427

ადამ სმითი

1723 – 1790

შოტ­ლან­დი­ე­ლი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­ეკო­ნო­მის­ტის­და­ფი­

ლო­სო­ფო­სის,­ადამ­სმი­თის­და­ბა­დე­ბის­ზუს­ტი­თა­რი­ღი­

უც­ნო­ბი­ა.­მაგ­რამ­ცნო­ბი­ლი­ა,­რომ­იგი­მო­ნათ­ლეს­ 1723­

წლის­ 5­ ივ­ნისს.

კლა­სი­კურ­მა­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­ულ­მა­ პო­ლი­ტი­კურ­მა­ ეკო­

ნო­მი­ამ­გან­სა­კუთ­რე­ბულ­გან­ვი­თა­რე­ბას­მი­აღ­წია­ადამ­

სმი­თი­სა­ და­ მე­ო­რე­ ბრი­ტა­ნე­ლი­ მო­აზ­როვ­ნის­ –­ დე­

ვიდ­რი­კარ­დოს­ შრო­მე­ბის­ სა­ფუძ­ველ­ზე.­ XVIII­ სა­უ­კუ­

ნის­დი­დი­ბრი­ტა­ნე­თი­პო­ლი­ტი­კუ­რი­და­ეკო­ნო­მი­კუ­რი­

გან­ვი­თა­რე­ბის­უმაღ­ლეს­სა­ფე­ხურ­ზე­იმ­ყო­ფე­ბო­და.­ინ­

ტენ­სი­ურ­აღ­მავ­ლო­ბას­გა­ნიც­დი­და­ვაჭ­რო­ბა,­მრეწ­ვე­ლო­ბა­და­სოფ­ლის­

მე­ურ­ნე­ო­ბა.­ამ­გ­ვარ­ფონ­ზე­ხელ­საყ­რე­ლი­პი­რო­ბე­ბი­ჩა­მო­ყა­ლიბ­და­ეკო­

ნო­მი­კუ­რი­აზ­როვ­ნე­ბის­გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის,­რომ­ლის­ნა­თელ­მა­გა­ლითს­

წარ­მო­ად­გენს­ ადამ­ სმი­თის­ მოღ­ვა­წე­ო­ბა.

ადამ­ სმი­თი­ ეპო­ქა­ლურ­ ნაშ­რომს­ „კვლევა­ ერე­ბის­ სიმ­დიდ­რის­ ბუ­

ნე­ბი­სა­ და­ მი­ზე­ზე­ბის­ შე­სა­ხებ“­ ქმნი­და­ ცხრა­ წლის­ გან­მავ­ლო­ბა­ში.­ იმ­

დრო­ი­სათ­ვის­ ვე­რა­ვინ­ წარ­მო­იდ­გენ­და,­ რომ­ 1776­ წელს­ლონ­დო­ნე­ლი­

სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­წი­ნა­შე­წარ­დ­გე­ნი­ლი­ნაშ­რო­მი­თა­ვის­მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბას­XXI­

სა­უ­კუ­ნე­შიც­კი­არ­და­კარ­გავ­და­და­გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­ინ­ტე­რე­სის­სა­გა­ნი­

იქ­ნე­ბო­და.

ადა­მი­ა­ნის­საქ­მი­ა­ნო­ბის­ძი­რი­თად­მო­ტი­ვად­სმი­თი­მი­იჩ­ნევს­ინ­დი­ვი­

დის­ლტოლ­ვას­სა­კუ­თა­რი­კე­თილ­დღე­ო­ბის­ამაღ­ლე­ბი­სად­მი.­სა­კუ­თა­რი­

კე­თილ­დღე­ო­ბის­გან­მ­ტ­კი­ცე­ბით,­ადა­მი­ა­ნი­სა­ბო­ლოო­ჯამ­ში­ხელს­უწყობს­

სა­ერ­თო­კე­თილ­დღე­ო­ბის­გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბა­საც.­ამ­გ­ვა­რი­ლტოლ­ვა­გა­ნა­პი­

რო­ბებს­ყვე­ლა­ქმე­დე­ბას­და­აყა­ლი­ბებს­სა­მარ­თ­ლი­ან­და­რა­ცი­ო­ნა­ლურ­

წეს­რიგს­სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში.­ამ­მოვ­ლე­ნას­ადამ­სმით­მა­„ბაზრის­უხი­ლა­ვი­

ხე­ლი“­უწო­და.

სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­ სიმ­დიდ­რის­ წყა­როდ­ ადამ­ სმი­თი­ორ­ მთა­ვარ­ფაქ­

ადამ სმითი

428

ტორს:­პრო­დუქ­ცი­ის­წარ­მო­ე­ბა­სა­და­მოხ­მა­რე­ბის­მო­ცუ­ლო­ბებს­მი­იჩ­ნევს.­

ასე­ვე­გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­ღი­რე­ბუ­ლე­ბის­მა­ტა­რე­ბე­ლია­ავ­ტო­რის­მიგ­ნე­ბა­

შრო­მის­ გა­ნა­წი­ლე­ბის­ შე­სა­ხებ.­ სწო­რედ­ შრო­მის­ გა­ნა­წი­ლე­ბას­თვლი­

და­ იგი­ ეკო­ნო­მი­კუ­რი­ პროგ­რე­სის­ ძი­რი­თად­ფაქ­ტო­რად.­ ქინ­ძის­თა­ვის­

მა­ნუ­ფაქ­ტუ­რის­ მა­გა­ლით­ზე­ სმით­მა­ ნათ­ლად­ წარ­მო­ა­ჩი­ნა,­ თუ­რამ­დე­

ნად­ იზ­რ­დე­ბა­ შრო­მის­ მო­ცუ­ლო­ბა­ სპე­ცი­ა­ლი­ზა­ცი­ის­ შე­დე­გად.­ შრო­მის­

გა­ნა­წი­ლე­ბის­ ცალ­კე­უ­ლი­ შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბი­ ჯერ­ კი­დევ­ ადამ­ სმი­თის­ წი­

ნა­მორ­ბე­დე­ბის­მი­ე­რაა­შეს­წავ­ლი­ლი,­თუმ­ცა­მან­აღ­ნიშ­ნულ­თე­მას­გან­

სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა­შეს­ძი­ნა­და­და­ა­დას­ტუ­რა,­რომ­სიმ­დიდ­რის­

წყა­როს­ სწო­რედ­შრო­მა­წარ­მო­ად­გენს.

ადამ­ სმით­მა­ ასე­ვე­ სა­ფუძ­ვე­ლი­ ჩა­უ­ყა­რა­ შრო­მის­ ღი­რე­ბუ­ლე­ბის­

თე­ო­რი­ას,­ რომ­ლის­ ძი­რი­თა­დი­ სა­ფუძ­ვე­ლია­ სა­ქონ­ლის­ღი­რე­ბუ­ლე­ბის­

გან­საზღ­ვ­რა­ იმ­ შრო­მის­ მი­ხედ­ვით,­რაც­ პრო­დუქ­ცი­ის­და­სამ­ზა­დებ­ლად­

და­ი­ხარ­ჯა.­გა­წე­უ­ლი­შრო­მის­მო­ცუ­ლო­ბა­ასე­ვე­გან­საზღ­ვ­რავს­სა­ქონ­ლის­

გაც­ვ­ლით­ღი­რე­ბუ­ლე­ბა­საც.

ასე­ვე­ მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნია­ ავ­ტო­რის­ ხედ­ვა­ კლა­სობ­რი­ვი­ სტრუქ­ტუ­რის­

შე­სა­ხებ.­კერ­ძოდ,­მან­გა­მოჰ­ყო­ძი­რი­თა­დი­კლა­სე­ბი:­მი­წათ­მ­ფ­ლო­ბე­ლე­

ბი,­ფი­ნან­სუ­რი­ (სესხის­გამ­ცე­მი)­კა­პი­ტა­ლის­ტე­ბი­და­ღა­რი­ბი­მუ­შა­ხე­ლი.­

ხელ­ფა­სის,­მო­გე­ბი­სა­და­მი­წის­რენ­ტის­თე­ო­რი­ე­ბი­მა­ღა­ლი­ეფექ­ტუ­რო­

ბით­იქ­ნა­ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი.

გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­ აღ­ნიშ­ვ­ნის­ ღირ­სია­ სმი­თის­ მო­საზ­რე­ბა,­ რომ­

ქვეყ­ნის­ სიმ­დიდ­რი­სა­ და­ გან­ვი­თა­რე­ბის­ მთა­ვარ­ პი­რო­ბას­ შე­ად­გენს­

„Laissez-faire“-ის­პრინ­ცი­პი,­რაც­სა­მე­ურ­ნეო­საქ­მი­ა­ნო­ბის­თა­ვი­სუფ­ლე­

ბას­გუ­ლის­ხ­მობს.­რაც­უფ­რო­მცი­რეა­სა­ხელ­მ­წი­ფოს­ჩა­რე­ვა­ეკო­ნო­მი­კურ­

ცხოვ­რე­ბა­ში,­მით­უკე­თე­სი­პი­რო­ბე­ბი­იქ­მ­ნე­ბა­მი­სი­გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის.­

სა­ხელ­მ­წი­ფოს­მხრივ­რე­გუ­ლი­რე­ბის­პრაქ­ტი­კის­გაძ­ლი­ე­რე­ბის­სა­ჭი­რო­

ე­ბა­მა­შინ­დგე­ბა,­რო­დე­საც­სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­კე­თილ­დღე­ო­ბას­საფ­რ­თხე­

ემუქ­რე­ბა.

ადამ­ სმი­თის­ კვლე­ვამ­ გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი­ სიცხა­დით­ გა­მო­ავ­ლი­

ნა­ მერ­კან­ტი­ლის­ტუ­რი­ იდე­ე­ბის­ მცდა­რი­ ხედ­ვა­ ოქ­რო­სა­ და­ ვერ­ცხ­ლის­

დაგ­რო­ვე­ბის­ უპი­რა­ტე­სო­ბის­ შე­სა­ხებ.­ კვლე­ვამ­ გვიჩ­ვე­ნა,­ რომ­ ქვეყ­ნის­

სიმ­დიდ­რის­ წყა­როს­ წარ­მო­ად­გენს­ მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი­ დოვ­ლა­თის­ შექ­მ­

ნა.­ ადამ­ სმი­თი­ სამ­რეწ­ვე­ლო­ ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის­ იდე­ო­ლო­გი­ იყო,­ რო­მე­ლიც­

ილაშ­ქ­რებ­და­კა­პი­ტა­ლიზ­მის­გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის­ისე­თი­ხე­ლის­შემ­შ­ლე­

ლი­ფაქ­ტო­რე­ბის­წი­ნა­აღ­მ­დეგ,­რო­გორ­საც­წარ­მო­ად­გე­ნენ­ფე­ო­და­ლუ­რი­

გად­მო­ნაშ­თე­ბი.

მთლი­ა­ნო­ბა­ში­ადამ­სმი­თის­დამ­სა­ხუ­რე­ბა­ის­ტო­რი­უ­ლი­ხა­სი­ა­თი­სა­ა,­

რად­გან­ მან­ შეძ­ლო­ გა­ნე­საზღ­ვ­რა­და­ ჩა­მო­ე­ყა­ლი­ბე­ბი­ნა­ პო­ლი­ტი­კუ­რი­

429

ეკო­ნო­მი­ის­ კონ­ტუ­რე­ბი­ იმ­ დრო­ი­სათ­ვის­ დაგ­რო­ვი­ლი­ ეკო­ნო­მი­კუ­რი­

ცოდ­ნის­სის­ტე­მა­ტი­ზა­ცი­ის­სა­ფუძ­ველ­ზე.­მი­სი­კვლე­ვე­ბი­წარ­მო­ად­გე­ნენ­

XVIII­სა­უ­კუ­ნის­სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­აზ­რის­უმაღ­ლეს­მწვერ­ვალს,­რომ­ლებ­

მაც­ სა­თა­ვე­ და­უ­დეს­ შემ­დ­გო­მი­ პე­რი­ო­დის­ ახა­ლი­ ეკო­ნო­მი­კუ­რი­ თე­ო­

რი­ე­ბის­ შე­მუ­შა­ვე­ბა­სა­და­დამ­კ­ვიდ­რე­ბას.

ადამ­ სმი­თი­ გარ­და­იც­ვა­ლა­ 68­წლის­ ასაკ­ში,­ ედინ­ბურ­გ­ში.

* * *

430

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის

ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

წიგნი მესამე

თავი I

სიმდიდრის ბუნებრივი განვითარება

ყო ველ ცი ვი ლი ზე ბულ სა ზო გა დო ე ბა ში მთა ვა რი აღებ - მი ცე მო-ბა სწარ მო ებს ქა ლა ქის მცხოვ რებ თა და სოფ ლის მცხოვ რებთ შო-რის. იგი მდგო მა რე ობს ნედ ლი პრო დუქ ტე ბის გაც ვ ლა ში გა და მუ შა-ვე ბულ პრო დუქ ტებ ზე, და ამას თან ეს გაც ვ ლა- გა მოც ვ ლა სწარ მო-ებს ან უშუ ა ლოდ, ან და ფუ ლის ან ფუ ლის წარ მო მად გე ნე ლი რა ი მე ქა ღალ დის ნიშ ნე ბის სა შუ ა ლე ბით. სო ფე ლი ქა ლაქს აძ ლევს სა არ-სე ბო სა შუ ა ლე ბებს და მა ნუ ფაქ ტუ რის მა სა ლებს. ქა ლა ქი ამ მი ნა-ცემს იხ დის იმით, რომ სოფ ლის მცხოვ რებთ უკან ვე უგ ზავ ნის გა და-მუ შა ვე ბუ ლი პრო დუქ ტე ბის ნა წილს. ქა ლა ქი, სა დაც არ ხდე ბა და არც შე იძ ლე ბა მოხ დეს მა სა ლე ბის წარ მო ე ბა, თუ ნამ დ ვი ლად ვიტყ-ვით, სოფ ლი დან იღებს მთელ თა ვის სიმ დიდ რეს და სა არ სე ბო სა შუ-ა ლე ბას. მაგ რამ ამის გა მო აქე დან არ უნ და და ვას კ ვ ნათ, რომ სარ-გებ ლო ბა, რო მელ საც ქა ლა ქი იღებს, ზა რა ლია სოფ ლი სათ ვის. მა თი სარ გებ ლო ბა სა ზი ა როა და სა ურ თი ერ თო ა, და შრო მის და ნა წი ლე-ბა ამ შემ თხ ვე ვა ში, ისე რო გორც ყვე ლა სხვა შემ თხ ვე ვა ში, სა სარ გებ-ლოა ყვე ლა პირ თათ ვის, ვინც მოქ მე დებს სხვა დას ხ ვა მო საქ მე ო ბა ში, რომ ლე ბა დაც შრო მაა და ყო ფი ლი. სოფ ლის მცხოვ რებ ნი ქა ლა ქი სა-გან ყი დუ ლო ბენ გა და მუ შა ვე ბუ ლი პრო დუქ ტე ბის უფ რო დიდ რა-ო დე ნო ბას ბევ რად ნაკ ლე ბი სა კუ თა რი შრო მის პრო დუქ ტით, ვიდ-რე რამ დე ნიც მათ უნ და და ე ხარ ჯათ, თუ თვი თონ შე ეც დე ბოდ ნენ იმ პრო დუქ ტე ბის დამ ზა დე ბას. ქა ლა ქი არის ბა ზა რი სოფ ლის გარ და-მე ტე ბუ ლი პრო დუქ ტი სათ ვის ანუ იმი სათ ვის, რაც აღე მა ტე ბა მი-წათ მოქ მედ თა მოხ მა რე ბის სა ჭი რო ე ბას; ქა ლაქ ში სოფ ლის მცხოვ-რებ ნი ამ გარ და ნა მეტს სცვლი ან სხვა რა ი მე ზე, რაც მათ ესა ჭი რო-ე ბათ. რაც უფ რო დი დია ქა ლა ქის მცხოვ რებ თა რიცხ ვი და შე მო-სა ვა ლი, მით უფ რო ფარ თოა ბა ზა რი, რო მელ საც ქა ლა ქი უქ მ ნის

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

431

სოფ ლის მცხოვ რებთ, ხო ლო რაც უფ რო ფარ თოა ბა ზა რი, ყო ველ-თ ვის მით უფ რო სა სარ გებ ლოა იგი ადა მი ან თა უფ რო დი დი რიცხ-ვი სათ ვის. პუ რი, რო მე ლიც ქა ლა ქი დან სულ ერ თი მი ლის ფარ გ ლებ-შია აღ მო ცე ნე ბუ ლი, იმა ვე ფას ში იყი დე ბა იქ, რა ფას ში აც იყი დე ბა ოცი მი ლის სი შო რი დან მო ტა ნი ლი პუ რი. მაგ რამ ამ უკა ნას კ ნე ლის ფას მა, ჩვე უ ლებ რივ, არა თუ უნ და დაჰ ფა როს ის ხარ ჯე ბი, რომ ლე-ბიც გა წე უ ლია მის სა წარ მო ებ ლად და ბა ზარ ზე მო სა ტა ნად, არა მედ, გარ და ამი სა, კი დევ მი წათ მოქ მე დე ბი სათ ვის ჩვე უ ლებ რი ვი მო გე ბა უნ და მის ცეს ფერ მერს. ამი ტომ მი წის მე სა კუთ რე ნი და მი წათ მოქ-მედ ნი, რო მელ ნიც ქა ლა ქის ახ ლოს ცხოვ რო ბენ, მი წათ მოქ მე დე ბის თ-ვის ჩვე უ ლებ რი ვი მო გე ბის გარ და, იგე ბენ მათ მი ერ გა ყი დუ ლი პრო-დუქ ტის ფას ში მსგავ სი პრო დუქ ტე ბის ტრან ს პორ ტის ღი რე ბუ ლე-ბას, რომ ლე ბიც შო რი ად გი ლე ბი და ნაა მო ტა ნი ლი, და გარ და ამი სა, მათ ეზო გე ბათ ასე თი ტრან ს პორ ტის მთე ლი ღი რე ბუ ლე ბა ყვე ლაფ-რის ფას ში, რა საც კი იყი დი ან. შე ა და რეთ მი წე ბის და მუ შა ვე ბა რო-მე ლი მე ქა ლა ქის ახ ლოს იმ მი წე ბის და მუ შა ვე ბას, რომ ლე ბიც რამ-დე ნად მე და შო რე ბუ ლია მის გან, და ად ვი ლად დარ წ მუნ დე ბით, რა ძა ლი ან მო გე ბა შია სო ფე ლი იმ აღებ მი ცე მო ბით, რო მე ლიც მას ქა-ლაქ თან აქვს. ყვე ლა იმ უაზ რო თე ო რი ა ში, რომ ლე ბიც სა ვაჭ რო ბა-ლან სის შე სა ხებ იყო გავ რ ცე ლე ბუ ლი, არც ერთს არ უც დია იმის მტკი ცე ბა, რომ სო ფე ლი ზა რა ლობს მი სი აღებ მი ცე მო ბით ქა ლაქ-თან ან ქა ლა ქი ზა რა ლობს მი სი აღებ მი ცე მო ბით სო ფელ თან, რო-მე ლიც მას კვე ბავს.

რად გან, თვით საგ ნის ბუ ნე ბი სა მებრ, საზ რ დოს საგ ნე ბი ის მოთხოვ ნი ლე ბა ა, რო მელ საც პირ ვე ლი ად გი ლი უკა ვია კომ ფორ-ტი სა და ფუ ფუ ნე ბის საგ ნებ თან შე და რე ბით. ამი ტომ დარ გი, რო მე-ლიც იძ ლე ვა პირ ველთ, წინ უნ და უძღო დეს იმ დარ გებს, რო მელ ნიც აწარ მო ე ბენ უკა ნას კ ნელთ. ამ რი გად, და მუ შა ვე ბა და გა უმ ჯო ბე სე ბა მი წი სა, რო მე ლიც სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბებს იძ ლე ვა, აუცი ლებ ლად წინ უნ და უძღო დეს ზრდას ქა ლა ქი სას, რო მე ლიც იძ ლე ვა მხო ლოდ კომ ფორ ტი სა და ფუ ფუ ნე ბის საგ ნებს. სოფ ლის მხო ლოდ გარ და მე-ტე ბუ ლი პრო დუქ ტი ანუ ის, რაც მი წათ მოქ მე დის მოხ მა რე ბას აღე-მა ტე ბა, შე ად გენს სარ ჩოს ქა ლა ქი სათ ვის, რო მელ საც, ამი ტომ, მხო-ლოდ ამ გარ და მე ტე ბუ ლი პრო დუქ ტის ზრდას თან ერ თად შე უძ ლია ზრდა. რა საკ ვირ ვე ლი ა, ქა ლა ქი ყო ველ თ ვის რო დი იღებს ყვე ლა თა-

ადამ სმითი

432

ვის სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბას ახ ლო მდე ბა რე სოფ ლე ბი დან, ან და იმ ტე რი ტო რი ი და ნაც, რო მელ საც იგი ეკუთ ვ ნის; მას შე უძ ლია ის მი ი-ღოს ძა ლი ან შო რე უ ლი ქვეყ ნე ბი და ნაც და თუმ ცა ეს არ არის გა მო-ნაკ ლი სი სა ერ თო წე სი დან, სხვა დას ხ ვა ეპო ქა ში და სხვა დას ხ ვა ხალ-ხებ ში მნიშ ვ ნე ლო ვან ცვლი ლე ბას იწ ვევ და სიმ დიდ რის გან ვი თა რე-ბის მსვლე ლო ბა ში.

იმ წესს, რო მელ საც სა ერ თოდ აუცი ლებ ლო ბა გან საზღ ვ რავს, თუმ ცა არა უკ ლებ ლივ ყვე ლა ქვე ყა ნა ში, ყო ველ ცალ კე ულ ქვე ყა ნა-ში ხელს უწყობს ადა მი ან თა ბუ ნებ რი ვი მიდ რე კი ლე ბა ნი. ადა მი ან თა შე მო ღე ბუ ლი წე სე ბი რომ არა სო დეს არ მი ი მარ თე ბო დეს ამ ბუ ნებ-რივ მიდ რე კი ლე ბა თა წი ნა აღ მ დეგ, ქა ლა ქე ბი ვერ სად ვერ გა იზ რ დე-ბო და იმა ზე მე ტად, ვიდ რე მათ გა მოკ ვე ბას შე საძ ლე ბელს ხდი და იმ ტე რი ტო რი ის მი წე ბის და მუ შა ვე ბა და გა უმ ჯო ბე სე ბა, სა დაც ისი ნი მდე ბა რე ობ და, – ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში მა ნამ დე ვე რა, ვიდ რე მთე ლი ის ტე რი ტო რია არ იქ ნე ბო და სავ სე ბით და მუ შა ვე ბუ ლი და გა უმ ჯო-ბე სე ბუ ლი. თა ნა ტო ლი ანუ თით ქ მის თა ნა ტო ლი მო გე ბის არ სე ბო-ბი სას მე ტი წი ლი ადა მი ა ნე ბი უმ ჯო ბე სად რაცხენ თა ვი ან თი კა პი-ტა ლი მო ა თავ სონ მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბა სა და და მუ შა ვე ბა ში, ვიდ-რე მა ნუ ფაქ ტუ რებ სა და სა გა რეო ვაჭ რო ბა ში. ადა მი ანს, რო მე ლიც თა ვის კა პი ტალს მი წათ მოქ მე დე ბა ში ხმა რობს, ეს კა პი ტა ლი უფ-რო აქვს თა ვის თვალ წინ და თა ვის გან კარ გუ ლე ბა ში, და მი სი ქო ნე-ბა ნაკ ლებ ექ ვემ დე ბა რე ბა სხვა დას ხ ვა შემ თხ ვე ვი თო ბას, ვიდ რე ქო-ნე ბა ვაჭ რი სა, რო მე ლიც ხში რად იძუ ლე ბუ ლია ან დოს იგი არა მარ-ტო ქარ სა და ტალ ღებს, არა მედ აგ რეთ ვე უფ რო არა სა ი მე დო სტი-ქი ას ადა მი ან თა უგუ ნუ რო ბის და უსა მარ თ ლო ბი სას, რო დე საც იგი დიდ კრე დი ტებს აძ ლევს შო რე ულ ქვეყ ნებ ში ისეთ ადა მი ა ნებს, რო-მელ თა ხა სი ა თი სა და მდგო მა რე ო ბის შე სა ხებ მას იშ ვი ა თად შე უძ-ლია ჰქონ დეს რი გი ა ნი ინ ფორ მა ცი ა. მე მა მუ ლის კა პი ტა ლი, პი რი-ქით, რო მე ლიც მი სი მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბა შია ჩა მაგ რე ბუ ლი, თით ქოს, მაქ სი მა ლუ რად უზ რუნ ველ ყო ფი ლი არის ყო ველ გ ვა რი შემ თხ ვე ვი-თო ბი სა გან, რამ დე ნა დაც ამას შე საძ ლე ბელს ხდის სა ერ თოდ ბუ ნე ბა ადა მი ა ნის საქ მი ა ნო ბი სა. ბუ ნებ რი ვი სი ტურ ფე, სოფ ლად ცხოვ რე-ბის სა ა მუ რო ბა, სუ ლის სიმ შ ვი დე, რა საც ეს ცხოვ რე ბა უქა დის ადა-მი ანს, და და მო უ კი დებ ლო ბა, რა საც იგი ნამ დ ვი ლად იძ ლე ვა, უკე თუ მას არ ღ ვევს ადა მი ან თა კა ნო ნე ბის უსა მარ თ ლო ბა, – ყო ვე ლი ვე ეს

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

433

ისე მომ ხიბ ლა ვი ა, რომ მეტ ნაკ ლე ბად იზი დავს ყო ველ ადა მი ანს, და რად გან მი წის და მუ შა ვე ბა და სა ბა მით ვე და ნიშ ნუ ლე ბა იყო ადა მი ა-ნი სა, ამი ტომ ამ უკა ნას კ ნელს თა ვი სი არ სე ბო ბის ყვე ლა სა ფე ხურ ზე, ეტყო ბა, შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი აქვს უპი რა ტე სი მიდ რე კი ლე ბა ამ თავ და-პირ ვე ლი მო საქ მე ო ბი სად მი.

რა საკ ვირ ვე ლი ა, ხე ლო სან თა გან საზღ ვ რუ ლი რიცხ ვის და უხ მა-რებ ლივ მი წის და მუ შა ვე ბა ძა ლი ან ძნე ლად მო ხერ ხ დე ბო და და იგი ხშირ - ხ ში რად უნ და შეწყ ვე ტი ლი ყო ყო ველ თ ვის. მჭედ ლე ბი, ხუ რო-ე ბი, გუთ ნის და თვლე ბის მკე თებ ლე ბი, მე კას რე ე ბი, მე წა ღე ე ბი და თერ ძე ბი, ყვე ლა ნი ხე ლოს ნე ბი არი ან, რომ ლე ბი სად მი მი მარ თ ვა მა-თი სამ სა ხუ რის მი სა ღე ბად ხში რად სჭირ დე ბა მი წათ მოქ მედს. ეს ხე-ლოს ნე ბიც, თა ვის მხრივ, სა ჭი რო ე ბენ ერ თ მა ნე თის დახ მა რე ბას, და რად გან მა თი საცხოვ რე ბე ლი ად გი ლი აუცი ლებ ლად გან საზღ ვ რულ ად გილ თან არაა და კავ ში რე ბუ ლი, რო გორც მი წათ მოქ მე დი სა, ამი-ტომ ისი ნი ბუ ნებ რი ვი ა, ერ თ მა ნე თის ახ ლოს სახ ლ დე ბი ან და ამ-გ ვა რად ქმნი ან პა ტა რა ქა ლაქს ანუ და ბას. მა ლე მათ მი ე მა ტე ბი ან ყას ბე ბი, ლუ დის მხდე ლე ბი და მე პუ რე ე ბი, შემ დეგ მთე ლი რი გი ხე-ლოს ნე ბი და წვრი ლი ვაჭ რე ბი, რო მელ ნიც სა ჭი რო ნი და სა სარ გებ-ლო ნი არი ან მათ დრო დად რო გა ჩე ნილ მოთხოვ ნი ლე ბა თა და საკ მა-ყო ფი ლებ ლად და რო მელ ნიც, თა ვის მხრივ, ხელს უწყო ბენ ქა ლა-ქის შემ დ გომ ზრდას. ქა ლა ქის მცხოვ რებ ნი და სოფ ლის მცხოვ რებ ნი ერ თ მა ნეთს უწე ვენ სამ სა ხურს. ქა ლა ქი მუდ მი ვი იარ მარ კა ანუ ბა ზა-რი ა, რო მელ საც სოფ ლის მცხოვ რებ ნი მი მარ თა ვენ, რა თა თა ვი ან-თი ნედ ლი პრო დუქ ტე ბი გაც ვა ლონ გა და მუ შა ვე ბულ პრო დუქ ტებ-ზე. ამ აღებ - მი ცე მო ბის გზით ქა ლა ქის მცხოვ რებ ნი იღე ბენ რო გორც მა სა ლებს მა თი სა მუ შა ო სათ ვის, ისე სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბებ საც. მზა პრო დუქ ტე ბის რა ო დე ნო ბა, რო მელ საც ისი ნი სოფ ლის მცხოვ რებ-ლებ ზე ყი დი ან, გან საზღ ვ რავს მა სა ლე ბი სა და სურ სა თის რა ო დე ნო-ბას, რო მელ საც ისი ნი ყი დუ ლო ბენ. ამი ტომ მა თი სა მუ შა ო, მა თი სა-არ სე ბო სა შუ ა ლე ბე ბი შე იძ ლე ბა გა ი ზარ დოს მხო ლოდ იმის მი ხედ-ვით, რო გორ იზ რ დე ბა სოფ ლის მოთხოვ ნა მზა პრო დუქ ტე ბის მი-მართ, და ეს მოთხოვ ნა კი შე იძ ლე ბა გა ი ზარ დოს მხო ლოდ მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბი სა და და მუ შა ვე ბის ზრდის შე სა ბა მი სად. მა შა სა და მე, ადა მი ან თა და წე სე ბუ ლე ბა ნი რომ არა სო დეს არ არ ღ ვევ დ ნენ სა გან-თა ბუ ნებ რივ მსვლე ლო ბას, სიმ დიდ რის გან ვი თა რე ბა და ქა ლა ქე ბის

ადამ სმითი

434

ზრდა ყო ველ პო ლი ტი კურ სა ზო გა დო ე ბა ში შე დე გი და შე სა ბა მი სი იქ ნე ბო და მო ცე მუ ლი ტე რი ტო რი ის ანუ ქვეყ ნის მი წე ბის გა უმ ჯო-ბე სე ბი სა და და მუ შა ვე ბი სა.

ჩვენს ჩრდი ლო -ა მე რი კის კო ლო ნი ებ ში, სა დაც ჯერ კი დევ ად ვილ პი რო ბებ ში შე იძ ლე ბა და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წის მი ღე ბა, დღემ დე არც ერთ ქა ლაქ ში არაა გა მარ თუ ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი, რო მელ ნიც შო-რე ულ ბა ზარ ზე ჰყი დი ან თა ვი ანთ პრო დუქ ტებს. რო დე საც ჩრდი ლო -ა მე რი კა ში რო მე ლი მე ხე ლო სა ნი და აგ რო ვებს რა ო დე ნად მე იმა ზე მეტ კა პი ტალს, რაც სა ჭი როა მი სი სა კუ თა რი სა რე წა ოს წარ სა მარ-თა ვად, რო მე ლიც ახ ლო მი და მო ე ბის მოთხოვ ნი ლე ბის დაკ მა ყო ფი-ლე ბას ემ სა ხუ რე ბა, ის რო დი ცდი ლობს იმ კა პი ტა ლით პრო დუქ-ტე ბის გა სა ყი დად მა ნუ ფაქ ტუ რა გა მარ თოს შო რე ულ ად გი ლებ ში, არა მედ მას ხმა რობს და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წის სა ყიდ ლად და და სა მუ-შა ვებ ლად. ხე ლოს ნი დან იგი იქ ცე ვა პლან ტა ტო რად, და ვერც მა-ღა ლი ხელ ფა სი, ვერც ად ვი ლი თა ვის რჩე ნა, რო მელ საც ეს ქვე ყა ნა უზ რუნ ველ ყოფს, ხე ლოს ნებს ვერ აც თუ ნებს იმუ შა ოს სხვე ბი სათ ვის და არა თა ვის თა ვი სათ ვის. იგი გრძნობს, რომ ხე ლო სა ნი თა ვი სი მუშ-ტ რე ბის ყმა არის, რომ ლე ბის გა ნაც იღებს სარ ჩოს, მა შინ რო დე საც პლან ტა ტო რი, რო მე ლიც თა ვი სი სა კუ თა რი მი წის და მუ შა ვე ბას ეწე-ვა და სა ჭი რო სარ ჩოს თა ვი სი სა კუ თა რი ოჯა ხის შრო მით შო უ ლობს, თვი თონ არის ნამ დ ვი ლად თა ვის თა ვის ბა ტო ნი და მთე ლი ქვეყ ნი ე-რე ბის გან და მო უ კი დე ბე ლი.

