ChốngDuhring[1]

Ăng-ghen

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Mụclục:ChốngDuhringLờitựaLờitựathứnhấtLờitựathứhaiLờitựathứbaLờimởđầuI.NhậnxétchungII.ÔngĐuy-rinhhứanhữnggìPhầnthứnhất:TriếthọcIII.Phânloại.ChủnghĩatiênnghiệmIV.ĐồthứcluậnvềvũtrụTriếthọcvềtựnhiênV.Khônggianvàthờigian.VI.Triếthọcvềtựnhiên,thiênthểhọc,vậtlýhọc,hoáhọcVII.Triếthọcvềtựnhiên,giớihữucơVIII.Triếthọcvềtựnhiêngiớihữucơ(hết)ĐạođứcvàphápquyềnIX.ChânlývĩnhcựcX.Đạođứcvàphápquyền,bìnhđẳngXI.ĐạođứcvàphápquyềntựdovàtấtyếuBiệnchứngXII.LượngvàchấtXIII.Biệnchứngphủđịnhcáiphủđịnh.XIV.KếtluậnPhầnthứhai:KinhtếchínhtrịhọcI.ĐốitượngvàphươngphápII.LýluậnvềbạolựcIII.Lýluậnvềbạolực(Tiếptheo)IV.LýluậnvềbạolựcV.LýluậnvềgiátrịVI.Laođộnggiảnđơnvàlaođộngphứctạp

VII.TưbảnvàgiátrịthặngdưVIII.TưbảnvàgiátrịthặngdưIX.NhữngquyluậttựnhiêncủakinhtếđịatôX.Vềquyền"lịchsửphêphán"PhầnIII:ChủnghĩaxãhộiI-LịchsửII-LýluậnIII.SảnxuấtIV.PhânphốiV-Nhànước,giađình,giáodụcChúThích

Lờitựathứnhất

Côngtrìnhnàyhoàntoànkhôngphải làkếtquảcủamột"sựthôithúcnộitâm"nàocả.Màtráilại.

Khi,cáchđâybanăm,ôngĐuy-rinh,lấytưcáchlàmônđồvàđồngthờilànhàcảicáchchủnghĩaxãhội,độtnhiênkhiêuchiếnvớithờiđạiôngthìnhữngngườibạncủatôiởĐứcđãnhiềulầnyêucầutôigiảthíchphêphántrêncơquantrungươngcủaĐảngdânchủ-xãhội-bấygiờlàtờ"Volksstaat"-cáilýluậnxãhộichủnghĩamớiđó.Nhữngngườibạnấychorằngviệcđólàtuyệtđốicầnthiết,nếukhôngmuốnđểchocáiđảngcòn rấtnon trẻvàchỉvừamới thốngnhấtđócómộtcơhộimớiđểbịchiarẽbèpháivàrối rắm.NhữngngườibạnấycóthểđánhgiátìnhhìnhởĐứcđúnghơntôi,chonêntôi có tráchnhiệmphải tin theohọ.Ngoài ra, rõ ràng là cómột bộphậnbáochíxãhộichủnghĩađãhoannghênhmộtcáchnhiệt tìnhmônđồmớiấy,nhiệttìnhnàythậtrachỉlàđốivớicáiýtốtcủaôngĐuy-rinhthôi,nhưngđồngthờinócũnglàmchongườitanghĩrằngbộphậnbáochíấy,chínhvìcáiýtốtđócủaôngĐuy-rinh,cũngsẵnlòng thừa nhận luôn cả học thuyết của ông ta nữa. Thậm chí, cónhữngngườiđãchuẩnbị truyềnbáhọcthuyếtấytrongcôngnhân,dướimột hình thứcphổ cập.Và cuối cùngôngĐuy-rinh và bè páinhỏbécủaôngtađãvậndụngtấtcảnhữngmánhkhoéquảngcáovàâmmưuđểbuộctờ"Voldsstaat"phảicólậptrườngdứtkhoátđốivớicáchọcthuyếtmớicónhữngthamvọngrấttolớnđó.

Tuyvậy,cũngphảimấtđếnmộtnămtôimớicóthểdứtkhoáthoãncáccôngviệckháclạiđểngoạmvàoquảtáochuaấy.Thậtvậy,đâylàmộtquảtáomàmộtkhiđãngoạmvàothìphảinuốtchohết.Hơnnữa,nókhôngnhữngrấtchuamàlạicònrấtto.Lýluậnxãhộicủa chủ nghĩamới này là kết quả thực tiễn cuối cùng củamột hệthốngtriếthọcmới.Vìvậy,cầnphảinghiêncứumốiliênhệbêntrongcủanóvớihệthốngấy,vànhưvậylàphảinghiêncủabảnthânhệthống ấy; cần phải đi theo ôngĐuy-rinh vào cái lĩnh vực rộng lớntrongđóôngtabànluậnvềmọicáicóthểcó,vàcảnhữngcáingoàilĩnhvựcấynữa.Nhưvậylàxuấthiệnmộtloạtbàibáođăngtừđầunăm1877trêntờbáokếthừatờ"Volksstaat",tứclàtờ"Vorwarts"ởLeipzig,vàđượctậphợplạiởđâymộtcáccómạchlạc.

Nhưvậy,tínhchấtcủachínhngayđốitượngđãbuộcsựphêphánphảicómộttínhchấtcặnkẽhếtsứckhôngtươngxứngvớinộidungkhoahọccủađối tượng, tức làcủanhững tácphẩmcủaông

Đuy-rinh.Song,cũngcóthểviệnrahailýdokhácđểbiệnhộchosựcặn kẽđó.Mộtmặt, nó chophép tôi có cơhội trìnhbàymột cáchchínhdiện, trêncác lĩnhvực rất khácnhaucầnphảiđềcậpđếnởđây,quanniệmcủatôivềcácvấnđềhiệnđangcómộtýnghĩakhoahọchay thực tiễnphổbiến.Tôiđã làmnhưvậy trong từngchươngsách,vàmặcdùsáchnày rất ítnhằmmụcđíchđemmộthệ thốngkhácđốilậplạivớihệthốngcủaôngĐuy-rinh,nhưngtôivẫnhyvọngrằngđộcgiảsẽvẫnnhậnramốiliênhệbêntrongcủacácquanđiểmdotôiđưara.Ngayhiệngiờ,tôicũngđãcóquanđiểmdotôiđưara.Ngayhiệngiờ,tôicũngđãcóđủbằngchứngnóilênrằng,vềmặtấy,côngtrìnhcủatôikhôngphảilàhoàntoànkhôngcóhiệuquả.

Mặtkhác,ôngĐuy-rinh,"ngườisángtạorahệthống",khôngphảilàmộthiệntượngđơnnhấttronghiệnthựcnuớcĐứcngàynay.Ítlâunay,ởĐức,nhữnghệthốngnghiêncứunguồngốccủavũtrụ,hệthốngtriếthọctựnhiênnóichung,hệthốngchínhtrịhọc,hệthốngkinhtếchínhtrịhọc,v.v.,mọcranhưnấmsaumộttrậnmưa.Mộtvịtiếnsĩ triếthọcxoàngnhất, thậmchícảmộtsinhviên,cũngbắt tayvàoviệcsángtạoramột"hệthống"hoànchỉnhchứkhôngkémhơn.Giốngnhư trongmộtquốcgiahiệnđại,người tagiả thiết rằngmỗicôngdânđềucóđủtrìnhđộphánxéttấtcảcácvấnđềđưarachomìnhbiểuquyết;giốngnhưtrongkhoakinhtếchínhtrị,ngườitagiảthiếtrằngmỗingười tiêuthụđều làmộtngườihiểubiếtcặnkẽcáchànghoámàmìnhphảimuađểdùngchocuộcsốngcủamình-thìngàynaytronglĩnhvựckhoahọccũngphảiđitheomộtgiảthiếtnhưthế.Tựdovềmặtkhoahọccónghĩalàngườitacóquyềnviếtvềtấtcảnhữnggìmìnhkhôngnghiêncứu,vàcoiđólàphươngphápkhoahọcduynhấtchặtchẽ.NhưngôngĐuy-rinhchínhlàmộttrongnhữngloạihìnhtiêubiểunhấtchocáikhoahọcgiảhiệutrắngtrợnmàngàynay,trongkhắpnướcĐức,tađềuthấyngoilênhàngđầuvàlấnáttấtcả bằng những lời rỗng tuếch, khoa trương trong thi ca, triết học,chínhtrịhọc,sửhọc,nhữnglờirỗngtuếchkhoatrươngcóthamvọnglà đạt tới sựhơnhẳn và sâu sắc về tư tưởng, khác với những lờirỗng tuếch, khoa trương giản đơn, tầm thường nhạt nhẽo của cácdân tộckhác,những lời rỗng tuếchkhoa trươngvới tưcách làsảnphẩmđặctrưngnhấtvàmangtínhchấthàngloạtnhấtcủanềncôngnghiệp tri thức củaĐức, rẻ nhưng tồi hoàn toàn giống như nhữngchế tạo phẩm khác của nước Đức, nhưng tiếc rằng chúng khôngđượctrưngbàybêncạnhnhữngchếtạophẩmnàytạicuộctriểnlãm

Philadelphia[2].ThậmchícảchủnghĩaxãhộiĐức,ítlâunay,nhấtlà

saukhicó tấmgương tốtcủaôngĐuy-rinh,cũng rấtnhiệt tìnhsản

xuất ranhững lời rỗng tuếchkhoa trươngvà tiến cửnhữngkẻ lênmặt huênhhoang vềmột "khoa học"màhọ "quả thực cũng chẳnghọcđượccáigìcả".Đâylàmộtbệnhấutrĩđánhdấubướcđầucủangười sinh viênĐức chuyển theo chủnghĩa dân chủ - xã hội,mộtbệnhgắn liền với bướcchuyểnấy, nhưngvới bảnchất lànhmạnhtuyệtvờicủacôngnhânnướcta,nóchắcchắnsẽđượckhắcphục.

