatio), შემდეგ კლდიდან გადააგდებდნენ (Praecipitatio). მონისათვის სხეულებრივი ზიანის მიყენება განიხილებოდა როგორც ინიურია და ისჯებოდა ჯარიმის გადახდით, მისი ბატონის სასარგებლოდ. არსებითი სხეულებრივი ზიანის მიყენების შემთხვევაში (Os fractum), XII დაფის კანონების მიხედვით, ჯარიმის ზომა ორჯერ ნაკლები იყო, ვიდრე თავისუფალი ადამიანის მიმართ ანალოგიური დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში.

მონის მოწმეობას, თუნდაც სამოქალაქო დავებზე მხოლოდ მაშინ ჰქონდა ძალა, თუ ის ჩვენებას, გამოძიების დროს, წამების ქვეშ მისცემდა (Quaestio). მონას ევალებოდა საკუთარი მებატონის უსაფრთხოებაზე ზრუნვა, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერც ერთი სახლი იქნებოდა მისთვის უსაფრთხო (D.29,5,1). ქრ. შ-მდე 10 წ. მიღებულ Silanianum SC ადგენდა, რომ ბატონის მკვლელობის შემთხვევაში, დაკითხვას ექვემდებარება ყველა მონა, რომელიც მოკლულთან ერთ ჭერ ქვეშ იმყოფებოდა. ხოლო, თუ რომელიმე მონა ვერ დაამტკიცებდა საკუთარ უდანაშაულობას (ძალზედ საპატიო მიზეზით ვერ დაეხმარა საკუთარ ბატონს), სიკვდილით დაისჯება. ამავე სენატუს-კონსულტის საფუძველზე, თუ მონა

99

ხელისუფალთ საკუთარი ბატონის მკვლელს წარუდგენს, ის თავისუფალი ადამიანი გახდება (D.29,5,3,139; 35,2,39). კლასიკურ პერიოდში, სტოელთა ფილოსოფიის იდეების გათვალისწინებით, რომის საზოგადოებაში გავრცელდა წარმოდგენა მონის ადამიანური ბუნების შესახებ, რომელიც კანონმდებლობითაც განმტკიცდა. იმპერატორ კლავდიუსის მმართველობაში გამოიცა Lex Petronia, რომელიც ბატონს, მონის თვითნებურად დასჯას, (მხეცებისათვის მიგდებას) უკრძალავდა: დასაბუთებული ბრალდების არსებობის შემთხვევაში, დამნაშავეს აღნიშნულ სასჯელს სასამართლო თვითონ შეუფარდებდა. მარკუს ავრელიუსისა და ლუციუს ვერუსის რესკრიპტით, მებატონეს ეკრძალებოდა მონების, მსგავსი წესით დასჯის მიზნით, გაყიდვა. სხვისი მონის მკვლელობას განიხილავდნენ არა მხოლოდ ზიანის მიყენებად, არამედ სისხლის სამართლის დანაშაულად. იმპერატორ კლავდიუსის ედიქტით, დასჯადი იყო საკუთარი მონის დაუსაბუთებელი მკვლელობა. ხოლო, ბატონის მიერ მიტოვებულ ავადმყოფ მონას თავისუფლება და ლათინთა მოქალაქეობა ენიჭებოდა (D.40,8,2). ცნობილია, რომ იმპერატორმა ადრიანემ 5 წლის ვადით განდევნა ერთი მატრონა, რომელიც მხილებული იქნა საკუთარი მონა ქალების მიმართ, უმნიშვნელო გადაცდომებისათვის, მკაცრი სასჯელების გამოყენებაში. (D.1,6,2). განსაკუთრებული რეზონანსულობით იმპერატორ ანტონინუს პიუსის მიერ გამოცემული რესკრიპტი გამოირჩეოდა (D.1,6,1,2; Gაი,1,53), რომელიც სასტიკ სასჯელს აწესებდა მონათა უსაფუძვლო დასჯა-განადგურებისათვის. ქრისტიანულ ეპოქაში ანტონინუს პიუსის რესკრიპტის ნაწილი დადასტურდა იმპერატორ კონსტანტინეს ედიქტით, ხოლო მის პრეამბულას ახსენებს იუსტინიანეს ინსტიტუტების ტექსტი (Institutiones Iustinianni,1,8,2). ამ პერიოდში ჰუმანიზმის იდეების პროგრულობა მონებს შორის ნათესაობისა და ოჯახის უფლების აღიარებაში მდგომარეობდა. მონის სრული უფლებაუუნარობის მიუხედავად, მეურნეობის განვითარების მიზნით, მონას უძველესი დროიდანვე მმართველობაში ქონების გარკვეული ნაწილი _ Peculium გადაეცემოდა ხოლმე. პეკულიუმში შემავალი ნივთების თაობაზე, მონის მიერ დადებული გარიგებების გამო, პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა მონის ბატონს, თუმცა, მონის საქმიანი ინიციატივა, მებატონისათვის სარგებლის მომტანი იყო, რადგან ამ გზით, თუ მონა გააზატებას მოინდომებდა, მებატონეს დიდი გამოსასყიდის მიღების შესაძლებლობა ეძლეოდა, მონის მიერ მებატონისათვის მოპარული ან გადამალული თანხებიდან. მონასა და მებატონეს შორის, გამოსასყიდის შესახებ, შეთანხმება მესამე პირებისათვის იყო მნიშვნელოვანი. Peculium მებატონის საკუთრებაში რჩებოდა და მას მებატონე მონას ნებისმიერ დროს ჩამოართმევდა. მონას არც სამოქალაქო პროცესში შეეძლო მონაწილეობის მიღება. ეს გარემოება იმაში მდგომარეობდა, რომ პირის თავისუფლების სტატუსის დასაცავად, სავალდებულო იყო პროცესში მის მხარეზე განსაკუთრებული მხარის მონაწილეობა _ Adsertor in libertatem. თავისუფლების შესახებ ფიქტიური პროცესი, როცა მონის ბატონი არ ეწინააღმდეგებოდა დამცველის განცხადებას (Adsertor in libertatem) და ამით ფაქტობრივად თანამონაწილეობდა კიდეც მონის გათავისუფლების პროცედურაში _ განაპირობებდა მონის გააზატებას _ Manumissio vindicta. Adsertor in libertatem შეიარაღებული იყო სარიტუალო კვერთხით (Festuca). ამ როლის შესრულება

100

ნებისმიერ მოქალაქეს შეეძლო. დამცველი, მონის მიმართ, იკავებდა შეუზძუდავად განმკარგველის პოზიციას, რითაც, ფაქტობრივად, უტოლდებოდა მონის ბატონის სტატუს (როგორც ვინდიკაციის შემთხვევაში). თუმცა, ამ შემთხვევაში ვინდიკანტის პრეტენზია სხვა პირის კერძო უფლების უარყოფაში კი არ მდგომარეობდა, არამედ საჯარო სამართლის სფეროს მიეკუთვნებოდა. ამ პირობებში კი, იმ მაგისტრატის მიერ წარმოთქმულ Addictio secundim libertatem (თავისუფალი სტატუსის დადასტურება), რომელიც აუცილებლად ესწრებოდა გააზატების პროცედურას, საბოლოოდ ადგენდა ყოფილი მონის პირად სტატუს და მისი გააზატების საკითხი ვეღარ იქნებოდა გასაჩივრებული.

საჯარო ბუნებისაა მონის გააზატების სხვა წესებიც:1) ბატონის ბრძანებით მონის საცენზო სიებში შეყვანა (Manumissio censu): რომელთა შედგენა ყოველ 5 წელიწადში ერთხელ ხდებოდა; 2) მონის ანდერძის საფუძველზე გააზატება (Manumissio testamento), რომელიც თავდაპირველად კომიცებში მტკიცდებოდა ან ბრძოლის წინ მოწყობილი ჯარის წინაშე წარმოითქმებოდა (Gai., 1,77).

ამგვარად, სამოქალაქო კოლექტივი არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ პირის სტატუსის შეცვლის დასაშვები ფორმების ფიქსაციით და საკუთარი ორგანოების მეშვეობით აკონტროლებდა, თუ როგორ ხდებოდა მოქალაქეთა რანგში იმ პირთა შეყვანა, რომლებიც უწინ ნივთებად ითვლებოდნენ. თუმცა, მებატონის ნების გამოვლენა არ შემოიფარგლებოდა მონის მესაკუთრეობაზე უარის თქმით, არამედ პირდაპირ იყო მიმართული

დაქვემდებარებული პირის სტატუსის შეცვლისაკენ. ეს თვისობრიობა ძალზედ ნათლად გამოიხატა გააზატების იმ წესში, რომელიც წინაკლასიკურ პერიოდში იქნა შემოღებული _ Manumissio inter amicos (მეგობრების წრეში). გააზატების შესახებ გადაწყვეტილებას აცხადებდნენ ზეპირი ან წერილობითი ფორმით _ ამიტომ ეს აქტი ყრუ-მუნჯებისათვისაც ხელმისაწვდომი იყო. შემდეგ, ამ გადაწყვეტილების შესახებ აუცილებლად ატყობინებდნენ პატრონის ამიცი მეგობრებს. აქტის სტრუქტურაში მკვეთრად ჩანს ორი ეტაპი: 1) ბატონის ნების გამოვლენა და 2) ამის შესახებ, მეგობრების შეტყობინება. თუმცა, იმ მეგობრების როლი, რომლებიც მებატონესთან ფიდეს საფუძველზე არიან დაკავშირებული, მხოლოდ მარტივი დადასტურება-დამოწმებით როდი შემოიფარგლებოდა: ისინი საკუთარ თავზე იღებენ მებატონის ნების შესრულების გარანტიას და გააზატებულის პირადი სტატუსის განსაზღვრის უზრუნველყოფას. აღნიშნული აქტის წმინდაკერძო ხასიათი არ იწვევდა მონის სტატუსის შეცვლას, თუმცა, ნდობის ფაქტორი, კეთილშობილებისა _ ფიდეს და ნათქვამი სიტყვისადმი ერთგულების პრინციპები, ფაქტობრივად, მონის მდგომარეობას თავისუფალის სტატუსთან ათანაბრებდა (In libertate morari), რის გამოც ეს პროცესი შეუქცევადი იყო. Fides დარღვევის საშუალებას პრეტორი თავიდან იცილებდა, რადგან ის არ დაუშვებდა ვინდიცატიო ინ სერვიტუტემ გააზატებულის ყოფილი მებატონის მხრიდან, რომელიც ასეთად ითვლებოდა Ius Civile ძალით. ქრ. შბის 18 ან 19 წ. მიღებულ იქნა Lex Iunia Norbana, რომლის მიხედვით, მსგავსი წესით გააზატებული პირები ლათინურ მოქალაქეობას

101

იღებდნენ, რის გამოც, კერძო ხასიათის მანუმისია, Ius Civile მიხედვითაც, ნამდვილ და მაშასადამე სავალდებულო ძალის მქონე ხდებოდა. ავგუსტუსის დროს მიღებული Lex Fufia Caninia (ქრ. შ-მდე 2 წ.) ადგენდა ანდერძის საფუძველზე მონათა გათავისუფლების რაოდენობრივ კვოტებს, კერძოდ ათი მონიდან მხოლოდ 5ის გათავისუფლება იყო შესაძლებელი, ხოლო აბსოლუტურ მაქსიმუმს 100 მონა შეადგენდა 500დან (Gაი., 1,42) Lex Aelia Mentia (ქრ. შბის 4წ). ბათილად აცხადებდა ისეთ მანუმისიას, რომელიც კრედიტორების საზიანოდ განხორციელდა (In fraudem Creditoris) (Gაი.,1,13;18,23). ამავე კანონით, 20 წლამდე პირის გააზატება დასაშვები იყო მხოლოდ Vindicta მეშვეობით, თანაც ბატონს 5 სენატორისა და 5 მხედრის (რომში) ან 20 რომაელი მოქალაქისაგან (პროვინციებში) შემდგარი კრების (Consilium) წინაშე უნდა დაემტკიცებინა მონის გააზატების საფუძვლიანობა (Iusta causa manumissionis).

ასეთ საფუძვლად სისხლით ნათესაობა, ან ბატონის მიერ მონის საკუთარ პედაგოგად აღიარება, ან მონის მებატონის მეურნეობის მმართველად დანიშვნა, ან მონა ქალზე კანონერი ქორწინების დადება მიიჩნეოდა (Gაი.,1,19). ეს შეზღუდვები ვრცელდებოდა 30 წლამდე ასაკის გააზატებულებზეც, რომელთა Manumisia, Causa probatio გარეშე, მათ Latini coloniarii გადააქცევდა ხოლმე. დანაშაულის ჩამდენი, დამღადადებული მონების გააზატება, ელიუს სენციუსის კანონის თანახმად, პერეგრინი დედიტიციი (იარაღით დაპყრობილი უცხოელების) სტატუსის მინიჭებას იწვევდა. გაიუსი (1,2627) ასეთ სტატუს “Pessima libertas” _ ყველაზე უარეს თავისუფლებას _ უწოდებს, ვინაიდან მისი მფლობელი რომის მოქალაქეობას ვერასოდეს მიიღებდა.

კლასიკურ პერიოდში გააზატებსი ერთერთ საშუალებად ფიდეიკომისი (Liberas Fideicommissaria) იქცა _ მოანდერძის მიერ მემკვიდრისათვის, საანდერძო დანაკისრის საშუალებით, მონის გააზატების მოთხოვნა. მემკვიდრე გააზატებულის პატრონი ხდებოდა. თუ მემკვიდრე არ შეასრულებდა მოანდერძის ნებას, მონას შეეძლო მოეპოვებინა საკუთარი უფლება ეხტრა ორდინემ სპეციალურ პრეტორთან (Praetor Fideicommissarius) საჩივრით მიმართვის გზით. ქრ. შ-ბის 103 წ. გამოიცა SC Rubrianum, რომელიც ადგენდა, რომ, თუ მემკვიდრე არ დაემორჩილებოდა სასამართლო გადაწყვეტილებას, მონა იღებდა თავისუფლებას მაგისტრატის Pronuntiatio ძალით, რაც განსაზღვრული იყო Ius Honorarium (D.40,5,26,7).

§2. Liberti _ გააზატებულები

Libertus, Libertinus (გააზატებული); Patronus (პატრონი); Ibsequium (პატივისცემა); Operae libertorum (პატრონისათვის გაწეული მომსახურება); Ingennus (თავისუფლადშობილი).

იუსტინიანეს ინსტიტუტების პირველი წიგნის III ტიტულის 5 პუნქტი და V ტიტული განმარტავენ გააზატებულთა სტატუსს. III ტიტულის 5 პუნქტი თანახმად:

102

“თავისუფალთა შორის კი მრავალი განსხვავება არსებობს, ვინაიდან ისინი ან დაბადებით თავისუფალნი არიან, ან გააზატებულნი”. V ტიტული მთლიანად ეხება გააზატებულთა სტატუსს: “გააზატებულნი არიან ის პირები, რომლებიც კანონიერი მონობიდან განთავისუფლდნენ. ხოლო გააზატება კი თავისუფლების მიცემაა, ვინაიდან ვიდრე ვინმე მონობაშია, იგი (სხვის) ხელსა და ხელისუფლებას ექვემდებარება, ხოლო გააზატებული (ამ) ხელისუფლებიდან თავისუფლდება. ეს საქმე სათავეს ხალხის სამართლიდან იღებს, ვინაიდან ბუნებითი სამართლის თანახმად, ყველა თავისუფალი იბადება და არ იყო ცნობილი მონის განთავისუფლება (გააზატება), რადგან უცნობი იყო თავად მონობა... ხოლო გააზატება მრავალნაირად ხდება: სახელდობრ, ან წმინდა კონსიტუციით წმინდა სახალხო კრებებზე, ან ვინდიქტით, ან მეგობრების წინაშე, ან წერილით, ან ანდერძით, ან სხვა ნებისმიერი (უკანასკნელი ნების (გამოვლენით)”... Lიბერტი, ლიბერტინი (გააზატებულნი) თავისუფლადშობლი რომაელი მოქალაქეებისაგან საჯარო უფლებების მოცულობით განსხვავდებოდნენ. კერძო სამრთლის მიხედვით, მათი მდგომარეობის თავისებურებას ყოფილი ბატონის (Patronus) და მისი ოჯახის მიმართ გარკვეული დამოკიდებულება შეადგენდა. ლიბერტის ევალებოდა საკუთარი პატრონის მიმართ ობსექუიუმ _ პატივისცემის გამოჩენა, რაც საჯარო საქმეებში თანადგომით და მომსახურების გაწევით (Operae libertorum) გამოიხატებოდა. გასაგებია, რომ მსგავსი შეზღუდვები არ ვრცელდებოდა იმ მონებზე, რომლებმაც თავისუფლება ანდერძის საფუძველზე მოიპოვეს. როგორც წესი, ობსექუიუმ პატრონის დაღმავალი ხაზის ნათესავებზეც ვრცელდებოდა. ლიბერტს არ შეეძლო 1) საკუთარი პატრონის ან მისი შვილების ცრიმენ პუბლიცუმ ჩადენაში დადანაშაულება (D.48,2,8); 2) პატრონის ან მისი მემკვიდრეების სასამართლოში (In ius vocatio) გამოძახება მხოლოდ პრეტორის თანხმობით იყო შესაძლებელი (D.2,4,4). პატრონისათვის გაწეული მომსახურება შრომით საქმიანობაში გამოიხატებოდა: გააზატებულს, საკუთარი ოსტატობის ფარგლებში, საზეიმო ფიცის ძალით, გარკვეული დროის განმავლობაში, ბატონისათვის სასარგებლო შრომის შესრულება ევალებოდა. მებატონის მიერ გააზატებულის მიმართ საკუთარი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენების ფაქტებმა: უსაზღვრო ვალდებულებების დაკისრებამ, ძვირფასი საჩუქრების დაპირებამ თავისუფლების სანაცვლოდ, პრეტორ რუტილიუსის მძაფრი რეაქცია გამოიწვია, რის გამოც ქრ. შ-მდე 118 წ. მან ედიქტში შეიტანა დებულება, რომლის მიხედვით, სასამართლო დაცვას ექვემდებარებოდა მხოლოდ პატრონის უფლება Operae _ iudicium operarum მეშვეობით და ისიც ნორმალურ და არა უსაფუძვლოდ გადამეტებულ შემთხვევებში (D.38,1,2,1). Actio societatis მეშვეობით, და ისიც იმ პირობით, რომ, თუ პატრონი და მისი ლიბერტი მიაღწევდნენ შეთანხმებას შემდეგზე: Obsequium დარღვევის შემთხვევაში მათ შორის წარმოიშვება ამხანაგობის (Societas) ხელშეკრულება, რომელიც ლიბერტის მთელ ქონებას მოიცავს (D.38,2,1,1). მოგვიანებით, პრეტორი ადგენს Bonorum possession contra tabula-ს (ანდერძის საწინააღმდეგოდ სამკვიდროს ფლობა) _ პატრონის სასარგებლოდ, იმ შემთხვევაში, როცა ლიბერტი უშვილოდ გადავარდება ან მემკვიდრეობის უფლებას ჩამოართმევს საკუთარ შვილებს. ხოლო, თუ ლიბერტი დაარღვევდა

103

პატრონისათვის საზეიმოდ მიცემულ ფიცს შრომითი საქმიანობით მომსახურების გაწევის თაობაზე, ნებისმიერ შემთხვევაში პატრონი იღებდა ლიბერტის სამკვიდრო ქონებიდან ნახევარ წილს.

XII დაფის კანონების ინტერპრეტირების საფუძველზე, პრეტორული დადგენილების გარეშეც, უანდერძოდ გარდაცვლილი ლიბერტის ქონება პატრონს გადაეცემოდა აგნატიო უფლების მიხედვით.

Lex Papia Poppea, მდიდარი ლიბერტის მიმართ ადგენდა შემდეგ მოთხოვნებს:

1) თუ ლიბერტი ფლობდა 100 ათას სისტერციაზე მეტ ქონებას (ძალიან მდიდარია), მას პატრონის სასარგებლოდ ევალებოდა სამკვიდროს ნახევრის გადაცემა (თუ მხოლოდ ერთი მემკვიდრე დარჩბეოდა, და 1/3 _ ორი და მეტი მემკვიდრის შემთხვევაში). ამ მოვალეობიდან ლიბერტი მაშინ თავისუფლდებოდა, თუ მას სამი და მეტი შვილი (მემკვიდრე) დარჩებოდა;

2) Agnatio უფლების მიხედვით, პატრონი ყველა შემთხვევაში ხდებოდა საკუთარი გააზატებული ქალის მეურვედ და მის მემკვიდრედ;

3) ეს კანონი მეურვეობიდან მხოლოდ იმ ლიბერტი ქალს ათავისუფლებდა, რომელიც იყო ოთხი შვილის დედა. პატრონატის ურთიერთობები მამიდან შვილზე გადადიოდა და პატრონის შვილებს შეეძლოდ ლიბერტის მემკვიდრეებად ქცევა. პატრონატის ურთიერთობები სამისდღეშიო ხასიათი იყო: Libertati-ს შვილები თავსუფლადშობილებად _ Ingenuo _ ითვლებოდნენ. პრინციპატის პერიოდში განვითარდა, იმპერატორის მიერ,

თავისუფლადშობილის სტატუსის მინიჭება (ბოძება) – Nalatium restitutio (D.40,11,1). ამრიგად: Rursus liberorum himinum alii ingénue sunt, alii libertini _ შემდეგში, თავისუფალ ადამიანთა შორის ერთნი თავისუფლადშობლი, მეორენი გააზატებული არიან. (Gაი., 1, 10)

§3. Peregrini - უცხოელები

Commercium (სამოქალაქო ბრუნვა); Ius Commercii (ცივილური გარიგების დადების უფლება); Ius migrandi (რომში გადასახლების უფლება); Ius conubii (ქორწინებაში შესვლის უფლება); Ius Honorum (პასიური საარჩევნო უფლება თანამდებობებზე არჩევის უფლება); Ius suffragii (აქტიური საარჩევნო უფლება); Latiniprisci (ძველი ლათინები); Laini coloniarii (კოლონიების ლათინები); Latini iuniani (ის გააზატებული, რომელმაც მოქალაქეობა მოიპოვა იუნიუს ნორბანას კანონით); Peregrine nullius civitatis (ის უცხოელები, რომლებიც სამოქალაქო თემებს არ მიეკუთვნებიან); Iura Peregrinorum (ადგილობრივი არარომაული სამართალი); Peregrini dediticii (იარაღით ხელში დაპყრობილი თემები).

104

Ius civile - სამოქალაქო ექსკლუზიურობა (როგორც მხოლოდ რომის მოქალაქეების უფლება) არამოქალაქეთა (Hostes,, Peregrini) განსაკუთრებულ სამოქალაქოსამართლებრივ სტატუს განაპირობებდა. მათთან დადებული გარიგებების ნამდვილობა Commercium - სპეციალური კანონით იყო განსაზღვრული. XII დაფის კანონებით უკვე იყო გათვალისწინებული რამდენიმე სახეობის იურიდიული აქტი, რომელთა გაფორმება დასაშვები იყო უცხოელთა იმ კატეგორიასთან, რომელიც, რომაელი ხალხის მიმართ მეგობრობის ხელშეკრულებას დებდა. მათვე სასამართლო განხილვებში მონაწილეობის მიღების უფლება ენიჭებოდათ. თანდათანობით, მათი სტატუსის შესაბამისად, შემუშავდა უცხოელების საერთო კლასიფიკაცია.

1) რომის მოქალაქეებთან ყველაზე მეტი სიახლოვით Latini Prisci (უძველესი ლათინები) ლაციუმის ტერიტორიაზე მდებარე ქალაქების მოქალაქეები გამოირჩეოდნენ. ეს მოსახლეობა შედიოდა რომის ეგიდით შექმნილი ლათინური ლიგის შემადგენლობაში, ხოლო მისი დაშლის შემდეგ _ ქრ. შ-მდე 338 წ. _ მათ შეინარჩუნეს ძველი, ქრ. შ-მდე 493 წმდე არსებული უფლებები. ამ ლათინებს შეეძლოთ რომაელებთან Ius Civilis გარიგებების (Ius Commercii) დადება, რომის ტერიტორიაზე (ლიგის ნებისმიერი ქალაქის) დასახლება, რომის მოქალაქედ ქცევა (Ius Migrandi), რომაელებთან კანონიერ ქორწინებაში შესვლა (Ius Conubii). ქრ. შ-მდე II საუკუნიდან რომის რესპუბლიკის ხანაში, დაპყრობილ მიწებში რომაელებმა შექმნეს კოლონიები, ხოლო კოლონისტებს ლათინი მოქალაქეების სტატუსი მიანიჭეს _ Colonii Civium Latinorum. 338 წლის შემდეგ, ამ კოლონიების მოქალაქეებმა მიიღეს განსაკუთრებული სტატუსი Latini coloniariii. ამ კატეგორიას მინიჭებული ჰქონდა Ius migrandi და Ius Ccommercii, თუმცა ისინი მოკლებული იყვნენ Ius Conubii.

ამ პერიოდში, ის ლათინები, რომლებმაც საკუთარ თემებში შესძლეს უმაღლესი თანამდებობების დაკავება, რომის მოქალაქეობას იღებენ და მათ შესაძლებლობა ეძლევათ გააგრძელონ რომში პოლიტიკური კარიერა ანუ მოიპოვონ ე.წ. იუს ჰონორუმ. ამის შედეგად, ლათინური ქალაქებისა და კოლონიების პოლიტიკურმა ელიტამ ორმოქალაქეობა მიიღო, თუმცა, უნდა

აღინიშნოს, რომ ეს ფაქტი ასეთად არ მიიჩნეოდა, რადგან ლატინი ცოლონიარიი, ჩვეულებრივ, რომაელი წარმომავლობისანი იყვნენ. თუ ამასვე დავუმატებთ იუს სუფფრაგიი რომის სახალხო კრებებში ხმის მიცემის უფლებას (დასწრების შემთხვევაში), რომელიც მინიჭებული ჰქონდა ლათინური ქალაქებისა და კოლონიების მოსახლეობას _ ცხადი გახდება, რომ რომაულსა და ლათინურ მოქალაქეობას შორის განსხვავება არარსებითი ხასიათისა იყო და თავისუფლად შეიძლებოდა ერთიდან მეორეში გადასვლა.

განსხვავების ძირითადი კრიტერიუმი კი იყო:

105

1) ფაქტობრივი საცხოვრებელი ადგილი და 2) მისგან გამომდინარე გარკვეული სამოქალაქო თემისადმი (Civitas) კუთვნილება. ლათინურ კოლონიაში გადასახლების შემდეგ, რომაელი ლათინი მოქალაქე ხდებოდა, თუმცა შეუზღუდავად შეეძლო რომში დაბრუნება. ორი სტატუსის სიახლოვეზე ნათლად მეტყველებს ის წესი, რომელიც გააზატებულის სამოქალაქო სტატუსს განსაზღვრავდა:

1) ლათინური სტატუსის მქონე გააზატებული (Latini Aeliani), კანონიერ ქორწინებაში შესვლის შემდეგ, თავისუფლად იძენდა რომის მოქალაქეობას (ელიუს სენციუსის კანონით _ 30 წლამდე ახალგაზრდები, ხოლო ვესპასიანეს დროიდან უკლებლივ ყველა);

2) თუ ლათინი იქორწინებდა რომის მოქალაქეზე, ამ ქორწინების შედეგად შობილი ბავშვი, ადრიანეს დროს მიღებული SC, რომის მოქალაქე ხდებოდა;

3) ლათინების მიერ რომის მოქალაქეობის მიღებას აწესრიგებდნენ პრინცეპსების კონსტიტუციებიც: კლავდიუსიდან მოყოლებული ვიდრე ტრაიანამდე.

ახალ ლათინურ თემებში საბაზო სამართლს სისტემად Ius Civile ითვლებოდა (Lex Irnitana,93), მაშინ, როცა პოლიტიკური სისტემისა და სასამართლო ორგანიზაციის სპეციფიკას განსაზღვრავდა ერთგვაროვანი მუნიციპალური კანონი. რომაული სამართლებრივი ინსტიტუტები აწესრიგებდნენ რომის მოქალაქეებსა და ლათინებს შორის წარმოშობილ ქონებრივ და პირად ურთიერთობებს.

მნიშვნელოვანი თავისებურებით ხასიათდებოდა Latini Iuniani _ Lex Iunia Norbana საფუძველზე გააზატებული პირების სამართლებრივი სტატუსი. ამ კატეგორიას ის პირები შეადგენდნენ, რომლებიც რომელიმე ლათინურ თემს არ მიეკუთვნებოდნენ და ამრიგად, ლათინური სტატუსი სამოქალაქო კავშირების სისტემაში მათ დეფექტურ მდგომარეობას გამოხატავდა. Latini liniani არც Ius Conubii და არც აქტიური ან პასიური Testanenti factio (ანდერძის დატოვების ან ანდერძით მიღების), რომის მოქალაქეთა მიმართ, უფლებას ფლობდნენ. დანარჩენში, მათ სავსებით სრული უფლებაუნარიანობა გააჩნდათ (უნივერსალური ფიდეიკომისიის მიხედვით, რომის მოქალაქეებიდან სამკვიდროს მიღების უფლებაც კი), ხოლო, ლათინების მიმართ, რომის სამართლით დაცული, მათი სტატუსი არავითარ შეზღუდვას განიცდიდა. პროვინციების ძირითადი მოსახლეობა (სამოკავშირეო ომამდე იტალიაც) არ ფლობდა რომის ან ლათინური მოქალაქეების უფლებებს. პროვინციების სამოქალაქო თემებს რომთან დადებული ჰქონდათ ხელშეკრულებები, რომლებიც მათი ავტონომიის ხარისხს განსაზღვრავდნენ. ერთმანეთისაგან განასხვავებდნენ: 1) ფორმალურად დამოუკიდებელ თემებს _ Civitates Peregrinae liberae et Foeredatae; 2) დამოკიდებული თემები _ Civitates Nostro iure obstictae, რომლებიც, თავის მხრივ, იყოფოდნენ: ა) ავტონომიის უფლებების მქონედ; ბ) დაპყრობილ თემებად _ Peregrini dediticii, რომლებიც უშუალოდ რომის პროვინციული ადმინისტრაციის გამგებლობაში შედიოდნენ.

106

ავტონომიური თემების მოქალაქეებზე ვრცელდებოდა მათი ადგილობრივი სამართალი. დაპყრობილი თემების მოსახლეობა _ Peregrini Nillius civitatis (სამოქალაქო თემის გარეთ მდგარი უცხოელები) ექვემდებარებოდნენ რომაელი ნაცვლის ხელისუფლებას, რომლის იმპერიუმზე ფორმალური შეზღუდვებიც კი არ ვრცელდებოდა. თუმცა, პრაქტიკაში მაინც ადგილობრივი სამართლის ნორმების გამოყენებას ჰქონდა ადგილი _ Iura Peregrinum. ნებისმიერ პერაგრინს შეეძლო მოეთხოვა რომაული პროვინციული მაგისტრატის სასამართლოს იურისდიქცია და მისი საქმე განიხილებოდა ამ პროვინციაში მოქმედი, Ius gentium ან Ius Honoratium სამართლის ნორმების მიხედვით.

პირთა სტატუსის თვალსაზრისით, მდგომარეობა რადიკალურად იცვლება, 212 წ. იმპერატორ კარაკალას ედიქტის (Constitutio Antoniniana) მიღების შემდეგ. ამ ედიქტით, რომის მოქალაქეობა იმპერიის მთელს მოსახლეობას მიენიჭა. ყველა სახის ცივიტატეს პერეგრინაე გაქრა და Ius Civile ხმელთაშუაზღვის აუზის ძირითად სამართლის სისტემად იქცა. თუმცა, აღმოსავლეთის პროვინციებში, სადაც მოქმედებდა მაღალგანვითარებული ადგილობრივი სამართლებრივი კულტურა, ჯერ კიდევ ადგილობრივ სამართლის ნორმებს იყენებდნენ. რომის მოქალაქეობა სოფლის იმ მოსახლეობასაც ენიჭებოდა, რომელიც არც ერთ თემში შედოდა: აქამდე გავრცელებული იყო თ. მომზენის აზრი, თითქოს, Constitutio Antoniniana არ ვრცელდებოდა Peregrini Nullius Civitatis (Peregrini Dediticii), მთლად საფუძვლიანი ვერ იქნება, ვინაიდან, სავარაუდოდ ამ კატეგორიიდან გამოირიცხენ Dediticii Aeliani და Latini Iuniani.

§4. Persona Alieni iuris - სხვის ხელისუფლებაში მყოფი პირები

Personae in Potestate (მორჩილებაში მყოფი პირები); In manu (ხელისუფლებაში ყოფნა); In marcipio (სხვა პირისათვის მანციპირებული, ხელქვეითი პირი); Paterfamilias (ოჯახის უფროსი); Personae aliene iurus (ხელქვეითი პირები); Persona sui iuris (თვითხელისუფლების პირები).

Sequitur de iure Personarum alia division. Nam quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri subiectae sunt _ არსებობს სხვა დაყოფაც პირთა უფლებების სფეროში. ვინაიდან ზოგიერთი პირი თვითხელისუფლების, ზოგიც სხვისი უფლების ხელქვეითი არის.

Rursus earum personarum, Qquae alieno iur, Ssubiectae sunt, Aaliae in potestate, Aliae in manu, Aliae in mancipio sunt - შემდეგ, იმ პირთა შორის, ვინც სხვისი ხელისუფლების მორჩილია, ერთნი ოჯახის უფროსის ხელისუფლებაში, სხვები ქმრის ხელისუფლებაში, სხვები კი განკარგვით ხელისუფლებაში იმყოფებიან (Gაი,1,4849). იუსტინიანეს ინსტიტუტების პირველი წიგნის VIII ტიტულით განმარტებულია დამოუკიდებელი და სხვებზე დამოკიდებული პირების მდგომარეობა.

107

პირთა უფლებების შესახებ სხვაგვარ დაყოფას იყენებენ. ვინაიდან ზოგი პირი თავისი უფლების მქონეა (ე.ი. თავისუფალია), ზოგიც სხვის უფლებას ექვემდებარება. მეორე მხრივ, მათგან, ვინც სხვის უფლებას ექვემდებარება, ზოგი მშობლის ხელისუფლების ქვეშაა, ზოგი კი ბატონების მონათმფლობელობის)... Ii Potestate - მონები იმყოფებიან: მონაზე ბატონის ხელისუფლება “ხალხის სამართალს” მიეკუთვნება “Potestas iuris gentium. ოჯახის უფროსის (Paterfamilias) ხელისუფლებაში იმყოფებიან ოჯახის თავისუფალი წევრები (Liberi): ვაჟიშვილები (Filii familias), ქალიშვილები (Filiae familias); სხვა დაღმავალი ნათესავები; ბავშვებზე ხელისუფლება (Patria potestas) _ Ius civile ინსტიტუტი არის Ius Proprium civium Romanorum, Gai., 1,55).

Ii manu - კანონერი მეუღლე იმყოფება, რომელმაც Conventio in manu განახორციელა (Gai., 1,110). თუ მისი ქმარი საკუთარი ოჯახის უფროსის In potestate იმყოფება, მაშინ ცოლი ერთდროულად შედის საკუთარი ქმრის ხელისუფლებასა (In manu mariti) და მისი ოჯახის უფროსის In potestate, რითაც მას ქმრის დისა და ოჯახის უფროსის შვილიშვილის ადგილი აქვს მიკუთვნებული ოჯახის სტრუქტურაში (Filiae loco).

ქმრის ხელისუფლებაში გადასვლა იმას იწვევს, რომ ქალი გამოდის საკუთარი ოჯახის უფროსის ხელისუფლებიდან და სხვა პირის ხელისუფლებაში ხვდება. თუ ის იყო თვითხელისუფალი, ახლა სხვის ხელისუფლებაში შესული პირია. In mancipio იმყოფება სხვა ოჯახის უფროსისადმი მანციპირებული ხელქვეითი პირი (ჩვეულებრივ, მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მიზნით _ Gაი.,1,140). ასეთი პირის შვილები საკუთარი ოჯახის უფროსის _ მათი პაპის _ ხელისუფლებაში იმყოფებიან, ანუ In mancipio პირი, ამავე დროს, პოტენციურად იმყოფება საკუთარი ოჯახის უფროსის In potestate. Mancipium და Patria potestats (მამის ხელისუფლება) ხელისუფლება ერთმანეთს შეეფარდება როგორც ბრუნვადი (სამოქალაქო ბრუნვისადმი მიკუთვნებული) და სტატიკური უფლებამოსილება. სხვის ხელისუფლებაში ყოფნის მდგომარეობა ვერ ახდენს გავლენას პირის საჯარო უფლებებზე (D.1,6,9), თუმცა, განსაზღვრავს მის უფლება-უუნარობას კერძო სამართლის სფეროში. “სხვისი უფლების” პირებს საკუთრება არ გააჩნიათ და, თუ რაიმეს შეიძენენ, საკუთარი ოჯახის უფროსის სასარგებლოდ შეძენილად ითვლება. მათ დამოუკიდებლად არ შეუძლია ისეთი იურიდიული გარიგების დადება, რომელიც მათ მდგომარეობას დაამძიმებს: გასხვისება, საკუთარ თავზე ვალდებულებების აღება, _ ასეთი აქტების ნამდვილობისათვის სავალდებულოა ოჯახის უფროსის ნების გამოვლენა (Auctoritas). ხელისუფლებაში მყოფი ქორწინებაში შევა მხოლოდ პატერფამილიას მონაწილეობით. ხელისუფლებაში მყოფი პირის (თავისუფლი ან მონა) მიერ მფლობელობისა და ხანდაზმულობით ქონების შეძენის (Usucapio) სუბიექტი, ავტომატურად, ოჯახის უფროსი ხდება.