პი რი ქით, იმ ქვეყ ნებ ში, სა დაც და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წა აღარ მო-ი პო ვე ბა ან მი სი მი ღე ბა ად ვილ პი რო ბებ ში არ შე იძ ლე ბა, თი თო ე-უ ლი ხე ლო სა ნი, რო მელ მაც იმა ზე მე ტი კა პი ტა ლი და აგ რო ვა, რაც სა ჭი როა ახ ლო მი და მო ებ ში შემ თხ ვე ვით სა მუ შა ო თა შე სას რუ ლებ-ლად, ცდი ლობს ისე თი პრო დუქ ტე ბი და ამ ზა დოს, რომ ლე ბიც გა-ი ყი დე ბა უფ რო შო რე ულ ად გი ლას. მჭე დე ლი აგებს რა ი მე რკი ნის ქარ ხა ნას, ფე ი ქა რი ტი ლოს ან შა ლის მა ნუ ფაქ ტუ რას. ეს სხვა დას-ხ ვა მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი დრო თა გან მავ ლო ბა ში თან და თან სპე ცი ალ-დე ბა და, ამ რი გად, უმ ჯო ბეს დე ბა და უფ რო სრულ ყო ფი ლი ხდე ბა მრა ვალ გ ვა რად, რაც ყვე ლას ად ვი ლად შე უძ ლია წარ მო იდ გი ნოს და ამი ტომ სა ჭი რო აღა რაა გან ვ მარ ტო უფ რო დაწ ვ რი ლე ბით.

რო დე საც კა პი ტა ლის გა მო ყე ნე ბას აპი რე ბენ, თა ნა ტო ლი ან თით-ქ მის თა ნა ტო ლი მო გე ბის შე საძ ლებ ლო ბი სას, მა ნუ ფაქ ტუ რას, ბუ-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

435

ნებ რი ვი ა, უპი რა ტე სო ბას აძ ლე ვენ სა გა რეო ვაჭ რო ბას თან შე და რე-ბით იმა ვე მი ზე ზის გა მო, რა მი ზე ზი თაც მი წათ მოქ მე დე ბას ბუ ნებ-რი ვად უპი რა ტე სო ბას აძ ლე ვენ მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის წი ნა შე. რო გორც მე მა მუ ლის ან ფერ მე რის კა პი ტა ლი უფ რო უზ რუნ ველ ყო ფი ლი ა, ვიდ რე მე მა ნუ ფაქ ტუ რის კა პი ტა ლი, ისე ვე მე მა ნუ ფაქ ტუ რის კა პი-ტა ლიც, რო მე ლიც მის მფლო ბელს აქვს მუ დამ თა ვის თვალ წინ და თა ვის გან კარ გუ ლე ბა ში, უფ რო უზ რუნ ველ ყო ფი ლია ყო ველ გ ვა რი შემ თხ ვე ვი თო ბი სა გან, ვიდ რე იმ ვაჭ რის კა პი ტა ლი, რო მე ლიც სა გა-რეო ვაჭ რო ბას ეწე ვა. რა საკ ვირ ვე ლი ა, სა ზო გა დო ე ბის გან ვი თა რე ბის ყო ველ სა ფე ხურ ზე მი სი ნედ ლი და გა და მუ შა ვე ბუ ლი პრო დუქ ტე ბის გარ და მე ტი ნა წი ლი, ე.ი. მა თი ის ნა წი ლი, რომ ლის თ ვი საც მოთხოვ-ნა არ არ სე ბობს თვით ქვეყ ნის შიგ ნით, უნ და გა იგ ზავ ნოს საზღ ვარ გა-რეთ რა ი მე ზე გა საც ვ ლე ლად, რა ზეც მოთხოვ ნა არის შინ. მაგ რამ ძა-ლი ან მცი რე მნიშ ვ ნე ლო ბა აქვს იმას, რო მელ კა პი ტალს – უცხოს თუ ში ნა ურს – გა აქვს ეს გარ და მე ტი პრო დუქ ტი საზღ ვარ გა რეთ. თუ სა-ზო გა დო ე ბას დაგ რო ვი ლი არა აქვს საკ მაო კა პი ტა ლი რო გორც მთე-ლი მი სი მი წის და სა მუ შა ვებ ლად, ისე ყვე ლა მი სი ნედ ლი პრო დუქ-ტის სრუ ლად გა და სა მუ შა ვებ ლად, იმ შემ თხ ვე ვა ში ძა ლი ან ხელ საყ-რე ლიც კი ა, რომ ეს ნედ ლი პრო დუქ ტი უცხო კა პი ტალ მა გა ზი დოს, რა თა შე საძ ლე ბე ლი გახ დეს სა ზო გა დო ე ბის მთე ლი კა პი ტა ლი უფ-რო სა სარ გებ ლო მიზ ნე ბი სათ ვის იქ ნეს გა მო ყე ნე ბუ ლი. ძვე ლი ეგ ვიპ-ტის, ჩი ნე თის და ინ დოს ტა ნის სიმ დიდ რე გვიმ ტ კი ცებს, რომ ხალ ხ მა შე იძ ლე ბა მი აღ წი ოს სიმ დიდ რის ფრი ად მა ღალ სა ფე ხურს, თუმ ცა მი სი სა ექ ს პორ ტო ვაჭ რო ბის უდი დეს ნა წილს უცხო ე ლე ბი აწარ მო-ე ბენ. ჩვე ნი ჩრდი ლო -ა მე რი კის და ვეს ტ -ინ დო ე თის კო ლო ნი ე ბის გან-ვი თა რე ბას გა ცი ლე ბით ნე ლი მსვლე ლო ბა ექ ნე ბო და, მა თი გარ და მე-ტი პრო დუქ ტის სა ექ ს პორ ტოდ მხო ლოდ ის კა პი ტა ლი, რომ ყო ფი-ლი ყო გა მო ყე ნე ბუ ლი, რო მე ლიც თვით მათ ეკუთ ვ ნით.

ამ რი გად, სა გან თა ბუ ნებ რი ვი მსვლე ლო ბი სას, გან ვი თა რე ბის ნე-ბის მი ერ სა ფე ხურ ზე მყო ფი სა ზო გა დო ე ბის კა პი ტა ლი პირ ველ ყოვ-ლი სა, მი მარ თუ ლია მი წათ მოქ მე დე ბი სა კენ, შემ დეგ – მა ნუ ფაქ ტუ-რე ბი სა კენ და ბო ლოს – სა გა რეო ვაჭ რო ბი სა კენ. ეს წე სი ისე ბუ ნებ-რი ვი ა, რომ იგი, მე მგო ნი ა, ყო ველ სა ზო გა დო ე ბა ში, რო მელ საც რა ი-მე შე სამ ჩ ნე ვი ტე რი ტო რია ჰქონ და, ყო ველ თ ვის სრულ დე ბა ამა თუ იმ ზო მით. მი წე ბის ნა წი ლი უნ და და მუ შა ვე ბუ ლი ყო მა ნამ დე, ვიდ-

ადამ სმითი

436

რე რამ დე ნად მე მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ქა ლა ქე ბი შე იძ ლე ბო და წარ მო შო-ბი ლი ყო და ამ ქა ლა ქებ ში უნ და არ სე ბუ ლი ყო რა ი მე, თუნ დაც გა-ნუ ვი თა რე ბე ლი, მრეწ ვე ლო ბა, ვიდ რე მათ თ ვის შე საძ ლე ბე ლი გახ დე-ბო და იმა ზე ფიქ რი, რომ სა გა რეო ვაჭ რო ბი სათ ვის მო ე კიდ ნათ ხე ლი.

თუმ ცა სა გან თა ამ ბუ ნებ რივ წესს რა ი მე ზო მით ად გი ლი უნ და ჰქო ნო და ყო ველ ასეთ სა ზო გა დო ე ბა ში, მაგ რამ ყვე ლა თა ნა მედ რო ვე ევ რო პულ სა ხელ მ წი ფო ში იგი ზო გი მხრივ ყი რა მა ლა იქ ნა და ყე ნე-ბუ ლი. სა გა რეო ვაჭ რო ბამ ზოგ ქა ლაქ ში გა მო იწ ვია და ფუძ ნე ბა უფ-რო სა თუ თი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი სა ანუ ისე თე ბი სა, რო მელ თა პრო-დუქ ტე ბი უცხო ბა ზარ ზე გა სა ტა ნა დაა გა მო სა დე გი; ხო ლო მა ნუ-ფაქ ტუ რებ მა და სა გა რეო ვაჭ რო ბამ ერ თად, გა მო იწ ვია უმ თავ რე სი გა უმ ჯო ბე სე ბა მი წათ მოქ მე დე ბა ში. ჩვე უ ლე ბა და ადა თი, რო მე ლიც პირ ვან დე ლი მთავ რო ბის ბუ ნე ბამ შე მო ი ღო ამ სა ხელ მ წი ფო ებ ში და რომ ლე ბიც დარ ჩა მას შემ დე გაც, რაც ის მთავ რო ბა მნიშ ვ ნე ლოვ ნად შე იც ვა ლა, აუცი ლებ ლო ბის გზით ძა ლად ეწე ო და მათ ამ არა ბუ ნებ-რი ვი და რეგ რე სი უ ლი წე სი სა კენ.

თავი II

მიწათმოქმედების განვითარების დაბრკოლებანი

ძველ ევროპაში რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ

რო დე საც გერ მა ნულ მა და სკვი თურ მა ტო მებ მა რო მის იმ პე რი-ის და სავ ლე თის პრო ვინ ცი ე ბი წა ლე კეს, ის არევ - და რე ვა, რო მე ლიც მოჰ ყ ვა ესო დენ დიდ რე ვო ლუ ცი ას, არ შეწყ ვე ტი ლა რამ დე ნი მე სა უ-კუ ნის გან მავ ლო ბა ში. ძარ ც ვამ და ძალ მომ რე ო ბამ, რო მელ საც ბარ-ბა რო სე ბი აყე ნებ დ ნენ ძველ მცხოვ რებთ, შეწყ ვი ტა აღებ მი ცე მო ბა ქა ლაქ სა და სო ფელს შო რის. ქა ლა ქე ბი გა უ დაბ ნოვ და, ხო ლო მი წე-ბი დარ ჩა და უ მუ შა ვე ბე ლი და ევ რო პის და სავ ლე თის პრო ვინ ცი ე ბი, რო მელ ნიც რო მა ელ თა ბა ტო ნო ბის დროს მნიშ ვ ნე ლო ვან კე თილ-დღე ო ბა ში იყ ვ ნენ, უღ რ მეს სი ღა ტა კე სა და ბარ ბა რო სო ბა ში ჩა ეფ-ლ ნენ. ამ არევ - და რე ვის ხა ნა ში იმ ბარ ბა როს ტომ თა მე თა უ რებ მა და მთა ვარ მა წი ნამ ძღო ლებ მა შე ი ძი ნეს ანუ ხელთ იგ დეს იმ ად გი ლე ბის მი წე ბის უდი დე სი ნა წი ლი. მა თი მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ნა წი ლი და უ მუ შა ვე-ბე ლი იყო, მაგ რამ და მო უ კი დებ ლად იმი სა, და მუ შა ვე ბუ ლი იყო თუ

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

437

და უ მუ შა ვე ბე ლი, მი წის არც ერ თი ნაკ ვე თი არ დარ ჩე ნი ლა, რომ მე-სა კუთ რე არ გას ჩე ნო დეს. ყვე ლა ეს მი წა და სა კუთ რე ბულ იქ ნა, ამას-თან მი სი დი დი ნა წი ლი – მცი რე ო დენ მსხვილ მე სა კუთ რე თა მი ერ.

და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წე ბის ეს თავ და პირ ვე ლი და სა კუთ რე ბა, თუმ-ცა იგი დი დი ბო რო ტე ბა იყო, შე იძ ლე ბო და მა ინც წარ მა ვა ლი ბო-რო ტე ბა ყო ფი ლი ყო, მემ კ ვიდ რე ო ბის ან გას ხ ვი სე ბის გზით შე იძ ლე-ბო და ის მი წე ბი კვლავ პა ტარ - პა ტა რა ნაჭ რე ბად და ნა წი ლე ბუ ლი ყო. მაგ რამ პირ მ შო ო ბის შე სა ხებ კა ნო ნი შე უძ ლე ბელს ხდი და მი წე ბის და ნა წი ლე ბას მემ კ ვიდ რე ო ბის გზით, ხო ლო ფი და ი კო მი სე ბის და წე-სე ბა ხელს უშ ლი და, რომ მი წე ბი პა ტარ - პა ტა რა ნაჭ რე ბად და ყო ფი-ლი ყო გას ხ ვი სე ბის გზით.

რო დე საც მი წა, ისე რო გორც მოძ რა ვი ქო ნე ბა, მიჩ ნე უ ლია მხო-ლოდ და მხო ლოდ არ სე ბო ბი სა და თა ვის მოთხოვ ნი ლე ბა თა დაკ მა-ყო ფი ლე ბის სა შუ ა ლე ბად, ბუ ნებ რი ვი სა მემ კ ვიდ რეო კა ნო ნი მი წას, ისე რო გორც მოძ რავ ქო ნე ბას, ჰყოფს ოჯა ხის ყვე ლა შვილთ შო რის, ვი ნა ი დან, უნ და ვი ფიქ როთ, ყვე ლას არ სე ბო ბა თა ნაბ რად ძვირ ფა-სია მა მის თ ვის. ამი ტომ ასე თი სა მემ კ ვიდ რეო კა ნო ნი მოქ მე დებ და რო მა ე ლებ ში, რო მე ლიც მემ კ ვიდ რე ო ბით მი წე ბის გა და ცე მი სას ისე-ვე ნაკ ლე ბად გა ნას ხ ვა ვებ და უფ როს სა და უმ ც როს შვი ლებს, ვა-ჟებ სა და ქა ლებს, რო გორც ჩვენ მოძ რა ვი ქო ნე ბის გა ყო ფი სას. მაგ-რამ რო დე საც მი წას და უწყეს ცქე რა არა რო გორც მარ ტო ო დენ თა-ვის შე ნახ ვის, არა მედ აგ რეთ ვე რო გორც ძა ლა უფ ლე ბი სა და გავ ლე-ნის წყა როს, მა შინ სა უ კე თე სოდ იქ ნა მიჩ ნე უ ლი, რომ მი წა მარ ტო ერთ შვილს გა დას ცე მო და გა უ ყო ფე ლად. იმ შფო თი ან ხა ნა ში ყო ვე-ლი მსხვი ლი მე მა მუ ლე წარ მო ად გენ და ერ თ გ ვა რად პა წია მთა ვარს. ისი ნი, ვი საც მი სი მი წე ბი ეჭი რათ, მი სი ქვე შევ რ დო მე ბი იყ ვ ნენ. იგი იყო მა თი მო სა მარ თ ლე და ერ თ გ ვა რი კა ნონ მ დე ბე ლიც მშვი დო ბი ა-ნო ბის დროს და წი ნამ ძღო ლი ომის დროს. იგი ომობ და, რო ცა ამას სა ჭი როდ და ი ნა ხავ და, ხში რად თა ვი სი მე ზობ ლე ბის წი ნა აღ მ დეგ და ზოგ ჯერ თა ვი სი მე ფის წი ნა აღ მ დე გაც. ამი ტომ მა მუ ლის უშიშ რო ე-ბა, მფარ ვე ლო ბა, რომ ლის გა წე ვა შე ეძ ლო მის მე სა კუთ რეს იმათ-თ ვის, ვინც იმ მა მულ ში ბი ნად რობ და, მა მუ ლის სი დი დე ზე იყო და-მო კი დე ბუ ლი. მი სი და ყო ფა ნიშ ნავ და გზის გაკ ვალ ვას მის გა სა ნად-გუ რებ ლად და ყვე ლა მი სი ნა წი ლის და სარ ბე ვად და ჩა საყ ლა პა ვად მე ზო ბელ თა შე მოჭ რის დროს. ამის გა მო და წეს და მარ თა ლი ა, არა

ადამ სმითი

438

ერ თ ბა შად, არა მედ დრო თა გან მავ ლო ბა ში სა პირ მ შოო კა ნო ნი მა მუ-ლე ბის მემ კ ვიდ რე ო ბი სათ ვის იმა ვე მი ზე ზით, რა მი ზე ზი თაც და წეს-და ასე თი კა ნო ნი მო ნარ ქი უ ლი ხე ლი სუფ ლე ბი სათ ვის, თუმ ცა არა ყო ველ თ ვის ამ უკა ნას კ ნე ლის წარ მო შო ბის თა ნა ვე. იმი სათ ვის, რომ მო ნარ ქი უ ლი ხე ლი სუფ ლე ბის ძლი ე რე ბა და, მა შა სა და მე, სიმ ტ კი ცე გა ყო ფით არ შე სუს ტ დეს, იგი მთლი ა ნად უნ და გა და ე ცეს ერ თ -ერთ შვილს. სა ხელ დობრ რო მელს უნ და მი ე ცეს ესო დენ დი დი უპი რა ტე-სო ბა, ამას უნ და ამ ყა რებ დეს რა ი მე სა ერ თო კა ნო ნი, რო მე ლიც და-ფუძ ნე ბუ ლია არა პი რა დი დამ სა ხუ რე ბის ან ღირ სე ბის სა ეჭ ვო ნიშ-ნებ ზე, არა მედ რა ი მე ნა თელ და ცხად ნი შან ზე, რო მე ლიც არ შე იძ-ლე ბა სა და ვო იყოს. ერ თი და იმა ვე ოჯა ხის შვი ლე ბის აუცი ლე ბე ლი გან ს ხ ვა ვე ბა შე იძ ლე ბა მხო ლოდ სქე სი სა და ასა კის მხრივ. მამ რო-ბით სქესს სა ყო ველ თაო უპი რა ტე სო ბა ეძ ლე ვა მდედ რო ბი თის წი-ნა შე, და, ყვე ლა სხვა პი რო ბა თა თა ნას წო რო ბი სას, უფ რო სი ყო ველ-თ ვის უმ ც როს ზე წინ არის. ასე წარ მო ი შო ბა უფ ლე ბა პირ მ შო ო ბი სა და ის, რა საც პირ და პი რი ხა ზით მემ კ ვიდ რე ო ბას უწო დე ბენ.

კა ნო ნებს ხში რად შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი აქვს თა ვი ან თი ძა ლა დიდ ხანს მას შემ დეგ, რაც მო ის პო ის გა რე მო ე ბა ნი, რო მელ თაც წარ მოშ ვეს ისი ნი და რო მელ თაც მარ ტო ო დენ შე უძ ლი ათ მა თი გა მარ თ ლე ბა. ევ რო პის ახ ლან დელ მდგო მა რე ო ბა ში რა ღაც ერ თი აკ რი მი წის მე-სა კუთ რეც ისე ვე მტკი ცედ ფლობს მას, რო გორც ასი ათა სი აკ რის მე სა კუთ რე. და მა ინც პირ მ შო ო ბის უფ ლე ბა წი ნან დე ბუ რად და ცუ-ლი არის და ალ ბათ კი დევ რამ დენ სა მე სა უ კუ ნეს იქ ნე ბა და ცუ ლი, ვი ნა ი დან, ყვე ლა სხვა და წე სე ბუ ლე ბა თა შო რის იგი უფ რო შე სა ბა-მი სია იმი სათ ვის, რომ საზ რ დო მის ცეს გვა როვ ნუ ლი უპი რა ტე სო-ბით ამა ყო ბას. არ შე იძ ლე ბა ყვე ლა მხრივ სხვა რამ უფ რო სა წი ნა-აღ მ დე გო არ სე ბობ დეს ოჯა ხის ნამ დ ვი ლი ინ ტე რე სი სათ ვის, ვიდ რე ის უფ ლე ბა არის, რო მე ლიც ერ თი შვი ლის გამ დიდ რე ბის გუ ლის თ ვის მათხოვ რე ბად აქ ცევს ყვე ლა და ნარ ჩენთ.

ფი და ი კო მი სე ბი წარ მო ად გე ნენ სა პირ მ შოო კა ნო ნის ბუ ნებ რივ შე დეგს. ისი ნი და ა წე სეს გან საზღ ვ რუ ლი, პირ და პი რი ხა ზით მემ კ ვიდ-რე ო ბის უზ რუნ ველ სა ყო ფად, რი სი აზ რიც პირ ვე ლად სა პირ მ შოო კა ნონ მა აღ ძ რა და იმის ასა ცი ლებ ლად, რომ თავ და პირ ვე ლი მა მუ-ლის რა ი მე ნა წი ლი გა სუ ლი ყო ძი რი თა დი ხა ზის მფლო ბე ლო ბი დან რო მე ლი მე მემ კ ვიდ რის მი ერ გა ჩუ ქე ბის, ან დერ ძის ან გან ს ხ ვი სე ბის

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

439

გზით, ან მი სი უგუ ნუ რო ბი სა თუ უბე დუ რე ბის მი ზე ზით. ფი და ი კო-მი სე ბი სრუ ლი ად უც ნო ბი იყო რო მა ე ლე ბი სათ ვის. მა თი სუბ ს ტი-ტუ ცი ე ბი და ფი და ი კო მი სე ბი არაფ რით ჰგავს ახა ლი დრო ის ფი და-ი კო მი სებს, თუმ ცა ფრან გი იურის ტე ბი დან ზო გი ერ თებ მა შე სა ბა მი-სად ჩათ ვა ლეს აღ ნიშ ნულ ძველ და წე სე ბუ ლე ბა თა სა მო სელ სა და ტერ მი ნებ ში გა ეხ ვი ათ ეს თა ნა მედ რო ვე და წე სე ბუ ლე ბა.

იმ ხა ნა ში, რო დე საც დი დი მა მუ ლე ბი ერ თ გ ვარ სამ თავ რო ებს წარ მო ად გენ და, ფი და ი კო მი სებს შე იძ ლე ბო და გან საზღ ვ რუ ლი აზ-რი ჰქო ნე ბო დათ. ზო გი ერ თი მო ნარ ქი ის ეგ რეთ წო დე ბუ ლი ძი რი თა-დი კა ნო ნე ბის მსგავ სად, მათ შე ეძ ლოთ ხე ლი შე ე შა ლათ იმი სათ ვის, რომ მრა ვა ლი ათა სი ადა მი ა ნის უშიშ რო ე ბა ერ თი ადა მი ა ნის უჯი-ა თო ბი თა და მფლან გ ვე ლო ბით ხი ფათ ში ყო ფი ლი ყო ჩა ვარ დ ნი ლი. მაგ რამ თა ნა მედ რო ვე ევ რო პა ში, სა დაც რო გორც წვრილ, ისე მსხვილ მე მა მუ ლე ებს სიმ ტ კი ცე სა თა ნა დო ქვეყ ნის კა ნო ნე ბით აქვს უზ რუნ-ველ ყო ფი ლი, ამ ფი და ი კო მი სებ ზე უფ რო უაზ როს ვე რას წარ მო იდ-გენს ადა მი ა ნი. ისი ნი და ფუძ ნე ბუ ლია ყოვ ლად უგუ ნურ ნა გუ ლის-ხ მევ ზე, – იმა ზე, რომ ერ თი მე ო რის მომ დევ ნო თა ო ბებს ადა მი ან თა თა ნას წო რი უფ ლე ბა არა აქვთ მი წა სა და ყვე ლა იმა ზე, რა საც მი-წა შე ი ცავს, რომ თა ნა მედ რო ვე თა ო ბის სა კუთ რე ბა იმ ადა მი ან თა ნე ბა- სურ ვი ლის მი ხედ ვით უნ და იყოს შე მო ფარ გ ლუ ლი და მო წეს-რი გე ბუ ლი, რო მელ ნიც, იქ ნებ, ხუ თა სი წლის წი ნათ გარ და იც ვალ-ნენ. მი უ ხე და ვად ამი სა, მეტ წილ ევ რო პა ში ფი და ი კო მი სე ბი დღემ დე შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი ა, გან სა კუთ რე ბით იმ ქვეყ ნებ ში, სა დაც აზ ნა უ რუ-ლი ჩა მო მავ ლო ბა აუცი ლე ბე ლი პი რო ბაა სა მო ქა ლა ქო თუ სამ ხედ-რო სა პა ტიო თა ნამ დე ბო ბა თა და სა ჭე რად. ფი და ი კო მი სე ბი სა ჭი-როდ იყო მიჩ ნე უ ლი, რა თა და ცუ ლი ყო ფი ლი ყო აზ ნა უ რო ბის გან-სა კუთ რე ბუ ლი პრი ვი ლე გია ქვე ყა ნა ში მა ღა ლი ად გი ლე ბის და სა-პა ტიო თა ნამ დე ბო ბა თა და ჭე რი სა. და მას შემ დეგ, რაც ამ წო დე ბამ ხელ ში ჩა იგ დო ეს უსა მარ თ ლო უპი რა ტე სო ბა მის თა ნა მო ქა ლა ქე-თა მი მართ, სა ჭი როდ ჩა ით ვა ლა, რომ მის თ ვის მი ე ცათ კი დევ მე ო-რე უპი რა ტე სო ბა, რა თა მის სი ღა რი ბეს სა სა ცი ლოდ არ გა ე ხა და ეს პრი ვი ლე გი ა. ინ გ ლის ში სა ყო ველ თაო სა მარ თა ლი, რო გორც ამ ბო-ბენ, მარ თა ლი ა, უარ ყო ფი თად გან წყო ბი ლია სა მა რა დი სო სა კუთ რე-ბის მი მართ და ამი ტომ ასე თი სა კუთ რე ბა აქ უფ რო შეზღუ დუ ლი ა, ვიდ რე სხვა რო მელ სა მე ევ რო პულ მო ნარ ქი ა ში, თუმ ცა ინ გ ლი სიც

ადამ სმითი

440

არაა უიმი სოდ დარ ჩე ნი ლი. რაც შე ე ხე ბა შოტ ლან დი ას, აქ ვა რა უ-დო ბენ, რომ ქვეყ ნის მთე ლი მი წის ერთ მე ხუ თედ ზე მე ტი, და იქ ნებ ერთ მე სა მედ ზე მე ტიც, ამ ჟა მად ფი და ი კო მი სე ბის სას ტიკ რე ჟიმს ექ-ვემ დე ბა რე ბა.

ამ რი გად, და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წე ბის დიდ ფარ თობს არა თუ ყა და-ღა და ე დო ცალ კე ულ გვა რე უ ლო ბა თა მი ერ, არა მედ აგ რეთ ვე თით-ქ მის სა მუ და მოდ მო ის პო მა თი და ნა წი ლე ბის შე საძ ლებ ლო ბა. და ისე თი შემ თხ ვე ვა კი იშ ვი ა თი ა, რომ დი დი მე მა მუ ლე იმა ვე დროს მი-წე ბის დი დი გა მა უმ ჯო ბე სე ბე ლი იყოს. იმ არე უ ლო ბის ხა ნა ში, რო-მელ მაც ეს ბარ ბა რო სუ ლი და წე სე ბუ ლე ბა წარ მოშ ვა, მსხვი ლი მე-მა მუ ლე სავ სე ბით იმას უნ დე ბო და, რომ და ეც ვა თა ვი სი სა კუ თა-რი მა მუ ლე ბი ან თა ვი სი სა მარ თა ლი და ხე ლი სუფ ლე ბა გა ევ რ ცე-ლე ბი ნა მე ზობ ლე ბის ტე რი ტო რი ა ზე. მას არ ჰქონ და თა ვი სუ ფა ლი დრო იმი სათ ვის, რომ ეზ რუ ნა მი წის და მუ შა ვე ბი სა და გა უმ ჯო ბე სე-ბი სათ ვის. ხო ლო რო დე საც კა ნო ნი სა და წეს რი გის გან მ ტ კი ცე ბამ ეს შე საძ ლებ ლო ბა მის ცა, ხში რად მას არ ჰქონ და მიდ რე კი ლე ბა ამი-სად მი და თით ქ მის არა სო დეს – სა ჭი რო უნა რი და მო ხერ ხე ბა. თუ თვით მი სი და მი სი სახ ლის შე ნახ ვის ხარჯს მთლად მიჰ ქონ და მი-სი შე მო სა ვა ლი ან აღე მა ტე ბო და მას, რა საც ხში რად ჰქონ და ად გი-ლი, მას არ მო ე პო ვე ბო და კა პი ტა ლი მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ ვის და იგი დამ ზოგ ვე ლი იყო. უფ რო ხელ საყ რე ლად მი აჩ ნ და თა ვი სი წლი უ-რი და ნა ზო გი ახა ლი მი წე ბის სა ყიდ ლად გა მო ე ყე ნე ბი ნა, ვიდ რე მის-და მი კუთ ვ ნი ლი მი წე ბის გა სა უმ ჯო ბე სებ ლად და ე ხარ ჯა იგი. იმი სათ-ვის, რომ ადა მი ან მა მომ გე ბი ა ნად წარ მარ თოს მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბა, სა ჭი რო ა, რო გორც ყვე ლა სხვა კო მერ ცი ულ საქ მე ში, დაკ ვირ ვე ბით ამ ჩ ნევ დეს ყვე ლა, თუნ დაც სულ მცი რე და ნა ზოგს და მო გე ბას, რი-სი უნა რიც იშ ვი ა თად აქვს ისეთ ადა მი ანს, რო მე ლიც დი დი ქო ნე-ბის პატ რო ნია და ბა დე ბი დან ვე, თუნდ დამ ზოგ ვე ლიც იყოს ბუ ნე-ბით. ასე თი ადა მი ა ნის მდგო მა რე ო ბა, რა საკ ვირ ვე ლი ა, ხელს უწყობს იმას, რომ მას მიდ რე კი ლე ბა ჰქონ დეს უფ რო გა რე გა ნი შემ კო ბი ლო-ბი სად მი, რაც მის გე მოვ ნე ბას აკ მა ყო ფი ლებს, ვიდ რე მო გე ბი სად მი, რა საც იგი ესო დენ ნაკ ლებ სა ჭი რო ებს. ბავ შ ვო ბი დან ვე იგი დაჩ ვე უ-ლია ისეთ საგ ნებ ზე ზრუნ ვას, რო გო რი ცაა მი სი ტან საც მე ლის, მი-სი ეტ ლის, სახ ლი სა და ავე ჯე უ ლო ბის სი ლა მა ზე. აზ რ - მიდ რე კი ლე ბა, რო მელ საც ბუ ნებ რი ვად ქმნის ასე თი ჩვე უ ლე ბა, მას ახ ლავს მა ში-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

441

ნაც, რო დე საც იგი მა მუ ლის გა უმ ჯო ბე სე ბა ზე ფიქრს შე უდ გე ბა. მან, იქ ნებ გა ამ შ ვე ნი ე როს კი დეც 400 ან 500 აკ რი მი წა, რო მე ლიც მის სა სახ ლეს აკ რავს და და ხარ ჯავს ამი სათ ვის ათ ჯერ მეტს იმა ზე, რაც მი წა ეღი რე ბა გა უმ ჯო ბე სე ბის შემ დეგ, ხო ლო ამის შემ დეგ დარ წ მუნ-დე ბა, რომ თუ ასე ვე გა ა უმ ჯო ბე სა – სხვაგ ვა რად მას არ ეხერ ხე ბა – და ნარ ჩე ნი მა მუ ლი, იგი გა კოტ რ დე ბა, ვიდ რე სა მუ შა ოს მე ა თედს შე-ას რუ ლებ დეს. შე ერ თე ბუ ლი სა მე ფოს ორ სა ვე ნა წილ ში მო ი პო ვე ბა რამ დე ნი მე დი დი მა მუ ლი, რო მე ლიც ფე ო და ლუ რი მო ნარ ქი ის შემ-დეგ ერ თი და იმა ვე გვა რის ხელ შია გა ნუწყ ვეტ ლივ დარ ჩე ნი ლი. საკ-მა რი სია შე ვა და როთ ამ მა მუ ლე ბის ახ ლან დე ლი მდგო მა რე ო ბა იქა-ურ მე ზო ბელ წვრილ მე სა კუთ რე თა მა მუ ლე ბი სა და მა შინ სხვა სა-ბუ თი არ დაგ ჭირ დე ბათ, რა თა დარ წ მუნ დეთ, რა ო დენ არა ხელ საყ-რე ლია ესო დენ დი დი ზო მის სა კუთ რე ბა მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ ვის.

