ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

/

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

I

Editorler

Yawz Unal Yusuf Bahri Gtindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

Ozet

PiYASA EKONOMisi ve MAHREMiYET:

198o'LERDEN G0N0M0ZE DEGi~EN TOPLUM ve MAHREMiYET ALGISI

Cerna! OZEL*

Ti.irkiye'de toplurnun tarihi bir balama modemle§menin de tarihidir. Modemiteye dair algi, soylern ve pratiklerirnizin nas1l degi§ip donii§tUgUnii tespit ennek, toplumsal do­nii§ii.rnlerimizin de hangi yonde ilerleyecegini tahmin etrnemizi kolayla§tmr. Bu on kabulden hareketle mahremiyet alg1lanm12m da moderniteye bagh olarak donii§iime ugramakta oldugunu soyleyebiliriz. Buna gore giiniimiizde, mahremiyetin biri yap1-sal; digeri konjoktiirel olmak iki iizere iki temel problernle kat§1 kat§1ya oldugunu dii­§iiniiyoruz-,, Yap1sal sorun mahremiyetin dogaSI ile ilgilidir. Doga.SI geregi mahrem iiretilen degil, korunan, korunma altmda tutulmas1 gereken bir §eydir. Bu ozelligi mahremi modernite kar~1smda savunmas1z lolmaktadJr. 1980 sonras1 geli§melerin te­siriyle O)U§an konjoktiireJ durum ise dindarlarm kapitalist SiStem kat§ISIDdaki craresiz· liginden kaynaklaruyor. Kapitalist sistem, is!ami kururnlan ve anlaNlan, tiiketin1 diinyasmm bir par<;as1 haline getirebilmek i<;in yeterince gii9.iidiir. Dolayisiyla islami ya§am bi<;imi ve tabi ki mahremiyet algilartm1z i<;in dogrudan bir tehdit olu§turmal<­cadir. Geleneksel degerleri ve mahremi di§layarak yok etme, degersizle§tirme stratejisi giiden klasik modernizmin aksine, postmodern sistem onlan i~e <;ekerek donii~tiir· mekredir. Mahrerniyetin yorumlanmasmda §ekilden <;ok fonksiyon one <;tl<anhnadtk­r;a; yeniden iiretihnesinde ise aktor olama}'lp savunmac1 pozisyonda kaldtkr;a sorun devam edecek gibi goriinmektedir.

Anahtar Kelimeler: Mahremiyet, Piyasa Ekonomisi, Toplurnsal Degi§me, 1980 Sonras1 Tiirkiye

Market Economy and Privacy: Changing Society from 1980s and · the Perception of Privacy

Abstract

In Turkey, tile history of society can be read as the history of modernity. To locate our perception of modernity and to define the changes in our discourse and experience about it can be helpful to guess the direction of our social transformation. From this perspective it can be implied that the perception of privacy can change according to tile modernity. We tllink that there are two main problems in terms of the perception of privacy; one of them is structural and tile oilier is cyclical. Structural problem is about the riarure of privacy. Naturally, privacy is not producible but a perception to protect. This feature of modernity can lead an undefended condition for privacy. The cyclical position which was mainly shaped after 1980s is based on tile hopelessness of

Yrd. Dor;. Dr., Fatih Universites~ hahiyat Fakilltesi, cernal.ozel@fatih.edu.tr

268

---- DIN, GELEN EK VE AHlAK 8A~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU

religious groups against the capitalist system. Capitalist system transforms Islamic in­stitutions, ethics and esthetics as it does to whole world so it is a threat for lslamic way of life and perception of privacy. Different from classical modernism which ex­cludes and vulgarizes traditional values and privacy Postrnodcmism transforms them by absorbing them. Unless the function be prioritized over form in the incerpretation of privacy, and as long as we tty to protect it and not become an actor in its revitali­zation, the problem seems to persist.

Keywords: Privacy, Market Economy, Social Transformation, Turkey after 19BO.

jnsanlar babalanndan ziyade zamanlarma benzerler .. .

2014 yilt Agustos ayirun sonlanna dogru medyaya, 11. Cumhur­ba§karu Abdullah Gtil'i.in gorev siiresinin sona ermesi nedeniyle verdigi resepsiyonda, e§i Hayrunnisa Hamm'm bir erkek gazetecinin e1ini s1k­madigi yonunde haberler yans1di. Yaztlanlara gore Hayrunnisa Gill, haklarmda yapilan haberlerden dolayi erkek gazetecinin elini sikma­m1§tI, yani bu sakmma 'dunyevi' bir gerekc;eye dayamyordu. Ve dindar kesim dahil rnedyada, kadinlarla erkeklerin el s1k1§rnasmm dini ve91esi uzerine neredeyse hie; durulrnadi. Oysa ayru kadronun siyasete adnn at1:1g1 ytllarda, bu tiir olaylarda kadutlarm erkeklerin elini slkmamas1 degil, stlanas1 konu§ulurdu. Dindarlar arasmda c;ogu kez -biraz mahcup bir edayla- tokala~manm zaruri gerekc;eleri izah edilmeye c;ah§1hrken 1

sekiller kesim ise bunu modernlik ve me§ruiyet testi olarak gori.ir ve dayanrd1.

Tokala§marun sembolik bir onerni vardir, zira orttinmeden farkb olarak hem kadm hem de erkek ic;in e§it bir mahremiyet durumu soz konusudur. Semboller iizerinden yaptlan tartl~malan takip etrnek, bir baklma o sernboltin temsil ettigi degerin gelecegi hakk.mda tahmin yti­riitmemizi kolayla§tirabilir. Ornek olay iizerinden gidersek, nastl oldu da hi~ kimse bu olaym dini ve~hesi tizerine durmad1? 20 yil once yaptJ.­g1miz ai;1klamalamruza bugtin neden ihtiyac; duymuyoruz? Ashnda bu meselenin ilki psikolojik, digeri sosyolojik olmal< iizere iki boyutu var. Psikolojik boyut, insanoglunun adaptasyon yetenegi ve kamksama be­cerisi ile ilgilidir. Buna sebep olan ortam ise sosyolojik degi§irnlerdir. i§te psikolojik boyuttaki bu tutum degi§ikligini anlamak ic;iri ya§ad1&'i­m1z toplumsal donti§iimlere bakmak gerekir.

Ti.irkiye uzerine c;alt!ian sosyal bilimciler, toplumun 1980'lerden iti­baren yepyeni bir zaman dilirnine girdigi hususunda hemfikirdirler. Sonuc;lan politik, toplumsal ve killttirel hemen her duzeyde gozlernle-

1 Omek a<;tl<lama i9n bkz. http://www.nuriyeakman.com/node/ J 741.

- - - - -- OROU UNiVERSiTESI ILAHIYATFAKULTESI / 27-29 MART2015 - ------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

nebilen bu yeni donemde, degi§imin en belirleyici unsurunun uygula­maya konulan piyasa ekonornisi oldugu soylenebilir. Piyasa ekonomisi sayesinde insanlar bol ve l<0lay parayla tam§IIll§, yeni bir tilketim kill­tiiri.i ortaya c;ilam§nr. Aynca siyasi ve killtiirel geli§meler diinyaya ac;tl­maya, yeni degerleri tammaya vesile olmu§tur. Bu degi§imden dindar kesim de etkilendi. Serbest piyasa ekonornisi yeni Miisli.iman orta. smif­lan ortaya c;ikardi. Bu yeni smiflann talepleri ve oncelikleri de farkh oldu. Neticede yeni islami iisluplar, pratikler, ilretirn tarzlan ve tiiketim ka11plan olu§tu. Bu silrec;te dindarlar siyaset, medya ve killtilr alanla­nnda bir hayli ba§anh oldular, kamusal alanda daha fazla gori.ini.ir hale geldiler. Kamusal alanda b~a.rtl1 olmak toplumun taleplerini ciddiye almayi ve bu dogrultuda politikalar i.iretmeyi, yani -bir nevi- idealleri, oncelikleri, degerleri, ya§am bic;imlerini topluma ve ko§ullara gore tek­rardan giincellemeyi zorunlu ktlar.

Bu c;ali§mada 1980'lerden gilnilmiize toplumsal donii§i.imlerin algi­laruruza etkisi sorgulanmaya c;ali§tlacaktrr. Oncelikle mahreme <lair tamrnlamalar ve sIIDrlamalar yaptlacaktrr. Sonrasmda piyasa ekonomi­sinin ozellikleri' ve bu ozelliklerin doni.i§tiirikii gi.iciine deginilecektir. Bu c;erc;evede toplumsal yap1da, rol ve stati.ilerde ama ozelikle moderni­te anlayi§larmdaki doni.i§iimlere baktlacaktrr. Aynca ki.ireselle§rne, kentle§me, kitle ileti§im a.rac;lannm yaygmla§ffiaSI, kanaat onderleri Ve siyasilerin tercihlerinin toplumsal donii§iime katktla.rma deginilecektir. Sonrasmda bu donil§iimlerin dinda.rlann zihin ve ya§amlanndaki tesir­leri ve bu tesirlerin mahrem algila.rumza etkisi iizerinde durulacaknr.

