ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

/

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

I

Editorler

Yawz Unal Yusuf Bahri Gtindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

Ozet

MAHR~MiYET, iFFET ve HAYA iLi~KiSi

HOsamettin ERDEM*

Mahremiyet, iffet ve haya ili§kisi ba§h8Jru ta§iyan bu tebligimizde esas olarak mahre­miyetle iffet vc haya arasmda oncelikle bir ili§ki var m1 bunu sorgulad1k; daha sonra da iffet ile haya arasmda bir ili§kinin olup olmad1g1.m sorgulamaya ~1§nk.

Bilindigi gibi ' mahrem, haram kokiinden gelen ve men etmek, yasaklamak, haram lulmak anlamlanna gelir. Buradan gelen mahremiyet de yasakhll.k halini ifade eder. Mahremiyet s11Urlan i9ndc §U iic; hususu zikretmck miimki.indiir: 1. Nikfilu di.i~meyen, evlenilmesi islarn ac;1smdan haram ve yasak olan yakm akrabalar. 2. Gizli s1rlara valof olma vc ba§kalanna soylememe, 3. Herkese at;tlmayan ve soylenmeyen baZJ haller.

Yine mabremiyct, insarun viicudunda balulmas1, dokunulmas1 ve konu§ulmas1 haram, yasak olan yerleri ifade etmek ic;in de kullamlmaktadrr.

iffet ise haram ve koti.i §eylerdcn kac;mma, temiz olma ve temiz bir hayac ya~ama gibi an1an1larda kullanillr. iffet, Nefsin Kuvvetlerinden '~ehvet Giici\"nlin ideal orta ha­lidir. Nefsin koti.iliiklerden ve haramdan korunmasllllll en onemli yolu iffetli olmakor. iffetin onemli lasunlanndan birisi de hayadrr.

Haya, utanma, s11alma, hicap, ar, namus manalarma gelir. Hayarun; alul ve dine, me­deru ve insaru kanuna ters her c;e§it kabahatten nefsin utanmas1 ve salurnnas1 gibi bir anlarru daha vardir. Bu iic; kavramm da bir biriyle c;ok yakm ili~kisi oldugu gori.ilmek­tedir. Her iic;ii de insan.i haramdan ve koti.i §Cylerden sakmdl.rmak ve iyi olanlara yon­lenclirmek gibi bir i§levi iistlenmi§lerdir. Bu nedenle, iffet ve haya, insaru a9-1< ve gizli koti.iliik i§lemekten al.Jkoyan, hayir ve iyilige sevk eden giizel haslet ve faziletlerden­dir. Bu degerlerin oziinde her c;~it baramdan salunmak ve mahrem olanlara kar§1 ge­rcken tirizlik ve saygryi gostermek vardrr.

Anahtar Kelimeler: : Haram, Mahrem, Mahremiyet, iffet, Haya

"The Relationship Between Mahremiyet / Prohibition, Iffet I Chastity And Haya / Modesty"

Abstract

In this paper entitled "Mahremiyet I Prohibition, Iffet I Chastity and Haya I Modesty", we first analyzed if there is a relationship between mahremiyet on the one hand and

• Prof. Dr., Necmettin Erbakan Universites~ ilahiyat Fakiiltesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bo­liimi.i, Din FeJsefesi 6~etim Uyesi, husameddi.nerdcm@hoanail.com

54

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU

iffet and haya on the other, and then analyzed if there is a relationship between iffet and haya.

As is known, the Arabic word mahrem is derived from the root haram, meaning pro­hibired and forbidden. Thus mahremiyet means the state of prohibition. One can men­tion the following three points within the limits of mahremiyet: 1) Close relatives who cannot marry each other. 2) Confidentiality. 3) Privacy. Again the tenn mahremiyet refers to the parts of human body that are prohibited ro look at, touch and speak about, i.e., the privates.

Jffet or chastity is employed to refer to avoiding what is impermissible and evil, being pure and leading a pure life. lffet is the golden middle state of the soul's concupiscent power. The most important way for the soul to keep away from evil and impermissi­ble chings is being chaste. Haya or modesty is one of the most important elements of chastity.

The Arabic word haya means modesty, shyness, embarassment and chastity. It also means shying away from anything that is against reason, religion and law. It is clear that these three concepts are closely interrelated. They aim at keeping the human be­ings from unlawful and bad things and they lead to good things. Therefore, iffet and haya are two of the good virtues. What inheres in these values is the sense of keeping away from any kind of unlawful things and carefully observing the prohibitions

Keywords: Islamic morality, privacy, chastity, modesty.

Giri~:

Teblig ba~hgm11z1 meydana getiren ti<; temel kavram vard1r. Bun­lardan biri "mahremiyet'', diger i.kisi de "iffet'' ve "haya"d1r. Biz once­likle mahremiyet kavram1 ilzerirlde, daha sonra da iffet ve haya kav­ramlan tizerinde durarak aym zamanda bunlar arasmdaki ili~kileri sorgulamaya <;al1~acag1z.

1. Mahremiyet:

Bilindigi gibi "mahrem'', "harame" kokilnden/mastanndan gelen bir kavramdir. "Haram'', bir ~eyden men etmek, yasaklanffil~ olmak; <linen dogru gortilmeyen, ho~ kaqtlanmayan ve yasak olan §eydir. Ha­ram olan ~eye, "mahrem"; yasak.hhk haline de "mahremiyet" denir. Yani mahremiyet gizli olma durumu, gizlilik; bir kimsenin ozel ya~am1drr. Bu nedenle 1stdahl manada saygiya ve gizlenmeye deger §eyler, kendi­leriyle evlenilroesi haram olan yakm hmm ve akraba, islam Dininin kendileriyle evlenilmesini yasakladtgi belli stlui.yeti ifade eden bir ftluh terirnidir .1

1 A.J. Wensinck, el- Mu'cemu7- mufehres Li elfazi'l- hadisi'n- nebevi, I-VU, Leiden 1936-1969, "hrm" maddesi,

- - - ---- ORDU ONiVERSiTESI )LAHiYAT FAK0LTESi / 27-29 MART 2015 - - - - ---

---- DIN, GELENEK VE AHi.AK BAGI.AMI NOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU - - -

Mahrern ve rnahrerniyet ifadeleri, dini hi.ikfunlerle ilgili yasak olan hernen hernen her §ey ve her yer i<;in kullamhr. Ancak bunlann genel olarak §U i.i<; ba§hk altmda toplandiguu gormek mi.irnki.indi.ir:

1. Nikwu d~meyen, evlenilmesi islam as=astndan haram ve yasak olan yakm akrabalar.

Yi.ice Yaratic1 Kuran'da Nisa Si.iresi 4/ 23. cti ayette bu gibi mahrem olanlar1 siralamaktadrr. Mahremiyet daha ziyade burada kendileriyle ebediyen evlenilmesi yasak olan akrabalar i<;in "evlilik yasag1" olarak kullarulmaktadrr.