თუ ასე თი დი დი მე სა კუთ რე ე ბი სა გან მი წის ნაკ ლე ბად გა უმ ჯო ბე-სე ბა იყო მო სა ლოდ ნე ლი, მით უფ რო ნაკ ლებ მო სა ლოდ ნე ლი შე იძ-ლე ბა ყო ფი ლი ყო იმათ გან, ვი საც მა თი მი წე ბი ეჭი რათ. ძველ ევ რო-პა ში მი წის დამ ქი რა ვე ბე ლი გლე ხე ბი ყვე ლა ნი მე ბა ტო ნის ნე ბა- სურ-ვილ ზე იყ ვ ნენ და მო კი დე ბუ ლი. ისი ნი თით ქ მის ყვე ლა ნი მო ნე ბი იყ ვ-ნენ, თუმ ცა მა თი მო ნო ბა უფ რო რბი ლი სა ხი სა იყო, ვიდ რე მო ნო ბა ძველ ბერ ძ ნებ სა და რო მა ე ლებ ში ან თუნდ ჩვენს ვეს ტ -ინ დო ე თის კო ლო ნი ებ ში. იგუ ლის ხ მე ბო და, რომ ისი ნი უფ რო უშუ ა ლოდ ეკუთ-ვ ნოდ ნენ მი წას, ვიდ რე მათ მე ბა ტო ნეს. ამი ტომ მა თი გა ყიდ ვა შე იძ-ლე ბო და მი წას თან ერ თად, მაგ რამ არა მი წი სა გან მო ცი ლე ბუ ლად. ბა ტო ნის ნე ბარ თ ვით მათ შე ეძ ლოთ და ქორ წი ნე ბა, შემ დეგ ბა ტო-ნი ამ ქორ წი ნე ბას ვერ და არ ღ ვევ და ქმრი სა და ცო ლის სხვა დას ხ ვა პი რებ ზე გა ყიდ ვის გზით. თუ ბა ტო ნი და ა სა ხიჩ რებ და ან მოკ ლავ და თა ვის გლეხს, იგი ექ ვემ დე ბა რე ბო და გან საზღ ვ რულ სას ჯელს, თუმ-ცა, ჩვე უ ლებ რივ, ძა ლი ან მცი რეს. გლე ხებს კი არ ჰქონ დათ სა კუთ-რე ბის შე ძე ნის უფ ლე ბა. ყვე ლა ფე რი, რა საც გლე ხე ბი შე ი ძენ დ ნენ, ბა ტო ნის შე ნა ძე ნად ით ვ ლე ბო და და მას შე ეძ ლო შე ხე დუ ლე ბი სა-მებრ წა ე ღო იმათ გან მა თი შე ნა ძე ნი. მი წის ყო ველ გ ვა რი და მუ შა ვე-ბა და გა უმ ჯო ბე სე ბა, რაც კი ასე თი მო ნე ბის დახ მა რე ბით შე იძ ლე-ბო და შეს რუ ლე ბუ ლი ყო, სი ნამ დ ვი ლე ში სრულ დე ბო და მა თი ბა ტო-ნის მი ერ და ასე ვე მის ხარ ჯ ზე. თეს ლი, პი რუტყ ვი, სა სოფ ლო- სა მე-ურ ნეო იარა ღე ბი – ყვე ლა ფე რი მას ეკუთ ვ ნო და და მო გე ბაც მარ ტო

ადამ სმითი

442

მი სი იყო. ამ მო ნებს მხო ლოდ იმის შე ძე ნა შე ეძ ლოთ, რაც მა თი ყო-ველ დღი უ რი არ სე ბო ბი სათ ვის იყო სა ჭი რო. ამ რი გად, ამ შემ თხ ვე-ვა ში სა კუთ რივ თვი თონ მე მა მუ ლე ფლობ და ყვე ლა თა ვის მი წას და მის და მუ შა ვე ბას ეწე ო და თა ვი სი ყმე ბის ხე ლით. ასე თი სა ხის მო ნო-ბა დღემ დე კი დევ არ სე ბობს რუ სეთ ში, პო ლო ნეთ ში, უნ გ რეთ ში, ბო-ჰე მი ა სა და მო რა ვი ა ში და გერ მა ნი ის სხვა ნა წი ლებ ში. მხო ლოდ ევ-რო პის და სავ ლეთ და სამ ხ რეთ - და სავ ლეთ ნა წი ლებ ში იქ ნა იგი თან-და თან სრუ ლად მოს პო ბი ლი.

მაგ რამ თუ სა ერ თოდ იშ ვი ა თა დაა მი წის დი დი გა უმ ჯო ბე სე ბა მსხვი ლი მე სა კუთ რე ე ბის გან მო სა ლოდ ნე ლი, მით უფ რო ნაკ ლებ მო-სა ლოდ ნე ლია იგი იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო დე საც ისი ნი მო ნებს გა მო ი ყე-ნებ დ ნენ მუ შე ბად. ყვე ლა დრო ი სა და ხალ ხის გა მოც დი ლე ბა, მგო ნი ა, იმას გვი დას ტუ რებს, რომ მო ნე ბის მი ერ შეს რუ ლე ბუ ლი სა მუ შა ო, თუმ ცა იგი თით ქოს მარ ტო შე ნახ ვის ხარჯს მო ითხოვს, ყვე ლა ზე უფ-რო ძვი რი სა მუ შაო არის. კა ცი, რო მელ საც არა ვი თა რი სა კუთ რე ბის შე ძე ნა არ შე უძ ლი ა, და ინ ტე რე სე ბუ ლია მხო ლოდ იმით, რომ რაც შე იძ ლე ბა ბევ რი ჭა მოს და რაც შე იძ ლე ბა ცო ტა იმუ შა ოს. მხო ლოდ ძალ და ტა ნე ბით, და არა მი სი სა კუ თა რი ინ ტე რე სით, შე იძ ლე ბა იგი იძუ ლე ბულ იქ ნეს იმა ზე მე ტი იმუ შა ოს, რაც საკ მა რი სი არის მი სი შე ნახ ვის ხარ ჯის და სა ფა რა ვად. რო გორც პლი ნი უ სი, ისე კა ლუ მე ლა აღ ნიშ ნა ვენ, რო გორ და ე ცა იტა ლი ა ში პუ რის მო წე ვის საქ მე, რო გორ არა ხელ საყ რე ლი გახ და იგი მას შემ დეგ, რაც მო ნე ბის ხელ ში გა და ვი-და. ბევ რად უკეთ არ იყო საქ მე ძველ სა ბერ ძ ნეთ შიც არის ტო ტე ლეს დროს. იქ, სა დაც იგი ლა პა რა კობს იდე ა ლურ რეს პუბ ლი კა ზე, რო მე-ლიც პლა ტო ნის „კანონებშია“ აღ წე რი ლი, ამ ბობს: ხუ თი ათა სი უქ-მი ადა მი ა ნის შე სა ძე ნად (მეომართა ეს რიცხ ვი სა ჭი როდ იყო მიჩ ნე-უ ლი იმ რეს პუბ ლი კის და სა ცა ვად) მა თი ცო ლე ბი თა და მსა ხუ რე ბი-თურთ სა ჭი რო იქ ნე ბო და უზო მო სი დი დი სა და ნა ყო ფი ე რე ბის მქო-ნე ტე რი ტო რი ა, ბა ბი ლო ნის დაბ ლო ბის მსგავ სი ო.

ამ პარ ტავ ნო ბა ადა მი ანს აყ ვა რებს ბა ტო ნო ბას, და მის გრძნო ბას ისე არა ფე რი შე უ რაცხ ყოფს, რო გორც ის, რომ იძუ ლე ბუ ლი იყოს თა ვი გა უ ყად როს მას ზე დაბ ლა მდგომ ადა მი ა ნებს, – ეჩი ჩი ნოს მათ რა ი მე ში და სა ყო ლი ებ ლად. ამი ტომ, თუ კა ნო ნი ამის ნე ბას იძ ლე ვა და სა მუ შა ოს ხა სი ა თი ამას შე საძ ლე ბელს ხდის, იგი სა ერ თოდ ირ-ჩევს უფ რო მო ნე ბის მუ შა ო ბას, ვიდ რე თა ვი სუ ფა ლი ადა მი ა ნე ბი სას.

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

443

შაქ რის და თამ ბა ქოს მოყ ვა ნას შე უძ ლია აიტა ნოს მო ნუ რი შრო მით წარ მო ე ბუ ლი და მუ შა ვე ბის ხარ ჯე ბი; პუ რის მოყ ვა ნას ამ ჟა მად, რო-გორც ეტყო ბა, არ ძა ლუძს ამ ხარ ჯე ბის ატა ნა. ინ გ ლი სის კო ლო ნი ებ-ში, რო მელ თა მთა ვარ პრო დუქტს პუ რი შე ად გენს, სა მუ შა ოს უდი-დეს ნა წილს თა ვი სუ ფა ლი ადა მი ა ნე ბი ას რუ ლე ბენ. პენ სილ ვა ნი ის კვა კე რე ბის უკა ნას კ ნე ლი დად გე ნი ლე ბა, რომ გა ა თა ვი სუფ ლონ ყვე-ლა მა თი მო ნა ზან გი, გვიმ ტ კი ცებს, რომ ამ მო ნე ბის რიცხ ვი არ შე-იძ ლე ბა იყოს ძა ლი ან დი დი. ზან გე ბი რომ მა თი სა კუთ რე ბის მნიშ-ვ ნე ლო ვან ნა წილს შე ად გენ დ ნენ, ასე თი დად გე ნი ლე ბა ვე რა სო დეს ვერ იქ ნე ბო და მი ღე ბუ ლი. ჩვენს შაქ რის მწარ მო ე ბელ კო ლო ნი ებ ში, პი რი ქით, მთელ სა მუ შა ოს მო ნე ბი ას რუ ლე ბენ, თამ ბა ქოს მწარ მო ე-ბელ კო ლო ნი ებ შიც სა მუ შა ოს დი დი ნა წი ლი მათ მი ერ ვე სრულ დე-ბა. შაქ რის პლან ტა ცი ის მო გე ბა ყო ველ ჩვენს ვეს ტ -ინ დო ე თის კო-ლო ნი ა ში ჩვე უ ლებ რივ ბევ რად უფ რო დი დი ა, ვიდ რე რა ი მე სხვა კულ ტუ რი სა, რო მე ლიც კი ცნო ბი ლია ევ რო პა სა ან ამე რი კა ში, ხო-ლო თამ ბა ქოს პლან ტა ცი ის მო გე ბა თუმ ცა შაქ რის პლან ტა ცი ი სა ზე ნაკ ლე ბი ა, მაგ რამ მა ინც აღე მა ტე ბა, რო გორც აღ ნიშ ნუ ლი იყო, პუ-რის მოყ ვა ნის გზით მი ღე ბულ მო გე ბას. რო გორც შაქ რის, ისე თამ-ბა ქოს პლან ტა ცი ას შე უძ ლია მო ნუ რი შრო მის ხარ ჯე ბის გა მარ თ-ლე ბა, მხო ლოდ პირ ველს უფ რო, ვიდ რე მე ო რეს. ამი ტომ ზან გე ბის რიცხ ვი თეთ რ კა ნი ა ნი მუ შე ბის რიცხ ვ თან შე და რე ბით, ბევ რად უფ-რო დი დია ჩვენს შაქ რის მწარ მო ე ბელ კო ლო ნი ებ ში, ვიდ რე თამ ბა-ქოს მწარ მო ებ ლებ ში.

ძვე ლი დრო ის მი წათ მოქ მე დი მო ნე ბის ად გი ლი თან და თან და ი კა-ვეს ერ თ გ ვარ მა ფერ მე რებ მა, რო მელ ნიც ამ ჟა მად საფ რან გეთ ში მე-ღა ლე ე ბის სა ხელ წო დე ბით არი ან ცნო ბილ ნი. ლა თი ნუ რად მათ ეწო-დე ბათ coloni patriarii. ისე დი დი ხა ნი ა, რაც ისი ნი გაჰ ქ რენ ინ გ ლის ში, რომ ახ ლა მა თი ინ გ ლი სუ რი სა ხე ლი არ ვი ცი. მე მა მუ ლე ასე თი ფერ-მე რის გან კარ გუ ლე ბა ში გას ცემ და თესლს, პი რუტყვს და სა სოფ ლო–სა მე ურ ნეო იარა ღებს, – ერ თის სიტყ ვით, მთელ მა რაგს, რაც სა ჭი-რო იყო მი წის ნაკ ვე თის და სა მუ შა ვებ ლად. მი ღე ბუ ლი პრო დუქ ტი იყო ფო და თა ნას წო რად მე მა მუ ლე სა და ფერ მერს შო რის, მას შემ-დეგ რაც იქი დან გა და დე ბუ ლი იქ ნე ბო და იმ დე ნი, რამ დე ნიც მი იჩ ნე-ვო და სა ჭი როდ მა რა გის შე სა ნარ ჩუ ნებ ლად; ეს მა რა გი უბ რუნ დე ბო-

ადამ სმითი

444

და მე მა მუ ლეს, რო დე საც ფერ მე რი მი წას და ტო ვებ და ან მას იქი დან გან დევ ნიდ ნენ.

ასე თი ფერ მე რე ბის მი ერ და ჭე რი ლი მი წის და მუ შა ვე ბა არ სე-ბი თად მე მა მუ ლის ხარ ჯ ზე სწარ მო ებს, რო გორც მო ნე ბის მი ერ და-მუ შა ვე ბა. მათ შო რის მხო ლოდ ერ თი მე ტად არ სე ბი თი გან ს ხ ვა ვე-ბა არის. ასეთ ფერ მე რებს, რად გან ისი ნი თა ვი სუ ფა ლი ადა მი ა ნე ბი არი ან, შე უძ ლი ათ სა კუთ რე ბის შე ძე ნა; და რამ დე ნა დაც ისი ნი იღე-ბენ მი წის პრო დუქ ტის გან საზღ ვ რულ ნა წილს, ცხა დად და ინ ტე რე-სე ბუ ლი არი ან იმა ში, რომ მთე ლი პრო დუქ ტი რაც შე იძ ლე ბა უფ-რო დი დი იყოს, რა თა, ამ გ ვა რად, მა თი წი ლიც უფ რო დი დი გახ დეს. პი რი ქით, მო ნა, რო მელ საც არ შე უძ ლია რა ი მე შე ი ძი ნოს გარ და თა-ვის შე სა ნა ხი სა, ყო ველ თ ვის ცდი ლობს თა ვი არ შე ი წუ ხოს შრო მით და მი წის პრო დუქტს რაც შე იძ ლე ბა ნაკ ლებ გა და ა ჭარ ბე ბი ნოს ამ შე სა ნახ ზე. ალ ბათ, ნა წი ლობ რივ აღ ნიშ ნუ ლი უპი რა ტე სო ბის და ნა-წი ლობ რივ აგ რეთ ვე მსხვილ მე მა მუ ლე თა ავ ტო რი ტეტ ზე იერი შე ბის მი ტა ნის გა მო იყო, რის თ ვი საც ყმებს თან და თან აქე ზებ დ ნენ მე მა-მუ ლე თა მუ დამ მო ქიშ პე მე ფე ე ბი და რა მაც ბო ლოს, რო გორც ჩანს, ისე თი ხა სი ა თი მი ი ღო, რომ ამ სა ხის მო ნო ბა პირ და პირ მავ ნე ბე ლი შე იქ ნა – ალ ბათ ამის გა მო იყო, რომ ბა ტონ ყ მო ბა თან და თან მო-ის პო ევ რო პის მეტ ნა წილ ში. მაგ რამ ის მო მენ ტი, რო დე საც მოხ და ესო დენ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი რე ვო ლუ ცი ა, და ის წე სი, რა წე სი თაც იგი გან ხორ ცი ელ და, ყვე ლა ზე უფ რო ბნე ლი პუნ ქ ტე ბია ახალ ის ტო რი ა-ში. რო მის ეკ ლე სია მი ი წერს დიდ დამ სა ხუ რე ბას ამ საქ მე ში. და მარ-თ ლაც, ცნო ბი ლი ა, რომ უკ ვე XII სა უ კუ ნე ში პაპ მა ალექ სან დ რე III-მ გა მოს ცა ბუ ლა მო ნე ბის სა ერ თოდ გან თა ვი სუფ ლე ბის შე სა ხებ. მაგ-რამ, რო გორც ეტყო ბა, ეს ბუ ლა უფ რო კე თილ მ სა ხუ რუ ლი შე გო ნე-ბა იყო, ვიდ რე კა ნო ნი, რომ ლის მი მართ უცი ლო ბე ლი მორ ჩი ლე ბა მო ითხო ვე ბო და ყვე ლა მორ წ მუ ნე თა გან. მო ნო ბა ამის შემ დე გაც გა-ნაგ რ ძობ და არ სე ბო ბას რამ დე ნი მე სა უ კუ ნის გან მავ ლო ბა ში თით ქ-მის ყველ გან, ვიდ რე იგი არ მო ის პო ზე მო აღ ნიშ ნუ ლი ორი ინ ტე რე-სის შე ერ თე ბუ ლი ზე მოქ მე დე ბის გა მო, – მე მა მუ ლი სა, ერ თი მხრივ, და მე ფი სა, მე ო რე მხრივ. გან თა ვი სუფ ლე ბულ ყმას, რო მელ საც ნე ბა დარ თეს თა ვის მფლო ბე ლო ბა ში შე ე ნარ ჩუ ნე ბი ნა მი წა, მაგ რამ სა კუ-თა რი კა პი ტა ლი არ ჰქონ და, ამ მი წის და მუ შა ვე ბა შე ეძ ლო მხო ლოდ

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

445

იმით, რა საც მას ავან სად მის ცემ და მე მა მუ ლე, და ამი ტომ იგი უნ და გა დაქ ცე უ ლი ყო იმად, ვი საც ფრან გე ბი მე ღა ლეს უწო დე ბენ.

მაგ რამ ამ უკა ნას კ ნე ლი სა ხის მი წათ მოქ მედ თა ინ ტე რე სი ვე რა სო-დეს ვერ აიძუ ლებ და მათ მი წის შემ დ გომ გა უმ ჯო ბე სე ბა ზე და ე ხარ-ჯათ იმ მცი რე კა პი ტა ლის ნა წი ლი, რო მელ საც ისი ნი შე იძ ლე ბა და-ზო გავ დ ნენ პრო დუქ ტის თა ვი ან თი წი ლი დან, ვი ნა ი დან მე მა მუ ლეს, რო მე ლიც მო ნა წი ლე ო ბას არ იღებ და ამ ხარ ჯ ში, მა ინც უნ და მი ე-ღო იმ გარ და ნა მე ტი პრო დუქ ტის სა ხით, რაც ამ და ნა ხარ ჯის შე დე-გად იქ ნე ბო და მო პო ვე ბუ ლი. დამ ტ კი ცე ბუ ლი ა, რომ ათის თა ვი, რაც პრო დუქ ტის მხო ლოდ მე ა თედ ნა წილს შე ად გენს, დიდ დაბ რ კო ლე-ბას წარ მო ად გენს მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ ვის. მით უფ რო ნამ დ ვი-ლად და მაბ რ კო ლე ბე ლი უნ და ყო ფი ლი ყო ის გა და სა ხა დი, რო მე ლიც პრო დუქ ტის ნა ხე ვარს შე ად გენ და. მე ღა ლის ინ ტე რე სი მო ითხოვ და, მი წი დან აეღო ყვე ლა ფე რი, რი სი მო ცე მაც მი წას შე ეძ ლო იმ კა პი ტა-ლის და ხარ ჯ ვი სას, რო მელ საც მე მა მუ ლე იძ ლე ო და; მაგ რამ მი სი ინ-ტე რე სი არა სო დეს არ მო ითხოვ და, ამ კა პი ტა ლის თ ვის თა ვი სი კა პი-ტა ლის რა ი მე ნა წი ლი და ე მა ტე ბი ნა. საფ რან გეთ ში, სა დაც, რო გორც ამ ბო ბენ, მთე ლი სა მე ფოს ხუ თი მე ექ ვ სე დი ამ კა ტე გო რი ის მი წათ-მოქ მედთ უჭი რავთ, მე მა მუ ლე ე ბი ჩი ვი ან, რომ მე ღა ლე ე ბი ყო ვე ლი შემ თხ ვე ვით სარ გებ ლო ბენ – მე ბა ტო ნის პი რუტყ ვი ტვირ თის გა და-სა ზი დად გა მო ი ყე ნონ უფ რო, ვიდ რე მო წათ მოქ მე დე ბა ში, ვი ნა ი დან პირ ველ შემ თხ ვე ვა ში მთე ლი მო გე ბა მათ ვე რჩე ბათ, ხო ლო მე ო რე შემ თხ ვე ვა ში მე მა მუ ლეს უნ და გა უ ყონ. ამ გ ვა რი გლე ხე ბი არ სე ბო-ბენ კი დევ შოტ ლან დი ის ზო გი ერთ ად გი ლებ ში; მათ იქ ფო ლად - მ შ-ვილ დი ან (steel–bow) მო ი ჯა რა დე ებს უწო დე ბენ. ძვე ლი დრო ის ის ინ-გ ლი სე ლი მო ი ჯა რა დე ე ბი, რო მელ ნიც უზე ნა ე სი მო სა მარ თ ლის ჯილ-ბერ ტის და დოქ ტორ ბლექ ს ტო ნის სიტყ ვით, მე მა მუ ლის მო უ რა ვე-ბი უფ რო არი ან, ვიდ რე მო ი ჯა რა დე ე ბი ალ ბათ, ამა ვე კა ტე გო რი ას ეკუთ ვ ნოდ ნენ.

ამ კა ტე გო რი ის მო ი ჯა რე ებს მოჰ ყ ვ ნენ, თუმ ცა ძა ლი ან ნე ლი ტემ-პით, ფერ მე რე ბი ამ სიტყ ვის ნამ დ ვი ლი მნიშ ვ ნე ლო ბით, რო მელ-ნიც თა ვი ან თი სა კუ თა რი კა პი ტა ლით ეწე ოდ ნენ მი წის და მუ შა ვე ბას და გან საზღ ვ რულ რენ ტას უხ დიდ ნენ მე მა მუ ლეს. რო დე საც ასე თი ფერ მე რე ბი რამ დე ნი მე წლით იღე ბენ იჯა რას, მათ შე იძ ლე ბა ზოგ ჯერ თა ვის თ ვის ხელ საყ რე ლად მი იჩ ნი ონ მი წის შემ დ გო მი გა უმ ჯო ბე სე-

ადამ სმითი

446

ბი სათ ვის თა ვი ან თი კა პი ტა ლის ნა წი ლის გა მო ყე ნე ბა, ვი ნა ი დან შე-უძ ლი ათ იმე დი ჰქონ დეთ, რომ იჯა რის ვა დის გას ვ ლამ დე აინაზღა უ-რე ბენ გა წე ულ და ნა ხარჯს მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი მო გე ბი თურთ. მაგ რამ ასე-თი ფერ მე რე ბის მდგო მა რე ო ბაც დიდ ხანს მე ტის მე ტად მერ ყე ვი იყო და არის დღე საც ევ რო პის ბევრ ნა წილ ში. კა ნო ნის თა ნახ მად, მი წის მყიდ ველს შე ეძ ლო ჩა მო ერ თ ვა მათ თ ვის იჯა რის ვა დის გას ვ ლამ დე მათ მი ერ იჯა რით აღე ბუ ლი მი წა; ინ გ ლის ში ეს შე იძ ლე ბო და ფიქ-ცი უ რი სარ ჩე ლი თაც ქო ნე ბის დაბ რუ ნე ბის შე სა ხებ (Action of a com-mon recovery). იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო დე საც მე მა მუ ლე უკა ნო ნოდ, ძა-ლა დო ბით გან დევ ნი და ფერ მე რებს, პრო ცე დუ რა, რომ ლის გზი თაც ამ უკა ნას კ ნელთ შე ეძ ლოთ აღედ გი ნათ თა ვი ან თი უფ ლე ბა, მე ტის-მე ტად დე ფექ ტი ა ნი იყო. ისი ნი ვერ იბ რუ ნებ დ ნენ ყო ველ თ ვის მი წას, მათ მი უს ჯიდ ნენ მხო ლოდ სა ნაზღა უ როს, რო მე ლიც არა სო დეს არ ფა რავ და მათ ზა რალს. ინ გ ლის შიც კი, – იმ ქვე ყა ნა ში, სა დაც თა ვი-სუ ფა ლი გლე ხო ბა ყო ველ თ ვის დიდ პა ტივ ში იყო, პირ ვე ლად ჰენ რი VII-ის მე ფო ბის მე თოთხ მე ტე წელს იქ ნა პრაქ ტი კა ში შე მო ღე ბუ ლი სარ ჩე ლი გან დევ ნის შე სა ხებ, რომ ლის სა ფუძ ველ ზე მო ი ჯა რეს ეძ ლე-ო და არა მარ ტო ზა რა ლის ანაზღა უ რე ბის, არა მედ წარ თ მე უ ლი მი-წის ფლო ბის უფ ლე ბა და მი სი სარ ჩე ლის გა მო უდაბ ლე სი სა სა მარ-თ ლო ინ ს ტან ცი ის სა ეჭ ვო დად გე ნი ლე ბა არ იყო აუცი ლებ ლად სა-ბო ლოო გა ნა ჩე ნად მიჩ ნე უ ლი. ეს სა სარ ჩე ლო პრო ცე დუ რა ისე თი ეფექ ტუ რი სა შუ ა ლე ბა აღ მოჩ ნ და, რომ თა ნა მედ რო ვე პრაქ ტი კა ში მე მა მუ ლე, რო მელ საც უხ დე ბა სარ ჩე ლის აღ ძ ვ რა მი წის დაბ რუ ნე-ბის შე სა ხებ, იშ ვი ა თად სარ გებ ლობს იმ პრო ცე დუ რით, რო მე ლიც და წე სე ბუ ლია სპე ცი ა ლუ რად მი წის მე სა კუთ რი სათ ვის, ე.ი. არ აღ-ძ რავს სარ ჩელს ქო ნე ბის დაბ რუ ნე ბის ანუ მფლო ბე ლო ბა ში შეყ ვა-ნის შე სა ხებ, არა მედ მო ი ჯა რეს სა ხე ლით იწყებს სარ ჩელს გან დევ ნის შე სა ხებ. ამ რი გად, ინ გ ლის ში მო ი ჯა რად რის მფლო ბე ლო ბას ისე თი-ვე სიმ ტ კი ცე აქვს, რო გო რიც მი წის მე სა კუთ რი სას. გარ და ამი სა, ინ-გ ლის ში სი ცოცხ ლის ხნის იჯა რა, წლი უ რად 40 ში ლინ გის ღი რე ბუ-ლე ბი სა, თა ვი სუ ფალ მა მუ ლად ით ვ ლე ბა და მო ი ჯა რეს უფ ლე ბას აძ-ლევს პარ ლა მენ ტის წევ რ თა არ ჩევ ნებ ში; და რად გან გლე ხო ბის დიდ ნა წილს ამ გ ვა რი თა ვი სუ ფა ლი მა მუ ლე ბი აქვს, გლეხ თა მთელ წო დე-ბას პა ტი ვი ედე ბა მათ მე მა მუ ლე თა თვალ ში იმ პო ლი ტი კუ რი მნიშ-ვ ნე ლო ბის გა მო, რო მელ საც ეს მათ აძ ლევს. მე მგო ნი ა, ვერ სად ევ-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

447

რო პა ში, გარ და ინ გ ლი სი სა, ვერ ნა ხავთ იმის მა გა ლითს, რომ მო ი ჯა-რე შე ნო ბას აგებ დეს მი წა ზე, რო მე ლიც მი სი იჯა რის ფარ გალ ში არ შე დის იმ იმე დით, რომ მე მა მუ ლეს სინ დი სი ნე ბას არ მის ცემს ისარ-გებ ლოს მი სი ესო დენ დი დი გა უმ ჯო ბე სე ბით. ეს გლე ხო ბის თ ვის ესო-დენ ხელ საყ რე ლი კა ნო ნე ბი და ადა თი, იქ ნებ, უფ რო უწყობ და ხელს ინ გ ლი სის უწინ დელ დი დე ბას, ვიდ რე მთე ლი მი სი ნა ქე ბი სა ვაჭ რო კა ნონ მ დებ ლო ბა.

კა ნო ნი, რო მე ლიც უდი დე სი ხან გ რ ძ ლი ვო ბის იჯა რას უზ რუნ ველ-ყოფს მე მა მუ ლის ყო ველ გ ვარ უფ ლე ბა მო ნაც ვ ლე თა მხრივ, რამ დე-ნა დაც მე ვი ცი არ სე ბობს მხო ლოდ დიდ ბრი ტა ნეთ ში. შოტ ლან დი-ა ში იგი და წე სე ბულ იქ ნა უკ ვე 1449 წელს იაკობ II-ის დროს. ეს კი ა, რომ კა ნო ნის სა სი კე თო გავ ლე ნა ძა ლი ან ფერ ხ დე ბა ფი და ო კო მი სე-ბის მე ო ხე ბით, ვი ნა ი დან მათ მემ კ ვიდ რე ებს არ შე ეძ ლოთ მი წის გა-ცე მა რამ დე ნად მე ხან გ რ ძ ლი ვი ვა დით, ხში რად ერთ წე ლი წად ზე მე-ტი ვა დი თაც კი. ახ ლა ხან გა მო ცე მულ მა პარ ლა მენ ტის აქ ტ მა რამ-დე ნად მე შე არ ბი ლა ეს შეზღუდ ვა, თუმ ცა იგი მა ინც კი დევ საგ რ ძ-ნო ბი არის. გარ და ამი სა, ვი ნა ი დან იჯა რა შოტ ლან დი ა ში არ იძ ლე ვა ხმის უფ ლე ბას სა პარ ლა მენ ტო არ ჩევ ნებ ში, გლე ხო ბას იქ მე მა მუ ლე-თა თვალ ში ნაკ ლე ბი პა ტი ვი აქვს, ვიდ რე ინ გ ლის ში.