NếutôiphảiđitheoôngĐuy-rinhvàonhữnglĩnhvựctrongđógiỏilắmtôicũngchỉhyvọngcóthểphátbiểuvớitưcáchlàmộttàitửnghiệpdư thôi, thìđókhôngphải là lỗi tại tôi.Trongnhững trườnghợpnhưvậy,phầnnhiềutôichỉtựgiớihạnởchỗđưaranhữngsựthật đúng đắn, không thể chối cãi được, để đối lập lại những lờikhẳngđịnhsailầmhoặcđángngờcủađốiphương.Vídụnhưtronglĩnhvựcpháplývàtrongmộtsốtrườnghợpthuộckhoahọctựnhiên.Còn trongcác trườnghợpkhác thìđó là vấnđềnhữngquanđiểmphổbiếnrútratừphầnlýthuyếtcủakhoahọctựnhiên,tứclàtừmộtđịahạtmàngaycảnhàchuyênmôncũngbuộcphảiđirangoàiphạmvichuyênmôncuảmìnhđểbướcsangnhữnglĩnhvựclâncận,-tứclà những lĩnh vực lân cận, - tức là những lĩnh vực trong đó nhàchuyênmôntheosựthúnhậncủaVirchow,cũngchỉlàmột"kẻbiếtnửavời"giốngnhưchúng ta thôi.Tôimong rằng tôicũngsẽđượchưởng tháiđộkhoandungmàngười ta thườngcóđốivớinhauvềnhữngchỗthiếuchínhxácnhỏvàdiễnđạtvụngvề.

Khikếtthúclờitựanày,tôinhậnđượcmộtbảnquảngcáocủanhàxuấtbản,doôngĐuy-rinhthảora,vềmộttácphẩmmới"cótínhchấtchủđạo"củaôngta:"Nhữngđịnhluậtcơbảnmớicủavậtlýhọchợplývàhoáhọchợplý".Mặcdầubiếtrõsựnghèonàncủanhữngkiến thứccủa tôivềvật lýhọcvàhoáhọc,song tôivẫn tin rằng tôihiểubiêtôngĐuy-rinhcủatôikháđầyđủ,chonêntuychưanhìnthấytácphẩmấy,nhưngtôicũngcóthểnóitrướcđượcrằngxétvềmứcđộsailầmvàkhuônsáothìnhữngđịnhluậtvậtlýhọcvàhoáhọcdoôngtatrìnhbàytrongcuốnđócũngxứngđángđượcđặtnganghàngvớinhữngđịnh luậtvềkinh tếhọc,vềđồ thức luậnvũ trụ, v.v.,doông ta đã khámphá ra trước đây và được tôi tìm hiểu trong cuốnsáchnày;rằngcáiđênhiệtkế,haykhícụđểđonhữngnhiệtđộrấtthấp,doôngĐuy-rinhchếtạora,dùngđểđokhôngphảinhữngnhiệtđộcaohaythấp,màchỉlàđểđocáithóikiêucăngngudốtcủaôngĐuy-rinhmàthôi.

Luânđôn,ngày11thángsáu1878

Lờitựathứhai

Việccầnphảiinlạicuốnsáchnàyđốivớitôithậtlàmộtđiềubấtngờ.Đốitượngmàtrướckianóphêphánthìhiệnnaythựcrađãbịlãngquênrồi;bảnthâncuốnsáchnàykhôngnhữngđãđượcđăngthànhtừngphầntrêntờ"Vorwarts"ởLeipzignăm1877vànăm1878chohàngnghìnđộcgiả,màcònđượcxuấtbảntoànbộthànhsáchriêng,vớimộtsốlượnginlớn.VậytạisaongàynàylạicòncóngườiquantâmđếnnhữngđiềutôiđãnóivớiôngĐuy-rinhcáchđâyhàngbaonhiêunăm?

Điềuđóchắcchắntrướchếtlàdoquyểnsáchnày,cũnggiốnghầu hết những sách khác của tôi còn lưu hành hồi đó, đã bị cấmtrongĐếchếĐứcliềnngaysaukhibanhànhđạoluậtđặcbiệtchống

nhữngngườixãhội chủnghĩa[3].Bất cứai khôngbị cột chặt vào

những thànhkiếnquan liêucha truyềnconnốicủacácnước trongLiênminhthầnthánh,đềuphảithấyrõrằngbiệnphápấychỉcóthểcókếtquảlà:sốlượngcácsáchbịcấmđượctiêuthụtănglêngấpđôi,gấpbavàsựbấtlựcbịphơitrầncủacácngàiởBéc-linđãbanbốnhữnglệnhcấmnhưngkhôngthểthựchiệnđượcnhữnglệnhấy.Thậtvậy,nhờsựnhãýcủachínhphủđếchếmànhững tácphẩmnhỏcủatôiđượcinlạinhiềulầnhơnlàtrongtrườnghợptôitựđứngrađảmnhiệm lấy; tôikhôngcó thìgiờxem lạimộtcách thíchđángvănbảncủachúngvàtrongphầnlớntrườnghợptôibuộcphảichoinlạinguyênvănnhưcũmàthôi.

Nhưngthêmvàođólạicòncómộthoàncảnhkhácnữa."Hệthống của ôngĐuy-rinh được phê phán trong quyển sách này baotrùmmộtlĩnhvựclýluậnrấtrộng;tôibuộcphảidõitheoôngkhắpnơivàđemnhữngquanniệmcủatôirađốilậplạinhữngquanniệmcủaôngta.Vìvậy,sựphêphántiêucựcđãtrởthànhsựphêphántíchcực; cuộc bút chiến chuyển thànhmột sự trình bày ít nhiều có hệthống về phương pháp biện chứng và thế giới quan cộng sản chủnghĩavàMácvàtôiđãđạibiểu,-vàtrìnhbàynhưthếtrênmộtloạtkhánhiềulĩnhvực.Cáithếgiớiquanđócủachúngtôi,sựxuấthiệntrênthếgiớilầnđầutiêntrongcuốn"Sựkhốncùngcủatriếthọc"củaMácvàtrong"TuyênngôncủaĐảngcộngsản"đãtrảiquamộtthờikỳấpủtronghơn20năm,vàchođếnkhibộ"Tưbản"rađờithìnóngàycàngtranhthủđượccácgiớirộngrãimộtcáchnhanhchóngvàngàynay,vượtxarangoàibiêngiớicủachâuâu,nóđanggâyđược

sựchúývàtìmđượcnhữngmônđệtrongtấtcảnhữngnước,trongđó,mộtmặt,cónhữngngườivôsản,vàmặtkhác,cónhữngnhàlýluậnkhoahọcvôtư.Vìvậy,hìnhnhưcómộtcôngchúngquantâmkhánhiềuđếnthựcchấtcủavấnđề,đếnmứcthừanhậncảcuộcbútchiếnchốnglạinhữngluậnđiểmcủaĐuy-rinh,mộtcuộcbútchiếnvềnhiềumặtnayđãkhôngcònđối tượngnữa,để tìmhiểunhữngsựtrìnhbàychínhdiệntrongcuốnsách.

Tiệnđâytôicũngxinnóirằng:vìthếgiớiquantrìnhbàytrongcuốnsáchnàymộtphầnhết sức lớn làdoMácđặt cơsởvàpháttriển,còntôichỉthamdựvàođómộtphầnhếtsứcnhỏ,chonênđốivớichúngtôimộtđiềudĩnhiênlàbảntrìnhbàycủatôikhôngthểrađờimàMáclạikhôngbiếtđến.TôiđãđọcchoMácnghetoànbộbảnthảotrướckhiđưain,vàchínhMácđãviếtchươngthứmườitrongphầnkinhtếchínhtrịhọc("VềquyểnLịchsửphêphán"),vàtiếcthaychỉvìnhữngnguyênnhânbênngoàimàchúng tôiđãcó thóiquengiúpđỡlẫnnhaunhưvậytrongnhữnglĩnhvựcchuyênmôn.

Lầnxuấtbảnnày in lại nguyênvănbản in lần trước, chỉ trừmột chương.Mộtmặt, tôi không có thì giờ để xem lại bản ấymộtcáchcặnkẽ,mặcdầutôirấtmuốnsửalạinhiềuchỗtrongbảntrìnhnày.TôicónghĩavụphảichuẩnbịđểđưainnhữngdicảocủaMác,và việc đó quan trọng hơn nhiều so với bất kỳmột công việc nàokhác.Ngoài ra, lương tâm tôi cũng chống lạimọi sự thay đổi. Tácphẩmnàylàmộttácphẩmluậnchiếnvàtôichorằngđốivớiđốithủcủatôi,tôicónghĩavụkhôngđượcsửachữagìcảởnhữngchỗnàomà ông ta cũng không thể sửa chữa gì cả. Tôi sẽ chỉ có thể đòiquyềnphátbiểuchốnglạibàitrảlờicủaôngĐuy-rinhmàthôi.NhưngnhữnggìmàôngĐuy-rinhđãviếtvềbảnluậnchiếncủatôithìtôiđãkhôngđọcvàcũngsẽkhôngđọcnếukhôngcómột lýdonàođặcbiệt;vềphươngdiệnlý luậntôiđãthanhtoánvớiôngtarồi.Vảlại,đốivớiôngta,tôicàngphảitôntrọngnhữngquytắclễnghitrongmộtcuộc luận chiến văn học, nhất là từ khi cuốn sách của tôi ra đời.TrườngđạihọcBéc-linđãcómộthànhđộngbấtcôngnhụcnhãđốivới ông ta. Thực ra trường này đã bị trừng phạt về điều đó. MộttrườngđạihọcmàđiđếnchỗtướcquyềntựdogiảngdạycủaôngĐuy-rinhtrongnhữngtìnhhìnhnhưmọingườiđãbiếtthìtrườngđạihọc đó cũng không có gì phải ngạc nhiên khi bị người ta bắt phảinhậnôngSchweningertrongnhữngtìnhhìnhmàmọingườicũngđãbiếtrõ.