უფლებაუნარიანობის აღნიშნული შეზღუდვა რომის სამართალში მხოლოდ კერძო საწყისს ეფუძნება და წინასახელმწიფოებრივი ეპოქის სოციალური ორგანიზაციის პრინციპებისათვის არის დამახასიათებელი, როცა საზოგადოება ყალიბდებოდა

108

პატრიარქალური ოჯახის ხაზით _ Familia. ადამიანს საკუთარი თავი წარმოდგენილი ჰქონდა როგორც გენეოლოგიურად გარკვეული ჯგუფის ნაწილი და საკუთარი მოქმედებებისა და გადაწყვეტილებების სისწორეს წინაპართა ნებას შეუსაბამებდა. ოჯახში წინაპართა სულებსა და ცოცხლად მყოფთა შორის მედიატორად ოჯახის ყველაზე უხუცესი და, შესაბამისად, წინაპართა მიმართ ყველაზე ახლოს მდგომი ოჯახის უფროსი პატერფამილიას გამოდიოდა. ის წინაპართა კულტის მცველი და საოჯახო სიწმინდეთა (Sacra familiares) უფროსი და შესაბამისად, წინაპრის საქმეების და მასზედ მინდობილი საოჯახო წრის საქმიანობაზე პასუხისმგებელი პირი იყო. ამ პატარა ლიდერის ავტორიტეტი შიდასაოჯახო სოციალურ სივრცეში აღიქმებოდა როგორც ფამილიაზე მისი პირადი ძალაუფლება პატრია პოტესტას, ხოლო მისი ოჯახის წევრები ვალდებული იყვნენ ოჯახის უფროსის მიმართ გამოეჩინათ მორჩილება და პატივისცემა, ამასვე მოითხოვდა დადგენილი მართლწესრიგი. კლასიკურ სისტემატიკაში ფამილია ხელქვეითი წევრები, როგორც Personae in Aliena potestate _ სხვისი ხელისუფლების ქვეშ მყოფი პირები, ან Personae Alieno iuri subiectae - სხვისი ხელისუფლებისადმი დამორჩილებული (დაქვემდებარებული), ან Personae Alieni iuris - ხელქვეითი პირები არიან აღწერილი. შიდასაოჯახო სოციალურ სივრცეში, Paterfamilias persona sui iuris _ თვითხელისუფალი პირი წარმოგვიდგება. Paterfamilias - საკუთარ ხელისუფლებასა და საკუთარ უფლებას ემორჩილება, ამავდროულად საკუთარი თავის ბატონი, ავტონომიური პიროვნება არის. ხელისუფლებაში მყოფთა სტატუსი, მათი თვითღირებულება შეფარდებითია და მხოლოდ ოჯახის უფროსის სამართალსუბიექტობის ანარეკლს წარმოადგენს. ულპიანეს აზრით, Potestatis verbum communiter aceipeindum est tam in Filio quam in servo სიტყვა “Potestas” (ხელისუფლება) უნდა გავიგოთ განზოგადოებული მნიშვნელობით როგორც ხელისუფლებაში მყოფი ვაჟიშვილის, ისე მონასთან მიმართებაში, ერთდროულად (D.15,1,1,5).

შვილების სახელწოდებაც კი ლიბერი ასახავს იმ პირვანდელ ვითარებას, როცა მათ მონების მსგავსად განიხილავენ საერთო საფუძვლის პოტესტას (ხელისუფლების) გამო და მათ შორის განსხვავება მხოლოდ საჯარო სამართალში მდგომარეობდა, ანუ შვილები ლიბერი სიტყვასიტყვით თავისუფალს ნიშნავდა.

Potestas საოჯახო ერთეულის ცნებაა. Potestas საოჯახო სტრუქტურის ყველა დონეზე ვრცელდება, არის განზოგადებული ცნება, რომელიც ხელისუფლებაში მყოფთა ყველა ვითარებასა და გარემოებას მოიცავს. In potestas ყოფნა ნიშნავდა არა მხოლოდ მორჩილებას, არამედ გარკვეული ავტონომურობის მქონე სოციალური ერთეულისადმი მიკუთვნებას. რომაელები In potestate ან Cum potestate პირებს უპირისპირებდნენ მათ, ვინც გამოვიდა ან, საერთოდ, პოტესტატე მიღმა იდგა. ეს მდგომარეობა იურიდიულ კონსტრუქციაშიც აისახა, რომელიც შემდეგს გულისხმობდა: ოჯახიდან გასვლა, რასაც თან ახლდა თვითხელისუფლების შეძენა, უფლებაუნარიანობის შემცირებას იწვევდა (Capitis deminitio minima). Sui iuris პირად ქცევის შემდეგ, თუმცა, საკუთარი Familias

109

მიღმა, პირი არა იმდენად თავს აღწევდა პირად დამოკიდებულებას საკუთარი Patesfamilias მიმართ, რამდენადაც მფარველობასა და სოციალურ სტაბილურობას კარგავდა, რომელიც პირდაპირ იყო დაკავშირებული გარკვეული ავტონომიური ერთეულისადმი კუთვნილების პრინციპთან.

§5. Capitis deminutio - უფლებაუნარიანობის დამცრობა

Status libertatis (თავისუფალი მდგომარეობა); Status civitatis (მოქალაქეობა); Status familiae (ოჯახისადმი კუთვნილება); Capitis deminutio maxima, media, minima (უფლებაუნარიანობის სრული, ნაწილობრივი, მინიმალური დამცრობა); Peculium castrense (საბანკო პეკულიუმი); Bona materna (დედის ქონება). ამრიგად, რომის სამართალში პირის სამი სტატუსი გამოიყოფა: Status libertatis, Status civitatis, Status familiae, ან რომის მოქალაქეები, რომლებიც იმ ფამილია მიეკუთვნებიან, სადაც დაიბადნენ, ფლობენ სამივე სტატუსს; საკუთარი პატერფამილიას ხელისუფლებიდან გამოსული და ოჯახის გარეშე მყოფი პირები ორ სტატუს, ხოლო თავისუფალი პერეგრინები მხოლოდ ერთ სტატუსს ფლობდნენ (Patria poestas და პატრიარქალური ოჯახი ფამილია წმინდა რომაული ინსტიტუტებია).

იუსტინიანეს ინსტიტუტების I წიგნის IV ტიტული ასეთ განმარტებას თავისუფლად (თავისუფალ პირად) დაბადებულთა შესახებ: “თავისუფლად (თავისუფალ პირად) დაბადებულია ის, ვინც დაბადებისთანავე თავისუფალია, გინდ იგი ორი თავისუფლად დაბადებული (პირის) ქორწინებისგან დაიბადოს, გინდაც ორივე გააზატებულის და გინდაც _ ერთი თავისუფლად დაბადებულის და მეორე გააზატებულის. ხოლო თუ ვინმე თავისუფალი დედისა და მონა მამისგან იბადება, იგი მაინც თავისუფალ (პირად) იბადება, ზუსტად ისევე, როგორც ის, ვინც თავისუფალი დედისა და უცნობი მამისგან დაიბადა, რადგან იგი (კანონიერი) ქორწინების გარეშე ჩაისახა. მეორე მხრივ, საკმარისია, რომ დედა თავისუფალი იყოს იმ დროს, როდესაც (ბავშვი) იბადება, თუნდაც (მან იგი) მხევლად ყოფნისას ჩასახოს, და პირიქით, თუ თავისუფალმა ჩასახა და შემდეგ მხვლად გამხდარმა დაბადა, დადგენილია, რომ ის, ვინც იბადება, თავისუფალი დაიბადოს, ვინაიდან დედის უბედურებამ არ უნდა ავნოს მას, ვინც მუცლად არის...

1. ხოლო თავისუფლად დაბადებულს არ ავნებს ის (გარემოება), რომ იგი მონობაში იყო და შემდეგ იქნა განთავისუფლებული (გააზატებული), რადგან მრავალჯერ დაადგინეს, რომ გააზატება დაბადების მდგომარეობას არ ვნებს”. პირის სამი სტატუსის გამოყოფასთან ერთად, მოქმედებდა უფლებაუნარიანობის დამცრობის სამი ხარისხი: Capitis deminutio maxima, media და minima (Gაი., 1,158162). D.4,5,11 პირდაპირ არის მითითებული უფლებაუნარიანობის დამცრობის ამ ხარისხების შესახებ: “არსებობს უფლებაუნარიანობის დამცრობის სამი ხარისხი: უდიდესი, საშუალო და უმცირესი. ვინაიდან არსებობს სამი (მდგომარეობა),

110

რომელსაც ჩვენ ვფლობთ: თავისუფლება, მოქალაქეობა, ოჯახი; მაშასადამე, როცა ჩვენ ვკარგავთ ყველა მათგანს, ანუ თავისუფლებას, მოქალაქეობასა და ოჯახს, მაშინ ხდება უფლებაუნარიანობის ყველაზე დიდი დამცრობა; როცა ვკარგავთ მოქალაქეობას, თუმცა, ვინარჩუნებთ თავისუფლებას, ხდება უფლებაუნარიანობის საშუალო დამცრობა; ხოლო როცა შენარჩუნებულია თავისუფლება და მოქალაქეობა და იკარგება მხოლოდ ოჯახი, მაშინ უფლებაუნარიანობის დამცრობა მინიმალურად ითვლება”.

თავდაპირველად, განასხვავებდნენ Capitis deminutio მხოლოდ ორ საფეხურს: Maxima და Minima, რაც პირდაპირ პასუხობდა Libertas და Civita ინსტიტუციონალური ურთიერთკავშირის პირობებს. ტერმინი “Capitis deminitio” ითარგმნება, როგორც “ერთი თავით შემცირება”, და საზოგადოებრივ კავშირში წევრობის შეწყვეტაზე მიუთითებს (ცვლილების არსი სწორედ ამაში მდგომარეობს). “Caput” უფლებაუნარიანობას ნიშნავს და პირდაპირ მიუთითებს ადამიანის ერთიან კოლექტივში წევრობაზე. თუ პირი გამოვიდოდა ჯგუფიდან, მაშინ მოხდებოდა სტატუსის შეცვლა, რადგან მასზედ ვეღარ გავრცელდებოდა ჯგუფური პრივილეგიები. საზოგადოებრივი კავშირებდან გამოდევნა კი, პირს ჯგუფური ნორმების მოქმედების მიღმა ტოვებდა, რაც მის დაუცველობას იწვევდა. გარდა ამისა, პირს ერთმეოდა თავისუფლების სოციალურად აღიარებული სფერო. უფლებაუუნარობის ორი ხარისხის არსებობა ორი სოციალური კავშირის civita-ს და Familia არსებობაზე მიუთითებს. მათდამი კუთვნილება უზრუნველყოფდა პირის სამართლებრივი სტატუსის სისრულეს. ხოლო სტატუსთა იერარქია ოჯახის სამოქალაქო თემისადმი მორჩილებაზე მეტყველებს. ამავე დროს, შესაძლებელია სტატუსის შეცვლა Capitis deminutio minimas გარეშე _ Paterfamilia-ს გარდაცვალების შემდეგ მისი დაღმავალი ხაზის ნათესავები (შვილები, Cum manu ქორწინებაში მყოფი მეუღლე) თვითხელისუფალნი _ Persona sui iuris ხდებოდნენ და ამავე დროს აღნიშნულ ოჯახზე ყველა უფლებებს ინარჩუნებდნენ. თუ ერთი ფამილია წევრი მეორეში გადავიდოდა: 1) ქმრის ხელისუფლებაში (Conventio in mariti) შესცვლის ან 2) შვილად აყვანის (Adoptio) გზით, პირი კვლავ რჩებოდა Alieni iuris _ ხელისუფლებაში მყოფად, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მისი სტატუსი უცვლელი დარჩა. თუმცა, ოჯახის შეცვლა ნიშნავდა იმ უფლებების დაკარგვას, რომლებიც პირდაპირ იყო დაკავშირებული ამ საოჯახო ჯგუფთან: ანუ მემკვიდრეობითი, სამეურვეო და სხვა უფლებები. თანაც, სხვა ოჯახში ანალოგიური უფლებების მოპოვება მხედველობაში არ მიიღებოდა. ფამილიასადმი კუთვნილება უზრუნველყოფდა არა მარტო დადებით უფლებამოსილებებს, არამედ ადგენდა პირის სტატუსს, აცნობდა მას საოჯახო ავტონომიისაგან ნაწარმოებ ზოგად უფლებაუნარიანობას. პრაქტიკაში, ეს ნიშნავდა: საოჯახო სოლიდარობას, ერთი ფამილია წევრთა ურთიერთპასუხისმგებლობას, სამართალსუბიექტობის ერთობლობას.

§6. Perspma - პირი111

რომის სამართალში სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტის ტიპიური,უნივერსალური როლის იდეა გამოიხატება “პირის” _ “პერსონა” ცნებით. Persona ყოველთვის აღნიშნავდა ურთიერთობებში ჩაბმული პირის იურიდიული მნიშვნელობის მქონე მომენტს.

§7. Colonus - კოლონი

Colonus (კოლონი); “Servi terra” (მიწის მონები), Coloni adscripticii (საგადასახადო რეესტრში შეტანილი კოლონები); Dominus fundi (მიწის ნაკვეთის ბატონი). III საუკუნეში, ეკონომიკური კრიზისის გაღრმავების პირობებში, წარმოიშვა დამოკიდებული მოსახლეობის განსაკუთრებული კატეგორია _ Coloni (მიწაზე მიმაგრებული გლეხობა).

თავდაპირველად, მიწაზე დამაგრების პროცესი ითვალისწინებდა მხოლოდ მონების, ლიბერტებისა და მოიჯარეთა (Coloni) შრომის გამოყენებას იმპერატორის მიწაზე, საიდანაც მათ ეკრძალებოდათ საკუთარი ნებით სადმე წასვლა. კოლონატის ინსტიტუტის იურიდიული გაფორმება დასრულდა IV საუკუნის ბოლოს, როცა მოხდა პროფესიულ კავშირებსა (Collegia, corpora) და ადგილობრივ საბჭოებში (Curia), მემკვიდრეობითი წევრობის, ზოგადი პრინციპების დამტკიცება და ამ გაერთიანებების ქონების ფუნქციონალური კუთვნილების აღწერა. იმპერატორების თეოდოსიუს I-ს, არკადიუსისა და ჰონორიუსის კონსტიტუციამ Colon-ის სტატუსი განსაზღვრა როგორც Servi terrae - მიწის მონა: “Licet conditione videantur ingénue, servi tamen terrae ipsius cui nati sunt aestimentu - მიუხედავად იმისა, რომ ისინი თავისუფლადშობილი არიან, მათ განიხილავენ იმ მიწის მონებად, სადაც დაიბადნენ). კოლონის ქონებას ეწოდებოდა Peculium. მისი გასხვისება დაუშვებელი იყო მემამულის თანხმობის გარეშე. იმპერიის აღმოსვლეთ ნაწილში კოლონები მიწასთან ერთად ფიქსირდებოდნენ საგადასახადო რეესტრში (Coloni adscripticii). V საუკუნის II ნახევარში გამწვავებული ეკონომიკური კრიზისის პირობებში კოლონების ამ კატეგორიის მდგომარეობა პრაქტიკულად არ განსხვავდებოდა მონობისაგან. არა მარტო კოლონს ეკრძალებოდა მამულის მესაკუთრის (Dominus Fundi) თანხმობის გარეშე მიწის ნაკვეთის მიტოვება, არამედ მესაკუთრესაც ეკრძალებოდა კოლონების ამ მიწებიდან განდევნა: მას მხოლოდ კოლონების ერთი მამულიდან მეორეში გადაყვანის უფლება ჰქონდა. სტატუსის შეზღუდვას ადმინისტრაციული ბუნება ჰქონდა: სამოქალაქო სამართლის თვალსაზრისით, კოლონსა და მამულის მესაკუთრეს შორის წარმოშობილი ურთიერთობები ქირავნობის ხელშეკრულებით (Locatio conduction operarum) ან საიჯარო ხელშეკრულებით (Locatio conduction rei) წესრიგდებოდა. თუმცა, მხარეებს არ შეეძლებოდათ ამ ურთიერთობების თვითნებური, ან თუნდაც, ურთიერთშეთანხმებითი მოშლა, თუ მათ შორის დადებული ხელშეკრულების პირობები დაფიქსირდებოდა საგადასახადო რეესტრში. მესაკუთრის მხრიდან კონტრაქტის პირობების დარღვევა სასამართლო წესით ისჯებოდა, ვინაიდან

112

კოლონი პროცესში გამოდიოდა დამოუკიდებელ მხარედ. კოლონის მდგომარეობა მემკვიდრეობითი იყო. კოლონატის წარმოშობის საფუძვლები იყო:

1) თუ კოლონი იყო ერთერთი მშობელი, ბავშვი დედის მდგომარეობას იძენდა;

2) თუ პირი 30 წლის განმავლობაში იყო კოლონი, მას მიწაზე მიამაგრებდნენ ხანდაზმულობის ვადის ძალით. კოლონატის შეწყვეტის პირობებს წარმოადგენდა:

1) მემამულეს კოლონის მიმართ საკუთარ უფლებაზე უარის თქმა შეეძლო მხოლოდ მიწაზე უარის თქმის პირობებში (როგორც მონის გააზატება ხდბოდა Peculiumis გადაცემასთან ერთად) _ ეს იყო კოლონატის ურთიერთობის შეწყვეტის მთავარი პირობა;

2) გათავისუფლება ხდებოდა ხანდაზმულობით, თუ კოლონი თავისუფალი მდგომარეობით ცხოვრობდა 30 წლის მანძილზე;

3) თუ, ის 30 წლის განმავლობაში Dekurioni ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოს წევრი იყო;

4) კოლონატი იმ შემთხვევაშც წყდებოდა, თუ კოლონი ეპისკოპოსის ჩინს მიიღებდა, ან მონაზონი გახდებოდა დომინუს ფუნდის თანხმობით.

§8. Universitates - იურიდიული პირები

Pagus (სასოფლო თემი); Sodales (თანამესუფრეთა კავშირი); Collegium (პროფესიული გაერთიანება); Lex collegii (გაერთიანების წესდება); Actor (კოლეგიის წარმომადგენელი); Arca (კოლეგიის ხაზინა); Universitas (ადგილობრივი თემი); Municipium (მუნიციპალიტეტი), Persona certa (განსზღვრული პირი), Fiscus (საიმპერატორო ხაზინა); Aerarium populi Romani (რომაელი ხალხის ხაზინა); Ius fisco (ფისკალური (საგადასახადო) სამართალი); Beneficium (ბენეფიციუმი, საეკლესიო (სატაძრო) ქონება); Piae causae (სამლოცველო).

სამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილედ _ სუბიექტად _ შეიძლება იყოს არა მარტო ფიზიკური პირი, ცალკეული ადამიანი, არამედ ადამიანთა გაერთიანება, რომელიც ბრუნვაში ერთვება როგორც ერთიანი მთლიანი და ხარისხობრივად განსხვავდება მთლიანის შემადგენელი ცალკეული სუბიექტისაგან. კერძო პირთა უფლებებით აღჭურვილი, სოციალური ერთეულის სახით, რომის სამართალში გამოდიოდნენ: პროფესიული და რელიგიური კავშირები (Cillegia, Sodalicia, Societates, Corpora), თვითმმართველობის მქონე ადგილობრივი სამოქალაქო თემები (Municipia, Coloniae), სახელმწიფო ხაზინა (Fiscus). XII დაფის კანონები (D.47,22,4) ადგენდა კერძო ასოციაციების თავისუფლებას, ანიჭებდა მათ წესდებებს _ Lex collegii - შიდასავალდებულო ძალას, თუმცა, იმ პირობით, რომ

113

ისინი არ შეწინააღმდეგებოდნენ კანონის მოთხოვნას. ითვლებოდა, რომ ამ ნორმის წყარო იყო სოლონის კანონი, რომლის ტექსტს ჩამოთვლის როგორც ძველი, ისე კლასიკურ ეპოქაში ცნობილი კოლეგიების ნაირსახეობა: სასოფლო თემი (Pagi), მეომართა და თანამესუფრეთა გაერთიანება (Curiales, Sodales), რელიგიური და დამკრძალავი კავშირები, რომელთა უმრავლესობა გავრცელებული იყო ღარიბი მოსახლეობის წრეში, ვინაიდან გლეხებს არ ჰქონდათ დაკრძალვისათვის საჭირო სახსრები, აგრეთვე საწარმოო და სავაჭრო კორპორაციები.

მოგვიანებით, კერძო გაერთიანებების თავისუფლებამ განიცადა მრავალგზისი საკანონმდებლო შეზღუდვა, ვიდრე ავგუსტუსის მიერ არ გამოიცა Lex Iulia de Collegiis, რომელშიც დადგინდა კოლეგიების დასაშვები ნაირსახეობის ჩამონათვალი. ამგვარი გაერთიანებების შექმნის შეზღუდვა კვლავ გაგრძელდა საიმპერატორო კონსტიტუციებისა და სენატუსკონსულტების გამოცემის გზით.

კორპორაციებს შეეძლოთ სასამართლოში გამოსვლა და ამისთვის გაერთიანების პირთა წარმომადგენელი _ აცტორ _ ინიშნებოდა, რომლის კომპეტენციას კოლეგიის გადაწყვეტილება განსაზღვრავდა. კოლეგიის პასუხისმგებლობის მოცულობა განისაზღვრებოდა მისი საერთო ქონებითა და ხაზინით (არცა), რომლებიც გამოდიან სამართლებრივი ურთიერთობის ობიექტად.თითქმის ასეთივე კონსტრუქცია გამოიყენება ადგილობრივი თემების მიმართ, რომლებიც ასევე გამოდიან კორპორაციის (უნივერსიტას)საერთო ქონების სუბიექტად. ეს ქონება განსხვავდება კორპორაციაში შემავალი ცალკეული პირის კერძო ქონებისაგან.

თემისადმი მიკუთვნებული საერთო მონა არ არის თემის მოქალაქეთა მონა თანასაკუთრების უფლების შესაბამისად, არამედ განიხილება როგორც მთლიანის მონა; კერძოდ, შესაძლებელია მას მოსთხოვო ჩვენების მიცემა ამ თემის ცალკეული მოქალაქის წინააღმდეგ.

თემის მიერ გააზატებულს შეეძლო სასამართლოში ცალკეული მოქალაქის გამოძახება და ამისთვის საჭირო არ იყო მაგისტრატის თანხმობა, ვინაიდან მისი პატრონი იყო თემი მთლიანად და არა თემის ცალკეული მოქალაქე. თავდაპირველად, ადგილობრივ სამოქალაქო თემს პატივს მიაგებდნენ როგორც კოლექტივს, რაც ტერმინოლოგიაშიც აისახა: Municipium ნაცვლად, მას როგორც კერძო სამართლის სუბიექტს ხშირად Municipes (მუნიციპალი) ეწოდებოდა. ეს აღქმა ართულებდა ასეთი პირის _ Certa persona - დადგენის პროცედურას. ამასთან არის დაკავშირებული თემის მემკვიდრედ (Heres) დანიშვნის შეუძლებლობა. იურიდიული პირის განსაკუთრებულ სახეობას წარმოადგენდა Fiscus _ საიმპერატორო ხაზინა, ხოლო მოგვიანებით მთელი სახელმწიფო ქონება. პრინცეპსის საკუთრებაში არსებული სახელმწიფო ქონებიდან უნდა განვასხვავოთ რომაელი ხალხის ქონება: Populus Romanus არ არის იურიდიული პირი და არ მონაწილეობს სამოქალაქო ბრუნვაში. პირიქით, პრინცეპს შეეძლო კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში ჩაბმა, გარიგების დადება, მოსარჩელედ და მოპასუხედ გამოსვლა სხვა სუბიექტების მსგავსად, არა მარტო როგორც პირადი

114

საკუთრების მქონე კერძო პირს (Patrimonium principis), არამედ როგორც საჯარო პირს _ მისთვის დამახასიათებელი რომის სახელმწიფოებრიობის პერსონიფიცირების როლის გამო. არსებითად, Fiscus _ სახელმწიფო საკუთრება _ განსაკუთრებული სამართლებრივი ფორმაა და კერძო საკუთრების სპეციალური რეჟიმი, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა მთელი რომაელი ხალხის საკუთრებას. ეს განსხვავება გაქრა დომინანტის დამყარებისთანავე, როცა საერთო სახალხო ხაზინა (Aerarium Populi Romani) შეერწყა საიმპერატორო ფისცუსს. პრინცეპსის გარდაცვალების შემდეგ, რეს ფისცალეს გადაეცემა რომის სახელმწიფოს სათავეში მყოფ პრინცეპსის მემკვიდრეს (მონაცვლეს), მაშინ, როცა, პრინცეპსის პირადი ქონება გადაეცემა პრინცეპსის პირად მემკვიდრეებს (ოჯახის წევრებს). Fiscus - ქონებას მმართველად სპეციალური პირი _ Procuratores _ ენიშნებოდა. მოგვიანებით, Fiscus განიხილებოდა, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი სუბიექტი, იურიდიული პირი, რომლის სპეციფიკა აღიქმებოდა ადმინისტრაციული ხასიათის უპირატესობად. Fiscus სამართლებრივი რეჟიმი ერთიანდება სამართლის განსაზღვრულ დარგში _ Ius Friscus (D.49,14), ხოლო იმ სასამართლო განხილვას, რომელშიც Fiscus გამოდის ერთერთ მხარედ _ Causae fiscales _ ექსტრაორდინალური პროცესის წესით, წარმართავს სპეციალური სასამართლო მაგისტრატი.

313 წ. მიღებული მილანის (მედიოლანის) ედიქტის შემდეგ განსაკუთრებულ იურიდიულ პირად იქცა ქრისტიანული ეკლესია, რომელსაც განიხილავენ მის მორწმუნეთაგან დამოუკიდებელ სუბიექტად. თანდათანობით, საეკლესიო ქონება იძენს დამოუკიდებელი იურიდიული პირის ნიშნებს, რომელიც, საბოლოოდ, შუა საუკუნეებში განმტკიცდა ასეთ სუბიექტად (Beneficium). საეკლესიო ქონების განსაკუთრებული სახეობა სამწყსოს მიერ საქველმოქმედო მიზნებით შეწირული ქონება _ Piae Causae _ რომლის ადმინისტრაცია განსხვავდება სამღვდელოებისაგან და სამოქალაქო ბრუნვაში გამოდის უფლებაუნარიან და ქმედუნარიან პირად და არაფრით განსხვავდება თანამედროვე კერძო სამართალში განსაზღვრული ფონდების სამართლებრივი რეჟიმისაგან.

§9. წარმომადგენლობა

პირდაპირი და ირიბი (მოადგილეობა) წარმომადგენლობა; Dominus negotii (მარწმუნებელი); Procurator (რწმუნებული); Actiones adiecticial ქუალიტატის (დამატებითი თვისების სარჩელები); Activi de Peculio (პრეტორული სარჩელი პეკულიუმის შესახებ); Actio de in rem verso (ოჯახის უფროსის მიმართ შეტანილი სარჩელი, თუ ხელისუფლებაში მყოფი პირის მიერ შეძენილი ქონება ჩაითვალა პატერფამილიას ქონებად); Excercitor (ხომალდის მეპატრონე); Institor (მმართველი); Actio excercitoria (მეპატრონის წინააღმდეგ შეტანილი სარჩელი, რომელიც ეხება მისი მონის მიერ დადებულ ხელშეკრულებას, როცა მონა ხომალდის მეთაური იყო); Actio institoria (მეპატრონის წინააღმდეგ შეტანილი

115

სარჩელი, რომელიც ეხება მისი მონის მიერ დადებულ ხელშეკრულებას, როცა მონა მოქმედებდა ბატონის მეურნეობის მოურავად); Actio quod Iusso (კრედიტორის მიერ მებატონის წინააღმდეგ შეტანილი სარჩელი, რომელიც ეხება მებატონის მონის მიერ, საკუთარი ბატონის სახელით, დადებულ ხელშეკრულებას); Par condicium creditorum (კრედიტორების თანაბარი მდგომარეობა); Ratihabitio (რწმუნებულის ქმედების მოწონება).

სამართლის სუბიექტს ყოველთვის როდი შეუძლია გარიგების უშუალოდ დადება. ზოგჯერ მას ესაჭიროება სხვა პირის საკუთარ წარმომადგენლად გამოყენება. ასეთი საჭიროება წარმოიქმნება მაშინ: 1) როცა სამართლის სუბიექტი არ იმყოფება დადგენილ ადგილას (თუმცა, საქმის გარემოება მოითხოვს მის სასწრაფო გადაწყვეტას) ან 2) როცა ეს დაკავშირებულია სტატუსის დეფექტთან _ ქმედუუნარობასთან, როცა უფლებამოსილ სუბიექტს არ შეუძლია მისი განხორციელება ნებელობითი ქმედების მეშვეობით. პირველ შემთხვევაში საუბარია ნებაყოფლობით წარმომადგენლობასა, ხოლო მეორე შემთხვევაში _ აუცილებელ ან კანონერი წარმომადგენლობის შესახებ. კერძოდ, ჭკუასუსტი (Furiosus) ძულებითი წესით ექვემდებარება ზედამხედველობას (Cura Furiosi) _ მზრუნველობას, ხოლო, მცირეწლოვანი ბავშვი და ქალი _ მეურვეობას (Tutela). წარმომადგენლობის ცნება გულისხმობს შემდეგს: წარმომადგენლის მიერ მარწმუნებელის სახელითა და მის სასარგებლოდ (Dominus negotii), დადებული გარიგების ეფექტი უშუალოდ მარწმუნებელს ეხება. ამ გარიგებიდან წარმოშობილი უფლებები და მოვალეობები მარწმუნებლის და არა რწმუნებულის მხარეზეა. სამართლის ეს ინსტიტუტი რომის სამართლისათვის უცხო იყო. პირდაპირი წარმომადგენლობისაგან განსხვავებით, ბრუნვის (ობიექტურად არსებული) მოთხოვნა შესაძლებელია დაკმაყოფილდეს მოადგილეობის მეშვოებით. მოადგილე საქმეს აწარმოებს საკუთარი სახელით, იძენს უფლებებს და მოვალეობებს გარიგების დადების გზით, თუმცა, ამავე დროს, ვალდებულია გადასცეს ისინი სხვა პირს. ამ შემთხვევაში, საქმე გვაქვს ირიბ წარმომადგენლობასა (ან მოადგილეობასთან), რომელიც სულაც არ არის წარმომადგენლობა ამ ცნების პირდაპირი მნიშვნელობით. მოადგილესა და Dominus negotii ურთიერთობას რომის სამართალში შეიძლება ეწოდოს დავალების ხელშეკრულება (Mandatum) ან სხვისი საქმეების წარმოება დავალების გარეშე (Negotiorum gestio). რომის სამართალში არსებული ისეთი ურთიერთობები, როცა ერთი პირის მიერ დადებული გარიგება ეფექტს მეორე პირის მიმართ იძლევა, სულაც არ იყო დაკავშირებული წარმომადგენლობის ინსტიტუტთან. ასევე ვერ იქნება წარმომადგენლობად დახასიათებული პატერფამილიას და ინ პოტესტატე პირთა ურთერთობები, ვინაიდან ინ პოტესტატე პირთა მიერ შეძენილი უფლებები და მოვალეობები უშუალოდ მის პატერფამილიას ეხება, მაშინაც კი, როცა ხელისუფლებაში მყოფი საკუთარი სახელით ან ოჯახის უფროსის ნებართვის გარეშე მოქმედებდა.

116

პეკულიუმი (Peculium) _ არის ის ქონება, რომელიც მებატონემ გამოუყო მონას, ან პატერფამილიასმა მის ინ პოტესტატეს, რომლის ფარგლებშიც ინ პოტესტატე პირი უფლებამოსილია საკუთარი სახლით დადოს გარიგებები. პეკულიუმის შესახებ არსებული ეცნიერული აზრი გულისხმობს ქონების ამ ნაირსახეობის დადგენის ფორმალურ გარკვეულობას, ოჯახის უფროსის ანგარიშები უნდა გაიყოს და ამის შესახებ მესამე პირებს ეცნობოს. ჭკუასუსტი და მცირეწლოვანი ვერ დაადგენენ პეკულიუმს, რადგან პეკულიუმის გამოყოფა განიხილება ისეთ იურიდიულ აქტად, რომელსაც რეალური ეფექტი მოყვება.

პეკულიუმის დადგენისას სავალდებულოა ნივთების მატერიალური გადაცემა (Traditio) ან, თუნდაც, გადაცემის ცერემონიის იმიტაციას ქმნიდეს. პეკულიუმის ზომის გაანგარიშებისას, მხედველობაში მიიღება ოჯახის უფროსის მიმართ ხელისუფლებაში მყოფი პირის ვალები.

ულპიანე თვლის, რომ Peculium autem tubero quidem sic definit, ut Celsus libro sexton digestorum refert, quod servus domini permissu separatism a rationibus dominicis habet. Deducto inde si quid domino debetur – pekuliums tuberoni განსაზღვრავს ისე, როგორც ამას ცელსუსი გადმოგვცემს “დიგესტების” VI წიგნში, რომ რაც მონას ბატონის თანხმობით გაჩნია, მებატონის ანგარიშებისაგან გამოცალკევებით, იმის გამოკლებით, რაც მონამ მებატონისაგან ივალა”. პეკულიუმის ეს ცნება განხილვის საგნად იქცა რესპუბლიკის პერიოდის ბოლოს.

ცნობილია, რომ სერვიუსი პეკულიუმის ამ ცნებას უმატებდა შემდეგს: მონის ვალი მონის ბატონის ხელისუფლებაში მყოფთა მიმართ, უტოლდება თვით მონის ბატონის მიმართ ვალს, და ასევე უნდა იქნას გამოკლებული პეკულიუმის მოცულობის განსაზღვრის დროს.პრინციპატის ეპოქაში ფილიუმ ფამილიას (ოჯახის შვილები In potestate) პირადად ხდებიან პასუხისმგებელი გარიგების დადებისას. თუმცა, ვალის გადახდაზე უარის თქმის (Indebensio) შემთხვევაში, კრედიტორებს არ ჰქონდათ შესაძლებლობა მოეთხოვათ იმ ქონებიდან ანაზღაურების მიღება, რომელსაც Ius civile ძალით, არ ფლობდა ალიენი იურის პირი. მოვალის მიმართ პირადი გასწორების შესაძლებლობა კი ოჯახის უფროსის Patria potestas კონფლიქტს იწვევდა, რომელიც უფლებამოსილი იყო თვითონ გადაეხადა მის ხელისუფლებაში მყოფი პირის ვალი, ხოლო ეს პირი კვლავ შეენარჩუნებინა საკუთარ მორჩილებაში.

ამის მიღწევა შესაძლებელი იყო ჯერ კიდევ წინაკლასიკურ ეპოქაში შექმნილი, პეკულიუმის შესახებ პრეტორული სარჩელის (Actio de Peculio) მეშვეობით. ამ სარჩელს ჰქონდა In factum concepta formula და მის საფუძველზე პატერფამილიას პასუხს აგებდა ხელისუფლებაში მყოფი პირის (თავისუფალი ან მონა) გარიგებებზე, პეკულიუმის მოცულობის გათვალისწინებით. პასუხისმგებლობას თან სდევდა Actio iudicati de peculio _ პატერფამილიას მიმართ (სარჩელი) იმ სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულების თაობაზე, რომელიც გამოტანილია მისი ხელისუფლების ქვეშ მყოფი პირის წინააღმდეგ _

117

პასიური უფლებამოსილება. თუ ხელისუფლებაში მყოფმა პირმა რაიმე ქონება შეიძინა ბატონის თანხმობის გარეშე, მაშინ შენაძენი ჩაითვლება პეკულიუმის ანგარიშზე, თუ არსებობდა ეჭვი, რომ პატერფამილიას მოიწონებდა ამ ქმედებას. თუ შეძენილი ქონება იქცა პატერფამილიას საკუთრებად, ის პასუხს აგებს Actio de in rem verso (სარჩელით) შენაძენის ფარგლებში. მსგავსი შემთხვევაა მაშინ, როცა In potestas პირი ხდება ხომალდის მეთაური ან მისი მეპატრონე (Exercitor), აგრეთვე, როცა მას საწარმოს მოურაობამმართველობა (Institor) ევალება. გარიგებების საფუძველზე მიღებული სარგებელი ირიცხება პატერფამილიას ანგარიშზე. ამგვარი გარიგების მიხედვით, კრედიტორები, ხელისუფლებაში მყოფი პირების მიმართ, უფლებამოსილი არიან შეიტანონ სარჩელი, მთელი ვალის ფარგლებში, პატერფამილიას წინააღმდეგ: Actio exercitoria და Actio institoria _ შესაბამისად. ასეთივე პასუხისმგებლობა ეკისრება პატერფამილიას, თუ In potestas პირი მოქმედებდა მისი ბრძანებით (Iussum); ის პასუხს აგებს Actio quod iussu. თუმცა, ამ ურთიერთობის შინაარსი პრინციპულად განსხვავდება პირდაპირი წარმომადგენლობის ცნებისაგან. In potesta პირი პატერფამილიას სახლით არ მოქმედებს: შეძენა დაკავშირებულია მათ შორის პოტესტარულ ურთიერთობებთან, ხოლო პატერფამილიას პასუხისმგებლობა დგება პრეტორის ჩარევის შემდეგ. პეკულიუმის შემთხვევაში In potestas პირი გარიგებას პატერფამილიას ხარჯზე არ დებს, რაც გამორიცხავს წარმომადგენლობის იდეას. და ბოლოს, პატერფამილიას პასუხისმგებლობის მოცულობა _ Peculium _ განისაზღვრება იმ ვალის გამოკლებით, რაც ხელისუფლებაში მყოფს ემართა პატერფამილიასგან, ამიტომ პატერფამილიას ხდება In potestas პირის პეკულიუმის მიმართ პრივილეგირებულ კრედიტორად. დანარჩენი კრედიტორების მოთხოვნათა დაკმაყოფილება მოხდება პრეტენზიის წაყენების რიგითობის გათვალისწინებით ანუ Prior tempore, Prior iure (ვინც უფრო ადრე; ვისაც მეტი უფლება აქვს). გამონაკლისია ის შემთხვევა, როცა პეკულიუმი პირდაპირ არის გათვალისწინებული პატერფამილიას მიერ კომერციული საქმიანობის განსახორციელებლად. მაშინ კრედიტორები იძენენ Actio tributoria უფლებას, რომლის მეშვეობით პატერფამილიას აიძულებენ ვალის გადახდას საკუთარი მოთხოვნების პროპორციულად, თანაბარ პირობებში: Par condicium creditorum.

თავი VI. ძველი რომის საოჯახო სამართალი

Familia (ოჯახი); Paferfamilias (ოჯახი მამა,); Adgnatio (Paterfamilia-ს ხელისუფლებაში მყოფი ნათესავი); Adgnatus proximus (უახლოესი აგნატი ნათესავი); Patria potestas (მამის ძალაუფლება); Cognitio (სისხლით ნათესაობა); Adroagatio (შვილება); Adoptio (შვილება); Legitimatio (დაკანონება); Ius vitae et necis (სიცოცხლისა და სიკვდილის უფლება); Emancipatio (მამის ხელისუფლებიდან გათავისუფლება); Persona sui iuris (თვითხელისუფალი); Persona aliena iuris (სხვის ხელისუფლებაში მყოფი პირი); Cum manus mariti (ქორწინება ქმრის ხელისუფლებით); Sine manu mariti (ქორწინება ქმრის

118

ხელისუფლების გარეშე); Confarreatio (ქორწინების საზეიმო რიტუალი); Sponsalia (ნიშნობა); Nuptiae (ქორწინება); Deductio domum (ქალის “სახლში შეყვანა”); (მატრონა (რომაელი გათხოვილი ქალბატონი); Uxor (მეუღლე, ცოლი); Dos (მზითევი); Dos profecticia (პატერფამილიასგან მიღებული მზითევი); Dos adventicia (მესამე პირისაგან მიღებული მზითევი); Dos aestimata (შეფასებული მზითევის ნივთები); Actio rei uxoriae (ცოლისათვის მიცემული სარჩელი); Dos necessaria; Pactum dotalis (სამზითვო, ფორმალური შეთანხმება); Dotis promissio (მზითვის დაპირება); Dotis dictio (მზითვის დათქმა); Dotis datio (მზითვის მიცემა); Donatio ante nuptias (ქორწინებამდელი საჩუქარი); Divortium (განქორწინება); Repudium (განქორწინება ცალმხრივი ნებით); Tutela (მზრუნველობა); Cura (მეურვეობა); Tutela mulierum (მზრუნველობა ქალებზე); Tuetela impuberum (მზრუნველობა ბავშვებზე); Auctoritas (განკარგვის ძალაუფლება, ქმედუნარიანობა); Fraus (მზაკვრობა, ვერაგობა); Actio tutelae (სარჩელი მზრუნველობაზე); Munus publicum (საზოგადოებრივი ვალდებულება); Tutela legitima (კანონისმიერი მზურველობა); Tutela testamentaria (ანდერძისმიერი მზრუნელობა); Tutela dativa (მზრუნველობა მაგისტრატის გადაწყვეტილებით); Cura furiosi (მეურვეობა ჭკუასუსტზე); Cura prodigi (მზრუნველობა მფლანგველზე); Bonorum interdictio (ქონების მართვის აკრძლავა).