ევ რო პის სხვა ნა წი ლებ ში, მას შემ დეგ, რაც ცნო ბი ლი იქ ნა, რომ მო ი ჯა რე ე ბი უზ რუნ ვე ლე ყოთ მა მუ ლის მემ კ ვიდ რე ე ბი სა და მყიდ ვე-ლე ბის მხრივ, ამ უზ რუნ ველ ყო ფის ვა და ძა ლი ან მოკ ლე პე რი ო დით იქ ნა შე მო ფარ გ ლუ ლი: საფ რან გეთ ში, მა გა ლი თად, ცხრა წლით იჯა-რის და საწყი სი დან. აღ ნიშ ნულ ქვე ყა ნა ში ეს ვა და ახ ლა ხან 27 წლამ-დე გა აგ რ ძე ლეს, მაგ რამ ეს პე რი ო დიც ძა ლი ან მოკ ლეა იმი სათ ვის, რომ მო ი ჯა რე შე ა გუ ლი ა ნოს უაღ რე სად მნიშ ვ ნე ლო ვან გა უმ ჯო ბე სე-ბა თა შე სას რუ ლებ ლად. მე მა მუ ლე ე ბი ძველ თა გან ვე კა ნონ მ დებ ლე ბი იყ ვ ნენ მთელ ევ რო პა ში, ამი ტომ მი წის შე სა ხე ბი კა ნო ნე ბიც მათ იმის შე სა ბა მი სად და ა წე სეს, რა საც ისი ნი სა სარ გებ ლოდ მი იჩ ნევ დ ნენ მე-მა მუ ლე ე ბი სათ ვის. მა თი აზ რით, მე მა მუ ლის ინ ტე რე სი მო ითხოვ და, რომ, მი სი წი ნაპ რის მი ერ ხელ შეკ რუ ლე ბით გა ცე მულ არც ერთს იჯა რას მის თ ვის ხე ლი არ შე ე შა ლა, მრა ვა ლი წლის გან მავ ლო ბა ში ესარ გებ ლა თა ვი სი მი წის სრუ ლი ღი რე ბუ ლე ბით. სი ხარ ბე და უსა-მარ თ ლო ბა ყო ველ თ ვის ბე ცი არის და იმ მე მა მუ ლე ებ მა ვერ გა ით ვა-ლის წი ნეს წი ნას წარ, რა ძა ლი ან უნ და შე ე შა ლა ხე ლი ასეთ წესს მი-

ადამ სმითი

448

წის გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ ვის და ამი ტომ, დრო თა გან მავ ლო ბა ში, ზი ა ნი მი ე ყე ნე ბი ნა მე მა მუ ლის ნამ დ ვი ლი ინ ტე რე სე ბი სათ ვის.

რენ ტის გა დახ დის გარ და, ფერ მე რე ბი ძველ თა გან ვე ვალ დე ბუ-ლი იყ ვ ნენ მე მა მუ ლი სათ ვის გა ე წი ათ ბევ რი სხვა დას ხ ვა სამ სა ხუ რი, რაც იშ ვი ა თად იყო სა ი ჯა რო ხელ შეკ რუ ლე ბა ში ზედ მი წევ ნით მი თი-თე ბუ ლი ან რა ი მე გარ კ ვე უ ლი წე სით გან საზღ ვ რუ ლი; ამ სამ სა ხუ-რის გან მ საზღ ვ რე ლი იყო ადა თი და სა ბა ტო ნო თუ სა ბა რო ნო მა მუ-ლის სა ჭი რო ე ბა. ამი ტომ ეს სამ სა ხუ რი, რა საც მეტ წი ლად სავ სე ბით თვით ნე ბუ რი ხა სი ა თი ჰქონ და, მნიშ ვ ნე ლოვ ნად და მაბ რ კო ლე ბე ლი და შე მა ვიწ რო ე ბე ლი იყო მო ი ჯა რად რი სა. შოტ ლან დი ა ში ყვე ლა იმ სამ სა ხუ რის მოს პო ბამ, რაც გარ კ ვე ვით აღ ნიშ ნუ ლი არ იყო სა ი ჯა რო ხელ შეკ რუ ლე ბა ში, არ სე ბი თად გა ა უმ ჯო ბე სა სულ რამ დე ნი მე წლის გან მავ ლო ბა ში გლე ხო ბის მდგო მა რე ო ბა.

სა ხელ მ წი ფოს თ ვის გა სა წე ვი სამ სა ხუ რი, რო მე ლიც გლე ხო ბას ჰქონ და და კის რე ბუ ლი, არა ნაკ ლებ თვით ნე ბურ ხა სი ათს ატა რებ-და, ვიდ რე მი სი კერ ძო სამ სა ხუ რი. გზე ბის გაყ ვა ნა და შე კე თე ბა, – ბე გა რა, რო მე ლიც დღემ დე არ სე ბობს, მგო ნი ა, ყველ გან, თუმ ცა არა თა ნაბ რად, შე მა ვიწ რო ე ბე ლია სხვა დას ხ ვა ქვე ყა ნა ში, – არ წარ მო ად-გენ და ამ სა ხის ერ თა დერთ სამ სა ხურს. რო დე საც მე ფის მხედ რო ბა, მი სი კა რი – ამა ლა ან რო მე ლი მე მი სი მო ხე ლე გა ივ ლი და ამა თუ იმ ად გილ ში, იქა უ რი გლე ხე ბი ვალ დე ბუ ლი იყ ვ ნენ გა მო ეყ ვა ნათ მათ თ-ვის ცხე ნე ბი, ურ მე ბი და მი ე ცათ სურ სა თი ინ ტენ დან ტის მი ერ და-წე სე ბულ ფა სებ ში. დი დი ბრი ტა ნე თი, რამ დე ნა დაც მე ვი ცი, წარ მო-ად გენს ევ რო პა ში ერ თა დერთ მო ნარ ქი ას, სა დაც ეს ნა ტუ რა ლუ რი ბე გა რა სრუ ლი ად მოს პო ბი ლი ა. საფ რან გეთ სა და გერ მა ნი ა ში იგი დღემ დე არ სე ბობს.

სა ხელ მ წი ფო გა და სა ხა დე ბი, რომ ლე ბიც გლე ხებს აწ ვა, ისე ვე მო-უ წეს რი გე ბე ლი და შე მა ვიწ რო ვე ბე ლი იყო, რო გორც ბე გა რა. ძვე ლი დრო ის მსხვი ლი მე მა მუ ლე ე ბი, რო მელ ნიც მე ტის მე ტად უნ მ დო მელ-ნი იყ ვ ნენ მა თი მე ფის თ ვის ფუ ლით დახ მა რე ბის გა წე ვა ში, ძა ლი ან ხა ლი სით თან ხ მ დე ბოდ ნენ, რომ მე ფეს, რო გორც ისი ნი ამ ბობ დ ნენ, გა ეკ რი ჭა მა თი მო ი ჯა რე ნი. და იმ დე ნი შეგ ნე ბა არ ჰქონ დათ, წი ნას-წარ გა ეთ ვა ლის წი ნე ბი ათ, თუ რო გორ ძა ლი ან უნ და შეჰ ხე ბო და ეს ბო ლოს და ბო ლოს მათ სა კუ თარ შე მო სა ვალს. გა და სა ხა დი, taille-ის სა ხელ წო დე ბით, რო მე ლიც დღე საც არ სე ბობს საფ რან გეთ ში, შე იძ-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

449

ლე ბა გა მოდ გეს ამ ძვე ლე ბუ რი კრე ჭის მა გა ლი თად. ეს არის ხარ კი, და წე სე ბუ ლი მო ი ჯა რეს სა ვა რა უ დო მო გე ბა ზე, რო მე ლიც იან გა რი-შე ბა იმ კა პი ტა ლის მი ხედ ვით, რაც მას აქვს თა ვის სა ი ჯა რო მე ურ-ნე ო ბა ში გა მო ყე ნე ბუ ლი. ამი ტომ მო ი ჯა რე და ინ ტე რე სე ბუ ლია იმა ში, რომ თა ვი გა მო ა ჩი ნოს არ მ ქო ნებ ლად და, მა შა სა და მე, რაც შე იძ ლე ბა ნაკ ლე ბი და ხარ ჯოს მი წის და მუ შა ვე ბა ზე და სრუ ლი ად არა და ხარ-ჯოს რა მის გა უმ ჯო ბე სე ბა ზე. ფრან გი ფერ მე რის ხელ ში რომ კი დე ვაც მოგ როვ დეს ეს რა ი მე კა პი ტა ლი, ეს taille მა ინც შე უძ ლებ ლად ხდის მის გა მო ყე ნე ბას მი წათ მოქ მე დე ბა ში. გარ და ამი სა, ეს ხარ კი ით ვ ლე-ბა პა ტი ვამ ყ რე ლად ყვე ლა იმ ადა მი ა ნი სათ ვის, რო მე ლიც მას ექ ვემ-დე ბა რე ბა, ვი ნა ი დან მას რან გით არა თვით აზ ნა ურ ზე, არა მედ მო ქა-ლა ქე ზეც კი დაბ ლა აყე ნებს; და ყო ვე ლი ადა მი ა ნი, რო მე ლიც სხვის მი წას იღებს იჯა რით, ექ ვემ დე ბა რე ბა ამ ხარკს. არც ერ თი აზ ნა უ რი, არც ერ თი მო ქა ლა ქეც კი, რო მელ საც კა პი ტა ლი აქვს, არ ისურ ვებს გა ნი ცა დოს ასე თი დამ ცი რე ბა. ამ რი გად, ეს ხარ კი არა თუ ხელს უშ-ლის მი წათ მოქ მე დე ბა ში დაგ რო ვი ლი კა პი ტა ლის გა მო ყე ნე ბას მი წის გა სა უმ ჯო ბე სებ ლად, არა მედ ყვე ლა სხვა კა პი ტალ საც გა ნა რი დებს ამ ას პა რე ზი დან. ძვე ლე ბუ რი ათის თა ვი და თხუთ მე ტის თა ვი, რაც ესო-დენ გავ რ ცე ლე ბუ ლი იყო ძვე ლად ინ გ ლის ში, რო გორც ეტყო ბა, იმა-ვე ხა სი ა თის ხარკს წარ მო ად გენ და, რა საც taille წარ მო ად გენს.

ყვე ლა აღ ნიშ ნულ დაბ რ კო ლე ბა თა და სიძ ნე ლე თა არ სე ბო ბი სას არ შე იძ ლე ბო და მო ლო დი ნი ყო ფი ლი ყო იმი სა, რომ მი წის დამ ჭერ-ნი გა ნა ხორ ცი ე ლებ დ ნენ ნი ა და გის დიდ გა უმ ჯო ბე სე ბას. ყვე ლა თა-ვი სუფ ლე ბი სა და უშიშ რო ე ბის მი უ ხე და ვად, რი სი მო ცე მაც კა ნონს შე უძ ლი ა, ადა მი ან თა ამ კლასს ფრი ად არა ხელ საყ რელ პი რო ბებ ში უხ დე ბა ყო ველ თ ვის მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბა. ფერ მე რი მი წის მე სა კუთ-რეს თან შე და რე ბით იმა ვე მდგო მა რე ო ბა შია რო გორ ში აც ის ვა ჭა რი არის, თა ვის ვაჭ რო ბას რომ ნა სეს ხე ბი ფუ ლით აწარ მო ებს, იმ ვა-ჭარ თან შე და რე ბით, რო მე ლიც სა კუ თა რი ფუ ლით ეწე ვა ვაჭ რო ბას. ორი ვე ვაჭ რის კა პი ტალ მა შე იძ ლე ბა იმა ტოს, მაგ რამ პირ ვე ლის კა-პი ტალ მა, თა ნა ბა რი სიფ რ თხი ლით საქ მის წარ მო ე ბი სას, უნ და იმა-ტოს ყო ველ თ ვის უფ რო ნე ლა, ვიდ რე მე ო რი სამ, ვი ნა ი დან მო გე ბის დი დი წი ლი სეს ხის სარ გე ბელ ზე მი დის. ასე ვე მი წა, რომ ლის და მუ-შა ვე ბას ფერ მე რი ეწე ვა, თა ნა ბა რი სიფ რ თხი ლით საქ მის წარ მო ე ბი-სას, უფ რო ნე ლა გა უმ ჯო ბეს დეს, ვიდ რე ის მი წა, რომ ლის და მუ შა ვე-

ადამ სმითი

450

ბას მი სი მე სა კუთ რე ეწე ვა, ვი ნა ი დან პირ ველ შემ თხ ვე ვა ში, რენ ტად გა ი ღე ბა პრო დუქ ტის დი დი ნა წი ლი, რო მე ლიც ფერ მერს, თვით რომ ყო ფი ლი ყო მი წის მე სა კუთ რე, მი წის შემ დ გო მი გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ ვის შე ეძ ლო მო ეხ მა რე ბი ნა. გარ და ამი სა, ფერ მე რის სა ზო გა დო ებ რი ვი მდგო მა რე ო ბა, თვით სა გან თა ბუ ნე ბი სა მებრ, მე სა კუთ რის მდგო მა-რე ო ბა ზე და ბა ლი არის. მეტ წილ ევ რო პა ში გლე ხო ბა მო სახ ლე ო ბის და ბალ კლა სად ით ვ ლე ბა, ვაჭ რე ბი სა და ხე ლოს ნე ბის მა ღალ ფე ნებ-თან შე და რე ბი თაც კი, და რად გან ყველ გან ევ რო პა ში და ბალ კლა-სად ით ვ ლე ბა მსხვილ ვაჭ რებ სა და მე მა ნუ ფაქ ტუ რე ებ თან შე და რე-ბით, ამი ტომ იშ ვი ა თად მოხ დე ბა, რომ რა ო დე ნად მე მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი კა პი ტა ლის პატ რონ მა ადა მი ან მა ისურ ვოს მა ღალ სა ზო გა დო ებ რივ მდგო მა რე ო ბა ზე ხე ლის აღე ბა და უფ რო და ბალ ში გა დას ვ ლა. მა შა-სა და მე, ევ რო პის აწინ დელ მდგო მა რე ო ბა შიც კი არაა მო სა ლოდ ნე-ლი, რომ ბევ რი კა პი ტა ლი გა და ვი დეს სხვა პრო ფე სი ი დან მი წის გა-სა უმ ჯო ბე სებ ლად სა ფერ მე რო მე ურ ნე ო ბა ში. ეს ხდე ბა დიდ ბრი ტა-ნეთ ში უფ რო მე ტად, ვიდ რე რო მელ სა მე სხვა ქვე ყა ნა ში, თუმ ცა აქაც დი დი კა პი ტა ლე ბი, რომ ლე ბიც სა ფერ მე რო მე ურ ნე ო ბა ში იქ ნა ზოგ ად გი ლას მო თავ სე ბუ ლი, ჩვე უ ლებ რივ მო პო ვე ბუ ლია თვით სა ფერ-მე რო მე ურ ნე ო ბა ში, ე.ი. იმ სა მო ნაგ რო დარ გ ში, სა დაც კა პი ტა ლე-ბი, შე იძ ლე ბა ით ქ ვას, ჩვე უ ლებ რივ ყვე ლა ზე უფ რო ხან გ რ ძ ლი ვად შე ი ძი ნე ბა. და მა ინც, წვრი ლი მე სა კუთ რე ე ბის შემ დეგ, მდი და რი და მსხვი ლი ფერ მე რე ბი ყო ველ ქვე ყა ნა ში ყვე ლა ზე უფ რო ეწე ვი ან მი-წის გა უმ ჯო ბე სე ბას. მა თი რიცხ ვი, ალ ბათ, ინ გ ლის ში უფ რო დი დი ა, ვიდ რე ევ რო პის რო მელ სა მე სხვა მო ნარ ქი ა ში. ჰო ლან დი ის რეს პუბ-ლი კა ში და ბერ ნის კან ტონ ში (შვეიცარია) ფერ მე რე ბი, რო გორც ამ-ბო ბენ, არ ჩა მო უ ვარ დე ბი ან ინ გ ლი სი სას.

ყვე ლა ზე მო ნათ ქ ვა მის გარ და, ევ რო პის წი ნან დე ლი პო ლი ტი კა არა ხელ საყ რე ლი იყო მი წის და მუ შა ვე ბი სა და გა უმ ჯო ბე სე ბი სათ-ვის, – სუ ლერ თი ა, ვინც უნ და ყო ფი ლი ყო ამის მა წარ მო ე ბე ლი: მი-წის მე სა კუთ რე თუ ფერ მე რი. პირ ველ დაბ რ კო ლე ბას შე ად გენ და პუ რის გა და ზიდ ვის სა ყო ველ თაო აკ რ ძალ ვა გან სა კუთ რე ბუ ლი ნე-ბარ თ ვის გა რე შე, რაც ისეთ ღო ნის ძი ე ბას წარ მო ად გენ და, რო მე ლიც, რო გორც ჩანს, ყველ გან იყო გავ რ ცე ლე ბუ ლი; მე ო რე დაბ რ კო ლე ბა იყო ის შეზღუდ ვა- შე ვიწ რო ე ბა, რო მელ საც ექ ვემ დე ბა რე ბო და ში-ნა გა ნი ვაჭ რო ბა, რო მე ლიც გა მო ცე მუ ლი იყო პრო დუქ ტე ბის წი ნას-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

451

წარ შემ ს ყიდ ველ თა და დამ გ რო ვე ბელ თა წი ნა აღ მ დეგ, და იმ პრი ვი-ლე გი ე ბის მე ო ხე ბით, რომ ლე ბიც იარ მარ კე ბი სა და ბაზ რე ბი სათ ვის იყო და წე სე ბუ ლი. უკ ვე იყო აღ ნიშ ნუ ლი, რომ პუ რის გა ზიდ ვის აკ რ-ძალ ვა იმ შე ღა ვათ თან ერ თად, რო მე ლიც უცხო ე თი დან პუ რის შე მო-ზიდ ვას ეძ ლე ო და, რო გორ აბ რ კო ლებ და მი წე ბის და მუ შა ვე ბას ძველ იტა ლი ა ში, რო მე ლიც ბუ ნე ბით უნა ყო ფი ე რე სი ქვე ყა ნა იყო ევ რო-პა ში და წარ მო ად გენ და იმ დრო ის მსოფ ლი ოს უდი დე სი იმ პე რი ის ცენტრს. იქ ნებ ძნე ლი წარ მო სად გე ნიც იყოს, რა ძა ლი ან უნ და და-ებ რ კო ლე ბი ნა ამ პრო დუქ ტის აღებ - მიმ ცე მი ში ნა გა ნი ვაჭ რო ბის ამ-გ ვარ შეზღუდ ვა- შე ვიწ რო ე ბას, პრო დუქ ტე ბის ექ ს პორ ტის სა ერ თო აკ რ ძალ ვას თან და კავ ში რე ბულს, მი წის და მუ შა ვე ბა ნაკ ლებ ნა ყო ფი-ე რი სა და ნაკ ლებ ხელ საყ რე ლი პი რო ბე ბის შემ ც ველ ქვეყ ნებ ში.

თავი III

ქალაქების წარმოშობა და განვითარება

რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ

დი დი და პა ტა რა ქა ლა ქე ბის მცხოვ რებ ნი, რო მის იმ პე რი ის და-ცე მის შემ დეგ, სოფ ლის მცხოვ რებ ლე ბი უკე თეს მდგო მა რე ო ბა ში არ იყ ვ ნენ. ისი ნი წარ მო ად გენ დ ნენ ძვე ლი სა ბერ ძ ნე თი სა და იტა ლი-ის რეს პუბ ლი კე ბის პირ ველ მცხოვ რებ თა გან სრუ ლი ად გან ს ხ ვა ვე-ბულ მო სახ ლე ო ბას. უკა ნას კ ნელ ნი შედ გე ბოდ ნენ უმ თავ რე სად მე-მა მუ ლე ე ბი სა გან, რო მელ თა შო რის თავ და პირ ვე ლად სა ხელ მ წი ფოს ტე რი ტო რია იყო გა ნა წი ლე ბუ ლი და მი ზან შე წო ნი ლად თვლიდ ნენ თა ვი ან თი სახ ლე ბი ერ თი- მე ო რის ახ ლოს აეგოთ და სა ერ თო თავ-დაც ვის მიზ ნით, მათ თ ვის კე დე ლი შე მო ევ ლოთ. რო მის იმ პე რი ის და ცე მის შემ დეგ, პი რი ქით, მე მა მუ ლე ე ბი, რო გორც ეტყო ბა, ჩვე უ-ლებ რივ, მათ სა ვე მა მუ ლებ ში აგე ბულ ცი ხე- დარ ბა ზებ ში, მა თი მი წე-ბის დამ ჭერ თა და ხელ ქ ვე ით თა შო რის ცხოვ რობ დ ნენ. ქა ლა ქე ბი და-სახ ლე ბუ ლი იყო ვაჭ რე ბი თა და ხე ლოს ნე ბით, რო მელ ნიც იმ ხა ნად, რო გორც ეტყო ბა, ყმურ ან თით ქ მის ყმურ მდგო მა რე ო ბა ში იმ ყო ფე-ბოდ ნენ. გან სა კუთ რე ბუ ლი უფ ლე ბე ბი, რომ ლე ბიც ევ რო პის ზო გი მთა ვა რი ქა ლა ქის მცხოვ რებთ ეძ ლე ო დათ ძვე ლი ძეგ ლე ბით, საკ მა-ოდ გვიჩ ვე ნებს, თუ რო გო რი იყო მა თი მდგო მა რე ო ბა ამ უფ ლე ბე ბის

ადამ სმითი

452

მი ღე ბამ დე. ადა მი ა ნე ბი, რო მელ თაც პრი ვი ლე გი ად ებო ძე ბო და უფ-ლე ბა, გა ეთხო ვე ბი ნათ თა ვი ან თი ქა ლიშ ვი ლე ბი ბა ტო ნის ნე ბარ თ ვის უთხოვ ნე ლად, სიკ ვ დი ლის შემ დეგ თა ვი სი ქო ნე ბა და ე ტო ვე ბი ნათ სა-კუ თა რი შვი ლი სათ ვის და არა ბა ტო ნი სათ ვის და თა ვი სი სა კუთ რე ბა სურ ვი ლი სა მებრ ეან დერ ძათ, – ეს ადა მი ა ნე ბი ამ პრი ვი ლე გი ის მი ღე-ბამ დე მთლად ან თით ქ მის მთლად ისეთ სა ვე ყმურ და მო კი დე ბუ ლე-ბა ში უნ და ყო ფი ლიყ ვ ნენ, რო გორც გლე ხე ბი იყ ვ ნენ სოფ ლად.

და მარ თ ლაც, ეტყო ბა, ეს იყო ფრი ად ღა რი ბი, დამ ც რო ბი ლი კლა სი ადა მი ან თა, რო მელ ნიც, ჩვე ნი დღე ვან დე ლი ფეხ ზე მო ვაჭ რე-ე ბი სა და მო ტან ტა ლე მეწ ვ რილ მა ნე ე ბის მსგავ სად, თა ვი ან თი სა ქონ-ლით გა და დი ოდ ნენ ად გი ლი დან ად გილ ზე და ბაზ რი დან ბა ზარ ზე. მა-შინ, რო გორც აზი ის ზოგ თათ რის სა ხელ მ წი ფო ში ამ ჟა მად, ყვე ლა ევ რო პის სა ხელ მ წი ფო ში ბაჟს იღებ დ ნენ მგზავ რო ბა სა და სა ქო ნელ-ზე, რო დე საც ისი ნი გა ივ ლიდ ნენ გან საზღ ვ რულ სა ბა ტო ნო მი და მო-ში, გა და ივ ლიდ ნენ გან საზღ ვ რულ ხი დებს, გა ი ტან დ ნენ თა ვი ანთ სა-ქო ნელს ერ თი ად გი ლი დან მე ო რე ად გი ლას ბა ზარ ზე, ააგებ დ ნენ ამ სა ქონ ლის გა სა ყი დად ქო ხებს ან ფარ დუ ლებს. ამ სხვა დას ხ ვა გა და-სა ხადს ინ გ ლის ში საგ ზაო და სა ხი დო ბა ჟი, სა წო ნო სა ფა სუ რი და სა-დუქ ნო გა და სა ხა დი ეწო დე ბო და. ზოგ ჯერ მე ფე, აგ რეთ ვე დი დი მე ბა-ტო ნეც, რო მელ საც, ეტყო ბა, გან საზღ ვ რულ შემ თხ ვე ვებ ში ჰქონ და ამის უფ ლე ბა, სრუ ლი ად ათა ვი სუფ ლებ დ ნენ ამ ბა ჟე ბის გან ცალ კე-ულ ვაჭ რებს, გან სა კუთ რე ბით იმათ, რო მელ ნიც მათ სამ კ ვიდ რე ბელ-ში ცხოვ რობ დ ნენ. ასე თი ვაჭ რე ბი, თუმ ცა სხვა მხრივ მა თი მდგო მა-რე ო ბა არ გა ნირ ჩე ო და, ან თით ქ მის არ გა ნირ ჩე ო და ყმე ბის მდგო-მა რე ო ბი სა გან, თა ვი სუ ფალ ვაჭ რე ბად იწო დე ბოდ ნენ. სა მა გი ე როდ ისი ნი უხ დიდ ნენ თა ვი ანთ მფარ ველს ერ თ გ ვარ წლი ურ სა სუ ლო ხარ კის მსგავს გა და სა ხადს. იმ ხა ნა ში მფარ ვე ლო ბას იშ ვი ა თად გა უ-წევ დ ნენ სა ნაზღა უ როს გა და უხ დე ვი ნებ ლად, და ალ ბათ, ეს ხარ კი უნ-და ჩა ით ვა ლოს იმის სა მა გი ე როდ, რა საც მა თი მფარ ვე ლი მე ბა ტო ნე-ე ბი და ნარ ჩე ნი ბა ჟი სა გან მა თი გან თა ვი სუფ ლე ბის გა მო კარ გავ დ ნენ. რო გორც ჩანს, თავ და პირ ვე ლად ამ სა სუ ლო ხარკს, ისე რო გორც აღ-ნიშ ნულ გან თა ვი სუფ ლე ბა საც, სა ერ თოდ ჰქონ და მხო ლოდ პი რა დი ხა სი ა თი და მარ ტო ო დენ ცალ კე უ ლი პი რებ ზე ვრცელ დე ბო და მა თი სი ცოცხ ლის გან მავ ლო ბა ში ან და იმ ვა დით, რა ვა დი თაც ამას მა თი მფარ ვე ლი მე ბა ტო ნე ინე ბებ და. იმ მე ტის მე ტად არას რულ ცნო ბებ-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

453

ში რომ ლე ბიც Domsday-book-დანაა აღე ბუ ლი, გა მოქ ვეყ ნე ბუ ლი არის და ინ გ ლი სის ზოგ ქა ლაქს შე ე ხე ბა, ხში რად მოხ სე ნე ბუ ლია ხან ბა ჟი, რო მელ საც ესა თუ ის ცალ კე უ ლი მო ქა ლა ქე ნი უხ დიდ ნენ მე ფეს ან რო მელ სა მე სხვა დიდ მე მა მუ ლეს ამ გ ვა რი მფარ ვე ლო ბი სათ ვის, ხა-ნაც მხო ლოდ სა ერ თო ჯა მი ყვე ლა ასე თი გა და სა ხა დი სა.

მაგ რამ რა გინდ ყმუ რი ყო ფი ლი ყო თავ და პირ ვე ლად ქა ლა ქის მცხოვ რებ თა მდგო მა რე ო ბა, მა ინც ცხა დი ა, რომ მათ გა ცი ლე ბით უფ რო ად რე მო ი პო ვეს თა ვი სუფ ლე ბა და და მო უ კი დებ ლო ბა, ვიდ რე გლე ხებ მა სოფ ლად. მე ფის შე მო სავ ლის ის ნა წი ლი, რო მე ლიც მი ი-ღე ბო და ასე თი სა სუ ლო ხარ კის გა დახ დე ვი ნე ბით რო მელ სა მე ქა ლაქ-ში, ჩვე უ ლებ რივ იჯა რით ეძ ლე ო და რამ დე ნი მე წლით და გან საზღ ვ-რულ თან ხად საგ რა ფოს შე რიფს ან სხვა პირთ. ხში რად თვი თონ მო-ქა ლა ქე ებს ჰქონ დათ ისე თი ნდო ბა მო პო ვე ბუ ლი, რომ მათ აძ ლევ-დ ნენ იჯა რით ამ გ ვარ შე მო სა ვალს, რო მე ლიც მა თი ქა ლა ქი დან იყო მი სა ღე ბი, და ამ შემ თხ ვე ვა ში ყვე ლა ისი ნი ერ თ ნა ი რად პა სუ ხის მ გე-ბელ ნი იყ ვ ნენ მთე ლი თან ხის გა დახ დი სათ ვის. მე მგო ნი ა, ევ რო პის ყვე ლა ქვეყ ნის მე ფე ებს ძა ლი ან მო ხერ ხე ბუ ლად და ხელ საყ რე ლად მი აჩ ნ დათ ასე თი იჯა რა; ისი ნი ხში რად მთელ სა ბა ტო ნო მა მუ ლებს აძ ლევ დ ნენ იჯა რით იქა ურ გლე ხებს, რო მელ ნიც ყვე ლა ნი ერ თ პი რად კის რუ ლობ დ ნენ პა სუ ხის მ გებ ლო ბას მთე ლი სა ი ჯა რო ფა სის გა დახ-დი სათ ვის; ამის სა მა გი ე როდ მათ უფ ლე ბა ჰქონ დათ იმ გ ვა რად მო-ეწყოთ მი სი გა დახ დე ვი ნე ბა, რო გორც სურ დათ, და თვი თონ შე ე ტა-ნათ მე ფის ხა ზი ნა ში თა ვი ან თი წარ მო მად გენ ლის სა შუ ა ლე ბით; ამით ისი ნი თა ვი დან იცი ლებ დ ნენ მე ფის მო ხე ლე ე ბის უნა მუ სო მოპყ რო-ბას, ეს კი იმ დროს მნიშ ვ ნე ლო ვან გა რე მო ე ბად ით ვ ლე ბო და.

თავ და პირ ვე ლად იჯა რა, ალ ბათ, გა ი ცე მო და მო ქა ლა ქე ებ ზე, ისე რო გორც სხვა მო ი ჯა რა დე ებ ზე, მხო ლოდ გან საზღ ვ რუ ლი ვა დით, მაგ რამ დრო თა გან მავ ლო ბა ში, ეტყო ბა, სა ერ თო ჩვე უ ლე ბად იქ ცა იჯა რის გა ცე მა უვა დოდ, ე.ი. სა მუ და მოდ, და თან გა და სახ დე ლად უც ვ ლე ლი რენ ტის და წე სე ბით, რაც შემ დეგ ში ვე რა სო დეს ვერ გა იზ-რ დე ბო და. და რად გან მუდ მი ვი ხა სი ა თი მი ი ღო გა და სა ხად მა, მუდ-მი ვი ხა სი ა თი მი ი ღო, რა საკ ვირ ვე ლი ა, იმ შე ღა ვა თებ მაც, რომ ლე ბის-თ ვი საც იგი გა და იხ დე ბო და. ამი ტომ ამ შე ღა ვა თებს და ე კარ გა პი-რა დი ხა სი ა თი და შემ დეგ ში ისი ნი აღარ გა ნი ხი ლე ბო და ცალ კე ულ პირ თა, არა მედ რო გორც გან საზღ ვ რუ ლი ქა ლა ქის მო ქა ლა ქე თა უფ-

ადამ სმითი

454

ლე ბად; ქა ლაქ მა ამის გა მო მო ი პო ვა თა ვი სუ ფა ლი ქა ლა ქის სა ხელ-წო დე ბა იმა ვე სა ფუძ ვ ლით, რა სა ფუძ ვ ლი თაც მის მცხოვ რებთ თა-ვი სუ ფა ლი მო ქა ლა ქე ე ბი ანუ თა ვი სუ ფა ლი ვაჭ რე ბი ეწო და.