Chươngduynhấttrongđótôiđãmạnphépđưathêmnhữngđoạnbổsungcótínhchấtgiảithíchvào,làchươngthứhaicủaphầnthứba: "Lý luận".Ởđây,nơimàvấnđềchínhchỉ là trìnhbàymột

điểmmấuchốt trong thếgiới quancủa tôi, thì đối thủ của tôi cũngkhôngthểtráchtôikhitôicốgắngnóimộtcáchđạichúnghơnvàbổsung ý kiến chomạch lạc hơn. Hơn nữa, tôi lại cómột lý do bênngoài để làm như vậy. Tôi đã soạn lại ba chương trong tác phẩm(chương thứ nhất trong Lời mở đầu, chương thứ nhất và thứ haitrongphầnthứba)thànhmộtquyểnsáchriêngđểchongườibạncủatôi,Lafargue,dịchratiếngPháp,vàsaukhibảntiếngPhápđãđượcdùnglàmcơsởchobảndịchtiếngývàbảndịchtiếngBalan,tôiđãxuất bảnmột bảnbằng tiếngĐứcdưới đầuđề: "Sựphát triển củachủ nghĩa xã hội từ không tưởng đến khoa học". Trong có vài batháng,tậpsáchnàyđãđượcxuấtbảnba lầnvàcũngđượcdịchratiếng Nga và tiếng Đan mạch. Trong tất cả các bản in đó, chỉ cóchươngđãnóitrênkialàcóbổsungthêm,vàvềphíatôisẽthậtlàcốchấpnếukhiinlạinguyênbảnvẫncứkhưkhưbámlấyvănbảnbanđầumàkhông theobảnviếtsau làbảnđã trở thànhmộtbản incótínhchấtquốctế.

Nhữngchỗkhácmàtôimuốnsửathìchủyếulàvềhaiđiểm.Mộtlàvềlịchsửnguyênthuỷcủanhânloạimàmãiđếnnăm1877,Morganmớicungcấpchochúngtacáichìakhoáđểtìmhiểu.Nhưngsauđó,trongtácphẩmcủatôi:"Nguồngốccủagiađình,củasởhữutưnhânvàcủanhànước",Zurich,1884,tôiđãcódịpsửdụngnhữngtàiliệumàtôiđãtìmđượctrongkhoảngthờigiantừđóđếnlúcviết,chonênởđâychỉcầndẫntácphẩmviếtvềsaunàyđócũngđủ.

Nhưng,hailà,tôicũngmuốnthayđổiphầnnóiđếnkhoahọctự nhiên lý thuyết. Phần này đã được trình bày rất vụng về, nhiềuđiểm bây giờ có thể diễn đạt dưới một hình thức rõ ràng hơn vàchínhxáchơn.Vànếunhưởđâytôitựcoimìnhkhôngcóquyềnsửachữa,thìchínhvìthếmàởđây,tôilạicàngcónhiệmvụphảitựphêbìnhmình.

CóthểnóirằnghầunhưchỉcóMácvàtôilànhữngngườiđãcứuphépbiệnchứngtựgiácthoátkhỏitriếthọcduytâmĐứcvàđưanóvàotrongquanniệmduyvậtvềtựnhiênvàvềlịchsử.Songmuốncómộtquanniệmvừabiệnchứngvừaduyvậtvềkhoahọctựnhiênthìchúngtôichỉcóthểnghiêncứumộtcáchrờirạc,đứtđoạn,khôngthườngxuyên.Vìthế,khitôicóđượcthìgiờđểlàmviệcđó,saukhi

từbỏcôngviệcbuônbánvàdờiđếnởLuânđôn[4],thìtrongchừng

mựccóthểtôiđãcótự"lộtxác"hoàntoàn-theocáchnóicủaLiebig- trong lĩnh vực toán học và về khoa học tự nhiên, và tôi đã dùngphầnlớnthờigiancủatôitrongtámnămvàoviệcđó.Đúngvàogiữaquátrìnhlộtxácấy,tôiđãphảinghiêncứucáigọilàtriếthọctựnhiên

củaôngĐuy-rinh.Vìvậy,nếunhưtronglĩnhvựckhoahọctựnhiên,lýthuyết,đôikhitôikhôngtìmđượcthuậtngữchínhxácvànóichungđã diễn đạt còn khá nặng nề, thì đó là điều hoàn toàn tự nhiên.Nhưngmặt khác, việc ý thức được rằngmình chưanắmvững vậtliệuđãkhiếntôithậntrọng;sẽkhôngaicóthểvạchrađượcnhữngsựlầmlẫnthựcsựcủatôivềnhữngsựkiệnđãbiếthồiđó,cũngnhưnhững điều sai lệch trong việc trình bày những lý thuyết đã được

côngnhậnhồiđó.Vềmặtnày,chỉcómộtnhàtoánhọclớn[5]chưa

đượcthừanhậnviếtthưchoMác,phànnànrằngtôiđãdámtáogan

xúcphạmđếndanhdựcủa .Lẽdĩnhiên,khitôitổngkếtnhữngthànhtựucủatoánhọcvà

khoahọctựnhiênnhưvậythìvấnđềcũnglàđểthôngquanhữngcáiriêng, thấyrõ thêmcáichân lýmànóichungtôiđãkhôngnghingờchútnàocả, cụ thể là: cũngnhữngquy luậtbiệnchứngấycủasựvận động, chi phối tính ngẫu nhiên bề ngoài của sự kiện ngay cảtronglịchsử,đangmởđườngchomìnhtronggiớitựnhiênthôngquasựhỗnđộncủavôsốbiếnđổi;cũngnhữngquyluậtấy,nhữngquyluậtnhưsợi chỉđỏxuyênquacả lịchsửphát triểncủa tưduy loàingười, đang dần dần đi vào ý thức của con người tư duy: đó lànhững quy luậtmàHegel lần đầu tiên đã phát triểnmột cách baoquát,nhưngdướimộthìnhthứcthầnbí,vàmộttrongnhữngnguyệnvọngcủachúngtôilàtáchnhữngquyluậtđórakhỏicáivỏthânbíấyvàtrìnhbàychúngmộtcáchrõràngvớitấtcảtínhđơngiảnvàtínhphổbiếncủachúng.Lẽdĩnhiênlànềtriếthọctựnhiêncũ-dầucóchứađựngnhiềuđiều tốt thậtsựvànhiềumầmmốngcósứcđâmchồi nảy lộc như thế nào chăng nữa[1A] - vẫn không thể thoảmãnđượcchúngta.Nhưđãđượctrìnhbàytườngtậnhơntrongtácphẩmnày,khuyếtđiểmcủanềntriếthọctựnhiênấy,nhấtlàdướihìnhthứccủaHegel, làởchỗkhông thừanhậnsựphát triển trong thờigian,"nốitiếpnhau"củathếgiớitựnhiên,màchỉthừanhậnsựtồntạicủa"cáinọbêncạnhcáikia".Sởdĩnhưthếmộtmặt làdobảnthânhệthống của Hegel chỉ thừa nhận có sự phát triển lịch sử của "tinhthần",nhưngmặtkháccũnglàdotìnhtrạngchungcủakhoahọctựnhiênthờiấy.Nhưvậylàtrongtrườnghợpnày,HegelđãthụtlùilạixađằngsauKantlàngười,vớithuyếttinhvâncủamình,đãtuyênbốsựphátsinhcủahệthốngmặttrời,vàvớiviệcpháthiệnratácdụngkìmhãmcủathuỷtriềuđốivớisựquaycủatráiđất,cũngđãtuyênbố

sựtiêuvongcủahệthốngấy[6].Saucùng,vấnđềđốivớitôikhông

thểlàđưanhữngquyluậtbiệnchứngtừbênngoàivàogiớitựnhiên,

màlàpháthiệnrachúngtronggiớitựnhiênvàrútchúngratừgiớitựnhiên.

Song, làm điều đómột cách có hệ thống và trong từng lĩnhvựcriêngbiệtthìđólàmộtcôngviệckhổnglồ.Khôngnhữnglĩnhvựcphảinắmthìhầunhưvôtận,màtrêntoànbộlĩnhvựcđó,bảnthânkhoahọctựnhiêncũngđangtrảiquamộtquátrìnhđảolộnmạnhmẽđếnmứcmộtngườibỏhếtthìgiờnhànrỗicủamìnhrađểlàmviệcấy cũng không thể nào theodõi xiết được.Nhưng từ khiCácMácquađời,thờigiờcủatôiphảingừngcôngviệcnghiêncứucủatôilại.Lúcbấygiờtôiđànhtạmbằnglòngvớinhữngphácthảođãđưaratrong sách này và đợi sau này có dịp thì sẽ tập hợp và công bốnhữngkếtquảđãthunhậnđược,cóthểlàcùngmộtlúcvớinhững

bảnthảotoánhọcrấtquantrọngdoMácđểlại[7].