Mahremiyetten neyi anbyoruz?

Mahrerniyet algismm ki§i, toplurn ve zamana gore degi§kenlik arz etmesi kavramm tarumlanmasIID ve smrrlar1mn belirlenmesini zorla§tl­nyor. Bu ozelligi mallremiyet ta.rti§malannda iki soruyu onemli hale getirmektedir: sorulardan ilki tammlamaya dair, mahremiyeti kim ta­ruml1yor, smrrlanm kim c;iziyor? Bu konuda yetki kimde? ikincisi ise degi§ime dair, mahremiyet algtlanm1zm degi§mesinde kim, hangi fak­torler etkili? Konumuz ozelinde cevabIID aramaya c;ah§t:18J.m12 soru ise §Udur: Mahremiyet algilanrmz1 kimler, neler belirliyordu ve 1980 son­ras1 geli§meler bunlara nastl tesir etti?

Konuya girmeden once kavramsal c;erc;eveyi c;izmekte yara.r gor:ii­yoruz. Kelime kokenleri bize kavramm i~erigi hakkmda bazi ipuc;lan verir. Mahremiyet, Arapc;a h-r-m kokiinden tiiretilmi§ 'mahrem' kelime­sine mastar eki olan -iyyet eklenerek fuetilrni§ bir isimdir. Yasak, mah­rem olma durumunu anlatrr. Gizlilige, aile hayatma, kadmm sahasma,

ORDU ONIVERSITESi ILAHIYAT FAKULTESl / 27-29 MART 2015 -------

269

---- DIN, GELENEK VE AHlAK BA~lAMINDA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

yabancmm baki§lanna yasaklanan §eye ili~kindir.2 Westin'in tanumyla mahremiyet, bireylerin, gruplann veya kurumlann kendilerine dair bilgileri ne zaman, nastl ve ne olc;ude digerlerine aktarabilecegini ken­dilerinin belirleme hakkidir.3 Parent ic;in ise mahremiyet, birisinin, bir · ba§kas1 hakkmda dokiimante edilmemi§ ki§isel bilgiye ula§ma hak.kuun olmamas1dir.4 Bu durumda mahremiyet, insanlann, belli zamanda, kendileri hakkmda neleri ac;lklay1p ac;lklamamayi tercih ettikleriyle ili§kilidir. Hyman Gross da bu yakla§Ima benzer §ekilde mahremiyeti, bireyin kendi ki§isel tamkbg1 ilzerindeki kontrolii olarak tammlar. Buna gore iradeyle ve bilerek yapilan ac;tl<lamalar, if§alar mahremiyet kayb1 sayilmaz, c;ilnkil bu kontrol kayb1 degil, bir kontrol uygulamas1du.5

Bu tammlamalara gore ozetle mahremiyet, ozeli yani kamusal ol­mayaru i§aret eder. Ancak islam soz konusu oldugunda mahremiyet bireysellikten ote bir §eydir. Nitek.im kelime kokilniln birincil anlanu, islam dinine gore baz1 ki§iler i9n mekanda ve ili§kilerde getirilen ya­sakttr.6 6rnegin islam'm Mekke, Medine gibi kutsal yerleri vard1r. Bu bolgeler Milslilman olmayanlara kapah olduklan i9n Haremeyn diye

270 adlandmhr. Hz. Peygamber'in resmedilmesinin yasal<lanrnas1 omeginde oldugu gibi, yasagm kapsam1 bazen o dinin mensuplanm bile kapsar. Benzer §ekilde, kadm erkek ili§kilerinde de baz1 yasaklar soz konusu­dur; omegin kadm baba, karde§, day1 gibi evlenemeyecegi ki§iler i~ mahrem; evlenebilecegi ~ilere gore na-mahrem'dir. Yasaklanan ki§i ve mekanlar saygi duyulmak durumunda oldugu ic;in, h-r-m kokilniln an­lamlar1 arasmda saygi da vardrr. Nitekim hiirmet kelimesi de bu kokten tilremi§tir. Bu yonilyle mahremiyet gelenekle de ili§kilidir. Geleneksel olanda gizlilik soz konusu olmasa bile hilrmet soz konusudur. Mahre­min gelenekle ili§kisi c;ozmek onemlidir, zira geleneksel olan c;ogu kez dinle ili§kilidir. Allah'a kulluk etmeye vesile olan, saygi gosterilmesi ve korunmas1 gereken, duyularla algilanabilen belli ibadet, i§aret ve sem­boller olarak tarumlayabilecegimiz §eair de bu c;erc;evede ele almabilir. Mesela Dihlevi'ye gore en bilyiik dort §iar Kuran, Kabe, Peygamber ve namazdrr. Bunlara saygi gostermek Allah'a saygi gostermek, sayg1s1zhk-

2 Niliifer Gole, Modem Mahrem, Metis Yaymlan, istanbul, 2010, s.20. 3 Alan Furman Westin, Privacy and Freedom, Atheneum, New York, 1967, s.7.; Aktaran,

Sevgi Kesim Gi.iven, 'Gozetim Toplumu Olma SUrecinde Mahremiyet Yoksunlugu', Folk­lor/ Edebiyat, c. 14, say1, 56, s.87.

4 Parent, P., Privacy, Philosophical Issues in Journalism, Oxfo.rd University Press, New York1992,; Aktaran, Sevgi Kesim Giiven, 'Gozetim Toplumu Olma Siirecinde Mahremiyet Yoksunlugu~ Folklor/Edebi:yat, c. 14, s. 56, s.88.

5 Hyman Gross, Privacy and Autonomy, 1971, s. 334; Aktaran, Sevgi Kesirn Giiven, 'Gozetirn Toplumu Olma Siirecinde Mahremiyet Yoksunlugu', Folklor/Edebiyat, c. 14, s. 56, s.88.

6 ismail Parlanr, Osmanl1 Tiirk~ Sozliigii, Yargi Yayinevi, Ankara, 2006, s.997.

------ ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAK0LTESI / 27·29 MART 2015 ------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

ta bulunmak O'na saygisizllk yapmak hilkmiindedir. Elmahli ise mekaruan da §eaire dahil eder, mesela namazm yarunda mescidi hatta minareyi de §eairden sayar.7 Dogrudan bir yasaklama soz konusu olma­sa da ibadet mekaruannda baz1 konularda hassasiyet beklemek bununla ili§kilidir. Son yillarda ya§anan karikati.ir krizleri de bu <;en;evede de­gerlendirebilir.

Mahremiyet bireysel ya da dini olan]a smirh degildir, alam daha da genWetilebilir. Ti.irkiye ozelinde ele ahrsak, ba§ka rnahrem1er de soz konusudur. Saha c;al1§malar1 Ti.irkiye'de, dini gorii§lerin yamnda siyasi gorii§lerin de mahrem olarak nitelendirilmekte oldugu gostermektedir.8

Atati.irk'ii de bu baglamda ele alabiliriz. 0 , yasalarla korunma altma ahnm1§, bir nevi mahreme <;ekilmi§tir. Aslmda her kiilti.irde bu ti.ir mah­remle§tirme orneklerine rastlamlabilir.

Bu <;ah§mada kavramm geni§ anlamdaki ku11amm1an esas ahnrru§­tlr. Bu <;erc;evede mahremiyeti, ki§inin inanc;lan dogrultusunda, kendi iradesiyle bedeni ve deger verdigi §eylerin etrafma <;izdigi, nzas1 d1§m­da mtidahalelere s1cak bakmad1g1 'goriinmez duvarlar' olarak gorebili­riz.

Piyasa ekonomisi

Finans sozliikleri piyasa ekonomisini, birbirinden bagims1z hareket eden <;ok sayida ti.iketici ve iireticiden meydana gelen,9 sunum ve istem gti<;lerinin i§leyi§ine dayanan, 10 i.iretimin bir plana gore degil, istege gore yaplld1gi, fiyatlarm arz ve talebe gore belirlendigi ekonomi, planh ekonomi kar§1tt sistem11 olarak tarumlamaktad1r. Ancak piyasa ekono­misi sadece ekonomik bir tavirdan ibaret degildir. Yap1lan tamrnlarda ve degerlendirmelerde bu vurguyu gori.iriiz. Bu sistemi savunanlara gore piyasa ekonomisi, ki§isel <;ikar arayt§l ic;indeki insan filcrinden zi­yade, kendi bilgi ve imkaruanru kendi ilgi c;erc;evesinde kullanan insan fikrine dayarur. 12 Mesela Norman Barry piyasayi; "bireyler tarafmdan arzularmm etkili bic;imde tatmininin bir rnekanizmas1 olarak kendili-

7 M. Sait Ozervarh, $iar Maddesi, DiA, cilt 39, s. 124. 8 Ornek ~~ma ir;in bkz. Nalan <;elikoglu, Mahremiyet, Ki§iye Ait 6zel Alan Tartl§malart,

iskenderiye Yay, istanbul, 2008. 9 E.rhan Arda, Ekonomi Sozliigii, Alfa Bas1m Yayin Dagmm, istanbul, 2002, s. 346. 10 Tiirkfe Bilim Terimleri Sozliigii, TUBA, Ankara, 2011, 960. 11 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.549129f

Sf307b7.44847006 12 Atilla Yayla, 'Piyasa Ekonomisi: Medeoiyetimizin iktisadi Temelleri', Piyasa Medeniyeti

i<;inde, Derleyen Atilla Yayla, Llberte Yaymlan, Ankara, 2004, s.8.