ქა ლა ქი სათ ვის ამ სა ხელ წო დე ბის ბო ძე ბას თან ერ თად ჩვე უ ლებ-რივ მის მო ქა ლა ქე ებს ენი ჭე ბო და ზე მო აღ ნიშ ნუ ლი მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი პრი ვი ლე გი ე ბი: უფ ლე ბა მა თი ქა ლიშ ვი ლე ბის გათხო ვე ბი სა, მა თი შვი ლე ბის მი ერ მემ კ ვიდ რე ო ბის მი ღე ბი სა და თვით მათ მი ერ სა კუ-თა რი ქო ნე ბის გა ცე მი სა ან დერ ძის გზით. მე არ ვი ცი, ეძ ლე ვო და თუ არა წი ნათ ასე თი პრი ვი ლე გი ე ბი ვაჭ რო ბის თა ვი სუფ ლე ბას თან ერ-თად ცალ კე ულ მო ქა ლა ქეთ, რო გორც ცალ კე ულ პირთ. ვფიქ რობ, რომ ეს სავ სე ბით შე საძ ლე ბე ლი ა, თუმ ცა არ ძალ მიძს ამი სათ ვის რა-ი მე პირ და პი რი სა ბუ თის მოყ ვა ნა. მაგ რამ ეს რო გორც უნ და ყო ფი-ლი ყოს, რამ დე ნა დაც მო ქა ლა ქე ნი თა ვი სუფ ლ დე ბოდ ნენ ყმო ბი სა და მო ნო ბის მთა ვა რი ნიშ ნე ბი სა გან, ისი ნი ხდე ბოდ ნენ ნამ დ ვი ლად თა-ვი სუ ფალ ნი ამ სიტყ ვის თა ნა მედ რო ვე მნიშ ვ ნე ლო ბით.

და ეს კი დევ არაა ყვე ლა ფე რი. ჩვე უ ლებ რივ, ისი ნი იმა ვე დროს ერ თი ან დე ბოდ ნენ თემ ში ანუ კორ პო რა ცი ა ში, რო მელ მაც მი ი ღო პრი ვი ლე გი ა, ჰყო ლო და სა კუ თა რი მო სა მარ თ ლე ე ბი და სა ქა ლა ქო საბ ჭო, გა მო ე ცა კა ნო ნე ბი ქა ლა ქის ცხოვ რე ბის მო სა წეს რი გებ ლად, აეგო გა ლა ვა ნი ქა ლა ქის და სა ცა ვად და და ექ ვემ დე ბა რე ბი ნა ყვე ლა მი სი მცხოვ რე ბი გან საზღ ვ რუ ლი სამ ხედ რო დის ციპ ლი ნი სად მი, და-ე კის რე ბი ნა მათ თ ვის სა გუ შა გო და სამ ც ვე ლო სამ სა ხუ რი, ე.ი., რო-გორც ეს მა შინ ეს მო დათ, იმ გა ლავ ნის დღე და ღამ ყა რა უ ლო ბა და დაც ვა შე საძ ლე ბე ლი თავ დას ხ მი სა გან. ინ გ ლის ში ასე თი ქა ლა ქე ბის მცხოვ რებ ნი ჩვე უ ლებ რივ არ ექ ვემ დე ბა რე ბოდ ნენ ოლ ქის და საგ რა-ფოს სა სა მარ თ ლოს: და ყვე ლა და ვას, რო მე ლიც მათ შო რის წა მო იჭ-რე ბო და იმათ გა მოკ ლე ბით, რაც სა მე ფო ხე ლი სუფ ლე ბას შე ე ხე ბო-და, მა თი სა კუ თა რი მსა ჯუ ლე ბი არ ჩევ დ ნენ. სხვა ქვეყ ნებ ში მათ ხში-რად გა ცი ლე ბით უფ რო დი დი და უფ რო ფარ თო სამ სა ჯუ ლო სფე-რო ჰქონ დათ მი კუთ ვ ნი ლი.

აუცი ლე ბე ლი იყო, რომ იმ ქა ლა ქებს, რო მელ თაც იჯა რით ჰქონ-დათ აღე ბუ ლი თა ვი ანთ მცხოვ რებ თა გან გა და სა ხა დე ბის მოკ რე ფა, მი ნი ჭე ბო და ერ თ გ ვა რი იძუ ლე ბი თი ძა ლა და სა მო სა მარ თ ლო უფ-ლე ბე ბი, რა თა მათ შეს ძ ლე ბო დათ აეძუ ლე ბი ნათ თა ვი ან თი მო ქა ლა-ქე ე ბი გა და ე ხა დათ გა და სახ დე ლი. იმ არამ ტ კი ცე უფ ლებ რი ვი წყო ბი-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

455

ლე ბის ხა ნა ში ძა ლი ან უხერ ხუ ლი იქ ნე ბო და, რომ ეს ქა ლა ქე ბი იძუ-ლე ბუ ლი ყო ფი ლიყ ვ ნენ სხვა სა სა მარ თ ლო და წე სე ბუ ლე ბა ში ეძე ბათ სა მარ თა ლი. მაგ რამ საკ ვირ ვ ლად კი უნ და გვეჩ ვე ნე ბო დეს, რომ ევ-რო პის ყვე ლა ქვეყ ნის მე ფე ე ბი თმობ დ ნენ, მტკი ცედ გან საზღ ვ რუ ლი რენ ტის გუ ლის თ ვის, რო მე ლიც შემ დეგ ში ვერ გა დიდ დე ბო და. თა ვი-ან თი შე მო სავ ლის იმ დარგს, რომ ლის გაზ რ და ყვე ლა ზე უფ რო მო სა-ლოდ ნე ლი იყო მოვ ლე ნე ბის ბუ ნებ რი ვი მსვლე ლო ბი სას, მა თი მხრივ ყო ველ გ ვა რი ხარ ჯი სა და ზრუნ ვის გა რე შე და, გარ და ამი სა, ისი ნი ამ გზით ერ თ გ ვარ და მო უ კი დე ბელ რეს პუბ ლი კებს ქმნიდ ნენ თა ვი ან თი სა კუ თა რი სამ ფ ლო ბე ლოს შეგ ნით.

ამის გა სა გე ბად, სა ჭი როა გა ვიხ სე ნოთ, რომ მა შინ, იქ ნებ ევ რო-პის არც ერ თი ქვეყ ნის მე ფეს არ შეს წევ და ძალ ღო ნე მთე ლი თა ვი-სი სამ ფ ლო ბე ლოს ტე რი ტო რი ა ზე დი დი ფე ო და ლე ბის შე ვიწ რო ე ბი-სა გან და ეც ვა თა ვის ქვე შევ რ დომ თა უფ რო სუს ტი ნა წი ლი, რო მელ-თა დაც ვაც კა ნონს არ შე ეძ ლო და საკ მა ოდ ძლი ერ ნი არ იყ ვ ნენ რომ თვი თონ და ეც ვათ თა ვი ან თი თა ვი, იძუ ლე ბუ ლი იყ ვ ნენ ან რო მე ლი მე დი დი ფე ო და ლის მფარ ვე ლო ბი სათ ვის მი ე მარ თათ და ამის მი სა ღე-ბად მი სი ყმე ბი ან ვას ლე ბი გამ ხ და რიყ ვ ნენ ან და შე კავ ში რე ბუ ლიყ ვ-ნენ ერ თ მა ნეთ თან ერ თობ ლი ვი დაც ვი სათ ვის. ქა ლა ქე ბი სა და და ბე-ბის მცხოვ რებთ, თი თო ე უ ლი სას ცალ კე, არ შეს წევ დათ ძა ლა თა ვის და სა ცა ვად, მაგ რამ თავ და სა ცა ვად მე ზობ ლებ თან შე კავ ში რე ბულთ, შე ეძ ლოთ არა მცი რე დი წი ნა აღ მ დე გო ბის გა წე ვა. ფე ო და ლებს სძაგ-დათ მო ქა ლა ქე ე ბი, ისი ნი მათ უც ქერ დ ნენ არა რო გორც ადა მი ან თა სხვა კლასს, არა მედ აგ რეთ ვე რო გორც გან თა ვი სუფ ლე ბულ მო ნა თა ბრბოს, რო გორც თით ქ მის სხვა მოდ გ მის ხალხს, ვიდ რე თვი თონ იყ-ვ ნენ. მო ქა ლა ქე თა სიმ დიდ რე მათ ში იწ ვევ და ყო ველ თ ვის შურს და გუ ლის წყ რო მას და ყო ველ მო ხერ ხე ბულ შემ თხ ვე ვა ში სძარ ც ვავ დ-ნენ შე უბ რა ლებ ლად და სინ დი სის უქენ ჯ ნე ლად. მო ქა ლა ქე ებს, რა-საკ ვირ ვე ლი ა, სძულ დათ ფე ო და ლე ბი და ეში ნო დათ მა თი. მე ფე საც სძულ და ისი ნი და ეში ნო და მა თი; რაც შე ე ხე ბა მო ქა ლა ქე ებს, მას შე-ეძ ლო ისი ნი სძა გე ბო და, მაგ რამ არ ჰქონ და მი ზე ზი მა თი სი ძულ ვი-ლი სა ან ში ში სათ ვის. ამი ტომ ინ ტე რეს თა ერ თი ა ნო ბა უკარ ნა ხებ და მო ქა ლა ქე ებს – დახ მა რე ბოდ ნენ მე ფეს, ხო ლო მე ფე – დახ მა რე ბო და მო ქა ლა ქე ებს ფე ო და ლე ბის წი ნა აღ მ დეგ. მო ქა ლა ქე ე ბი მი სი მტრე-ბის მტრე ბი იყ ვ ნენ და მი სი ინ ტე რე სი მო ითხოვ და, რომ მას შეძ-

ადამ სმითი

456

ლე ბი სა მებრ უზ რუნ ვე ლე ყო მა თი უშიშ რო ე ბა და და მო უ კი დებ ლო-ბა ამ მტრე ბი სა გან. რა კი აძ ლევ და იგი მათ უფ ლე ბას, ჰყო ლო დათ სა კუ თა რი მო სა მარ თ ლე ე ბი, გა მო ე ცათ თა ვი ან თი კა ნო ნე ბი მარ თ ვა- გამ გე ო ბის მიზ ნით, აეგოთ გა ლავ ნე ბი თავ და სა ცა ვად, და ექ ვემ დე ბა-რე ბი ნათ ქა ლა ქის მცხოვ რებ ნი ერ თ გ ვა რი სამ ხედ რო დის ციპ ლი-ნი სად მი, ამით მე ფე აძ ლევ და მო ქა ლა ქე ებს მა თი უშიშ რო ე ბი სა და და მო უ კი დებ ლო ბის უზ რუნ ველ სა ყო ფად ბა რო ნე ბის მხრივ ყვე ლა სა შუ ა ლე ბას, რი სი მი ცე მაც კი მას შე ეძ ლო. რა ი მე ამ გ ვა რი რე გუ-ლა რუ ლი მთავ რო ბის და უ წე სებ ლად, გან საზღ ვ რუ ლი ძა ლა უფ ლე-ბის გა რე შე, რომ მო ქა ლა ქე ნი აეძუ ლე ბი ნათ ასე თი თუ ისე თი გეგ-მის მი ხედ ვით სა მოქ მე დოდ, ერ თობ ლი ვი დაც ვის მიზ ნით შექ მ ნი ლი, ვე რა ვი თა რი ნე ბა ყოფ ლო ბი თი გა ერ თი ა ნე ბა ვერ უზ რუნ ველ ყოფ და მათ რამ დე ნად მე მტკი ცე უშიშ რო ე ბას ან ვერ აღ მო ა ჩე ნი ნებ და მათ რამ დე ნად მე მნიშ ვ ნე ლო ვან დახ მა რე ბას მე ფი სათ ვის სა მუ და მოდ. აძ-ლევ და რა ქა ლა ქებს მათ მცხოვ რებ თა გან გა და სა ხა დე ბის აკ რე ფის იჯა რას, მე ფე იმათ, ვინც მას სურ და ჰყო ლო და თა ვის მე გობ რად ან, თუ შე იძ ლე ბა ასე ით ქ ვას, მო კავ ში რე ე ბად, ამით უს პობ და ყო ველ სა ბაბს ში ში სა და ეჭ ვი სათ ვის, რომ იგი ოდეს მე შემ დეგ ში შე ა ვიწ-რო ებ და მათ ქა ლა ქის სა ი ჯა რო რენ ტის გა დი დე ბით ან მი სი გა და ცე-მით სხვა მო ი ჯა რა დე ზე.

ამი ტომ მე ფე ე ბი, რო მელ ნიც ცუდ გან წყო ბი ლე ბა ში იყ ვ ნენ თა ვი-ანთ ბა რო ნებ თან, ეტყო ბა, ძა ლი ან ხელ გაშ ლი ლო ბას იჩენ დ ნენ თა-ვი ან თი ქა ლა ქე ბი სათ ვის ამ გ ვა რი პრი ვი ლე გი ე ბის ბო ძე ბის საქ მე ში. მა გა ლი თად, ინ გ ლი სის მე ფე იოანე, რო გორც სჩანს, ფრი ად კე თი-ლის მ ყო ფე ლი იყო თა ვი სი ქა ლა ქე ბი სა. საფ რან გე თის მე ფემ ფი ლი პე I-მა და კარ გა ყო ვე ლი ძა ლა უფ ლე ბა ბა რო ნე ბის მი მართ. მი სი მე ფო-ბის და სას რულს მი სი შვი ლი ლუ ი, რო მე ლიც შემ დეგ ში ლუი სქე-ლის სა ხე ლით იყო ცნო ბი ლი, რო გორც მა მა და ნი ე ლი გად მოგ ვ ცემს, ეთათ ბი რა მი სი სა მე ფოს ეპის კო პო სებს იმ ღო ნის ძი ე ბა თა შე სა ხებ, რომ ლე ბიც გა მო სა დე გი იქ ნე ბო და დი დი ფე ო და ლე ბის ასა ლაგ მა-ვად. მათ წა რუდ გი ნეს ორი პრო ექ ტი. ერ თი პრო ექ ტით მას ურ ჩევ-დ ნენ შე მო ე ღო სა მარ თ ლის ახა ლი წე სი და ამი სათ ვის თა ვი სი სა მე-ფოს თი თო ე ულ მნიშ ვ ნე ლო ვან ქა ლაქ ში და ე ნიშ ნა მო სა მარ თ ლე ე ბი და სა ქა ლა ქო საბ ჭო. მე ო რე პრო ექ ტი გუ ლის ხ მობ და ახა ლი მი ლი-ცი ის და არ სე ბას. ამ ქა ლა ქე ბის მცხოვ რებთ სა ჭი რო შემ თხ ვე ვებ ში

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

457

უნ და შე ედ გი ნათ ლაშ ქა რი და მა თი სა კუ თა რი მმარ თ ვე ლო ბის წარ-მო მად გე ნელ თა წი ნამ ძღო ლო ბით გა სუ ლიყ ვ ნენ მე ფის და სახ მა რებ-ლად. საფ რან გე თის ის ტო რი კოს თა ცნო ბე ბის თა ნახ მად, სწო რედ ამ დროს ეკუთ ვ ნის მო სა მარ თ ლე ე ბი სა და სა ქა ლა ქო საბ ჭო ე ბის და წე-სე ბა საფ რან გეთ ში. ასე ვე შვაბ თა გვა რის მე ფე თა ბედ კ რუ ლი მმარ-თ ვე ლო ბის დროს მი ი ღო თა ვი სუ ფალ ქა ლაქ თა უდი დეს მა ნა წილ მა თა ვი სი პრი ვი ლე გი ე ბი და გან თ ქ მულ მა ჰან ზის კავ შირ მა პირ ვე ლად მო ი პო ვა თა ვი სი ძა ლა და მნიშ ვ ნე ლო ბა.

ქა ლა ქე ბის მი ლი ცია იმ ხა ნებ ში, რო გორც ეტყო ბა, არ ჩა მო უ ვარ-დე ბო და სოფ ლის მი ლი ცი ას, და ვი ნა ი დან უეცა რი სა ჭი რო ე ბის წარ-მო შო ბი სას იგი შე იძ ლე ბო და უფ რო სწრა ფად შეკ რე ბი ლი ყო, ეს გა-რე მო ე ბა ხში რად უპი რა ტე სო ბას ანი ჭებ და მო ქა ლა ქე ებს მე ზო ბელ ფე ო და ლებ თან ჩხუ ბის დროს. ისეთ ქვეყ ნებ ში, რო გო რიც იტა ლია და შვე ი ცა რი ა ა, სა დაც, მთავ რო ბის რე ზი დენ ცი ის სი შო რის გა მო ამ ქვეყ ნის ბუ ნებ რი ვი სი მაგ რის გა მო ან და რა ი მე სხვა მი ზე ზით, მე ფემ თან და თან სრუ ლი ად და კარ გა ძა ლა უფ ლე ბა, ქა ლა ქე ბი, ჩვე უ ლებ-რივ, და მო უ კი დე ბე ლი რეს პუბ ლი კე ბი გახ დ ნენ, და ი მორ ჩი ლეს ახ-ლო- მახ ლო მი და მო ე ბის თა ვა დაზ ნა უ რო ბა, აიძუ ლეს მო ე შა ლა თა-ვი სი ცი ხე- დარ ბა ზე ბი და, სხვა მშვი დო ბი ან მცხოვ რებ თა მსგავ სად, ქა ლაქ ში და სახ ლე ბუ ლი ყო. ასე თია მოკ ლედ ბერ ნის რეს პუბ ლი კის ის ტო რი ა, ისე, რო გორც შვე ი ცა რი ის ზო გი სხვა ქა ლა ქი სა. ვე ნე ცი-ის გა მოკ ლე ბით, რომ ლის ის ტო რია ცო ტა თი გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი ა, ასე-თი ვე იყო ის ტო რია იტა ლი ის ყვე ლა მნიშ ვ ნე ლო ვან რეს პუბ ლი კა თა, რო მელ ნიც ისე მრავ ლად ჩნდე ბოდ ნენ და ჰქრე ბოდ ნენ XII სა უ კუ ნის ბო ლო დან დაწყე ბუ ლი XVI სა უ კუ ნის და საწყი სამ დე.

ისეთ ქვეყ ნებ ში, რო გო რიც საფ რან გე თი და ინ გ ლი სი ა, სა დაც მე-ფის ძა ლა უფ ლე ბა თუმ ცა ხში რად შე სუს ტე ბუ ლი იყო, მაგ რამ სრუ-ლი ად გამ ქ რა ლი არა სო დეს არ ყო ფი ლა, ქა ლა ქებს შემ თხ ვე ვა არ ჰქო ნი ათ და მო უ კი დე ბე ლი გამ ხ და რიყ ვ ნენ. მაგ რამ მათ მა ინც ისე-თი ძა ლა და მნიშ ვ ნე ლო ბა მო ი პო ვეს, რომ მე ფეს არ შე ეძ ლო, მა-თი თან ხ მო ბის გა რე შე აეღო მათ გან რა ი მე ხარ კი, გარ და იმ მტკი-ცედ გან საზღ ვ რუ ლი სა ი ჯა რო რენ ტი სა, რო მე ლიც მას ქა ლა ქი სა გან ერ გე ბო და. ამი ტომ მათ მო უ წო დებ დ ნენ ხოლ მე, თა ვი ან თი დე პუ-ტა ტე ბი გა ეგ ზავ ნათ სა მე ფოს წო დე ბა თა სა ერ თო კრე ბა ში, სა დაც გან სა კუთ რე ბუ ლი სა ჭი რო ე ბის შემ თხ ვე ვა ში, მათ შე ეძ ლოთ სამ ღ ვ-

ადამ სმითი

458

დე ლო ე ბა სა და ბა რო ნებ თან ერ თად თან ხ მო ბა გა ნეცხა დე ბი ნათ მე-ფი სათ ვის არაჩ ვე უ ლებ რი ვი სუბ სი დი ის მი ცე მა ზე. ამას თან, რად გან ქა ლა ქებ ში მეტ წი ლად სა მე ფო ხე ლი სუფ ლე ბას თა ნა უგ რ ძ ნობ დ ნენ, რო გორც ეტყო ბა, მე ფე ხში რად მათ დე პუ ტა ტებს ეყ რ დ ნო ბო და ამ კრე ბებ ში დი დი ფე ო და ლე ბის ძა ლის შე სა სუს ტებ ლად. ასე წარ მო-იშ ვა ქა ლა ქე ბის წარ მო მად გენ ლო ბა ევ რო პის ყვე ლა დი დი მო ნარ ქი-ის წო დე ბა თა კრე ბებ ში.

ამ გ ვა რად, წეს რი გი და ნორ მა ლუ რი მმარ თ ვე ლო ბა და მას თან ერ თად პი როვ ნე ბის თა ვი სუფ ლე ბა და და მო უ კი დებ ლო ბა ქა ლა-ქებ ში დამ ყარ და იმ დროს, რო დე საც სოფ ლის მცხოვ რებ ლე ბი ჯერ კი დევ ყო ველ გ ვარ ძალ მომ რე ო ბას გა ნიც დიდ ნენ. ადა მი ა ნე ბი, რო-მელ ნიც ასეთ უმ წეო მდგო მა რე ო ბა ში იმ ყო ფე ბი ან, რა თქმა უნ და, მხო ლოდ იმას სჯერ დე ბი ან, რაც აუცი ლებ ლად სა ჭი როა თა ვის რჩე-ნი სათ ვის, ვი ნა ი დან, თუ ამა ზე მეტს შე ი ძენ დ ნენ, მხო ლოდ გა აღ ვი-ვებ დ ნენ მათ მჩაგ ვ რელ თა უსა მარ თ ლო ბას. პი რი ქით, თუ მათ უზ-რუნ ველ ყო ფი ლი აქვთ მა თი შრო მის ნა ყო ფით სარ გებ ლო ბა, ისი-ნი, რა საკ ვირ ვე ლი ა, ამ შრო მას გა მო ი ყე ნე ბენ თა ვი სი მდგო მა რე ო ბის გა სა უმ ჯო ბე სებ ლად და ეც დე ბი ან შე ი ძი ნონ არა მარ ტო აუცი ლე ბე-ლი სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბა, არა მედ კომ ფორ ტი სა და ფუ ფუ ნე ბის სხვა დას ხ ვა საგ ნე ბიც. ამი ტომ მრეწ ვე ლო ბა, რო მელ საც მიზ ნად აქვს აწარ მო ოს იმა ზე მე ტი რამ, რაც აუცი ლე ბე ლი სა არ სე ბო სა შუ ა ლე-ბა ა, წარ მო იშ ვა სა ერ თოდ ქა ლა ქებ ში ბევ რად უფ რო ად რე, ვიდ რე იგი გავ რ ცელ დე ბო და სოფ ლის მცხოვ რებ ლებ ში. თუ ბა ტონ ყ მუ რი მო ნო ბით და ჩაგ რულ ღა რიბ მი წათ მოქ მედს, მცი რე ო დე ნი კა პი ტა-ლი მო უგ როვ დე ბო და ხელ ში, იგი, რა თქმა უნ და, დი დი გულ მოდ გი-ნე ბით ცდი ლობ და და ე მა ლა თა ვი სი ბა ტო ნი სათ ვის, რო მე ლიც წი ნა-აღ მ დეგ შემ თხ ვე ვა ში მას და ე პატ რო ნე ბო და და პირ ვე ლი მო ხერ ხე-ბუ ლი შემ თხ ვე ვის თა ნა ვე გა პა რუ ლი ყო ქა ლაქ ში. კა ნო ნი იმ ხა ნად ისე ლმო ბი ე რი იყო ქა ლა ქის მცხოვ რებ ლე ბის მი მართ და ისე ცდი ლობ-და შე ე სუს ტე ბი ნა ფე ო და ლე ბის ძა ლა უფ ლე ბა სოფ ლის მო სახ ლე ო-ბის მი მართ, რომ თუ ასე თი ლტოლ ვი ლი მო ა ხერ ხებ და და მალ ვო და თა ვის ბა ტონს ერ თი წლის გან მავ ლო ბა ში, იგი სა მუ და მოდ თა ვი სუ-ფა ლი ადა მი ა ნი ხდე ბო და. ამი ტომ მთე ლი ის კა პი ტა ლი, რო მე ლიც მო უგ როვ დე ბო და სოფ ლის მო სახ ლე ო ბის შრო მის მოყ ვა რე ნა წილს, ბუ ნებ რი ვად ეძი ებ და თავ შე სა ფარს ქა ლაქ ში, – ერ თა დერთ ად გი-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

459

ლას, სა დაც ამ კა პი ტა ლის გა მო ყე ნე ბა უზ რუნ ველ ყო ფი ლი იყო მი-სი შემ ძე ნე ლი სათ ვის.

ქა ლა ქის მცხოვ რებ ლებ მა, მარ თა ლი ა, ბო ლოს და ბო ლოს სოფ-ლი დან უნ და მი ი ღონ ყო ველ თ ვის თა ვი ან თი სარ ჩო და მრეწ ვე ლო-ბის ყვე ლა ნედ ლი მა სა ლა და სა შუ ა ლე ბა, მაგ რამ ისე თი ქა ლა ქის მცხოვ რებ ნი, რო მე ლიც ზღვის ან სა ნა ოს ნო მდი ნა რის ნა პი რას არის გა შე ნე ბუ ლი, იძუ ლე ბი ლი არ არი ან აუცი ლებ ლად ახ ლო ბე ლი სოფ-ლე ბი დან მი ი ღონ ყვე ლა ფე რი ეს. მათ ბევ რად უფ რო ფარ თო სარ-ბი ე ლი აქვთ და შე უძ ლი ათ მი ი ღონ ყვე ლა ფე რი დე და მი წის უშო რე-სი კუთხე ე ბი დან ან თა ვი ან თი მზა სამ რეწ ვე ლო პრო დუქ ტე ბის გაც-ვ ლის გზით, ან და მით, რომ შუ ა მავ ლის როლს შე ას რუ ლე ბენ და ერ-თი ქვეყ ნის პრო დუქ ტებს მე ო რე ქვეყ ნის პრო დუქ ტებ ზე გაც ვ ლი ან. ამ გზით ქა ლაქს შე ეძ ლო გამ ხ და რი ყო მდი და რი და ძლი ე რი, მა შინ რო დე საც არა თუ მის ირ გ ვ ლივ, არა მედ ის ქვეყ ნე ბიც, რომ ლებ თა-ნაც ის ვაჭ რო ბას ეწე ო და, რჩე ბოდ ნენ სი ღა რი ბე სა და და ცე მუ ლო-ბა ში. თი თო ე ულ ამ ქვე ყა ნას, ცალ კე აღე ბულს, შე ეძ ლო, ქა ლა ქის-თ ვის სა ჭი რო სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბა თა მხო ლოდ მცი რე ო დე ნი ნა-წი ლის მო ცე მა ან მი სი შრო მის მხო ლოდ მცი რე ნა წი ლის მი მართ მოთხოვ ნის წარ მოდ გე ნა, მაგ რამ ყვე ლა მათ, ერ თად, შე ეძ ლოთ მი სი სრუ ლად დაკ მა ყო ფი ლე ბა ერ თი მხრი ვაც და მე ო რე მხრი ვაც. ძვე ლი დრო ის ვაჭ რო ბის ვიწ რო ფარ გალ ში იყ ვ ნენ მა ინც ქვეყ ნე ბი, რო მელ-ნიც გა მო ირ ჩე ოდ ნენ სიმ დიდ რი თა და მრეწ ვე ლო ბით. ასე თი იყო სა-ბერ ძ ნე თი, ვიდ რე არ სე ბობ და სა ბერ ძ ნე თის სა ხელ მ წი ფო, აგ რეთ ვე სა რა ცინ თა სა ხელ მ წი ფო აბა სი დე ბის მე ფო ბის დროს. ასე თი ვე იყო ეგ ვიპ ტე, ვიდ რე მას თურ ქე ბი და იპყ რობ დ ნენ, ბერ ბე რე თის სა ნა პი-რო ე ბის ნა წი ლი და ეს პა ნე თის ყვე ლა პრო ვინ ცი ა, რომ ლებ საც მავ-რე ბი ფლობ დ ნენ.

ევ რო პის ქა ლა ქე ბი დან, რო გორც ეტყო ბა, პირ ვე ლად იტა ლი ის ქა ლა ქებ მა მი აღ წი ეს ვაჭ რო ბის მე ო ხე ბით სიმ დიდ რის რა მო დე ნად მე მნიშ ვ ნე ლო ვან დო ნეს. იტა ლია მდე ბა რე ობს იმ ნა წი ლის შუ ა გულ-ში, რო მე ლიც მა შინ მსოფ ლი ოს ერ თა დერთ გან ვი თა რე ბულ და ცი-ვი ლი ზე ბულ ნა წილს წარ მო ად გენ და. თუმ ცა ჯვა რო სან თა ლაშ ქ რო-ბას, ვე ე ბა კა პი ტა ლის გა ნი ა ვე ბი სა და მცხოვ რებ თა გა ნად გუ რე ბის გა მო, რაც მან გა მო იწ ვი ა, აუცი ლებ ლად უნ და შე ე ფერ ხე ბი ნა ევ რო-პის უდი დე სი ნა წი ლის გან ვი თა რე ბა, მაგ რამ იტა ლი ის ზო გი ქა ლა ქის

ადამ სმითი

460

გან ვი თა რე ბა ზე მა ინც მე ტის მე ტად სა სი კე თო გავ ლე ნა იქო ნი ა. დიდ-მა ლაშ ქ რებ მა, რო მელ ნიც და იძ რ ნენ ყვე ლა მხა რე დან წმინ და მი წის და საპყ რო ბად, უაღ რე სად ძლი ე რი სტი მუ ლი მის ცეს ვე ნე ცი ის, გე-ნუ ი სა და პი ზის ნა ოს ნო ბის გან ვი თა რე ბას, რამ დე ნა დაც ამ ქა ლა ქე-ბი დან ხდე ბო და ჯა რე ბის გა დაყ ვა ნა აღ მო სავ ლეთ ში და შემ დეგ მა-თი მუდ მი ვი მო მა რა გე ბა სურ სა თით. ეს ქა ლა ქე ბი იყ ვ ნენ ამ ჯა რე ბის, ასე ვთქვათ, ინ ტენ დან ტე ბი, და ამ გ ვა რად ყვე ლა ზე უფ რო გა მა ნად-გუ რე ბე ლი სი გი ჟე, რო მე ლიც კი ოდეს მე მოს დე ბია ევ რო პის ხალ-ხებს, ამ რეს პუბ ლი კე ბის სიმ დიდ რის წყა რო გახ და.

სა ვაჭ რო ქა ლა ქე ბის მცხოვ რებ ლებს შე მოჰ ქონ დათ უფ რო მდი-და რი ქვეყ ნე ბი დან სა თუ თი სამ რეწ ვე ლო პრო დუქ ტე ბი და ფუ ფუ-ნე ბის საგ ნე ბი, და ამით საკ ვებს აძ ლევ დ ნენ მსხვილ მე მა მუ ლე თა მე-დი დუ რო ბას, რო მელ ნიც მათ ში თა ვი ან თი მი წე ბის ნედლ პრო დუქ-ტ თა დიდ რა ო დე ნო ბას იძ ლე ოდ ნენ. ამის გა მო ევ რო პის დი დი ნა-წი ლის ვაჭ რო ბა იმ ხა ნად უმ თავ რე სად მი სი ნედ ლი პრო დუქ ტე ბის ცი ვი ლი ზე ბუ ლი ერე ბის სამ რეწ ვე ლო პრო დუქ ტებ ზე გაც ვ ლას მო-ი ცავ და. ასე, ინ გ ლი სის მატყ ლი იც ვ ლე ბო და საფ რან გე თის ღვი ნო ებ-ზე და ფლან დ რი ის წმინ და მა უდ ზე, ისე რო გორც ამ ჟა მად პო ლო ნე-თის პუ რი იც ვ ლე ბა საფ რან გე თის ღვი ნო სა და ლი კი ორ ზე და საფ-რან გე თი სა და იტა ლი ის აბ რე შუმ სა და ხა ვერ დ ზე.

ამ გ ვა რად, უფ რო სა თუ თი და გა უმ ჯო ბე სე ბუ ლი სამ რეწ ვე ლო პრო დუქ ტე ბის გა მო გა უხ ს ნა სა გა რეო ვაჭ რო ბამ იმ ქვეყ ნებს, სა-დაც ასეთ პრო დუქ ტებს აწარ მო ებ დ ნენ. ხო ლო რო დე საც ამ პრო-დუქ ტე ბის ხმა რე ბა ისე სა ყო ველ თა ოდ გავ რ ცელ და, რომ გა მო იწ-ვია დი დი მოთხოვ ნა მათ მი მართ, ვაჭ რე ბი, ტრან ს პორ ტის ხარ ჯე ბის და ზოგ ვის მიზ ნით, ბუ ნებ რი ვი ა, შე ე ცად ნენ თა ვი ანთ ქვე ყა ნა ში გა ე-მარ თ ნათ ზო გი ამ პრო დუქ ტის წარ მო ე ბა. ასე თია წარ მო შო ბა პირ-ვე ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი სა შო რე უ ლი ბაზ რი სათ ვის, რო მელ ნიც, რო-გორც ჩანს, ევ რო პის და სავ ლეთ პრო ვინ ცი ებ ში გაჩ ნ დ ნენ რო მის იმ-პე რი ის და ცე მის შემ დეგ.