§1. რომაული ოჯახი და ნათესაობა

ცნობილი ფრანგი მეცნიერის ჟ.ჟ. რუსოს თქმით, ოჯახი არის საზოგადოებათა შორის ყველაზე უძველესი და ერთადერთი ბუნებითი საზოგადოება.

თანამედროვე გაგებით, ოჯახი _ Familia _ არის ისეთი სოციალური ინსტიტუტი, რომელიც გულისხმობს ქალსა და მამაკაცს შორის საქორწინო კავშირს, მშობლებსა და შვილებს შორის სისხლით ნათესაობას, მათ ურთიერთსანაცვლო უფლებებსა და მოვალეობაბს.

ოჯახი არის ნათესაობით ან ქორწინებით ურთიერთდაკავშირებულ პირთა ერთობლიობა.(ოჯახი) ქორწინება არის მამაკაცისა და ქალის კავშირი, მთელი ცხოვრების ერთიანობა, ღვთიური და ადამიანური სამართლის ერთობა.იუსტინიანეს ინსტიტუციებში ვკითხულობთ: “ქორწინება ანუ ე.წ. Matrimonio არის მამაკაცისა და ქალის კავშირი განუყრელი თანაცხოვრებისთვის _ Nuptiae autem sive matrimonium et mulieris coniunctio, individuam consuetudem vitae continens “.

მ. ბარტოშეკი თავის ნაშრომში “რომის სამართალი” ოჯახის საკმაოდ ვრცელ განმარტებასა და დახასიათებას აკეთებს. მისი თქმით, ოჯახი არის მთელი საოჯახო ქონებისა და ასევე ოჯახის წევრების გაერთიანება. ოჯახი ეს არის რომაული ოჯახის მეურნეობის ძირითადი ქონება, რომელიც ჯერ თანაბრად ეკუთვნოდა ოჯახის ყველა თავისუფალ წევრს, მოგვიანებით კი, მხოლოდ ოჯახის უფროსს, მამასახლისს _ Paterfamilias. რომაული ოჯახი იყო ყველა ის პირი და მთელი ის ქონება, რაც

119

რომის საოჯახო მეურნეობას ქმნიდა. ოჯახი ასევე იყო მონების ერთობლიობა, რომლებიც ოჯახის უფროსს ეკუთვნოდა და საოჯახო მეურნეობაში სამუშაოს ასრულებდა.

რომის სამართლის ერთ-ერთი მკვლევარის რ. ზომის განმატრებით, ოჯახი, რომის ცივილური სამართლის გაგებით, არის აგნატური ოჯახი, ე.ი. პირთა ერთობლიობა, რომლებიც Patria Potestasi-თ არიან ურთიერთდაკავშირებულნი.

Ius civile - აგნატური ოჯახი არის საოჯახო თემი. ამ თემის განმსაზღვრელი არის ის, რომ მის ერთიანობას განაპირობებს ნათესაობა მამის მხრიდან, ხოლო მისი ფორმალური საფუძველია იურიდიული ურთიერთობა (Patria potestas), რომელიც ხელოვნურად არის შექმნილი და ასევე ხელოვნურად შეიძლება გაუქმდეს.

Ius gentium ოჯახს განსხვავეულად განმარტავს. კერძოდ, ოჯახი არის კოგნატური კავშირი. კოგნაცია კი არის ნათესაობა, რომელიც ეფუძნება სისხლით კავშირს. მისი საფუძველი ბუნებრივი და არა იუდიული ურთიერთობაა. ძველი რომაული ცივილური სამართალი მხოლოდ აგნატურ ნათესაობას აქცევდა ყურადღებას, შემდეგ _ განსაკუთრებით პრეტორის მიერ _ აღიარებული იქნა კოგნატური ნათესაობა, სანამ საბოლოოდ ურთიერთობის კოგნატურმა პრინციპმა არ სძლია იმპერატორის კანონმდებლობის წყალობით.

რომის საოჯახო სამართალი იცნობდა შემდეგი სახის ნათესაურ კავშირებს: აგნატური ნათესაობა (Adgnatio) ანუ როდესაც ოჯახის უფროსის მამრობითი სქესის ხელისუფლებაში იყო მოქცეული ოჯახის ყველა წევრი (ცოლი, შვილები, შვილიშვილები, რძლები და ა.შ.); კოგნატური ნათესაობა (Cognatio) ანუ სისხლით ნათესაობა, აგრეთვე და ადგნატუს პროხიმუს ანუ როგორც დ. დოჟდევი აღნიშნავს, მამრობითი სქესის აგნატი ნათესავი, რომელიც ოჯახის წევრების წინაპრებთან ყველაზე ახლოსაა ნათესაური კავშირით.ნათესაობის ორი სახის ურთიერთშეთანხმება _ კანონიერი და ბუნებრივი _ დაეფუძნა სქემას “Genus _ species”. როგორც დიგესტებშია ნათქვამი, “შვილად აყვანილი ნათესაობით არის დაკავშირებული იმ ოჯახის წევრებთან, რომელშიც ის შევიდა და არა იმათთან, რომლებიც ამ ოჯახის წევრები არიან. ვინაიდან შვილად აყვანა იძლევა არა სისხლის ნათესაობას, არამედ აგნატობის უფლებას”.

§2. ნიშნობა და ქორწინება

რომაელები განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდნენ ოჯახის ინსტიტუტს. რომაელი იურისტები ცდილობდნენ კანონმდებლობით მოეწესრიგებინათ საოჯახო ურთიერთობები, ერთგვარად წაეხალისებინათ რომაელი მოქალაქეები და ებიძგათ ოჯახის შექმნისაკენ. მაგალითად, სენატორს, რომელსაც ყველაზე მეტი შვილი ჰყავდა, პრივილეგიისა და პატივისცემის ნიშნად, უფლება ეძლეობდა სენატში პირველს წარმოეთქვა სიტყვა.

120

ქალი, რომელიც ოთხ ან მეტ შვილს გააჩენდა, დაქვრივების შემთხვევაში გათავისუფლდებოდა მეურვეობისაგან. თუმცა, არსებობდა იძულებითი ღონისძიებებიც; ასე მაგალითად, ქრ. შ-მდე 18 წელს მიღებული კანონი Les Iulia et Poppeas თანახმად, “რომაელები ვალდებულინია არიან 25 დან 60 წლამდე ქორწინებაში ცხოვრობდნენ [ქალები 20დან 50 წლამდე] და იყოლიონ არანაკლებ 3 შვილი [გააზატებულებმა 4 შვილი]; ქვრივები და განქორწილებულები ხელმეორედ უნდა დაქორწინდნენ: ქვრივები 2 წლის, ხოლო განქორწინებულები 18 თვის განმავლობაში”. 65 წელს მიღწეულ მამაკაცს და 50 წელს მიღწეულ ქალს დაუოჯახებლობის შემთხვევაში კანონმდებლობა, სასჯელი სახით, ჯარიმას აკისრებდა. (ბარტ.)

ოჯახის შესაქმნელად დადგენილი იყო გარკვეული წინაპირობა. კერძოდ,

1. ქორწინების უფლება. დასაქორწინებელ პირებს უნდა ჰქონოდათ რომაული სამართლით აღიარებული ქორწინების უფლება ანუ Ius Conubii, ამ უფლებით მხოლოდ რომაელი მოქალაქეები სარგებლობდნენ, ხოლო უცხოელები ანუ პერეგრინები ამგვვარი უფლებით მხოლოდ იმ შემთხვევაში სარგებლობდნენ, თუ მათ საგანგებოდ მიანიჭებდნენ.

2. ნათესაური (როგორც აგნატური, ისე კოგნატური) კავშირის არქონა. დაქორწინება ეკრძალბებოდათ: 1) ერთი პატერფამილიას ხელისუფლებაში შემავალ პირებს, 2) მეურვესა და მეურვეობაში მყოფ პირებს. 3.მექორწინეთა ასაკი. რომში ქორწინებები ძალიან ადრეულ ასაკში ხდებოდა. ჩვეულებრივ, ქალიშვილებისათვის საქორწინო ასაკად დადგენილი იყო 12 წელი, ხოლო ვაჟებისათვის 14 წელი.

რომაელები განასხავავებდნენ სრულფულებიან და არასრულუფლებიან ქორწინებას. სრულფულებიანი ქორწინება ნებადართული იყო მხოლოდ რომაელ მოქალაქეებს შორის და ორი სახის იყო: ცოლი გადადიოდა ქმრის ხელისუფლებაში და ეწოდებოდა “ოჯახის დედა”, მატრონა, ან მამის ხელისუფლებაში რჩებოდა და ეწოდებოდა “ცოლი”, “მეუღლე”, Uxor.

ძველი რომაული ტრადიციის მიხედვით, ქორწინება რამდენიმე სახის რიტუალის დაცვით ტარდებოდა. უძველესი პერიოდის რომში იყო Confarreatio ანუ საზეიმო რელიგიური რიტუალი, რომესაც 10 ქურუმი აღასრულებდა და მხოლოდ პატრიცებისათვის იყო ნებადართული. ამ დროსაც საპატარძლო და საქმრო ნაკურთხ/წმინდა პურს ტეხდნენ და ქურუმების მითითებებს ასრულებდნენ. რესპუბლიკის პერიოდისათვის დამახასიათებელი იყო Coemptio ანუ საპატარძლოს სიმბოლური ყიდვა, რასაც წინ უსწრებდა ან მოსდევდა თანხმობა ქორწინებაზე. სხვა შემთხვეევბში საქორწინო რიტუალიების დაცვა არ იყო სავალდებულო. მხოლოდ ქალის “სახლში შეყვანა” (Deductio domum) დარჩა სავალდებულო წესად.

ტრადიციულად, ქორწინებას წინ უსწრებდა ნიშნობა (Sponsalia), რომელიც, ფლორენტინუსის თანახმად, იყო “მომავალი ქორწინების შეთავაზება და დაპირება

121

_ Sponsalia sunt mention et repromissio nuptiarum futurarum. თავდაპირველად, ნიშნობა თითოეული დასაქორწინებელი პირის პატერფამილიასის შეთანხმებით ხდებოდა, მოგვინებით კი, თავად მექორწინეთა თანხმობით. ნიშნობის დროს საქმროს მხარე საპატარძლოს მხარეს გადასცემდა ნიშნობის ბეჭედს (პატრიცების შემთხვევაში ოქროსგან დამზადებულს, ხოლო დაბალი სოციალური კატეგორიის წევრები შედარებით დაბალი ხარისხის ლითონისაგან დამზადებულს, მონებს რკინისაგან დამზადებული ბეჭდის ტარების უფლება ჰქონდათ) და სხვადასხვა სახის მოძრავ ნივთებს.

რომაელები ქორწინების თარიღს განსაკუთრებული სიფრთხილით არჩევდნენ, რადგან ზოგი დღე თუ თვე (მაგალითად, მაისი, ივნისის პირველი ნახევარი) უბედურების მომტან თარიღად მიაჩნდათ. ქორწინების დღეს ხდებოდა უსციპია (Auscipia _ ფრინველებსა და ბუნებაზე დაკვირევება, როგორც ღმერთისაგან გამოგზავნილ მინიშნებზე). ქორწილის დღეს პატარძალი იხდიდა ქალიშვილობის დროინდელ ტუნიკას და ბედნიერების ქალღმერთს სწირავდა, მას აცმევდნენ გრძელ თეთრ ტუნიკას, წელზე სარტყელს აკრავდნენ და თავზე მკვეთრი წითელი ფერის თავსაბურავს აფარებდნენ. როცა საქმრო მოვიდოდა სახლში, სტუმრების თანდასწრებით, ტარდებოდა საქორწინო რიტუალი, საოჯახო კერიაზე სწირავდნენ მსხვერპლს და შემდეგ იწყებოდა ლხინი. პატარძალი იმავე დღეს შედიოდა ქმრის სახლში.

რომის სამართალი იცნობდა ოჯახის ორ ტიპს _ Cum manu mariti და Sone manu mariti.

თავდაპირველად, არსებობდა Cum manu mariti ტიპის ქორწინება, როცა ცოლი კარგავდა იურიდიულ კავშირს მშობლების ოჯახთან და გათხოვების შემდეგ გადადიოდა ქმრის ძალაუფლებაში. თუკი ქმარი პერსონა Sui iuris იყო, მაშინ ცოლი _ შვილების მსგავსად _ ქმრის დაქვემდებარებაში ექცეოდა. ამ ტიპის ქორწინებისას ქმრის ძალაუფლება ცოლზე პრაქტიკულად განუსაზღვრელი იყო. ქმარს შეეძლო ცოლის მოკვლაც კი, მისი მონად გაყიდვა. მონებისა და შვილების მსგავსად, ქონებრივი ურთიერთობების თვალსაზრისით, ცოლი მოკლებული იყო ყოველგვარ უფლებაუნარიანობას. ყველაფერი, რაც ქორწინებამდე ეკუთვნოდა ცოლს (თუ იგი პერსონა Sui iuris იყო) ქმრის საკუთრება ხდებოდა. ქორწინების პერიოდში ცოლის საჩუქარი (მაგალითად, მამისაგან მიღებული საჩუქარი) ქმრის საკუთრებაში გადადიოდა. ცოლის ასეთი უუფლებო მდგომარეობა იურიდიულად იმით იყო გაწონასწორებული, რომ ცოლი ქმრის მემკვიდრე _ Heres sua იყო, თუ ის მარტო იყო და არ ჰყავდა კანონიერი შთამომავლები, თუკი შვილები ჰყავდა, მაშინ ისეთივე მემკვიდრე იყო, როგორც შვილები. Cum manu mariti ტიპის ქორწინების დროს ქმრის უპირატესობა იმდენად დიდი იყო, რომ მზითევი ქმრის ქონებას ერწყმოდა და მის საკუთრებად ითვლებოდა. ცოლს საკუთრების უფლება არ გააჩნდა და არანაირი სამართლებრივი უფლება მზითევზე ჰქონდა. დიგესტებში ვკითხულობთ: “ქორწინების განმავლობაში მზითევი ქმრის ქონებაში არის _ Constante matrimonio dotem in bonis mariti esse”.

122

ცოლის ქონება ქმრის ან პატერფამილიას საკუთრებას წარმოადგენდა. ამიტომ ამ უკანასკნელს შეეძლო დამოუკიდებლად დაედო ხელშეკრულება და გამოსულიყო სასამართლოზე. ცოლის ცხოვრება მჭიდროდ იყო მოქცეული ოჯახის მეურნეობის გაძღოლის ჩარჩოებში. ქმარს ძალაუფლება ჰქონდა ცოლის პიროვნებაზე. ამ ძალაუფლების შეზღუდვა დადგენილი იყო არა სამართლით, არამედ საზოგადოებრივი აზრით. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ცხოვრებაში რომაელი მოქალაქეების ცოლები პატივისცემით სარგებლობდნენ.

ცოლქმრული ერთგულების დაცვა მკაცრად მოეთხოვებოდა ქალს. ცოლის ღალატი ქმარს განქორწინების მოთხოვნის საფუძველს აძლევდა და მის სასარგებლოდ მზითევის დატოვების უფლებას გულისხმობდა. ამ შემთხვევაში ღალატი (ქონებრივი მდგომარეობის თავლსაზრისით) ცოლისათვის უფრო მძიმე იყო, ვიდრე ქმრისათვის. ცოლის მიზეზით განქორწინების შემთხვევაში, მზითევის დატოვება ქალისათვის ჯარიმის ტოლფასი იყო.

რესპუბილიკის ბოლოს Cum manu mariti ქორწინება Sine manu mariti ტიპის ქორწინებით შეიცვალა, რამაც, შესაბამისად, გავლენა მოახდინა მეუღლეთა ქონებრივ უფლებებზე და მნიშვნელოვნად შეიცვალა რომაული ოჯახის წევრთა უფლებრივი მდგომარეობა. ოჯახის უფროსის ძალაუფლებისაგან თავდაღწეული ცოლი იურიდიულად არა ქმრის, არამედ მშობლების ფამილიასს წევრად ითვლება. ამ პერიოდში ქმრის ძალაუფლებაც საგრძნობლად შეიზღუდა.

Sine manu mariti ტიპის ქორწინების დროს ქმარს აღარ ჰქონდა უფლება ცოლის პიროვნებასა და მის ქონებაზე. ცოლი აღარ იმყოფებოდა ქმრის ძალაუფლებაში. თუ გათხოვილი ქალი იყო Persona sui iuris ე.ი. მამის ძალაუფლებაში არ იყო და დაქორწინებისას მას ჰქონდა საკუთარი ქონება, ქალი ინარჩუნებდა საკუთრების უფლებას თავის ქონებაზე.

ამგვარი სახის ქორწინების პერიოდში მეუღლეთა ქონება განცალკევებულად რჩებოდა. ქორწინების დროს მზითევი, როგორც ქმრისათვის გადაცემული ქონება, განსაკუთრებული სამართლებრივი რეჟიმით რეგულირდებოდა. ქმარს მხოლოდ იმ შემთხვევაში ჰქონდა ცოლის ქონების მართვის უფლება, როცა ამას თავად ცოლი გადასცემდა. თუმცა მზითევი ქმრის ქონებაში შედის, ის მაინც ცოლს ეკუთვნის _ Ouamvis in bonis mariti dos est, mulieris tamen est.

რესპუბლიკის პერიოდში, როდესაც საოჯახო ინსტიტუტი მნიშვნელოვნად შეირყა და მზითევით მანიპულირების ერთგვარი კანონიერი საფუძველი შეიქმნა. კერძოდ, ქმარს შეეძლო დაქორწინებულიყო მხოლოდ მზითევის მიღების მიზნით, რათა საკუთარი შეხედულებისამებრ განეკარგა იგი და განქორწინების შემთხვევაში თავისთვის დაეტოვებინა. ამ არასასურველი ფაქტის თავიდან ასაცილებლად ცოლი და მზითევის დამწესებლები ქმარს პირობას ართმევდნენ, რომ განქორწინების ან ქმრის გარდაცვალების შემთხვევაში მზითევი ცოლს დაუბრუნდებოდა.

123

მოგვიანებით, ქმრის უფლებების შეზღუდვის მიზნით, რომის იმპერატორმა ავგუსტუსმა გამოსცა კანონი Lex Iulia de fundo dotali (იულიუსის კანონი სამზითვო მიწის ნაკვეთების შესახებ). ამ კანონით, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეზღუდა ქმრის უფლებები, იმპერატორი ორ მიზანს ისახავდა: ჯერ ერთი, იტალიის ტერიტორიის შემადგენელი მიწის ნაკვეთები დაეცვა განსხვისებისაგან და მეორეც, იგი იმედოვნებდა, რომ ამით შეძლებდა ქალის უფლებების დაცვას. ისიც აღსანიშნავია, რომ ეს კანონი უშუალოდ იტალიის ტერიტორიაზე არსებულ სამზითვო მიწის ნაკვეთებზე ვრცელდებოდა. დიგესტების 23-ე წიგნში ულპიანე სამზითვო მიწის ნაკვეთს შემდეგნაირად განმარტავს: (ტერმინ) სამზითვო მიწის ნაკვეთში უნდა ვიგულისხმოთ, როგორც ქალაქის მიწის ნავეთები (ე. ი. სახლები), ასევე - სოფლის, რადგან იულიუსის კანონი ყველა ნაგებობას ეხება _ Dotale praedium accipere debemus tam urbanum quam rusticum. Ad omne enim aedificium lex Iulia pertinebit, კანონში არაფერი იყო ნათქვამი არც მზითვად გაცემულ მოძრავ ქონებაზე და არც იტალიის საზღვრებს მიღმა მდებარე მიწის ნაკვეთებზე.

ამრიგად, ამ კანონის თანახმად, ცოლის თანხმობის გარეშე, ქმარს ეკრძალებოდა მზითევის როგორც მთლიანი, ისე ნაწილობრივი გასხვისება. ამ აკრძალვამ არსებითი გარდატეხა შეიტანა მზითევის, როგორც ქონების _ მანამდე არსებული განკარგვის ფორმაში და მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მზითევის სამართლებრივი ინსტიტუტის რაობის თვალსაზრისით. მოგვიანებით იგივე აკრძალვა იმპერატორმა იუსტინიანემ პროვინციაში მდებარე სამზითვო მიწის ნაკვეთებზეც გაავრცელა.

როგორც აღვნიშნეთ, ქმარს ცოლის თანხმობის გარეშე მზითევის გასხვისების უფლება არ ჰქონდა; თუ სამზითვო ქონება ქმრის სამკვიდრო ქონებას ერწყმოდა და ქმარი საკუთარი თავის გაშვილებაზე თანხმობას განაცხადებდა, მაშინ მზითევი ექვემდებარებოდა გასხვისებას; ასევე, თუ მზითევი მეუღლეთა საერთო ქონებას შეადგენდა, რომელსაც ქმართან ერთად კიდევ რამდენიმე თანამფლობელი ჰყავდა და თუ ეს უკანასკნელნი ქონების გასხვისებას მოითხოვდნენ, მაშინ ქმარს უარის თქმის უფლება არ ჰქონდა.

ამრიგად, რომაელი იურისტების მიერ ზუსტად იყო განსაზღვრული მზითევის, როგორც კერძო საკუთრების ერთერთი სახე; ასევე ქორწინების განმავლობაში საგანგებო სამართლებრივი რეჟიმით რეგულირდებოდა ცოლქმრის დამოკიდებულება მზითვისადმი.

უნდა აღინიშნოს, რომ რომში, Sine manu ტიპის ქორწინების გავრცელების პარალელურად, გახშირდა განქორწინებები. ბუნებრივია, საზოგადოებაში გაჩნდა ქალის ინტერესების დაცვის მოთხოვნილებაც. ამ ვითარების შედეგი იყო ის, რომ VI საუკუნიდან მოყოლებული საცოლე ან მისი პატერფამილიას საქმროსთან ან მის პატერფამილიასთან აფორმებდა სტიპულაციას (ხელშეკრულებას), რომლის ძალითაც, ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში, ქმარს ევალებოდა მზითევის

124

დაბრუნება. აღნიშნულ ხელშეკრულებას Cautio rei uxoriae ეწოდებოდა. აქედან მიეცა დასაბამი მზითევის დაბრუნების შესახებ სარჩელსაც, რომელსაც Actio ex stipulatu ეწოდებოდა. მოგვიანებით მზითევის გამოსათხოვად კიდევ ერთი სარჩელი გაჩნდა.

რომაული სამართალი ქალსა და მამაკაცს შორის ერთადერთი კანონიერ კავშირად ქორწინებას აღიარებდა. თუმცა, ძველ რომში ცნობილი იყო ქალისა და მამაკაცის კანონიერი ქორწინებისაგან განსხვავებული სხვა სახის ურთიერთობებიც.

კონკუბინატი. რომში ვხვდებით ქორწინების განსაკუთრებული სახეს კონკუბინატს (Concubinat). [ბუნებითი ქორწინება, შედეგად ბასტარდები ანუ ბუნების შვილები]. ეს იყო ქალისა და მამაკაცის ხანგრძლივი თანაცხოვრება და არა შემთხვევითი კავშირი, რომელიც არ პასუხობდა ქორწინების კანონიერ მოთხოვნებს ანუ როდესაც მათ რაიმე კანონიერი დამაბრკოლებელი გარემოების გამო არ შეეძლოთ დაქორწინება. მაგალითად, Ius conubiiss არქონა, სოციალური უთანასწორობა (სენატორი და გააზატებული, Les Iulia et Poppaeas კანონის მიხედვით, თავისუფალ რომაელ მოქალაქეს ეკრძალებოდა “უღირსი საქციელის” ქალზე დაქორწინება) და სხვა. კონკუბინატი არ იზიარებდა ქმრის სოციალურ მდგომარეობას; კონკუბინატში დაბადებული ბავშვები _ Liberi Naturales _ მამის კანონიერ შვილებად არ ითვლებოდნენ, არ ექვემდებარებოდნენ მამის ძალაუფლებას და კონკუბინატი ქალი არ სარგებლობდა კანონიერი ცოლის უფლებებით. მიუხედავად იმისა, რომ რომაული ოჯახი მონოგამიური ხასიათის იყო, ადრეული რესპუბლიკის პერიოდში ქმარს შეეძლო კანონიერი ოჯახის პარალელურად ეცხოვრა კონკუბინატში სხვა ქალთან, მაშინ, როდესაც ქალს უფლება არ ჰქონდა ქმრის გარდა სხვა მამაკაცთან ეცხოვრა. პოსტკლასიკური პერიოდის რომში დაიშვებოდა კონკუბინატში დაბადებული ბავშვების დაკანონება, მათ ჰქონდათ ალიმენტის მიღებისა და შეზღუდული მემკვიდრეობითი უფლება.

კანონით Lex Iulia de adulteriis აკრძალული იყო Struptum, Adulterium და Incestum. Struptum იყო სქესობრივი კავშირი თავისუფალ კაცსა და გაუთხოვარ ქალს შორის; Adulterium-ის შემთხვევში ერთ-ერთი მხარე იმყოფებოდა ქორწინებაში; Incestum იყო კავშირი იმ ნათესავებს შორის, რომელთაც კანონით ეკრძალებოდათ ერთმანეთზე დაქორწინება. შემთხვევითი და დროებითი კავშირები მონებთან, მეძავებთან და მსუბუქი ყოფაქცევის ქალებთან, როგორც წესი, სასჯელს არ ითვალისწინებდა.

Contubernium იყო მონა მამაკაცისა და მონა ქალის კავშირი, რომელიც განიხილებოდა როგორც ფაქტობრივი, თუმცა იურიდიულად აკრძალული თანაცხოვრება.

პოსტკალისკურ პერიოდში ამგვარი კავშირი გარკვეულწილად სამართლებრივად მოწესრიგებული გახდა, როცა აიკრძალა Separatio Dura ანუ ონტუბერნიუმში

125

მყოფი მონებისა და მათი შვილების სხვადასხვა ადგილსა და სხვადასხვა პარტონთან გაყიდვა.

§3. Dos - მზითევი

ძველ რომაელთა ყოფაში მზითევს იმდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, რომ იგი სახელმწიფო ინტერესის საგანს შეადგენდა და მზითევთან მიმართებით საოჯახო ურთიერთობების გარკვეულ რეგლამენტაციას ადგენდა. როგორც იუსტინიანეს დიგესტების 23ე წიგნში ვკითხულობთ: “სახელმწიფოსათვის მნიშვნელოვანია, რომ ქალები უზრუნველყოფილნი ყოფილიყვნენ მზითევით, რომლის მეშვეობით მათ გათხოვება შეუძლიათ”.

ქრ. შ-მდე III საუკუნიდან მზითევის გაცემა მორალურ ვალდებულებაში გადაიზარდა და სავალდებულო ხასიათი შეიძინა. ერთი მხრივ, ეკონომიკის განვითარების კვალობაზე ამ პერიოდში გაიზარდა ქორწინებები Conventio in manum-ის გარეშე, მეორე მხრივ, მკვეთრად იმატა განქორწინების რიცხვმაც. ასეთ ვითარებაში საზოგადოება სულ უფრო და უფრო უჭერდა მხარს მზითევის გაცემის აუცილებლობას, ვინაიდან იგი უზრუნველყოფდა ოჯახის მატერიალურ საფუძველს. კანონმდებელმაც არ დააყოვნა მზითევის, როგორც საკუთრების ერთერთი სახეობის კანონით განსაზღვრა.

მზითევი _ ქორწინების შემთხვევაში ქმრისათვის გადაცემული როგორც მოძრავი, ისე უძრავი ქონება არ იყო ჩუქება და ამიტომ მასზე Donatio (ჩუქების) წესები არ ვრცელდებოდა.

იურიდიულ ლიტერატურაში მზითევის ცნება თითქმის ყველა მეცნიერის მიერ იდენტურადაა დეფინიცირებული. ასე მაგალითად, ნ. ბოგოლეპოვის თანახმად, მზითევი, როგორც საყოფაცხოვრებო ინსტიტუტი, ოდითგანვე არსებობდა რომში; ჩვეულებრივ, მამა ღირსების საქმედ მიიჩნევდა არ გაეთხოვებინა ქალიშვილი მზითევის გარეშე. მაგრამ ჩვენ არ მოგვეპოვება ცნობა იმის შესახებ, განსაზღვრული იყო თუ არა სამართლით მზითევის, როგორც ქონების რაობა.

ი. ბარონის განმარტებით, “მზითევი არის ყოველივე ის, რაც ქმარს (ან მის მამას თუ იგი კვლავ მამის ძალაუფლებაშია) გადაეცემა ცოლისაგან ან მის ნაცვლად, საოჯახო ცხოვრების ხარჯების შესამსუბუქებლად.”

დ. გრიმის აზრით, “მზითევი ეწოდება ქონებას, რომელიც ქმარს ცოლისაგან ან მესამე პირისაგან გადაეცემა, რათა ემსახუროს საერთო მეურნეობის ხარჯების ნაწილის დაფარვას.”მზითევის ინსტიტუტის დაწესება ისტორიულად ალიმენტაციურ ვალდებულებათა განვითარების საფუძველზე აღმოცენდა. მშობლები ან მათი უფლების მონაცვლეები ოჯახიდან გარეთ გათხოვილ ქალს, რომელიც თავის მხრივ ახალ ოჯახს ქმნიდა, აძლევდნენ ქონებას მზითევის სახით.

126

ი. ნოვიცკი მიიჩნევს რომ, “ამ ტერმინით აღინიშნება ნივთები ან სხვა რაიმე ქონების ნაწილი, რაც ქმრისათვის არის გადაცემული ცოლისაგან, მისი ოჯახის უფროსის ან მესამე პირისაგან საოჯახო ცხოვრების მატერიალური სირთულეების შესამსუბუქებლად.”

ვ. ხვოსტოვის აზრით, “მზითევი გულისხმობს ქონებრივ გადაცემას ქმრისათვის, რათა მას შეუმსუბუქდეს საოჯახო ცხოვრების სიმძიმე.”მ. ბარტოშეკის ნაშრომში “რომის სამართალი” სინონიმური რიგის ცნებებადაა წარმოდგენილი ქონება, რომელიც აღინიშნებოდა ტერმინით Dos (მზითევი) და Res uxoria (ცოლის ქონება).

თუ ზემოაღნიშნულ განმარტებებს შევაჯერებით, მივიღებთ მზითევის მეტნაკლებად ამომწურავ დეფინიციას. ამრიგად, მზითევი ეს არის ქონება, რომელიც გადაეცემა ქმარს საოჯახო ხარჯების შემსუბუქების მიზნით, ცოლის ან მესამე პირის მიერ.საკუთრივ რომაულ წყაროებში მზითევი განმარტებულია შემდეგნაირად: “Dos est donation mariti delata ad onera, matrimonii ustinenda _ მზითევი არის მეუღლის საჩუქარი ქორწინების პერიოდში ხარჯების ასანაზღაურებლად.”მზითევის ინსტიტუტის ისტორიას სამ ძირითად ეტაპად ყოფენ; ასეთი დაყოფა, რომის სამართლის თანახმად, განპირობებულია უშუალოდ ქორწინებაში მყოფი ქალის სოციალური და სამართლებრივი სტატუსით.

ვ. ხვოსტოვი აღნიშნავს, ,,მზითევის ინსტიტუტი ჯერ კიდევ უძველეს რომის სამართალში Cum manu mariti ტიპის ქორწინების დროს არსებობდა. თუ Conventio manums ახდენდა Sui iuri-ს ცოლი, მაშინ Manus mariti-ს საფუძველზე, ცოლის მთელი ქონება ქმრის საკუთრებაში გადადიოდა და ცვლიდა მზითევს”.

იმ ეპოქაში, როდესაც ოჯახი აგნატური ნათესაობის პრინციპს ემყარებოდა და ჯერ კიდევ არსებობდა ქონებრივი დამოკიდებულება ოჯახის უფროსსა და ალიენა იურის პირებს შორის, და მას შემდეგ, რაც ოჯახი გახდა მომხმარებელთა კავშირი, განსაზღვრული ქონების შეტანის მოვალეობა (მეუღლეთა თანაცხოვრების მატერიალური მდგომარეობის შესამსუბუქებლად) ეკისრებოდა მხოლოდ ცოლს. ძველ რომში მზითევი ქმრის სრულ საკუთრებაში გადადიოდა, ხოლო განქორწინების შემთხვევაში, მის დასაბრუნებლად არავითარი იურიდიული ნორმა არ არსებობდა.

Cum manu mariti ქორწინების ტიპის დროს საქმროს Paterfamiliass და საცოლეს Paterfamiliass შორის წინასწარი შეთანხმების საფუძველზე ცოლი ქმრის ძალაუფლებაში გადადიოდა. მართალია, მზითევი ცოლის ქონება იყო, მაგრამ სამართლებრივი თვალსაზრისით, ეს ვითარება არანაირ უფლებას არ ანიჭებდა ქორწინებაში მყოფ ქალს მზითევზე, ვინაიდან სამართლებრივად იგი უუფლებო იყო.თუ პატარძალი Aliena iuris იყო, მაშინ, ჩვეულების თანახმად, მას მზითევს აძლევდა ოჯახის უფროსი. ეს ტრადიცია, მართალია, მატერიალურად ახალისებდა ქალის შესვლას ქმრის ოჯახში, მაგრამ იმავდროულად იგი კარგავდა მემკვიდრეობის კანონიერ უფლებას მამის ოჯახში; მეორე მხრივ, ეს განამტკიცებდა

127

ქალის პოზიციას ქმრის ოჯახში. თავდაპირველად ცოლი იურიდიულად იყო In manu და ამდენად, მას ქონების განკარგვის უფლება არ ჰქონდა; ამიტომ მისი მზითევი ქმრის საკუთრებაში გადადიოდა და მის ქონებას რწყმოდა. ქმრის უფლება მზითევზე იმდენად დიდი იყო, რომ მზითევის დაბრუნება ქმარს არავითარ, თუნდაც განქორწინების შემთხვევაში (რაც იმ დროს ძალზე იშვიათი იყო) არ ევალებოდა. თუ ქორწინება წყდებოდა ქმრის გარდაცვალებით, In manu ცოლი ისევე იღებდა მემკვიდრეობას, როგორც შვილები და ამით უნაზღაურდებოდა მზითევი.”

რომში სამზითვო საგანი შეიძლება ყოფილიყო ნებისმიერი რამ, რასაც ქონებირვი ღირებულება გააჩნდა, ანუ როგორც მატერიალური, ისე არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე; მანციპირებული და არამანციპირებული, სხეულებრივი თუ უსხეულო, მოძრავი თუ უძრავი ნივთი. მაგალითად, მიწა, ფული, პირუტყვი, მონა და სხვა.

დ. გრიმის თანახმად, ნებისმიერი ღირებული სიკეთე შეიძლება ყოფილიყო მზითევის ობიექტი. მზითევის გამცემ პირს შეეძლო მზითვად დაედგინა საკუთრების უფლება, განესაზღვრა Dotis causas მიმართ სავალდებულო მოთხოვნები, ეპატიებინა ვალი და სხვა.

ი. ბარონის თქმით, მზითევის დადგენა შეიძლებოდა მომხდარიყო სხვადასხვა სახის გარიგებით: გადაცემით, დაპირებით ან უარით.

1. მზითვის გადაცემა გულისხმობს ქმრისათვის სამზითვო ქონების წინასწარი დაპირების გარეშე დაუყოვნებლივ გადაცემას.

ა) თუ მზითევის საგანი იყო სხეულებრივი ნივთები, რომლებზე საკუთრების უფლებაც უნდა მოიპოვოს ქმარმა, მაშინ უნდა გამოეყენებინათ traditio.

ბ) ქმრისათვის მზითევად ასევე შეიძლებოდა გადაეცათ Servituti, Emfitevzisi, Superficiumi;

გ) ქმრისათვის მზითევად შეიძლებოდა გადაეცათ მოთხოვნა მესამე პირთა წინააღმდეგ Cesi-ის ან delegaci-ის სახით; თუ მევალე თავად ქმარი იყო, მაშინ ვალი უნდა ეპატიებინათ;

დ) თუ მზითევის საგანი იყო რაიმე მთლიანი ქონება, მაშინ მისი შემადგენელი ნაწილების მიმართ განსხვავებული გარიგებები გამოიყენებოდა.

ე) თუ მზითევის დადგენაში უნდა გაეთვალისწინებინათ მემკვიდრეობისაგან განდგომა ან მემკვიდრეობაზე უარი, მაშინ, ამგვარი ნების უბრალო გამოვლენაც კმაროდა.

2. მოგვიანებით, კლასიკურ პეროიდში სამზითვო დაპირება გაიცემოდა სტიპულატიო (Promissio dotis) ან Dotis dictio სახით; მოგვიანებით, იუსტინიანეს

128

სამართალით Dotis dictio გაუქმდა, სამაგიეროდ, დადგინდა არაფორმალური ხელშეკრულება.

3. უარი ქმრისათვის. უარი ცოლისათვის იმის განსაზღვრით, გასცეს უარნათქვამი ქონება მზითევად, არ იქნება მზითევის დადგენა, არამედ მხოლოდ საბაბი მის დასადგენად.დ. დოჟდევი ასევე აღნიშნავს, მზითევის დადგენის რამდენიმე საშუალება იყო: Dotis datio, Dotis dictio და Dotis promissio. Dotis promissio _ ქმრის სასარგებლოდ დადებული სტიპულაცია იყო, უარის მეშვეობით ანდერძში სავალდებულო ეფექტით _ Legatum per damnationem.

Dotis dictio _ ეს იყო ცალმხრივი სიტყვიერი ვალდებულების განსაკუთრებული ფორმა, როდესაც განმცხადებელი საქმროს წინაშე კისრულობდა ვალდებულებას შემდეგი ფორმულის წარმოთქმით Dotis tibi erunt [მზითევად გადმოგეცემა] და ჩამოთვლიდა სამზითვო ობიექტებს. ეს ფორმა ხელმისაწვდომი/ნებადართული იყო პატარძლისათვის, მისი მამასახლისისა და მევალისათვის, რომელიც პირობას დებდა ვალი უშუალოდ საქმროსათვის გადაეხადა _ დელეგატიო სოლვენდი. ამგვარი შეთანხმება ქორწინების დადების შემდეგ ძალაში შედიოდა.