------- ORDU ONIVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 - ------

271

DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU --- -

ginden geli§tirilen sosyal bir kurum" olarak tammlar. 13 Barry'e gore piyasa c;ogu kez, ewalann ve hizrnetlerin nisbl fiyatlanna bagll olarak miibadele edilmesiyle ili§l<llendirilir, ancak, fikirler ve degerlerde de pekfila piyasalar olabilir. Onlar da piyasaya si.iriili.ir, ihtiyac; ve i§levleri- · ne gore haklannda deger bic;ilir. Fiyat, ihtiyac; ve itibar birbirinden ba­guns1z degildir. Ayn Rand'a gore ise piyasa, duragan kalamayan, her insandan en iyiyi (akllc1 olam) talep eden ve insan1 buna uygun: olarak odiillendiren yonii yukanya dogru olan bir si.irec;tir. 14

Piyasa ekonomisi me§ruiyetini ve si.irekliligini, biiyiik olc;iide liberal ogretilere dayandmr. Klasik liberalizmin ilkeleri piyasa ekonomisinin de temel ilkeleridir. Bu perspektiften bakttgimizda srmrll devlet, ozel miilkiyet, bireycilik, rekabetc;ilik ve ozgiirliik<;illiik piyasa ekonomisinin temel ozellikleri olarak one c;tkmaktadrr. bzellikle ozgiirliik piyasa eko­nomisinin aynlmaz par~as1du. Ozgi.irliik, elbette sosyalizmden fa§izme nerdeyse tiim sosyal teorilerin benimsedigi, savundugu bir degerdir. Ancak detaylara inince her bir teorinin ozgi.irliik anlay:t§lfilil fakll oldu­gunu gori.iriiz. Piyasa ekonomisi negatif ozgiirliik prensibine dayarur.

272 En yetkin ifadesini Isaiah Berlin'de bulabilecegimiz negatif ozgi.irliik, bir §eyden ozgiirliiktiir.15 (freedom from something) bu anlay1§a gore birey, faaliyetlerinde herhangi bir ki§i veya kurumun engelleyici keyfi miidahalesiyle kar§tla§mad1gi oranda ozgi.irdiir. Thomas Hobbes'a gore de ozgiirliik dI§ engellerin yoklugudur. Onun ifadesiyle ozgiir bir insan, giici.i ve zekas1yla yapmaya muktedir oldugu §eylerde, _ istedigi §eyi yapmas1 engellenmemi§ olan ki§idir.16

Kusursuz bir sistem degil elbette ama veriler, piyasa ekonomisinin uyguland1gi iilkelerde refah diizeyinin, §effafhgin ama ozellikle de oz­giirliiklerin diger iilkelere oranla yiiksek oldugunu gosteriyor. 17 Savu­nucularma gore, piyasa ekonomisinin negatif ozgi.irltik anlay:t§lillil uzun vadede siyasal, toplumsal ve bireysel negatif ozgi.irliigun sosyolojik altyap1s.Lm da gii9,endirici bir rolti vardir. Zira piyasa ekonomisi iktisadi giiciin temerkuziinti degil dagilmasuu saglar. Oysa devletin tek veya en biiyiik iktisadi gii<; oldugu devletc;i ekonomik sisternlerde bireyler iire­timde yeterince aktif olamadiklanndan etkisizdir, neredeyse hi~ hiik­miindedir. Devletc;i ekonomilerde tek patron devlettir ve hayanm si.ir-

13 Norman Bany, 'Piyasa', <;ev. Atilla Yayla, Piyasa Medeniyeti i~inde, Derleyen, Atilla Yayla, Liberte Yay., Ankara, 2004, s.73

14 Ayn Rand, 'Kapitalizm Nedir?' Liberal Dii~iince Dergisi, Ki§, 2005, s. 177. 15 Isaiah Berlin, 'iki Ozgiirltik Kavrann', <;ev. Mustafa Erdogan, Liberal Dii§iince, Sa}'! 45-46,

Kl§-Bahar, 2007, s. 69-83. 16 Thomas Hobbes, Leviathan, <;:ev. Semih Lim, Yap1 !Credi Yaymlan, istanbul, 1993, s.155. 17 Ornek bir ~~ma it;in bkz. Mustafa Acar, ·'Serbest Ticaret, Ekonomik Ozgiirliikler ve Re·

fah', Bilig, Bahar, 2010, sayi, 53.

------- ORDU ONiVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTesl I 27-29 MART 2015 - - - ---

---- DIN, GELEN EK VE AHlAK BAGlAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ---

diirebilmek ic;in herkes ona/onda c;al~mak zorundadrr. Boyle bir ~eyin miimkiin olabilmesi resmi gorii§lerin, ideolojilerin benimsenmesine ve dayatilan hayat tarzuun kabuliine baghdrr. 18 Buna kar~ ekonomik gi.iciin niteligi siyasal gi.iciin niteliginden farkhdrr, piyasa ekonomisi ayru anda birden fazla iktisadi giiciin varhgma imkan tanrr. Biiytikliigu ne olursa olsun hic;bir iktisadi birim siyasi gi.iciin ozelliklerine zaten ula§amaz, bireylerin ozgi.irliiklerini siyasal sistem kadar kis1tlayamaz. Aksine, varligi buna bagh oldugundan, mii§teri olarak gordiigii bireyle­re devletin vatanda§lanna yapttgmdan daha fazla sayg1 duyar ve onlan kiistiirmez. Ozellikle hizmet sektoriinde c;ok sik kar§11a§t:i8'inuz ozel sektor-devlet k.iyaslamalanm bu c;erc;evede degerlendirebiliriz. Bu he­men her alanda boyledir.

Ozgiirliigun yarunda konunun kapsanu a<;ismdan, piyasa ekonomi­sinin iizerinde durulmas1 gereken iki onemli ozelligi, dl§a ac;1hmctl1gi ve bireyciligidir. Di§a ac;11.unc1 ozelligi piyasa ekonomisini ban§ yanhs1, uzla§mac1 bir sistem yapar. Mal satmak istediginiz ki§i veya toplumlarla kavga yapmak mantJ.kll degildir. Serbest ticaret uzak mesafelerden ve farkll kiiltiirlerden insanlan bir araya getirir ve iktisadi miibadelenin otesine gec;en ili§kilere kap1 aralar. Hem tarihte hem de giiniimilzde, ticari hayat:In yogun oldugu bolgelerin ayru zamanda zengin bir kiiltii­rel birikimi barmdirmakta oldugunu gorrnekteyiz. iyi yonetildigi tak­dirde c;e§itlilik, insamn altematif bilgi kaynaklarma eri§mesini saglar, boylece kendini sorgulamasma ve gi.incellemesine imkan tarur. ~mllk­lan torpiiler. Din ve ifade ozgi.irliigu gibi oteki temel insan haklarmm geli§tirilmesini te§Vik eder. Yerel otoritelerin, hiikiimetlerin giiciinii tart:I§ffiaya ac;ar, onlan Slllirlandmr. Bu da ki§inin ic;inde bulundugu toplulukla ili§kilerini yeniden diizenler, uzun vadede bireyselligi giic;­lendirir.

Piyasa ekonomisi ve SO'lerdeki degi§imlere etkisi

Yukanda one c;ikartlan ozellikleri, piyasa ekonornisini modemite­nin de astl unsurlarmdan biri yapmaktadrr. Nitekim komiinist blogu iilkelerin uygulad1klan devletc;i ekonomik model nedeniyle yillarca 'tam' modem iilke kategorisine almmamalan bu nedenledir. Romanya, Bulgaristan gibi bir donem komiinist rejimle yonetilen iilkelerde, AB siireciyle birlikte hayata gec;en reforrnlarla birlikte gozlenen degi§irnler, piyasa ekonomisinin donii§tiiriicii giiciinil gostermesi bak1mmdan onemlidir. Tiirkiye'de piyasa ekonomisi uygulamalan ashnda 80 once­sinde de goziikrnektedir. Ancak Modemitenin ongordiigu seviyedeki omekler yak.in donernlere, 80 sonrasma aittir. Bu nedenden otiirii piya-

18 Atilla Yayla, Piyasa Ekonomisi, s.30.

------ OROU ONIVERSiTESi llAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 ------

273

---- DIN, GELEN EK VE AHlAK BA~lAMINDA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZVUMU ----

sa ekonomisinin algi ve uygulamalan doni.i~ti.iriici.i yoniine, 80 sonras1 Ti.irkiye ozelinde bakmakta yarar vardrr.