Tuy nhiên, cũng có thể là tiến bộ của khoa học tự nhiên lýthuyết sẽ làm cho đại bộ phận hoặc toàn bộ công trình của tôi trởthànhthừa,bởivìchỉmộtsựcần thiếtphảisắpxếp lạinhữngpháthiện thuần tuýcó tínhchấtkinhnghiệm,đãchấtđống lại rấtnhiều,cũngbuộcnhàkinhnghiệmchủnghĩangoancốnhấtphảingàycàngnhận thức được tính chất biện chứng của các quá trình tự nhiên.Nhữngsựđốilậpcứngnhắccũ,nhữngranhgiớidứtkhoátvàkhôngthểvượtquađượcngàycàngbiếnmất.Từkhibiếnđượcbảnthânnhữngchấtkhí"thật"cuốicùngthànhchất lỏng, trongđóhìnhthứcgiọtvàhìnhthứckhílàkhôngphânbiệt,thìnhữngtrạngtháikếttụđãmấthếtmọitàndưcuốicùngcủatínhtuyệtđốitrướckiacủachúng.Khi thuyếtkhíđộnghọcxác lậpđượcrằng trongcácchấtkhíhoànhảo, với một nhiệt độ như nhau, bình phương của tốc độ chuyểnđộngcủacácphântửkhíriêngbiệtđềutỷlệnghịchvớitrọnglượngphântử,-thìbảnthânnhiệtcũngđượcliệttrựctiếpvàohàngnhữnghìnhthứcvậnđộngcóthểđođượctrựctiếpvớitínhcáchlànhữnghìnhthứcvậnđộng,chỉđượchiểulàđịnhluậtbảotoànnănglượng,làbiểuhiệnnóilênrằngsựvậnđộnglàkhôngthểtiêudiệtvàkhôngthểtạorađược,nghĩalàchỉđượchiểuvềmặtsốlượngthôi,thìbâygiờbiểuhiệnhạnchế,tiêucựcấyngàycàngnhườngchỗchobiểuhiệntíchcựccủasựchuyểnhoánăng lượng, trongđó lầnđầutiênngườitathừanhậnnộidungchấtlượngcủaquátrình,vàtrongđókýứccuốicùngvềđấngtạohoásiêunhânkhôngcònnữa.Ýkiếnchorằngsố lượngcủasựvậnđộng(cáigọi lànăng lượng)không thayđổikhinóchuyểnhoátừđộngnăng(từcáigọilàlựccơhọc)thànhđiện, nhiệt, thếnăng, v.v., cũngnhưkhi chuyểnhoángược lại, - ýkiếnấy, từnaykhôngcòncầnphải tuyên truyềnnhưmộtđiềumới

mẻnữa;nóđãthànhcơsởđãgiànhđượcmộtcáchdứtkhoátchosựnghiêncứu -giờđâycómộtnộidungphongphúhơnnhiềuvềbảnthânquátrìnhchuyểnhoá,vềcáiquátrìnhcơbảnvĩđạimàviệcnhậnthứcnóbaoquáttoànbộnhậnthứcvềtựnhiên.Vàtừkhiviệcnghiêncứusinh vật họcđược tiếnhànhdướiánhsángcủa thuyếttiếnhoáthì trong lĩnhvựcgiớihữucơ,nhữngtuyếnranhgiớicứngnhắc của việcphân loại đã lần lượt nối tiếpnhaubiếnmất; nhữngkhâu trung gian hầu như không thể phân loại đượcmỗi ngàymộtnhiều thêm,mộtsựnghêncứuchínhxáchơnđangnémnhữngcơthểtừloạinàysangloạikhác,vànhữngdấuhiệuphânbiệthầunhưđã trở thànhnhững tínđiều thìnay lạimấthếtgiá trị tuyệtđối củachúng;ngàynay,chúngtađãbiếtrằngcónhữngloàicóvúđẻtrứng

vànếutintứcmàđúngthìcócảnhữngconchimđibốnchânnữa[8].

Nếu trước đây nhiều năm, do sự phát hiện ra tế bào, Virchow đãbuộcphảiphângiải-điềunàycótínhchấttiếnbộhơnlàcótínhchấtkhoahọctựnhiênvàbiệnchứng-sựthốngnhấtcủacáthểđộngvật

thànhmột liênbangcủacácquốcgia tếbào[9], thìngàynay,khái

niệmvềcáthểđộngvật(vàdođó,cảcáthểconngườinữa)đãtrởnênphức tạphơnnhiều, dopháthiện ranhữngbạchhuyết cầudichuyểngiốngnhưnhữnga-míp trongcơthểcácđộngvậtcaocấp.Nhưngchínhnhữngsựđối lậphoàn toànđó trướckiađượccoi làkhôngthểđiềuhoàđượcvàkhôngthểgiảiquyếtđược,chínhnhữngđườngphânranhgiớivànhữngdấuhiệuphânbiệtcácloàiđượcquyđịnhmột cách vũ đoánđóđã làmcho khoahọc tựnhiên lý thuyếthiệnđạimang tínhchấthạnchếvàsiêuhình.Nhận thứccho rừngtronggiớitựnhiên,cốnhiênlàcónhữngsựđốilậpvàkhácbiệtấy,nhưngchỉcóvớimộtýnghĩatươngđốimàthôi,rằngtráilại,tínhbấtđộng tưởng tượngvàgiá trị tuyệtđối củachúng làdosựsuynghĩcủachúng tađưavàogiới tựnhiênmà thôi -nhận thứcđó là thựcchấtquanniệmbiệnchứngvềgiớitựnhiên.Ngườitacóthểđạtđếnquanniệmbiệnchứngdođónhữngsựkiệnthựctếđangtíchluỹlạicủakhoahọctựnhiênbắtbuộc;nhưngngườitacóthểđạttớinómộtcáchdễdànghơnnếuđưanhậnthứcvềnhữngquyluậtcủatưduybiệnchứngvàoviệctìmhiểutínhchấtbiệnchứngcủanhữngsựkiệnấy.Dùsao,khoahọctựnhiêncũngđãtiếnxađếnmứcnókhôngthểtránhđượcsự tổnghợpbiệnchứngđược.Nhưngnósẽ thựchiệnđượcsựtổnghợpấymộtcáchdễdànghơnnếunókhôngquênrằngkếtquảtrongđónhữngkinhnghiệmcủanóđượckháiquát,lànhữngkhái niệm; rằng nghệ thuật vận dụng những khái niệm không phải

bẩnsinhmàcó,cũngkhôngphảilàdoýthứcbìnhthườnghàngngàyđem lại,màđòihỏimột tưduy thựcsự, tưduynàycómột lịchsửkinhnghiệmlâudài,cũnglâudàinhưlịchsửnghiêncứuhoahọctựnhiêncótínhchấtkinhnghiệmchủnghĩa.Chỉcókhinàokhoahọctựnhiênhọctậptiếpthuđượcnhữngkếtquảcủahainghìnnămtrămnămpháttriểncủatriếthọcthìnómớicóthể,mộtmặt,thoátkhỏimọithứtriếthọctựnhiênđứngtáchriêng,đứngngoàivàđứngtrênnó,vàmặtkhác,thoátkhỏicáiphươngpháptưduyhạnchếcủachínhnó,dochủnghĩakinhnghiệmAnhđểlại.

Luânđôn,ngày23thángchín1885

Lờitựathứba

Ngoàimấyđiểmsửađổirấtkhôngđángkểvềcáchhànhvăn,bản in lần này chỉ là in lại lần xuất bản trước. Chỉ có trong mộtchương, chươngmười trong phần thứ hai: "Về quyểnLịch sử phêphán",tôimớitựchophépđưathêmnhữngđiểmbổsungtrọngyếu,vìnhữnglýdosauđây.

Nhưđãnóiđếntronglờitựaviếtcholầnxuấtbảnthứhai,tấtcảnhữngđiềucơbảntrongchươngnàylàcủaMác.Tronglầnbiênsoạnđầu tiêndùngchomộtbàibáo, tôiđãbuộcphải rútngắnbảnthảocủaMáclạirấtnhiều,đólànhữngphầntrongđóviệcphêphánnhữngluậnđiểmcủaĐuy-rinhđãlùilạiphíasauđểnhườngchosựtrìnhbàynhữngquanđiểmcủachínhMácvề lịchsửkhoakinh tế.Nhưngchínhphầnđócủabản thảongaycảngàynaycũngvẫncómộtýnghĩalớnlaonhấtvàbềnvữngnhất.Tôichorằngtôicónghĩavụgiữ lạiđầyđủnhất vàđúng từngcâu từngchữnhữngsuy luậncủaMáctrongđóôngđãđặtnhữngngườinhưPetty,North,Locke,Humevàovịtríxứngđángcủahọtrongquátrìnhphátsinhmônkinhtếchínhtrịcổđiển;tôilạicàngthấycầnthiếtphảidẫnrasựgiảithíchcủaMácđốivới"Biểukinhtế"củaQuesnay,cáicâuđốbíẩnấymàtoàn bộ khoa kinh tế chính trị hiện đại vẫn chưa giải đáp được.Ngược lại, tôi đã lược bỏ những điều chỉ hoàn toàn liên quan tớinhững tácphẩmcủaôngĐuy-rinh, trongchừngmựcmạch lạccủasựtrìnhbàychophép.

Sau cùng, tôi có thể hoàn toànmãn nguyện nhận thấy rằngnhữngquanđiểmtrìnhbàytrongcuốnsáchnày,kểtừlầnxuấtbảntrước,đãđượctruyềnbárộngrãi trongýthứcxãhộicủagiớikhoahọcvàcủagiaicấpcôngnhân,-hơnnữalạilàtrongtấtcảcácnướcvănminhtrênthếgiới.

Luânđôn,ngày23thángnăm1894Ph.Ăng-ghen

Chúthích[1A].HùatheobọnVulgus[1*]thiếusuynghĩvà[2*]KarkVogtđể

đảkích triếthọc tựnhiêncũ thìdễdànghơnviệcđánhgiáýnghĩalịch sử củanó rất nhiều.Nó chứađựngnhiềuđiều vô lý và không

tưởng,nhưngcũngkhôngnhiềubằngnhữnglýluậnphitriếthọccủacácnhàkhoahọctựhiênkinhnghiệmchủnghĩađươngthời,vàtừkhi thuyết tiến hoá được truyền bá thì người ta bắt đầu nhận thấyrăngnó cũng chứađựngnhữngđiều có ý nghĩa và hợp lý.Vì vậyHaeckelđãhoàntoàncólýkhithừanhậncônglaocủaTreviranusvà

Oken[10]