Dotis datio რეალური შეთანხმება იყო. თუ ქორწინება არ მოხდებოდა, მაშინ ქმარი პასუხს აგებდა Condictio ob rem dati causa non secuta-თი. მზითევად დასახელებულ ნივთები დაუყოვნებლივ გადაეცემოდა ქმარს, თუ Datio (გადაცემა) მანციპაციით ან In iure cessio ხდებოდა. Traditios, როგორც კაზუალური გარიგების, რეალური ეფექტი ქორწინების იყო განპირობებული: თუ ქორწინება არ იდებოდა, მაშინ მზითევი უკან რეი ვინდიცატიოს მეშვეობით გამოითხოვებოდა.

ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მზითევად გაღებული შეცვლადი ნივთები თანაბარი რაოდენობითა და სათანადო ხარისხით დაბრუნებას ექვემდებარებოდა. დიგესტების 23ე წიგნში გაიუსი წერს: “მზითევად მიცემული ის ნივთები, რომლებიც წონით, რაოდენობითა და ზომით განისაზღვრება, ქმრის რისკს წარმოადგენს, რადგან მათ იმ მიზნით აძლევენ, რომ ქმარმა ისინი თავისი შეხედულებისამებრ განკარგოს და განქორწინების შემთხვევაში თავად ან მისმა მემკვიდრეებმა იმავე სახისა და თვისებების (ხარისხის) სხვა ნივთები დააბრუნოს”.

ხშირ შემთხვევაში, სწორედ ამით იყო განპირობებული ის, რომ ქმარი დაინტერესებული იყო მზითევად გაცემული ნივთები _ განსაკუთრებით კი პირუტყვი ან ტანსაცმელი _ არ შეფასებულიყო და მათზე პასუხისმგებლობა არ დაკისრებოდა. ამის თაობაზე საგანგებოდაა მითითებული დიგესტებში: “უმრავლეს შემთხვევაში ქმრისათვის მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ [ქმრისათვის მიცემული] ნივთები არ იქნეს შეფასებული, რათა ამ ნივთების [დაკარგვის, დაზიანების] რისკი მასზე არ გავრცელდეს. ...ვინაიდან თუ ნივთები (ე.ი. ტანსაცმელი) შეფასებულია, და თუ ცოლმა ის გაცვითა, ისე ხდება, რომ ქმარმა [მზითევის დაბრუნების შემთხვევაში] [ტანსაცმლის] ფასი მაინც უნდა წარმოადგინოს”.

129

ძველ რომში შეფასებული ნივთები მზითევის განსაკუთრებულ სახეს წარმოადგენდნენ და მათ Dos Aestimata ეწოდებოდათ.

აღნიშნული ნივთების მზითევად გაცემისას ქმრის განსაკუთრებული სიფრთხილე აიხსნებოდა იმით, რომ, შესაძლო განქორწინების შემთხვევაში, მას ზედმეტი ხარჯი არ დაკისრებოდა. ამის თაობაზე, ულპიანეც მიუთითებს: “უმრავლეს შემთხვევაში ქმრისათვის მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ [მზითევად მიცემული] ნივთები არ იქნეს შეფასებული, რათა ამ ნივთების [დაკარგვის, დაზიანების] რისკი მასზე არ გავრცელდეს. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც იგი მზითევად პირუტყვს ან იმ ტანსაცმელს იღებს, რომლესაც ცოლი ხმარობს. ვინაიდან, თუ ნივთები (ე.ი. ტანსაცმელი) შეფასებულია, და თუ ცოლმა ის გაცვითა, ისე ხდება, რომ ქმარმა [მზითევის დაბრუნების შემთხვევაში] [ტანსაცმლის] ფასი მაინც უნდა წარმოადგინოს. და რამდენადაც მზითევად შეუფასებელ ნივთებს იძლევიან, ამდენად მათი გაუმჯობესებაც და გაუარესებაც ცოლის [ანგარიშში] ითვლება”.

რომაული კანონმდებლობის თანახმად, მზითევად გაღებული ნივთიდან ყოველგვარი ნამატი - პირუტყვის, მონის, პროდუქტის თუ სხვა სარგებლის სახით - ქმრის ქონებას ერწყმოდა. ყოველი ასეთი შემთხვევა სიზუსტის მოყვარულ რომაელებს კანონით ჰქონდათ დარეგულირებული. ასე მაგალითად, დისეტებში არა ერთგზის არის აღნიშნული: “მაგრამ [მზითევად მიცემული] პირუტყვის ნამატი ქმარს ეკუთვნის...” ასევე: “თუ ქორწინებამდე მზითევად მიცემული მონა ასევე ქორწინებამდე ნაჩუქრობით ან ლეგატით რამეს შეიძენს, მზითევი გაიზრდება ისევე როგორც იზრდება ნაყოფით ის მიწის ნაკვეთი, რომელიც [ქმარს] ქორწინებამდე გადაეცა.” “თუ [მზითევად მიცემულ] მონებს ბავშვები გაუჩნდათ ეს [ბავშვები] ქმრის მოგება არ არის.”

მოგვიანებით, როცა ქალიშვილის გამზითვება დედასაც დაევალა, მას შეეძლო გარკვეული მოძრავი ქონების გადაცემა. ამის თაობაზე დიგესტებში ვკითხულობთ შემდეგს: “თუ დედამ [თავის] ქალიშვილს სარგებლობის უფლებით ოქროულობა გადასცა, მამამ კი ეს ოქროულობა მომავალ ქმარს მზითვად მისცა...

”რომაელები განსაკუთრებული ყურადღებით ეკიდებოდნენ იმ შემთხვევებს, როდესაც “ცოლს მზითევში მიწის ნაკვეთი ჰქონდა...”. დიგესტებში ვკითხულობით: “თუ მამა კეთილსინდისიერად ნაყიდ მიწის ნაკვეთს მზითევად გასცემს, მაშინ ეს [მზითევი] თავად მისგან წარმოქმნილ მზითევად განიხილება.” ფაქტობრივად, მზითევად გაღებული მიწის ნაკვეთი სახელმწიფო ზრუნვის განსაკუთრებულ საგანს შეადგენდა. სწორედ ამიტომ, ქორწინების განმავლობაში სამზითვო მიწის ნაკვეთების გასხვისების წესს სახელმწიფო არეგულირებდა. თავდაპირველად, ქმარს სრული უფლება ჰქონდა გაესხვისებინა სამზითვო მიწის ნაკვეთი. მოგვიანებით, სამზითვო მიწის ნაკვეთთან დაკავშირებით ქმრის ეს უფლება მნიშვნელოვნად შეიზღუდა, ხოლო Lex Iulia de fundo dotalis თანახმად, სამზითვო მიწის ნაკვეთების გასხვისება საერთოდ აიკრძალა. ამის თაობაზე პავლუსი საგანგებოდ აღნიშნავს დიგესტების 23_ე წიგნში: “ხოლო მიწის ნაკვეთის

130

გასხვისება არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება, როდესაც ქალს (ცოლს) სამზითვო სარჩელი ეკუთვნის ან აუცილებელად უნდა მიეკუთვნოს.”

მზითევად გაღებული ფულის თაობაზე საგანგებოდაა აღნიშნული იუსტინიანეს დიგესტებში. ასე მაგალითად, “...რომელმაც ქმარს მზითვად ფული გადასცა” ან კიდევ “თუ ვინმემ მამას განსაზღვრული თანხა აჩუქა, რათა მამას ეს ქალიშვილისათვის (მზითვად) მიეცა, მაშინ, როგორც ამას დიგესტების მეჩვიდმეტე წიგნში იულიუსი წერს, არ იქნება პროფექტიცია ეს მზითევი არის ადვენტიცია. ხშირი იყო ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც სამზითვო ნივთი იცვლებოდა ფულით ან პირიქით.“ჩვენ ვამბობთ, რომ ქორწინების არსებობის დროს მზითვის შეცვლა [იმ შემთხვევაში] შეიძლება, თუ ეს ქალისათვის სასარგებლოა, თუ [მაგალითად], ფული იცვლება ნივთით, ან ნივთი - ფულით. და ეს [წესი] მიღებულია.”გარდა ამისა, მზითევად გაიცემოდა არამატერიალური ქონებრივი სიკეთეც. ასეთად რომში მიჩნეული იყო, მაგალითად, ლეგატი ანუ “როდესაც მამა [თავისი] ქალიშვილისათვის [ქმარს] მზითევს ჰპირდება და [შემდეგ] ამ მზითევს ლეგატის სახით ტოვებს...”, ან ასეთი სახის დაპირება: “როდესაც [მოვალე ვალის სანაცვლოდ] მზითევის დაპირებას იძლევა, მისი სახელით ვალდებულება ამ საკითხთან დაკავშირებით დანიშნულ ფიდეიუსორს ეკისრება.”

რომში არსებობდა მზითევის განსაკუთრებული სახე ე.წ. პარაპჰერნა. ტერმინი პარაპჰერნა ბერძნული წარმოშობის სიტყვაა და ნიშნავს

გარდა მზითევისა ანუ იგულისხმება გათხოვილი ქალის საკუთრებაში არსებული ქონება. მზითვის ეს სახეობა მოგვიანებით Sine manu mariti ტიპის ქორწინების დროს შეიქმნა და მას, როგორც ქონების კერძო სახეს, გათხოვილი ქალი თავისუფლად განკარგავდა. რომის სამართალში პარაპჰერნას სინონიმებად მ. ბარტოშეკი ბონა რეცეპტიციას და რეს ეხტრა დოტემს მიიჩნევს და წერს:

“ამრიგად, თუ [მზითევად] აძლევენ იმ ნივთებს, რომლებსაც ბერძნები “პარაფერნა”-ს (Paraferua) უწოდებენ, ხოლო გალები - “Pekulium”-ს...” Peculliumis, როგორც ქონების სახით, მოიაზრებოდა წვრილფეხა საქონლის ჯოგი; მოგვიანებით Pecullium-ად მიიჩნეოდა ნებისმიერი სახის ქონება, რომელსაც მეურნეობის გაძღოლის მიზნით პატერფამილიას გადასცემდა პირს, რომელიც იყო Alieni iuris და რომელსაც ამის შემდეგ დამოუკიდებლად შეეძლო მეურნეობის მართვა.

ქალის მზითევის განკარგვასთან დაკავშირებით, რომაელმა იურისტებმა შეიმუშავეს სამართლის ნორმათა მთელი სისტემა, რომლის მიხედვითაც ძალზე კარგად იქნა დამუშავებული მზითევის ინსტიტუტის არსი, როგორც ქორწინების პერიოდში, ისე ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში; მოგვიანებით სამართლის ნორმათა აღნიშნულ სისტემას რომის სამზითვო სამართალი ეწოდა. სწორედ მის ძირითად დებულებებზეა დაფუძნებული თანამედროვე ევროპის მრავალი ქვეყნის (საფრანგეთი, ბელგია, იტალია და ა.შ.) სამზითვო სამართალი.

131

ამრიგად, მოხმობილი იურიდიული და ისტორიული წყაროების თანახმად, ნათლად დასტურდება ის ფაქტი, თუ რაოდენ ზუსტად იყო რომის სამართალში იურისტების მიერ განსაზღვრული და რეგულირებული მზითევის, როგორც კერძო საკუთრების ერთერთი სახეობის, რაობა და საგანი.

§4. Adoptio - შვილება

როგორც იუსტინიანეს დიგესტებიდან ირკვევა, რომში შვილად აყვანის ორი სახე არსებობდა: Adoptio და Adrogatio (Adoptio - არათავისუფალი პირის შვილად აყვანა, Adrogatio - თავისუფალი პირის შვილად აყვანა).

Adoptio ნიშნავდა ოჯახის შვილის შვილად აყვანას, ხოლო Adrogatio თავისუფალი პირის შვილებას. გაიუსის თანახმად, Adrogatio პრინცეპსის ნებართვით და მაგისტრატის ნებართვით შვილად აყვანა ხდება იმ პირებისა, რომლებიც მშობლის ხელისუფლებაში არიან.

შვილად აყვანის დროს აუცილებელი იყო რამდენიმე პირობის დაცვა. მაგალითად, არ შეიძლებოდა ერთზე მეტი პირის, სხვის მიერ გააზატებულის შვილება, ასევე სამოც წლამდე ასაკის პირს ან მეურვეს არ ჰქონდათ შვილების უფლება, აკრძალული იყო, რომ ასაკით უმცროსს ასაკით უფროსი ეშვილა, სხვაგან მყოფის ან იმ პირების შვილება, ვინც თანახმა არ იყო.

შვილების დროს აგნატი ნათესავების თანხმობა არ იყო აუცილებელი; ობოლის შვილების დროს მისი კოგნატი ნათესავების თანხმობა იყო საჭირო, აგრეთვე, დაიშვებოდა თავისუფალი ქალის, ბრმის შვილება.

შვილების ძველი ფორმა იყო Adrogatio, რომლის დროსაც ოჯახის მამა გადადიოდა სხვა ოჯახის მამის ძალაუფლებაში და მისი უფლებამოსილებაც სრულად მშვილებლის ხელში ხვდებოდა. აღნიშნული აქტი/პროცესი კურიის კომიციებში ტარდებოდა და მთელი შემადგენლობის მიერ მტკიცდებოდა.

Adoptio მაგისტრატების ნებართვით დაიშვებოდა და გულისხმობდა სხვის ძალაუფლებაში მყოფი პირი გადასვლას ერთი ოჯახიდან მეორე ოჯახში.

აღნიშნული პროცედურა პონტიფიკოსების მიერ დადგენილი წესების მიხედვით მიმდინარეობდა და გამომდინარეობდა მესამე პირისათვის სამმაგი მანციპაციის პრინციპიდან.

ი. პერეტერსკი აღნიშნავს, კლასიკურ პერიოდში შვილად აყვანა იმპერატორის რესკრიპტის საფუძველზე ხდებოდა. საჭირო იყო, რომ “მშვილებელი 60 წელს იყოს მიღწეული და რათა მას თავისი შვილები არა ჰყავდეს”.

132

შვილად აყვანის პარალელურად უკვე კლასიკური პერიოდის რომში ჩნდება დაკანონები _ Legitimatio _ ანუ კანონიერი შვილის უფლებების მინიჭება ქორწინების გარეშე დაბადებული ბავშვისათვის.

§5. ქორწინების შეწყვეტა რომის სამართლის მიხედვით

რომში ყველა პერიოდში ქორწინების შეწყვეტის ერთი და იგივე საფუძვლები არსებობდა. დიგესტების 24ე წიგნი საგანგებოდ მიუთითებს რომში არსებულ ქორწინების შეწყვეტის სამ კანონიერ საფუძველზე: განქორწინება, ერთ_ერთი მეუღლის გარდაცვალება და ერთერთი მეუღლის მიერ თავისუფლების დაკარგვა. თუმცა, ზოგიერთი ტექსტი, რომელთა აუთენტიკურობა საეჭვოა, დასაშვებად მიიჩნევს ქორწინები შენარჩუნებას გაძევევის (Interdiction aqua et ignis) ან გადასახლების (Deportacio in insulam) შემთხვევაში, როდესაც პირი მოქალაქეობას კარგავდა. მთავარი იყო, რომ მეუღლეებს შეენარჩუნებინათ Affectio maritali.

როგორც ვ. ხვოსტოვი აღნიშნავს, თავდაპირველად, რომის სამართალი განქორწინების მოთხოვნის უფლებას მხოლოდ ქმარს აძლევდა და ისიც მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში. კერძოდ, თუ ცოლი ჩაიდენდა ისეთ მძიმე დანაშაულს, როგორიც იყო შვილების მოწამვლა, ღვინის საცავის გასაღების ასლის დამზადება ან მრუშობა.

პლუტარქეს ცნობით, “რომულუსმა რამდენიმე კანონი მიიღო, რომელთაგან ერთი განსაკუთრებული სიმკაცრით გამოირჩევა, ცოლს უკრძალავდა ქმრის მიტოვებას, მაგრამ ქმარს უფლება აძლევდა მოწამვლაში, ბავშვების შეცვლასა და მრუშობაში მხილებული ცოლი გაეგდო. თუ ვინმე [ქმარი] სხვა მიზეზით განქორწინდებოდა, მაშინ კანონი მას ავალებდა ქონების ერთი ნაწილი ცოლისათვის მიეცა, ხოლო მეორე ნაწილი [ქალღმერთ]ცერერასთვის მიეძღვნა საჩუქრად. ხოლო ცოლის გამყიდველი [ქმარი] ქვესკნელის ღმერთებისათვის უნდა შეეწირათ...”

რომის სამართლის მიხედვით, ქორწინების შეწყვეტა დაიშვებოდა მუეღლეთა ურთიერთშეთანხმებით და მას დივორტიუმ ეწოდებოდა. თუმცა, თავდაპირველად მხოლოდ ცალმხრივად დაიშვებოდა.

განქორწინება გაცხადება ხდებოდა მაცნის ან წერილის გაგზავნით ან ავგუსტუსის კანონით (ქრ. შ-მდე 18წ.) Lex Iulia de adulteriis მიხედვით, შვიდი მოწმის თანდასწრებით პირადად გამოცხადებით. ეს კანონი განქორწინებას მხოლოდ ცოლის ღალატის შემთხვევაში ითვალისწინებდა, რამეთუ მოღალატე ცოლთან ცხოვრება ქმრისათვის საჯეჯელად ითვლებოდა. ზოგჯერ განქორწინება ხდებოდა ობიექტური მიზეზების გამო, რის გამოც შეუძლებებლი იყო ქორწინების ნორმალური გაგრძელება; ასე მაგალითად, ქმრის ქურუმად გახდომა, სამხედრო სამსახური, ავადმყოფობა. განქორწინების ბუნებრივ საფუძვლად მიიჩნეოდა ქალის უშვილობა.

133

რომში ზნეობის დაცემასთან ერთად გახშირდა ქარაფშუტული განქორწინებები. პრაქტიკაში დამკვიდრდა Cautiones rei uxoriae, რომლის თანახმადაც, ქმარი კისრულობდა ვალდებულებას განქორწინების შემთხვევაში მზითევი უკან დაებრუნებინა. მოგვიანებით, პრეტორმა ცოლს მისცა თავისი ედიქტით სარჩელი Actio rei uxoriae უპირველეს ყოვლისა განქორწინების შემთხვევებში, შემდეგ ქმრის გარდაცვალების შემთხვევაშიც. პრეტორის მიერ დანიშნული არბიტერ თავის თავზე იღებდა იმ ფუნქციას, რასაც ადრე ქმრის საოჯახო საბჭო ასრულებდა. საქმე ის არის, რომ სასარჩელო ფორმულა ქმარს ავალდებულებდა ცოლისათვის მზითევიდან მიეცა ის, რაც ცოლს სამართლიანად ეკუთვნოდა. Arbiter ამ საქმეს ისე განიხილავდა, როგორც ცენზორი, თავისი ნების თავისუფალი გადაწყვეტილებით. სარჩელის უფლება ცოლის მკაცრი კერძო პირადი უფლება იყო.

ქორწინების პერიოდში ცოლის მზითევად დადგენილი როგორც მოძრავი, ისე უძრავი ქონება, ქორწინების შეწყვეტის შემდეგ, ქმრის საკუთრებაში რჩებოდა, მაგრამ თუ ქმარი განქორწინებას მოითხოვდა საპატიო მიზეზთა არარსებობის შემთხვევაში, როგორც პროფ. ი. ბარონი აღნიშნავს, მაშინ კანონი ავალდებულებდა მას თავისი ქონების ერთი ნახევარი განქორწინებული ცოლისათვის მიეცა, ხოლო მეორე ნახევარი კი მიწათმოქმედების ქალღმერთის _ ცერერასათვის _ შეეწირა.

მოგვიანებით, რესპუბლიკის პერიოდში განქორწინება შესაძლებელი გახდა ორმხრივი და ცალმხრივი მოთხოვნით როგორც ცოლის, ისე ქმრის მიერ.

ორმხრივი ნებით განქორწინებას Divortium ეწოდებოდა, ხოლო ცალმხრივი ნებით განქორწინებას _ Repudium. (Repudium ნიშნობის ცალმხრივად ჩაშლასაც ნიშნავდა) დიგესტების ორმოცდამეათე წიგნი ამ ორ ტერმინს ასე განმარტავს: განქორწინებასა და რეპუდიაციას შორის ის სხვაობაა, რომ რეპუდიაცია შესაძლებელია როგორც ქორწინებამდე, ისე მის შემდეგ, მაგრამ სიტყვით განქორწინება შესაძლებელია ვიგულისხმოთ გათხოვილი ქალი, რადგან განქორწინება ნიშნავს ქონებრივი კავშირის შეწყვეტას მეუღლეებს შორის, რის შემდეგაც თითოეულ მეუღლეს სრული უფლება აქვს წავიდეს იქ, სადაც სურს.

ცალმხრივი ნებით განქორწინებისას მზითევის განკარგვის ასეთი წესი მოქმედებდა: თუ ცოლი იყო Persona sui iuris _ იმისდა მიუხედავად, ზითევი პროფეცტიცია (მამის, მშობლებისაგან მიღებული მზითევი) იყო თუ ადვენტიცია (გარეშე, მესამე პირისაგან მიღებული მზითევი) და რეპუდიაციას ითხოვდა ქმარი, ეს უკანასკნელი იყო ქორწინების ცალმხრივი ნებით შეწყვეტის მიზეზი, მაშინ მზითევი რჩებოდა მხოლოდ ცოლს; თუ ცოლი კვლავ მამის ძალაუფლებაში იმყოფებოდა ანუ Persona aliena iuris იყო, მაშინ მზითევი _ მიუხედავად მისი წარმომავლობისა, ე.ი. პროფეცტიცია იყო თუ ადვენტიცია _ რეპუდირებულ ცოლსა და მამამისს რჩებოდა; თუ განქორწინება ცოლის ინიციატივით ან მისი საქციელით იყო გამოწვეული, მაშინ მზითევი ქმარს რჩებოდა.

134

იუსტინიანმდელი პერიოდის სამართლის მიხედვით, მზითევის ბედი ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში ძირითადად დამოკიდებული იყო მზითევის დაბრუნება-არდაბრუნების პირობის დათქმაზე. ასეთი დათქმის არარსებობის შემთხვევაში მზითევს Dos recepticia ეწოდებოდა და ქორწინების შეწყვეტისთნავე ქმარს ევალებოდა მზითევის დაბრუნება (აუცილებელი ხარჯების გამოკლებით).

ი. ბარონის გადმოცემით, აღნიშნული დათქმის არარსებობის შემთხვევაში კი მზითევს Dos non recepticia ეწოდებოდა, რის გამოც ქმარს არ ევალებოდა მზითევის დაბრუნება: მაგრამ თუ ქორწინების შეწყვეტა გამოწვეული იყო ცოლის გარდაცვალებით, მაშინ მზითევი _ Dos adventicia _ ქმარს რჩებოდა, ხოლო მზითევი _ Dos profecticia _ თუ მისი დამდგენი ცოცხალი აღარ იყო ქმარს რჩებოდა, თუ ცოცხალი იყო, მაშინ თითოეულ შვილზე ქმარს მზითევის 1/5 წილის გამოქვითვა შეეძლო.

იმპერიის პერიოდში ძალზე გახშირდა ქორწინების შეწყვეტა _ როგორც Divortium, ისე Repudium; რადგან განქორწინება დიდ ზნეობრივ ზიანს აყენებდა სახელმწიფოს და თუ ქორწინების შეწყვეტა მაინც გარდაუვალი იყო, საიმპერატორო კანონი განქორწინებისათვის სერიოზულ საფუძველს ითხოვდა.

თუ განქორწინება ამ პირობას არ აკმაყოფილებდა, მას Divortium sine causa ანუ უსაფუძვლო განქორწინება ეწოდება და განქორწინების ინიციატორს მკაცრ ქონებრივ სასჯელს ადგენდა.

როგორც ი. ბარონი აღნიშნავს, ამავე საფუძველზე იყო განპირობებული იუსტინიანეს მიერ გატარებული ღონისძიებები. კერძოდ, იმპერატორის განკარგულებით აიკრძალა Divortium communi consensu (განქორწინება ორმხრივი შეთანხმებით); გამონაკლისი იყო ის შემთხვევა, როდესაც მეუღლეები თავად მოისურვებდნენ დაშორებას ხორციელი სიყვარულისაგან თავის შეკავების მიზნით. მაგრამ თუ რომელიმე მეუღლე, ამ პირობას დაარღვევდა, მას შვილების სასარგებლოდ მთელი ქონება ჩამოერთმეოდა; შვილების არ ყოლის შემთხვევაში კი ქონება ხაზინის განკარგულებაში გადადიოდა.

ერთ_ერთი მეუღლის გარდაცვალებით ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში ცოლის მზითევი დოს პროფეცტიცია ანუ ცოლის მამის მიერ დადგენილი მზითევი, კანონით ქმარს რჩებოდა; თუ ქორწინება ქმრის გარდაცვალებით შეწყდებოდა, მაშინ მზითევი მხოლოდ ცოლს ან ცოლსა და მამამისს ერთად უბრუნდებოდა. პავლუსი ამბობს: “თუ მამამ მისცა და შეთანხმება დადო, რომ ქორწინების განმავლობაში ქალიშვილის სიკვდილის შემთხვევაში მზითევი ქმარს რჩება, მაშინ, ჩემი აზრით, შეთანხმება დაცული უნდა იქნეს, თუნდაც ბავშვები არ არსებობდნენ”.

რაც შეეხება ქორწინების შეწყვეტას ერთ-ერთი მეუღლის მიერ თავისუფლების დაკარგვის მიზეზით, მაგალითად, თუ მეუღლე ტყვედ ჩავარდა და უცნობი იყო მისი ბედი (გარდაცვლილი იყო თუ ცოცხალი) ხუთი წლის გასვლის შემდეგ ქორწინება შეწყვეტილად ითვლებოდა და ცოლს კვლავ დაქორწინების უფლება ეძლეოდა. ამ

135

შემთხვევაში, ქონებრივი ზარალის ანაზრაურება მეუღლეთაგან არც ერთს ეკისრებოდა; თუ გააზატებული ქალი თავის პატრონზე გათხოვდებოდა, მაშინ მას განქორწინების მოთხოვნა ეკრძალებოდა და ამდენად, არც მზითევის მოთხოვნის უფლება გააჩნდა.

ასეთი გახლდათ რომაელი ხალხის სხვადასხვაგვარი დადგენილება ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში მზითევის განკარგვასთან დაკავშირებით. მზითევზე ქმრის უფლებები დამოკიდებული იყო თავად სამზითვო საგნის რაობაზე და მხარეთა ნებაზე. ყველაზე უფრო ხშირად ქმარს საკუთრებაში ეძლეოდა სხეულებრივი ნივთები და იმავდროულად განისაზღვრებოდა მისი უფლებები სამზითვო საგანთან დაკავშირებით.

გვიანი იმპერიის პერიოდში Do-ს პარალელურად დამკვიდრდა ახალი ინსტიტუტი Donatio propter nuptias. ასე უწოდა იმპერატორმა მანამდე არსებულ Donatio ante nuptias. ქმარი ან მის მაგივრად სხვა (კანონით ასეთი რამ არ ევალებოდა მამას) მზითევის საპირისპიროდ ცოლს უდგენდა განსაზღვრული რაოდენობის ქონებას (Antiphernas). Donatio propter nuptias მზითევის ტოლფასი უნდა ყოფილიყო. ცოლი ადგენდა ქმრის წილს სამზითვო ქონებიდან, თუ ცოლი ქმარზე ადრე გარდაიცვლებოდა, დონატიო პროპტერ ნუპტიას მიმართაც ქმარს იგივე რამ უნდა გაეკეთებინა, თუ ქმარი ადრე გარდაიცვლებოდა.

ცოლის ბრალეულობით განქორწინების შემთხვევაში იგი კარგავდა სამზითვო ქონებას. ასევე კარგავდა ბრალეული ქმარი თავის Donatio propter nuptias.

თუ ქორწინებიდან მეუღლეებს არ ჰყავდათ შვილები, მაშინ ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში კანონით ცოლს არანაირი უფლება არ ჰქონდა Donatio propter nuptias-ზე; თუ ქორწინებიდან მათ ჰყავდათ შვილები, მაშინ ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში ცოლი აღნიშნულ ქონებაზე იღებდა უზუფრუქტს, ხოლო ქონებაზე საკუთრების უფლებას შვილებთან ერთად იყოფდა.

რაც შეეხება ქორწინების შეწყვეტას ერთ-ერთი მეუღლის მიერ თავისუფლების დაკარგვის მიზეზით, მაგალითად, თუ მეუღლე ჩავარდებოდა ტყვედ და უცნობი იყო მისი ბედი (გარდაცვლილი იყო თუ ცოცხალი) ხუთი წლის გასვლის შემდეგ ქორწინება შეწყვეტილად ითვლებოდა და ცოლს კვლავ დაქორწინების უფლება ეძლეოდა. ამ შემთხვევაში, ქონებრივი ზარალის ანაზღაურება მეუღლეთაგან არც ერთს არ ეკისრებოდა; თუ გააზატებული ქალი თავის პატრონზე გათხოვდებოდა, მაშინ მას განწორწინების მოთხოვნა ეკრძალებოდა და ამდენად, არც მზითევის მოთხოვნის უფლება გააჩნდა.

ძირითადად ასეთი გახლდათ ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში ის სხვადასხვაგვარი დადგენილება, რითაც რომაელი ხალხი ხელმძღვანელობდა.

§6. Paterfamilias - ოჯახის უფროსი 136

რომის სამართალი განარჩევდა არახელქვეით ანუ Sui iuris და ხელქვეით ანუ Aliena iuris პირებს და ძველ რომში სამოქალაქო საზოგადოების მთელი წყობა ამაზე იყო დაფუძნებული.

რომაული ოჯახის სათავეში იდგა ოჯახის უფროსი, მამასახლისი, რომელსაც რომაელები პატერფამილიასს უწოდებდნენ. თავდაპირველად, მისი უფლებამოსილება შეუზღუდავი იყო და ერთნაირ ხელისუფლებას (Manus) ახორციელებდა ცოლზე, შვილებზე, მონებზე, ნივთებზე; თანდათანობით, ამ ძალაუფლების დიფერენციაცია მოხდა და განსხვავებული სახელმწოდებები მიიღო: Manus mariti (ძალაუფლება ცოლზე), Patria potestas (ძალაუფლება შვილზე), Dominica potestas (ძალაუფლება მონებზე) და ა.შ. მოგვიანებით, იმპერატორ იუსტინიანეს სამართლით პატერფამილიასის ძალაუფლება შეიზღუდა, როცა მამასახლისის უფლება მხოლოდ მონებსა და მის ხელქვეით შვილებზე ვრცელდებოდა.

რომაულ ოჯახში პატერფამილიას ცვლიდა ქვეყნის უმაღლეს ხელისუფალს. მისი ძალაუფლება საკმაოდ ფართო იყო: იგი განკარგავდა ოჯახის მთელ ქონებას, წყვეტდა ოჯახის წევრთა ბედს, მისი ძალაუფლება იმდენად დიდი იყო, რომ მას ოჯახის წევრის სიკვდილით დასჯის უფლებას კი ჰქონდა. ყველაფერი, რასაც შვილები შეიძენდნენ, მამას ეკუთვნოდა. ჰ. დერნბურგის ცნობით, იურიდიული თვალსაზრისით, ოჯახის მამა წარმოადგენდა ერთადერთ და შეუზღუდავ მესაკუთრეს იმ ქონებისა, რომელსაც ის და მისი ხელქვეითნი იძენდნენ შრომის, მემკვიდრეობისა და სხვადასხვაგვარი ბედნიერი შემთხვევის საშუალებით; მაგრამ პარალელურად არსებობდა ხალხის თავისებური შეხედულება, რომელიც გამოთქვა განსაკუთრებით იურისტ პავლუსმა. ამ თვალსაზრისის მიხედვით, მთელი ქონება მამისა და მისი შვილების საერთო ქონებად ითვლებოდა. იურიდიული მიმართების წყობილებაზე ამ შეხედულებას თავისთავად არავითარი გავლენა არ ჰქონია, (და მამის “ფიდუციალური” უფლების შესახებ ლაპარაკი აქ ისევე უმართებულოა, როგორც ქმრის ფიდუციუალური საკუთრების ცნობა ცოლის მზითევზე, რომელიც ხალხის შეხედულებით ცოლს ეკუთვნოდა. ამ შემთხვევაში, იურიდიული წარმოდგენის გვერდით, ვხვდებით ნატურალისტურ მოსაზრებასაც, რომელსაც, თავის მხრივ, შეეძლო გამოეწვია დადებითი/პოზიტიური სამართლის ერთული გამნარტებები). იუსტინიანეს სამართლის მიხედვით კი, ისინი იძენდნენ თავისთვის ყოველივე იმას, რაც მათ ხელში A parte an ex re partis არ გადადიოდა. სრულწლოვანების შესრულების შემდეგ ხელქვეით შვილებს შეეძლოთ საკუთარ თავზე ვალდებულებების დამოუკიდებლად მიღება.

კლასიკურ პერიოდში შეიძლებოდა ხელქვეითი შვილების წინააღმდეგ საჩივრის აღძვრა და ვალაუვალობის გამო მათი დასჯა. აქ ისმის კითხვა, შეიძლებოდა კი რეალურად ამ დათქმის განხორციელება. ხელქვეითი შვილებს ხომ ქონება არ გააჩნდათ. SC Macedonianum-ის ძალით სესხის აღებისათვის მამის თანხმობა იყო საჭირო.

137

მ. ბარტოშეკი ტერმინს პატრია პოტესტას ასე ახასიათებს: ოჯახის უფროსის სამისდღე/მ/შიო და აბსოლუტური ძალაუფლება როგორც სისხლით, ისე აყვანილ შვილებზე, მათი ასაკის მიუხედავად.მამის ძალაუფლებას რომაელი იურისტი გაიუსი Ius proprium civium Romanorum-ს უწოდებს (რაც რომის მოქალაქეების მკაცრად ეროვნული ინსტიტუტია).

იუსტინიანეს ინსტიტუციებშიც არის ნათქვამი: “მამის ხელისუფლება, რომელიც ბავშვებზე გვაქვს, მხოლოდ რომაელი მოქალაქეებისათვის არის დამახასიათებელი; რამეთუ არ არსებობს სხვა ხალხი, რომელსაც ისეთივე ძალაუფლება ჰქონდეს შვილებზე, როგორიც ჩვენ, რომაელებს, გვაქვს _ Ius autem potestas, quod in liberos habemus, proprium est ciuium Romanuorum: nulli enim alii sunt hominess, qui talem in liberos habeant potestatem, qualem nos habemus. Paterfamilias შეიძლება ყოფილიყო ოჯახის მამრობითი სქესის აღმავალი ხაზის ასაკით უხუცესი წევრი, რომელიც რომაულ ოჯახში ერთადერთი Persona sui iuris იყო. იგი იყო რომაელი ოჯახის უფროსი, მისი გარდაცვალების შემდეგ მისი ვაჟები, რომლებიც მანამდე პატერფამილიასის დაქვემდებარებაში იყვნენ Patresfamiliae ხდებოდნენ.

თავდაპირველად, პატერფამილიას თითქმის აბსოლუტური ძალაუფლება ოჯახის ყველა წევრსა და მთელ საოჯახო ქონებაზე ვრცელდებოდა მისი სიცოცხლის მანძილზე, იგი მხოლოდ ჩვეულებისა (Regimen morum) და ზნეობის (Leges regiae) ნორმებით იყო შეზღუდული. მოგვიანებით კი, როგორც კანონით, ისე ყოფიერებაში, მამის ძალაუფლება შესუსტდა.

ოჯახის მამის ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა ოჯახის ყველა თავისუფალი წევრი: კანონიერი ქორწინების შედეგად დაბადებული თუ შვილად აყვანილი ბავშვები, ცოლი ექვემდებარებოდა როგორც ქმრის ძალაუფლებას _ მანუს, ისე მამასახლისის ძალაუფლებას.

ამგვარი ძალაუფლების შინაარსი აიხსნებოდა თავად მისი ბუნებით, რომელიც დაკავშირებული იყო, ოჯახის უფროსის პასუხისმგებლობასთან, რათა მას უზრუნველეყო მოდგმის გაგრძელება. მამის ძალაუფლება წარმოიშობოდა:

1. ვაჟიშვილის ან ქალიშვილის დაბადებით კანონიერ ქორწინებაში მყოფი მშობლებისაგან;

2. დაკანონებით;

3. შვილებით.

მამასახლისის უმთავრესი ძალაუფლება იყო სიცოცხლისა და სიკვდილის უფლება _ Ius vitae ac necis, რომელიც რომელიც კლასიკურ პერიოდამდე შეინარჩუნა. დაქვემდებარებულების სასიკვდილოდ გამეტება უშუალოდ მამასახლისის როლთან არის დაკავშირებული და საჯარო ხელისუფლებას ეხება, თუ პატერფამილიას სჯიდა დაქვემდებარებულ პირს, იგი მოქმედებდა დისციპლინარული მოსაზრებებით.

138

კონსტანტინეს დროს Vitae necisque potestas იზღუდება და მამასახლისის მიერ თვითნებურად უმიზეზოდ დაქვემდებარებულის სიკვდილით დასჯა. 395 წლიდან მამასახლისის ძალაუფლება შეიზღუდა: მას დაქვემდებარებული დასჯა მხოოდ აღმზრდელობითი თვალსაზრისით შეეძლო, ხოლო მკაცრი ღონისძიებების გამოყენება აეკრძალა. იუსტინიანეს კოდექსი კი Vitae necisque potestas იხსენიებს როგორც უკვე არარსებულს.

Paperfamiliass უფლება ჰქონდა არ ეღიარებინა ახალშობილი შვილად: მხოლოდ მამის მიერ აღიარებული შვილი ხდებოდა ოჯახის წევრი და შედიოდა მამის ძალაუფლებაში. სხვა შემთხვევაში (მაგალითად, აშკარა სიმახინჯისას) ბავშვს თავიდან იცილებდნენ _ Expositio filii. როგორც XII დაფის კანონებიდან ირკვევა, ციცერონის გადმოცემით, ... Cito necatus tamquam ex XII ტაბულის insignis ad deformitatem puer _ ასევე იოლად გამოასალმებდნენ სიცოცხლეს, როგორც XII დაფის კანონებიდან ჩანს, ჩვილს, რომელიც გამოირჩეოდა განსაკუთრებული სიმახიჯნით”. თავდაპირველად, მამასახლისის ამ ძალაუფლებას მეზობლები და ნათესავები აკონტროლებდნენ.

მამასახლისის შეეძლო თავის დაქვემდებარებაში მყოფი პირები მანციპაციით გადაეცა (Mancipio dare) მესამე პირებისათვის ზარალი ანაზღაურების ან უბრალოდ, მუშა ხელის გაქირავების მიზნით. ეს პრაქტიკა რომში ოდითგანვე იყო ცნობილი. როგორც დიონისე ჰალიკარნასელის გადმოგვცემით, რომულუსმა მიიღო კანონი, რომლის თანახმადაც, “რომაელმა კანონმდებელმა... ნება დართო მამას ვაჟიშვილი ისე გაეყიდა, რომ ყურადღებას არ აქცევდა იმას, თუ რომელიმე მამა ეჭვმიტანილი იქნებოდა არაჯანსაღ და მით უფრო დამამძიმებელი ან ბუნებით მიუღებელი გადაწყვეტილების მიღებაში... იგი ნებას რთავდა მამას ვაჟიშვილის ხარჯზე გამდიდრებულიყო მისი სამგზის გაყიდვით, ამით მამას გაცილებით უფრო დიდი ძალაუფლება მიანიჭა, ვიდრე ბატონს მონასთან მიამრთებაში... მაგრამ სამგზის გაყიდვის შემდეგ ვაჟიშვილი თავისუფლედებოდა მამის ძალაუფლებისაგან/თავისუფალი მიდიოდა მამისაგან.” აღნიშნული ნორმა მოცემულია XII დაფის კანონებში “თუ მამა სამჯერ გაყიდის შვილს, შვილი მამისაგან თავისუფალი იყოს” _ Si pater filium ter venum du[it], filius a petre liber esto.