1980'li yillar ve sonrasmda Ti.irkiye'de toplum a§mliklan gordi.i, z1thl<lan bir arada ya§adi. Dt§anda bir yandan SSCB'nin dagtld1g1, Ber­lin duvanrun yiktld1gi yani siyasi alternatiflerin <;6kmesiyle siyasal a<;1-dan tekille§en; ote yandan TV, intemetle ki.ilti.irel a<;1dan <;ogulla§an bir di.inya ka§1m1za <;lkn. Bau medeniyeti denilince Avrupa'dan <;ok Ameri­ka akla gelmeye ba§lach. i<;eride ise darbenin etkisiyle bir yandan 'siya­sal soz' bastmlrrken, kitle ileti§im ara<;lanrun tesiriyle her ti.irlii 'sivil soz' patlamas1 ya§andi. 19 Askeri darbenin ardmdan ahlaki gerek<;elerle Billent Ersoy'a sahne yasag1mn getirildigine §ahit olurken, hemen ar­dmdan televizyonlarda kontrolsi.iz bir bi<;imde mi.istehcenlikle kar§1la§­ttk. Modernitenin temel gostergeleri sanayile§me, kentle§me, burjuva­mn yi.ikseli§i bu donemde daha da hiz kazamrken; Batidaki post mo­dem egilimleri de ta.kip ettik. Yani modernite ve post modeniteyi aym anda ya§adlk. Tiim bu ya§adiklanrmz algi ve pratiklerimizi doni.i§ti.irdii.

Piyasa ekonomisinin adem-i merkeziyet<;i tesirini goz oni.inde tu-274 tarsak 80'lerden sonra en onemli donii§i.imlerden birinin kamusal ala­

run devletten ozerkle§mesi oldugunu soyleyebiliriz. Esasen <;ok partili hayata ge<;i§, sanayile~me hamleleri, kitle ileti§im ara<;larmm <;e§itlen­mesi gibi orneklerle gorillecegi i.izere bu yondeki geii§meler SO'lerde ba§lamI§tI, 80 sonras1 daha da netle§ti. Ekonomik dilzeyde ba§layan ozerkle§me diger alanlara da yans1di. Bu kopu§ onemlidir, zira devlet ve ideolojisi, yillarca sadece ekonomik hayanm1ZI di.izenlemekle kal­mami§, anlam diinyarruz1 §ekillendirmede de ba§rol oynam1§t1.

Bir diger geli§me ise insanlarm kolay ve bol para ile tanI§Inl§ olma­landrr. Para i<;inde ya§antlan zamam degerli hale getirir. Nitekim oyle de oldu, 1960'lann ve 1970'lerin gelecege ve kolektif bilince dayah i.itopyalan, keskin ideolojik soylemleri dil§ii§e ge¢.20 insanlar an'a odakland1, i<;inde bulunulan zamana odaklanmak kendinizi, pratikleri­mizi, dii§i.incelerinizi 'merkez gi.ice' gore yeniden gi.incellemek demekti. Nitekim bu da ya§andi, hayat1rn1z1 anlarnlandrran unsurlar i<;erik degi­§imine ugrad1.

Asil degi§me rnoderniteye bakt§ a<;tlanmizda ya§andi. Piyasa eko­nomisi sadece rnali dururnlaruruz1 degil, modemite algilanm1z1 da kok­ten degi§tirdi. Modemle§menin bu cografyadaki seriiveni elbette yeni

19 Nurdan Gilrbilek, Vitrinde Y~amak 1980'/erin Killtiirel iklimi, Metis Yay., istanbul, 1993, s. 16

20 Nillifer Gole, Melez Desenler islam ve Modernlik Ozerine, Metis Yay., istanbul, 2011, s. 7.

------ OROU 0 NIVERSITE51 llAHIYAT FAKULTE5i / 27·29 MART 2015 ---- --

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU ---

degildir. Bununla birlikte 80'lerden itibaren siire<; yepyeni bir boyut kazanrm§ttr. TUrk modernle§mesi 1980 sonrasmda hem bic;im hem de i<;erik olarak degi§ime ugranu§tlr. Bi<;im degi§ikligi iki noktada kendini gosterdi. ilki devlet/biirokrasi eliyle yiiriitiilmeye c;ah§Ilan sert ve tepe­den inmeci modelin ayru bi<;imde siirdiiriilme imkarurun olmamasmm anla§tlmas1drr. ikincisi ise zamanlama probleminin belli olc;iide a§tlma­SHhr. ~oyle ki, Tilrkiye Tanzimat'tan itibaren c;agda§la§ma anakroniz­mas1 ya§arnaktad1r. Bu, Batmm ilrettigi zihinsel, siyasal ve toplumsal kurumlan e§zamanh degil, gecikmeli olarak uygulamak veya onlan ikame edecek mekanizmalan ihtiyac; anmda dogru olarak iiretememek demektir.21 1950'lerden itibaren burjuvarun, sanayile§menin, demokra­tik ortamm ve kitle ileti§im arac;lannm geli§mesiyle degi§meye ba§layan bu silrec; 80'lerden sonra h1z kazanmi§ ve ara h1zla kaparunaya ba§la­m1§tlr. Aranm kapanmas1 sadece kurumsaLac;1dan degil zihinsel ac;1dan da gerc;ekle§IDi§tir. 1950 oncesinde modem degerleri benimserni§, Or­negin bir doktorun, subaym zihin yaplSlyla ortalarna bir Anadolu insa­nmm zihin yap1s1, modemiteye baki§lan arasmdaki fark, bugiin ayru degildir. Aradaki fark bugiin c;ok daha azahru§ttr.

ic;erik ac;1smdan en onemli degi§im, Turk modernle§mesinin zihin­sel altyap1s1ru olu§turan sabitelerin 1980'lerden itibaren ciddi bic;imde sorgulanrnaya ba§lamas1drr. Batl modernizmi rasyonalist ve pozitivist degerlerin yanmda bireye dayal1 liberal degerleri olu§turarak daha oz­gilrliikc;ii, c;ogulcu bir yap1ya ula§ffil§tlr. Devlet d1§mda bireye, sivil top­luma, piyasaya ozerk alan tanimayan Tiirk modernle§mesi ise, medeni­yetc;ilik, sekillerizrn ve rnilliyetc;ilik ilkeleri iizerine in§a edilmi§, 'rnilli <;1karlar' adma piyasa ekonornisine ve her ti.irli.i c;ogulculuga §iipheyle yakla§IUl§ttr. Kemalist rnodemle§rne projesinde gerc;ek anlarnda ozgiir­liik vaadi olrnad1. Turk rnodernle§mesi farkhla§ma ve c;ogwculuk iize­rinde yiikselen sivil toplumun giri§imci giicii Uzerine kurulmarm§tlr. Aksine yerel oriintiilerin ve geleneksel degerlerin d1§landtgi bir mede­niyet projesidir.22 Esasen modemite, kendisiyle oteki arasmdaki z1thkla­rm, gerilimlerin ilstiine kuruludur. Bu c;erc;evede geleneksel olamn ko­numu modemizmin en onemli sorunlanndan birini te§kil etmektedir. Ya§c.i.nan tartl§malara ve uygulamalara bakilrrsa modernitenin, bir an­lamda, gelenekle giri§ilmi§ bir <;att§ma oldugu bile soylenebilir. Burada c;at1§madan kastedilen gelenegin yok sayilmas1 degil, onun belli bir ele§tiriye tutularak a§tlrnas1, a~mdmlmas1drr. Killtilrel diizeyde ~ogu kez bu silre~ geleneksel olana srrt:tru donmeden, ondan beslenerek ger-

21 Hasan Billent Kahraman, Postmodernice ile Modernite Arrumd.a 'I'iirkiye, Agora kitaphg1, istanbul, 2007. ·

22 Gole, Modern Mahrem, s. 171.

- - - --- ORDU ONiVERSinsi ILAHIYAT FAKOLmi I 21·29 MART 2015 ------

275

---- OiN, GELEN EK VE AHLAK BA\'ilAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

c;ekle§ir. Yani bir nevi modern/yeni olamn gelenege eklemlenmesidir. Ancak ozellikle siyasal modernite/modernizmin gelenege yakla§lIIll oldukc;a katidrr ve d~layiadrr. Zira kendini geleneksel olarun yetersizli­gi, degersizligi ilzerinden me§rula§tmr ve gilc;lendirir. Devrimci nitelik ta§1yan siyaset felsefelerinde bu siirec; rahatc;a gozlemlenebilir; devrim­ler litopikti.r, yeni bir gelecek in§as1 idealiyle toplumsal bilincin zorla yeni bir a§amaya ta§1nmas1dir.23 Bu anlamda belli birikimlerin bu siirec;­te d1§anda biraktlmas1 dogaldir. Ti.irk modernle§mesinde uzun ytllar siyasal karakterin agir bastigm1 rahatltl<la soyleyebiliriz. Bu nedenle geleneksel olana kar§l uzla§maz bir tavrr ic;ine girilmi§tir. i§te 80 sonra­s1 geli§meler bu anlayi§m slirdiirtilmesini imkans1z hale getirmi§tir. Batl 60'larda i§c;iler, goc;menler gibi kendi ic;indeki 3. diinyayi ke§fetti, biz bu ke§fi 80'lerden sonra ya§adik. Geleneksel olanla kismen barI§ok, Anadolu/islam kiiltiirii onemli hale geliverdi. Biiyill<.§ehirlerdeki mem­leket dernekleri, TV'lerdeki yerele ait kanallar, diziler, programlar bu ke§fin gostergeleridir. Bu degi§imi post modern degerlere ve tiiketim stratejilerine bon;luyuz. Postmodern killtiir yerelligin <;e§itliligin ser­bestc;e dola§lIIllill, ileti§iminl ifade etmektedir. Sanayi kiiltiirilnden

276 farkh olarak evrensellige degil, yerellige daha fazla pirim verrnektedir. Modem c;agm tiiketim stratejisi ise, 'kar' odakh bir sistemdir, hemen her §eyi tliketim malzemesi yapmakta sm1r tarumamaktadrr.