უნ და აღი ნიშ ნოს, რომ არც ერ თი დი დი ქვე ყა ნა არა სო დეს არ არ სე ბობ და და არც შე ეძ ლო არ სე ბო ბა ისე, რომ არ ჰქო ნე ბო და რა-ი მე სამ რეწ ვე ლო წარ მო ე ბა; და რო დე საც ამ ბო ბენ, ამა თუ იმ ქვე-ყა ნას მრეწ ვე ლო ბა არა აქ ვ სო, ეს ყო ველ თ ვის ისე უნ და გვეს მო დეს, რომ მას არა აქვს მრეწ ვე ლო ბა, რო მე ლიც აწარ მო ებს უფ რო სა თუთ

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

461

და გა უმ ჯო ბე სე ბულ ფაბ რი კა ტებს ანუ რო მე ლიც აწარ მო ებს შო რე-უ ლი ბაზ რი სათ ვის. ყო ველ ქვე ყა ნა ში ხალ ხის დი დი უმ რავ ლე სო ბის ტან საც მე ლი და სა ში ნაო მოწყო ბი ლო ბა – ავე ჯე უ ლო ბა მი სი სა კუ-თა რი შრო მის პრო დუქტს წარ მო ად გენს. ეს უფ რო მე ტად შე ე ხე-ბა ღა რიბ ქვეყ ნებს, რო მელ თაც ჩვე უ ლებ რივ, სრუ ლი ად არა აქვთ მრეწ ვე ლო ბა, ვიდ რე მდი დარ ქვეყ ნებს, რო მელ თა მი მართ იგუ ლის-ხ მე ბა, რომ ეს მრეწ ვე ლო ბა მათ ჭარ ბად მო ე პო ვე ბათ. ამ უკა ნას კ ნე-ლებ ში თქვენ ნა ხავთ, რომ და ბა ლი კლა სე ბის ტან საც მე ლი სა და ავე-ჯე უ ლო ბის გა ცი ლე ბით უფ რო დი დი ნა წი ლი საზღ ვარ გა რეთ წარ მო-ე ბუ ლი პრო დუქ ტე ბის გან შედ გე ბა, ვიდ რე ქვეყ ნებ ში.

ის მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი, რო მელ ნიც გა მო სა დეგ ნი არი ან შო რე ულ ბა-ზარ ზე პრო დუქ ტე ბის გა სა სა ღებ ლად, სხვა დას ხ ვა ქვეყ ნებ ში წარ მო-იშ ვა, რო გორც ეტყო ბა, ორი სხვა დას ხ ვა გზით.

ზოგ ჯერ ეს მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი შე იქ მ ნა ცალ კე ულ ვა ჭარ თა და მე-წარ მე თა კა პი ტა ლის, ასე ვთქვათ, ძა ლა დო ბი თი მოქ მე დე ბით, რომ-ლე ბიც მათ აფუძ ნებ დ ნენ ამ გ ვა რი უცხო მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის მი ბაძ-ვით. ეს მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი ა, რო გორც ჩანს, აბ რე შუ მის, ხა ვერ დი სა და ფარ ჩის ძვე ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი, რო მელ ნიც ლუ კა ში ჰყვა ოდ ნენ XII სა უ კუ ნე ში. ისი ნი გან დევ ნილ იქ ნენ იქი დან მა კი ა ვე ლის ერ თ -ერ თი გმი რის, კას ტ რუ ჩიო კას ტ რა კა ნის მტარ ვა ლო ბით. 1310 წელს ლუ-კი დან გან დევ ნილ იქ ნა 900 ოჯა ხი, რო მელ თა გან 31 ვე ნე ცი ა ში გა და-ვი და, სა დაც მათ წი ნა და დე ბა შე ი ტა ნეს, აბ რე შუ მის მა ნუ ფაქ ტუ რას და ვა ფუძ ნებ თო. მა თი წი ნა და დე ბა მი ღე ბულ იქ ნა; მრა ვა ლი პრი ვი-ლე გი აც მი ი ღეს და და იწყეს წარ მო ე ბა 300 მუ შით. ასე თი იყო, რო-გორც ჩანს, წმინ და მა უ დის მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი, რო მელ ნიც ძვე ლად ყვა ოდ ნენ ფლან დ რი ა ში და ინ გ ლის ში შე მო ი ღეს ელი სა ბე დის მე-ფო ბის და საწყის ში; ასე თი ვეა თა ნა მედ რო ვე მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი ლი-ონ სა და სპი ტალ ფილ დ ში. ამ გ ვა რად და ფუძ ნე ბუ ლი მა ნუ ფაქ ტუ-რე ბი, რად გან ისი ნი უცხო ე თის მა ნუ ფაქ ტუ რებს ბა ძავ დ ნენ, ჩვე უ-ლებ რივ მუ შა ობ დ ნენ უცხო ნედ ლე ულ ზე. პირ ვე ლად, რო დე საც ვე-ნე ცი ის მა ნუ ფაქ ტუ რა მო ეწყო, ყვე ლა სა ჭი რო მა სა ლა სი ცი ლი ი დან და ლე ვან ტი დან მოჰ ქონ დათ. უფ რო მა ნუ ფაქ ტუ რა ლუ კა ში საზღ-ვარ გა რე თის მა სა ლებ ზე მუ შა ობ და. თუ თის ხე ე ბის გა შე ნე ბა და აბ-რე შუ მის ჭი ის გა მოყ ვა ნა არ იყო, რო გორც ჩანს, XVI სა უ კუ ნემ დე სამ ხ რეთ იტა ლი ა ში გავ რ ცე ლე ბუ ლი. საფ რან გეთ ში ამ მო საქ მე ო-

ადამ სმითი

462

ბას ხე ლი მიჰ ყ ვეს მხო ლოდ კარ ლოს IX მე ფო ბის დროს. ფლან დ რი-ის მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი უმ თავ რე სად ეს პა ნე თის და ინ გ ლი სის მატყ ლის გა და მუ შა ვე ბას ეწე ოდ ნენ. თუ ეს პა ნე თის მატყ ლი ინ გ ლი სის პირ ვე-ლი სა შუ ა ლო მა ნუ ფაქ ტუ რის ნედ ლე ულს არ შე ად გენ და, იგი ნედ-ლე უ ლი იყო იმ პირ ვე ლი მა ნუ ფაქ ტუ რის თ ვის, რო მე ლიც ვარ გის პრო დუქტს ამ ზა დებ და შო რე ულ ბა ზარ ზე გა სა ყი დად. ლი ო ნის მა-ნუ ფაქ ტუ რის ნა ხე ვარ ზე მე ტი მა სა ლა უცხო ეთ ში მოყ ვა ნი ლი აბ რე-შუ მი ა. სპი ტალ ფილ დის მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის მი ერ ხმა რე ბუ ლი მა სა-ლის არა ვი თა რი ნა წი ლი თვით ინ გ ლის ში არაა წარ მო ე ბუ ლი. ასე-თი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის ად გილ სამ ყო ფე ლი, რად გან მა თი აგე ბა კერ-ძო პირ თა გეგ მი სა და პრო ექ ტის თა ნახ მად ხდე ბა, ზოგ ჯერ ზღვის სა ნა პი რო ქა ლა ქი ა, ზოგ ჯე რაც ქა ლა ქი ქვეყ ნის შიგ ნით, იმის მი ხედ-ვით, რო გორც გა და უწყ ვე ტია ეს იმ კერ ძო პირ თა ინ ტე რესს, მო საზ-რე ბას თუ კაპ რიზს.

სხვა ხა ნებ ში შო რე უ ლი ბაზ რის თ ვის მო მუ შა ვე მა ნუ ფაქ ტუ რე-ბი წარ მო ი შო ბა ბუ ნებ რი ვად, ასე ვთქვათ, თა ვის თა ვად, იმ ში ნა უ რი და უხე ში მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის შე დე გად, რომ ლე ბიც უაღ რე სად ღა რიბ და უკულ ტუ რო ქვეყ ნებ შიც კი უნ და არ სე ბობ დეს. ასე თი მა ნუ ფაქ-ტუ რე ბი ჩვე უ ლებ რივ იმ ნედ ლე ულს ხმა რო ბენ, რო მელ საც მო ცე-მუ ლი ქვე ყა ნა აწარ მო ებს, და, რო გორც ჩანს, ისი ნი ხში რად უფ რო სა თუ თი პრო დუქ ტე ბის დამ ზა დე ბე ლი პირ ვე ლი და წე სე ბუ ლე ბე-ბია ისეთ კონ ტი ნენ ტურ ქვეყ ნებ ში, რო მელ ნიც მდე ბა რე ო ბით თუ ძა ლი ან არა, მა ინც მნიშ ვ ნე ლოვ ნად და შო რე ბულ ნია ზღვის ნა პირს და ზოგ ჯერ ყო ველ გ ვარ სა ნა ოს ნო წყლებ საც. კონ ტი ნენ ტუ რი ქვე-ყა ნა, რო მე ლიც ბუ ნე ბით ნა ყო ფი ე რია და ად ვი ლად და სა მუ შა ვე-ბე ლი არის, იმა ზე ბევ რად გარ და ნა მეტ სურ სათს აწარ მო ებს, რაც მის მი წათ მოქ მედ თა არ სე ბო ბის თ ვი საა სა ჭი რო: ხმე ლე თით გა და-ზიდ ვის სიძ ვი რი სა და სამ დი ნა რო ტრან ს პორ ტის მო უ ხერ ხებ ლო-ბის გა მო ხში რად შე იძ ლე ბა საძ ნე ლო აღ მოჩ ნ დეს ამ გარ და ნა მე ტის გაგ ზავ ნა საზღ ვარ გა რეთ. ამ რი გად, სი უხ ვე იაფს ხდის სურ სათს და სტი მულს აძ ლევს მრა ვალ მშრო მელს ახ ლოს და სახ ლ დ ნენ, ვი ნა ი-დან ისი ნი ხე და ვენ, რომ მათ სამ რეწ ვე ლო მო საქ მე ო ბას შე უძ ლია მე ტი სა არ სე ბო სა შუ ა ლე ბა და კომ ფორ ტის საგ ნე ბი მო ა პო ვე ბი-ნოს მათ აქ, ვიდ რე სხვა ად გი ლას. ისი ნი ეწე ვი ან მა ნუ ფაქ ტუ რის იმ მა სა ლის გა და მუ შა ვე ბას, რო მელ საც მი წა წარ მო შობს და თა ვი ანთ

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

463

მზა პრო დუქ ტებს ანუ, რაც იგი ვე ა, მათ ფასს სცვლი ან ახალ მა სა-ლა სა და სურ სათ ზე. ისი ნი ახალ ღი რე ბუ ლე ბას აძ ლე ვენ გარ და ნა-მეტ ნედ ლე ულს, ზო გა ვენ რა ლა მის ზღვამ დე ან შო რე ულ ბაზ რამ დე გა და ზიდ ვის ხარჯს. ისი ნი მის სა მა გი ე როდ მი წათ მოქ მე დებს აძ ლე-ვენ ისეთ საგ ნებს, რომ ლე ბიც სა სარ გებ ლო ან სა სურ ვე ლია მათ თ-ვის და ამას თა ნა ვე უფ რო ხელ საყ რელ პი რო ბებ ში, ვიდ რე მათ შე ეძ-ლოთ წი ნათ მა თი მო პო ვე ბა. მი წათ მოქ მედ ნი უკე თეს ფასს იღე ბენ თა ვი ანთ გარ და ნა მეტ პრო დუქ ტ ში და შე საძ ლებ ლო ბა აქვთ უფ რო იაფად შე ი ძი ნონ მოხ მა რე ბის სხვა საგ ნე ბი, რომ ლე ბიც მათ სჭირ დე-ბათ. ამ გ ვა რად, ეს სტი მულს უქ მ ნის მათ, შე საძ ლებ ლო ბას აძ ლევს გა ა დი დონ ამ გარ და ნა მე ტი პრო დუქ ტის რა ო დე ნო ბა მი წის შემ დ-გო მი გა უმ ჯო ბე სე ბი სა და უკე თე სი და მუ შა ვე ბის გზით. და თუ მი წის ნა ყო ფი ე რე ბამ წარ მოშ ვა მა ნუ ფაქ ტუ რა, ამ მა ნუ ფაქ ტუ რის გან ვი-თა რე ბა, თა ვის მხრივ, უკუ მოქ მე დებს მი წა ზე და კი დევ უფ რო ადი-დებს მის ნა ყო ფი ე რო ბას. მე მა ნუ ფაქ ტუ რე ე ბი პრო დუქ ტებს პირ ვე-ლად აწ ვ დი ან ახ ლო ად გი ლებს, შემ დეგ რამ დე ნა დაც მა თი წარ მო ე ბა ვი თარ დე ბა და უმ ჯო ბეს დე ბა, – უფ რო შო რე ულ ბაზ რებ საც, ვი ნა-ი დან თუ ნედ ლე ულ საც და უხეშ სამ რეწ ვე ლო ნა წარ მ საც უაღ რე-სად გა უ ჭირ დე ბო და ხმე ლე თით დიდ მან ძილ ზე ტრან ს პორ ტის ხარ-ჯის ატა ნა, ამის ატა ნა ძა ლი ან კარ გად შე უძ ლია მრეწ ვე ლო ბის უფ-რო სა თუთ და სრულ ყო ფილ პრო დუქ ტებს. ისი ნი ხში რად მცი რე მო ცუ ლო ბა სა, და სით შე ე სა ბა მე ბი ან ნედ ლე უ ლის დიდ რა ო დე ნო-ბას. ერ თი თო ფი წმინ და მა უ დი, მა გა ლი თად, რო მე ლიც 80 გირ ვან-ქას იწო ნის, შე ი ცავს არა თუ 80 გირ ვან ქა მატყ ლის ფასს, არა მედ იმ რამ დე ნი მე ათა სი გირ ვან ქა პუ რის ფას საც, რო მე ლიც მუ შე ბი სა და მა თი უშუ ა ლო დამ ქი რა ვებ ლის შე ნახ ვა ზეა და ხარ ჯუ ლი. ამ გ ვა რად პუ რი, რო მე ლიც მი სი ბუ ნებ რი ვი სა ხით მხო ლოდ ძნე ლად შე იძ ლე-ბო და გა ზი დუ ლი ყო საზღ ვარ გა რეთ, ფაქ ტი უ რად სამ რეწ ვე ლო ნა-წარ მ თა სა ხით გა ი ზი დე ბა და ამი ტომ ად ვი ლად შე იძ ლე ბა გაგ ზავ ნილ იქ ნეს მსოფ ლი ოს უშო რეს კუთხე ებ ში. ასე ბუ ნებ რი ვად და თით ქოს თა ვის თა ვად წარ მო იშ ვა და გან ვი თარ და ლიდ სის, ჰა ლი ფაქ სის, შე-ფილ დის, ბირ მინ გ ჰე მი სა და უოლ ვერ ჰამ პ ტო ნის მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი. ეს მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი პირ მ შო ნი არი ან მი წათ მოქ მე დე ბი სა. ევ რო პის ახა ლი დრო ის ის ტო რი ა ში მა თი გავ რ ცე ლე ბა და გან ვი თა რე ბა, ჩვე-უ ლებ რივ, იმ მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის შემ დეგ მოხ და, რო მელ ნიც სა გა რეო

ადამ სმითი

464

ვაჭ რო ბამ წარ მოშ ვა. ინ გ ლი სი გან თ ქ მუ ლი იყო ეს პა ნუ რი მატყ ლი-დან წმინ და მა უ დის წარ მო ე ბით უკ ვე ათას წელ ზე მე ტი ხნით ად რე, ვიდ რე რო მე ლი მე ის მა ნუ ფაქ ტუ რა, რო მე ლიც ახ ლა ჰყვა ვის ზე მო-აღ ნიშ ნულ ქა ლა ქებ ში, იმ დე ნად გან ვი თარ დე ბო და, რომ უცხო ეთ ში გა სა ყი დად ემუ შავ ნა. ამ უკა ნას კ ნელ თა გან ვი თა რე ბა და გა უმ ჯო ბე სე-ბა შე იძ ლე ბო და მხო ლოდ მი წათ მოქ მე დე ბის გან ვი თა რე ბი სა და გა-უმ ჯო ბე სე ბის შე დე გად, რაც სა გა რეო ვაჭ რო ბი სა და მის მი ერ უშუ-ა ლოდ წარ მო შო ბი ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის უკა ნას კ ნელ და უმ თავ რეს შე დეგს წარ მო ად გენ და. ამის გარ კ ვე ვას მე ახ ლა ვე შე ვუდ გე ბი.

თავი IV

როგორ უწყობდა ხელს ქალაქების ვაჭრობა

სოფლის განვითარებას

სა ვაჭ რო და სამ რეწ ვე ლო ქა ლა ქე ბის ზრდა და სიმ დიდ რე სა მი სხვა დას ხა გზით უწყობ და ხელს სო ფელ -ად გი ლე ბის გა უმ ჯო ბე სე ბას და კულ ტუ რას, სა დაც ეს ქა ლა ქე ბი მდე ბა რე ობ დ ნენ.

ჯერ ერ თი, ვი ნა ი დან დიდ და ახ ლო ბელ ბა ზარს წარ მო ად გენ დ-ნენ სოფ ლის ნედ ლი პრო დუქ ტე ბი სათ ვის, ეს ქა ლა ქე ბი სტი მულს აძ ლევ დ ნენ მი წის და მუ შა ვე ბა სა და მის შემ დ გომ გა უმ ჯო ბე სე ბას. ეს და დე ბი თი შე დე გი არ იყო შე მო ფარ გ ლუ ლი მარ ტო იმ მხა რით, სა-დაც ისი ნი მდე ბა რე ობ დ ნენ, არა მედ მეტ ნაკ ლე ბად ვრცელ დე ბო და იმ მხა რე ებ ზე დაც, რომ ლებ თა ნაც მათ სა ვაჭ რო ურ თი ერ თო ბა ჰქონ-დათ. ყვე ლა მათ განს ისი ნი უქ მ ნიდ ნენ ბა ზარს ნედ ლე უ ლის ან სამ-რეწ ვე ლო პრო დუქ ტე ბის გან საზღ ვ რუ ლი ნა წი ლი სათ ვის და, მა შა სა-და მე, ერ თ გ ვარ სტი მულს აძ ლევ დ ნენ მათ მრეწ ვე ლო ბა სა და კულ-ტუ რას. მაგ რამ მა თი სა კუ თა რი მხა რე, მი სი სი ახ ლო ვის გა მო, უდი-დეს სარ გებ ლო ბას ღე ბუ ლობ და ამ ბაზ რი სა გან. რამ დე ნა დაც ამ მხა რის ნედ ლე ულს ნაკ ლე ბი სატ რან ს პორ ტო ხარ ჯი ამ ძი მებ და, ვაჭ-რებს შე ეძ ლოთ მას ში სა უ კე თე სო ფა სი მი ე ცათ მწარ მო ებ ლე ბი სათ-ვის და მა ინც ისეთ სა ვე ფას ში მი ე წო დე ბი ნათ მომ ხ მა რებ ლე ბი სათ-ვის, რო გორც უფ რო შო რე უ ლი ად გი ლე ბის ნედ ლე უ ლი.

მე ო რე, ქა ლა ქის მცხოვ რებ ლე ბის მი ერ შე ძე ნი ლი სიმ დიდ რე ხში-რად გა მო ი ყე ნე ბო და იმ მი წე ბის სა ყიდ ლად, რომ ლე ბიც იყი დე ბო და

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

465

და რო მელ თა დი დი ნა წი ლი ხში რად და უ მუ შა ვე ბე ლი დარ ჩე ბო და. ვაჭ რებს, ჩვე უ ლებ რივ, სა სა ხე ლოდ მი აჩ ნი ათ მე მა მუ ლე ე ბი გახ დ ნენ, და რო დე საც გახ დე ბი ან, ისი ნი სა ერ თოდ სა სოფ ლო- სა მე ურ ნეო გა-უმ ჯო ბე სე ბა თა სა უ კე თე სო გამ ტა რე ბელ ნი არი ან. ვა ჭა რი დაჩ ვე უ-ლია თა ვი სი ფუ ლის ხარ ჯ ვას უმ თავ რე სად მო გე ბი ან პრო ექ ტებ ზე, ხო ლო ის, ვინც მარ ტო ო დენ მა მა მუ ლე ა, მხო ლოდ მის უსარ გებ-ლოდ ხარ ჯ ვას არის დაჩ ვე უ ლი. პირ ვე ლი ხში რად ხე დავს, რო გორ მი დის მი სი ფუ ლი და შემ დეგ ისევ უბ რუნ დე ბა მო გე ბით, ხო ლო მე-ო რე, თუ კი იგი გა უშ ვა ხე ლი დან, იშ ვი ა თად მო ე ლის მის ხე ლახ ლა და ნახ ვას. ეს სხვა დას ხ ვა ჩვე ვა, რა საკ ვირ ვე ლი ა, გავ ლე ნას ახ დენს მა-თი მოქ მე დე ბის მა ნე რა სა და წეს ზე პრაქ ტი კულ საქ მე ებ ში. ვა ჭა რი, ჩვე უ ლებ რივ, რო გორც მე სა რე წე, გა ბე დუ ლი ა, მე მა მუ ლე კი – მში-შა რა. პირ ველს არ ეში ნია ერ თ ბა შად დი დი კა პი ტა ლი გა ი ღოს თა ვი-სი მი წის გა სა უმ ჯო ბე სებ ლად, უკე თუ მას სა ფუძ ვ ლი ა ნი იმე დი აქვს, რომ ამით მი სი ღი რე ბე ლე ბა გა დიდ დე ბა გა წე უ ლი ხარ ჯის პრო პორ-ცი უ ლად; მე ო რე კი, თუ მას სა ზო გა დოდ აქვს კა პი ტა ლი, – რაც არაა ყო ველ თ ვის, – იშ ვი ა თად გა ბე დავს მის ამ გ ვა რად და ხარ ჯ ვას. თუ იგი სა ერ თოდ ახ დენს მა მულ ში გა უმ ჯო ბე სე ბას, იგი ამას ას რუ ლებს არა კა პი ტა ლით, არა მედ იმ თავ ნით, რომ ლის მო ნარ ჩუ ნე ბას მო ა ხერ-ხებს თა ვი სი წლი უ რი შე მო სავ ლი დან. ვი საც ოდეს მე უცხოვ რია სა-ვაჭ რო ქა ლაქ ში, რო მე ლიც გა ნუ ვი თა რე ბე ლი სა სოფ ლო მე ურ ნე ო-ბის მქო ნე ქვე ყა ნა ში მდე ბა რე ობს, ხში რად უნ და შე ემ ჩ ნი ოს, რომ ვაჭ რე ბი გა ცი ლე ბით უფ რო გა ბე დუ ლად და გო ნივ რუ ლად მოქ მე-დე ბენ ამ დარ გ ში, ვიდ რე ადა მი ა ნე ბი, რო მელ ნიც მარ ტო ო დენ მე-მა მუ ლე ნი არი ან. გარ და ამი სა, წეს რიგს, დამ ზოგ ვე ლო ბას და წინ-და ხე დუ ლო ბას დაჩ ვე ვა, რა საც ვაჭ რუ ლი მო საქ მე ო ბა თა ვის თა ვად ას წავ ლის ვა ჭარს, უფ რო გა მო სა დეგს ხდის ამ უკა ნას კ ნელს იმი სათ-ვის, რომ მო გე ბი თა და წარ მა ტე ბით გა ნა ხორ ცი ე ლოს გა უმ ჯო ბე სე-ბის ყო ვე ლი პრო ექ ტი.

მე სა მე და უკა ნას კ ნე ლი: ვაჭ რო ბა და მრეწ ვე ლო ბა ყო ველ თ ვის იწ ვევ და წეს რი გი სა და კარ გი მმარ თ ვე ლო ბის თან და თა ნო ბით დამ-ყა რე ბას და მას თან ერ თად პი როვ ნე ბის თა ვი სუფ ლე ბი სა და უშიშ-რო ე ბის უზ რუნ ველ ყო ფას სოფ ლის მო სახ ლე ო ბა ში, რო მე ლიც წი-ნათ თა ვის მე ზო ბელ თან თით ქ მის მუდ მივ ომ ში და მო ნურ და მო-კი დე ბუ ლე ბა ში ცხოვ რობ და მაღ ლა მდგომ თა მი მართ. და თუმ ცა

ადამ სმითი

466

ყვე ლა ზე ნაკ ლებ შე უმ ჩ ნე ვი ათ, ეს იყო უშე სა ნიშ ნა ვე სი ყვე ლა იმ შე-დე გი დან, რომ ლე ბიც ჰქონ და ვაჭ რო ბი სა და მრეწ ვე ლო ბის გან ვი თა-რე ბას. იუმი, რამ დე ნა დაც მე ვი ცი, ერ თა დერ თი მწე რა ლი ა, რო მელ-მაც ყუ რადღე ბა მი აქ ცია ამ გა რე მო ე ბას.

იმ ქვე ყა ნა ში, რო მელ საც არა აქვს არც სა გა რეო ვაჭ რო ბა და არც გა უმ ჯო ბე სე ბუ ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი, დი დი მე მა მუ ლე, რად გან არ მო ი პო ვე ბა რა, რა ზე დაც მას შე ეძ ლოს გას ც ვა ლოს თა ვი სი მი წე-ბის პრო დუქ ტის უდი დე სი ნა წი ლი, რო მე ლიც რჩე ბა მი წის დამ მუ-შა ვე ბელ თა შე ნახ ვის ხარ ჯე ბის და ფარ ვის შემ დეგ, ამ ნა წილს მთლად სოფ ლურ მას პინ ძ ლო ბა ზე ხარ ჯავს თა ვის სახ ლ ში. თუ ეს გარ და ნა მე-ტი იმ დე ნად დი დი ა, რომ საკ მა რი სია ასი ან ათა სი ადა მი ა ნის შე სა ნა-ხად, მას მი სი გა მო ყე ნე ბა სხვაგ ვა რად არ შე უძ ლი ა, თუ არა იმ გზით, რომ ას ან ათას ადა მი ანს შე ი ნა ხავს. ამი ტომ მას მუ დამ ახ ვე ვია მრა-ვა ლი ამ ფ სო ნი და და მო კი დე ბუ ლი ადა მი ა ნი, რო მელ ნიც, რად გან არა აქვთ არა ვი თა რი ეკ ვი ვა ლენ ტი, რი თაც გა და იხ დი ან თა ვის შე-სა ნახს, და ყვე ლა ფერს მი სი სი უხ ვის წყა ლო ბით მი ი ღე ბენ, უნ და ემორ ჩი ლე ბოდ ნენ მას იმა ვე მი ზე ზის გა მო, რა მი ზე ზი თაც ჯა რის კა-ცე ბი ემორ ჩი ლე ბი ან მე ფეს, რო მე ლიც მათ სას ყი დელს აძ ლევს. ვაჭ-რო ბის და მრეწ ვე ლო ბის გან ვი თა რე ბამ დე ევ რო პა ში მდი დარ თა და ძა ლის მ ქო ნე ბელ თა სტუ მარ - მას პინ ძ ლო ბა, მე ფი დან დაწყე ბუ ლი უმ ცი რე სი ბა რო ნით გა თა ვე ბუ ლი, აღე მა ტე ბო და ყვე ლა იმას, რი სი წარ მოდ გე ნაც ძალ გ ვიძს ჩვენ დღეს. ვეს ტ მინ ს ტე რის სა სახ ლის დარ-ბა ზი სა სა დი ლო ოთა ხად ჰქონ და ვი ლი ამ ქარ ცას, და ხში რად საკ მა-რი სიც არ იყო მი სი სტუმ რე ბის და სა ტე ვად. თო მა ბე კე ტის მორ ჭ-მუ ლო ბის მაჩ ვე ნებ ლად თვლიდ ნენ იმას, რომ იგი ავ დარ ში სუფ თა თი ვას ან ჭილს და აბ ნე ვი ნებ და თა ვი სი დარ ბა ზის იატაკ ზე, რა თა რა-ინ დებს და სკვა ი რებს, რო მელ თათ ვის სკა მე ბი აღარ კმა რო და, მა-თი კოხ ტა ტა ნი სა მო სი არ გათხუპ ნო დათ, რო ცა იატაკ ზე დას ხ დე-ბოდ ნენ სა სა დი ლოდ. დი დი გრა ფი ვარ ვი კი, ამ ბო ბენ, ყო ველ დღე 30 000 ადა მი ანს არ ჩენ დაო თა ვის სხვა დას ხ ვა სა სახ ლე ში; იქ ნეს რიცხ-ვი გაზ ვი ა დე ბუ ლი ა, მაგ რამ იგი მა ინც ძა ლი ან დი დი უნ და ყო ფი ლი-ყო, რა თა შე საძ ლე ბე ლი გა ე ხა და ასე თი გაზ ვი ა დე ბა. თით ქ მის ასე თი-ვე სტუ მარ - მას პინ ძ ლო ბა იყო ჩვე უ ლე ბად სულ უკა ნას კ ნელ ხა ნამ-დე შოტ ლან დი ის მაღ ლო ბის ზოგ ად გი ლას. იგი, რო გორც ეტყო ბა, ახა სი ა თებს ყვე ლა ხალხს, რო მე ლიც მცი რედ იც ნობს ვაჭ რო ბას და

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

467

მრეწ ვე ლო ბას. მე ვნა ხე ო, ამ ბობს დოქ ტო რი პო კო კი, რო გორ სა დი-ლობ და ქა ლა ქის ქუ ჩა ში არა ბე თის ერ თ -ერ თი მთა ვა რი, რო მე ლიც იქ მო სუ ლი ყო თა ვი სი პი რუტყ ვის გა სა ყი დად და ეპა ტი ჟე ბო და ყვე-ლა გამ ვ ლელს, უბ რა ლო მათხოვ რებ საც კი, დამ ს ხ და რიყ ვ ნენ მას თან და მო ნა წი ლე ო ბა მი ე ღოთ მის პუ რო ბა ში ო.