კანონი, რომელიც დიონისე ჰალიკარნასელის ცნობით, რომის მეორე რექს ნუმა პომპილიუსს ეკითვნის, ამბობს: “თუ მამა ვაჟიშვილს ნებას დართავს მოიყვანოს ცოლი, რომელიც წმინდა საქმეებისა და ქონების მონაწილე გახდა, კანონის თანახმად, მამას არ ექნება უფლება გაყიდოს ვაჟიშვილი”.

XII დაფის კანონების ინტერპრეტაცია პონტიფიკოსებმაც გააკეთეს, და განსაზღვრეს, რომ კანონში, სადაც ნათქვამია სიტყვა Filius იგულისხმებიან მამრობითი სქესის ხელქვეითი პირები, და არა დამავალი ხაზის ცალკეული პირები და ქალები, რომლებიც პარერფამილიას ხელისუფლებისგან ერთჯერადი მანციპაციით თავისუფლდებოდნენ.

139

როგორც წყაროებიდან ირკვეევა, რომში დაიშვებოდა ვაჟიშვილი მანციპირება; რაც შეეხება ქალიშვილს, კანონმდებელი ერთგარი გაფრთხილების სახით ამბობს, რომ ჯობდა მამასახლისი თავი შეეკავებინა ქალიშვილის მანციპაციისაგან, რადგან სამომავლოდ მას გაუჭირდებოდა მისი გათხოვება.

ამრიგად, მამსახლისის მიერ მანციპაციის პრაქტიკული გამოყენება ეფუძნებოდა ჰიპოთეზას ნოქსალური სარჩელით (Actio noxalis) მათ გადაცემას ზარალის ანაზღაურების მიზნით. პოსტკლასიკური პერიოდის წყაროებში Noxae dedilio აღარ მოიხსენიება, ხოლო იუსტინიანეს ინსტიტუციები მას მიოხსენიებს როგორც გაუქმებულს.

კანონში მოცემული აკრძალვა, პონტიფიკოსებს საშუალებას აძლევდა მამის ხელისუფლებიდან სამჯერადი მანციპაციის გზით თავის დაღწევის საშუალება შეემუშავებინათ _ Emancipatio. ემანციპატია ეს იყო წინასწარი შეთანხმების საფუძველზე მეგობრისათვის/ნაცნობისათვის დაქვემდებარებული პირის გადაცემა, რომელიც კანონის მიხედვით, ათავისუფლებდა მას (Manumissio vindicta). პირევლი და მეორე მანციპაციის შემდეგ მანციპირებული კვლავ მამასახლისის ძალაუფლებაში ბრუნდებოდა. მესამე მანციპაციის შემდეგ ვაჟიშვილი მამასთან In causa mancipi-s საფუძველზე იყო. მანუმისიის შედეგად ვაჟიშვლი თავისუფლდებოდა მამის ხელისუფლებისაგან, ხდებოდა პერსონა სუი იურის და მშობელ მამასთან კვაზიპატრონატის ურთიერთობაში იმყოფებოდა.

პოსტკლასიკურ პერიოდში ემანციპაციის ეს ფორმა მნიშვნელოვნად გამარტივდა: დასავლეთ რომში მიღებული იყო, რომ მამა კურიის წინაშე შვიდი მოწმის თანდასწრებით აკეთებდა განცხადების ვაჟის გათავისუფლების შესახებ, ხოლო აღმოსავლეთ რომში იმპერატორის რესკრიპტი გამოიცემოდა, სანამ 531 წელს იმპერატორმა იუსტინიანემ საბოლოოდ არ გააუქმა ეს არაფრის მომცემი და მიუღებელი რთული წესი და საკმარისად სცნო შესაბამის თანამდებობის პირებთან განცხადების გაკეთება.

მამასახლისის დაქვემდებარებაში მყოფი პირების განვითარებული უფლებაუნარიანობა და დამკვიდრებული პრიმატი ცოგნატიოსი აგნატიოზე ამცირებს მამის ხელისუფლებიდან გათავისუფლების მნიშვნელობას, რაც პრაქტიკულად აქტის შინაარსს ცვლის. პოსტკლასიკურ პერიოდში დამკვიდრდა პრინციპი, რომლის თანახმადაც მანციპირებულის პირის თანხმობის გარეშე მისი გათავისუფლება არ დაიშვებოდა.

ამრიგად, ძველ რომში მამის ძალაუფლების შეწყვეტის შემდეგი საფუძვლები არსებობდა:

1. მამასახლისის გარდაცვალება. ოღონდ თუ მამასახლისის ძალაუფლებაში იყო შვილი და შვილიშვილი, მაშინ მამის ხელისუფლება წყდებოდა შვილთან და არა შვილიშვილთან მიმართებაში.

140

2. დაქვემდებარებული შვილის გარდაცვალება.

3. მამის მიერ გარკველი სახის დანაშაულის ჩადენა: ბავშვის მიგდება, ქალიშვილისათვის უზნეო ცხოვრებისაკენ ბიძგება, სისხლისაღრევით ქორწინებაში შესვლა.

4. ხელქვეითი პირის მიერ გარკვეული სასულიერო თუ საერო წოდების მიღება.

5. ემანციპაცია.

§7. Tutela et cura - მზრუნველობა და მეურვეობა

ძველი რომაურული სამართალი იცნობდა მზრუნველობისა და მეურვეობის ინსტიტუტებს, რომლებიც საოჯახო სამართლის სფეროს განეკუთვნებოდნენ. მეურვეობა არის მზრუნველობა და წარმომადგენლობა, რომელიც სამართლით დაუწესდა იმ პირს, რომელსაც ან საერთოდ არ შეიძლია ან ჯეროვნად ვერ შესძლებს იზრუნოს იზრუნოს საკუთარ პიროვნებასა თუ ქონებაზე.

Tutor და Curator _ ეს ორივე ინსტიტუტი გულისხმობს ყურადღდებას, მზრუნველობას როგორც პიროვნების, ისე ქონების მიმართ.

Tutela წესდებოდა არასრულწლოვნებზე და (იმპერიის შუა პერიოდამდე) ქალებზე, ხოლო Cura სულით ავადმყოფებზე, მფლანგველებზე, მცირეწლოვნებზე, ავადმყოფებზე, ზოგჯერ (იმპერიის პერიოდამდე) არასრულწლოვნებზეც.

აღნიშნული ცნებები უკავშირდება ქმედუნარიანობას: უფლებაუნარიანი პირები, რომელთა საზოგადოებრივ ურთიერთობში მონაწილეობისათვის სამართალი ითვალისწინებს ნების ფორმირების საერთო დეფექტს, რაც პიროვნების ფიზიოლოგიურ და ფსიქოლოგურ თავისებურებებთან არის დაკავშირებული და განკარგვის შესაბამისი შეუძლებლობას (Auctoritas _ შესაძლებლობა იყო Auctor, იურიდიული ქმედების სუბიექტი); ასეთი პირი ქმედუნარიანი პირის მზურნველობაში ან მეურვეობაში გადადის, რითაც აღმოიფხვრება არსებული დანაკლისი და ხელს უწყობს მათ ბრუნვაში მონაწილეობის შესაძლებლობას.

ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა მისი დაბადების მომენტიდან წარმოიშობა და ემპირიულად დგინდება. ცნობილი რომაელი იურისტის ლაბეონის მიმდევრები ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობის წარმოშობის აუცილებელ, სავალდებულო მომენტად მიიჩნევდნენ ბავშვის ყვირილს (Emittere vocem), მაშინ, როდესაც მეორე სკოლის წარმომადგენლების აზრით, საკმარისი იყო სიცოცხლის ნებისმიერი ნიშნის გამოვლინება.

(ჩ.6,29,3,1,). მახინჯის (Monstrum, Portentum, Ostentum, Prodigium, Debilis) დაბადება იურიდიულად მნიშვნელოვან მოვლენად არ ითვლებოდა; პავლუსი წერს: “დაბადებით თავისუფალ ბავშვად არ ითვლება ის, ვინც ადამიანთა მოდგმის

141

ჩვეულებრივისაგან განსხვავებული გარეგნობით იბადება, მაგალითად, როდესაც ქალი რაღაც გონჯსა და მახინჯს შობს, მაგრამ ნაყოფი, რომელსაც სხეულის ნაწილები გამრავლებული აქვს, რამდენადმე სრულყოფილად ითვლება და ამიტომ მას დაბადებით თავისუფალთა კატეგორიას მიაკუთვნებენ.” (D.1,5,14)თუმცა, თუ ნორმიდან გადახვევა (Centra formam humani generis) ასატანი იყო, მაშინ მახინჯი განიხილება როგორც პერსონა. ულპიანე წერს:

“შესაძლოა დაიბადოს კითხვა: თუ ქალი ამ ქვეყნად მოავლენს მახინჯს ან დამბლადაცემულს, რომელიც უჩვეულო სახის ან ხმის გამო ცხოველს უფრო ჩამოჰგავს, ვიდრე ადამიანს, ჩაითვლება თუ არა იგი მშობელ დედად? უფრო გონივრულია საკითხი გადაწყდეს დადებითად, რადგან ამის გამო ვერც მამას დაადანაშაულებენ და ვერც დედას, რომლებიც, თავიანთ მხრივ, შეძლებისდაგავარად, აკმაყოფილებდნენ საკუთარ მოვალეობებს; ხოლო ის, რაც მოხდა, უბედური შემთხვევის გამო, ამისათვის პასუხი დედას არ მოეთხოვება”. (D.50,16,135.)

მართალია, ბავშვის ჩასახვის მომენტს ყურადღება ექცევა მისი სტატუსის განსაზღვრის მიზნით, თავად ჩანასახი/ჩასახული (Conceptus, Venter, Uter) სამართლის სუბიექტად არ ითვლება. თუ ნაყოფის არსეობა ზოგჯერ ადამიანის ბუნებრივ არსებობას უთანაბრდება (ტრიფონიუსის თანახმად, “ის, ვინც მუცლად არის, თითქმის მთელი სამოქალაქო სამართლით [უკვე] დაბადებულად განიხილება _ Qui in utero sunt, in toto paene iure civili intellegunrur in rerum natura esse.”) (D.1,5,26) ან კიდევ, “ფრაზა: “ბავშვი, რომელიც უნდა დაიბადოს უახლოეს დროში, ითვლება უკვე ამ ქვეყნად არსებულად” _ სწორია, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც საკითხი ეხება ამ ბავშვის უფლებებს. სხვა შემთხვევაში იგი მაშინ ჩაითველაბა დაბადებულად, როცა რეალურად მოევლინება ამ ქვაყანას” (D.50,16,231).

თუმცა, ზოგჯერ, მაგალითად, კანონიერი მემკვდირეობის არსებობისას, ნაყოფი მიიღება მხედველობაში, თითქოსდა არსებობდეს სოციალურ ასპარეზზე გამოსულად. ფეხმძიმე ქალის თხოვნით, პრეტორი სამემკვიდრეო უფლებების დაცვის მიზნით, ნაყოფზე მზურნველს (Curator ventris) ნიშნავს. მზრინველის ფუნქციაა იმ ქონების მართვა (Administractio), რასაც ბავშვი დაბადების შემთხვევაში მიიღებს. ნაყოფის სახელით, მისივე ინტერესებიდან გამომდინარე, სამემკვიდრეო ქონების მფლობელობაში შეიძლებოდა შეყვანილი ყოფილიყო თვით დედა, თუკი ახალდაბადებული მემკვიდრეობაზე პრატენზიას ანდერძის საწინააღმდეგოდ (Bonorum possession contra tabulas) მაინც აცხადებდა, როგორც მხედველობიდან გამორჩენილი პირველი რიგისს მემკვიდრე.

ჰ. დერნბურგის თანახმად, მარკუს ავრელიუსის დროიდან არასრულწლოვნებს აიძულებდნენ, რომ ქონების გამგებლად მზრუნველი (Curator) მოეთხოვათ. მთელ ქონებას მზრუნველები საკუთარი ზედამხედველობის ქვეშ ღებულობდნენ; ამ ქონებას ისინი ფაქტიურად ზარალისაგან იცავდნენ. მზრუნველის დანიშვნა

142

პირველად არასრულწლოვანებს ქონების გასხვისებისა უნარსა და ხელშეკრულების ძალით მოვალეობატა მიღების უნარს არ ართმევდა. თუმცა, თუ ისინი ზარალს განიცდიდნენ, მაშინ უწინდებურად მათ რესტიტუცია ენიჭებოდათ.

და ბოლოს, მზრუნველობის ქვეშ მყოფი არასრულწლოვანები დიოკლეტიანემ საკუთარი ქონების გასხვისების უფლებაუუნაროდ გამოაცხადა. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ მათ შეეძლოთ ქონების მიმართ ხელშეკრულების დადება მხოლოს იმ პირობით, რომ ამით მათი ქონებრივი მდგომარეობა არ გაუარესდებოდა.

მცირეწლოვანი, რომელიც Persona sui iuris არის, სრულწლოვანებამდე ქმედუუნაროა. ასეთ შემთხვაში, გარიგებებში მონაწილეობისათვის მას ენიშნებოდა ზრდასრული მამაკაცი _ მეურვე, Tutela impuberum. შუი იურის ქალს, ასაკის მიუხედავად, ენიშნებოდა Tutela mulierum. რესპუბლიკის პერიოდის იურისტების თანახმად, ეს თავად ქალების ქარაფშუტულობის (Levitas animi) გამო დადგინდა.

იმისთვის, რომ მეურვეობაში მყოფმა პირმა იურიდიული მნიშვნელობის რაიმე ქმედება განახორციელოს, საჭიროა მეურვის თანხმობა და მის მიერ დამოწმებული აქტი _ Auctoritatis interpositio. Auctor (მოქმედი პირი) ანუ იურიუდლი აქტის დამდები არის მეურვე.

სრულწოვან ქალს მეურვე სჭრირდება ანდერძის შესადგენად, res ,amco[os გასასხვისებლად, უზუფრუქტის დასადგენად, ასევე სტიპულატიოსა და აცცეპტილატიოს განსახორციელებლად, მაშინ როცა მცირეწლოვანის მიერ ნებისმიერი აქტის დადება ვალდებულების დადგენასთანაა დაკავშირებული.

მცირეწლოვანის მიერ Auctoritas (მეურვის) გარეშე დადეული გარიგება, როგორც Obligatio naturalis, გვიანი პერიოდისაა და თუმცა, არ უარყოფს ასეთი გარიგების ნამდვილობას, მაგრამ უვარგისადაც არ მიიჩნევა.

თუ ქალის მეურვე არის არა აგნატი ნათესავი, მაშინ, წინაკლასიკურ პერიოდში, მისი როლი სიმბოლური ხასიათისაა, რამეთუ იგი, თავისივე ნების საწინააღმდეგოდ, პრეტორმა შეიძლება აიძულოს მისცეს აუცტორიტას (Auctor fieri). გაიუსი აკრიტიკებს მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ ქალებს, მათთვის დამახასიათებელი ქარაფშუტულობის გამო, აუცილებლად ესაჭიროებათ მეურვე, რათა, მცირეწლოვანთა მსგავსად, ისინიც არ მოატყუონ. სინამდვილეში კი, ქალები, რომელთაც მეურვის გარეშე ხელი არ მიუწვდებოდათ ცივილურ გარიგებებზე, უმალ პრაგმატულად მოქმედებდნენ. ასე მაგალითად, ლივიუსის გადმოცემით, ქრ. შ-მდე II საუკუნეში, პატრონის გარდაცვალების შემდეგ, გააზატებული ქალი ანდერძის შესადგენად მაგისტრატებს მეურვის დანიშვნას სთხოვდა. ამრიგად, როგორც პრაქტიკიდან ირკვევა, მეურვის ინსტიტუტი ქმედუნარიანობის ნაკლის გამოსასწორებლად გამოიყენებოდა, განისაზრვრებოდა ფორმალურად, მაშინ როცა სამეურვეო პირის ფსიქოლოგიური ასპექტი მეორეხარისხოვანი იყო.

143

მეურვე სავალდებულო წესით ახორციელებდა მეურვეობას მცირეწლოვანს, ჩვილის, ინფანს და ქალის ქონების (Bonorum administratio) მიმართ. ამ შემთხვევაში, საკუთრების ფუნქციონალური გადაწილება ხდება: ქონების სტატიკური და აბსტრაქტული მესაკუთრე არის სამეურვეო პირი, ხოლო განმკარგგველი და მმართველი _ მეურვე. სრულწლოვნობის მიღწევის შემდეგ სამეურვეო პირი თავისუფლდება მეურვეობისაგან და ყოველგვარი ფორმალური აქტის გარეშე საკუთარი ქონების სრული მესაკუთრე ხდება.

მეურვეობის თავისებურება, რომელიც პიროვნების იურიდიული მნიშვნელობის დეფექტის შესავსებადაა დადგენილი, გამოიხატება წინაკლასიკურ პერიოდში მოღვაწე სერვიუს სულპიციუს რუფუსის განსაზღრებაში “Vis ac potestas in capite libero _ ძალა და ხელისუფლება თავისუფალ ადამიანთან მიმართებაში” (D.26,1,1). ამ ფორმულის იურიდიული არსი ისაა, რომ მეურვე სამეურვეო პირის (Sui iuris) თანასწორუფლებიანია. მეურეობაში შეიძლება იყოს Persona sui iuris ანუ თვითხელისუფალი პირი.

უნდა აღინიშნოს, რომ მეურვეობის საფუძველი თავდაპირველად იყო Fides _ ანუ ნდობა, პირადი კავშირები, რაც ბრუნვით ურთიერთობაში აღიქმება, როგორც ერთი მთლიანი პერსონა. მეურვე მფლობელობასა და საკუთრებას იძენს და ნივთებს ასხვისებს უშუალოდ სამეურვეო პირის ინტერესებიდან გამომდინარე; თუ მეურვე, სამეურვეო პირის ქონებიდან, რაიმეს თავის სასარგებლოდ შეიძენს, მაშინ იგი პასუხს აგებს, ანალოგიაზე (Actiones, utiles) დაფუძნებული პრეტორის სარჩელით საკუთრების ან ფულის დაბრუნების შესახებ.მეურვის მიერ ფიდეს დარღვევა განიხილება როგორც Fraus _ მზაკვრობა და ისჯება XII დაფის კანონებით: Si ... tutores rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex lege XII tabularum adversus tutorem in duplum, singuli in solidum teneantur _ მეურვეების მიერ სამეურვეოდ გადაცემულ პირთა ქონების გაფლანვის შემთხვევაში, უნდა დადგინდეს, დასაშვებია თუ არა თითოეული მეურვის მიმართ ცალცალკე იმ სარჩელის ორმაგი ოდენობით შეტანა, რომელიც გათვალისწინებულია XII დაფის კანონებში მეურვეთა წინააღმდეგ.

რომაელი იურისტი ულპიანე მეურვის პასუხისმგებლობის (Accusatio suspecti tutoris) საფუძვლად ასახელებს ბოროტ განზრახვას (Dolus), რაც შეიძლება გამოიხატოს უპატიოსნობაში, წუწურაქობაში, ეშმაკობაში და სამეურვეო პირისათვის დამრუპველი აღმოჩნდეს, ან მისი ნივთების მითვისებაში. ტემინების: “Dolus” _ ბოროტი განზრახვა, “Fraus” _ ანგარება, არსი გულისხმობს “Corrupta fides” _ “ფიდეს სახელგატეხავს”.

Accusatio suspecti tutoris ხდება cognitios ფორმით და შედეგად მოჰყვება მაგისტრატის მიერ სხვა მეურვის დანიშვნა. თუმცა, მეურვისადმი წაყენებული მოთხოვნები უძველეს ეპოქას განეკუთვნება. მეურვის მიერ ფიდეს დარღვევა სათავეს იღებს XII დაფის კანონებიდან და Ius civiles სფეროს განეკუთვნება. “ეს ბოროტი განზრახვა ექვემდებარებოდა სასამართლო განხილვას და კანონის

144

საფუძველზე, როგორც მეურვეობა XII დაფის კანონების მიხედვით _ Atque iste dolus malus et legibus erat vindicatus, ut tutela XII tabulis“ - უნდა ვივარაუდოთ, რომ არქაულ პერიოდში პროცესი Legis action sacramento in personamis ფორმით წარიმართებოდა. Accusatio suspecti tutoris ანდერძით დანიშნული მეურვის (Tutor testamentarius) წინააღმდეგ გამოიყენებოდა. კანონიერი მეურვის (Tutor legitimus) მიერ ბოროტი განზრახვა, რომელსაც ეს კვალიფიკაცია არ შეიძლება ჩამოერთვას, პასუხს აგებს მეურვეობის ჩამორთმევის შემდეგ Actio rationibus distrahendisi-თ. ეს სარჩელიც XII დაფის კანონებს ეფუძნება და გულისხმობს იმ ქონებას, რომელიც მეურვემ სამეურვეო პირის ქონებიდან მიითვისა პირადი გამდიდრების მიზნით; ამ შემთხვევაში, ყოფილი მეურვე ორმაგად _ In duplum _ ისჯება. (D.27,3,2,2). ეს მიუთითებს სარჩელის დასჯადობაზე (პენალურობაზე) და ფიდეს დარღვევა კვალიფიცირდება როგორც Crimen.

წინაკლასიკურ პერიოდში დადგინდა Bonae fidei-ის ერთერთ უძველესი სარჩელთაგანი _ Actio tutelage. აღნიშნული სარჩელი ითვალისწინებს ყველა შესაძლო ზარალის ანაზღაურებას, რაც კი მეურვეობასთან არის დაკავშირებული, მათ შორის თავად მეურვის ზარალი, რომელიც ამ შემთხვევაში იღებს აცტიო ტუტელაე ცონტრარია სახეს ყოფილი სამეურვეო პირის წინააღმდეგ. პირადი ერთგულების ადგილს გამდიდრება იკავებს, რასაც ურთიერთობა ეკონომიკურ საფუძვლამდე დაჰყავს. Fides-ის ურღვევობის დაცვის უძველეს პრინციპთან კავშირი გამოვლინდა მის ცივილურ ხასიათში: ისე როგორც ყველა Actiones bonae fidei, action tutelaes აქვს In ius concepta ფორმულა.

მეურვეობის ინსტიტუტისადმი ინდივიდუალური მიდგომის დამკვიდრებამ, მეურვეს გარეგნულად წარმოაჩენს “მეურვე _ სამეურვეო” პირი ტანდემად, მიჰყავს რა მისი როლი საზოგადოებრივ ვალდებულებასთან _ Munus publicum. ამიტომ ქრ.შ-მდე 210 წლის ატილიასის კანონის (Lex Atila) თანახმად, პირებს, რომელთაც არ ჰყავთ მეურვე, მათ მაგისტრატი უნიშნავს. იუსტინიანეს დროს, მაგისტრატის გადაწყვეტილებით დანიშნული მეურვე, Tutor Atilianus, იწოდება Tutor dativus, მაშინ როცა კლასიკურ პერიოდში ასე ეწოდებოდა ანდერძით დანიშნულ მეურვეს.

წინაკლასიკური პერიოდის იურისტების მიერ მეურვის დანიშვნის რამდენიმე საფუძველი სახელდება. კვინტუს მუციუსი მეურვეობის ხუთ სახეს განასხვავებდა, სერვიუს სულპიციუსი _ სამს (Tutela testamentaria, Tutela legitima და Tutela dativa), ლაბეონი მხოლოდ ორს (Tutela impuberum და Tutela mulierum). გაიუსი ამბობს, ადრე მრავალი თვლიდა, რომ მეურვეობის იმდენივე გვარია (Genera), რამდენიც სახე (Species).

მეურვეობის უძველესი ფორმა არის Tutela legitima, როდესაც არასრულწლოვნები და ქალები პატერფამილიასის გადრაცვალების შემდეგ Sui iuris პირები ხდებოდნენ და მათ მეურვედ ენიშნებოდათ უახლოესი აგნატი ნათესავი (Agnatus proximus) ან სისხლით ნათესავი. თავდაპირველად, ქალს არ შეეძლო Persona sui

145

iuris სტატუსის მიღება და ამდენად, იგი არა მეურვეობაში, არამედ ახალი პატერფამილიას პოტესტასში გადადიოდა.

ა) მეურვეობის შეწყვეტის საფუძველები იყო:

1. მეურვეობა საერთოდ წყდებოდა, თუ მეურვეობის დაწესების საფუძველი ამოიწურებოდა ანუ სამეურვეო პირი გარდაიცვლებოდა, სრულწლოვნობას მიღწევდა, Persona sui iuris სტატუსს მოიპოვებდა, ავადმყოფი სამეურვეო პირი გამოჯანმრთელებოდა, მფლანგველის შემთხვევაში კი _ გამოსწორებოდა.

2. მეურვეობა წყდებოდა მეურვის სახით, თუ: ახალი მეურვე ინიშნებოდა, გარდაიცვლებოდა ან მეურვეობის უფლებას კარგავდა.

3. მეურვეობა წყდებოდა სამეურვეო პირის სახით, თუ მეურვეობის შეწყვეტის საფუძველი არის მეურვის უღირსობა/სახელგატეხა _ ინფამია. რომის სამართალი ასევე იცნობს პროტუტორის ინსტიტუტს. ის, ვინც მეურვის მსგავსად მეურვეობს სამეურვეო პირის ქონებას, არის Pro tutore, Pro curatore; ახალი დროის იურისტები მას Protutor-ს უწოდებენ. მისი აქტების განხილვის დროს მხედველობაში უნდა მივიღოთ ამ პირის დამოკიდებულება სამეურვეო პირსა და მესამე პირბეთან მიმართებაში.

1. სამეურვეო პირთან მიმართებაში Protutor საკუთარ თავს ავალდებულებს და უფლებებს იძენს როგორც Negotiorum gestor; სამეურვეო პირსა და პროტუტორს შორის სარჩელს ეწოდება Actio protutelae directa და Contraria.

2. მესამე პირებთან მიმართებაში პროტუტორი არ არის უფლებამოსილი წარმოადგინოს სამეურვეო პირი; ამიტომ პროტუტორის მიერ დადებული გაგიგებით, სამეურვეო პირი არ არის ვალდებული მესამე პირების მიმართ; თუ ეს იყო პროცესი, მაშინ მესამე პირს შეუძლია მოითხოვოს In integrum restitutio შეცდომაში შეყვანის შედეგად. თუ პროტუტორმა Dolo (ბოროტი/საზიანო) გარიგება დადო, მაშინ იგი ვალდებულია მესამე პირს აუნაზრაუროს ზარალი; პროტუტორის წინააღმდეგ წარდგენილ სარჩელს საგანგებო სახელი არ აქვს; ეს სარჩელი არის Actio in factum; იგი იქვითება ერთი Anuus utilis (ერთი წლით) და არ შეიძლება დაეკისროთ მემკვიდრეებს.

სერვიუსის მიერ მოცემული მეურვეობის განმარტება ამ ინსტიტუტის პირვანდელ სტრუქტურასა და დანიშნულებას ასახავს. არქაული პერიოდის სამართალი აღიარებდა, რომ არსებობდნენ პირები, რომელიც, მართალია, თავისუფალი ადამიანები არიან და აქვთ Dio oitod, მაგრამ, ყოველი შემთხვევისათვის, საჭიროებენ დაცვას, თუ ისინი ქონების მფლობელები არიან და არ ძალუძლთ აღნიშნული ქონების დამოუკიდებლად მართვა. ასეთ პირებად მიიჩნევიან არასრულწლოვანები ასაკის გამო, ქალები სქესის გამო, ჭკუასუსტები და მფლანგველები ქმედუუნარობის გამო. Paterfamilia-ს გარდაცვალების შემდეგ, არასრულწლოვანი და ქალი მეურვეობაში, ხოლო ჭკუასუსტი და მფლანგველი

146

მათი ქმედუუნარობის აღიარებისთანავე მზრუნველის მეთვალყურეობის ქვეშ გადადიოდნენ. თავდაპირველად, მეურვეობა განპირობებული იყო პატერფამილიას უზანაესი ძალაუფლებაში მთელი საოჯახო ქონების თავმოყრით.

მისი არყოფნის დროს აუცილებელი იყო სხვა პირის დანიშვნა, რათა დაეცვა და მფარველობა გაეწია იმ პირებისათვის, რომლებსაც არ ჰქონდა საოჯახო ქონების მართვის უფლება. ამრიგად, მეურვე არის ან ანდერძით დანიშნული, ან ახლო ნათესავი (Agnatus proximus) პირი, რომელიც იღებს მემკვიდრეობის მართვას. როგორც ჩანს, თავდაპირველად, სამეურვეო პირის ქონება ოჯახში იყო და იმართებოდა მეურვის მიერ, როგორც საკუთარი ქონება. XII დაფის კანონებით იკრძალება მეურვის მიერ ასეთი ქონების შთანთქმა და მიმთვისებელი მეურვის წინააღმდეგ გაიცემა სარჩელი.როდესაც აგნატური ოჯახის ადრინდელი კონცეფცია გაქრა, მეურვეობამ და მზრუნველობამ სამეურვეო პირის დაცვითი ხასიათი მიიღო, რაც განიხილებოდა როგორც საზოგადოებრივი მოვალეობა; გაუქმდა ქალებზე მეურვეობა და ორივე ინსტიტუტი _ მეურვეობა და მზრუნველობა _ საბოლოოდ შეერწყა ერთმანეთს.

თავი VII. რომის მემკვიდრეობითი სამართალი

Successio (მონაცვლეობა); Successio legitima (უნივერსალური მონაცველობის კანონის ძალით); De cuius (მამკვიდრებელი); Successio per universitatem, Successio in universum ius (უნივერსალური მონაცვლეობა); Successio in singulas res (სინგულარული მონაცვლეობა) Hereditas (მემკვიდრეობა, სამკვიდრო); Bonorum possessio (პრეტორული ედიქტით განსაზღვრული სამკვიდრო); Legatum (ლეგატი);Fideicommissum (ფიდეოკომისი); Restitutio hereditatis (მესამე პირისათვის მთელი სამკვიდროს გადაცემის შესახებ); Universum ius defuncti (გარდაცვლილი პირის ერთობლივი სამართლებრივი მდგომარეობა); Sacra familares (საოჯახო რელიგიური რიტუალები); Familiam habere (ოჯახის მიღება, ოჯახის უფროსის ტიტული); Pecunia et bona (ქონება); Ius patroni (პატრონატული სამართალი); Ex testamento (ანდერძით მემკვიდრეობა); Ab intestato (კანონით მემკვიდრეობა); Ius successionis (სამემკვიდრეო მონაცვლეობის უფლება); Delatio hereditatis (სამკვიდროს გახსნა); Heres (მემკვიდრე); Sui heredes (ხელისუფლებაში მყოფი პირებიდან დასახელებული მემკვიდრეები); ჰერედიტატის (სამკვიდროს მიღება); Transmissio (სამკვიდროს ტრანსმისია); In iure cession hereditatis (სამკვიდროს ცესია); hereditas iacens (“დადებული” სამკვიდრო); Cretio (სამკვიდროს საზეიმო მიღება); Pro herede gestio (მემკვიდრის შესაბამისი ქმედება); Bonorom possession sine tabulis (პრეტორული მემკვიდრეობა ანდერძის გარეშე); Bonorum possession contra tabulas (პრეტორული მემკვიდრეობა ანდერძის საწინააღმდეგოდ); Bonorum possession edictalis

147

(პრეტორული მემკვიდრეობა ედიქტის საფუძველზე); Bonorum possession decretalis (პრეტორული მემკვიდრეობა დეკრეტის ძალით) Successio testmentaria (ანდერძით მემკვიდრეობა); Testamentum (ანდერძი); Ex heredatio (სამკვიდროს ჩამორთმევა); Legata (საანდერძო დანაკისრი); Petitio (პერსეცუტიო) fideicommissi (სარჩელი ფიდეოკომისის შესახებ); Donatio (ჩუქება); Donationes perfectae (უტყუარი ჩუქება). მემკვიდრეობითი სამართალი აწესრიგებს სამართლის სუბიექტის ბედს მისი გარდაცვალლების შემდეგ. სამართლის ამ დარგის ცენტრალური ცნება არის სხვა პირის (De cuius) სამართლებრივი ვითარების მონაცვლეობა (მემკვიდრეობა) Successio მისი სიკვდილის შემდეგ (Mortis causa). განასხვავებენ უნივერსალურ (Successio per universitatem, In universum ius) მემკვიდრეობას, როცა ახალი პირის მხარეზე გადადის (აღმოცენდება) მისი წინამორბედის სამართლებრივი (იურიდიული) ვითარება მთლიანობაში და სინგულარულ (Successio singularis, in singulas res) მემკვიდრეობას, როცა მემკვიდრეობის სუბიექტი იძენს მხოლოდ იმ უფლებების ნაწილს, რომელიც მის წინამორბედს უწინ ეკუთვნოდა.

§1. კანონით მემკვიდრეობა

უნივერსალურ მემკვიდრეებად (მონაცვლეებად) ითვლებოდნენ In manu ცოლის ქმარი (ან მისი პატერფამილიას), მშვილებელი Sui iuris (ადროგატიოს შედეგად) შვილად აყვანილის მიმართ.

Mortis Causas უნივერსალური მემკვიდრეობა არის ჰერედიტას _ მემკვიდრეობა Ius civile და Honorum possessio _ მემკვიდრეობა Ius honovariumis საფუძველზე. Mortis causa სინგულარული მონაცვლეობის ჰიპოტეზა არის ანდერძზე უარი (Legatum) და ფიდეოკომისების ფიდეიცომმისსუმ მემკვიდრის მიმართ მამკვიდრებლის სანდო დანაკისრი (დავალება). პერიოდი, როცა ფიდეოკომისი შეიძლებოდა ყოფილიყო უნივერსალური მემკვიდრეობის ხერხი (თუ მამკვიდრებელი დააკისრებდა სამკვიდრო მასის გადაცემას მეორე პირისათვის _ Restotitop jeredotatos) ხანმოკლე დროით გრძელდებოდა.

Mortis causa უნივერსალური მემკვიდრეობის ობიექტი იყო De cuius იურიდიული ვითარება მთელი მისი მოცულობით: მემკვიდრეობით არ გადაეცემოდა მხოლოდ მამკვიდრებლის მკაცრად პირადი ხასითის ვალდებულებითი მოთხოვნები და სამართალდარღვევები ანუ ის, რაც დაცული იყო საჯარიმო სარჩელებით (Actiones poenales).

კერძო სამართლის ამ ერთობლივ ობიექტს _ უნივერსიტას, Universum ius - სამკვიდრო მასა ეწოდება. თუმცა, რომის სამართალში მემკვიდრეობის ეფექტი უფრო ფართოა, ვიდრე გარდაცვლილის უფლებებისა და მოვალეობების გადასვლა მემკვიდრეობით იმ ურთიერთობების ჩათვლით, რომლებიც არ

148

შეიძლებოდა ყოფილიყო სამოქალაქო ბრუნვის Res in commercii ობიექტი _ Sacra familiares _ საოჯახო წმინდა ადგილები და საკულტო ნაგებობები.

უნივერსალური მემკვიდრეობა ხორციელდება (ცივილური და პრეტორული სამართლის მიხედვით) ან ანდერძით (Ex testamento, ან ანდერძის გარეშე _ Ab intestato, აგრეთვე პრეტორული სამართლის საფუძველზე) _ ანდერძის საწინააღმდეგოდ _ Bonorum possession contra tabulas. ანდერძის გარეშე მემკვიდრის უფლება არის სამართლებრივი მოლოდინი, რომელსაც აქვს მნიშვნელობა მესამე პირებისათვის De cuius (მამკვიდრებლის) სიცოცხლეშივე და, უპირველესყოვლისა, თვით მამკვიდრებლისათვის, რომლის ნება საკუთარი ქონების განკარგვასთან დაკავშირებით Mortis causa-ს შემდეგ ასეთი მემკვიდრეები უფლებებითაა შებოჭილი. კერძოდ, მას არ შეუძლია ანდერძში გვერდი აუაროს მის უშუალო ხელქვეითებს _ მემკვიდრეებს (Sui heredes). მემკვიდრეობაზე უფლება ხდება შეძენილ სამართლებრივ მოთხოვნად _ Ius successioni-ს სამკვიდროს გახსნისა და მემკვიდრეების სამემკვიდრეოს მისაღებად მოწვევის მომენტიდან. სამკვიდროს გახსნა (Delatio hereditatis) არის იურიდიული ფაქტი, რომლის ეფექტი მდგომარეობს მემკვიდრის მიერ მემკვიდრეობის მიღების შესაძლებლობაში. იქმნება თავისებური იურიდიული ვითარება, როდესაც De cuius უფლებები მოკლებულია სუბიექტს, თუმცა, არსებობს პოტენციური მემკვიდრე (Heres), რომლის სასარგებლოდ იხსნება სამკვიდრო.ამრიგად, მემკვიდრედ მოწვევა არის სამკვიდროს გახსნის ერთერთი აუცილებელი ასპექტი. თუ ანდერძით მემკვიდრეები სამემკვიდრეოდ მოიწვევიან გარკვეული პირობების გათვალისწინებით, მაშინ, ამ პირობების რეალიზაციის მომენტიდან, სამკვიდრო გახსნილად ჩაითვლება. Ius civiles მიხედვით, იმ პირებს, რომლებიც სარგებლობენ მემკვიდრეობის მიღების უპირატესი უფლებებით _ ანუ ხელქვეით მემკვიდრეებს (Sui heredes) უფლება მემკვიდრეობაზე შეერწყათ მოვალეობასთან მიიღონ მემკვიდრეობა: მათ არ შეუძლიათ უარი თქვან მემკვიდრეობაზე და ითვლებიან აუცილებელ მემკვიდრეებად. აუცილებელი მემკვიდრეა მაშინ, როდესაც მემკვიდრე დანიშნულია ანდერძით და ამავე დროს, მოხდა მისი გადაცემა.