Gelenekle ya§anan bu 'klsmi' ban§manm modernizmin ideolojik degerini ve denetim giiciinli de zaafa ugrattiglill soyleyebiliriz. Dogu­Bat1, geleneksel-modem gibi z1thklar iizerine kurulu olmas1 nedeniyle modemizm kimlik gibi bir sorun yaratmaya mecbur ve muhtac;ti.24 Ge­leneksel olanla giri§ilen milcadele bununla ili§kilidir. Oysa postmodern kimlik anlayi§ma gore kimlikler tarihseldir ve toplum tarafmdan verilir. Yani ashnda birc;ok kimligimiz vardir ve ihtiyaca gore bunlardan birini sec;er ve uyariz. Kimlik kurrna amacma baglt olarak modernitenin gele­cegi §ekillendirme iddias1 hep olmu§tur. 80 sonras1 geli§meler bunu da degi§tirdi. Giinkii postmodern dli§lince gelecekten ziyade bugilne yo­gunla§rr. Bugiin metinlerin, fikirlerin, doktrinlerin gelecege endeksli, insarun hayatm1 tiimden ku§atla nesnel anlanmlan olu§tunnak gibi bir

· dertleri ya da giic;leri artik yok sanki. Boyle bir vazgec;me farkmda ol­madan bir uzla§ma ktiltiiriinlin geli§mesine neden oldu. Kar§lt kutuplu­luklar azald1, ki§iler ve kurumlar katl, uzla§maz bir taraftar olmaktan c;ikn. Bugiln laiklikle din, liberalizmle devletc;ilik, ban ile dogu eskisi kadar c;atl§maa degildir, aralanndaki bariyerler azalmI§tlr. <;ogulcu ve e§itlikc;i egilimler giic; kazaruru§tlr.

23 Kahraman, Postmodernite ile Modemite Araslllda Tiirkiye, s, 30. i 4 Kahraman, Postmodemite ile Modemite Arasmda Tiirkiye, s, 45.

- - - --- ORDU ONiVERSfTESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27·29 MA.RT 2015 --- ---

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

Modemite algtlanmmn yanmda piyasa ekonomisi giindelik haya­tirmzi da degi~tirdi. Giderek bir tiiketim toplumuna donii§tiik. Tiiketi­min, ozellikle gosteri§9 tiiriini.in, modem diinyanm sllllf kriteri haline geldigini soylemek yanh§ olmaz. Tiiketici egilimlerin belirieyiciligi art­nk<;a fuetim kokenli yakla§rrnlar geriledi.25 Modernizm dfilril ideolojile­rin eski gii<;lerini yitirmelerini bu baglamda da okuyabiliriz. Moda dev­reye girdi. ~ehirle§me lu.z kazand1, niceliksel bir hal olmaktan <;1klp niteliksel bir hal aldI. Bugi.in toplumun nabz1 artlk §ehirlerde atlyor. 26

Modem mimariye dayali §ehirlerimiz, binalammz geleneksel mahrem anlayi§lanrn sfudiirmemize imkan vermiyor. Moda ve §ehirler gosteri§<;i tiiketim ekonomisinin kalbi.dir; Simmel, biiyiik §ehirlerde insanlar aras1 ili§kilerin ayirt edici ozelliginin, gozi.in kulaga iistiinliigu oldugunu belirtir.27 Gen;ekten de bugiin §ehirlerin mimari yaplS1, hareketliligi birbirimizi tam anlarmyla tammaya imkan ve zaman vermemektedir, goze hitap etmekten, goriinlir olmaktan fazla §anstrmz yok gibi gori.i­ni.iyor. Bunda yeni medya ara<;lannm reklam ve pazarlama stratejilerini ayn bir noktaya ta§unasmm da roli.i vard1r. Bugiin hemen her §ey rek-lam ve pazarlama konusu yaptlabiliyor. Cinsellik hi<; olmadigi kadar __ _ soze dokilldii ve goze hitap etmeye ba§lad1. Her tlirlii kiiltlirel deger 277 piyasaya 'tabi' oldu. 80 sonras1 geli§meler i<;tenlige de zarar verdi, artik ideolojik §arlalar, mar§lar dinlenmiyor. -istenilen bir §ey degil elbette-ama arabesk dinlerken artik kimse kendine fal<;ata atrmyor.

Tiim bunlara bagh olarak statii degi§ikligi de ya§andi. 6megin Osmanhda statiiyii belirleyen oge devlete hizmetti. Toplum tiiccar bir toplum olmad1gi gibi, para statii kazand1ran bir obje degildi. 28

SO'lerden beri uygulanan ekonomi politikalanmn bir sonucu olarak 80'lerde bu degi§ti, artJk statiiyii belirleyen astl unsur paradrr. Nitekim niceliksel ara§trrmalar, piyasa ekonomisinin bu tesirinin toplumda ka­bul gordi.igunii teyit ediyor.29 Dogal olarak bu degi§im etkisini en <;ok gen<;ler iizerinde gosterdi, bugiin genc;lerin hayallerini sade hayatlar ya da mi.itevazi devlet memurlugundan ziyade yi.iksek kazan<;li i§ler, bii­yiik firmalarda· yoneticilikler siisliiyor.

80 sonrasmda ileti§im alanmda da devrimler ya§and1. Devletin, re­jimin bu alandaki tekeli kmld1. Yeni medya, kiiresel kitle ileti§im ara~-

25 Kahraman, Postmodemite ile Modemite Arasmda Tiirkiye, s,44. 26 Tayfun Atay, Din Hayattan <;1kar Anti·opolojik Denerrteler, ile~in1 Yay., istMbul, 2004, s.

73. 27 Georg Simmel, On individuality and Social Forms, Chicago, 1971; Aktaran, Nurdan Gtirbi­

lek, Vitrinde YCI§amak, Metis Yay., istanbul, 1993, s.28. 28 ~erif Mardin, ideoloji, iletiiim Yay, istanbul, 2013, s.116 29 Omek bir araittrma i<;in bkz. Demet LtiktislU, Tiirkiye'de Gens;lik Miti 1980 SonrasL Tiirkiye

Gen~igi, ileti~im Yay, istanbul, 2009.

------- ORDU ONIVERSiTESI ILAHIYAT FAK0LTESi / 27-29 MART 2015 -------

- --- DIN, GELENEK VE AHLAK BAc!lLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU --- -

Ian devreye girdi. Kemalist modernitenin veremedigi ozgilrltik vaadini bir bakima medya iistlendi. Boylece dini olam dahil her tiirlii bilginin otorite araci olu§U kis1tlandi. Modemizm yikic1 bir ideolojidir. Bu ozel­ligini kiiresel dilzeyde kitle ileti§im ara<;lanrun etkisi ve ifade hiirriyeti­nin g~mesine bagli olarak 80 sonras1 toplumda daha net gordtik. Tabular yiktld1, ozellikle gern;ler, artlk din dahil hi<; bir §eyi tabu olarak gormeme egilimindeler. Konumuz a<;ismdan bakarsak bu da bilyiik olc;:tide ozelin, mahremin once bilgiye, sonra tiiketime konu olmas1 ile sonuc;landi. Ba§ta yapilan tarurnlamalardan da anla§tlacagi tizere mah­remin gilcil, cazibesi biraz da giz'li olmasmdan kaynaklamr. Oysa bu­giln nerdeyse her tilrli.i mahrem, tabu, incelenebilen, konu§ulabilen bir §ey haline gelmi§tir. Bir ~eyin incelenmeye tabi tutulmas1, yeniden ta­mmlanmas1 iktidar degi§ikligine i§aret eder. Modemitenin en onemli dayanaklanndan biri olan ke§if ve ke§if hrrs1, kiiresel ileti§im ara<;Iar1 ve modern tilketim stratejileriyle bulu§unca daha ba§ka bir boyut kazand1. bzel hayatlar itirafa <;agrud1, sadece ozel hayatlar degil, her tilrlii mah­rem sistematik bir §ekilde bilginin nesnesi haline donil§ti.irilldti. Kamu kurumlanna verilen bilgiler gibi ister harici faktorlerin eliyle, ister bi-

278 reylerin kendi tercihleriyle olsun ozel hayat hie;: olmad1gi kadar kamu­salla§tl. TV veya sosyal medyada ba§ta sanat<;tlar olmak tizere hemen herkes tilrn ozelini kamuya ac;:rna yan§ma girrni§ gortinilyor. Bilimsel c;alt§malar bir yana, sadece fotografm yaygmla§mas1 ve sosyal rnedya bile ozel hayat/mahrern ve kamusal hayat arasmdaki dengenin bozul­mas1 i<;in yeterli oldu. Bugiln cep telefonlanrruzdaki sosyal medya uy­gulamalannda ba§kalanna ait ozel fotograflan, o fotograf sahipleri bundan 15-20 ytl once gorselerdi, muhtemelen sorun olurdu. insanoglu kendi iradesiyle yapmca bunu sorun etmiyor, oysa mahremiyet sadece de§ifre ile degil 'te§hir' ile de zarar gortir.