Haram, mahrem ve mahremiyet terimleri, dini hi.iki.imlerle ilgili ya­sak olan her §ey i<;in genel olarak kullaruld1g1 halde, mahrem ve mah­remiyet terimleri, daha ziyade Aile Hukuku'nda ozel bir kullarurru ifade etmektedir. Mahrem kelimesi, neredeyse sadece evlenilmeleri ebediyen haram olan yakm akrabalar i<;in kullaruhr olmu§tur. Bu yakm akrabalar arasmdaki ebedi evlilik yasagma da "mahremiyet" ismi verilmi§tir. Bu­nun z1dd1 olan "namahrern" ise ebedi evlilik yasagi bulunmayan kadm­lar ve erkekler i<;in kullarulmakta.drr.

2 . Gizli sirlara vakif olma ve b(lfkalartna soylememe.

Mahremiyet kavrami, insanm bilgi olarak gizledigi s1rlan, vi.icudu, ozel gori.ilmemesi ve konu§ulmamas1 gereken yerleri i<;in de kullarulir. Bu haliyle mahrerniyet, insan vi.icudundan bakilmas1, dokunulmas1 ve hal<l<J.nda komt§ulmas1 haram olan yerleriyle ilgili bir <;e§it dokunulmaz­hgmi meydana getirir.

Mesela, bir Mi.isliiman i<;in ya§ad1gi ev, ba§kalarmm serbest<;e girip­<;1kamayacagi, i<;inde olanlara muttali olmamas1 gereken "mahrem" bir mekandrr. Bu nedenle islam'da eve "harem" denrni§tir. Buna binaen Hz. Peygarnber (sav), ba~kalannm evine (mahremiyet sahasma) izinsiz girmeyi, onlan dinlemeyi ve ba§kalannm ozel hallerine, sirlanna vak.lf olmayi yasaklam1~ur. 2

3. Herkese as=tlmayan ve soylenmeyen haller.

Bu manada mahremiyet, ki§ilere, ailelere, hatta i.immetlere mahsus "harem"lerin, yani yabanc1lara kapali olan ozel yerlerin, alanlarm do­kunulmazhgidir. Mesela Mekke ve Medine belirli smirlar dahilinde Mi.isltimanlann harernidir. Gayr-i Mi.islimler oraya giremez. Yahut bir

2 Bkz. Nur, 24/ 27; Hiicurat, 49/ 12; Bakara 2/189

------ ORDU ONIVERSITESi iLAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 - --- --

SS

---- DIN, GElfNEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

ev, o evde mukim olan ailenin haremidir. Evin rnahremi olmayanlar, yarn namahremler o eve izinsiz giremezler. 3

Mahremiyet ifadesi, insamn viicudunda balalmas1, dokunulmas1 ve konu§ulmas1 haram, yasak olan yerleri ifade etmek i<;in de kullarulmak­tadrr. Nur silresirun 24/ 30. ve 31. ci ayetlerinde kadm ve erkegin her ikisinin de mahrem yerlerini korumalan emredilrnektedir. Zira mahrem yerleri korumamak ve te§hircilik yanli§ davraru§lara kap1 aralar. Bu husus, sadece kadmlar a<;1smdan di.i§tintilmemeli, aym §ekilde erkekler de mahrem yerlerini te§hir etmekten ka<;mmahdrr. Hz. Peygamber (sav)'den gelen rivayetlerde; "Kadm kadmla, erkek erkekle miiba§erette buiunrnasm" 11Kadm kadma [bir ortiini.in altmda] miiba§eret etmemeli­dir, onu tutup kocasma tasvir eder de adam onu gormi.i§ gibi oJur."4

"Erkek, erkegin ve kadm, kadmm avret/mahrem yerine bakmas1 helal -0lmaz."5 buyrulur. Bu hadislerde erkegin, erkegin avretine, kadmm da kadmrn avretine bakmasmm haram oldugu anlatilmaktadrr. Bu ihtilaf edilmeyen bir husustur. Yine erkegin kadmm avretine, kadmm da er­kegin avretine bakmas1 icma'en haramdrr. Kan-kocanm durumu bunun

56 d1§mdadrr.6 Allah'm ozellikle kadmlardan siislerini gizleme ve koruma­larlill istemesi, kadmlann erkeklere gore daha <;ekici ve cazibeli yara­nlmasmdan kaynaklanrr. Yiice Peygamber: "Benden sonra, erkeklere, kadinlardan daha zararb bir smanrna/fitne nederu b1ralanadlffi"7 buyu­rarak dikkatleri bu konuya <;ekmi§tir.

Aynca insarun ozeli, cinsel konulardaki gizliligi de bu kelimelerle anlanlmaktadrr. Buna bir <;e§it cinsel dokunulmazhk da denebilir. Avret yeri viicudurnuzun a<;tlmas1 haram olan ve ortiilmesi farz olan klSlm­lardrr. Bu; Hz. Peygamber tarafmdan erkekler i<;in "gobegi ile diz kapa­g1 aras1;"8 kadmlar i<;in ise elleli, yi.izleri ve ayaklan haricinde kalan yerler olarak belirlenmi§tir.9 Bu gizlenmesi gereken yerlere ayn1 za­manda "mahrem yerler" de denir. Mahrern yerleri, oralara bakmas1 ve dokunmas1 haram olan kimselere kar§1 korurnak ve ortmek zorundayiz. <;iinkii bu rnahrem yerleri bizim a<;marniz haramdrr; ba§kalarmm da bakmas1 ve dokunmas1 haramdrr.10 Bu nedenle islam Dini, duygulann