თუ პირი, რომლის სასარგებლოდ გაიხსნა სამკვიდრო, გარდაიცვალა მანამ, ვიდრე მან ის მიიღო, სამკვიდრო ვაკანტური რჩება. თანამემკვიდრეობის შემთხვევაში, სამკვიდროს ვაკანტური წილი გადადის სხვა მემკვიდრეებზე. მხოლოდ პოსტკლასიკურ ეპოქაში მოხდა გამონაკლისის დაშვება იმ შემთხვევისათვის, როცა გარდაიცვლებოდა მემკვიდრე, რომელმაც ვერ მოასწრო სამკვიდროს მიღება, მანამ, ვიდრე ის გახდებოდა 1 წლის ასაკისა (ანუ ჩვილობის პერიოდში), მაშინ სამკვიდროს მიღების მისი უფლება გადაეცემოდა მამამის და ამას ეწოდებოდა სამკვიდროს ტრანსმიცია. მემკვიდრეობის უფლება შეიძლებოდა დაეთმოთ სხვა პირისათვის მაგისტრატის წინაშე დათმობის ფორმით _ In iure cession hereditatis. ამ შემთხვევაში, Hereditatis გასხვისდებოდა Ius successionis სახით (როგორც სუბიექტური იურიდიული ვითარება) და მემკვიდრედ ხდებოდა შემძენი. აუცილებელ მემკვიდრეებსა და ანდერძით მემკვიდრეებს მის მიღებამდე არ შეეძლოთ

149

ჰერედიტატის დათმობა. ცივილური მემკვიდრის უფლებები იყო მემკვიდრეობის შესახებ ცივილური სარჩელით (Vindicatio hereditatis), რომელსაც Hereditatis petitio ეწოდებოდ. მოთხოვნა უნდა ჩამოყალიბებულიყო Agere in rem per sponsionem ფორმით და მის შესახებ გადაწყვეტილება გამოდიოდა ცენტუმვირების სასამართლოში, სადაც პროცესი Legis action sacramento in personam რეჟიმში მიმდინარეობდა.

მემკვიდრის უფლებების დაცვის პრობლემასთან დაკავშირებული პრეტორული მემკვიდრეობის ინსტიტუტის ჩამოყალიბება.

ქრ. შ-მდე I საუკუნის შუახანებიდან პრეტორმა სისხლის ნათესაობის (Cognatio) მნიშვნელობის ზრდასთან ერთად, სამკვიდრო ქონების მფლობელობაში შეიყვანა ის პირებიც, ვინც Ius civiles მიხედვით, მოკლებული იყო სამკვიდრო უფლებებს. პრეტორის მიმართ დასმული შეკითხვის საპასუხოდ, მოსარჩელენი იღებდნენ Quorum bonorum (პრეტორული მემკვიდრეობა უანდერძოდ) ინტერდიქტს, რომლის ძალითაც მათ შეეძლოთ გამოეთხოვათ მემკვიდრეობა სხვა, მესამე პირებისაგან. ეს ინტერდიქტი მიეკუთვნებოდა Interdicta ad ipiscendae possessionis _ მფლობელობის მოძიების ინტერდიქტი ეძლევა სამკვიდრო ქონების მფლობელს.

სამკვიდრო მონაცემების უძველესი სახე იყო ანდერძის გარეშე მემკვიდრეობა (Ab intestato), რომელსაც აწესრიგებდა XII დაფის კანონები და ამიტომ მას Successio legitima ეწოდებოდა.

თავისუფლადშობილ რომის მოქალაქეებს შორის (In genui) პატერფამილიას მემკვიდრეობა, თუ არ დარჩებოდა ანდერძი ან თუ ანდერძი ბათილი იყო, იხსნებოდა ადგნატიის სასარგებლოდ, ხოლო მათი არ ყოფნის შემთხვევაში მოგვარეების სასარგებლოდ (Gentiles).

აგნატებს შორის უპირატესობით სარგებლობდა Adgnatus proximus _ წინაპართა სულებთან ოჯახის უახლესი წევრი. თავდაპირველად, ასეთად მოიაზრებოდა იმავე თაობის პირი, როგორიც იყო De cuius მამკვიდრებელი (ანუ მისი ძმა), მაგრამ მამობის იდეის დამკვიდრებასთან ერთად, ნათესაობის ხარისხის ასათვლელად საწყის წერტილს წარმოადგენს აქტუალური პატერფამილიას (და არა საერთო დიდი წინაპარი), ხოლო მისი უახლოესი აგნატი იყო მისი ვაჟიშვილი. თუ პატერფამილიას, რომელიც არ ანდერძს დატოვებდა, გარდაიცვლებოდა პოტესტასების გარეშე, Ius civiles მიხედვით, მემკვიდრეებად მოიწვევდნენ Familia communi iure წევრებს _ გარდაცვლილის სხვა აგნატებს.

XII დაფის კანონებით Agnatus proqsimus, სხვა უშუალო დაღმავალ მემკვიდრეებს არყოფნის შემთხვევაში, იკავებდა მამკვიდრებლის გვერდითი ნათესავის ადგილს, თანაც, ნათესობის ხარისხი აითვლებოდა კონკრეტული De cuius პირისაგან.თუ მას ღვიძლი ძმა (ნათესაობის მეორე ხარისხი) ეყოლებოდა, მაშინ იმავე თაობის

150

ბიძაშვილი მემკვიდრედ არ მოიწვეოდა, როგორც უფრო შორეული ნათესავი (მესამე ხარისხი).

მეორე რიგის კანონით მემკვიდრეები De cuius გვერდითი აგნატი ნათესავები არ იყვნენ აუცილებელი მემკვიდრეები, ამიტომ მემკვიდრეობაში შესვლისათვის სპეციალური აქტის გამოცემა იყო საჭირო. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მათ მიმართ მემკვიდრეობის ტრანსმისია მაინც არ დაიშვებოდა. შემოღებული არ იყო ხარისხების მემკვიდრეობაც (მონაცვლეობაც). თუ მამკვიდრებლის უახლოესი გვერდითი ნათესავი უარს ამობობდა სამკვიდროზე ან ისე გარდაიცვლებოდა, რომ ვერ მოასწრებდა მის სასარგებლოდ გახსნილი სამკვიდროს მიღებას, მაშინ მომდევნო ხარისხის აგნატებს სამკვიდროს მისაღებად არ დაუშვებდნენ. არმყოფთა წილი ემატებოდა დანარჩენების წილს, ხოლო თუ არ იქნებოდნენ იმავე ხარისხის აგნატები, მაშინ სამკვიდრო სხვა მოგვარეებს (Gentiles) გადაეცემოდა. თუმცა, მესამე რიგის ცივილური მემკვიდრეების

გენტილეს მონაცვლეობის წესი ადრევე გამოვიდა ხმარებიდან და ნაკლებად ცნობილია. ამრიგად, ანდერძის გარეშე მემკვიდრეობა Ius civile მიხედვით, აგნატურ კავშირზე იყო აგებული და ის პირები, რომლებმაც Capitis deminutio minima განიცადეს, მემკვიდრეებად არ დაიშვეოდნენ. ცივილური სამართლის (Ius strictum) ასეთმა სიმკაცრემ მრავალი პრობლემა შექმნა, რადგან სისხლითი ნათესაობის (Cognatio) შესახებ საზოგადოებრივ ცნობიერობაში ჩამოყალიბებულ წარმოდგენას არ შეესაბამებოდა. ამიტომ, პრეტორმა დაუშვა უახლესი ნათესავების მემკვიდრეებად მოწვევა, მიუხედავად იმისა, რომ მათ შორის არ იყო აგნატური კავშირები. პრეტორმა გაითვალისწინა ანდერძის გარეშე მემკვიდრეთა შვიდი კლასი. პირველ კლასს შეადგენდნენ გარდაცვლილის შვილები (Liberi) როგორც Sui, ასევე ემანციპირებული ღვიძლი შვილები, ასევე ისინი, ვინც რომის მოქალაქეობა დაბადების შემდეგ იმპერატორის გადაწყვეტილებით მოიპოვეს. გამონაკლისს წარმოადგენდა სხვა ფამილია (შვილად აყვანილი და ქალები In manu) გადასული პირები. პირველი რიგის პრეტორული მემკვიდრეები კონკურენციას უწევდნენ Sui heredes უშუალოდ, რომელთა უპირატესი უფლება მემკვიდრეობაზე Ius civile-თი იყო გათვალისწინებული.

მეორე კლასს ლეგიტიმი ეწოდებოდა და მთლიანად უკეთებდა კოპირებას იუს ცივილეს მიხედვით აგნატების მემკვიდრეობას.

მესამე კლასს შეადგენდნენ ღვიძლი ნათესავები ცოგნატი მეშვიდე ხარისხის ნათესაობამდე. Unde cognati მემკვიდრეობაზე პრეტენზიის გაცხადება შეეძლოთ სხვა ოჯახში გაშვებულ შვილებსაც. Cognatio აღიარება ქორწინების კანონიერებაზე არ იყო დამოკიდებული. შვილებს შეეძლოთ ყოფილიყვნენ დედის მემკვიდრეებიც და პირიქით. თუმცა, ეს მემკვიდრეები უფრო სუსტები იყვნენ, ვიდრე აგნატები. პრეტორულ მემკვიდრეების მეოთხე კლასს წარმოადგენდნენ პატრონის მეუღლე და მისი შვილები (ემანციპირებულიც) საკუთარი გააზატებულის მიმართ. თვითონ

151

პატრონს ლიბერტის მემკვიდრეობაზე უფლება მიენიჭა აგნატის უფლების მიხედვით.

მეხუთე კლასს კვლავ მიეკუთვნებოდა ლიბერტთა მემკვიდრეობა: Bonorum possessio იღებდა მისი პატრონის პატრონი თუ კი ასეთი არსებობდა.

მეექვსე კლასი ითვალისწინებდა ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეს.

პრეტორულ მემკვიდრეების მეშვიდე კლასს შეადგენდნენ პატრონის ნათესავები, რომლებსაც უფლება ჰქონდათ გააზატებულის ამოვარდნილ ქონებაზე.

პოსტკლასიკურ პერიოდში კანონით მემკვიდრეობის განვითარება ხასიათდება Ius civile ყველა შეზღუდვის თანდათანობითი შემსუბუქებით. ეს ცვლილებები შეეხო იმ შეზღუდვებსაც, რომლებიც აისახა პრეტორულ სამართალში და იუსტინიანეს სამართალმა საბოლოოდ აღმოფხვრა ის უპირატესობა, რაც Adgnatios ახასიათებდა Cognatios წინაშე, ხოლო მდედრობითი ხაზის ნათესავების მემკვიდრეობითი უფლებები საბოლოოდ გაუთანასწორეს მამრობითი ხაზის მემკვიდრეებს.

წელს 118 ნოველამ დაადგინა Ab intestato მემკვიდრეთა ოთხი კლასი:

I. აღნიშნული ნოველის თანახმად, პირველ კლასს შვილები და მათი დაღმავალი ხაზის ნათესავები შეადგენდნენ და ნათესაობის ხარისხის მიუხედავად, მემკვიდრედ წარდგენის უფლება შეუზღუდავი იყო;

II. კლასი აერთიანებდა აღმავალი ხაზის ნათესავებს (მშობლებს) და ღვიძლ დაძმას (მათი შვილებითურთ). მემკვიდრეობა აღმავალი ხაზით იყოფოდა მამისა და დედის ხაზის შიგნით; თუმცა, ერთერთი მშობლის არსებობა გამორიცხავდა სხვა პირთა მემკვიდრეობას. თუ გვერდითი ხაზის მემკვიდრეები კონკურენციას უწევდნენ მშობლებს, მაშინ სამკვიდრო სულადობრივად იყოფოდა;

III. კლასი მოიცავდა ნახევარ დაძმასა და მათ შვილებს, რომლებსაც მემკვიდრეებად იწვევდნენ მათი მშობლების არყოფნის შემთხვევაში;

IV. კლასი შედგებოდა სხვა სისხლისმიერი ნათესავისაგან.

§2. ანდერძით მემკვიდრეობა - Successio testamentaria

ანდერძი არის ჩვენი ნების მართლზომიერი ფიქსაცია, რომელიც შედგენილია საზეიმო ფორმაში, რათა მას მიენიჭოს სავალდებულო ძალა ჩვენი გარდაცვალების შემდეგ. თავისი არსით, ანდერძი მამკვიდრებლის (De cuius) როლის მონაცვლის გარკვევისაკენაა მიმართული. მამკვიდრებელი არა მარტო განასხვისებს თავის ქონებას სხვა პირებზე სიკვდილის შემდეგ, არამედ სხვა პირს თავის ადგილას აყენებს, რითაც სამომავლოდ საზოგადოებაში საკუთარ არყოფნას ანაზღაურებს.

152

ამით უნივერსალური და სინგულარული მონაცვლეობა არსებითად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. მამკვიდრებელი განკარგავდა საკუთარ პოზიციას სამოქალაქო ბრუნვაში და ამ შემთხვევაში, არა მარტო გამოდიოდა აღიარებულ მეპატრონედ იმ მატერიალური ობიექტებისა, რომლებითაც აითვისა მისმა ინდივიდუალურმა ნებამ, არამედ სრული მოცულობით ფორმალურად განსაზღვრული ნების წარმართველად _ ანუ საკუთარი სამართლებრივი უსაფრთხოების სუბიექტური მხარის მეპატრონედ. საკუთარი თავის ასეთი სრულყოფილი ფლობა ინდივიდუალური თავისუფლების ასეთი მაღალი ხარისხი შეესაბამება სამართლის განვითარების მაღალ დონეს და პირდაპირ ხსნის განსხვავებას პიროვნების სუბიექტურ და ფორმალურად აღიარებულ როლებს შორის.

სამართლის სუბიექტის ევოლუცია რომის საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე აისახა სამემკვიდრეო მონაცვლეობის შინაარსის განვითარებისა და მემკვიდრის როლში, რაც შეესაბამება რომაული ანდერძის ისტორიულ ფორმებსაც. ინდივიდუალური ინტერესების დამტკიცება და საკუთარი პიროვნების როლის შეცნობა არქაულ პერიოდში პირდაპირ ზემოქმედებდა ძველი პატერფამილიას მისწრაფებაზე ოჯახის უფროსის ადგილი დაეტოვებინა საკუთარი ვაჟიშვილისათვის და ამით ჩამოეცილებინა წინაპრებთან ყველაზე ახლოს მდგომი სხვა აგნატი. ეს სურვილი სახალხოდ გამოცხადებას საჭიროებდა, რაც მოითხოვდა ფორმალურ დადასტურებასა და დამოწმებას კურის წმინდა კრებაზე (Testamentus) _ Comitia calata. Testamentum calatis comitiis ატარებდა გამომრიცხავ ხასიათს: წმინდა კრებები მოიწვეოდა წელიწადში მხოლოდ სამჯერ და აქ პატერფამილიას უნდა დაესახელებინა ის ობიექტური გარემოებანი, რომლებმაც ის აიძულა არჩევანი გაეკეთებინა დაღმავალი ხაზის ნათესავების სასარგებლოდ, ზუსტად ისე, როგორც ხდებოდა Adrogatio შვილად აყვანის დროს. ინდივიდუალური ნების, რომაელი ხალხის საყოველთაო აზრთან, განზოგადების ასეთი ფორმის სუროგატი იყო Testamentum in procinctu _ ანდერძი საომრად გამზადებული ჯარის წინაშე, ბრძოლის დაწყების წინ.

ანდერძის მესამე სახე იყო Testamentum per aes et libram _ ანდერძი ლიბრალური რიტუალის მეშვეობით, რომელიც გულისხმობდა ხუთი მოწმისა და მესასწორის თანდასწრებას. მოწმეებად არ დაიშვებოდნენ მოანდერძის პოტესტას ან მისი მეგობრები, რომლებიც იღებდნენ ფამილიას, რათა ეს აქტი უშუალოდ შეეხებოდა ამ აქტში ჩაბმული პიროვნების ინტერესებს. ანდერძი იურიდიულ ძალას იძენდა, თუმცა, მისი ტექსტის გაცხადება არ დაიშვებოდა. ანდერძის ტექსტიანი ტაბულები ერთად იკვრებოდა და მათ მოწმეების ბეჭდებს არტყამდნენ. სულ იყო შვიდი ბეჭედი: ხუთი მოწმეების, ერთი ოჯახის მიმღების და ერთიც მაგისტრატის. სწორედ ამდენ ბეჭედს მოითხოვდა პრეტორი იმისათვის, რომ ამ დოკუმენტს პრეტორული სამართლით დაცული ანდერძის ფორმა მიეღო. მოგვიანებით, დოკუმენტზე ხელის მოწერაც სავალდებულო. ანდერძის ეს ფორმა კლასიკურ ეპოქაში მოქმედებდა.Postumus _ ბავშვი, რომელიც დაიბადება ათი მთვარის თვის განმავლობაში მამის გარდაცვალებიდან მოანდერძეს ანდერძში შეეძლო

153

გაეთვალისწინებინა რომ სამკვიდროდ ცალკეული ნივთები შეხვედროდა მესამე პირებსაც. ასეთ განკარგულებას Legetarum ეწოდებოდა (უარი ანდერძის მიხედვით). Legeta იმისთვის არსებობდა, რომ ლეგეტარიუმისათვის მოგება მოეტანა და არ გაეუარესებინა მემკვიდრის მდგომარეობა. მისი არსიც სწორედ ესაა. თუ ლეგატუმის მიზანი იყო მემკვიდრის დასჯა Legatum poenae nomine (causa), მაშინ ის ბათილი იყო. ამიტომ, მართალია მოდესტინუსი _ ლეგატი არის ჩუქება ანდერძის მეშვეობით. ფლოსენტინუსი თვლიდა, რომ ლეგატი არის მემკვიდრეობის შემცირება, რომლის მეშვეობითაც მოანდერძეს სურს მესამე პირს გადასცეს იმის ნაწილი, რაც მთლიანად მამკვიდრებლის მემკვიდრეს უნდა ეკუთვნოდეს.

ლეგატით შეიძლებოდა მხოლოდ მემკვიდრის დატვირთვა: ლეგატარიუმისათვის დაკისრებული ვალდებულება ბათილია. სწორედ Heres testamentarius მხარეზე უნივერსალური მონაცველობის განხორციელება განსაზღვრავს ლეგატის ძალაში შესვლას. ნებაყოფლობითი მემკვიდრის უარი მიიღოს მემკვიდრეობა, ლეგეტარიუმის მოლოდინს განუხორციელებლად ტოვებს. ლეგატის ასეთი დამოკიდებულება ფაქტობრივად დე ცუიუს საბოლოო ნების განხორციელებას გადასცემს სხვა დამოუკიდებელი პირის _ მემკვიდრის _ ხელში და აყენებს უნივერსალური მონაცვლეობის (ერთის მხრივ) და მამკვიდრებლისა და ლეგატარიუმის (მეორეს მხრივ) ინტერესების თანაფარდობის პრობლემას გადაუჭრელად. გასაგებია, რომ აუცილებელი (სავალდებულო წილის) მემკვიდრეობის შემთხვევაში, ასეთი პრობლემა არ წარმოიქმნება. ქრ.შ-ის II საუკუნემდე მოანდერძეს შეეძლო ლეგატების სახით მთელი სამკვიდრო შეეძლო განეკარგა და მემკვიდრისათვის მხოლოდ პასივები დაეტოვებინა. ეს მდგომარეობა მძიმე ტვირთად აწვა კრედიტორთა უფლებებს და საფრთხეში აგდებდა Mortis causa. მოთხოვნათა მთელ ბრუნვას. მაშინ გამოიცა Lex Furia testamentaria, რომლითაც აიკრძალა ლეგატების დატოვება იმ პირთა სასარგებლოდ, რომლებიც არ იყვნენ დაკავშირებული მოანდერძესთან სისხლით ნათესაობით მეექვსე ხარისხში მაინც, თუ ლეგატების ღირებულება აღემატებოდა 1 000 ასს. ეს კანონი შემდეგს გულისხმობდა: კანონის გვერდის ავლით შედგენილი ლეგატი ინარჩუნებდა ძალას, თუმცა ლეგატარიუმი, მემვიდრის სასარგებლოდ, ოთხმაგი ჯარიმის გადახდის ექვემდებარებოდა. თუმცა, ამ კანონმა მიზანს ვერ მიაღწია. მამკვიდრებელს შეეძლო გაეცა უამრავი ლეგატი, რომლიც ერთობლივად არ აღემატებოდა 1 000 ასს, მაგრამ უსახსროდ ტოვებდა მემკვიდრეს (სარგებლის გარეშე).

ქრ.შ-ის 40წ. გამოიცა Lex Falcidia, რომელმაც დაადგინა, რომ ნებისმიერ შემთხვევაში სამკვიდრო მასიდან მემკვიდრეს უნდა დარჩენოდა აქტივების 1/4 მაინც _ ე.წ. ფალციდიური მეოთხედი წილი. ამ კანონის ძალით, ლეგატარიუმის მოთხოვნათა ობიექტი მხოლოდ ლეგატის გარკვეული ნაწილი იყო.

კლასიკურმა რომის სამართალმა იცოდა ლეგატების ოთხი ტიპი:

154

1.Legatum per vindicationem (ვინდიკაციის მეშვეობით);

2.Legatum per damnationem (განაჩენის მეშვეობით);

3.Legatum sinendi modo (ნებართვის გზით);

4.Legatum per praeceptiomen (გამოყოფის მეშვეობით).

ლეგატების უძველესი ტიპებია: Legatum per vindicationem, როცა მამკვიდრებელი ტოვებს განკარგულებას სამკვიდროს ნაწილის გადასვლის შესახებ ლეგეტარიუმის საკუთრებაში და Legatum per damnationem, როცა ანდერძით მემკვიდრეს მამკვიდრებელი პირდაპირ ავალებს ლეგატარიუმის სასარგებლოდ საკუთრებაში გადასცეს გარკვეული ნივთი (Dare) ან რაიმე მოქმედება შეასრულოს (Facere, non facere). პირველ შემთხვევაში ლეგატის ობიექტი შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ ის ნივთი, რომელიც გარდაცვალების მომენტში მამკვიდრებელს კვირიტული სამართლის მიხედვით ეკუთვნოდა. ლეგატარიუმი უშუალოდ იძენდა ამ ნივთზე საკუთრების სრულ უფლებას იმ მომენტში, როცა მემკვიდრე მიიღებდა სამკვიდროს და მასვე შეეძლო მემკვიდრის წინააღმდეგ სავინდიკაციო სარჩელი შეეტანა (თუ ლეგატის მოცულობა არღვევდა ფალციდიური მეოთხედის წესს, ვინდიკაციას ლეგატის ნაწილი ექვემდებარებოდა). Legatum sinendi modo _ ასევე ჰქონდა ვალდებულებითი ეფექტი: მოანდერძე უბრძანებდა მემკვიდრეს ნება დაერთო ლეგატარიუმისათვის წაეღო გარკვეული ნივთი. ლეგატარიუმის უფლებები დაცული იყო Actio incerti ed testamento. თუ ლეგატის ობიექტი იყო მამკვიდრებლის ნივთზე სერვიტუტი ან უზუფრუქტი, მაშინ მემკვიდრის მოვალეობაში შედიოდა In non facien do (მესამე პირისათვის ვალის პატიება ან ლეგეტარიუმისათვის, მამკვიდრებლის მიერ იჯარით აღებული ნივთით უსასყიდლოდ სარგებლობის უფლების მინიჭება).

Legatem per praeceptionem _ რეალური ეფექტი ჰქონდა და სამკვიდროდან რაიმე ნივთის წინასწარ გამოყოფას გულისხმობდა, თანაც ისე, რომ მემკვიდრეთა წილის განსაზღვრისას ლეგეტის ეს ნაირსახეობა მხედველობაში არ მიიღებოდა.

პოსტკლასიკურ პერიოდში სინგულარული მონაცვლეობა Mortis causa _ მდგომარეობდა ლეგატების ტიპების თანდათანობით აღრევაში, რაც დაკავშირებული იყო ფორმალურ მოთხოვნათა სიმკაცრის შესუსტებასთან. 529 წ. იუსტინიანემ საბოლოოდ დაადგინა, რომ ლეგატს ძალა ჰქონდა მამკვიდრებლის ნების შესაბამისად მისი ფორმის მიუხედავად. ეს ლეგატებისა და ფიდეიკომისების თითქმის ურთიერთგაიგივეობას ნიშნავდა. ამის შესახებ პირდაპირ ჩაიწერა იუსტინიანეს დიგესტების 30-ე წიგნში “ლეგატებისა და ფიდეოკომისების შესახებ”. ლეგანტი ყველაფერში გაუთანაბრდა ფიდეოკომისს.

ანდერძს თან ერთვოდა რამდენიმე ტაბულა ან პერგამენტის ფურცელი, რომელიც შეიცავდა მემკვიდრის მიმართ მოანდერძის თხოვნის, რომ მას მესამე პირის სასარგებლოდ რაიმე გაეკეთებინა. პირველად ასეთმა მცირე კოდექსმა, რომელსაც

155

მოგვიანებით Codicilli ეწოდა; მან იურიდიული აღიარება ავგუსტუსის ხანაში მოიპოვა.

მოგვიანებით დადგინდა, რომ თუ ნების გამოვლენა, რომელიც გაკეთდა კოდიცილებში, დადასტურებული იყო ანდერძის სიტყვებში _ Codicilii testamento confirmati _ მაშინ ისინი ჩაითვლებოდა თვით ანდერძში დატოვებულ ნების გამოვლენად. გამონაკლისს წარმოადგენდა მემკვიდრის და მეურვის დანიშვნა, რაც სწორად გაკეთებულად შეიძლებოდა მიჩნეულიყო მხოლოდ ანდერძში. დადასტურებული კოდიცილების იურიდიული ძალა დამოკიდებული იყო ანდერძის ნამდვილობაზე. თუ კოდიცილები ანდერძში არ იყო დადასტურებული, მაშინ მათ ფიდეოკომისების მნიშვნელობა ჰქონდათ, მაშინაც კი, თუ ანდერძი იყო ბათილი კოდიცილები რჩებოდა ძალაში და აქ ჩამოყალიბებული თხოვნები და ბრძანებულებები აწვებოდა კანონის ძალით მამკვიდრებლის მხრებს.

ფიდეოკომისების საქმეებს განიხილავდა Extra ordinem ჯერ კონსულების, ხოლო შემდეგ სპეციალური პრეტორების _ Praetor fideicommissarius იურისდიქცია. სარჩელი ფიდეოკომისების შესახებ _ Persecutio fideicommissi _ წარედგინებოდა პირადი სარჩელის რეჟიმში. ფიდეოკიმისის ობიექტი იყო სამკვიდროს შემადგენლობიდან ნებისმიერი ნივთი, ასევე მესამე პირების ნივთები. ფიდეოკომისი არ განსხვავდებოდა Legatum per damnationem. მოანდერძეს შეეძლო მოეთხოვა მემკვიდრისათვის, რომ ამ უკანასკნელს ფიდეოკომისარიუმისათვის გადაეცა ან სამკვიდროს ნაწილი, ან მთლიანად სამკვიდრო. ამ ორივე შემთხვევაში მხედველობაში მიიღება უნივერსალური ფიდეოკომისი.

ფიდეოკომისის საგანი შეიძლებოდა ყოფილიყო მონისათვის თავისუფლების მინიჭება _ Lebertas fideocommissaria. თუ მონა არ ეკუთვნოდა მამკვიდრებელს, მაშინ ფიდეოკომისით დატვირთული მემკვიდრე ვალდებული იყო გამოესყიდა მონა და ისე გაეაზატებინა ის. თუმცა, თუ მონის ბატონი უარს ამობობდა მონის გაყიდვაზე ან არარეალურად დიდ ფასს ადებდა, მონის ფიდეოკომისი გაიქვითებოდა.

თავი VIII. რომის სანივთო სამართალი

კლასიკურ პერიოდში რომის სამართალში შეიმუშავეს ნივთების ცნება ფართო გაგებით. ფართო გაგებით, მოცული იყო ნივთების ცნება არა მარტო გარეგანი სამყაროს მატერიალური საგნების ჩვეულებრივი მნიშვნელობით, არამედ ამ ნივთებზე იურიდიული უფლებებისა და მათ მიმართ წარმოშობილი ურთიერთობების თვალსაზრისით.

I. ქონება

156

რომაელები თანდათანობით მივიდნენ იმ წარმოდგენამდე, რომ არსებობენ სამეურნეო დანიშნულების მთლიანი, ერთიანი ქონებრივი კომპლექსები.

მოქალაქეთა ქონების ყველაზე ადრეული მითითება მოცემულია XII დაფის კანონებში (Familia pecuniaque). თავდაპირველად მონებისა და საქონლის ერთობლიობა; მოგვინებით ფამილია, აღნიშნავდა მთელი ქონების ერთობლიობას. ცივილურ სამართალში დამკვიდრა ქონების ცნება, რომელიც მოპოვებული იყო პატერფამილიას შრომის შედეგად _ Patrimonium (მამული, რომელიც შესაბამისი საკულტო მოვალეობაბის გათვალისწინებით გადაეცემოდა მემკვიდრეებს).

პრეტორულ სამართალში ზოგჯერ გვხვდება ტერმინი მამის და ბაბუის ქონება. თუმცა, ქონებაში იგულისხმება ყოველივე ის, რაც განეკუთვნება აღნიშნულ პირს, მიუხედავად იმისა, მან თვითონ შეიძინა ეს ქონება, თუ ვინმესგან მემკვიდრეობით მიიღო. მესაკუთრის სიცოცხლეში მისი სიკეთე (Bona) აძლევს კრედიტორებს გარანტიას ვალების გადახდის თაობაზე.

II. ნივთები

დიგესტებში წერია, რომ ქონების გარდა, გვხვდება ნივთის სახელწოდებაც, რომელიც მოიცავს აგრეთვე იურიდიულ ურთიერთობებსა და უფლებებს.

ა) სხეულებრივი და არასხეულებრივი ნივთები.

სხეულებრივი ნივთები Res corporals არის ისეთი ნივთები, რომლებიც შეიძლება ხელში ავიღოთ, ხელით შევეხოთ, ხოლო არასხეულებრივი - Res incorporales რომლების არ სეიძლება ხელში ავიღოთ, უზუფრუქტი, ველდებულებანი. გაიუსი რეს ინცორპორალეს რიცხვში არ მოიხსენიებს მკვეთრად კერძო საკუთრების უფლებებს; რომაელი იურისტები ვერ ასხვავებდნენ ნივთს ნივთზე საკუთრების უფლებისაგან, რის გამოც ნივთზე საკუთრების უფლებას მიაკუთვნებდნენ ცორპორას კატეგორიას, სხეულებრივ ნივთებს.

ბ) მოძრავი და უძრავი ნივთები

რომის სამართლაში ასეთ დაყოფას დიდი მნიშვნელიბა არ ჰქონდა, ორივე სახის ნივთებს ერთნაირად იცავდნენ ერთიდაიგივე იურიდიული ნორმებით. თუმცა ასეთი დაყოფა მაინც იყო. უძრავი ნივთები იყო არა მარტო მიწის ნაკვეთები, (Praedia, Fundi) და მიწის წიაღი, არამედ მიწის ზედაპირზე დაშვებული სხვისი ან მესაკუთრის შრომით შექმნილი სიკეთე. ეს სიკეთე ითვლებოდა მიწის ზედაპირის ხელოვნურ ან ბუნებრივ ნაწილად. ამ ნივთებზე ვრცელდებოდა წესი სუპერფიციეს სოლი მიწის ზედაპირზე შექმნილი თან სდევს ზედაპირს, როგორც საჰაერო სივრცე მიწის ზედაპირზე ეკითვნის ამ ზედაპირს, როგოც მისი ნაწილი.

157

მოძრავი ნივთები Res mobiles ან Per re moventis - ავეჯი, საყოფაცხოვრებო საგნები, მონები, ცხოველები. პრინციპატის პერიოდში ნივთების ასეთმა დაყოფამ მიიღო უფრო ფართო, მკვეთრი სახე და ხასიათი. ამ დროისათვის საბოლოოდ ჩამოყალიბდა უძრავ ნივთებზე განსაკუთრებული უფლებები: სუპერფიციუმი, ემფითევზისი. უფლებების შეძენა მფლობელობის ხანდაზმულობის ვადის განსაზღვრით (2 წელი უძრავ ნივთებზე, 1 წელი მოძრავ ნივთებზე). თანაც ყველა უძრავ ნივთზე ერთნაირი სამართლებრივი რეგლამენტაცია არ იყო დადგენილი. კერძოდ, სხვაგავარად წესრიგდებოდა მიწის ნაკვეთების ადგილმდებარეობა და მათი სამეურნეო დანიშნულება.

განასხვავებდნენ Praedia urbana - ქალაქის განაშენიანობასა და Praedia rustica - სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთებს: მინდვრებს, საძოვრებს, ტყეს, სოფლის ქოხებს, ასევე იტალიისა და პროვინციის მიწებს.

გ) Res mancipi და Res nec mancipi რომაული სამართლის უძველესი და უმთავრესი დაყოფა იმპერიის პერიოდამდე შენარჩუნდა. მანციპირებადი ნივთები იყო ტერიტორიაზე არარსებული მიწის ნაკვეთები როგორც სასოფლო მამული, ისე ქალაქო გადასარეკი ადგილები, წყლის მილი, მონები, ოთხფეხა მსხვილფეხა პირუტყვი. დანარჩენი არამანციპირებადი ნივთებია.

დ) გაყოფადი და გაუყოფადი ნივთები გაყოფადია ნივთები, რომლებიც გაყოფის შედეგად არ იცვლიან არც სახეობას, არც ფასეულობას, არც დანიშნულებას. თითოეული ნაწილი ერთიან მთლიანს წარმოადგენს, ოღონდ ზომით ნაკლებს. ასეთი ნივთები მატერიალური გაყოფის გარდა ასევე იყოფოდნენ მათზე უფლებების თვალსაზრისით ე.წ. იდეალურ წილებად. ამ დროს ნივთის გაყოფის გარეშეც განისაზღვრებოდა რამდენიმე პირის უფლება გაყოფად ნივთზე _ წოდების მიხედვით: 1/3, რითაც განისაზღვრებოდა თანამესაკუთრეთა წილი ასეთ ნაკვეთებზე თანასაკუთრების უფლების შეწყვეტის შემთხვევაში, რასაც დიდი სამართლებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა.

ე) გამოყენებადი და გამოუყენებლი ნივთები გამოუყენებადი იყო ნივთი, რომელიც პირდაპირი დანიშნულებიდან გამომდინარე პირველივე მატერიალური გამოყენების შემდეგ ნადგურდებოდა. მაგალითად, ფული, ვინაიდან ანგარიშის გასწორების შემდეგ მესაკუთრისათვის ფული დაკარგულად მიიჩნეოდა. გამოყენებადია ნივთი, რომელიც არ ნადგურდება გამოყენების შედეგად. მაგალითად, ძვირფასი ქვა; ან თუ თანდათანობით ნადგურდება და კარგავდა თავის ფასეულობასა და დანიშნულების შესრულების უნარს.

ვ) გვაროვნული და ინდივიდიუალური ნიშნით ბერძენი იურისტების მაგალითების გაცნობამ ძველი რომაელი იურისტები მიიყვანა ნივთების გვარობითი და სახეობითი დაყოფის აუცილებლობამდე. ეს იყო ნივთების საბუნებისმეტყველო და ლოგიკური დაყოფა, რომელიც მოითხოვდა დამატებით შესწავლას თითოეული სამართლებრივი ურთიერთობის წარმოშობის შემთხვევაში მხარეების

158

მონაწილეობით; განიხილავდნენ რა ნივთს _ იურიდიული გარიგების ობიექტს, როგორც გვარეობით ნივთს, რომელსაც ჰქონდა ნივთების აღნიშნული ჯგუფებისათვის საერთო ნიშნები გენუს ან იყო თუ არა ის ინდივიდუალური ეგზემპლარი ნივთების გარკვეული სახეობისა (Species). კლასიკოსები გენუს მიაკუთვნებდნენ იმ, რომლებსაც ჰქონდათ ერთი საერთო სახეობა და ბრუნვაში არ გააჩნდათ ინდივიდუალურობა. მათი გაცვლითი ღირებულება განისაზღვრებოდა მათი გვარობითი ნიშნით, საზომი ერთეულებით (სიგრძე, წონა, ზომა, რიცხვი). გვარობით ნივთებს უპირისპირდებოდნენ სახეობით ინდივიდუალურად. თუ ინდივიდუალურად განსაზღვრული ნივთი განადგურდებოდა, მაშინ პირს, რომელსაც ევალებოდა მისი ადგილამდე მიტანა, თავისუფლდებოდა შეცვლის მოვალებისაგან.

ზ) მარტივი და რთული ნივთები მარტივია ნივთი, რომელიც ქმნის ერთიან ფიზიკურად დაკავშირებულ და ერთგაროვან მთლიანობას. მაგალითად, მონა, ქვა, მორი. რთულია ნივთი, რომელიც შედგება სხვადასხვა ხელოვნური შენაერთისაგან, რომლებიც ერთმანეთთან მატერიალურად არიან დაკავშირებულნი და საერთო სახელი აქვთ. მაგალითად, ნაგებობა, ხომალდი, ავჯი. რთული ნივთების ნაწილები არ იკარგება ერთ მთლიან ნივთში და მათ შეერთებამდე წარმოადგენე ცალკეულ ნივთებს და შეიძლება სხვადასხვა პირებსაც კი ეკუთვნოდნენ.

სხვადასხვა ცალკეული ნივთების ერთობლიობამ, რომლებიც მატერიალურად არ იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებულნი, თუმცა შეერთებულნი იყვნენ ერთი დანიშნულებით და სახელწოდებით. მაგალითად, ჯოგი, ლეგიონი. ეს იყო ნივთების დროებითი სამეურნეო ან ორგანიზაციული გაერთიანება. ასეთ შემთხვევაში სამართლებრივი ურთიერთობის საგანი შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ ერთიან მთლიანში შესული ცალკეული ნივთები. თუმცა, ბრუნვის მოთხოვნიდან გამომდინარე, რომლებიც უშვებდნენ ამ ნივთებზე უფლებების სფეროში მთლიანობის

გავლენის დამკვიდრებასაც. მაგალითად, ჯოგის მესაკუთრეს შეეძლო მთელი ჯოგის მოთხოვნის უფლებაც მოეთხოვა თუ დაამტკიცებდა, რომ მას ჰქონდა საკუთრების უფლება ცალკეული ცხოველის უდიდეს ნაწილზე.

თ) ძირითადი და დამატებითი ნივთები დამატებით ნივთად (Res accessorium) ითვლებოდა ისეთი ნივთი, რომელიც გარკვეული წესით იყო დამოკიდებული ძირითად ნივთზე და იურიდიულად მისგან დამოკიდებული იყო. დამატებითი ნივთის ყველაზე გავრცელებული სახეანაყოფი, ნივთის ნაწილი და საკუთვნებელი. ნივთის ნაწილს არ შეეძლო იურიდიულიად დამოუკიდებლად არსებობა. როცა ნივთი მთლიანობაში იყო იურიდიული გარიგების საგანი, ამ გარიგების შედეგები ვრცელდებოდა მის ყველა ნაწილზე. დამოუკიდებელი გარიგების საგანი ეს ნაწილი მხოლოდ მაშინ ხდებოდა თუ მას შეეძლო განცალკევებობა მთლლიან ნივთს.

159

ი) საკუთვნებელი არის ისეთი ნივთი, რომელიც ძირითად ნივთთან დაკავშირებულია არა ფიზიკურად, არამედ ეკონომიურადაც; ძირითადი ნივთი არ ითვლება დაუსრულებლად თუ მისგან განცალკევებულია საკუთვნებელი. საკუთვნებელსა შეუძლია დამოუკიდებლად არსებობა, ოღონდ ორივეს ერთად გამოყენების შემთხვევაში შეიძლება მივიღოთ ეკონომიკური სამეურნეო შედეგი (კლიტე და გასაღები). ვინაიდან საკუთვნებელს შეუძლია დამოუკიდებლად არსებობა, ისე შესაძლებელი გახდეს საკუთვნებელზე დამოკიდებული უფლების საგანი. ოღონდ თუ არ იქნება დაინტერესებულ პირთა სპეციალური დათქმა ასეთი უფლებების შესახებ, საკუთვნებელზე ვრცელდებოდა ისეთIვე უფლებები, როგორც ძირითად ნივთზე.