Degi~en dindarhk algtlan ve mahremiyet

Toplumsal alandaki bu donti§ilmler dindarlan da etkiledi. Dindar kesim ekonomik ve ktilti.irel ac;:1dan c;:e§itlendi. Gilnilmilz toplumlarmda sm1f kriterinin tiiketim oldugunu dikkate ahrsak dindarlar da bundan bagimsiz kalamadi. Tilketim killtilrti kabul gordi.i. Art1k dindarlar ara­smda 'Bir lokma bir hrrka' prensibinden c;:ok, zenginligi ve gticil one c;:1karan ilkeler daha c;ok ilgi gorilyor.

80 sonras1 Tlirkiye'de mahremiyet ac;:ismdan en onemli geli§menin inisiyatif ve otorite degi~ikliginde ya~and1gim soyleyebiliriz. Mustapha Khayati sozciikleri partizanlarm silahma benzetir. Ona gore sozcill<ler sava§ alarunda terk edildiklerinde kar§t devrirnin eline ge~er ve sava§

--- --- OROU ONIVERSITESI ILAHiYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015 - -----

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ---

esirleri gibi angaryaya tabi tutulurlar.30 Akabinde yeni iktidar tarafin­dan kavramlann ic;i bo§altlhr, degi§tirilir, yeni anlamlar yiiklenir. Yani amk yeni iktidarm hizmetine girmi§tir. Mahrem de boyle bir sure<; ya­§adi. Bugiin mahremiyet alg:ilarumzm smrrlar1, geleneksel degerlere sahip ki§ilerden ziyade kurumlar tarafmdan c;iziliyor gibi goriinmekte­dir. Yani bir nevi otorite degi§ikligi ya§adlk. Kamusal ya da pratik bo­yutta bu otorite siyaset olurken; zihinsel boyutta geleneksel degerlerin yerini modern 'gereldilikler' alch.

Kamusal alandaki degi§imlerin gerek<;elerini ve yoniinii anlamak ic;in Ti.irkiye'nin kamusal alarurun tarihine balonak gerekiyor. Bilindigi iizere Ti.irkiye Cumhuriyeti bir ulus devlet ideolojisi olarak sekiilerizm ve milliyetc;ilik temelleri i.izerine kuruldu. 31 Bu si.ire<;te devlet ba§ta egitim ve bi.irokrasi olmak iizere sahip oldugu tiim imkan ve ara<;Iarla bu ilkelere dayali milli bir kimlik olu§turma amaa giittii. Uygulad1gi sekiilerizm politikalanyla toplumun tamarmru donii§tiiremedi belki ama donii§tiirdiigu kesimi alenen kayirarak onlann gii<; ve iktidar sahi­bi olrnalanru sagladi. Cumhuriyet kendi seki.iler se<;kinlerinin yanmda seki.iler mekanlar da yaratrm§tl. Ordu, merkezi bi.irokrasi, resmi medya, iiniversiteler ve hatta eglence ve tatil mekaruan sekiller kesime tahsis edilmi§ goriintiisii veriyordu. Sekiiler kesim, devlet eliyle 6riilen fiziksel ve psil<0lojik duvarlarla bu mekanlara sorunsuz bir §ekilde hakim oldu. Ancak 80 sonras1 geli§meler dengeleri degi§ti.rdi. Karnusal alan her kesimden halka a<;ildi ve giderek devletten ozerkle§ti. Ekonomik ve siyasal geli§meler devletin ve devlet eliyle biiyiiti.ilen sekiiler kesirnin tekelini krrdi ve imtiyazlanrun sorgulanmasma yol ac;u. 1950'lerde c;ok partili doneme gec;i§le birlikte siyasal hayatm 6nemli bir par<;as1 haline gelen dindarlar, 1980'lerden sonra dii§i.ince alamnda, ekonomik ve sosyal hayatta da gozi.ikmeye ba§ladilar. Kamusal alanda ba§artl1 hirer aktor haline geldiler.

i§te dindarlann mahremiyet algtlar1m temelden doni.i§tiiren asd unsurlann, kamusal alana a<;1llrken ya§adlklan adaptasyon siirecinde aranmas1 gerektigini dii§iini.iyoruz. Modem toplumun en onemli gos­tergelerinden biri i§ boliimiidi.ir. i§ bohimii gerc;ekle§irken de kurumsal kurallar esas alinrr. Ti.irkiye'de kamusal alan bilyiik ol<;iide sekiilerdir ve bir ideoloji olarak seki.ilerizm i§levini hala devam ettirmektedir. Dindar kesim i<;in de boyle oldu. Dindarlar, seki.iler zihin ve kurumlar tarafm­dan dizayn edilen, yiiri.itiilen kamusal alana dahil olurken, onun kural­lanna uymaktan ba§ka c;areleri yoktu. Ozellikle modern siyasetin gerek-

30 Mustapha Khayati, 'E.~ir 1\llnmt~ Sozdikler', <;:eviren: Nurdan Giirbilek, Defter, Sa}'! 4, s. 59. 31 Gole, Sekiiler ve Dinsel , s. 86

------ OROU 0NiVERSiTESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 - ---- -

279

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAlllAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

leri geleneksel mahremiyeti harcadI. Cumhuriyetin ilk yillannda §apka takmamak i<;in direnenler olmu§, ancak Demirel'in etkisiyle bu direni§te kmlmalar ya§arunI§tI. Benzerini bugtin de ya§1yoruz. Normalde mah­rern saytlan ve bir ba§kas1 tarafmdan yaplldtgmda ele§tiri alan unsurlar dindar siyasetc;ilerin eliyle degi§tirildiginde hemen bir izah bulunuyor. Hatta yorurnlar bazen smrrlan bile zorlayabiliyor. 32

6te yandan bir §ey kamusal alana c;ikarken sahiciligini yitirir. Ka­musal alan bizim gerc;ek irademiz d1§mdaki bir zorunluluga, hatta baz1 durumlarda katlanmam1z gereken gorevler alanma i§aret eder. Burada yaptiklarmuz belli roller ic;inde davranmayi, yani bir bakuna gerc;ek yi.iztimtizti saklamayi gerektirebiliyor. Dindarlar soz konusu oldugunda bu durum daha da dramatik bir hal abyor, zira bizde kamusal alan notr degildir; bir rengi, dinin ve gelenegin verdiginin tam kaq1smda duran kimligi, i.istelik yaptmm gticti vard1r. Kamusal alanda gorev tistlenme soz konusu oldugunda dindarlann ozel hayatlan daha da kurcaland1. <;tinki.i dindarlarm kamusal alandaki me§ruiyetleri, o alana kabul edil­meleri bir bakima ozel hayatlan tizerinden saglandt.33 ilginc; bir denet-

280 leme mekanizmas1 i§ledi ve normalle§me ad.I altmda baz1 degerlerden vazgec;ilmesi istendi. Bu alana girmek isteyen dindarlar, tlpkt uzay ara­cmm yi.ikseldikc;e modi.it brrakmas1 gibi, baz1 degerleri atJnal< zorunda kaldi. Normalde ba§6rti.isi.i takan harumlann mecliste, resmi davetlerde, torenlerde bundan vazgec;mesi, ozel hayatlannda uzak durduklan hal­de resmi ortamlarda tokala§malar1, bir donem erkeklerin sakaldan uzak durmalan bu vazge<;i§lere ornektir.

ilk zamanlarda kitleleri tirkiitmemek, sekiller elitlerden 'mi.irteci degildir' beratJ.m almak ic;in yaptlan, rne§ru gormeyip yapmaya mecbur kald1gim1z ornekleri a\:1klamak i<;in ba§vurabilecegimiz c;e§itli kavrarn­sal arac;lar var. Bunlardan ilki Michel de Certau'nun Giindelik Hayatm Ke§fi adh kitabmda zayiflarm sanat1 olarak adlandrrd1gi taktik kavraml. Certau kitabmda otorite tarafmdan dayattlan her tiirlii baslamn, o bas­klya maruz kalan ki§iler tarafmdan oldugu gibi mi yoksa donii~ttiriile­rek mi uyguland18"tru tarn~rr. Certau'ya gore otorite strateji belirler ve faillerin bu stratejilere dogal olarak uymalar1m bekler. Peki, otoritenin bu beklentisine failler nastl kar§ilik verir? Certau'ya gore gtindelik ba­yann uygulayicllan otoritenin stratejileri kar§1smda pasif, savunmas1z degildirler; kendilerince direni§leri, geli~tirdikleri bir 'taktik'leri vardrr.