3 Nur 24/27, 59; Buhilrl, isti'zan 11, 13; Muslim, Edeb 33-37, 41. Aynca bkz. Eb1'.I Davud, Edeb 127, 130; Tirmizi, isti'zan 3, 17; ibni Mace, Edeb 17

4 Ebu Davud, Nikah 44; Tinnizi, Edeb 38; Buharl, Nikah 118 5 Hindi, Kenzu'l- Ummal, en- Nazar, Ha. No:l3052, c.V, s.325 6 ibrahim Canan, Kiiriib-i Sitte Terciime ve $erhi, Aki;ag Yay, Ankara 1989. Hadis No: 5723,

C. 16, SS. 84·85 7 Buhari, Nikah 17; Muslim, Zikir, 97-98; Tiralizi, Edep 31; ibni Mace, Fiten 31 8 Ahmed b. Hanbel, Il/187 9 Nur 24/31; Ebu Davud, Libas, 31 10 Nilr 24/30-31

- ----- ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAK0LTESi I 27-29 MART 2015 -------

DIN, GELENEK VE AHIAK BA~IAMINDA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOZYUMU - ---

temizligini gideren, cinsel arzulan azdiran, zinaya kap1 aralayan bak.I§­lan haram lalnu§trr. Zira ahlak di§1 ili§kiler oncelikle nazarla ba§lar; daha soma tebessfun, selamla§ma, tokala§ma, muhabbet derken bu­lu§malara, sonrasmda ise zinaya kadar si.iri.ip gider. Goz, kalbin ana giri§i, kalp de bi.itiin organlann yonetim merkezidir. Duyu organlan­m1zdan, ozellikle de gozden kalbe dogrudan bir yol gider; eger bu yol­dan §ehevi duygular ve azdmci uyancrlar gelirse o zarnan insan ahlak d1§1 bir hayatm ve ili§kilerin odag1 haline gelir. <;i.inkii arzulu ve §ehvet dolu baki§lar "~eytanrn zehirli oklarmdan bir oktur."11 ve bir <;e§it kalbe ekilen §ehvet tohumlandrr. Nitekim Peygamberimiz (sav): "Gozler de zina eder; onlann zinas1 (bakilmas1 hararn olan yerlere §ehvetle) bak­maktrr."12 buyurmu§tur. Kur'an bunu: "Mi.i'min erkeklere ve hammlara soyle; gozlerini haramdan sakmsmlar ve 1rzlanrn korusunlar; bu kendi­leri i<;in daha temizdir"13 Hz. Peygamber mahreme sadece bir kere, tek bak.I§a ruhsat vernti§tir; ildnci baki§a ise izin vermemi§tir. Bu nedenle, daha once de belirttigimiz gibi; erkegin erkege, kadmm kadma §ehvetle bakrnas1 da haram kllmrru§trr . .

Tarn da O'u korunma ve bakmama noktasmda hem dini, hem 57 de ahlaki bir oneme haiz olan iki temel deger kar§lffilza 9kmaktadrr; bunlar: iffet ve hayadu.

2 . iffet:

iffet; Arap<;a'da 'affe' koki.inden tiiretilen, har;im ve kotii §eylerden ka<;mma, etegi temiz, namuslu olma, kotiili.iklerden, haramlardan sa­kmma, temiz olnia vb14 gibi anlamlarda kullamlmaktadrr.

Ahlaki;1larca, ahlaki fiillerin mei1§ei saytlan Nefsin Kuvvetlerinden "9ehvet Gi.ici.i"ni.in ideal orta hali olaral< vaslflandinlan iffet; Allah'rn yasaklad1g1 §eylerden nefsi alikoymak, haramdan uzak durmak, helal ve gi.izel olmayan soz ve davram~lardan sakmrnak, haya ve edep daire­sinde kalmak, ahlald degerlere bagll bulunmak, yeme, i<;me, cins1 ili§ki ve giyimde akll ve dinin cevaz verdigi §ekilde insanm bedenine Iaz1m olacak kadafllll kullanmas1dir15 diye tarif edilmi§tir.

11 Hakim en- Nisaburi, el- Miistedrek ale's- Sahihayn., <;ev. M. Be~ir Erarsoy, Konevi Yaymlan, 2013, 4/314; Zekuyuddun Abdu'l- Azim b. Abdii'l- Kavi Miinzirl, et-Tergib ve't-Terhtb, Mt­sir,1954, c.III, s.63; ibn Kesir, Tefsfru'l-Kar'iini'l-Azfm, M!Slr, rarihsiz, c. Ill, s.282

12 Bubar!, isti'zan 12; Muslim, Kader 20 13 Nur 24/ 30-31 14 Hiiseyin Atay, ibrahim Atay, Mustafa Atay, Araps;a-Tiirkfe Biiyiik Liigat, Ankara 1981, s. 42 15 Abdullah Beh<;et, Behfetil'l-Ahlak, istanbul, 1314, s. 58; Ali Seydi, Ahlak-1 Dini, istanbul,

1329 R. s. 121; Hiiseyin Remzi, Ahlak-1 Hamide, Istanbul, 1310 R. ss.40-43; Ali Nazima, Ta'lim-i Vildan, Istanbul, 1329 R. ss. 63 vd

ORDU ONIVERSiTESi itAHiYAT FAK0LTESi / 27-29 MART 2015 - - -----

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

iffet, ozellikle haram ~ehvetten uzakla~mayi ic;ine almaktadir. Nef­sin kotilliiklerden, haramdan korurunas1 iffet ile miimkiindiir.

islam ahlakc;1lan ac;1smdari da dort temel faziletten biri olan iffettin on iki16 ktsm1 vardir. Bu kts1mlann en ozel ve onemli olaru da iffettin kendisine bagh olarak ozel geli~tirdigi "haya"dir. ~ehvet Giiciiniin ideal ortas1 olan iffetin mahremiyetle c;ok yakrn bir ilgisinin oldugu her haliy­le a~ikardir. <;iinkii iffet, haram ~ehvetten ve dinin izin vermedigi cinsi ili~ki ve giyimden, kotii soz ve fiillerden uzakla§mayi talep ettigi ic;in c;ok ac;ik bir §ekilde bir mahremiyet alam olu~turmaktadir. Bu mahre­miyetin hem dini, hem hukuki, en onemlisi de ahlaki bir boyutu vardir. Dini, hukuki ve ahlaki boyutunda en dinamik unsur olarak kar§uruza haya c;Ikmaktadir. c;wiku hayamn; akil ve dine, mederu ve insant kanu­na ters her c;e~it kabahatten nefsin utanmas1 ve sakmmas1 gibi bir an­laffil daha vardrr.17 Aynca iffetin ktsunlarmdan olan hedy (ahlakbhk), deat (arzulan dizginleme), sabir, kanaat ve vakar da mahremiyete say­g1 ve haddi a~mamayi on goren onemli ahlakl degerlerdendir. Nefsin kotiiliiklerden ve haramdan korunmasmm en onemli yolu iffetli olmak-