. Trong quan niệm của mình về chất nhầy nguyên thuỷ,Okenđãcoilàđịnhđềcủasinhvậthọccáimàsaunàyngườitađãthậtsựpháthiệnralàchấtnguyênsinhtếbào.CònriêngvềHegel,thìtrênnhiềuphươngdiện,ôngtacũngđứngcaohơnnhiềusovớinhững nhà kinh nghiệm chủ nghĩa đương thời, những người nàytưởngđãgiảithíchđượctấtcảcáchiệntượngchưađượcgiảithíchbằngcáchghépchochúngmột lực-trọnglực, lựcnổi, lựctiếpxúcđiện,v.v-hoặcnếukhônghợpthìgánchochúngmộtchấtmàchưaai biết: chất sáng, chất điện, v.v. Những chất tưởng tượng ấy hầunhưngàynayđãbị loạibỏ,nhưngcái tròbịpvềcác lựcmàHegelcôngkích thì vẫn tiếp tụcxuấthiệnmột cáchvui vẻnhưmộtbóngma, ví dụ như trong bài diễn văn của Helmholtz ở Innsbruck năm1869 (Helmholtz, "Tập bài giảng phổ thông", q.II, 1871, tr.190).Ngượclạivớiviệcthầnthánhhoá-dongườiPhápthếkỷXVIIIđểlại-đốivớiNewton,ngườiđượcnướcAnhdànhchomọisựdanhgiávàgiàusang,HegelđãvạchrarằngKepler,ngườimànướcĐứcđãđểchochếtđói,mớiđúnglàngườisánglậpramôncơhọchiệnđạicủacácthiênthể,vàđịnhluậtvạnvậthấpdẫnđãnằmtrongtấtcảbađịnhluậtcủaKeplerrồi,thậmchítrongđịnhluậtthứbathìlạicàngrõ.ĐiềumàHegelchứngminh trong"Triếthọccủa tựnhiên",Chương270vànhữngphầnbổsung(Hegel,"Toàntập",1842,t.VII,tr.98và113-115), bằngmột vài phương trình đơn giản thì chúng ta lại tìmthấy trở lạivới tưcách làmột thànhquảcủamôncơhọc toánhọcmớinhất trongtácphẩmcủaGustavKirchhoff "Nhữngbàigiảngvềvật lýtoánhọc", in lầnthứhai,Leipzig,1877,tr.10vàvềcơbảnthìcũngdưới cái hình thức toánhọc đơngiảnmàHegel đã trình bàytronglầnđầutiên.Nhữngnhàtriếthọcvềtựnhiênquanhệvớikhoahọctựnhiênbiệnchứng-tựgiáccũnggiốngnhưnhữngnhàkhôngtưởngquanhệvớichủnghĩacộngsảnhiệnđại

[1*].Ngườitầmthường[2*].Kiểu

Lờimởđầu

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

I.Nhậnxétchung

Xétvềnộidungcủanó,chủnghĩaxãhộihiệnđạitrướchếtlàkết quả của việc khảo sátmộtmặt là những đối lập giai cấp đangthống trị trong xã hội hiện đại giữa những ngươi có của và nhữngngườikhôngcócủa,giữacôngnhânlàmthuêvàcácnhàtưsản,vàmặt khác là tình trạng vô chính phủ đang ngự trị trong sản xuất.Nhưngxétvềhìnhthức lý luậncủanóthì lúcđầuchủnghĩaxãhộihiệnđạixuấthiệnnhưlàmộtsựpháttriểnxahơnvàdườngnhưtriệtđểhơncủanhữngnguyênlýmàcácnhàkhaisángvĩđạiPháphồithếkỷXVIIIđãnêulên.Cũngnhưmọihọcthuyếtmới,chủnghĩaxãhộitrướchếtphảixuấtpháttừnhữngvậtliệutưtưởngđãtíchluỹtừtrước,mặcdùgốcrễcủanónằmsâutrongnhữngsựkiệnkinhtế.

Những vĩ nhân ở Pháp đã soi sáng đầu óc mọi người đểchuẩn bị cho cuộc cáchmạng sắp đến thì bản thân cũng rất cáchmạng.Họkhôngthừanhậnmộtuyquyềnbênngoàinàodùnóthuộcbấtcứloạinào.Tôngiáo,quanniệmvềtựnhiên,xãhội,chếđộnhànước,tấtcảđềuphảiđượcđemraphêphánmộtcáchnghiêmkhắcnhất,tấtcảđềuphảiratrướctoàáncủalýtínhđểbiệnhộchosựtồntạicủamìnhhoặctừbỏsựtồntạicủamình.Lýtínhđangtưduylàthướcđoduynhấtđểđánhgiámọicáiđangtồntại.Đólàthờiđạimà

nhưHegelnói,thếgiớiđứngbằngđầu[11]

,trướchếttheoýnghĩalàđầuóccủaconngườivànhữngluậnđiểmđãpháthiệnđượcthôngquatưduycủanó,đòihỏiphảiđượcdùnglàmcơsởchomọihoạtđộngcủacònngườivàchomọiquanhệxãhội;rồisauđócũngcòntheoýnghĩa rộnghơn là cái hiện thực,mâu thuẫnvới những luậndiểmấy,trênthựctếđãbịđảolộntừtrênxuốngdưới.Tấtcảnhữnghìnhthứcxãhộivànhànướctừtrướcđếnnay, tấtcảnhữngquanđiểmcổtruyền,đềubịcoilàkhônghợplývàbịvứtbỏnhưnhữngđồcũ;từtrướcđếnnaythếgiớichỉdonhữngthànhkiếnchỉđạo,toànbộquákhứđềuchỉđángthươngvàđángkhinhmàthôi.Giờđây,lầnđầutiên,mặttrờiđãmọc;từnayvềsau,sựmêtín,sựbấtcông,đặcquyềnvàápbứcphảinhườngchỗchochânlývĩnhcửu,chochínhnghĩavĩnhcửu,chobìnhđẳngđãđượcxáclậptronggiớitựnhiên,vàchonhữngquyềnbấtkhảxâmphạmcủaconngười.

Hiệnnaychúngtabiếtrằngvươngquốccủalýtínhấychẳngquachỉlàvươngquốcđượclýtưởnghoácủagiaicấptưsản;rằngchínhnghĩavĩnhcửuđãđượcthựchiệntrongchếđộtưpháptưsản;

rằngsựbìnhđẳngquylạilàbìnhđẳngtưsảntrướcphápluật;rằngmộttrongnhữngnhânquyềncơbảnnhấtcủaconngườimàngườitađãtuyênbố,làquyềnsởhữutưsản;nhànướccủalýtính-KhếướcxãhộicủaRousseau-đã thểhiệnvàchỉcó thể thểhiện ranhư lànềncộnghoàdânchủtưsản.Tấtcảnhữngnhàtưtưởngvĩđạicủathế kỷXVIII, cũngnhưnhững tiềnbối củahọ, không thể vượt quanhữngkhuônkhổmàthờiđạicủahọđãquyđịnhchohọ.

Nhưngbêncạnhsựđối lậpgiữaquý tộcphongkiếnvớigiaicấptưsảncòncósựđốilậpchunggiữanhữngkẻbóclộtvànhữngkẻ bị bóc lột, giữa những người giàu lười biếng và những ngườinghèolaođộng.Chínhtìnhhìnhđóđãlàmchocácđạibiểucủagiaicấptưsảncóthểmạonhậnmìnhlàđạibiểukhôngphảicủamộtgiaicấp riêng biệt,mà chỉ là đại biểu của toàn thể nhân loại đau khổ.Khôngphảichỉcóthế.Từlúcmớixuấthiện,giaicấpcácnhàtưbảnkhông thể tồn tạinếukhôngcócôngnhân làm thuê;và tươngứngvớiviệcngườithợcảphườnghộithờitrungcổpháttriểnthànhngườitưsảncậnđại,người thợbạnphườnghộivàngười làmcôngnhậtkhôngở trongphườnghội cũngphát triển thànhngười vô sản.Vàmặcdầuxétvềtoànbộ,trongcáccuộcđấutranhchốnggiớiquýtộc,giaicấptưsảncóquyềntựnhậnmìnhcũnglàđạibiểuchocácgiaicấp laođộngthờibấygiờ,nhưngtrongmỗiphongtrào lớncủagiaicấptưsản,lạixuấthiệnnhữngphongtràođộclậpcủagiaicấpvốnlàtiềnthânítnhiềupháttriểncủagiaicấpvôsảnhiệnđại.Vídụ,phongtrào củaThomasMunzer trong thời kỳCải cách tôn giáo vàChiến

tranhnôngdânởĐức;pháibìnhquân[12]

trongcuộcĐạicáchmạngAnh;BabeuftrongcuộcĐạicáchmạngPháp.Ngoàinhữngcuộcđấutranhcáchmạngvũtrangấycủamộtgiacấpchưatrưởngthành,còncónhữngbiểuhiện lý luậntươngứng: trongthếkỷXVIvàXVII,cónhữngsựmiêutảkhôngtưởngvềnhữngchếđộxãhộilýtưởng,còntrongthếkỷXVIIIthìđãcónhữnglýluậntrựctiếpcótínhchấtcộngsảnchủnghĩa(MorellyvàMably).Yêucầubìnhđẳngkhôngcòngiớihạntrongnhữngquyềnchínhtrịnữa,màđãmởrộngrađếncảđịavịxãhội củamỗi cánhân; khôngnhữngphải thủ tiêu cácđặcquyềngiai cấpmà còn phải thủ tiêu cả những sự khác nhau về giai cấpnữa.Một chủ nghĩa cộng sản khổ hạnh theo kiểu Xpác-tơ là hìnhthứcbiểuhiệnđầutiêncủahọcthuyếtmớiấy.Rồitiếptheosauđólàbanhàkhôngtưởngvĩđại:Saint -Simon,màngoàikhuynhhướngvô sản ra thì khuynh hướng tư sản còn giữ một ý nghĩa nào đó;FouriervàOwen,tácgiảcuốicùngnày,sốngtrongmộtnướccónềnsản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển nhất và dưới ấn tượng của

nhữngđối lậpdonềnsảnxuấtấyđẻra,đãđềxuấtnhữngđềnghịcủamìnhnhằmxoábỏnhữngsựkhácnhauvềgiaicấp,dướihìnhthứcmộthệthốngtrựctiếpgắnvớichủnghĩaduyvậtPháp.