გლე ხე ბი ყო ველ მ ხ რივ ისე ვე და მო კი დე ბულ ნი იყ ვ ნენ დიდ მე მა-მუ ლე ზე, რო გორც მი სი ამ ფ სო ნე ბი. იმათ გან ისი ნიც კი, რო მელ ნიც ბა ტონ ყ მურ და მო კი დე ბუ ლე ბა ში არ იმ ყო ფე ბოდ ნენ, მო ი ჯა რად რე-ე ბი მა ინც იყ ვ ნენ, მა თი გან დევ ნა შე ეძ ლო მე მა მუ ლეს თა ვი სი სურ-ვი ლი სა მებრ და ისი ნი აძ ლევ დ ნენ მას ისეთ რენ ტას, რაც სრუ ლი ად არ შე ე ფე რე ბო და მათ მი ერ მი წი სა გან მი ღე ბუ ლი შე მო სავ ლის სი-დი დეს. კრო ნა, ნა ხე ვა რი კრო ნა, ცხვა რი, ბატ კა ნი – შე ად გენ და რამ-დე ნი მე წლის წი ნათ შოტ ლან დი ის მაღ ლობ ში ჩვე უ ლებ რივ სა ი ჯა რო ფასს მი წის ნაკ ვე თი სათ ვის, რო მე ლიც მთელ ოჯახს არ ჩენ და. ზოგ ად გი ლებ ში ეს დღემ დეა შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი და იმა ვე დროს იქ გან-საზღ ვ რუ ლი ფუ ლა დი თან ხით პრო დუქ ტე ბის უფ რო დიდ რა ო დე-ნო ბას ვერ შე ი ძენ, ვიდ რე სხვა ად გი ლებ ში. იმ ქვე ყა ნა ში, სა დაც დი-დი მა მუ ლის გარ და ნა მე ტი პრო დუქ ტი თვით მა მულ ში უნ და იქ ნას მოხ მა რე ბუ ლი, მე მა მუ ლის თ ვის უფ რო ხელ საყ რე ლია და მო ხერ ხე-ბუ ლი, რომ მი სი ნა წი ლი მო იხ მა რე ბო დეს მი სი სახ ლი დან რამ დე-ნად მე მო შო რე ბით, უკე თუ ისი ნი, ვინც მას მო იხ მა რე ბენ, ისე ვე მას-ზე და მო კი დე ბულ ნი რჩე ბი ან, რო გორც მი სი ამ ფ სო ნე ბი და მი სი სა-სახ ლის მსა ხურ ნი. ეს მას თა ვი დან აშო რებს იმ თა ვის ტკე ნა სა და შე წუ ხე ბას, რო მე ლიც ძალ ზე დი დი ამა ლის ერ თობ დი დი ში ნა უ რო-ბის ყო ლას თა ნაა და კავ ში რე ბუ ლი. მო ი ჯა რად რე, რო მე ლიც მე მა მუ-ლის სურ ვი ლი სა მებრ შე იძ ლე ბა ყო ველ თ ვის იდევ ნოს და რო მელ საც საკ მაო მი წა უჭი რავს, რა თა თა ვი სი ოჯა ხი შე ი ნა ხოს და ამი სათ ვის თით ქ მის მარ ტო ო დენ ნო მი ნა ლურ რენ ტას იხ დის, ისე ვე და მო კი დე-ბუ ლია მე მა მუ ლე ზე, რო გორც ამ უკა ნას კ ნე ლის ყო ვე ლი ში ნამ სა ხუ-რი ან ამ ხა ნა გი, და ისე ვე უცი ლოდ უნ და ემორ ჩი ლე ბო დეს მას. ასე-თი მე მა მუ ლე რო გორც თა ვის სახ ლ ში კვე ბავს თა ვის მსა ხუ რებს და ამ ხა ნა გებს, ისე ვე კვე ბავს თა ვის მო ი ჯა რად რე ებს მათს სახ ლ ში. ერ-თ ნიც და მე ო რე ნიც მი სი სი უხ ვის მე ო ხე ბით იღე ბენ თა ვის შე სა ნახს; მას შე უძ ლია ეს შე სა ნა ხი მათ შე უწყ ვი ტოს, რო ცა კი მო ე სურ ვე ბა.

ამ ძა ლა- გავ ლე ნა ზე რო მე ლიც მსხვილ მე მა მუ ლე ებს აუცი ლებ-

ადამ სმითი

468

ლად ჰქონ დათ ასეთ გა რე მო ე ბა ში თა ვი ანთ მო ი ჯა რა დე თა და მხლე-ბელ თა მი მართ, იყო დამ ყა რე ბუ ლი ძვე ლე ბუ რი ბა რო ნე ბის ძლი-ე რე ბა. ისი ნი აუცი ლებ ლო ბის გზით იქ ცე ოდ ნენ ყვე ლა იმათ თ ვის, ვინც მათ მა მულ ში ცხოვ რობ და, მო სა მარ თ ლე ბად მშვი დო ბი ა ნო-ბის დროს და მხე დარ თ მ თავ რე ბად ომის დროს. მათ შე ეძ ლოთ წეს-რი გი და ეც ვათ და კა ნო ნი გა ნე ხორ ცი ე ლე ბი ნათ თა ვი ანთ მა მუ ლებ-ში, ვი ნა ი დან თი თო ე ულ მათ განს შე საძ ლებ ლო ბა ჰქონ და მა მუ ლის ყვე ლა მცხოვ რებ თა მთე ლი ძა ლა გა ეყ ვა ნა ამა თუ იმ პი რის ძალ-მომ რე ო ბი სა და უკა ნო ნო მოქ მე დე ბის წი ნა აღ მ დეგ. მათ გარ და არა-ვის, არ ჰქონ და ამის შეს რუ ლე ბის ძა ლა, თვით მე ფე საც კი. იმ ძველ დრო ში მე ფე თით ქ მის მეტს არას წარ მო ად გენ და თა ვის სა ხელ მ წი-ფო ში, თუ არ უდი დეს მე მა მუ ლეს, რო მელ საც სა ერ თო მტრე ბის წი-ნა აღ მ დეგ სა ერ თო ძალ ღო ნით თავ დაც ვის გუ ლის თ ვის, ერ თ გ ვა რი პა ტი ვის ცე მით ეპყ რო ბოდ ნენ და ნარ ჩე ნი დი დი მე მა მუ ლე ნი. რა ი მე მცი რე ო დე ნი ვა ლის იძუ ლე ბით გა და სახ დე ვი ნებ ლად რო მე ლი მე მე-მა მუ ლის ტე რი ტო რი ა ზე, სა დაც ყვე ლა მცხოვ რე ბი შე ი ა რა ღე ბუ ლი იყო და ერ თ მა ნე თის დახ მა რე ბას დაჩ ვე უ ლი, მე ფეს თით ქ მის ისე-თი ვე ძალ ღო ნის და ხარ ჯ ვა დას ჭირ დე ბო და, რო გორც სა მო ქა ლა ქო ომის ჩა საქ რო ბად. ამი ტომ იგი იძუ ლე ბუ ლი იყო მარ თ ლ მ სა ჯუ ლე-ბის მარ თ ვა თა ვი სი ქვეყ ნის უდი დეს ნა წილ ში იმათ თ ვის და ეთ მო, ვი საც შე ეძ ლო ამ საქ მის შეს რუ ლე ბა და იმა ვე მი ზე ზის გა მო, სოფ-ლის მი ლი ცი აც მზად იყო და მორ ჩი ლე ბო და.

შეც დო მაა ფიქ რი, თით ქოს ტე რი ტო რი უ ლი მარ თ ლ მ სა ჯუ ლე ბის უფ ლე ბა ფე ო და ლუ რი სა მარ თ ლი დან წარ მომ დ გა რი ყოს. არა თუ უმაღ ლე სი მარ თ ლ მ სა ჯუ ლე ბის უფ ლე ბა სა მო ქა ლა ქო და სის ხ ლის სა მარ თ ლი სა, – არა მედ აგ რეთ ვე უფ ლე ბა ლაშ ქ რის შეკ რე ბი სა, ფუ-ლის მოჭ რი სა და მათ ზე და მო კი დე ბუ ლი მო სახ ლე ო ბის თ ვის წე სე ბი-სა და კა ნო ნე ბის გა მო ცე მის უფ ლე ბაც კი, ალო დი უ რი სა მარ თ ლის სა ფუძ ველ ზე, დიდ მე მა მუ ლე ებს ეკუთ ვ ნო და უკ ვე რამ დე ნი მე სა უ-კუ ნით ად რე, ვიდ რე ევ რო პა ში ცნო ბი ლი გახ დე ბო და თვით სა ხე ლი ფე ო და ლუ რი სა მარ თ ლი სა. საქ სო ნე ლი ლორ დე ბის ძა ლა და სა მარ-თ ლ მ სა ჯუ ლო უფ ლე ბა ინ გ ლის ში, რო გორც ეტყო ბა, დაპყ რო ბამ დე ისე ვე დი დი იყო, რო გორც ყო ვე ლი ნორ მა ნე ლი ლორ დი სა უფ ლე-ბა დაპყ რო ბის შემ დეგ. მაგ რამ ფე ო და ლუ რი სა მარ თა ლი, რო გორც ფიქ რო ბენ, აღი ა რე ბულ იქ ნა ინ გ ლი სის სა ერ თო სა მარ თ ლად მხო-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

469

ლოდ დაპყ რო ბის შემ დეგ. უცი ლო ბელ ფაქ ტად უნ და ჩა ით ვა ლოს, რომ საფ რან გე თის დიდ მე მა მუ ლე ებს ალო დი უ რი წე სით ხელთ ეპყ-რათ ფრი ად დი დი ძა ლა და სა მარ თ ლ მ სა ჯუ ლო უფ ლე ბა უკ ვე დი-დი ხნით ად რე მა ნამ დე, ვიდ რე ფე ო და ლუ რი სა მარ თა ლი შე ვი დო და ამ ქვე ყა ნა ში. ეს ძა ლა და ეს სა მარ თ ლ მ სა ჯუ ლო უფ ლე ბა აღ მო ცენ-და აუცი ლებ ლო ბის გზით ზე მო აღ წე რი ლი სა კუთ რე ბის და ადა თის ნი ა დაგ ზე. საფ რან გე თის ან ინ გ ლი სის მო ნარ ქი ე ბის შო რე ულ წარ-სულ ში უძებ ნე ლა დაც, შეგ ვიძ ლია გა ცი ლე ბით უფ რო ახ ლო დრო-ში ვპო ვოთ ბევ რი მტკი ცე ბა იმი სა, რომ ასე თი მი ზე ზე ბის გან ყო-ველ თ ვის ასე თი შე დე გე ბი წარ მო ი შო ბა. ჯერ კი დევ არ გა სუ ლა 30 წე ლი წა დი მას შემ დეგ, რაც მის ტერ კა მე რონ -ოფ - ლო ჩი ე ლი, ლოკ-ბე რე ლი მე მა მუ ლე (შოტლანდია), თუმ ცა იგი არ იყო ამის თ ვის კა-ნო ნით უფ ლე ბა მო სი ლი, რო გორც მა შინ იტყოდ ნენ, სა მე ფოს ლორ-დი (Lord of Regality), ტახ ტის ვა სა ლიც კი არა მედ მხო ლოდ არ გა ი ლის ჰერ ცო გის ვა სა ლი, და ამას თან, მომ რი გე ბე ლი მო სა მარ თ ლეც კი არ ყო ფი ლა, მი უ ხე და ვად ამი სა, უმაღ ლეს სის ხ ლის სა მარ თ ლის მარ თ-ლ მ სა ჯუ ლე ბას მა ინც აწარ მო ებ და მი სი ხელ ქ ვე ი თი ადა მი ა ნე ბის მი-მართ. რო გორც გად მოგ ვ ცე მენ, იგი ძა ლი ან სა მარ თ ლი ა ნად წყვეტ-და საქ მე ებს, თუმ ცა არა ვი თარ სა მო სა მარ თ ლო ფორ მა ლო ბას არ მის დევ და; და შე საძ ლე ბე ლი ა, რომ ქვეყ ნის ამ ნა წი ლის მდგო მა რე-ო ბა მა შინ აიძუ ლებ და მას მი ეთ ვი სე ბი ნა ეს უფ ლე ბა, რა თა და ეც ვა სა ზო გა დო ებ რი ვი წეს რი გი და მყუდ რო ე ბა. ამ მე მა მუ ლემ, რომ ლის რენ ტა არა სო დეს არ აღე მა ტე ბო და წე ლი წად ში ხუ თას გირვ. სტერ-ლინგს, 1745 წელს თა ვი სი ხალ ხი დან რვა ა სი კა ცი გა იყ ვა ნა თა ვის-თან ერ თად აჯან ყე ბა ში.

ფე ო და ლუ რი სა მარ თ ლის შე მო ღე ბას არა თუ გა უ დი დე ბია მსხვი ლი ალო დი უ რი მე სა კუთ რე ე ბის ძა ლა, არა მედ, პი რი ქით, იგი შე იძ ლე ბა მიჩ ნე ულ იქ ნეს რო გორც ცდა ამ ძა ლის შეზღუდ ვი სა. ამ სა მარ თალ მა და ა წე სა რე გუ ლა რუ ლი დაქ ვემ დე ბა რე ბა, რო მე ლიც და კავ ში რე ბუ ლი იყო არა ერთ სამ სა ხურ სა და მო ვა ლე ო ბას თან, დაწყე ბუ ლი მე ფი დან და დამ თავ რე ბუ ლი უმ ცი რე სი მე მა მუ ლით. მე-მა მუ ლის მცი რე ასა კის შემ თხ ვე ვა ში მი სი მი წე ბის რენ ტა და გამ გებ-ლო ბა გა და დი ო და მი სი უშუ ა ლო უფ რო სის ხელ ში და, მა შა სა და მე, ყვე ლა დი დი მე მა მუ ლის მი წის რენ ტა და გამ გებ ლო ბა გა და დი ო და მე ფის ხელ ში, რო მელ საც ეკის რე ბო და მცი რეწ ლო ვა ნის შე ნახ ვა და

ადამ სმითი

470

აღ ზ რ და და რო მელ საც, რო გორც მე ურ ვეს, უფ ლე ბა ჰქონ და, რო-გორც აღი ა რე ბუ ლი იყო, და ე ქორ წი ნე ბი ნა იგი, მხო ლოდ ეს ქორ წი-ნე ბა უნ და ყო ფი ლი ყო მი სი მდგო მა რე ო ბის შე სა ბა მი სი. მი უ ხე და ვად იმი სა, რომ ეს წე სი აუცი ლებ ლად იწ ვევ და მე ფის ძა ლის ზრდას და დიდ მე მა მუ ლე თა ძა ლის შე სუს ტე ბას, იგი მა ინც არ იყო საკ მა რი სი იმი სათ ვის, რომ დამ ყა რე ბუ ლი ყო წეს რი გი და კარ გი მმარ თ ვე ლო-ბა სოფ ლის მო სახ ლე ო ბა ში, ვი ნა ი დან ამას თან ერ თად არ ხდე ბო-და საკ მაო ცვლი ლე ბა სა კუთ რე ბი სა და ადა თის ვი თა რე ბა ში, რო-მე ლიც უწეს რი გო ბის წარ მომ შო ბი იყო. მთავ რო ბის ძა ლა წი ნან დე-ბუ რად მე ტად სუს ტი იყო თავ ში და მე ტად ძლი ე რი – და ბალ ნა-წი ლებ ში, და ამ და ბა ლი ნა წი ლე ბის უზო მო სიძ ლი ე რე მი ზე ზი იყო თა ვის სი სუს ტი სა. ფე ო და ლუ რი იერარ ქი ის დამ ყა რე ბის შემ დეგ მე-ფე ისევ მოკ ლე ბუ ლი იყო შე საძ ლებ ლო ბას, აელაგ მა დიდ მე მა მუ-ლე თა თვით ნე ბო ბა და ძალ მომ რე ო ბა, რო გორც ამას მოკ ლე ბუ ლი იყო წი ნა თაც. ისი ნი თა ვი სი სურ ვი ლი სა მებრ წი ნან დე ბუ რად გა ნაგ-რ ძობ დ ნენ, თით ქ მის გა ნუწყ ვეტ ლივ ომს ერ თი მე ო რის წი ნა აღ მ დეგ და ხში რად მე ფის წი ნა აღ მ დე გაც; სო ფე ლი წი ნან დე ბუ რად ას პა რე-ზი იყო ძალ მომ რე ო ბის, ძარ ც ვის და არე უ ლო ბი სა.

მაგ რამ ის, რის გან ხორ ცი ე ლე ბა საც ვე რას დ როს ვერ შეძ ლებ-და ფე ო და ლუ რი წე სე ბის ძა ლა, თან და თან გან ხორ ცი ელ და სა გა-რეო ვაჭ რო ბის და ფაქ ტუ რე ბის ჩუ მი და შე უმ ჩ ნე ვე ლი მოქ მე დე-ბით. ისი ნი თან და თან აწო დებ დ ნენ დიდ მე მა მუ ლე ებს ისეთ რა მეს, რა ზე დაც მათ შე ეძ ლოთ გა ეც ვა ლათ მა თი მი წე ბის მთე ლი გარ და ნა-მე ტი პრო დუქ ტი და რაც მათ თვი თონ შე ეძ ლოთ მო ეხ მა რათ, – მა-თი მო ი ჯა რად რე ე ბი სა ან ამა ლი სათ ვის გა უ ნა წი ლებ ლად. ყვე ლა ფე-რი თვით ჩვენ თ ვის და არა ფე რი სხვე ბის თ ვის, – რო გორც ეტყო ბა ასე თი იყო ქვეყ ნად ყვე ლა ხა ნა ში, სა ძა გე ლი წე სი ადა მი ან თა მოდ გ-მის ბა ტო ნე ბი სა და ამი ტომ, რო გორც კი მათ იპო ვეს გზა, რომ თვი-თონ ვე მო ეხ მა რათ თა ვი ან თი რენ ტის მთე ლი ღი რე ბუ ლე ბა, მათ და-ე კარ გათ ხა ლი სი გა ე ყოთ იგი სხვე ბი სათ ვის. ერთ წყვილ ბრი ლი ან-ტი ან აბ ზინ დ ში ან სხვა რა ი მე ასე ვე უმ ნიშ ვ ნე ლო და უსარ გებ ლო სა-გან ში ისი ნი სცვლიდ ნენ ათა სი ადა მი ა ნის წლი ურ სარ ჩოს ან, რაც იგი ვე ა, ამ სარ ჩოს ფასს, და ამას თან ერ თად ხელს იღებ დ ნენ იმ გავ-ლე ნა სა და ავ ტო რი ტეტ ზე, რომ ლის მი ცე მაც მათ თ ვის მას შე ეძ ლო. სა მა გი ე როდ ბრი ლი ან ტი ა ნი აბ ზინ დი მა თი სა კუთ რე ბა იყო, და არა-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

471

ვი თარ სხვა ადა მი ანს არ ჰქონ და მას ში წი ლი, მა შინ, რო დე საც ხარ ჯ-ვის წი ნან დე ლი წე სის არ სე ბო ბი სას ეს სა გა ნი მათ, სულ ცო ტა, ათა-სი ადა მი ა ნის თ ვის უნ და გა ე ნა წი ლე ბი ნათ. იმათ თ ვის, ვინც წყვეტ და, რო მე ლი იყო ამ წეს ში უპი რა ტე სო ბის შემ ც ვე ლი, აღ ნიშ ნუ ლი გან-ს ხ ვა ვე ბა გა დამ ჭ რე ლი მნიშ ვ ნე ლო ბი სა იყო. ამ გ ვა რად, ყოვ ლად ბავ-შ ვუ რი, მდა ბა ლი და სუ ლე ლუ რი მე დი დუ რო ბის დაკ მა ყო ფი ლე ბის გუ ლის თ ვის მათ თან და თან გას ცეს მთე ლი თა ვი ან თი გავ ლე ნა და ავ-ტო რი ტე ტი.

იმ ქვე ყა ნა ში, რო მელ საც არა აქვს სა გა რეო ვაჭ რო ბა და არც გან-ვი თა რე ბუ ლი მა ნუ ფაქ ტუ რა, ადა მი ა ნი, რო მელ საც ათი ა თა სი გირვ. სტერ ლინ გი აქვს წლი უ რი შე მო სა ვა ლი, თა ვის შე მო სა ვალს ვერ და-ხარ ჯავს სხვაგ ვა რად, თუ არა ამ გზით, რომ თა ვის ხარ ჯ ზე შე ი ნა ხავს და ახ ლო ე ბით ათას ოჯახს, რო მელ ნიც მა შინ, რა საკ ვირ ვე ლი ა, ყვე-ლა ნი მას ზე არი ან და მო კი დე ბულ ნი. ევ რო პის აწინ დელ მდგო მა რე-ო ბა ში ადა მი ანს, რო მელ საც ათი ა თა სი გირვ. სტერ ლინ გი შე მო სა ვა-ლი აქვს წე ლი წად ში, შე უძ ლია სავ სე ბით მთლი ა ნად და ხარ ჯოს იგი, ჩვე უ ლებ რივ, ის კი დე ვაც ხარ ჯავს მას ამ გ ვა რად – ისე, რომ თა ვის ხარ ჯ ზე უშუ ა ლოდ არ ჰყავ დეს ოცი ადა მი ა ნიც კი ან თა ვის გან კარ-გუ ლე ბა ში არ ჰყავ დეს ათ ლა ქი ა ზე მე ტი. შე საძ ლე ბე ლია იგი შე სა-ნახს არა პირ და პირ აძ ლევს ადა მი ან თა არა ნაკ ლებ რა ო დე ნო ბას ან მეტ საც, ვიდ რე ად რე აძ ლევ და ხარ ჯ ვის ძვე ლი წე სის არ სე ბო ბი სას, ვი ნა ი დან რა ო დე ნო ბა იმ ფა სე უ ლი პრო დუქ ტე ბი სა, რომ ლებ ზეც იგი მთელ თა ვის შე მო სა ვალს ცვლის, ძა ლი ან მცი რე არის, მაგ რამ მუ შე ბის რიცხ ვი, რო მელ ნიც მათ აგ რო ვე ბენ და ამ ზა დე ბენ, აუცი-ლებ ლად ძა ლი ან დი დი უნ და იყოს. ამ პრო დუქ ტე ბის მა ღა ლი ფა-სი წარ მოს დ გე ბა, ჩვე უ ლებ რივ, მუ შე ბის შრო მის ხელ ფა სი სა და ყვე-ლა იმ მე სა რე წე თა მო გე ბის გა მო, რო მელ ნიც ამ მუ შე ბის უშუ ა ლო დამ ქი რა ვე ბელ ნი არი ან. აღ ნიშ ნუ ლი ადა მი ა ნი, იხ დის რა ამ ფასს, არა პირ და პირ იხ დის მთელ ამ ხელ ფასს და მო გე ბას და ამ გ ვა რად არა პირ და პირ მო ნა წი ლე ობს ყვე ლა ამ მუ ში სა და მა თი დამ ქი რა-ვებ ლე ბის შე ნახ ვა ში. ეს კი ა, ჩვე უ ლებ რივ, იგი თი თო ე უ ლი მათ გა-ნის შე ნახ ვა ში მო ნა წი ლე ობს, ოღონდ ძა ლი ან მცი რე ზო მით: მე ა თე-დი ნა წი ლით, იქ ნებ მცი რე ო დენ თა მთელ წლი ურ შე ნახ ვა ში, ერ თი მე ა სე დი თაც არა – ბევ რის შე ნახ ვა ში და მე ა თა სე დი თაც არა, – ერ-თი მე ა თი ა თა სე დი თაც კი არა, – ზოგ თა შე ნახ ვა ში. ამ რი გად თუმ ცა

ადამ სმითი

472

იგი, მო ნა წი ლე ობს ყვე ლა მათ შე ნახ ვა ში, მაგ რამ ისი ნი ყვე ლა ნი მეტ-ნაკ ლე ბად და მო უ კი დე ბელ ნი არი ან მის გან, იმი ტომ რომ, სა ერ თოდ, უმი სო დაც შე უძ ლი ათ არ სე ბო ბა.

რო დე საც დი დი მე მა მუ ლე ე ბი თა ვი ანთ რენ ტას მა თი ბი ნა და რი მო ი ჯა რად რე ე ბის და მა თი კა რის კა ცე ბის შე ნახ ვა ზე ხარ ჯა ვენ, თი-თო ე უ ლი მათ გა ნი ინა ხავს მთლად ყვე ლა მის მო ი ჯა რად რეს და ყვე-ლა მის კა რის კაცს. ხო ლო რო დე საც ამას ვაჭ რე ბი სა და ხე ლოს ნე ბის შე ნახ ვა ზე ხარ ჯა ვენ, შე საძ ლე ბე ლია ყვე ლა ისი ნი, ერ თად აღე ბულ-ნი, ადა მი ან თა იმა ვე რა ო დე ნო ბას ინა ხავ დ ნენ ან და, თუ სოფ ლუ რი სტუ მარ - მას პინ ძ ლო ბით გა მოწ ვე ულ ქო ნე ბის გა ნი ა ვე ბას მი ვი ღებთ მხედ ვე ლო ბა ში, მეტ რა ო დე ნო ბა საც ინა ხავ დ ნენ, ვიდ რე წი ნათ; მაგ-რამ თი თო ე ულ მათ განს, ცალ კე აღე ბულს, ხში რად მხო ლოდ მცი რე-ო დე ნი წვლი ლი შე აქვს ადა მი ან თა ამ დი დი რა ო დე ნო ბი დან თი თო ე-უ ლის შე სა ნა ხად. თი თო ე უ ლი ვა ჭა რი ან ხე ლო სა ნი თა ვის შე სა ნახს იღებს არა ერ თი სა გან, არა მედ ასი ან ათა სი სხვა დას ხ ვა მუშ ტ რი სა-გან. თუმ ცა იგი, ამ რი გად რამ დე ნად მე მო ვა ლეა ყვე ლას წი ნა შე, მაგ-რამ არც ერთ მათ გან ზე არაა სავ სე ბით და მო კი დე ბუ ლი.

ამ რი გად, რო დე საც, თან და თან იწყო კლე ბა დი დი მე მა მუ ლე ე ბის პი რად მა ხარ ჯებ მა, არ შე იძ ლე ბო და ასე ვე თან და თან არ შემ ცი რე-ბუ ლი ყო მათ კა რის კაც თა რიცხ ვიც, ვიდ რე ისი ნი ბო ლოს სრუ ლად არ და ითხო ვეს. იგი ვე მი ზე ზი აიძუ ლებ და მე მა მუ ლე ებს თან და თან გა ეშ ვათ მათ ბი ნა დარ მო ი ჯა რად რე თა ზედ მე ტი ნა წი ლიც. მათ გა ა-ფარ თო ვეს სა ი ჯა რო მა მუ ლე ბი და, მი უ ხე და ვად ჩი ვი ლი სა სოფ ლად უხალ ხო ბის შე სა ხებ ფერ მე ბის რიცხ ვი, შემ ცი რე ბულ იქ ნა იმ რა-ო დე ნო ბამ დე, რო მე ლიც სა ჭი რო იყო მი წის და სა მუ შა ვებ ლად იმ დ-რო ინ დე ლი სა სოფ ლო- სა მე ურ ნეო კულ ტუ რი სა და მე ლი ო რა ცი ის და ბა ლი დო ნის მი ხედ ვით. ზედ მე ტი მჭა მე ლე ბის მო შო რე ბის გა მო და ფერ მე რი სა გან სრუ ლი ღი რე ბუ ლე ბის აღე ბის გზით მე მა მუ ლე იღებ და უფ რო დიდ გარ და ნა მეტ პრო დუქტს ანუ, რაც იგი ვე ა, უფ-რო დი დი გარ და ნა მე ტი პრო დუქ ტის ფასს; ამას თან, ვაჭ რებ მა და მე-მა ნუ ფაქ ტუ რე ებ მა მა ლე შე უქ მ ნეს მას შე საძ ლებ ლო ბა ეს გარ და ნა-მე ტი და ე ხარ ჯა თა ვი სი პი რა დი სა ჭი რო ე ბი სათ ვის ისე, რო გორც იგი იქ ცე ო და პრო დუქ ტის და ნარ ჩე ნი ნა წი ლის შე სა ხებ. და რად გან იგი-ვე მი ზე ზი გა ნაგ რ ძობ და მოქ მე დე ბას, იგი ცდი ლობ და თა ვი სი რენ ტა აეწია იმა ზე მე ტად, რი სი მო ცე მაც შე ეძ ლო მის მი წას მა შინ დე ლი

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

473

კულ ტუ რის მდგო მა რე ო ბა ში. მაგ რამ მის მო ი ჯა რად რე ებს მხო ლოდ იმ პი რო ბით შე ეძ ლოთ ამა ზე და თან ხ მე ბა უკე თუ მათ უზ რუნ ველ-ყო ფი ლი ექ ნე ბო დათ მი წის ნაკ ვე თის ფლო ბა იმ დე ნი წლის გან მავ-ლო ბა ში, რომ რამ დე ნიც საკ მაო ექ ნე ბო დათ მო გე ბით ამო ე ღოთ ყვე-ლა ის, რა საც და ხარ ჯავ დ ნენ მი წის შემ დ გომ გა უმ ჯო ბე სე ბა ზე. თავ-მომ წო ნუ რი ბე დოვ ლა თო ბა მე მა მუ ლეს აიძუ ლებ და და თან ხ მე ბუ-ლი ყო ამ პი რო ბა ზე; ამ გ ვა რად გაჩ ნ და გრძელ ვა დი ა ნი იჯა რა.

ბა ტო ნის ნე ბა ზე და მო კი დე ბუ ლი მო ი ჯა რად რეც კი, თუ იგი მი წის სრულ ღი რე ბუ ლე ბას იხ დის, აღა რაა სულ მთლად მე მა მუ ლე ზე და-მო კი დე ბუ ლი. ფუ ლა დი სარ გებ ლო ბა, რო მე ლიც მათ ერ თ მა ნე თი სა-გან აქვთ, სა ურ თი ერ თოა და თა ნა ბა რი, და ასე თი მო ი ჯა რად რე სა-ხი ფა თოდ არ გახ დის თა ვის სი ცოცხ ლეს და არც თა ვის ქო ნე ბას მე-მა მუ ლის სამ სა ხურ ში. ხო ლო თუ მას გრძელ ვა დი ა ნი სა ი ჯა რო ხელ-შეკ რუ ლე ბა აქვს და დე ბუ ლი, იგი სრუ ლი ად და მო უ კი დე ბე ლია და მის გან მე მა მუ ლე არ უნ და მო ე ლო დეს სრუ ლი ად მცი რე სამ სა ხურ-საც კი იმა ზე მე ტად, რაც ხელ შეკ რუ ლე ბა შია აღ ნიშ ნუ ლი ან მო ი ჯა-რად რეს ეკის რე ბა ქვეყ ნის სა ერ თო და ცნო ბი ლი კა ნო ნით.

მას შემ დეგ, რაც მო ი ჯა რად რე ე ბი, ამ გ ვა რად, და მო უ კი დე ბელ ნი გახ დ ნენ და კა რის კა ცე ბი დათხოვ ნილ იქ ნენ, დიდ მე მა მუ ლე ებს მო-ეს პოთ შე საძ ლებ ლო ბა, ხე ლი შე ე შა ლათ მარ თ ლ მ სა ჯუ ლე ბის წე სი-ე რი წარ მო ე ბი სათ ვის ან და ერ ღ ვი ათ სა ზო გა დო ებ რი ვი მყუდ რო ე ბა სოფ ლად. მათ თა ვი ან თი პირ მ შო ო ბის უფ ლე ბა გა ყი დეს არა რო-გორც ესავ მა შიმ ში ლის და გა ჭირ ვე ბის დროს ოს პის გბოლ ვილ ზე, არა მედ სავ სე ბის ფლან გ ვის მო მენ ტ ში წვრილ მა ნი სამ კა უ ლე ბი სა და მსგავ სი ცუდ მა დი საგ ნე ბის გუ ლი სათ ვის, რომ ლე ბიც გა მო სა დე-გი იყო უფ რო ბავ შ ვე ბის სა თა მა შოდ, ვიდ რე მოზ რ დი ლი ადა მი ა ნის ყუ რადღე ბი სათ ვის, და გახ დ ნენ ამის შემ დეგ ისე ვე უმ ნიშ ვ ნე ლო ნი, რო გორც ყო ვე ლი შეძ ლე ბუ ლი მო ქა ლა ქე ან ვა ჭა რი ქა ლაქ ში. სოფ-ლად ისე, რო გორც ქა ლა ქად, დამ ყარ და წე სი ე რი მმარ თ ვე ლო ბა, ვი-ნა ი დან არც იქ და არც აქ არა ვის აღარ ეპყ რა ხელთ საკ მაო ძა ლა, რომ წი ნაღ დ გო მო და მის საქ მი ა ნო ბას.