58 tir. Ahlakc;tlar, iffeti; iyi ve miikemmel ahlakm esas1 ve faziletin kaynagi saymi~lard1r. Bu sebeple hakirn bir anne, klZlm evlendirirken ona: "KI­z1m sana verecegim kiymetli ziynetlerden daha c;ok iffetini korumaya onem ver; c;unkil iffet ziyneti/stisii, elmastan, inciden daha kiymetli­dir"18 ogiidiinti vermi~tir.

Yi.ice Peygamber (sav) "Kim iffetli olmak isterse, Allah onu iffetli yapar".19 Kim de " ... iffetli kalmak isterse Allah onu iffetli kilar. .. "20

buyurarak insanlann elirldekilerle yetinip sabretmeyi ogrenmeleri ve kanaatkar olmalar1m, elindekilerle yetinmenin, kanaatkarh&in da iffetin geregi olduguna ~aret etmi~tir.

Kur'an, iffet terimini iki farkh yakla~1mla ele almaktad1r. Bunlardan biri ~ehvet ac;1smdan, digeri de mal elde etme 'temelltik' ac;1smdand1r.21

16 iffetin lasunlan: 1. Haya, 2. Rlfk, 3. Hedy (ahlfil<hhk), 4. Mlisalemct (ban~lkJ.Jk), 5. Deat (arzulan dizginlemck), 6. Sabir, 7. Kanaat, 8. Vekar, 9. Vera' (sarnimi kulluk), 10. intizam, il. Hiirriyet, 12. Sehavet. Bilgi i<;in bkz. Mehmet Said, Altldk-r Hamide, istanbul, 1317, ss. 29-32; Ah met Rifat, Bergilzar-1 AhUlk, istanbul,1315, ss. 9-10; Rifat, Fezdil-i AhUik, istan­bul,1311, s. 49; A. Beh<;et, age. s. 69; Kmalizade Ali Efendi, Altlak-1Alaf, Mmr, 1248 H. I/59

17 Ali Seydi, Ahlak-1 Dini, s. 116 ta S. Hilmi, Mir'dt-1 Ahldk, s. 56 19 Ebu Davud, Zekar, 28 21J Nesai, Zekat, 89 21 Bkz. Osman Gilner, "Bir Mil'min $ian i/fef', Ye11i Omit Dergisi, }'1123, say1 90, Ekim-Kas1m­

Araltk 2010, s. 10.

- ------ ORDU ONiVERSfTESI iLAHiYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 -------

DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

~ehevi arzu ve isteklere kar§1 durma noktasmda Kur'an 6ncelikle evlenmeyi onermekte, evlenrne imkam bularnayanlara ise iffetli kalma­y1 siirdiirmelerini istemektedir. 22 iffetli kalabilmenin en onemli yolla­nndan biri olan evlenme konusunda Kur'an evlenilecek kadmlarm ve erkeklerin niteliklerini de saymaktad1r. KiJnin hangi. nitelikte kadmla ve kirnin hangi nitelikte erkekle evlenmesi gerektigini ortaya koymaktadrr. Bu ayetlerden birinde iffetliligi siirdiirmek a9-smdan evlenilecek kadm­larm; inanan, hiir ve iffetli olan, kitap ehli olanlardan yine hiir ve iffetli olan, zina etmeyen, gizli dost tuunayan kadmlar ve tabii ki erkekler olmas1 gerekir. Ancak bu niteliklere sahip kadmlar ve erkeklerle evlen­mek helaldir.23 <;unkii Cenab-1 Hak Tefila; kotii kad1nlarm, korii erkek­lere ve kotii erkeklerin de kotii kadmlara yaki§tiklarm1; yine temiz ka­dmlarm, terniz erkeklere ve temiz erkeklerin de temiz kadmlara yaki§­ttl<lar1m belirtir.24 Bu nedenle Kur'an Mtisli.iman bir erkegin mii§rik bir kadmla, Mtisliiman bir kadmm da mii§rik bir erkekle onlar Miisliiman olmadik<;a evlenmelerine izin verrnez, bunu · haram sayar25 ve bu bir mahremiyet alam olarak kar~1m1za <;1kar. Yiice Yarat1c1, mii~rik olan e§lerin, Miisliiman olam dairna ate§e <;agrrd1gm1, kendisinin ise Cermet ve magfirete davet ettigini belirtir.26 Evlenilecek olanlann nitelikleriyle 59 alakah olarak yine Kur'an; "zina eden erkek, zina eden ya da mii§rik olan bir kadmdan ba§kasuu nikfilllayamaz; zina eden kad1ru .da zina eden ya da mii§rik olan bir erkekten ba§kas1 nikahlayamaz. Bu Miirnin­lere haram kihnm1~tlr"27 buyurmaktad1r. Bu noktada mii§rik erkek ve. kadinlar, Miishiman kadm ve erkege hararn kllmmakla bir mahrerniyet alam dogrnu§tur. Sonu<;ta namuslu bir erkegin fuhu§ yaprnaya devam eden bir fahi§e kad1nla; namuslu bir kadmm da aym giinahi i§lemeye devam eden zani bir erkekle evlenmesi haramd1r. Ancak tovbe edip de inanan ve salih amel i§leyenler ba§ka. 28 Allah onlarm kotiilill<lerini iyi­liklere <;evirir. Allah i;ok bagi§layand1r ve i;ok merhamet edendir.29

iffetli kalma ve bunu siirdiirmenin bir takim yollan vardrr. 6ncelik­le §Unu belirtmekte yarar vardrr; her ne kadar iffetin &tri bir yam var ise de esas itibariyle iffet ogrenilen ve egitimle kaz1rulan istek ve ira­deyle devam ettirilen bir §eydir. iffetli kalabilrnek i<;in en onernli yol-

22 Nur 24/ 33 23 Mfilde 5/ 5 24 NfJ.r 24/ 26 25 Bakara 2/ 221 26 Bakara 2/221 27 NfJ.r 24/ 3 28 Furkan 70-71 29 Bkz. Bakara 2/ 192; Enfal 8/ 69

------- OROU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREM iYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

lardan birisi Kur'anm da belirttigi gibi evliliktir. Oruc;, namaz gibi baz1 ibadetler de bunu takip etmekte ve desteklemektedir.