32 Dindar kesimin saygi duydugu kadm yazarlardan Emine $enlikoglu, e§i AK Parti'den milletvekili olunca ~r§abru ~lkanp dopiyes etek giyen bir arkada~llll ele§tirdigi bir TV ko­nu~masmda, iki First Lady'nin loyafederindeki de~imlerden ~ikayet ederken 'belki onlar da ilziilerek yap1yorlardu' diyor. hrtps://www.youtube.com/watch?v=FDgaCxDHIRO

33 Fauna Karab1y1k Barbarosoglu, §ov ve Mahrem, Tim~ Yay, istanbu1; 2006, s. 153-157.

- ------ OROU ONIVfRSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27·29 MART 2015 - - ----

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIVET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

Taktik zaYJfm sanatidrr.34 <;iinki.i otoritenin major rasyonel stratejileri kar~1smda takmabilecegi ve kendini savunabilecegi tek yontemdir. Tak­tik kavrami i<;inde bulundugumuz ko~ullar1 iyi kar§Ihyor. Modernite, otorite-iktidar konumunda olarak bize baz1 dayatmalar yap1yor ve biz de kendimizce geli§tirdigimiz taktiklerle bunu a~rnaya <;ah~1yoruz. Bu da normalde rnahrem kabul ettiklerirnizden tavizler vererek ger<;ekle§i­yor. Ozellli<le siyasi alanda buna dair pek <;ok omek g0rrnekteyiz. Bir diger kavrarn Dernet Liiktislti'ntin gen<;lik tizerine yapagi <;ah~malara dayanarak kulland1gi 'zoraki konforrnizm'.35 Li.ikiishi'niin gen<;lerin ba§ka <;areleri olmadiklan i<;in yaprnak zorunda kaldtl<lan dururnlan ifade etmek i<;in kulland1gi kavram, dindarlann ozellikle kamusal­siyasal alandaki yerini gostermede olduk<;a faydalidrr. Ba~ka <;arerniz yok, uyumlu olmak zorundayiz. Yoksa di§lamyoruz.

Uyurn ve adaptasyon adma mahrern sayd1gimiz ~eylerden vazge<;­me sadece siyaset alaruyla da Slilllli kalrnadi. Giindelik hayatiIDlzda bunun pek <;ok orneklerine rastlamaktayiz. 6rnegin artlk eskisi gibi sert faiz tartt§malanna girmiyoruz. Modern tiiketim stratejileri her tiirlii dini degeri rahat<;a ticari meta haline donti§tiirebiliyor. 36 islarni medya ise ba§h ba§ma bir turnusol kagid1 ~levi gormektedir. <;ocuklugumda evimize giren dindar gazetelerde futbolculann giydikleri §Ort nedeniyle ac;ik kalan bacaklannda, diz tistii k1S1mlanrun iizerlerinin c;izilrni§ ol­duklanru haurhyorum. Banka reklamlarma ise rastlamak rniimkiin de­gildi. Bugiin islami medyada ayru hassasiyetin bulundugunu soylernek pek miirnkiin degildir. Sosyal medyada payla§ilan resimler ise dindar kesirnin mahrerniyet algi ve pratiklerinin geldigi noktayi iyi ozetliyor.

Zihinsel a<;1dan degi~im ise modemite algilamruzda ya§and1. Mo­dernite, bugiin dindarlann zihninde 80 oncesindeki kadar negatif, uzak durulas1 bir ~ey degildir. Dindar kesirnin konu§malannda bu degi§irnin 'itiraflarllli' rahathkla goriirtiz.37 Bunda dindarlarm ya~ad1klar1 tecriibe­ler kadar, modernitenin gec;irdigi donii§iirnler de elbette etkili oldu. Kemalist modemle§me di§layicr bir karaktere sahipti. Post modernite ise uzla§mac1drr. ilki dindarlara, hatta Kiirt,Alevi, Marksist vs. kendisi gibi olmayan herkese 'bana yakla§ma' diyordu, digeri ise 'gel ama be­rrim ko§ullanrnla' demektedir. Bu davet kar§1hks1z kalamadi.

34 Michel De Certeau, Giindelik Hayatm Keifi, <;ev. Lale Arslan Ozcan, Dost Kitabevi, Ankara, 2009, s. 114.

35 Liikiislii, Tiirkiye'de Genflik Miti 1980 Sonrasi Tiirkiye Gens:liffe, s. 192. 36 En son ve biraz ui; omek 'kabir az.abmdan koruyan kefen';

http://v-.'ww.milliyet.com.cr/ cubbeli ·nin-yakmayan-kefen--gundem-2013114/ 37 Omek itiraflar i<;in bkz. http://www.radikal.eom.cr/haber.php?habemo=107171

--- --- OROU ONIVERSITESI ILAHiVAT FAK0 LTESI / 27-29 MART 2015 ------ -

281

282

---- OiN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

Kadm erkek rollerinde degi§imler ya~and1 ve bunlann da mahre­miyet algtlanm1za etkileri oldu. islam cinsler aras1 ili§kilerde kadm1 dogrudan kts1tlamaktan c;ok kadm erkek birlikteligini duzenler. 38 Ka­dtnlann <;~ma hayatmda, daha dogrusu kamusal alanda daha gori.i­ni.ir hale gelmesi mahrem algtlanmlZln sm1rlanru yeniden c;izdi, c;izmek zorunda brrakn. Kadm ve erkek arasmda maddi manevi slillflqnn yok edildigi bir donemden gec;iyoruz. Arttk dindar gen9er arasmda bile dokunma, konu§ma, §akala~ma hususundaki hassasiyetler eskisi gibi degildir. Bu hususta islami hareketlerin bi.iytik payi vardir. Pek c;ok dini hareket kadmm geleneksel roller ic;erisinde kalmaslill, evinde durmas1-ru yeterli gormemekte ve ona d1~anda aktif roller vermektedir. Kadmm ev d1~mda toplumsal kimlik kazanabilmesi -belli meslekler bir kenara biraktlirsa- cinsel kimliginden annmas1yla mumkundur.39 Bu da oku­mu§luk, meslek sahibi olma, i.iretime katkt saglama gibi kamusal alanda itiban olan ~eylerle saglanabiliyor. Yani kadm kamusal alanda yiiksele­bilmek i<;in gelenekse} erkek rollerini, degerlerini benimsemek zorunda kaliyor. -Ostiine ek ytikler biniyor. Barbarosoglu'nun ifadesiyle erkek eksilte eksilte, kadm arttrra artt1ra sosyalle§iyor.40 Gelenek kadmm an­neligini onemserken; modernite c;ah§mas1ru, kariyer yapmas1m, gi.izellik ve bak:imma dikkat etmesini, rahatc;a seyahat etmesini vs. one c;tkan­yor. Yani modernitenin ve gelenegin kadma bi<;tigi roller c;ati§1yor. Pi­yasa ekonomisi sisteminde modernite bask.m geliyor, gelenegin yiicelt­tigi degerler onemsiz hale geliyor.

1980 sonras1 toplumda z1tliklann ya§andigmdan, hatta zirve yapn­gmdan bahsetmi~tik. Dindarlar da bundan nasibini ald1. Tesettiir mo­das1 gibi, (tesetttir ve moda degil) normalde bir arada kullarulmas1 dti~tiniilemeyecek kavrarnlar amk birlikte kullamlabiliyor. Tesetti.ir bir §eyleri ortrneyi, gizlemeyi; moda ise if§a etrneyi, gostermeyi ifade edi­yor. Bu iki zit kavrarrun bile§mesiyle olu§an bu yeni kelimede tesettiire mi yoksa modaya ill ait i~erik daha baskmd1r ona bakmak lazrm. Sade­ce bu ornek bile bize mahremiyetin, en azmdan kadmm ozel alaruna ait kismlillil, 'modern gereklilikler' kar§1smda nastl donu~i.ime ugrad1gnu gosteriyor. brnekleri c;ogaltabiliriz, mesela ramazan eglencesi. Rama­zanda i.istelik teravih vaktinde, Sultanahmet ya da Eyi.ip gibi tarihi ca­milerin d1§mm ir;erisinden daha kalabahk oldugunu gormekteyiz. Bu­gi.in c;ogu, dindar ki§ilerce yonetilen belediyeler tarafmdan dtizenlenen ramazan §enliklerinin Ramazan'a rm yoksa ti.iketim endi.istrisine mi hizmet ettigi tartl~mahdir.