ამას, იქ ნებ არც კი ჰქონ დეს პირ და პი რი კავ ში რი ჩვენს სა გან თან, მაგ რამ არ შე მიძ ლია არ აღ ვ ნიშ ნო, რომ ვაჭ რო ბის მა წარ მო ე ბელ ქვეყ ნებ ში ძა ლი ან იშ ვი ა თად ვხვდე ბით ძველ გვა რებს, რო მელ ნიც მოდ გ მი დან მოდ გ მა ში ფლობ დ ნენ დიდ მა მუ ლებს. პი რი ქით, ისეთ

ადამ სმითი

474

ად გი ლებ ში, სა დაც ვაჭ რო ბა ნაკ ლებ არის გან ვი თა რე ბუ ლი, რო გო-რი ცაა მა გა ლი თად, უელ სი ან შოტ ლან დი ის მთი ა ნი ნა წი ლი, ასე თი გვა რე ბი მრავ ლა და ა. არა ბე თის ის ტო რი ა, ეტყო ბა, სავ სეა გე ნე ა ლო-გი ით და ერ თი თა თარ თა ხა ნის მი ერ და წე რი ლი ის ტო რი ა, რო მე-ლიც რამ დენ სა მე ევ რო პულ ენა ზეა გა და თარ გ მ ნი ლი, თით ქ მის მარ-ტო ასეთ გე ნე ა ლო გი ებს შე ი ცავს; ეს ამ ტ კი ცებს, რომ ძვე ლი გვა რე ბი ამ ხალ ხებ ში ძა ლი ან ჩვე უ ლებ რი ვი მოვ ლე ნა ა. იმ ქვეყ ნებ ში, სა დაც მდი დარ ადა მი ანს სხვაგ ვა რად არ შე უძ ლია და ხარ ჯოს თა ვი სი შე მო-სა ვა ლი თუ არ იმ გზით, რომ თა ვის ხარ ჯ ზე ინა ხავ დეს იმ დენ ხალხს, რამ დე ნის შე ნახ ვაც კი შე იძ ლე ბა იმ შე მო სავ ლით, ასე თი ადა მი ა ნი ვერ გა კოტ რ დე ბა და მი სი ხელ გაშ ლი ლო ბა, რო გორც ჩანს, იშ ვი ა-თად იქ ნე ბა ისე უსაზღ ვ რო, რომ იგი ცდი ლობ დეს შე ი ნა ხოს ადა მი-ან თა იმა ზე მე ტი რა ო დე ნო ბა, ვიდ რე მას ეს ძა ლუძს. მაგ რამ, რო დე-საც მას შე საძ ლებ ლო ბა აქვს და ხარ ჯოს თა ვის თავ ზე ფრი ად დი დი შე მო სა ვა ლი, მა შინ ხში რად საზღ ვა რი არ უდევს მის ხარ ჯებს, იმი-ტომ, რომ ხში რად საზღ ვა რი არ უდევს მის მე დი დუ რო ბას ან ეგო-იზმს. ამი ტომ ვაჭ რო ბის მა წარ მო ე ბელ ქვეყ ნებ ში, მი უ ხე და ვად უსას-ტი კე სი ღო ნის ძი ე ბე ბი სა, რო მელ თაც მი მარ თა ვენ კა ნო ნის გზით სიმ-დიდ რის გაფ ლან გ ვის თა ვი დან ასა ცი ლებ ლად, სიმ დიდ რე იშ ვი ა თად რჩე ბა დიდ ხანს ერ თ სა და იმა ვე ოჯახ ში. პი რი ქით, ამას ხში რად ად-გი ლი აქვს პრი მი ტი ულ ხალ ხებ ში ყო ველ გ ვა რი კა ნონ მ დებ ლო ბი-თი ღო ნის ძი ე ბე ბის გა რე შე, ვი ნა ი დან მე ჯო გე ხალ ხებ ში, რო გორ ნიც არი ან, მა გა ლი თად, თათ რე ბი და არა ბე ბი, ამ გ ვა რი ღო ნის ძი ე ბე ბი შე უძ ლე ბე ლია უკ ვე იმის გა მო, რომ მა თი ქო ნე ბა მოხ მა რე ბის საგ-ნე ბი სა გან შედ გე ბა.

ამ გ ვა რად, რე ვო ლუ ცი ა, რო მე ლიც უდი დე სი მნიშ ვ ნე ლო ბი სა იყო სა ზო გა დო ებ რი ვი კე თილ დღე ო ბი სათ ვის, მოხ და ხალ ხის ორი სხვა-დას ხ ვა კლა სის მი ერ, რო მელ თაც გან ზ რახ ვად სრუ ლი ა დაც არ ჰქო-ნი ათ სა ზო გა დო ე ბი სათ ვის სამ სა ხუ რის გა წე ვა. სრუ ლი ად ბავ შ ვუ რი მე დი დუ რო ბის დაკ მა ყო ფი ლე ბა – ეს იყო დიდ მე მა მუ ლე თა ერ თა-დერ თი მო ტი ვი. ვაჭ რე ბი და ხე ლოს ნე ბი, გა ცი ლე ბით ნაკ ლებ სა სა-ცი ლო ნი, მოქ მე დებ დ ნენ მხო ლოდ და მხო ლოდ თა ვი ან თი ინ ტე რე-სის გუ ლი სათ ვის და ად გ ნენ ვაჭ რულ პრინ ციპს: ყო ველ გროშს გაჰ-კი დე ბოდ ნენ, სა ცა კი ეს გრო ში იყო მი სა ღე ბი. წი ნას წარ არც ერ თ ნი და არც მე ო რე ნი არ სცნობ დ ნენ, არც ხე დავ დ ნენ იმ დიდ რე ვო ლუ-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

475

ცი ას, რო მელ საც თან და თან ახ დენ და სიბ რიყ ვე ერ თ თა და გამ რ ჯე-ლო ბა მე ო რე თა.

ამ რი გად, ქა ლა ქე ბის ვაჭ რო ბა და მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი მეტ წილ ევ-რო პა ში იყო არა შე დე გი, არა მედ მი ზე ზი და სტი მუ ლი სოფ ლის და სა სოფ ლო მე ურ ნე ო ბის ამაღ ლე ბის და გან ვი თა რე ბი სა.

მაგ რამ, რამ დე ნა დაც გან ვი თა რე ბის ასე თი წე სი ეწი ნა აღ მ დე გე ბა მოვ ლე ნე ბის ბუ ნებ რივ მსვლე ლო ბას, იგი აუცი ლებ ლად არის ნე ლი და არამ ყა რი. აბა შე ა და რეთ ევ რო პის იმ ქვეყ ნე ბის ნე ლი გან ვი თა-რე ბა, რო მელ თა სიმ დიდ რე უმ თავ რე სად მათ ვაჭ რო ბა სა და მა ნუ-ფაქ ტუ რებ ზეა და მო კი დე ბუ ლი, ჩვე ნი ჩრდი ლო -ა მე რი კის კო ლო ნი ე-ბის სწრაფ წარ მა ტე ბას, რო მელ თა სიმ დიდ რე მხო ლოდ და მხო ლოდ მი წათ მოქ მე დე ბა ზეა და ფუძ ნე ბუ ლი. მეტ წილ ევ რო პა ში მო სახ ლე-ო ბა, რო გორც ფიქ რო ბენ, ორ კეც დე ბა არა უად რეს ორ მოც და ა-თი წლი სა. ზოგ ჩვენს ჩრდი ლო -ა მე რი კის კო ლო ნი ა ში მო სახ ლე-ო ბა ორ კეც დე ბა, რო გორც ან გა რი შო ბენ 20 ან 25 წე ლი წად ში. ევ-რო პა ში სა პირ მ შოო კა ნო ნი და მა მუ ლე ბის გას ხ ვი სე ბის სხვა დას ხ ვა სა ხის შეზღუდ ვა აბ რ კო ლებს დი დი მა მუ ლე ბის და ყო ფას და ამით ხელს უშ ლის წვრილ მე სა კუთ რე თა რიცხ ვის ზრდას. ხო ლო წვრი-ლი მე სა კუთ რე, რო მე ლიც იც ნობს თა ვი სი პა წია მა მუ ლის ყო ველ ნა წილს და მას მთე ლი იმ სიყ ვა რუ ლით უვ ლის, რა საც სა კუთ რე ბა, გან სა კუთ რე ბით პა ტა რა სა კუთ რე ბა წარ მო შობს ბუ ნებ რი ვად, და რო მელ საც სი ა მოვ ნე ბას ჰგვრის არა მარ ტო მი სი და მუ შა ვე ბა, არა-მედ მი სი გამ შ ვე ნი ე რე ბაც, ჩვე უ ლებ რივ არის ყვე ლა ზე უფ რო გამ რ-ჯე მიხ ვედ რი ლი და სა უ კე თე სო შე დე გე ბის მიმ ღ წე ვი ადა მი ა ნი მათ შო რის, ვინც მი წის გა უმ ჯო ბე სე ბა ზე მუ შა ობს. გარ და ამი სა, აღ ნიშ-ნუ ლი შეზღუდ ვა ისე ბევრ მი წას ტო ვებს ბაზ რის გა რე შე, რომ ყო-ველ თ ვის მე ტი კა პი ტა ლი მო ი პო ვე ბა მი წის სა ყიდ ლად, ვიდ რე მი წაა გა სა ყი დი, ასე რომ, ის მი წა, რო მე ლიც გა სა ყი და დაა მი წო დე ბუ ლი, ყო ველ თ ვის მო ნო პო ლი ურ ფას ში იყი დე ბა. მი წის შე მო სა ვა ლი არა-სო დეს არ ფა რავს მი წის სა ყიდ ლად და ხარ ჯუ ლი თან ხის სარ გე ბელს და გარ და ამი სა, კი დევ დამ ძი მე ბუ ლია სა რე მონ ტო და სხვა მიმ დი ნა-რე ხარ ჯე ბით, რა საც არ ექ ვემ დე ბა რე ბა ფუ ლის სარ გე ბე ლი. მი წის ყიდ ვა მთელ ევ რო პა ში ფრი ად არა ხელ საყ რე ლი და ბან დე ბაა მცი-რე კა პი ტა ლი სათ ვის. უფ რო დი დი სა ი მე დო ო ბი სა და და ცუ ლო ბის გუ ლი სათ ვის ადა მი ა ნი, რო მე ლიც საქ მე ებს თავს ანე ბებს, არა იშ ვი ა-

ადამ სმითი

476

თად რჩე ობს, მი წა ში და ა ბან დოს თა ვი სი მცი რე კა პი ტა ლი. თა ვი სუ-ფა ლი პრო ფე სი ის ადა მი ა ნი, რო მე ლიც სხვა წყა რო დან იღებს შე მო-სა ვალს, ხში რად ირ ჩევს ამ სა ხით შე ი ნა ხოს თა ვი სი და ნა ზო გი. მაგ-რამ ახალ გაზ რ და კაცს, რო მე ლიც ნაც ვ ლად იმი სა, რომ ხე ლი მოჰ კი-დოს ვაჭ რო ბას ან რა ი მე თა ვი სუ ფალ პრო ფე სი ას, თა ვის ორ თუ სამ ათას გირვ. სტერ ლინგ კა პი ტალს და ხარ ჯავს მი წის მცი რე ნაკ ვე თის სა ყიდ ლად და და სა მუ შა ვებ ლად, შე უძ ლი ა, რა საკ ვირ ვე ლი ა, იმე დი იქო ნი ოს, რომ მი აღ წევს სავ სე ბით ბედ ნი ერ და სრუ ლი ად და მო უ კი-დე ბელ ცხოვ რე ბას; ოღონდ ის სა მუ და მოდ უნ და გა მო ეთხო ვოს ყო-ველ გ ვარ იმედს, რომ ოდეს მე შე ი ძენს დიდ ქო ნე ბას და სა ხელს, რი-სი მო პო ვე ბის შან სე ბი მას, თა ვი სი კა პი ტა ლი რომ სხვაგ ვა რად და-ე ხარ ჯა, ისე ვე ექ ნე ბო და, რო გორც ყო ველ სხვა ადა მი ანს. და მა ინც ასე თი ადა მი ა ნი, თუმ ცა მას არა აქვს შან სი გახ დეს დი დი მე მა მუ ლე, არ იკად რებს ფერ მე რო ბას. მი წის მხო ლოდ მცი რე რა ო დე ნო ბის გა-მოს ვ ლა ბა ზარ ზე და ბა ზარ ზე გა მო სუ ლი მი წის მა ღა ლი ფა სი აბ რ კო-ლებს ბევრ კა პი ტალს, გა მო ყე ნე ბულ იქ ნეს მი წის და სა მუ შა ვებ ლად და გა სა უმ ჯო ბე სებ ლად, რის თ ვი საც იგი სხვა პი რო ბებ ში იქ ნე ბო და გა მო ყე ნე ბუ ლი. ჩრდი ლო -ა მე რი კა ში პი რი ქით, 50 ან 60 გირვ. სტერ-ლინ გი ხში რად საკ მა რის კა პი ტა ლად ით ვ ლე ბა იმი სათ ვის, რომ გა-შენ დეს პლან ტა ცი ა. და უ მუ შა ვე ბე ლი მი წის შე ძე ნა და გა უმ ჯო ბე სე-ბა იქ უაღ რე სად ხელ საყ რე ლი გა მო ყე ნე ბაა რო გორც ძა ლი ან მცი რე, ისე ძა ლი ან დი დი კა პი ტა ლე ბი სათ ვის და უმოკ ლე სი გზაა ყვე ლა იმ სიმ დიდ რი სა და სა ხე ლის შე სა ძე ნად, რი სი მო პო ვე ბაც კი შე იძ ლე-ბა იმ ქვე ყა ნა ში. ასე თი მი წა ჩრდი ლო -ა მე რი კა ში შე იძ ლე ბა მი ი ღოს ადა მი ან მა თით ქ მის მუქ თად ანუ ისეთ ფას ში, რო მე ლიც მნიშ ვ ნე-ლოვ ნად ნაკ ლე ბია მი სი ბუ ნებ რი ვი პრო დუქ ტის ღი რე ბუ ლე ბა ზე, – ეს შე უძ ლე ბე ლია ევ რო პა ში ან ყო ველ ქვე ყა ნა ში, სა დაც მთე ლი მი წა დი დი ხა ნია კერ ძო სა კუთ რე ბა დაა გა დაქ ცე უ ლი. მაგ რამ მა მუ ლე ბი რომ მე სა კუთ რის სიკ ვ დი ლის შემ დეგ, რო მელ საც მრა ვალ რიცხო ვა ნი ოჯა ხი რჩე ბა, იყო ფო დეს თა ნას წო რად ყვე ლა შვილს შო რის, იმ შემ-თხ ვე ვა ში მა მუ ლი ჩვე უ ლებ რივ გა ი ყი დე ბო და. მა შინ ისე ბევ რი მი წა იქ ნე ბო და ბა ზარ ზე გა მო ტა ნი ლი, რომ იგი ვე ღარ გა ი ყი დე ბო და მო-ნო პო ლი ურ ფას ში. მი წის შე მო სა ვა ლი უფ რო ად ვი ლად და ფა რავ-და მის სა ყიდ ლად და ხარ ჯუ ლი კა პი ტა ლის სარ გე ბელს, და პა ტა რა

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

477

კა პი ტა ლე ბის გა მო ყე ნე ბა ისე ვე ხელ საყ რე ლად შე იძ ლე ბო და მი წის შე სა ძე ნად, რო გორც ყო ვე ლი სხვა წე სით გა მო ყე ნე ბის შემ თხ ვე ვა ში.

ინ გ ლი სი ნი ა და გის ნა ყო ფი ე რე ბის, ქვეყ ნის მთელ ფარ თობ თან შე და რე ბით და ბევ რი სა ნა ოს ნო მდი ნა რის არ სე ბო ბის გა მო, რო-მელ ნიც მას სე რა ვენ და წყლით ტრან ს პორ ტის უპი რა ტე სო ბას უქ მ-ნი ან ქვეყ ნის შუ ა გულ ში მდე ბა რე ბევრ ად გილს, ნე ბის მი ერ სხვა ევ-რო პულ ქვე ყა ნა ზე ნაკ ლე ბი არ არის, შე იძ ლე ბა ით ქ ვას, თვით ბუ ნე-ბით და ნიშ ნუ ლი იმი სათ ვის, რომ იყოს ად გილ სამ ყო ფე ლი სა გა რეო ვაჭ რო ბი სა, შო რე უ ლი ბაზ რის თ ვის მწარ მო ე ბე ლი მა ნუ ფაქ ტუ რე ბი-სა და ყვე ლა იმ მიღ წე ვა თა და გა უმ ჯო ბე სე ბა თა, რო მელ ნიც მი სით გა მო იწ ვე ვი ან. ამას თან, ელი სა ბე დის მე ფო ბის და საწყი სი დან მო ყო-ლე ბუ ლი, ინ გ ლი სის კა ნონ მ დებ ლო ბა გან სა კუთ რე ბულ ყუ რადღე-ბას იჩენ და ვაჭ რო ბი სა და მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის ინ ტე რე სე ბის მი მართ, და მარ თ ლაც, არ არ სე ბობს ევ რო პა ში ქვე ყა ნა, ჰო ლან დი ის ჩათ ვ-ლი თაც კი, სა დაც კა ნო ნი, სა ერ თოდ ხელს უწყობ დეს ამ გ ვარ სა-ვაჭ რო- სამ რეწ ვე ლო საქ მი ა ნო ბას. ამის გა მო ვაჭ რო ბა და მა ნუ ფაქ-ტუ რა გა ნუწყ ვეტ ლივ ვი თარ დე ბო და მთე ლი ამ პე რი ო დის გან მავ-ლო ბა ში. მი წათ მოქ მე დე ბაც, უეჭ ვე ლი ა, თან და თან ვი თარ დე ბო და, მაგ რამ იგი, რო გორც ეტყო ბა, ნე ლა და რამ დე ნად მე ჩა მორ ჩე ნი-ლად მიჰ ყ ვე ბო და ვაჭ რო ბი სა და მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის უფ რო სწრაფ პროგ რესს. მი წე ბის უდი დე სი ნა წი ლი და მუ შა ვე ბუ ლი იყო ჯერ კი-დევ ელი სა ბე დის მე ფო ბამ დე, მაგ რამ მა თი ძა ლი ან მნიშ ვ ნე ლო ვა-ნი ნა წი ლი დღე საც და უ მუ შა ვე ბე ლი ა, კი დევ უფ რო დი დი ნა წი ლი უფ რო ცუ და დაა და მუ შა ვე ბუ ლი, ვიდ რე შე იძ ლე ბო და ყო ფი ლი ყო. ამა ვე დროს კი ინ გ ლი სის კა ნო ნე ბი შვე ლი ან მი წათ მოქ მე დე ბას არა მარ ტო არა პირ და პირ, ვაჭ რო ბი სათ ვის მფარ ვე ლო ბის გა წე ვის გზით, არა მედ უშუ ა ლო დაც, სხვა დას ხ ვა ღო ნის ძი ე ბით, ნაკ ლე ბო ბის წლე-ბის გა მოკ ლე ბით, პუ რის ექ ს პორ ტი არა თუ თა ვი სუ ფა ლი ა, არა მედ მას დახ მა რე ბაც ეძ ლე ვა გან სა კუთ რე ბუ ლი პრე მი ით. ზო მი ე რი სი-უხ ვის წლებ ში უცხო უ რი პუ რის იმ პორ ტ ზე ისე თი ბა ჟია და დე ბუ-ლი, რომ აკ რ ძალ ვას უდ რის. ცოცხა ლი პი რუტყ ვის შე მო ზიდ ვა, ირ-ლან დი ის გარ და, აკ რ ძა ლუ ლია ყო ველ თ ვის და ირ ლან დი ი და ნაც შე-მო ზიდ ვა მხო ლოდ უკა ნას კ ნელ დროს იქ ნა ნე ბა დარ თუ ლი. ამი ტომ იმათ, ვინც მი წის და მუ შა ვე ბას ეწე ვა, მათ თა ნა მო ქა ლა ქე თა მი მართ მო ნო პო ლია აქვთ ორ უმ თავ რეს სა სოფ ლო- სა მე ურ ნეო პრო დუქ ტ-

ადამ სმითი

478

ზე: პურ სა და ხორ ც ზე. ასე თი ხელ შეწყო ბა, თუმ ცა იგი არ სე ბი თად, იქ ნებ სრუ ლი ად ილუ ზო რუ ლი იყოს, რო გორც შე ვეც დე ბი, ცხად-ვ ყო შემ დეგ ში, საკ მა რი სად ამ ტ კი ცებს ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში მი წათ-მოქ მე დე ბი სათ ვის დახ მა რე ბის გა წე ვის გან ზ რახ ვას კა ნონ მ დებ ლო-ბის მხრივ. მაგ რამ ამა ზე გა ცი ლე ბით მნიშ ვ ნე ლო ვა ნია ის, რომ გლე-ხებს ინ გ ლის ში ისე თი მტკი ცე მდგო მა რე ო ბა, და მო უ კი დებ ლო ბა და პა ტი ვი აქვთ მო პო ვე ბუ ლი, რო გო რიც კი კა ნონს ძა ლუძს უზ რუნ ვე-ლუ ყოს. ამი ტომ არც ერთ ქვე ყა ნას, სა დაც არ სე ბობს სა პირ მ შოო უფ ლე ბა, სა დაც იხ დი ან ათის თავს და სა დაც მა მუ ლე ბის გას ხ ვი სე-ბის ხან გ რ ძ ლი ვად შეზღუდ ვა, თუმ ცა იგი ეწი ნა აღ მ დე გე ბა კა ნონ მ-დებ ლო ბას, ზოგ შემ თხ ვე ვა ში ნე ბა დარ თუ ლი არის, არ ძა ლუძს სა-სოფ ლო მე ურ ნე ო ბას ხე ლი შე უწყოს მე ტად, ვიდ რე ეს ინ გ ლის ში ა. ამას თან, ინ გ ლი სის სა სოფ ლო- სა მე ურ ნეო კულ ტუ რის დო ნე მა ღა-ლი რო დი არის. რო გო რი იქ ნე ბო და ეს დო ნე, კა ნონს რომ პირ და-პირ დახ მა რე ბა არ მი ე ცა სოფ ლის მე ურ ნე ო ბის თ ვის, გარ და იმ სტი-მუ ლი სა, რო მე ლიც მას არა პირ და პირ ეძ ლე ვა ვაჭ რო ბის გან ვი თა-რე ბით და გლე ხე ბი იმ მდგო მა რე ო ბა ში და ე ტო ვე ბი ნა, რო მელ შიც ისი ნი იმ ყო ფე ბი ან მეტ წი ლად ევ რო პის სხვა ქვეყ ნებ ში? ელი სა ბე-დის მე ფო ბის და საწყი სი დან გან ვ ლო უკ ვე ორას წელ ზე მეტ მა ხან-მა, ე.ი. ისეთ მა ხან გ რ ძ ლივ მა პე რი ოდ მა, რო მე ლიც ჩვე უ ლებ რივ სა-ჭი როა ადა მი ან თა კე თილ დღე ო ბის გან ვი თა რე ბის თ ვის.

საფრანგეთს, ეტყობა, საგარეო ვაჭრობაში საკმაოდ დიდი წილი ჰქონდა უკვე ერთი საუკუნით ადრე, ვიდრე ინგლისი მნიშვნელოვანი გახდებოდა როგორც ვაჭრობის მაწარმოებე ლი ქვეყანა. იმდროინდელი ცნობების მიხედვით, საფრანგეთის ფლო ტი მნიშვნელოვანი იყო ჯერ კიდევ ნეაპოლისაკენ კარლოს VIII ექსპედიციამდე. მაგრამ საფ-რანგეთში მიწის დამუშავება და გაუმჯობესება, საერთოდ, უფრო და-ბალ დონეზე დგას, ვიდრე ინგლისში, მისი კანონმდებლობა არასოდეს არ უწევდა მიწათმოქმედებას ასეთ უშუალო დახმარებას.

ეს პა ნე თი სა და პორ ტუ გა ლი ის სა გა რეო ვაჭ რო ბა ევ რო პის სხვა ნა წი ლებ თან, თუმ ცა იგი უმ თავ რე სად უცხო გე მე ბით წარ მო ებს, ფრი ად მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი არის. მა თი ვაჭ რო ბა სა კუ თარ კო ლო ნი ებ-თან ხდე ბა გე მე ბით და გა ცი ლე ბით უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი არის ამ კო ლო ნი ე ბის სიმ დიდ რი სა და მო ცუ ლო ბის გა მო. მაგ რამ ამ ვაჭ-რო ბას არა სო დეს არ შე უქ მ ნია არც ერთ ამ ქვე ყა ნა ში რამ დე ნად-

გამოკვლევა ხალხთა სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ

479

მე მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი მა ნუ ფაქ ტუ რა პრო დუქ ტე ბის შო რე ულ ბა ზარ-ზე გა სა ყი დად, და მა თი მი წე ბის უდი დე სი ნა წი ლი ჯერ კი დევ და-უ მუ შა ვე ბე ლი ა. პორ ტუ გა ლი ამ სა გა რეო ვაჭ რო ბა და იწყო გა ცი ლე-ბით უფ რო ად რე, ვიდ რე ევ რო პის რო მე ლი მე სხვა დიდ მა ქვე ყა ნამ, იტა ლი ის გა მოკ ლე ბით. იტა ლია ევ რო პის ის ერ თა დერ თი დი დი ქვე-ყა ნა ა, სა დაც, რო გორც ჩანს, მთე ლი მი წა და მუ შა ვე ბუ ლი და გა უმ-ჯო ბე სე ბუ ლი იყო სა გა რეო ვაჭ რო ბის და შო რე უ ლი ბაზ რი სათ ვის მო მუ შა ვე მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის მე ო ხე ბით. კარ ლოს VII-ის შეჭ რამ დე იტა ლი ა ში, გი ჩარ დი ნის სიტყ ვით, მი წა ერ თ ნა ი რად და მუ შა ვე ბუ ლი იყო რო გორც ქვეყ ნის ყოვ ლად მთი ან და უნა ყო ფო ად გი ლებ ში, ისე დაბ ლობ ში და ყოვ ლად ნა ყო ფი ერ ში. მი წათ მოქ მე დე ბის ასეთ გავ რ-ცე ლე ბას, ალ ბათ, ცო ტა თი არ ეხ მა რე ბო და ხელ საყ რე ლი ად გილ მ-დე ბა რე ო ბა ქვეყ ნი სა და სიმ რავ ლე და მო უ კი დე ბელ სა ხელ მ წი ფო-თა, რო მელ ნიც მას ში არ სე ბობ დ ნენ იმ დროს. მაგ რამ მა ინც შე საძ-ლე ბე ლი ა, რომ, ჩვენ მი ერ და სა ხე ლე ბუ ლი ესო დენ ჩა ხე დუ ლი და ფრთხი ლი თა ნა მედ რო ვე ის ტო რი კო სის შე ნიშ ვ ნის მი უ ხე და ვად, მი-წა იმ დროს იტა ლი ა ში უკეთ და მუ შა ვე ბუ ლი არ ყო ფი ლი ყოს, ვიდ-რე არის ამ ჟა მად ინ გ ლის ში.

მაგ რამ კა პი ტა ლი, რო მელ საც ესა თუ ის ქვე ყა ნა მო ი პო ვებს სა-გა რეო ვაჭ რო ბი სა და მა ნუ ფაქ ტუ რე ბის გზით, ფრი ად არა სა ი მე დო და სა ეჭ ვო ქო ნე ბა ა, ვიდ რე მი სი გან საზღ ვ რუ ლი ნა წი ლი ჩა მაგ რე-ბუ ლი და გან ხორ ცი ე ლე ბუ ლი არაა იმ ქვეყ ნის მი წე ბის და მუ შა ვე-ბა სა და გა უმ ჯო ბე სე ბა ში. ვა ჭა რი, რო გორც ეს სრუ ლი ად სწო რად აღუ ნიშ ნავთ, არაა აუცი ლებ ლად ერ თი გან საზღ ვ რუ ლი ქვეყ ნის მო-ქა ლა ქე. მის თ ვის უაღ რე სად სუ ლერ თი ა, რო მე ლი ად გი ლი დან ეწე-ვა იგი თა ვის ვაჭ რო ბას, და სრუ ლი ად უმ ნიშ ვ ნე ლო უსი ა მოვ ნე ბას შე უძ ლია აიძუ ლოს იგი, ერ თი ქვეყ ნი დან მე ო რე ქვე ყა ნა ში გა და ი-ტა ნოს თა ვი სი კა პი ტა ლი და მას თან ერ თად მთე ლი ის მრეწ ვე ლო-ბაც, რო მელ საც ის კა პი ტა ლი კვე ბავს. ამ კა პი ტა ლის არც ერ თი ნა წი ლის შე სა ხებ არ შე იძ ლე ბა ით ქ ვას, რომ იგი ეკუთ ვ ნის რო მე-ლი მე გან საზღ ვ რულ ქვე ყა ნას, ვიდ რე ეს კა პი ტა ლი არ იქ ნე ბა, ასე ვთქვათ, გაბ ნე უ ლი იმ ქვეყ ნის ტე რი ტო რი ა ზე შე ნო ბე ბის სა ხით ან ხან გ რ ძ ლივ სა ად გილ მა მუ ლო გა უმ ჯო ბე სე ბა თა სა ხით. არა ვი თა-რი კვა ლი არაა ჩვე ნი დრო ის თ ვის დარ ჩე ნი ლი იმ დი დი სიმ დიდ რი-დან, რო მე ლიც უნ და ჰქო ნე ბო დეთ მეტ წილ ჰან ზის ქა ლა ქებს, თუ

ადამ სმითი

480

მხედ ვე ლო ბა ში არ მი ვი ღებთ მის ხსე ნე ბას XIII და XIV სა უ კუ ნის და-ვიწყე ბულ ის ტო რი ა ში. ზედ მი წევ ნით ისიც კი არაა ცნო ბი ლი, სად მდე ბა რე ობ და ზო გი ის ქა ლა ქი ან ევ რო პის რო მელ ქა ლა ქებს მი ე-კუთ ვ ნე ბა ის ლა თი ნუ რი სა ხე ლე ბი, რო მელ თაც ზოგ მათ განს უწო-დებ დ ნენ. თუმ ცა იმ უბე დუ რე ბამ, რო მე ლიც თავს და ატყ და იტა-ლი ას XV სა უ კუ ნის ბო ლოს და XVI სა უ კუ ნის და საწყის ში, დი დად შე ამ ცი რა ლომ ბარ დი ის და ტოს კა ნის ქა ლა ქე ბის ვაჭ რო ბა და მა ნუ-ფაქ ტუ რა, მაგ რამ ეს ოლ ქე ბი მა ინც ყვე ლა ზე უფ რო და სახ ლე ბუ ლი და უკეთ და მუ შა ვე ბუ ლი ად გი ლე ბია ევ რო პა ში. ფლან დ რი ის სა მო-ქა ლა ქო ომებ მა და ეს პა ნე ლე ბის ბა ტო ნო ბამ, რო მე ლიც მათ მოჰ ყ-ვა, გან დევ ნა ან ტ ვერ პე ნის, გენ ტის და ბრი უ გეს დი დი ვაჭ რო ბა. მი უ-ხე და ვად ამი სა, ფლან დ რია მა ინც წი ნან დე ბუ რად ევ რო პის ერ თ -ერ-თი უმ დიდ რე სი, უკეთ და მუ შა ვე ბუ ლი და მჭიდ როდ და სახ ლე ბუ ლი ქვე ყა ნა ა. შერ ყე ვა, რო მელ საც იწ ვევს ომი და პო ლი ტი კუ რი რე ვო-ლუ ცი ა, ად ვი ლად აშ რობს იმ სიმ დიდ რის წყა რო ებს, რო მე ლიც მარ-ტო ვაჭ რო ბი დან მომ დი ნა რე ობს. სიმ დიდ რე, რო მე ლიც იქ მ ნე ბა უფ-რო მტკი ცე გა უმ ჯო ბე სე ბა თა შე დე გად სოფ ლის მე ურ ნე ო ბის, უფ-რო მყა რი არის და მი სი მოს პო ბა შე იძ ლე ბა მხო ლოდ ისეთ ძლი ერ შერ ყე ვა თა შე დე გად მოხ დეს, რო მე ლიც წარ მო ი შო ბა ძარ ც ვი თა და გა ნად გუ რე ბით მტერ ბარ ბა როს ხალ ხ თა მხრივ ერ თი ან ორი სა უ-კუ ნის გან მავ ლო ბა ში ერ თ მა ნეთ ზე მი ყო ლე ბით, რო გორც ეს მოხ და ერ თხანს რო მის იმ პე რი ის და ცე მამ დე და და ცე მის შემ დეგ ევ რო პის და სავ ლეთ პრო ვინ ცი ებ ში.