Evlilik, hem insanm fltri ihtiyac;lanru, hem de soyunun temiz ve saglam yoldan gelmesini saglar. insarun dogi1§tan getirdigi §ehvet kuv­vetini, zinaya dti§rnekten ve hayvanca hal ve davTam§lardan korumak ic;in me§ru yollarla sakinle§tirmesinin yolu evliliktir. islam bilgini Sey­yid Kutup da evlilikle iffetin korunmas1 arasmda stlG. bir ili§kinin oldu­gitnu belirterek evlilik sayesinde insanlann fltri bir duygu olan cinselli­gi tatmin ettigini, bu nedenle evlilik yollarmm ac;1k tutulmas1 gerektigi­ni, bu sayede insanlatm iffetli kalacagm1 ve fah~iyata sapmayacagm1 belirtmi§tir. 30

Evliligin mahremiyeti koruma ve siirdtirme noktasmda bireysel ve . toplumsal ac;1dan birc;ok faydalan vardrr. Bunlardan baz1lanru kisaca hanrlatmakta yarar vardir:

6ncelikle evlilik insan ruhuna huzur ve stikun saglar. 31 Kalbi rahat­latir ve insam ibadete te§Vik eder; gozti haramdan korur; insamn ha-

60 rama ve zinaya meyil i§tah1m krrar. Sonw;ta evlilik sayesinde cinsel ihtiyacm helal yoldan kar§tlanmas1 saglamr. Mutedil bir yolla cinsellik, yani evlenme yoluyla helal olan e§ine yans1nlarak harama gitmenin ve gtinaha dti§menin oni.ine gec;ilmi§ olur. Bu sayede iki taraf da zinadan korunmu§ olur;32 neslini helal yoldan siirdi.irmti§ olur; ki§min gtinll.ik hayat1 di.izene girer ve toplumsal hayat teminat altma almrm§ olur. Resulullah (sav) toplumun devam1 ve diizeniyle ilgili olarak; "Dininden ve ahlakindan emin oldugunuz biri sizden kiz istemeye gelirse, verin! Vermezseniz, yeryiiziinde karga§a ve bozgunculuk olur"33 buyurmu§tur. Aynca Allah'm Resulli sevenlerin helal yol olan nikah yoluyla birle§me­lerini en gtizel yol olarak nitelendirmi§tir.34 <;iinkti toplum iffetli fertle­rin olu§turdugit bir bi.ittindtir.

insanlan fuh§iyata ve zinaya di.i§mekten sakmdrran yollardan biri de oruc; tutmaktrr. Orne;; hem ahlakin, hem de iffetin geli§iminde onem­li bir yere sahiptir. <;i.inkli Hz. Peygamber orucun kottili.iklere, nefsin isteklerine kaq1 bir perde oldugitnu,35 §ehveti krrd1g1m,36 ihtiraslann

30 Seyyid Kutub, Fizzlal-il-Kur'an, c;ev. Emin Sarac;, i. Hakki ~engille.r, Beki.r Karhga, Madve Yay, istanbul, c. 10, ss. 426-427

31 Rum 30/ 21 32 Kmahzade; age, s. 96 33 Tirmiz'i, Nikfill 3 34 ibn Mace, Siinen-i ibni Mace Tercemesi ve $erhi, <;ev: Haydar Hatipoglu Hadis No: 1847, c.

5, SS. 195-197 35 Tirmizi, Savrn 55 36 ibni Mace, Siinen-i ibni Mace Tercemesi ve $erhi, <;ev: Haydar Hatipoglu

------- -ORDU 0NiVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 -------

---- DiN, GEL£NEK VE AHlAK BA~lAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZ'fUMU - --

bastmlmasma yardim ettigini,37 boylece orui; arac1.hgi ile ~ehvetin itidal derecesine getirildigine dikkat i;ekrnektedir.

iffetin gerc;ekle~tirilrnesi ve insarun koti.iliik ve fuh~iyattan sakmd1-nlrnasnun yollarmdan biri de narnaza devam etrnek, ic;tenlikle bu iba­deti yerine getirmektir. Yiice Yaratici bu hususta; " .... Muhakkak ki, namaz, hayastzhktan ve koti.iltikten allkoyar. Allah'1 anmak elbette (ibadetlerin) en btiyiigtidiir. Allah yaptlklanruz1 bilir."38 buyurmaktadrr. <;:iinki.i namaz, tabiati geregi insaru, Allah'a en fazla yakla~tiran bir iba­dettir. Yi.ice Allah Kur'anda; "Secde et ve yakmla~" buyurmaktadrr. Boy­le bir buyrugun yer ald1gi bir ibadetin de insanlan kotGliiklerden sakm­dirma hususunda en etkili ibadet oldugu da ortadadir. Bir insan giinde en az be~ kere Rabbinin huzuruna <;ikar ve samimiyetle O'na yakla~rr ve O'nunla birlikte olursa, bu insan koti.iliik i~leyebilir mi? R.abbinin dedik­lerinden i;1kabilir mi? Hele hele Hesap Giinii biiti.in bunlann hesab1m vereceginin ~uurunda olan bir insan nasil kotiiltiklerle, fuh~iyatla, ho~ olmayan ~eylerle me~gul olmay1 si.lrdiirebilir.

iffetini koruyanlara Yi.ice Allah bir magfiret ve biiyiik bir miika.fat haz1rlam1~tlr.39 Ebu Hureyre (ra) Cennete ilk girecek iii; ki~iden birinin 61 "iffetli olan ve iffetini koruyan"40 kimse oldugunu rivayet etrni~tir. Kur'an: "Irzlanm koruyan erkeklerle rrzlanru koruyan kadmlar ... i~te onlar ic;in Allah bir magfiret ve biiyiik bir mii.1<.Mat hazrrla!Ill~tir.'141 bu­yurur.