კ) ნაყოფი ბუნებრივი ნაყოფი იყო ნივთების ორგანული წარმოქმნები, რომლებსაც რეგულარულად მიიღებდნენ ნაყოფის მომცემი ნივთების ექსპლუატაციიდან, მათი სამეურნეო დანიშნულების შეცვლის გარეშე როგორც მცენარეებიდან, ისე საქონლიდან (მატყლი, რძე). მისგან წარმოქმნილ ნივთთან ნაყოფი იყოფა:

1)ჯერ კიდევ შეერთებულად;

2)რომლებიც უკვე დაშორდნენ ამ ნივთს; 3)რომლებიც არა თუ უკვე დაშორდნენ ძირითად ნივთს, არამედ სხვის მიერაც მისაკუთრებულია თავისი ინტერესებისათვის.

ლ) ბრუნვიდან ამოღებული ნივთები

1. ჰაერი, გამდინარე წყალი, ზღვა და მისი სიმდიდრე;

2. საჯარო ნივთები ამ ნივთების ერთ_ერთი და ძირითადი მეპატრონე რომაელი ხალხი იყო;

3. საერთო საზოგადოებრივი გამოყენების ნივთები (საზოგადოებრივი გზები, მდინარეები);

4. საკულტო ნივთები (Sacrum).

ამგვარი ექსტრაორდინალური ღონისძიებების გამოყენება ხდებოდა როგორც მხედართა თხოვნით, ასევე მაგისტრატების მიერ საკუთარი შეხედულებებისამებრ.

III. საკუთრება

§1. საკუთრების უფლება

უძველეს სამართალში არ არსებობდა საკუთრების აღმნიშვნელი სპეციალური ტერმინი. ძალზედ ძველი ტერმინი Dominium (ზმნა მოთვინიერებიდან) აღნიშნავდა ბატონობას და გამოიყენებოდა ყველა შემთხვევაში, როცა რომელიმე ნივთი

160

იმყოფებოდა ვინმეს ხელისუფლებაში. საკუთრების უძველესი სახე ცივილურ, კვირიტულ სამართალზე უძველეს საკუთრების უფლებას ეწოდებოდა Dominium ex iure Quiritum.

საკუთრება ამ უფლების მატარებელს აძლევდა შეუზღუდავ უფლებას და შესაძლებლობას გამოეყენებინა და განეკარგა აღნიშნული ნივთი (გასხვისება, დატვირთვა) და გამორიცხავდა სხვა, უცხო პირების ჩარევას კერძო მესაკუთრის ამ ნივთზე ბატონობის სფეროში; ხოლოდ კლასიკურმა იურისპრუდენციამ მიიჩნია საკუთრება, როგორც პირის შეუზღუდავი და განსაკუთრებული ბატონობა ნივთზე, როგორც უფლება, რომელიც განთავისუფლებული იყო ყოველგვარი შეზღუდვებისაგან საკუთარი არსით და აბსოლუტურ უფლებად საკუთარი დაცვის თვალსაზრისით. იუსტინიანეს სამართალში საკუთრებას აღნიშნავდნენ, როგორც ნივთზე სრულ ძალაუფლებას _ Plena in re potestas.

კლასიკოსების მიერ აღიარებულ და კანონით განმტკიცებულ ნივთზე მესაკუთრის სრული ბატონობის უფლება, იწვევდა კლასიკოსი იურისტების მხრიდან საკუთრების უფლების შინაარსის დაშლას მის შემადგენელ ნაწილებად. კერძოდ, პავლური თვლიდა, რომ სარგებლობისა და ნაყოფის მიღების უფლება (Ususfructus) შეადგენენ საკუთრების არსებით ნაწილს _ Pars dominii.

საკუთრების უფლების _ კერძო მიწის საკუთრების უფლება _ იზღუდებოდა უძველესი დროიდან. იმპერიის ეპოქაში საკუთრების ცნება დააზუსტეს იურისტებმა და ამ უფლების აღქმა ყოველთვის მოითხოვდა განსაკუთრებულ საფუძველს, რაც იწვევდა მნიშვნელოვან შედეგებს. მესაკუთრეს არ ევალებოდა მისი საკუთრების თავისუფლების მტკიცება და

პირიქით, სავალდებულო იყო საკუთრების შეზღუდვის საფუძვლების მკაცრი განსაზღვრა:

1. მიწის მესაკუთრე ვალდებული იყო საკუთარ მიწის ნაკვეთზე დაეშვა მეზობელი ყოველ მეორე დღეს ნაყოფის ასაკრეფად, რომელიც ცვიოდა იმ ხიდან, რომელიც დარგული იყო მეზობლის ეზოში.

2. მესაკუთრეს არ ევალებოდა ეთმინა მეზობლის შენობის ნაწილი, რომელიც გადმოჰყურებდა მის ნაკვეთის საზღვარს, ისევე როგორც მისი კედლის გამოწევა ნახევარ ფუტზე მეტად.

3. მესაკუთრეს უნდა გაეტარებინა გარკვეული ანაზღაურები სანაცვლოდ მის ნაკვეთზე ყველა პირი ვინც მიდიოდა ამ ნაკვეთის მეზობლად მდებარე სასაფლაოზე.

§2. თანასაკუთრება

161

საკუთრების უფლების განსაკუთრებული ხასიათი აიძულებდა რომაელ იურისტებს დაეშვათ რამდენიმე პირის საკუთრების უფლება ერთსა და იმავე ნივთზე. თუმცა მათ აღიარეს თანამესაკუთრეთა უფლება თანამფლობელობის ანუ ერთობლივ მფლობელობასა და სარგებლობაზე ნივთით. ნაყოფიც მათ მიერ შეიძინებოდა იდეალური ნაწილებით თუ ნივთით სარგებლობა სცილდებოდა დადგენილ წესებს, მაშინ საჭირო იყო ყველა მფლობელისა და მოსარგებლის თანხმობა. თანასაკუთრებას ეწოდებოდა Communio.

თითოეულ მესაკუთრეს შეეძლო გაესხვისებინა და დაეტვირთა თანასაკუთრებიდან საკუთარი წილი. ამავე მოცულობით თანამესაკუთრეებს შეეძლოთ დაეცვათ საკუთარი უფლებები მესამე პირებისგან.

მოსამართლეს თანასაკუთრების გაყოფისას შეეძლო საკუთარი შეხედულებისამებრ გამოეყო თანამესაკუთრეთა წილები, თუმცა გაყოფადი ნივთი მას უნდა შეეფასებინა სამართლიან ფასად Iusto preto aestimare.

§3. საკუთრების უფლების სახეები

ა) კვირიტული საკუთრება

კვირიტული სამართლის მიხედვით, საკუთრების უფლება ეკუთვნოდა მხოლოდ სრულუფლებიან რომაელ მოქალაქეებს და მათ ვისაც ჰქონდა Res comercii – Dominium ex iure Quritum. პირის რომაული უფლებაუნარიანობისა გარდა საჭირო იყო, რომ ნივთს უნარი ჰქონოდა მონაწილეობა მიეღო სამოქალაქო ბრუნვაში. ასე თუ ისე ნივთებიდან პირველ ყოვლისა ითვლებოდა: Res mancipi და კვირიტული საკუთრების შესაძენად დადგენილი ხელშეკრულებით ქონების შეძენის ისეთი სპეციალური ხერხები, როგორიც მანციპაცია ან უფლების ჩამონათვალში შედიოდა Res nec mancipi, რომელთა შეძენა არ მოითხოვდა განსაკუთრებულ ფორმალობებს;

ბ) პერეგრინების საკუთრება

არარომაელი მოქალაქეები (ლათინები და პერეგრინები) ემორჩილებოდნენ რომს საკუთარი სამშობლოს უფლებით (Origo). მათ Ius gentium-ის საფუძველზე მიეცათ საშუალება ჰქონოდათ რომის საკუთრების უფლება მხოლოდ მოძრავი ნივთების ბრუნვის სფეროში. უცხოელების მიერ შეძენილი საკუთრების უფლება დაიშვებოდა მხოლოდ პერეგრინების პრეტორის ედიქტით ფიქტიური სარჩელის მეშვეობით. ეს სარჩელი მიმართული იყო უფლების ხშირი დარღვევის წინააღმდეგ და იწვევდა დაჯარიმებას. სავარაუდოა, რომ პერეგრინები კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ მფლობელობითი ინტერდიქტებით;

გ) პროვინციული საკუთრება

162

პროვინციული მიწა იყო რომაელი ხალხის საკუთრება დაპყრობის უფლების საფუძველზე და ამ საკუთრებას ჰქონდა საჯარო-სამართლებრივი ხასიათი _ Res publicae;

დ) ბონიტარული ანუ პრეტონული საკუთრება - In bonis action publicana;

ე) საკუთრება იუსტინიანეს სამართალში

მიწის ნაკვეთებზე გაუქმდა დაყოფა კვირიტულ და პროვინციულ საკუთრებად და შემოიღებული იყო ერთიანი საჯარო რეგისტრაცია მიწის თაობაზე ყოველგვარი გარიგებების მიმართ. ამ რეგისტრაციას ეწოდა Transcriptis. ამიტომ იუსტინიანეს კანონმდებლობაში აღდგა მხოლოდ Dominum ex iure Quiritum.

§4. საკუთრების უფლების შეძენა ხელშეკრულებით

რომაელები ყოფდნენ საკუთრების შეძენის ხერხებს ცივილური სამართლისგან ხალხთა სამართლისადმი კუთვნილების ისტორიული ნიშნის მიხედვით.

საკუთრების გადაცემა დაიშვებოდა მხოლოდ იმ პირებს შორის, რომლებსაც უნარი ჰქონდათ შეეძინათ ან გაესხვისებინათ ქონება ან ხორციელდებოდა ხელშეკრულებებისა და გარიგებების გზით. აგრეთვე ანდერძით მემკვიდრეობით და კანონით მემკვიდრეობით.

კლასიკური პერიოდის სამართალში საკუთრების სახელშეკრულებო შეძენისათვის დაიშვებოდა სამი ხერხი: Mancipatio, In iure cession, Traditio. იუსტინიანეს სამართალში დარჩა მხოლოდ Traditio. საკუთრების უფლების სახელშეკრულებო გზით გადაცემის აუცილებელი პირობა იყო მხარეთა შეთანხმება საკუთრების უფლების შეძენისა და გასხვისების შესახებ.

ა) მანციპაცია

მანციპაცია იყო კვირიტული საკუთრების უძველესი წესი, რომელიც გულისხმობდა ნივთის რეალურ გადაცემას მისი გარკვეული საფასურად გაცვლის გზით ხუთი მოწმისა და მესასწორის თანდასწრებითა. ეს იყო ერთდოულად ყიდვაც და გადაცემაც, თუმცა ის თამაშდებოდა როგორც ნივთის არასასამართლო გზით გამოთხოვის მისია და გადასცემდა გამსხვისებელს ნივთის ფასად ლითონის ზოდს, რომლის ასაწონად უხმობდნენ მესასწორეს. ეს წესი გამოიყენებოდა ყველა ნივთის შესაძენად, რომლებიც მიეკუთვნებოდნენ Res mancipi. თავდაპირველად, გამყიდვლის მიერ გადაცემული ლითონი მართლა აიწონებოდა, ხოლო მოგვიანებით ამ რიტუალმა მიიღო სიმბოლური ხასიათი და გაიუსის დროს მანციპაცია გადაიქცა ფიქცურ გაყიდვად - Venditio imaginaria.

163

მანციპაციის განხორციელების წესმა საშუალება მისცა ამ გზით გაეყიდათ ნივთები განვადებით, გაეჩუქებინათ, წარედგინათ მზითვი, რადგან საშუალებას იძლეოდა გარიგების მომენტში გამყიდველისთის გადაეცათ მხოლოდ ღირებულების უმნიშვნელო ნაწილი. მანციპაცია გულისხმობდა, რომ მხარეებს ჰქონდათ უფლება ჩაბმულიყვნენ სამოქალაქო ბრუნვაში (Ius commercii). თუ გამსხვისებული არ იყო მესაკუთრე მანციპირებადი ნივთის, ხოლო ნამდვილი მესაკუთრე ამ ნივთს შემდგომში მოითხოვდა შემძენისგან, გამსხვისებელი ვალდებული იყო შემძენის სარჩელის საფუძველზე გადაეხედა ნივთის ორმაგი ფასი ანუ იმაზე ორჯერ მეტი, რაც მანციპაციის დროს იყო მოთხოვნილი; Furtum (ქურდობის) ანალოგიურად.

ბ) In iure cessio

საკუთრების უფლების გადატანის ეს წესი გულისხმობდა მოჩვენებით სასამართლო პროცესს: სასამართლო პროცესი საკუთრების უფლებისთვის შეუსაბამეს მიზანს შეეძინათ (გადაეცათ) საკუთრების უფლება (გაიუსი). როგორც მოჩვენებითი სასამართლო პროცესი ეს წესი გულისხმობდა მხოლოდ, იმ პირების დაშვებას პროცესებზე, ვინც დაიშვებოდა რომის სასამართლო პროცესზე. შემძენი ითხოვდა ნივთს, რომელსაც იძენდა, ხოლო გამსხვისებელი ან ეწინააღმდეგებდა ან აღიარებდა, რომ ეს ნივთი მართლაც მისია. პრეტორი, ვისი თანდასწრებითაც ხორციელდებოდა ეს პროცედურა ინ იურე წარმოების დროს კონსტანციით უკეთებდა მოსარჩელეს უფლებას და გამოსცემდა აქტს, რომელიც ამტკიცებდა მხარეთა ნებას.

გ) Tradicio

Tradicio - გადაეცმა. საკუთრების უფლების გადაცემის საშუალების სახით ტრადიციო შეითვისა ხალხთა სამართალმა _ Ius gentium, როგორც რომის სამართლის ნაწილმა. ტრადიციო მდგომარეობდა ნივთის ფაქტობრუივი მფლობელობის გადაცემაში გამსხვისებლიდან შემძენისათვის. ეს გადაცემა იყო წინასწარი შეთანხმების აღსრულება, რომელსაც დებდნენ მხარეები იმის შესახებ, რომ საკუთრება ერთი პირისგან გადაეცემა მეორეს. კლასიკურ

პერიოდში ტრადიციოს გამოყენება რეს მანციპი მიმართ ხორციელდებოდა არა კვირიტული, არამედ პრეტორული ბონიტარული საკუთრების შესაძენად.

ტრადიციოს გზით ნივთზე საკუთრების უფლების შესაძენად სავალდებულო იყო ის საფუძველი (Iusta causa Possessionis), რომლის გამოც გადაცემა ხორციელდებოდა. ეს საფუძველი კი იყო ორივე მხარის ნება, გაესხვისებინათ და შეეძინათ ნივთი. ეს ნება წინ უსწრებდა ნივთის გადაცემას, ხოლო თვით გადაცემა კი იყო დასკვნითი აქტი.

დ) სპეციფიკაცია

164

ახალი ნივთის შექმნა ერთი ან რამდენიმე სხვა ნივთისგან. იურიდიული სირთულე მაშინ წარმოიშობოდა, როცა დამამზადებელი ახალი ნივთის შესაქმნელად იყენებდა სხვა პირის კუთვნილ ნივთებს. საბინიანელი იურისტები თვლიდნენ, რომ თუ სპეციფიკატორმა დაამზადა ნივთი ანუ მატერიისა და ფორმის მესაკუთრე, მაშინ მას ეკუთვნოდა ნივთი მის ახალ სახეობაში. პროკულიანელები თვიდნენ, რომ ახალ ნივთზე საკუთრების უფლება აქვს მის შემქმნელს, ხოლო მასალის მესაკუთრეს აქვს დამამზადებლის მიმართ Actio furtis (ქურდობის გამო ჯარიმის გადახდის) და Condictio furtiva (მფლობელობის დაბრუნების) მოთხოვნის უფლება, ხოლო თუ ვერ დაიბრუნებს _ გასამრჯელოს გადახდის უფლება.

იუსტინიანეს სამართლით, სპეციფიკატორი ყოველთვის ხდებოდა ახალი ნივთის მესაკუთრე, თუ მან სხვის მასალას დაუმატა ნაწილობრივ საკუთარი მასალა.

§5.Usucapio _ შეძენა ხანდაზმულობით

ხანდაზმულობით შეძენა არის პირის მიერ საკუთრების უფლების შეძენა იმის ძალით, რომ პირი ნივთს ფლობდა გარკვეული პირობების არსებობის შემთხვევაში გარკვეული დროის განმავლობაში. ძველი ცივილური სამართალი იცნობდა ხანდაზმულობით შეძენის ისეთ სახეს, როგორცაა Usucapio. ამ დროს არ იყო სავალდებულო მფლობელობის კანონიერი საფუძველი და არც კეთილსინდისიერი მფლობელობა, თუმცა ამ წესიდან ოდითგანვე გამორიცხეს ნაქურდალი ნივთები. მათი შეძენა ხანდაზმულობით აკრძალა ჯერ XII დაფის კანონებმა, შემდეგ ატილიუსის (ქრ. შ-მდე III ს.), მოგვიანებით კი პლავტიუსის (ქრ. შ-მდე 70 წ.) კანონებმა.

ხანდაზმულობით შეძენა გამოიყენებოდა მხოლოდ იტალიური მიწების მიმართ და მხოლოდ რომაელ მოქალაქეთა შორის. მოგვიანებით, პროვინციის მიწებზე იმპერატორებმა შემოიღეს სასამართლო დაქვითვითი ხანდაზმულბის ინსტიტუტი, რასაც მიეცა პროცესუალური სახელწოდება Praescriptio longi temporis და რაც ნიშნავდა, რომ არ შეიძლებოდა შენარჩუნებილიყო ის უფლება, რომელსაც დიდი ხნით უგულვებელვყოფთ. პრესკრიფცია ეწოდებოა მინაწერს სამართლის ფორმულის თავში. (10 წელი თუ ერთ პროვინციაში ცხოვრობდნენ მოსარჩელე და მოპასუხე და 20 წელი თუ სხვადასხვა პროვინციაში); თანაც მნიშვნელობა არ ჰქონდა მოძრავ და უძრავ ნივთებს, გარდა საფუძვლისა, რომელიც ამართლებდა მფლობელობას. იუსტინიანემ ხანდაზმულობის კიდევ ერთი განსაკუთრებული ვადა შემოიღო _ 30 წ.

IV. მფლობელობა

165

Possessio _ მფლობელობა; Detentio (პყრობა). მფლობელობა (Possessio) არის ნივთზე ფაქტობრივი ბატონობა. ეს ინსტიტუტი წინააღმდეგობრივია, ვინაიდან ის თავის თავში აერთიანებდა სამართლებრივ და ფაქტობრივ ასპექტებს.

მფლობელობის ობიექტად მიიჩნეოდა მხოლოდ Res corporales სხეულებრივი ნივთები, ხოლო სხვა ფაქტობრივ შემთხვევებზე, რომლებიც დაცული იყო განსაკუთრებული ინტერდიქტებით (სერვიტუტებისა და სხვა სანივთო უფლებების) Res incerporales სახით რომაელი იურისტები ამბობდნენ რომ ესენია Quasi possessio.

როგორც უფლება, მფლობელობა იმდენად არსებობს, რამდენადაც ის აღიარებული და დაცულია პოზიტიური სამართლით. ვიწრო გაგებით საუბრობენ იურიდიული მფლობელობის შესახებ. ამ თვალსაზრისით განასხვავებენ მფლობელობასა (Possessio) და პყრობას (Detentio); ინდივიდისთვის სხეულებრივი ნივთის კუთვნილების ფაქტობრივ სიტუაციას, რომელიც მიღებულია მისი ოფიციალური აღიარებისა და დაცვისგან დამოუკიდებლად.

მფლობელობის, როგორც განსაკუთრებული სანივთო უფლების საგანისა ნივთის ფაქტობრივი, მატერიალური კუთვნილება, რომელიც ეფუძნება ნივთისა და ურთიერთობის უშუალო კავშირმფლობელობას, როგორც იურიდიული ვითარების ფაქტობრივი ხასიათი, რომის იურიდიული მეცნიერება განსაზღვრავს სამართლებრივი ურთიერთობის ნებელობითი ასპექტის განმარტებით ანუ Corpus - პირის ნივთთან მატერიალური, სხეულებრივი კავშირის გარდა გამოიყოფოდა Animus possidendi _ სურვილი, გადაწყვეტილება ფლობდე ნივთს. Animus - მფლობელობის, როგორც ფაქტობრივი ურთიერთობის სუბიექტური მხარის კონცეპტუალური გამოყოფა არ უარყოფს მფლობელობის, როგორც ინსტიტუტის სამართლებრივ ხასიათს. Animus-ზე გადატანილი აქცენტი ასახავს ამ ინსტიტუტის ნებელობით და სამართლებრივ ბუნებას.

უქონოს, მძინარეს, ჩვილს არ შესწავეთ უნარი გააცნობიერონ ნივთთან კავშირი და ამიტომ არ შეუძლიათ შეიძინონ მფლობელის უფლება.

ნებელობითი მომენტის არსებობა ათავისუფლებს მფლობელს ნივთთან მატერიალური კავშირის შენარჩუნების აუცილებლობისა და ვალდებულებისგან. მფლობელს შეუძლია განახორციელოს მფლობელობა Corpore (სხეულით) მესამე პირის მეშვეობით, აგრეთვე შეინარჩუნოს მფლობელობა Solo animo (შიშველი ნებით) მისი არყოფნის დროსაც.

რომაელები განასხვავებდნენ მართლზომიერ _ Possessio iusta და არამართლზომიერ Possessio in iusta (Vitiosa) მფლობელობას.

არამართლზომიერი მფლობელობაა ძალით (Vi), ფარულად (Clam) და პრეკარულად (Precario) მართლზომიერი მფლობელობა უნდა განვასხვავოთ Possessio bonae fideigan ანუ კეთილსინდისიერი მფლობელობისგან, როდესაც

166

მფლობელი საკუთარ თავს მესაკუთრედ თვლის, თუმცა პრაქტიკულად არ უარყოფს, რომ არ არის ნივთის მესაკუთრე, ვინაიდან საფუძვლიანად მიიჩნევს, რომ მის მიერ მფლობელობის განხორციელება არავის აყენებს ზიანს. მფლობელობის კეთილსინდისიერად კვალიფიკაციას დიდი მნიშვნელობა აქვს Usucapiosa და ნაყოფის შესაძენად Separatios მეშვეობით.

რომაელები განასხვავებენ Possessio civite და სატიტულო (რომელსაც წინ უსწრებენ Iusta causa) და უტიტულო მფლობელობას, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს Possessio naturalis (ბუნებრივი მფლობელობა), ან Detentio (პყრობას). მფლობელობა (პყრობა) მხოლოდ მაშინ მიიჩნევა ნივთის ფაქტობრივ ფლობად თუ წარმოიშობა იმ იურიდიული ფაქტის საფუძველზე, რომელიც მიიჩნევა საკმარისად მფლობელობის შესაძენად. ეს ფაქტი შეიძლება მივიჩნიოთ მართლზომიერად, როგორც წინამფლობელთან დადებული გარიგება ან უპატრონო ან მტრის ნივთის ხელში ჩაგდება ან არამართლზომიერად ნივთის მისაკუთრებად, თუ ის ხელში ჩაიგდეს უწინდელი მფლობელის ნების საწინააღმდეგოდ. ამ დროს წარმოიშობა არამართლზომიერი მფლობელობა.

სამართლებრივი საფუძვლის არსებობა მფლობელობის წარმოშობისთვის (In iusta causa Possessionis) განსაზღვრავს საკუთრებაში ნივთის შეძენის მართლზომიერებას ან ხანდაზმულობით (Usucapio), როცა მფლობელობისა და საკუთრების უფლების შეძენა ემთხვევა ერთმანეთსა (Possessio pro suo _ მფლობელობა როგორც საკუთარით).

მფლობელობის, როგორც განსაკუთრებული სანივთო უფლების სპეციფიკა ვლინდება მფლობელობის დაცვის განსაკუთრებულ ხასიათში. ასეთი დაცვა ხორციელდება არა სასამართლო განხილვის ფორმით, არამედ პრეტორის ბრძანებით _ ინტერდიქტული წარმოება. ადმინისტრაციული, საპოლიციო საშუალებებით მფლობელობის როგორც სანივთო უფლების, დაცვა გვიჩვენებდა, რომ მფლობელობა ეკუთვნის საზოგადოებას, საჯარო ორგანიზაციის წევრს და ადმინისტრაციულ მმართველობის ობიექტს.

V. სერვიტუტები

მფლობელობისა და საკუთრების ზემოჩამოთვლილი უფლებების გარდა, რომის სამართალმა განავითარა ნივთებზე მთელი რიგი უფლებები მათი შინაარსის გარკვეული შეზღუდვის გათვალისწინებით. ამ უფლებათა ობიექტი იყო, რა თქმა უნდა, სხვისი ნივთები, ამიტომ მათ ეწოდებოდათ Iure in re aliena. ეს უფლებები წარმოიშვა ძალიან ადრე და თანდათანობით ვითარდებოდა და შექმნა სხვადასხვა შინაარსის უფლებაოსილებათა გარკვეული ჯგუფი. ამ ჯგუფის შემადგენლობაში კლასიკური ეპოქის ბოლოს შევიდნენ სერვიტუტის, სუპერფიციუმისა და ემფითევზისის ინსტიტუტები და გირავნობა.

167

§1. სერვიტუტების ცნება

სერვიტუტები ეწოდებოდა სხვისი ნივთით სარგებლობის უფლებებს, რომლებიც წარმოიშობოდა ან გარკვეული მიწის ნაკვეთის ექსპლუატაციის შედეგად მიღებული სარგებლის შესაქმნელად ან გარკვეულ პირთა სასარგებლოდ.სიტყვა სერვიტუს აღნიშნავდა ნივთის მონობას, მის მიერ სამსახურის გაწევას ანუ ისეთ ურთიერთობას, რომლის დროსაც ნივთი, ნაკვეთი _ Praedium serviens _ ემსახურებოდა არა მარტო საკუთარ მებატონეს, არამედ გამოიყენებოდა მეზობელი გაბატონებული ნაკვეთიდან ეკონომიკური მოგების მისაღებად _ Praedium dominus _ ანუ ამ უკანასკნელი მიწის ნაკვეთის მებატონისათბის მოგების (სარგებლის) მოსატანად. ამ მებატონის უფლებას მომსახურე ნივთზე ასევე ეწოდებოდა სერვიტუტი. შემდგომში ტერმინი სერვიტუს გავრცელდა მთელ რიგ მსგავს ურთიერთობებზე. მომსახურე ნივთის მესაკუთრე ვალდებული იყო ან თავი შეეკავებინა ნივთებზე იმ გარკვეული ზემოქმედებისაგან, რომელსაც ის განახორციელებდა საკუთარ ნივთზე, თუ იქნებოდა თავისუფალი სხვა პირის სანივთო უფლებებისაგან. სერვიტუტი, რომელიც მდგომარეობს მოქმედებისაგან თავის შეკავებაში: მიწის ნაკვეთის მესაკუთრე მოვალეობას იღებს არ ააშენოს გარკვეულ სიმაღლეზე მეტი ნაგებობა ან ითმინოს სხვა პირის მოქმედება ნივთის მიმართ, რომელიც მესაკუთრეს შეეძლო აღეკვეთა, თუ ნივთი არ იქნებოდა დატვირთული სერვიტუტით _ რომელიც მდგომარეოდა იმაში, რომ მას უნდა დაეშვა საკუთარი ნივთის გამოყენება მეზობლის მიერ მისი საქონლის წყალსატევთა გადასარეკად. დადებითი მოქმედებების შესრულების დავალდებულება სერვიტუტს არ შეეძლო. თუმცა რომის სამართალმა იცოდა კიდევ ერთი სერვიტუტი - ნაგებობის სიმძიმის გამწევი, რომლის დროსაც დატვირთული ნაკვეთის მესაკუთრეს ევალებოდა საყრდენების რემონტისა და აღდგენის წარმოება. სერვიტუტით დატვირთული ნაკვეთის მესაკუთრეს მუდმივად ევალებოდა ვარგის მდგომარეობაში ჰქონოდა მისი ნაკვეთი, რათა გაემაგრებინა ნაგებობა, რომლის მესაკუთრეს ეკუთვნოდა სერვიტუტი. სერვიტუტი არის უფლება სხვის ნივთზე. ვინაიდან მესაკუთრისათვის საკუთარ ნივთში არის გაერთიანებული ამ ნივთით სარგებლობის ყველა უფლება, შემუშავებულ იქნა ძირითადი დებულება - Nemini res sua servit - საკუთარი ნივთი არავის არ ემსახურება ანუ დაუშვებელია სერვიტუტის უფლება საკუთარ ნივთზე.

§2. სერვიტუტების წარმოშობა

1. In iure cessios გზით ყველა სახის სერვიტუტისათვის, ხოლო სასოფლო სერვიტუტთან მიმართებაში მანციპაციით;

2. რესპუბლიკის პერიოდის დასაწყისში დასაშვები იყო სასოფლო სერვიტუტის შეძენა ხანდაზმულობით არანაკლებ 25 წლისა ანუ მხოლოდ ერთი პირობის

168

შესრულება: Lex Scribonia გააუქმა სერვიტუტის დადგენის წესი. (ციცერონის შემდეგ);

3. საერთო საკუთრების გაყოფის პროცესში ქონების გაყოფისას მოსამართლეს შეეძლო სასერვიტუტო ერთიერთობების დამყარება გასაყოფთა შორის თანასწორობის დამყარების მიზნით და ამას აკეთებდა შემდეგნაირად: ერთს მისცემდა დიდ ნაწილს, მეორეს - კომპესაციას უკეთებდა ამ პირველზე ნაკლები სერვიტუტის დამყარებით;

4. ბოლოს, გარდაცვალებასთან დაკავშირებით წარმოშობილ გარიგებზე - Mortis causa - მამკვიდრებელს ანდერძში შეეძლო დაევალდებინა მემკვიდრისათვის სერვიტუტის დადგენა სხვა პირებისათვის უარის თქმის გზით.

§3. სერვიტუტის სახეები

უძველესმა რომაულმა სამართალმა იცოდა მხოლოდ სასოფლო სერვიტუტები, რომლის დროსაც ერთი მიწის ნაკვეთისათვის მისი მესაკუთრის სასარგებლოდ მეორე მიწის ნაკვეთის დამორჩილება იყო გაბატონებული ნაკვეთის სამეურნეო სარგებლობის ეკონომიკური ანაზღაურების ფორმა. ასეთი სერვიტუტები წარმოიქმნენ მცირე და დანაწევრებული მიწათმფოლებელობისაგან, როცა ცალკეული ნაკვეთები არ იყვნენ სამეურნეოდ დამოუკიდებელნი.

მათ არ შეეძლოთ მხოლოდ საკუთარი საშუალებებითა და რესურსებით დაეკმაყოფილებინათ გადაუდებელი სამეურნეო მოთხოვნილებანი თუ არ შექმნიდნენ მუდმივ კავშირსა და ურთიერთშევსებას ახლომდებარე ნაკვეთებთან.

თავდაპირველად ამ გზით იურიდიულად კმაყოფილდებოდა მიწის ნაკვეთების სასოფლოსამეურნეო გამოყენების ინტერესები. მათი სასოფლო-სამეურნეო მომსახურება დგინდებოდა სასოფლო ნაკვეთების სერვიტუტები - Servitudes praediorum rusticorum. მათ რიცხვს მიეკუთვნებოდა მიწები ნაგებობების გარეშე ან სადაც ნაგებობები ატარებდნენ მხოლოდ მომსახურე ხასიათს სასოფლო-სამეურნეო წარმოების ურთიერთობებში.

მხოლოდ მოგვიანებით, როცა ქალაქი რომი გაიზარდა და გადაიქცა უზარმაზარი იმპერიის გაცხოველებულ ცენტრად, წარმოიშვა საქალაო სერვიტუტები, რომლებიც გამოყენებოდა განაშენიანებული მიწის ნაკვეთების მიმართ - Servitudes praediorum urbanorum. სერვიტუტების ყველა სახემ ქალაქში საკმაოდ დიდი გამოყენება ჰპოვეს.

§4. სასოფლო (მიწის) სერვიტუტები

169

ყველა სასოფლო სერვიტუტი განუხრელად არის დაკავშირებული გაბატონებულ ნივთთან - Praedium dominans. ისინი გულისხმობდნენ ორი განცალკევებული მიწის ნაკვეთის არსებობას - Fundus servit funda - ერთი ნაკვეთი ემსახურება მეორეს. სასოფლო სერვიტუტის შინაარსი უნდა აკმაყოფილებდეს შემდეგ ძირითად პირობებს: სერვიტუტი უნდა უზრუნველყოფდეს გაბატონებული ნაკვეთის ინტერესებს და ანიჭებდეს მას სარგებელს, თუმცა არ იყო სავალდებულო, რომ სერვიტუტს უშუალოდ გაედიდებინა გაბატონებული ნაკვეთის შემოსავლიანობა და გაეზარდა მისი ღირებულება. მას უნდა დაეტვირთა გაბატონებულ ნაკვეთთან დაკავშირებული ნაკვეთი, რათა შესაძლებელი ყოფილიყო მისი მომსახურება, თუმცა საჭირო იყო მათი უშუალო შემხებლობა. ასეთია ამ წესის არსი - ნაკვეთები უნდა იყოს მეზობლად მდებარე.

სერვიტუტს უნდა უზრუნველეყო მისი ბუნებრივი რესურსებით გაბატონებული ნაკვეთის მესაკუთრის მოთხოვნილებათა მუდმივი მომსახურება და არ უნდა წარმოქმნილიყო თვითნებურად და შემთხვევით - Perpetua causa, utilitas perpetua. ვიდრე ხორციელდებოდა ეს მუდმივი მიზანი, განაგრძობდა არსებობას სერვიტუტი, რა ცვლილებებიც არ უნდა მომხდარიყო სასოფლო ურთიერთობათა სუბიექტებში ან ნაკვეთის გასხვისების ან მისი მემკვიდრეობით გადაცემის შემთხვევაში. სერვიტუტი განუყოფელი რჩებოდა და მხოლოდ სასერვიტუტო უფლებები ნაწილდებოდა. თუ გაბატონებული ნაკვეთი რამდენიმე მემკვიდრეზე გადავიდოდა, მაშინ თითოეულ მათგანს უფლება ჰქონდა ესარგებლა მომსახურე ნაკვეთის შესაბამისი წილით - Servitus per partes retinetur - თითოეული იღებდა წყლის იმ ნაწილს, რომელიც საჭირო და შესაბამისი იყო მისი ნაკვეთის მოცულობისა.

§5. სასოფლო სერვიტუტების სახეები

სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთების შესაბამისად დადგენილ სერვიტუტებს ეწოდებოდათ Iura praediorum rusticorum სერვიტუტები. მათ რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ საგზაო და წყლის სერვიტუტები, მაშინაც კი, როცა ისინი ცალცალკე შემთხვევაში განკუთვნილნი იყვნენ საქალაქო მიწის ნაკვეთებისათვი. მათ შორის უნდა გამოიყოს ოთხი უძველესი სერვიტუტი:

ა) Iter - ქვეითად, ცხენით გავლის უფლება;

ბ) Actus - საქონლის გადარეკვის უფლება;

გ) Via - დატვირთული ურმით ან ოთხთვალით გავლის უფლება;

დ) Aquaeductus - წყლის გაყვანის უფლება.

170

მოგვიანებით სასოფლო სერვიტუტების რიცხვს მიეკუთვნებოდა წყლის ამოღების უფლება, წყალსაცავთა საქონლის გარეკვის უფლება, საქონლის საძოვრად გარეკვის უფლება.

იმ სერვიტუტებს, რომლებიც შეიქმნა განაშენიანებული ნაკვეთებისათვის - საქალაქო სერვიტუტები ეწოდა - Iura praediorum urbanorum. მათი ძირითადი სახეებია:

ა) უფლება გამოიყო თავისათვის სახურავი ან რითაც შეიჭრები სხვის საჰაერო სივცეში - Servitus protegendi;

ბ) უფლება დაამაგრო საყრდენები სხვის კედელზე - Servitum tigni immittendi;

გ) უფლება მიაშენო ნაგებობა სხვის კედელს ან დააყრდნო ის სხვის საყრდენზე - Servitus oneris ferendi.

მოგვიანებით საქალაქო სერვიტუტებს მიეკუთვნა:

1) წვიმის წყლის ჩადინება-გადინების უფლება;

2) წყლის ჩაშვების უფლება;

3) სიბინძურეების გამწმენდი არხების მშენებლობა-გაყვანის უფლება;

4) უფლება მოითხოვო, რომ არ იქნას დაფარული ფანჯრები, რომ არ იქნეს დარღვეული ხედი, უფლება მოითხოვო ნაგებობის აშენება, დადგენილი სიმაღლის მეტი.

§6. პირადი სერვიტუტები

1. Usufructus - უზუფრუქტი

პირადი სერვიტუტი ეწოდებოდა სამისდღეშიო უფლებას სარგებლობდე სხვისი ნივთით. პირადი სერვიტუტების ძირითადი სახე იყო: Uzufruqti, Usus, Habitatio, Operae servorum vel animalium.