Sựgiốngnhaugiữabaông làởchỗhọkhôngthểhiệnra lànhữngđạibiểucholợiíchcủagiaicấpvôsảnmàlịchsửđãsảnsinhratrongthờikỳđó.Cũngnhưnhữngnhàkhaisáng,họmuốnxáclậpvươngquốccủahọkhácmột trờimộtvựcvớivươngquốccủacácnhà khai sáng Pháp. Ngay cả cái thế giới tư sản xây dựng theonhững nguyên lý của các nhà khai sáng ấy cũng không hợp lý vàcũng bất công, và vì vậy cũng phải bị vứt vào sọt rác như chế độphongkiếnvàmọichếđộxãhội trướckia.Sởdĩ lý tính thậtsựvàchínhnghĩathậtsựtừtrướcđếnnayvẫnchưahiểuđượcchúngmộtcáchđúngđắn.Chính làvì trướcđấy thiếumộtconngười thiên tàigiờđâymớiđượcnhậnthức,thìđókhôngphảilàkếtquảtấtyếucủatiến trìnhphát triểnchungcủa lịchsử,khôngphải làsựkiệnkhôngthể tránhđược,màchỉ làmộtsựngẫunhiênmaymắn.Conngườithiêntàiấycũngcóthểxuấthiệnnhưthế500nămtrướcđâyvànhưthếthìnhânloạiđãcóthểtránhđược500nămnhầmlẫn,đấutranhvàđaukhổ.

LốinhậnthứcnàylàmộtlốinhậnthứchếtsứcđặctrưngcủatấtcảnhữngngườixãhộichủnghĩaAnhvàPhápvàcảnhữngngườixãhộichủnghĩađầutiênởĐức,kểcảWeitling.Đốivới tấtcảbọnhọ,chủnghĩaxãhội làbiểuhiệncủachân lý tuyệtđối, lý tính tuyệtđốivàchínhnghĩatuyệtđối,vàchỉcầnpháthiệnranólàcóthểchinhphục toàn thế giới bằng sứcmạnh của bản thân nó; và vì chân lýtuyệtđốikhôngphụthuộcvàothờigian,khônggianvàsựpháthiệnralúcnàovàởđâu,làmộtviệcthuầntuýngẫunhiên.Đồngthờichânlý,lýtínhvàchínhnghĩatuyệtđốilạikhácnhauởmỗingườisánglậpramột trườngphái; vàvìởmỗingười sáng lập ra trườngpháiđó,mỗiloạichânlý,lýtínhvàchínhnghĩatuyệtđốiđặcbiệtđólạicòndotrítuệchủquan,điềukiệnsinhhoạt,khốilượngkiếnthứcvàtrìnhđộpháttriểntưduycủahọquyếtđịnh,vìthếtrongsựxungđộtgiữacácchânlýtuyệtđốiấykhôngthểcómộtgiảiphápnàokhácngoàiviệcchúngtựsanbằnglẫnnhaumàthôi.Dođó,khôngthểcóđượcmộtcáigìkháchơn làmột thứchủnghĩaxãhội trungbìnhcótínhchấtchiết trung, giống như cho đến nay nó vẫn đang thực tế thống trịtrongđầuóccủaphầnlớnthứchủnghĩaxãhộiởhainướcAnhvàPháp,một thứchủnghĩa xãhội triết trungchophépcónhữngsắctháicựckỳđadạngvàlàmộtmớhỗnđộnmàngườitalạicàngdễcóhơn,chừngnàonhữnggóccạnhsắcbénchínhxáccủanhữngbộphậncấuthànhcủanócàngbịbàomònđitrongcáidòngtranhcãi,

giốngnhưnhữnghòncuộitronggiòngnướcchảy.Muốnlàmchochủnghĩaxãhộitrởthànhmộtkhoahọcthìtrướchếtphảiđặtnóvàomộtcơsởhiệnthực.

Trongthờigianấy,cùngvớinềntriếthọcPhápthếkỷXVIIIvàtiếptheosaunó,nềntriếthọcmớiởĐứcđãrađờivàđãđạttớiđỉnhcaonhấtcủanóvớiHegel.Cônglaolớnnhấtcủanólàđãquaytrởlạiphépbiệnchứng,coiđólàhìnhthứccaonhấtcủatưduy.Nhữngnhà triết học Hy-lạp cổ đại đều là những nhà biện chứng tự phát,bẩmsinh,vàAristoteles,bộócbáchkhoanhấttrongcácnhàtriếthọcấy, cũng đã nghiên cứu những hình ảnh căn bản nhất của tư duybiệnchứng.Tráilại,nềntriếthọcmới,mặcdầunócũngcónhữngđạibiểu xuất sắc của phép biện chứng (ví dụ như Descartes vàSpinoza),nhưngđặcbiệtdoảnhhưởngcủa triếthọcAnh,nóngàycàngbịsavàocáigọi làphươngpháp tưduysiêuhình làphưongpháp tư duy hầu như cũng hoàn toàn chi phối những người PháptrongthếkỷXVIII,ítnhấtcũnglàtrongnhữngcôngtrìnhchuyênbànvề triết học củahọ.Nhưngngoài lĩnh vực triết học hiểu theođúngnghĩacủanóra,họcũngđểlạichochungtanhiềutuyệttácvềphépbiện chứng; chúng ta chỉ cần nhớ lại cuốn "Người cháu trai củaRameau" củaDiderot và cuốn "Bàn vềnguồngốc của sựbất bìnhđẳng giữa người và người" của Rouseau. - Ở đây, chúng tôi giớithiệumột cách vắn tắt thực chất của hai phương pháp tư duy ấy;chúngtasẽcònphảitrởlạivấnđềấytỉmỉhơn.

Khichúngtadùngtưduyđểxemxétgiớitựnhiên,lịchsửloàingười,hayhoạtđộngtinhthầncủabảnthânchúngtathìtrướcnhất,chúngtathấymộtbứctranhvềsựchẳngchịtvôtậncủanhữngmốiliênhệvànhữngsựtácđộngqualạitrongđókhôngcócáigìlàđứngnguyên,khôngthayđổi,màtấtcảđềuvậnđộng,biếnhoá,phátsinhvàmấtđi.Cái thếgiớiquanbanđầu,ngây thơ,nhưngxétvề thựcchấtthìđúngđólàthếgiớiquancủacácnhàtriếthọcHy-lạpthờicổvàlầnđầutiênđãđượcHeraclitetrìnhbàymộtcáchrõràng:mọivậtđều tồn tạivàcũngkhông tồn tại,vìmọivậtđang trôiqua,mọivậtđềukhôngngừngbiếnhoá,mọivậtđềukhôngngừngphátsinhvàtiêuvong.Nhưngcáchnhìnấy,dùchonócónắmđúngđếnnhưthếnàochưngnữa, tínhchấtchungcủatoànbộbứctranhvềcáchiệntượng,vẫnkhôngđủđểgiảithíchnhữngchitiếthợpthànhbứctranhtoànbộ,vàchừngnàochúngtachưagảithíchđượccácchitiếtấythì chúng ta chưa thểhiểu rõđượcbức tranh toànbộ.Muốnnhậnthứcđượcnhữngchi tiếtấy,chúngtabuộcphải táchchúngtakhỏimốiliênhệtựnhiênhaylịchsửcủachúng,vàphảinghiêncứuriêngtừngchi tiếtmột theođặc tínhcủachúng, theonguyênnhânvàkết

quảriêngcủachúng,v.v..Đótrướchếtlànhiệmvụcủakhoahọctựnhiênvàcủasựnghiêncứulịchsử,tứclànhữngngànhnghiêncứumàvìnhững lýdohoàn toàndễhiểu,đãgiữmộtđịavị thứyếuởngườiHy-lạpthờikỳcổđiển,bởivìtrướchếthọcònphảithuthậptàiliệu đã. Những bước đầu nghiên cứu một cách chính xác giới tự

nhiênởngườiHy-lạpchỉđếnthờiđạiAlexandria[13]

mớiđượctiếptụcpháttriểnvàvềsau,trongthờitrungcổ,đượcngườiA-rậppháttriểnhơnnữa;chỉtừnửacuốithếkỷXVtrởđimớicómộtnềnkhoahọc tựnhiên thật sựvà từbấyđếnnay, khoahọcđóđãđạtđượcnhữngtiếnbộngàycàngnhanhchóng.Việcphânchiagiớitựnhiênra thành những bộ phận cá biệt, việc tách riêng các quá trình tựnhiênvàvậtthểtựnhiênkhácnhauthànhnhữngloạinhấtđịnh,việcnghiên cứu cấu tạo bên trong của những vật thể hữu cơ theo cáchìnhtháigiảiphẫunhiềuvẻcủanó-tấtcảnhữngcáiđóđãlànhữngđiều kiện cơ bản cho những tiến bộ ngày càngnhanh chóng.Việcphân chia giới tự nhiên ra thành những bộ phận cá biệt, việc táchriêng các quá trình tự nhiên và vật thể tự nhiên khác nhau thànhnhữngloạinhấtđịnh,việcnghiêncứucấutạobêntrongccủanhữngvậtthểhữucơtheocáchìnhtháigiảiphẫunhiềuvẻcủanó-tấtcảnhữngcáiđóđãlànhữngđiềukiệncơbảnchonhữngtiếnbộkhổnglồmà400nămgầnđâyđãđemlạichochúngtatronglĩnhvựcnhậnthức giới tự nhiên. Nhưng phuơng pháp nghiên cứu ấy đồng thờicũngtruyềnlạichochúngtamộtthóiquenlàxemxétnhữngvậtthểtựnhiênvàquátrìnhtựnhiêntrongtrạngtháibiệtlậpcủachúng,ởbênngoàimối liênhệ to lớnchung,vàdođókhôngxemxétchúngtrongtrạngtháivậnđộngmàxemxéttrongtrạngtháitĩnh,khôngcoichúngvềcơbản làbiếnđổi.màcoichúng làvĩnhviễnkhôngbiếnđổi, khôngxemxét chúng trong trạng thái sốngmàxemxét chúngtrongtrạngtháichết.VàkhiphươngphápnhậnthứcấyđượcBaconvàLockechuyểntừkhoahọctựnhiênsangtriếthọcthìnótạoratínhhạnchếđặcthùcủanhữngthếkỷgầnđây,-tứclàphươngpháptưduysiêuhình.