iffet, giinahtan sakmmanm e~ anlam.hs1drr. iffet ozelligine sahip olmak, yani her ti.irlii isteklere, ~ehevi arzulara kar~1 sabrr ve mukave­met yi.ice bir gayrettir. iffet oyle bir yi.iceltici niteliktir ki bi.itiin pey­gamberler ve filozoflar onu ovmekte, aksi olan fuhu~ ve zinayi, her ti.ir kotilliikleri de yennekte birle~mi~lerdir.42 Kur'an iffeti korumayi mi.i­minlerin ozellikleri arasmda saymi§tlr.43 Yine bi.iti.in Peygamberleri iffet ve haya timsali olarak tarutmaktad1r. Hz . .Peygamber de aln ~eyi garanti edenlere Cennet vaat etrnektedir ki bunlardan baz1Jan; "Allah'm yasak­lad1gi giinahlardan uzak durmak suretiyle iffeti korumak, harama bak­maktan sakmmak ve elleri harama dokunmaktan korumaktir"44

37 Buhari, Hadis No: 904, c. 6, s. 255 38 AnkebOt 29/45 39 Ahz~b 33/ 35 40 Tinniz1, Fezfillu'I- cihad, 13, 20 41 Azhab 33/35 42 Abmet Rlfat, Tasvir·i Ahlak, Hazufayan: Hiiseyin Algill, Terciiman Yay, s. 179 43 Mii'minOn 23/ 5 -« Ahmed b. Hanbel, Miisned, V, 323

- ----- OROU ONIVERSiTESI llAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 --- ----

- --- DiN, GELENEK VE AHlAK BAGLAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

iffet, bir a<;1dan da hem ruh, hem de beden temizligidir. Beden te­mizliginin ne kadar onemli oldugu tartl§ma kabul etmeyecek kadar a<;1kt1r. Ancak ruh temizligi, beden temizliginden de onemlidir. <;i.inki.i beden temizliginin esas1 nth temizliginden ge<;er. Ruh temizliginin yolu da "iffet'' faziletinden ge<;er. Omer Nasuhi Bilmen, ruhlarm temizligi- · nin iffet ile oldugunu, iffetsiz bir kimsenin, zehirli mikroplardan daha zararll oldugunu, bunlardan her hallikarda uzakla§mak gerektigini belirtir.45

Ahlakta iffet degerine en yakm erdemlerden birisi de iffetin k1sun­lanndan biri olan hayadir. Haya, iffetin en esasli lasrrud1r.

3. Haya:

Haya, utanma, silalma, hicap, ar, namus manalanna gelir. Baz1 ahlak<;tlar hayayi, Hak'tan ve halktan utanmak, arlanmak olarak; baz1-lar1 da, alal ve dine, medeni ve insan1 kanuna ters her <;e§it kabahatten nefsin utanmas1 ve salanmas1 olarak tarif ederler.

Terim olarak hayayi ise inanca dayanan sorumluluk duygusu sebe-62 bi ile Allah'm nza gostermedigi koti.i, ahlak dt§l ve gi.inah olan §eyler­

den ka<;mmak ve ho§ olmayan i§ler yapmca yi.izi.i lazanp utanmak ola­rak tarumlamak mi.imkiindi.ir. Bu nedenle, iffet ve haya, insam a<;ik ve gizli koti.ililk i§lemekten alikoyan, hayir ve iyilige sevk eden gi.izel has­let ve faziletlerdendir. Her <;e§it haramdan salanmak ve mahrem olan­lara kar§1 gereken titizlik ve saygiy1 gostermektir. Yani mahremiyet smirlanm hir;bir zaman zorlamaya r;ali§rnamakur.

Bu nedenle I<ur'an, iffet ve hayay1; bireyin insanca ya§arnas1, aile­nin devarru ve selameti i<;in §art ko§IDU§, 46 konu§malarda olr;i.ili.i olma­yi, 47 mahrem yerleri azami derecede ortmeye titizlik gostenneyi,48 koti.i sozlerden ka<;mmayi49 da iffet ve hayarun devamm1 saglamak ir;in r;ok onemli addetmi§tir. Bunlar bir <;e§it Kur'an ar;1smdan haramdan, koti.i­hik ve fuh§iyattan salanma ve korunma yollandir.

Haya, utanma duygusu Peygamberlerin hepsinin istisnas1z sahip oldugu50 bir duygudur. insanlar bu duygu sayesinde Allah'a ve insanla­ra kar§t mahcup olacagi Ml ve hareketlerden uzak durur. Hayanm ol­mad1gi yerde ahlakll olmaktan da soz edilemez.

45 Omer Nasuhi Bilmen, Biiyilk islam ilmih ali, istanbul 1962, s. 644-645 46 Bkz. MSide 5/ 5; Nfu 24/ 33 47 Bkz. Ahzl"ib 33/32 48 Bkz. NOr 24/ 31,60 49 Bkz. NQr 24/26 50 Tirmizi, N ikfili, 1

--- --- ORDU ONIVERSiTESl ILAHIYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 --- ---

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

Zira insanlar bu duygunun geregine uygun davram§lar sergiler. Al­lah'm her daim kendisini goriip gozettigini, yapt1g1 her i§ ve hareketi kayit altma ald1gm1 bilerek hareket eder. Sonw;ta ki§i hem toplurn i9n­de, hem de yalmzken edep ve haya ile bagda§mayan davram§lardan kac;mrr. <;iinkii insamn tek oldugunu di.i§i.indiigti anda bile Yi.ice Yarat1-c1 ile birlikte oldugunun §uurunda olmahdrr. Zira Yiice Allah, "kendi­sinden utamlmaya insanlardan daha layiktir".51

Her insanm utanacag1, arlanacagi ve sakmacagi birileri vard1r. An­cak inanan bir insanm oncelikle haya etmesi, utanmas1 gereken gen;ek varlik Allah'trr. <;iinkii insam iffetli ka!maya, haramlardan sal<J.1ldmna­ya ve mahremiyet sm1rlanru zorlamaya engel olan en giic;lii ve etkili otorite Allal1'ttr. Haya duygusunu ac;1ga c;ikarmada en giic;hi etken de Allah'1 sevip saymak ve O'na saygida kusur etmemeyi ogretmektir.