38 Gole, Modem Mahrem, s. J 01. 39 Cole, Modem Mahrem, s. 108. <1-0 Barbarosoglu, $av ve Mahrem, s. 174.

- ----- ORDU 0NiVERSITESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27·29 MART 2015 - ---- -

---- DIN, GELENEK VE AHlAK BAClAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ---

80 ve 90'lara damgaslill vuran ve geleneksel mahremiyet anlayi§la­nnuz1 onemseyen, savunan kadm dergilerin etkin konumlanru kaybet­meleri otorite degi§ikligini anlamada onernli bir gostergedir. Bugtin en etkili islami kadm dergileri denince aruk Kadm ve Aile, Mektup gibi miitevazi muhafazakar dergilerden ziyade; Ala, Aysha, Hesna gibi tiike­timi ve gosteri§i one ~karan dergiler akla gelmektedir.

Sonsoz Yerine

Bireyin zihin dilnyas1 i9flde bulundugu toplumdan bagnns1z degil­dir. Tilrkiye'de toplurnun tarihi bir baknna modernle§menin de tarihi­dir. Moderniteye dair algi, soylem ve pratiklerirnizin tarihi silre~ i~eri­sinde nasil degi§ip donil§tilgilnii tespit etmek, toplumsal donii§ilmiiziin hangi yonde ilerledigini ve ilerleyecegini tahmin etrnemizi kolayla§tmr. Bu tespitlerden hareketle mahremiyet algi ve pratiklerirnizin de rno­derniteye bagh olarak donil§i.irne ugramakta oldugunu dii§ilnebiliriz.

Bu ~er~eveden baktldigmda gilniimiizde mahremiyetin biri yap1sal; digeri, konjokti.irel olrnak iki iizere iki ternel problemle kar§t kaq1ya oldugunu dii§i.inilyoruz. Yap1sal sorun mahremiyetin dogas1 ile ilgilidir. ilk ki.s1mda ge~en orneklerden anla§llacag1 iizere rnahrem ilretilen bir §eyden ziyade; korunan, korunma altmda tutulrnas1 gereken bir §eydir. Bugiln dini a~dan mahrem olarak kabul ettigimiz degerlerin hi~ birinin bu yiizyilda ilretilmemi~ olmas1 bunu gostermektedir. Bu ozelligi mah­rerni modernite kaq1smda savunmas1z ktl1yor. Mahremiyete ili§kin ge­leneksel degerler tilkeniyorken yerine yenileri iiretilemiyor. Dolayis1yla savunma refleksiyle hareket etrnek zorunda kaliyoruz. Bu tilr bir sa­vunma yakla§1m1 yenilerinin iiretilmesine engel oldugu gibi, form'a a§m vurgu yapdmasma neden oluyor. Oysa oz ve ozellikle fonksiyon olmadan, uzun vadede, formun da dayanmas1 ~ok zordur. Mahremi, bizatihi kendisi ilzerinden degil, fonksiyonlan iizerinden tekrar giin­demirnize ta§1manm daha faydah olacagmi dil§i.iniiyoruz.

Konjoktilrel durum ise dindarlarm, giinilrnilzi.in hakim paradigma­s1, otoritesi kapitalist sistem kaq1smdaki ~aresizliginden kaynaklamyor. Piyasa ekonomisi dindarlara yeni, geni§ hareket sahalan a~n elbette, ancak onlan , yeni bir kliltilr kazandrrarak kendi kurallar1yla hareket etmek zorunda brrakttgi diinyasma soktu. Kapitalist sistem, tiim diinyayi donii§tiirdiigu gibi, islami kurumlar1, ahlfil< ve es­tetik anlayi~lanru, tiiketim diinyasmm bir par~as1 yapmak i~n fazlas1yla gii~iidiir. Dolayisiyla islami ya§am bi-rimi ve tabi ki mahremiyet algtlarumz i-rffi dogrudan bir tehdit olu§turmaktadtr. Iaasik modernizm geleneksel dini deger­leri ve mahremi dt§layarak yok etme, degersizle~tirme stra-

- ---- - OROU ONIVERSITESi ilAHIYAT FAKULTESI / 27·29 MART 2015 - --- - -

283

284

---- DIN, GElENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU

tejisi giiderken; tiiketim stratejilerinin de destekledigi post modernizm ise onu i~ine ~ekerek donii~tiirmektedir. Dindar kesimde ilkine kar~1 goreli de olsa bir diren~ soz konusu olmu~tu; omegin ~OCuklarlDllZl laik egitim sisteminden uzak tutmaya ~~mq, bazt sekiller alanlara girme~tik. Arna 80 sonras1 geli~meler artlk buna imkan tanlDllyor. Da­has1, art1k modernite kamusal alanla smuli degildir; modern ileti§iJn ara~lan sayesinde ozel alanlara girmenin yollanm bulmu§tur. Baz1 '§ilpheli' alanlardan uzak durmak yeterli olmuyor. Ornegin kadm <;ah§­mayip evde kalsa, sadece <;ocuklan ile me§gul olsa da, artik o eski ka­dm olamamaktadrr. i~in daha kotii taraft, dindar kesin1 bu yeni halinden pek de §ikayet<;i goziikmemektedir. i§ler yolunda giderken kimse 'esasli' sorgulamalara ihtiya<; duymaz. Kisacas1 ya§ad1k1anm1z geleneksel mahremiyet algi ve pratiklerimizin korunmas1 hususunda pek iirnit vermemektedir. Mahremiyetin yeniden iiretilmesinde aktor olamayip savunmac1 pozisyonda kalarak korumaya ~ah~tlguruz siirece de sorun devam edecek gibi goriinmek­tedk.

Alan F. Westin, Privacy and Freedom, Atheneum, New York, 1967. Atilla Yayla, 'Piyasa Ekonomisi: Medeniyetimizin iktisadi Temelleri', Piya.sa Medeniyeti i~nde,

Derleyen: Atilla Yayla, Liberte Yaymlan, Ankara, 2004. Demet Liiki.islii, Tiirkiye'de Gen~lik Miti, 1980 Sonra.st 1'iirkiye Geni;ligi, ileti~im Yay, istanbul,

2009. Erhan Arda, Ekonomi Soz!ilgii, Alfa Bas1m Yaym Dag1om, istanbul, 2002. Faona Karabr}'Ik Barbarosoglu, $ov ve Mahrem, Tima~ Yay, Istanbul, 2006. Hasan Biilent, Kahraman, Postmodernite ile Modemite Ara.stnda Tiirkiye, Agora kitaphg1, istan­

bul, 2007. Isaiah Berlin, 'iki Ozgiirliik Kavranu', c;ev. Mustafa Erdogan, Liberal Dii§iince, Sayi 45-46,

2007. ismail Parlaor, Osmanll Ti.irkp?Si Sozli.igii, Yargi Yaymevi, Ankara 2006. Michel De Certeau, Gi.indelik Hayann Keefi, <;ev. Lale Arslan Ozcan, Dost Kitabevi, Ankara

2009. Mustafa Acar, 'Serbest Ticaret, Ekonomik Ozgiirliikler ve Refah', Bilig, Bahar, 2010, sayi, 53. M. Sair, Ozervarlt, $iar Maddesi, DiA, cilt 39. Mustapha Khayati, 'Esir Almnu~ Sozdlkler', <;eviren: Nurdan Giirbilek, Defter, Sayi 4, 1988. Nalan <;elikoglu, Mahremiyet, Ki§iye Ait 6zel alan Tar~malan, iskenderiye Yay, istanbul,

2008. NilOfer Gole, Melez Desenler, isfom ve Modernlik Ozerine, Meris Yay, isranbul, 2011. NilOfer GO!e, Modem Mahrem, Medeniyet ve Ortiinme, Metis Yay, istanbul 2010. Nurdan Gi.irbilek, Vitrinde Y~amak 1980'lerin Ki.ilt:ilrel iklimi, Mctis Yay, istanbul, 1993. Norman Barry, 'Piyasa', c;eviren: Atilla Yayla, Piya.sa Medeniyeti i9nde, Derleyen, Atilla Yayla,

Liberte Yay., Ankara, 2004. Patrick Haenni, Piyasa islamr, jslam Suretinde Neoliberalizm, <;eviren: Lcvent Onsaldt, Ozgilr

Oniversite Kitapltgi, istanbul, 2011. Rand Ayn, 'Kapitalizm Nedir?' Liberal Di.i§i.ince Dergisi, Ki~, 2005.

------- ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

DiN, GELENEK VE AHLAK 8AGLAMINDA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU

Sevgi Kesim Giiven, 'Gozetim Toplumu Olma Siirecinde Mahrerniyet Yoksunlugu', Folk-lor/Edebiyat, c. 14, sayi 56.

~erif Mardin, jdeoloji, ileti§im Yay, istanbul, 2013. Tiirkfe Bilim Terimleri SozWgu, TUBA, Ankara, 2011. Tayfun Atay, Din Hayattan qtkar, Antropolojik Denemeler, ileti§im Yay, istanbul, 2004. Thomas Hobbes, Leviathan, <;ev. Semih Lim, Yap1 Kredi Yaymlan, istanbul, 1993.

------ -- ORDU ONiVERSITESI iLAHiYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015 --------

285