Đốivớinhàsiêuhìnhhọc thìnhữngsựvậtvàphảnánhcủachúngvào tưduy, tức lànhữngkháiniệm,đều lànhữngđối tượngnghiêncứuriêngbiệt,cốđịnh,cứngđờ,vĩnhviễn,phảiđượcxemxétcáinàysaucáikia,cáinàyđộclậpvớicáikia.Nhàsiêuhìnhhọcsuynghĩrằngnhữngsựtươngphảnhoàntoàntrựctiếp;họnói:cólàcó,khônglàkhông;ngoàicáiđóralàcủamaquái.Đốivớihọthìsựvậthoặclàtồntạihoặclàkhôngtồntại:mộtsựvậtkhôngthểvừalàbảnthânnó lạivừa làmộtsựvậtkhác.Cáikhẳngđịnhvàcáiphủđịnh

tuyệtđốibàitrừlẫnnhau;nguyênnhânvàkếtquảcũngđốilậphẳnvớinhau.Phươngpháp tưduyấymớixem thìcóvẻhoàn toàncóthểchấpnhậnđược,bởivìnólàphươngphápcủacáimàngườitagọilàlýtrílànhmạnhcủaconngười.Nhưnglýtrílànhmạnhcủaconngười ta, tuy làmộtngườibạnđường rấtđángkính trongbốnbứctường của sinh hoạt gia đình, cũng sẽ trải qua những câu chuyệnphiêulưukỳlạnhấtmộtkhinómạohiểmbướcvàothếgiớinghiêncứurộnglớn;vàphươngphápnhậnthứcsiêuhình,dùđượccoi làchínhđángvàthậmchílàcầnthiếttrongnhữnglĩnhvựcnhấtđịnhítnhiềurộng lớn tuỳ theo tínhchấtcủađối tượngnghiêncứu,nhưngchónghaychầynócũngsẽgặpphảimộtranhgiớimànếuvượtquáthì nó trở thành phiến diện, hạn chế, trừu tượng và sa vào nhữngmâuthuậnkhôngthểnàogiảiquyếtđượcvìnóchỉnhìnthấynhữngsựvậtcábiệtmàkhôngnhìnthấymốiliênhệqualạigiữanhữngsựvậtấy,chỉnhìnthấysựtồntạicủanhữngsựvậtấymàkhôngnhìnthấysựphátsinhvànhữngsự tiêuvongcủanhữngsựvậtấy,chỉnhìn thấy trạng thái tĩnhcủanhữngsựvậtấymàquênmấtsựvậnđộngcủanhữngsựvậyấy,chỉnhìn thấycâymàkhông thấy rừng.Thídụ,trongsinhhoạthàngnày,chúngtabiếtvàcóthểnóimộtcáchchắnchắn rằngmột cònvật đang tồn tại hay không tồn tại; nhưngnghiêncứukỹhơnnữathìchúngtalạithấyrằngđôikhiđólạilàmộtvấnđềhếtsứcrốirắmnhưcácluậtsưđãhiểurấtrõđiềuđókhiphảivòđầubứttaiđểtìmramộtgiớihạnhợplýmànềuvượtquáthìviệcgiếtmộtcáithaitrongbụngmẹsẽbịcoi làtộigiếtngười;cũngnhưkhôngthểxácđịnhmộtcáchchínhxáclúcchếtlàlúcnào,bởivìsinhlýhọcchứngminhrằngcáichếtkhôngphảilàmộtsựkiệnđộtngộtvà trongnháymắt,mà lại làmộtquá trình rấtdài.Cũnggiốngnhưtrongmỗigiâylát,nótiêuhoánhữngchấtmànónhậnđượctừngoàivàovàbàitiếtnhữngchấtkhácrakhỏinó;trongmỗigiâylát,mộtsốtếbàotrongcơthểcủanóchếtđivànhữngtếbàokhácđượchìnhthành;saumộtthờigiandàihayngắn,nhữngchấtcủacơthểấyđổimới hoàn toàn và được những nguyên tử vật chất khác thay thế,thành thửmỗi vật hữu cơ bao giờ cũng là bản thân nó nhưng lạikhôngphải làbảnthânnó.Khixemxétkỹhơn,chúngtacũngthấyrằnghaicựccủamột thếđối lập-cáikhẳngđịnhvàcáiphủđịnh-cũngkhôngthểtáchrờinhaugiốngnhưchúngkhôngthểđốilậpvớinhau,vàmặcdầutấtcảsựđốilậpgiữachúngvớinhau,chúngvẫnthâmnhập lẫnnhau;cũngnhưchúng ta thấy rằngnguyênnhânvàkếtquảlànhữngquanniệmchỉcóýnghĩavớitưcáchlànhưvậykhiđượcápdụngvàonhữngtrườnghợpcábiệtnhấtđịnh;nhưngmộtkhi chúng ta nghiên cứu trường hợp cá biệt ấy trong mối liên hệ

chungcủanóvớitoànthếgiớithìnhữngkháiniệmấylạiănkhớpvớinhauvàhoàthànhquanniệmvềsựtácđộngqualạiphổbiến,trongđónguyênnhânvàkếtquảluônđổichỗchonhau,cái lúcnàyvàởchỗnàylànguyênnhânthìlúckhácvàởchỗkháclạilàkếtquảvàngượclại.

Tất cảnhữngquá trìnhấy và tất cảnhữngphươngpháp tưduyấykhôngnằmtrongkhuônkhổcủatưduysiêuhình.Tráilại,đốivớiphươngphápbiệnchứnglàphươngphápxemxétnhữngsựvậtvànhữngphảnánhcủachúngvàotưduychủyếulàtrongmối liênhệ qua lại của chúng trong sựmóc xích của chúng, trong sự vậnđộng của chúng, trong sự phát sinh và tiêu vong của chúng - thìnhững quá trình như những quá trình nói trên chỉ là những điềuchứngthựcchophươngphápnghiêncứucủabảnthânnómàthôi.Giới tựnhiên là hònđá thửvàngđối với phépbiện chứng, và cầnphải nói rằng khoa học tự nhiên hiện đại đã cung cấp cho sự thửnghiệmấynhữngvật liệuhếtsứcphongphúvàmỗingàymột tăngthêm,vàdođóđãchứngminhrừngtrongtựnhiên, rútcục lại,mọicái đều diễn ra một cách biện chứng chứ không phải siêu hình.Nhưng vì cả cho đến nay, có thể đếm trên đầu ngón tay con sốnhữngnhànghiêncứutựnhiênđãhọcđượccáchsuynghĩmộtcáchbiệnchứng,chonênsựxungđộtgiữanhữngkếtquảđãđạtđượcvàphươngpháptưduylâuđờihoàntoàngiảithíchđượctìnhtrạnghếtsứclẫnlộnhiệnnayđangthốngtrịtrongngànhkhoahọctựnhiênlýthuyết khiến cho cả thầy lẫn trò, cả người viết lẫn người đọc, đềutuyệtvọng.

Nhưvậy,mộtquanniệmđúngđắnvềvũtrụ,vềsựpháttriểncủavũtrụvàsựpháttriểncủaloàingười,cũngnhưvềsựphảnánhcủasựpháttriểnấyvàotrongđầuócconngườichỉcóthểcóđượctrênconđườngbiệnchứng,vớisựchúýthườngxuyênđếnnhữngtácđộngqualạiphổbiếngiữasựphátsinhvàsựtiêuvong,giữasựbiếnđổiđilênvàsựbiếnđổithụtlùi.VànềntriếthọchiệnđạiĐức,ngaytừđầu,chínhđãtheotinhthầnđó.KantđãmởđầusựnghiệpkhoahọccủaôngbằngviệcbiếntháidươnghệcốđịnhcủaNewtonvàsự tồn tại vĩnh cửucủanó - sau khi đã có cái đẩyđầu tiênnổitiếng-thànhmộtquátrìnhlịchsử:thànhquátrìnhnẩysinhcủamặttrời và tất cảmọihành tinh từkhối tinh vânđangxoay.Đồng thời,ông đã rút ra được cái kết luận là sự nẩy sinh của thái dương hệđồngthờicũnggiảđịnhsựtiêuvongtấtyếucủanótrongtươnglai.[7]Nửa thếkỷsau,quanđiểmđócủaông,đượcLaplacechứngminhbằngtoánhọcvàmộtnửathếkỷsaunữa,kínhquangphổbiếnđãchứngminhrằngtrongkhônggiancủavũtrụcónhữngđámkhíđỏ

rựcgiốngnhưthế,ởnhữngmứcđộngưngtụkhácnhau.NềntriếthọcmớicủaĐứcđãđạttớiđỉnhcaocủanólàtrong

hệthốngcủaHegel,trongđólầnđầutiên-vàđâylàcônglaotolớncủaông- toànbộgiới tựnhiên, lịchsửvàtinhthầnđượctrìnhbàynhưlàmộtquátrình-nghĩalàđượcnhậnthứctrongsựvậnđộngvàsựpháttriểnấy.Theoquanđiểmấy,lịchsựloàingườikhôngcònthểhiệnralàmộtmớhỗnđộnkinhkhủnggồmnhữnghànhvibạolựcvônghĩavàđángphảikếttộinhưnhautrướctoàáncủalýtínhtriếthọcngàynayđãtrưởngthành,vàtốthơncảlàngườitanênquênchúngđichothậtnhanh,-màlàmộtquátrìnhpháttriểncủabảnthânloàingười,vànhiệmvụcủa tưduyhiệnnay làphải theodõibước tiếntuần tựcủaquá trìnhấyquá tấtcảnhữngbước lầm lạccủanóvàchứngminhtínhquyluậtbêntrongcủanóquatấtcảnhữngcáingẫunhiênbềngoài.