Cinsel ahlakt ayakta tutan haya duygusunun ii<; boyutundan soz edilir. Bunlardan ilki ki§inin Allah'tan haya etmesi, ikincisi kendisinden haya etmesi ve iic;i.indisii de diger insanlardan haya etrnesidir.52 Burada oncelikle insan,m Allah'tan haya etme duygusunun geli§tirilip kokle§ti­rilmesi gerekmektedir. Hayayi bu boyutu ile temellendirirsek boylesi bir 63 haya duygusunun iman ile de ya.km bir ili§ki ic;inde o!dugunu goriiri.iz. Yiice Peygamber (sav)'in" haya imandandrr"53 hadisinin anlam1 da bu baglamdadrr. Hz. Peygamber (sav) bu konuyla ilgili olarak; "Haya imandandtr, iman edenin yeri ise cennettir ... "54 Haya, iffetli-lik, az konu§ma (dilini tutma), ... iyi anlayi§ da imandandrr. Bunlar miikafan arttran §eylerclir. Kotii ve edebe aykm konu§ma, kaba dav­ranma, cimrilik ise miinafikhktandrr ... 55 Zira Hz. Peygamber (sav); haya konusunda son derece duyarhydi. 0, ho§ olmayan bir durumla kar§Ila§ttgmda veya istenrneyen bir §ey gordiigunde mahcubiyetinden hem en yiizli ktzanrd1. 56

Haya duygusu insan i<;in c;ok onemli bir kontrol mekanizmas1du. Haya duygusu insandan yok olursa, o insan her tiirlii kotiiliik ve ahlak­s1zbg1 <;ekinmeden yapabilir. Bu nedenle Hz. Peygamber (sav); "Utan­ma (haya) duygusunu kaybettiysen istedigin her §eyi yap."57 buyurur. Eger bir insan, Allah'tan korkmaz, kuldan utanrnazsa her kotiiliigu ya­pabilir. Bu · nedenle, Allah'a iman ile haya arasmda <;ok s1k1 bir ili§ki

51 Tirmizt, Edeb 22 52 Bayraktar Bayrakh, Kur'an Ahldkt, Bayrakh Vay, istanbul 2011, s. 476 53 Buhari, Edep, 77 54 Tirmizi, Birr ve S1la, 65 55 Darimi, Mukaddime, 43 56 Buhari, Edeb, 72 57 Muvatta, Kasru's- salat, 15

------- OROU ONiVERSITESl ILAHIYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 -------

---- OiN, GELEN EK VE AHlAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

vardir. Hz. Peygamber (sav), haya ile imanm aynlmaz bir bilttin oldu­gunu belirtir. ~ayet bunlardan biri yok olw-sa, digerinin de yok olacagi­Ill belirtir.58 Bu nedenle, hayas1zhk; insanm sahip oldugu bir<;ok deger­lerin zamanla yava§ yava§ yok olup gitmesine sebep olur. Neticede haya duygusunu kaybe~ insarun zarnanla gilvenilirlik ve merhamet duygulanm da kaybettil<leri, sonunda toplumun ho§lanmad1gi kimseler haline geldikleri gorillil.r. 59

Hayarun varhguu silrdilrebilmesi ve devamh olrnas1 ar;1smdan onemli olan hususlardan birisi de insanlann mahremleri ortmesi ve ortiinmesidir. Hz. Peygamber (sav); Allah'm halim ve haya sahibi ol­dugunu, ay1p ve kusurlan ortttigunil, haya ve ortiinmeyi de sevdigini belirtir.60 Hayanm devamlillgm1 saglamamn yollanndan birisi de once insan kendisinin gosterilmesi haram olan yerlerini ortmesi, soma ba§­kalannm mahrernine saygi duymas1, onlara bakmamas1, onlan if§a etmemesidir.

Bunun aksini yapmak ise §eytarun i§lerinden ba§ka bir i§ degildir. iblis'in Hz. Adem ile Havva'yi nas1l kandird1g1 ve sonunda ayip yerleri-

64 nin a<;1ga r;lkrnasma neden oldugu bilinmektedir. Yi.ice Allah bu hususu bizlere §Oyle hatirlatmaktadir: "Ey Ademogullan! ~eytan, ana-babanm, ayip yerlerini kendilerine gostermek it;in elbiselerini soyarak cennetten t;1kard1g1 gibi sizi de aldatmasm. <;iinkil o ve yanda§lar1, sizirl onlan goremeyecegmiz yerden sizi gorilrler. ~iiphesiz biz §eytanlan, inanma­yanlann dostlan k.tldik."61

Yiice Yaratici insaru 9plalc yaratarak ondaki utanma duygusunu harekete ger;irrni~, haya it;in irlsana bir imtihan kap1s1 aralam1§trr. Bu nedenle ortiinmek insamn vazge<;ilrnez bir ozelligidir. Bunu Cenab-1 Hak; "Size ayip yerlerinizi ortecek ve siislenmenizi saglayacak elbiseler gonderdik"62 sozleriyle ortaya koymaktadir. islam dini de ortiinmeye r;ok onem verrni§tir; t;iinkii bu emir, ferdin ruh saghg1m, fttri yap1 ve onurunu, toplumun genel ahlak1m komma, cirlsler ve insanlar aras1 mtinasebetlerde dengeyi gozetme, insan haysiyetine yaki§rr bir cinsi hayat ve aile hayatl kµrma gibi t;e§itli gayelere yoneliktir. 63

58 Buhari, Edebii'l-Miifred, trc. ve ~erh, A. Fikri Yavuz, Sonmez Ne~riyat, istanbul 1975, c.II, s.659, Ha. No:1313

59 Bkz. ibn Mlke, Fiten, 27 60 Ebu Davud, Hamam, 2; 61 A'rfJ.f 7/27 62 A'riif 7 /26 63 Hayrettin Karaman, Ali Bardakoglu, H. Yunus Apaydm, ilmihal 1-2 ima11 ve ibadetler, islam

ve Toplum, TDV Yay, Ankara 2007, c.II. s. 71.