Usufructus - სხვისი ნივთით სარგებლობის ყველაზე გავრცელებული უფლება. უფლებამოსილ პირს ეწოდებოდა უზუფრუქტუარი და მას შეეძლო ესარგებლა როგორც თვით ნივთით (Uti), ისე ამოეღო მისი ნაყოფი (Frui) და ამავე დროს არ უნდა დაერღვია ან დაეზიანებინა თვითონ ნივთი ანუ უზუფრუქტი იყო თვით ნივთით და მისი ნაყოფით სარგებლობის უფლება. ამ ნაყოფის ამოღებით იმ პირობის, რომ ხელშეუხებელი იქნებოდა მისი სამეურნეო დანიშნულება. ამ უფლებით მოსარგებლეს უნდა ესარგებლა ამ ნივთით, როგორც ეკადრება კარგ, ყაირათიან

171

მეურნეს და დაეცვა ნივთით სარგებლობის ყველა წესი. მოსარგებლე ხდებოდა ბუნერივი ნაყოფის მესაკუთრე მათი მოკრეფის მომენტიდან - Perceptio, ვიდრე მოქმედებდა უზუფრუქტი, მესაკუთრეს არ ჰქონდა უფლება ნივთიდან მიღებულ შემოსავალზე და მისი საკუთრება იყო მხოლოდ შიშველი - Nuda proprietas, ანუ მესაკუთრეს შეეძლო გადაეცა მისი საკუთრების უფლება სხვა პირისათვის, დაეტვირთა ის სხვა სერვიტუტით, მაგრამ ისე, რომ ამით არ დაზიანებულიყო უზუფრუქტი. უზუფრუქტის საგანი შეიძლება ყოფილიყო ნივთი, რომლით სარგებლობაც შესაძებელია იყო მათი დაზიანების (მოხმარებით) ან განადგურების გარეშე. უზუფრუქტუარს შეეძლო გარკვეული იმ მოვალეობების მიღება, რომლებიც ფორმალურად დადგენილი იყო ზეპირი ფორმის ხელშეკრულებით _ Stipulatio. მას უნდა ეზრუნა ნივთის მუდმივ სარგებლობასა და შემოსავლიანობაზე, ფაქიზად და ყაირათიანად მოპყრობოდა მას და დაეცვა დაზიანებისაგან. ნივთზე ყველა ხარჯებს იხდიდა უზუფრუქტუარი. მათ შორის გადასახადებსა და გამოსაღებს. დაბრუნებისას ნივთი უნდა ყოფილიყო იმ მდგომარეობაში, რომ ვარგისი ყოფილიყო შემდგომი სწორი გამოყენებისა და სარგებლის მოსატანად. ამ მოვალეობათა შესრულების უზრუნველსაყოფად, ასევე უზუფრუქტუარის გარდაცვალების შემდეგ უზუფრუქტის დაბრუნებისათვის შემოღებული იქნა პრეტორული უზრუნველყოფა სტიპულაციის გზით - Cautio usufructarua. უზუფრუქტი იდეალურ წილებში შეიძლება ეკუთვნოდეს რამდენიმე პირს. შესაძლებელი იყო ერთი რომელიმე გარკვეული წილით სარგებლობაც სხვა მის დანარჩენ ნაწილებზე საერთო საკუთრების არსებობის შემთხვევაში - Partes pro indiviso, usufruqtus. ეს ერთადერთი სერვიტუტი იყო, რომლის დროსაც დაიშვებოდა ასეთი დაყოფა. როგორც წმინდა პირადი სერვიტუტი, უზუფრუქტი არ ექვემდებარებოდა მემკვიდრეობით გადაცემას, გასხვისებას, თუმცა, პირადი სარგებლობის (მაგრამ არა უფლების) განხორციელება გასხვისდებოდა. უზუფრუქტორის გარდაცვალების შემდეგ უზუფრუქტი წყდებოდა და მემკვიდრეს მესაკუთრისათვის უნდა დაებრუნებინა სარგებლობის საგანი.

Usus - ეს იყო შეზრუდული მოცულობით სხვისი ნივთით სარგებლობის უფლების ფორმა. ასეთ მოსარგებლეს ნაყოფიდან ეძლეოდა იმდენი, რამდენიც მას სჭირდებოდა საკუთარი მოთხოვნილებები დასაკმაყოფილებლად. მოსარგებლეს არ შეეძლო არც თავისი უფლების სხვისათვის გადაცემა, არც ამ უფლების სხვისათვის გაყოფა. მოსარგებლეს შეეძლო დაეშვა სარგებლობასთან მისი ახლობლები. Usus შეიძლება ეკუთვნოდეს რამდენიმე პირს, თუმცა არ იყოფა. მოსარგებლის მოვალეობებს ასევე უზრუნველყოფენ Cautio-ს გზით.

Habitatio - იყო სამისდღეიო უფლება ცხოვრობდე სხვის სახლში ან სახლის ნაწილში. უფლებამოსილ პირს შეეძლო ან თვითონ ეცხოვრა სახლში ან გაექირავებინა იგი. ამ უფლების სხვისათვის უსასყიდლოდ დათმობა დაუშვებელი იყო. Operae servorum vel animalum - სამისდღშიო უფლება ისარგებლო სხვისი მიწით ან ცხოველით. შეიძლებოდა მათი გაქირავებაც.

172

§7. სერვიტუტის შეწყვეტა

1. უფლებამოსილი პირის მიერ პროცესუალურ ფორმაში საკუთარი უფლების დათმობით მესაკუთრისათვის (In iure cessio);

2. გაქვითვითი ხანდაზმულობით - პირადი სერვიტუტები გაიქვითებოდა მათი შეუსრულებლობის შემთხვევაში ნონ უსუს - 2 წლის განმავლობაში უძრავ და 1 წლის განმავლობაში მოძრავ ქონებაზე;

3. სერვიტუტი წყდებოდა, როცა მომსახურე ნაკვეთის მესაკუთრე შეიძენდა საკუთრების უფლებას გაბატონებულ ნაკვეთზე ორი უფლების ურთიერთშერწყმის ძალით: Nemini (Nulli) res sua servit. პირადი სერვიტუტების შემთხვევაში საკუთრებისა და სამოსდღეშიო სარგებლობის უფლების შერწყმის ერთი პირის - უფლებამოსილი _ ხელში და სახით ისეთივე შედეგი მოჰქონდა, როგორც სასოფლო სერვიუტუტების დროს.

4. პირადი სერვიტუტების წყდებოდა მათი ობიექტის ხასიათში არსებითი ვცლილებების შეტანის შენთხვევაში, რაც გამოიწვევდა პირადი გამოყენებისათვის მათი უნარი სარსებით შეცვლას. მაგალითად, ცეცხლისაგან შენობის განადგურება. ასეთივე გავლენას ახდენდა უფლებამოსილი პირის სიკვდილი ან მის მიერ უფლებაუნარიანობის დამცრობა _ Capitis deminutio.

§8. სერვიტუტების დაცვა - Actio confessoria.

მესაკუთრის მსგავსად, სერვიტუტზე უფლებამოსილ პირს შეეძლო დაეცვა თავი როგორც არსებული, ისე სამომავლო უფლებების დარღვევისგან და მოეთხოვა წართმეული სერვიტუტის _ Usufructus - დაბრუნება, აგრეთვე იმ მდგომარეობისა და ვითარების აღმოფხვრა, რაც მის უფლებებს არღვევდა. მის კუთვნილ სარჩელს თავდაპირველად ეწოდებიდა Vindicatio servitutis, მოგვიანებით კი Actio confessoria. იუსტინიანეს სამართალში ამ სარჩელს აძლევდნენ ყველას წინააღმდეგ, ვინც ხელს უშლიდა უფლებამოსილ პირს განეხორციელებინა თავისიუფლებები, მიუხედავად იმისა, ეკუთვნოდა თუ არა დამრღვევს მომსახურე ნივთი. Actio confessoria-ს მიზანი აახლოვებდა მას მესაკუთრისათვის მიცემულ Actio negatoria-სთან. სასარჩელო მოთხოვნა მიმართული იყო მდგომარეობის აღდგენისაკენ, სასოფლო ან პირადი სარგებლობის შესაბამისად. სამომავლოდ ყოველგვარი დარღვევისაგან დაცვის უზრუნველსაყოფად და მიყენებული ზიანის ასანაზრაურებლად.

§9. დაცვის სხვა საშუალებები

173

პრეტორული ედიქტით დადგინდა სასოფლო სერვიტუტების დაცვის სხვა საშუალებები, რაც მფლობელობითი ინტერდიქტის ანალოგიური იყო: Interdicta utilia de aqua, de rivis, de fonte aquaenaustu [წყლი, საგზაო და წყლის დასალევად (წყალსატევზე გასასვლელი სერვიტუტების დაცვა)].

კლასიკურ სამართალში ნახსენებია კეთილსინდისიერი მფლობელის სარჩელი (Actio Publiciana), რაც ემსახურებოდა სერვიტუტების გამარტივებულ დაცვას Actio confessoria-სთან შედარებით. იუსტინიანეს სამართალში კონფესორული სარჩელი იმ სერვიტუტების დასაცავად გაიცემოდა, რომლებიც დადგენილია Traditio - ნივთის წარმოსადგენი გადაცემის, ისე სარგებლობის პასიური დაშვების (Pati patientiaა) და მფლობელობითი ხანდაზმულობის - Longe possessio მეშვეობით.

VI. სუპერფიციუმი და ემფითევზისი

§1. სუპერფიციუმი

სუპერფიციუმი და ემფითევზისი იყო სხვისი ნივთით სარგებლობის სამემკვიდრეო და განკარგვითი უფლებები, რომლებიც ადგენდნენ შენობის ქვეშ სხვისი მიწით ერთ შემთხვევაში სუპერფიციუმი და დასამუშავებლად - ემფითევზისი _ სარგებლობის უფლებას. ორივე ინსტიტუტის ელემენტები ყალიბდებოდა ერთდროულად რომისა და პროვინციულ სამართალში, ხოლო სხვის ნივთზე უფლების ძალა და მნიშვნელობა მათ შეიძინეს გაცილებით გვიან, პრეტირული სამართლის გავლენითა და ზემოქმედებით. Usufrustus, Habitatio _ სერვიტუტისაგან ისინი განსხვავდებოდნენ სხვისი ნივთით სარგებლობის ძალზე ვრცელი უფლებეით, რაც გვაგონებდა საკუთრების უფლებას და რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ისინი გადაიცემოდა მემკვიდრეობით და შესაძლებელი იყო გასხვისებულიყო. ქირავნობისა და იჯარისაგან სუპერფიციუმი და ემფითევზისი განსხვავდებოდა ამ უფლებების დაცულობით ყველა სახის დარღვევისაგან, მაშინ როცა იჯარა და ქირავნობა იყო ვალდებულებითი ურთიერთობები და მათი დაცვა ატარებდა პირად ხასიათს. სუპერფიციუმი. ფართო გაგებით Surepficies ნიშნავს ყველაფერ იმას, რაც შექმნილია მიწის ზემოთ და მიწის ქვეშ და დაკავშირებულია მიწის ზედაპირთან. როგორც განსაკუთრებული სამართლებრივი ურთიერთობა, ის წარმოადგენს სხვის მიწაზე დაშენებული ნაგებობით ხანგრძლივი დროით სარგებლობის უფლებას, რომელზეც დაშვებულია მემკვიდრეობით გადაცემისა და განკარგვის რეჟიმი. შენობის აგება წარმოებდა მიწის ნაკვეთის დამქირავებლის (სუპერფიციარის) ხარჯზე. ნაგებობაზე საკუთრების უფლება ენიჭებოდა მიწის მესაკუთრეს - ყველაფერი, რაც დედამიწის ზედაპირზეა და მიწასთანაა დაკავშირებული, წესის შესაბამისად, მიწის მესაკუთრეს ეკუთვნის. თუმცა სუპერფიციალური ხელშეკრულების მოქმედების მთელ ვადაში შენობით სარგებლობის უფლება ენიჭებოდა მხოლოდ სუპერფიციარს.

174

კლასიკოსი იურისტები სუპერფიციუმს განიხილავდნენ როგორც სხვის ნივთზე უფლებას - Ius in re aliena, რომლის ერთი პირიდან მეორეზე გადაცემა დასაშვები იყო მიუხედავად იმისა, საკუთრების უფლება მიწაზე შენარჩულებული იყო უწინდელი მესაკუთრის მიმართ თუ გასხვისებული იყო სხვა პირზე. ისტორიულად შეთანხმება სუპერფიციუმის შესახებ წარმოიშვა სახელმწიფოს ან ქალაქის კუთვნილი მიწების მიმართ - Loca Publica, რომელთა გაყიდვაც არ დაიშვებოდა. ეს შეთანხმება საჯაროსამართლებრივი ხასიათის იყო. ნაგებობის ასაშენებლად გაცემული მიწის ნაკვეთის საფასურად დამქირავებელი დადგენილ ვადაში სახელმნწიფოს სასარგებლოდ იხდიდა ქირას - მიწის გადასახადს - Solarium.

ამრიგად, ეს ურთიერთობა ვალდებლებითი ხასიათის იყო, მაგრამ შემდეგში განვითარდა პრეტორის მიერ და მოიპოვა ნივთზე უფლების მნიშვნელობის შინაარსი - Us in re. ახლა სუპერფიციუმი განიხილებოდა როგორც მიწის ზედაპირიდან იურიდიულად გამოცალკევებული ნივთი და რომელსაც ჰქონდა ასევე განცალკევებული სამართლებრივი რეჟიმი. პრეტორმა მიანიჭა სუპერფიციარს ინტერდიქტი სუპერფიციუმის შესახებ - Interdictum de siperficie, uti possidentis interdiqtis მსგავსად, რაც მიზნად ისახავდა სარგებლობის უფლების დაცვას მესამე პირებისაგან. პრეტორის დაპირების თანახმად, სუპერფიციარი იღებდა სარჩელს ნივთზე - საკუთრების დასაცავად გაცემული სარჩელის მსგავსად. ის გაიცემოდა ნაგებობის მფლობელობის დაკარგვის შემთხვევაში. სუპერფიციარი ვალდებული იყო დადგენილ ვადაში მიწის მესაკუთრისათვის გადაეხადა მიწის რენტა (Solarium). ეს გადასახადი შეიცავდა არა მარტო მიმდინარე, არამედ ყველა ძველ და გადაუხდელ, წლების მანძილზე დაგროვილ გადასადებს. გარდა ამისა, სუპერფიციარი იხდიდა სახელმწიფო გადასახადებსა და გამოსაღებს.

მესაკუთრეს არ შეეძლო თვითნებურად წაერთმია სუპერფიციარისათვის მისი უფლებამოსილებანი, ხოლო თუ გადააცილებდა გადახდის ვადას, მაშინ იგი აღძრავდა სარჩელს საკუთრების უფლების დასაცავად.

§2. ემფითევზისი

იუსტინიანეს კომპილაციებში ტერმინი Ager emphiteuticarius გამოიყენება სხვა ცნების Ager vectigalisis სინონიმად. თუმცა, კლასიკური პერიოდის იურისტებმა ამ ცნებებს სხვადასხვა მნიშვნელობა მიანიჭეს. Ager vectigalis. იტალიური ქალაქები, უპირველეს ყოვლისა, რომლის სახელმწიფო და ქურუმთა კოლეგიები, საკუთარ ნაკვეთებს ხშირად იჯარით გასცემდნენ, რადგან აცნობიერებდნენ, რომ იურიდიულ პირებს ნაკლები შესაძლებლობები ჰქონდათ სოფლის მეურნეობის ვაჭრობის ან სამრეწველო საქმიანობის განსახორციელებლად. ასეთი იჯარა საკმაოდ ხანგრძლივი დროის იყო და, ზოგჯერ, სამუდამოც კი, რადგან მოიჯარეს შეეძლო მემკვიდრეობით გადაეცა საკუთარი ვალდებულებანი. იჯარის მთავარი პირობა საიჯარო გადასახადის (Vestigal) დროული და უტყუარი გადახდა იყო. მოიჯარეს

175

მესამე პირების მხრიდან საკუთარი უფლებების დაცვის მიზნით უნდა მიემართა ნაკვეთის მეპატრონისათვის შუამავლობის გაწევის მიზნით, ვინაიდან მოიჯარე სანივთო უფლებებს არ ფლობდა. თუმცა, ვინაიდან იურიდიული პირი გაცილებით მძიმე და უმოქმედოა, ვიდრე ფიზიკური პირი, სანივთო უფლებების დაცვის თვალსაზრისით, გადაწყდა, რომ მიზანშეწონილი იქნებოდა, თუ მოიჯარე დამოუკიდებლად მოიპოვებდა დაცვის უფლებებს და არ იქნებოდა დამოკიდებული მეპატრონის შუამავლობაზე. ამ მიზნით, (სავარაუდოდ, Responsa prudentum და არა პრეტორული ედიქტის საფუძველზე), მას მიენიჭა Actio in rem (ვესტიგალის აცტიო), რითაც მისი საიჯარო უფლებები გადაიქცა სანივთო უფლებად (Ius in re aliena); გარდა ამისა, მას მოეთხოვებოდა წარმოშობილი მფლობელობის განხორციელება.

ამიერიდან, მოიჯარე მისი ნაკვეთიდან ნაყოფსაც იძენდა, თანაც ნაყოფის სეპარატიო მომენტიდან. მისი ეს უფლება გასხვისებადი და სამემკვიდრეო გახდა. რამდენიმე უფლებამოსილ პირს აღარ შეეძლო ნაკვეთის რეალურ ნაწილებად დაყოფა. მოუსავლიან წლებში მოიჯარეს საიჯარო გადასახადის დაწევის უფლებაც შეეძლო მოეთხოვა.

Ager emphyteuticarius. ემფითევზისის ინსტიტუტი არის რომეულ სახელმწიფო მოხელეთა ისეთი ქმედება, რომელიც მიზნად ისახავდა საშუალო დონის საგლეხო მიწათმფლობელობის შექმნას. ამ მიზნით, ქრ.შ-ის II საუკუნიდან მოყოლებული პროვინციაში მდებარე იმ აუთვისებელი მიწების უზარმაზარი ფართობები, რომლებსაც ან მონარქია მთლიანად, ან იმპერატორი კერძო საკუთრებაში ფლობდა, დასამუშავებლად გადაეცა მოიჯარეებს სამემკვიდრეო-საიჯარო უფლებით. იჯარის ეს ფორმა შემდეგში გამოიყენეს საეკლესიო ნაკვეთების, პროვინციული ქალაქებისა და დიდგავროვანთა სამფლობელოების მიმართ. ემფითევტისა და იტალიის აგერ ვესტიგალის მოიჯარის უფლებები იდენტური იყო. მას ენიჭებოდა სხვის ნივთზე სანივთო უფლებები (Ius praedii), თუმცა, სხვისი ნივთით სარგებლობის ამ ორ კატეგორიას შორის არსებითი განსხვავება მაინც იყო: ემფითევტას მოუსავლიან წლებში არ შეეძლო საიჯარო გადსახადის დაწევის მოთხოვნა. ემფითევტისათვის მინიჭებული გაყიდვის უფლება შეზღუდულია უპირატესი შესყიდვის უფლებით.

თუმცა, პრაქტიკამ ეს განსხვავებები საბოლოოდ აღმოფხვრა, რის გამოც, იუსტინიანეს კანომდებლობაში აგერ ვესტიგალის პირდაპირ გათანაბრებულია Ager emphyteuticarius-თან, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენამდე არ მოუღწევია იმ კანონს, რომლითაც მოხდა მათი გაიგივება.

ემფითევზისი არის სხვისი მიწის ნაკვეთით (გამონაკლის შემთხვევაში ნაგებობით) სარგებლობის და მისგან ნაყოფის მიღების სრული სანივთო, სამემკვიდრეო და გასხვისებადი უფლება, რომელიც გარკვეული საოჯარო გადასახადის გადახდის გარდა, არ მოითხოვს რაიმე სახის შეზღუდვას, თუმცა, იმ პირობით, რომ მოიჯარე არ გააუარესებს მიწის ნაკვეთის უწინდელ მდგომარეობას.

176

ემფითევტას გააჩნია ნაკვეთით სარგებლობისა და მისგან ნაყოფის მიღების შეუზღუდავი უფლება (ამაში არ შედის განძის მითვისება). ნაყოფის ან ნამატის მიღების უფლება მას გააჩნია მათი ნაკვეთიდან სეპარატიოს თანავე. მოიჯარეს შეუძლია ნივთის სუბსტანციის შეცვლა, თუმცა, მისი გაუარესების გარეშე. ვინაიდან ეს არის გასხვისებადი და სამემკვიდრეო უფლება, ემფითევტას შეუძლია ნივთის განკარგვა როგორც სიცოცხლეში, ისე გარდაცვალების შემდეგ, საკუთარი უფლებების პერიოდში ნივთზე სერვიტუტების დადგენა და დატვირთვა, გარდა ცალმხრივი Derelictio (მიტოვება), ანუ ნივთზე უარის თქმა მისი მიტოვების განზრახვით. ნებისმიერი სახის დარღვევისაგან ემფითევტას უფლებას იცავს უტილიტერ სასარგებლოდ მინიჭებული მესაკუთრის ყველა სარჩელი: Re vindication, Negatoria, Confessoria, Publiciana in rem actio. გარდა ამისა, ემფითევტასა და ნივთის მეპატრონეს შორის დადებული, სამართლებრივი ურთიერთობის საფუძვლად გამხდარი, გარიგებიდან წარმოშვება ურთიერთსანაცვლო პირადი სარჩელი.

§3. ემფითევტას მოვალეობები

1. მან არ უნდა დაუშვას მიწის ნაკვეთის გაუარესება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, იუსტინიანეს კანონით, მეპატრონე მას ემფითევზისს ჩამოართმევს;

2. მან უნდა გადაიხადოს გამოსაღები, რომელიც მიწის ნაკვეთის მიმართაა დადგენილი. თუ სამი წლის განმავლობაში ის არ გადაიხდის ამ გამოსაღებს, ნაკვეთის მეპატრონეს ემფითევზისის ჩამორთმევის უფლება აქვს;

3. ემფითევტამ მიწის ნაკვეთის მეპატრონეს უნდა გადაუხადოს ყოველწლიური გადასახადი, რომლის ოდენობაც განისაზღვრება ემფითევზისის დადგენისას. ამ მოვალეობისაგან ემფითევტას ათავისუფლებს (იმპერატორ ზენონის კანონით) მხოლოდ ნაკვეთის მთლიანი და არა ნაწილობრივ განადგურება, ვინაიდან გადასახადი გულისხმობს არა სარგებლობის უფლების ანაზღაურებას, არამედ მეპატრონის საკუთრების უფლების აღიარებას. ამიტომ, გადასახადის შემცირება დაუშვებელია მოუსავლიანობის და სხვა სტიქიური უბედურების შემთხვევაშიც.

4. ემფითევტა ვალდებულია ნებისმიერი გასხვისების დროს მეპატრონის თანხმობა მიიღოს. მეპატრონეს უარის თქმა მხოლოდ საპატიო მიზეზის არსებობის შემთხვევაში შეუძლია. ემფითევტას მოვალეობების ეს წესები შეიძლება შეიცვალოს მხარეთა განსაკუთრებიული შეთანხმების შემთხვევაში.

§4. ემფიევზისის წარმოშობა

1. მესაკუთრესთან ხელშეკრულების დადების გზით, თანაც, სავალდებულო არ არის ნაკვეთის გადაცემა. დიდი ხნის განმავლობაში სადაო იყო ასეთი ხელშეკურლების

177

ბუნება: იურისტთა ნაწილი მას საიჯაო ხელშეკრულებად, ნაწილი კი ნასყიდობის ხელშეკრუყლებად მიიჩნევდა. იმპერატორმა ზენონმა ემფითევზისი არ მიიჩნია განსაკუთრებულ ხელშეკრულებად _ Contractus emphyteuticarius, რომელიც არც ნასყიდობის, არც ქირავნობის წესებს ექვემდებარება, ამიტომ ემფითევტა პასუხს არ აგებს როგორც მყოდველი, თუმცა, არ გათავისუფლებდა რისკისაგან (როგორც დამქირავებელი) ნივთის გაუარესების შემთხვევაში;

2. გარდაცალების გამო მესაკუთრედ დასახელებული პირის მიერ ნივთზე უარის თქმის შმეთხვევაში;

3. სასამართლოს გზით;

4. სადაო ემფითევზისის ხანდაზმულობით (Usucapio).

§5. ემფითევზისის გადატანა

უკევ არსებული ემფითევზისი შეიძლება გადატანილ იქნას:

1. ემფითევტას მხრიდან Nakvetius traditio მეშვეობით იმ განზრახვით, რომ შემძენი აგრეთვე იძენს ემფითევზისის უფლებას;

2. ემფითევტის სიკვდილის შემდეგ მემკვიდრეობით ან ლეგატის გზით;

3. სასამართლოს განკარგულების გზით: ეს ხდება ნაკვეთის გაყოფის შესახებ პროცესის დროს, ვინაიდან ემფითევზისს დაქვემდებარებული ნაკვეთის გაყოფა რეალურ ნაწილებად შეუძლებელია მეპატრონის თანხმობის გარეშე. მოსამართლემ მთელი ემფითევზისი ერთერთ მონაწილეს უნდა მიანიჭოს, რათა მან სხვა მონაწილეებს შესაბამისი ანაზღაურება გადაუხადოს;

4. ხანდაზმულობის ვადით არაუფლებამისილმა პირმა შეიძლება შეიძინოს უკვე არსებული ემფითევზისი. ეს არის ემფითევზისის შეძენის პირვანდელი საშუალება და არა მისი გადატანა.

§6. ემფითევზისის შეწყვეტა

გარემოებანი, რომელთა შედეგად შეიძლება შეწყდეს ყველა სანივთო და უფლება სხვის ნივთზე, ემფითევზისის სტატუსთან მიმართებაშიც შეიძლება გამოყენებულ იქნან:

1. მესამე პირის მიერ მიწის ნაკვეთზე შეუზღუდავი საკუთრების უფლების შეძენა ხანდაზმულობით;

178

2. ემფითევტასათვის უფლების ჩამორთმევა საკუთარი მოვალეობების შეუსურლებლობის შემთხვევაში, ე.წ. Privatio.

თავი IX. ძველი რომის ვალდებულებითი სამართალი

თავი X. ძველი რომის სისხლის სამართალი

ბიბლიოგრაფია

1. რომის სამართლის ძეგლები. იუსტინიანეს დიგესტები. წიგნი პირველი. ლათინურიდან თარგმნა, წინასიტყვაობა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ნ. სურგულაძემ. თბილისი, მერიდიანი, 2000.

2. რომის სამართლის ძეგლები. იუსტინიანეს დიგესტები. წიგნი ოცდამესამე. ლათინურიდან თარგმნა, წინასიტყვაობა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ნ. სურგულაძემ. თბილისი, ნეკერი, 2001.

3. რომის სამართლის ძეგლები. იუსტინიანეს ინსტიტუციები. ლათინურიდან თარგმნა, წინასიტყვაობა, შენიშვნები და საძიებელი დაურთო ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ნ. სურგულაძემ. თბილისი, მერიდიანი, 2002.

4. იუსტინიენეს დიგესტები. წიგნი ორმოცდამეათე. ფრანგულიდან თარგმნეს მ.ხოფერიამ და დ. ლაბუჩიძემ.

5. მონტესკიე შ. ლ., კანონთა გონი, ფრანგულიდან თარგმნა და საძიებლები დაურთო დ. ლაბუჩიძემ, თბილისი, 1994.

6. პლუტარქე, რჩეული თხზულებელი, ბერძნულიდან თარგმნა, შესავალი წერილი და განმარტებები დაურთო აკ. ურუშაძემ, თბილისი, 1975.

7. გარიშვილი მ., პერსონალიები რომის სამართალში, თბილისი, 2005.

8. დერნბურგი ჰ., პანდექტები, ზოგადი ნაწილი, გერმაულიდან თარგმნა ალ. ანდრონიკაშვილმა, ტფილისი, 1928.

9. პერეტერსკი ი., სახელმწიფოსა და სამართლის ზოგადი ისტორია, ნაწილი I, ნაკვეთი II, ძველი რომი, რუსულიდან ითარგმნა და გამოიცა 1947 წ.

10. ხოფერია მ., “პიროვნების სამართლებრივი სტატუსი ძველ რომში”, ჟურნ. “სამართალი” № 4-5, 2000 წ. გვ.110

179

11. ხოფერია მ., “რომის სამართალში მზითევის განკარგვის წესი ქორწინების პერიოდში”, ჟურნ. “სამართალი” № 9_10, 2002 წ. გვ. 124-126.

12. ხოფერია მ., “მზითევის ბედი ქორწინების შეწყვეტის შემთხვევაში”, ჟურნ. “სამართალი” № 4-5 2003 წ. გვ.158

13. ???. ?????????? /???. ? ?????????? ?. ??????????, ???. ???.

?.?. ?????????, ?.?. ????????. ?????, ??????, 1997.

14. ??? ???????? ?????????, ????? ?????????? ???????, ???. ???????????, ??????????? ? ?????????? ?.?. ?????????, M?????,

??????, 1988.

15. ??????? ?????????, M?????, ??????, 2002-2004.

16. ????????? ???????? ?????, ?????????? ?????????, ?????. ?. ????????, M?????, ???????, 1998.

17. ???????, ????????? ?????????????, ? ???? ?????, ? I,? II, M?????, ??????, 1987,

18. ??????????? ?? ??????? ???????? ????, ???, /???.???. ????. ?.?. ??????, ?.III, ?????? XII ??????, ??.2133, M?????, ???.???????????.???.?? რსფსრ ????, 1953.

19. ????? ?., ??????? ???????? ???????????? ?????, ??????????????, ??????????? ????? ?????, 2005.

20. ???????? ?., ??????? ?????. ???????, ???????, ???????????. M?????, ??????????? ??????????, 1989.

21. ???????? ?., ????? ?., ????????????????? ???????, ??????????? ??????, M?????, ?????, 2006.

22. ?????? ??????? ?. ?., ??????? ??????? ?????: ??????, ????, ?????????, ??????? ? ??????????. ?????. ???. ??ო?. ?.?. ???????, M?????, ??????, 2005.

23. ???????? ?., ????????. ?.III, ??????????????, 1911.

24. ?????? ?.?., ??????? ??????? ?????, ??????? ??? ?????, M?????, ?????, 2004.

25. ???? ?., ?????????? ???????? ????ა, M?????, 1888.

26. ???? ?., ??????????. ??????? ? ??????? ???????? ???????????? ????ა, M?????, 1916.

180

27. ???????? ?. ?., ??????? ? ???????? ??????? ?????? ? ???????? ????, M?????, ??????, 1987.

28. ????????? ??????????? ?????????, ????. ?.?. ??????. M?????, ?????, 1996,

29. ????? ?., ??????? ? ??????? ?? ??????? ?????ო?? ?????, ???ე?, 1907.

30. ????? ?., ????????????????? ?., ??????? ?????, M?????, ???????,1999.

31. ??????? ?????????, ???. ???. ?.?. ?????????, ????????, ?????, 2001.

32. ??????? ??????? ?????, ??????? (???. ???. ????. ?.?.????????? ? ????. ?.?. ????????????), M?????, ??????????????, 2002.

33. ??????? ?., ??????? ?????ო?? ????ა, M?????, 1919.

34. ??????? ?., ??????? ? ???????????? ???????????, M?????, 1914.

35. Gaudemet J., Droit privй romain, Paris, Montcherstien, 2000.

36. Gide P., Qtude sur la condition privйe de la femme dans le droit ancient, Du caractиre de la dot en droit romain, Paris, 1885.

ტექსტში გამოყენებული შემოკლებები

Gაი I. - გაიუსის ინსტიტუციები

D - იუსტინიანეს დიგესტები

SC – Senatus Consulta

სარჩევი

თავი I. რომის სამართლის ისტორიული საფუძვლები - გვ. 1

§1. ცივილური სამართალი Ius civile - გვ. 1

§2. პრეტორული სამართალი Ius Praetorium -. გვ. 2

§3. ხალხის სამართალი Ius gentium - გვ. 2

181

§4. ბუნებითი სამართალი Ius Naturale - გვ. 4

თავი II. რომის სამართლის წყაროები - გვ. 5

I. არქაული პერიოდის ძირითადი თავისებურებანი (ქრ. შ-მდე 753-367 წწ.) - გვ. 5

§1. ჩვეულებითი სამართალი - გვ. 7

§2. კანონი (Leges) და პლებისციტები (Plebiscita) - გვ.8

ა) კანონი _ Leges - გვ. 8

ბ) პლებისციტები _ Plebiscita - გვ.10

§3. სარჩელი, როგორც სამართლის წყარო - გვ. 11

§4. იურისტების მოღვაწეობა, როგორც სამართლის წყარო - გვ. 12

§5. რომაელი სამართალმცოდნეთა საქმიანობა _ იურისპრუდენცია - გვ. 14

§6. სამართლის სხვა წყაროები - გვ. 21

ა) Iudicatum _ სასამართლო პრცედენტი გვ. 21

ბ) Senatus consultum _ გვ. 21

გ) Edicta magistratuum _ მაგისტრატების ედიქტები - გვ. 22

დ) Constitutiones pirncipum _ იმპერატორების კონსტიტუციები - გვ.23

II. წინაკლასიკური პერიოდი (ქრ.შ-მდე 367-7 წწ.) - გვ. 24

III. კლასიკური პერიოდი ქრ.შ-მდე 17 წ. _ ქრ.შ-ის 235 წ. - გვ. 28

IV. პოსტკლასიკური პერიოდი (IV-V სს.) - გვ. 31

V. იუსტინიანეს პერიოდი (527-565 წწ.) - გვ. 33

VI. რომის სამართალი და მისი რეცეფცია ევროპაში - გვ. 34

§1. გლოსატორთა საქმიანობა. - გვ. 35

§2. კანონისტები. - გვ. 36

§3. “VII მუხლი”. - გვ. 36

VII. საერთო სამართალი და მოქმედი რომაული სამართალი - გვ. 37

§1. კომენტატორები _ Consiliatores - გვ. 37

182

§2. ჰუმანისტები - გვ. 37

§3. ბუნებითი სამართლის თეორია. - გვ. 38

§4. სამართლის ისტორიული სკოლა (გერმანული). - გვ. 38

§5. XIX საუკუნის პანდექტისტები. - გვ. 39

VIII. რომაული იურისპრუდენცია და მოქმედი იურიდიული სისტემები - გვ. 39

§6. სამოქალაქო კოდექსები - გვ. 40

§7. ინგლისური სამართალი - გვ. 40

თავი III. რომის საჯაროსამართლებრივი

ინსტიტუტების განვითარების ძირითადი ეტაპები და თავისებურებანი - გვ. 42

§1. ჩივიტას ჩასხვა: რეხის ხანა - გვ. 43

ა) რეხ. - გვ. 43

ბ) სენატი. - გვ. 44

გ) ხალხი და სახალხო კრებები - გვ. 44

§2. პატრიციულ-პლებეური ცივიტას და რესპუბლიკა - გვ. 46

ა) მაგისტრატურა - გვ. 47

ბ) სენატი - გვ. 49

გ) სახალხო კრებები - გვ 49

§3. მსოფლიო იმპერია ქრ.შ-ის IV სს.

ა) პრინციპატი - გვ.51

ბ) დომინატი - გვ.54

თავი IV. უფლებათა დაცვა -გვ. 56

§1. პროცესუალური წამომადგენლპბა - გვ. 56

§2. Indefensio - დაცვაზე უარის თქმა - გვ. 57

§3. Litis contestatio _ დაცვის საგნის დადგენა - გვ 58

§4. სარჩელების კონკურენცია - გვ. 59183

§5. Apud iudicem - სტადიაზე სასამართლო წარმოება - გვ. 60

§6. Iudicatum - სასამართლო გადაწყვეტილება - გვ. 61

§7. ინტერდიქტული წარმოება - გვ 61

ა) ინტერდიქტის სახეები - გვ. 62

ბ) რესტიტუციის საფუძვლები - გვ. 63

§8. სააღსრულებო წარმება - გვ. 63

§9. Extra ordinem cognition - ექსტრაორდინალური პროცესი - გვ. 65

§10. პოსტკლასიკური პრიცესი - გვ. 67

თავი V. პირთა სტატუსი რომის სამართალში - გვ. 67

§1. მონები (Servi) - გვ. 67

§2. Liberti _ გააზატებულები - გვ. 73

§3. Peregrini - უცხოელები - გვ. 75

§4. Persona alieni iuris - სხვის ხელისუფლებაში მყოფი პირები - გვ. 77

§5. Capitis deminutio - უფლებაუნარიანობის დამცრობა - გვ. 79

§6. Persona - პირი - გვ. 80

§7. Colonus - კოლონი - გვ. 80

§8. Universitates - იურიდიული პირები - გვ. 81

§9. წარმომადგენლობა - გვ. 83

თავი VI. რომის საოჯახო სამართალი - გვ. 85

§1. რომაული ოჯახი და ნათესაობა - გვ. 85

§2. ნიშნობა და ქორწინება - გვ. 86

§3. Dos - მზითევი - გვ. 90

§4. Adoptio - შვილება - გვ. 95

§5. ქორწინების შეწყვეტა რომის სამართლის მიხედვით - გვ. 95

§6. Paterfamilias - ოჯახის უფროსი - გვ. 98

§7. Tutela et cura - მზრუნველობა და მეურვეობა - გვ. 101184

ა) გვ. 104

თავი VII. რომის მემკვიდრეობითი სამართალი - გვ. 105

§1. კანონით მემკვიდრეობა - გვ. 105

§2. ანდერძით მემკვიდრეობა - Successio testamentaria - გვ. 109

თავი VIII. რომის სანივთო სამართალი - გვ. 112

I. ქონება - გვ. 112

II. ნივთები - გვ. 112

ა) სხეულებრივი და არასხეულებრივი ნივთები - გვ. 112

ბ) მოძრავი და უძრავი ნივთები - გვ. 113

გ) Res mancipi და Res nec mancipi - გვ. 113

დ) გაყოფადი და გაუყოფადი ნივთები - გვ. 113

ე) გამოყენებადი და გამოუყენებლი ნივთები - გვ. 113

ვ) გვაროვნული და ინდივიდიუალური ნიშნით - გვ. 113

ზ) მარტივი და რთული ნივთები - გვ. 114

თ) ძირითადი და დამატებითი ნივთები - გვ. 114

ი) საკუთვნებელი - გვ 114

კ) ნაყოფი - გვ. 114

ლ) ბრუნვიდან ამოღებული ნივთები - გვ. 114

III. საკუთრება - გვ. 115

§1. საკუთრების უფლება - გვ. 115

§2. თანასაკუთრება - გვ. 115

§3. საკუთრების უფლების სახეები - გვ. 116

ა) კვირიტული საკუთრება - გვ. 116

ბ) პერეგრინების საკუთრება გვ. 116

გ) პროვინციული საკუთრება - გვ. 116

დ) ბონიტარული ანუ პრეტონული საკუთრება - გვ.116185

ე) საკუთრება იუსტინიანეს სამართალში - გვ. 116

§4. საკუთრების უფლების შეძენა ხელშეკრულებით - გვ. 116

ა) მანციპაცია - გვ. 117

ბ) In iure cession - გვ. 117

გ) Tradicio - გვ. 117

დ) სპეციფიკაცია - გვ. 118

§5.Usucapio _ შეძენა ხანდაზმულობით - გვ.118

IV. მფლობელობა - გვ. 118

V. სერვიტუტები - გვ. 120

§1. სერვიტუტების ცნება - გვ. 120

§2. სერვიტუტების წარმოშობა - გვ. 120

§3. სერვიტუტის სახეები - გვ. 121

§4. სასოფლო (მიწის) სერვიტუტები - გვ. 121

§5. სასოფლო სერვიტუტების სახეები - გვ. 122

§ 6. პირადი სერვიტუტები - გვ. 122

§7. სერვიტუტის შეწყვეტა - გვ. 123

§8. სერვიტუტების დაცვა - გვ. 124

§9. დაცვის სხვა საშუალებები - გვ. 124

VI. სუპერფიციუმი და ემფითევზისი - გვ. 124

§1. სუპერფიციუმი - გვ. 124

§2. ემფითევზისი - გვ. 125

§3. ემფითევტას მოვალეობები - გვ. 126

§4. ემფიევზისის წარმოშობა - გვ. 127

§5. ემფითევზისის გადატანა - გვ 127

§6. ემფითევზისის შეწყვეტა - გვ. 127

თავი IX. ძველი რომის ვალდებულებითი სამართალი186

თავი X. ძველი რომის სისხლის სამართალი

ბიბლიოგრაფია გვ. 129

ტექსტში გამოყენებული შემოკლებები გვ. 130

სარჩევი გვ. 131

187