------- OROU ONIVERSiTESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGtlARI SEMPOZYUMU ----

insarnn mahremlerini orttip saklamas1 ic;in oncelikle onda haya duygusunun olu§up geli§mesi gerekir. Bu duygu sayesinde insan ahlakl ve estetik giizelliklerin farkrna vanr. Haya, insan1 ac;Ik ve gizli koti.ihik i§lemekten ahkoyan, hayir ve iyilige sevk eden iyi bir haslettir. Baz1 ahlaki;ilar, filemin diizeni ve nizannru hayaya baglarlar ve hayayi, na­mus ve imamn delili; hayas1zhg1 da alc;akhk ve narnussuzlugun alfuneti sayarlar. Bin;ok ayet ve hadislerde de haya ile din ve iman arasmda c;ok soo bir miinasebetin bulundugundan soz edilir. iffet ile hayanm imanla yakrndan bir ili§ki ic;inde olmas1, onlann diinya hlrslill yenmede onemli bir gi.ice sahip olduklanru gosterir. Bu sebeple c;ocuklara, genc;ler daha kii<;iik ya§lardan itibaren iffet ve haya egitirni vermek anne-baba ve egitimcilere onernli bir gorev olmaktadrr.

iffet ve hayanm, dile sahip <;1kmanm iman geregi olmas1, diinyaya a§m baglanma hirslill krrar, ahiret i§tiyak ve arzusunu c;ogaltrr. Buna kar§tl1k mi.istehcenlik, hayas1zhk ve koti.i sozliili.ik nifaktan kaynaklamr ve bu gibi kimselerde diinya rurs1 artar.

iffet ve haya herkes ic;in §erefli bir elbisedir. Fal<.at kadm ic;in daha da c;ok lazim olan ve yakl§an bir fazilettir. Kur'an-1 Kerim ise iffet ve 65 hayayi aile ic;in §art ko§IDU§, iffetli kalmak ic;in gozleri haramdan sa­krnmayi ve zinadan kac;mmay1, evlenerek iffeti korumayi emretmi§tir.

Bu nedenle konu§malarda olc;iilii olmak, rnahrem yerleri dikkatlice ortmeye c;ah§mak, kotii sozlerden kac;mmak da iffet ve hayarun devam­hhg1 ac;1smdan c;ok onemlidir.

KUR'AN· KERiM, ABDULLAH BEH\;ET, Beh~etii'l- Ahlak, istanbul 1314 AHMED b. HANBEL, Miisned, Beyrut, tarihsiz AHMET RlFAT, Tasvir-i Ahlak, haz. Hiiseyin AlgiU, Terciiman Yay, AHMET RiFAT, Bergiizdr-1 Ahldk, istanbul 1315 AHMET RiFAT, Tasvir-i Ahldk, istanbul 1309 R ALi NAZiMA, Ta'lim-i Vildan, Istanbul 1329 R ALi SEYDI, Ahlak-1 Dini, istanbul 1329 R ATAY, Hi.iseyin ibrahim Atay, Mustafa Atay, Arap~a·Tilrkfe Biiyiik Liigat, Ankara 1981 BAYRAKLI, Bayraktar, Kur'an Ahldk1, Bayrakh Yay, istanbul 2011. BiLMEN, Omer Nasuhi, Bilyiik islam ilmihali, istanbul 1962 BDHAR1, Ebu Abdillah Muhammed b. ismail, Edebii'l-Miifred, ter ve §erh, A. Fikri Yavuz,

Sonmez Ne§riyat, istanbul 1975 (1-2) BUHAR1, Ebu Abdillah Muhammed b. ismail, el-Camitts's· Sahih, istartbul 1315 H. CANAN, ibrahim Kiitiib-i Sitte Terciime ve $trhi, Ak~ag Yay, Ankara 1989 DARiMi, Ebti Muhammed Abdillah b. Abdirrahman b. Fazl b. Behrem, Siinenii'd· Ddrimt,

Kahite 1386 H/1966 M. (1-2)

ORDU ONiVERSiTESI iLAHiYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 -------

DiN, GELENEK VE AHLAK 6A~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU

EBU DA VUD, Siinen-i Ebu Davud Terceme ve $erhi, <;eviren: Necati Yeniel, Hiiseyin Kayapmar, $amil Yay, istanbul

EL-HiNDI, Altluddin Aliyyu'l-Muttaki Husamuddin el-Burhan Fevri, Kenzu'l-Ummaifi Siineni'l­Akval ve-l-Efal, I-XV, Mektebetu't-Turasu'l-islami, Beyrut

EN- NiSABURi, Hakim, el- Miistedrek ale's- Sahihayn, r;ev. M. Be§ir Erarsoy, Konevi Yaymlan, 2013 .

GUNER, Osman "Bir Mii'min $iari iffet': Yeni Omit Dergisi, yil 23, sayi 90, Ekim-Kas1m-Arahk 2010

HUSEYiN REMZi, Ahlak-1 Hamide, istanbul 1310 R iBN KESiR, 1'efsfru'l-Kar'dni'l-Azim, M1srr, tarihsiz iBNi MAcE, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el- Kazvini, Siinen, M1sir 1975, (1-2) KARAMAN, Hayrettin, Ali Bardakoglu, H. Yunu.S Apaydm, ilmihal 1-2 iman ve ibade,tler, islam

ve Toplum, TDV Yay, Arlkara 2007 KINALizAoE Ali Efendi, Ahlak-1 Alai, M1sir 1248 H KUTUB, Seyyid Fizddl-il-Kur'an, r;ev. Emin Sarar;, i. Hakki $engiiler, Bekir KARLIGA, Madve

Yay, istanbul MALiK B. ENES, Muvatta, tarihsiz MEHMET SAID, Ahldk-1 Hamide, istanbul 1317 MDNziRf, Zekuyuddun Abdu'l- Azim b. Abdii'l- Kavi, et-Tergib ve't-Terhfb, Mtsir 1954, (1-4) MUSLiM, Ebu'l- Hiiseyn Muslim el- Haccac, Sahih, M1sir 1954, (1-5) NESEi, Ebu Abdirrahman Ahme<l b. $uayb, Siinen, Kahire 1930,(1-8) RiFAT, Fezdil-i Ahldk, istanbul 1311; . SELAHADDiN HiLMi, Mir'dt-1 Ahldk, Derssadet 1326 R

66 TiRMizi, Siinen-i Tirmizf, r;ev.: Abdullah Parhyan, Konya 2004 WENSiNCK, A. J. el- Mu'cemu'l· mufehres Ii elfazi'l- hadisi'n- nebevi, I-VII, Leiden 1936-1969

ORDU ONiVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015