ViệcHegelkhônggiảiquyếtnhiệmvụấy,điềuđóởđâycũngkhôngquantrọng.Cônglaolịchsửcủaônglàđãđềranhiệmvụấy.Nhiệmvụấylàmộtnhiệmvụmàriêngmộtngườikhôngbaogiờcócóthểgiảiquyếtđược.MặcdùHegel-bêncạnhSaintSimon-làmộtcáiđầubáchkhoanhấtcủathờiđạimình,songôngvẫnbịhạnchế,mộtlàbởinhữnggiớihạnkhôngthểtránhđượccủasựhiểubiếtcủabảnthânông,vàhailàbởinhữngkiếnthứcvànhữngquanniệmcủathờiđạiông,cũngcótínhchấthạnchếnhưthếcảvềkhốilượnglẫnvềchiềusâu.Ngoài racòncó thêmmộtđiều thứbanữa.Hegel làmộtnhàduytâm,nghĩalàđốivớiôngta,nhữngtưtưởngtrongđầuóccủamìnhkhôngphảilànhữngphảnánhíttrừutượngcủanhữngsựvậtvàquátrìnhhiệnthực,màngượclại,đốivớiông,nhữngsựvậtvàsựphát triểncủachúngchỉ lànhữngphảnánh ítnhiều trừutượngcủanhữngsựvậtvàquátrìnhhiệnthực,màngượclại,đốivớiông, những sự vật và phát triển của chúng chỉ là nhữngphảnánhvốnlàhiệnthâncủamột"ýniệm"tồntạiởmộtnơinàođóngaytrướckhicóthếgiới.Nhưvậy,tấtcảđềubịđặt lộnngượcvàmối liênhệhiện thực của thế giới đều hoàn toàn bị đảo ngược. Và mặc dầuHegelđãnắmđượcmộtcáchđúngđắnvàthiêntàimộtsốliênhệcábiệtgiữacáchiệntượng,nhưngdonhữngnguyênnhânnóitrên,vềchi tiết, nhiều cái tronghệ thống củaông ta nhất định phải có tínhchất gò ép, giả tạo, hư cấu, tóm lại là bị giải thích sai lệch đi. HệthốngHegel,vớitưcáchlàmộthệthốngnhưthế,làmộtcáithaiđẻnonkhổnglồ,nhưngđócũnglàcáithaiđẻnoncuốicùngtrongloạicủanó.Cụthểlàhệthốngấychứađựngmộtmâuthuẫnbêntrongkhông thể cứu chữađược:mộtmặt, tiềnđề cơbản củanó làmộtquanđiểm lịch sửcho rằng lịch sửnhân loại làmộtquá trìnhphát

triểnmàxétvềbảnchấtthìkhôngthểtìmđượcđỉnhcaocủanóvềmặttrítuệtrongviệcpháthiệnracáigọilàchânlýtuyệtđối;nhưngmặt khác, hệ thốngHegel lại khẳng định rằng nó là hiện thân củachínhngaychânlýtuyệtđốiấy.Mộthệthốngnhậnthứcvềtựnhiênvà lịchsửbaoquát tấtcảvàhoàn tấtmột lần làxongvĩnhviễn, làmâu thuẫn với những quy luật cơ bản của hệ tư duy biện chứng;nhưngđiềuđóhoàntoànkhôngloạitrừmàtráilạicònbaohàmviệcchorằngsựhiểubiếtcóhệthốngvềtoànbộthếgiớibênngoàicóthể đạt được những bước tiến khổng lồ từ thế hệ này qua thế hệkhác.

ViệchiểuđượctínhchấthoàntoànsailầmcủachủnghĩaduytâmĐứctừtrướcđếnnaynhấtđịnhsẽdẫnđếnchủnghĩaduyvật,nhưngcầnphảithấyrằngkhôngphảichỉđơngiảndẫnđếnchủnghĩaduyvậtsiêuhình,hoàntoàncótínhchấtmáymóccủathếkỷXVIII.Ngượclạivớiviệcvứtbỏđơnthuần,cótínhchấtcáchmạng-ngâythơ,toànbộlịchsửtrướcđây,chủnghĩaduyvậthiệnđạicoilịchsửlàmộtquátrìnhpháttriểncủaloàingườivànhiệmvụcủanólàpháthiệnranhữngquyluậtvậnđộngcủaquátrìnhấy.NgượclạivớiquanniệmvềtựnhiênthịnhhànhởngườiPhápthếkỷXVIIIcũngnhưởHegel, coi như tự nhiên như làmột chỉnh thể không thay đổi, vậnđộngtrongnhữngvòngtuầnhoànchậthẹp,vớinhữngthiênthểvĩnhcửunhưNewtonđãdạy,vớinhữngloàisinhvậthữucơkhôngthayđổinhưLinnaeusđãdạy,-ngượclạivớiquanniệmvềtựnhiênấy,chủnghĩaduyvậthiệnđạitổnghợpnhữngthànhtựumớinhấtcủakhoahọctựunhiên,theochúngthìgiớitựnhiêncũngcólịchsửcủabản thânnó trong thờigian,những thiên thểcũngnảysinhvàdiệtvong giống như loài hữu cơ sống trên những thiên thể ấy trongnhững điều kiện thuận lợi, và những vòng tuần hoàn, trong chừngmựcchúngnóichungcóthểdiễnra,cũngcónhữngquymôvôcùnglớnhơn.Tronghaitrườnghợpấy,chủnghĩaduyvậthiệnđạivềbảnchất là biện chứng, và nó không cầnđếnbất cứmột triết học nàođứngtrêncáckhoahọckhác.Mộtkhingườitadặtratrướcmắtmỗikhoahọccáiyêucầulàphảilàmsángtỏvịtrícủanótrongmốiliênhệchunggiữacácsựvậtvànhữngkiếnthứcvềnhữngsựvậtấythìbấtkỳmộtkhoahọcđặcbiệtnàovềmốiliênhệchungấycũngđềutrởnênthừa.Vàkhiđótrongtoànbộmôntriếthọctrướckia,chỉcònlạicóhọcthuyếtvềtưduyvànhữngquyluậtcủatưduy-tứclàlô-gíchhìnhthứcvàphépbiệnchứng-làcòntồntạiđượcmộtcáchđộclập.Tấtcảcáckhoahọckhácđềuquythànhkhoahọcthựcchứngvềtựnhiênvàvềlịchsử.

Nhưngtrongkhibướcngoặtđó trongquanniệmvề tựnhiên

chỉcó thểdiễnra theomứcđộmàcáccôngtrìnhnghiêncứucungcấpvậtliệuthựcchứngtươngứngchonhậnthức,thìnhữngsựkiệnlịchsửdẫntớimộtbướcngoặtquyếtđịnhtrongquanniệmvềlịchsử,lạidiễn rasớmhơnrấtnhiều.Năm1831,cuộckhởinghĩađầu tiêncủacôngnhânđãnổraởLyon;từnăm1838đếnnăm1842,phongtrào toànquốcđầu tiêncủacôngnhân,phong tràoHiếnchươngởnướcAnh,đãđạttớiđiểmcaonhấtcủanó.Cuộcđấutranhgiaicấpgiữagiaicấpvôsảnvàgiaicấptưsảnđãdầndầnnổilênhàngđầutronglịchsửcácnướcpháttriểnnhấtởchâuâu,mộtmặt,theomứcđộ phát triển của đại công nghiệp vàmặt khác, theomức độ pháttriểncủaquyềnthốngtrịchínhtrịmàgiaicấptưsảnmớigiànhđượcởnhữngnướcđó.Nhữnghọcthuyếtcủakhoakinhtếhọctưsảnvềsựđồngnhấtlợiíchcủatưbảnvàlaođộng,vềsựhoàhợpphổbiếnvàphúclợiphổbiếncủanhândân,dotựdocạnhtranhđemlại,đãbịcácsựkiệnthựctếvạchtrầnngàycàngrõrànglànhữnglờigiảdối.ĐãđếnlúckhôngthểkhôngbiếtđếnchủnghĩaxãhộiPhápvàAnh,biểuhiệnlýluận-mặcdầulàhếtsứchoànbị-củanhữngsựthậtấy.Nhưngquanniệmduytâmcũvềlịchsử,mộtquanniệmchưabịđẩylùi,lạikhôngbiếtđếnmộtcuộcđấutranhgiaicấpnàodựatrênlợiíchvậtchất,vànóichungkhôngbiếtđếnnhữnglợiíchvậtchấtnàocả;sảnxuấtcũngnhưtấtcảmọiquanhệkinhtếđềuchỉđượchọnhắcđếnmộtcáchnhântiện,vớitưcáchlànhữngyếutốthứyếucủa"lịchsửvănminh"màthôi.

Nhưngsựkiệnmớibuộcngườitanghiêncứulạimộtlầnnữatoànbộlịchsửtừtrướctớinayvàkhiđóngườitathấyrằngtoànbộ

lịchsửđãquađềulàlịchsửđấutranhgiaicấp[14]

;rằngnhữnggiaicấp xã hội đấu tranh với nhau ấy lúc nào cũng là sản phẩm củanhữngquanhệsảnxuấtvàquanhệtraođổi,tómlạilàsảnphẩmcủanhữngquanhệkinhtếcủathờiđạicủacácgiaicấpấy;rằngdođócơcấukinh tếcủa thờiđạicủacácgiaicấpấy; rằngdođócơcấukinhtếxãhộilúcnàocũnglàcáicơsởhiệnthựclàcáixétđếncùng,giảithíchtoànbộthượngtầngkiếntrúclànhữngthểchếphápluậtvàchínhtrị,cũngnhưnhữngquanniệmtôngiáo,triếthọcvàcácquanniệmkháccủamỗithờikỳlịchsửnhấtđịnh.Vớiđiềuđó,chủnghĩaduy tâmđãbị tống rakhỏinơiẩmnáucuối cùngcủanó, tức là rakhỏiquanniệmvềlịchsử,ngườitađãcómộtquanniệmduyvậtvềlịchsửvàđãtìmthấyconđườngđểgiảithíchýthứccủaconngườibằngsựtồntạicủahọchứkhôngphảilấyýthứccủahọđểgiảithíchsựtồntạicủahọnhưtừtrướctớinay.

Nhưng chủ nghĩa xã hội cũ không thể tương dung với quan

niệmduyvậtlịchsửấy,cũnggiốngnhưquanniệmvềtựnhiêncủachủnghĩaduyvậtPhápkhôngthểtươngdungvớiphépbiệnchứngvàkhoahọctựnhiêncậnđại.Chủnghĩaxãhộitrướckiatuyđãphêphánphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩađangtồntạivànhữnghậuquảcủaphương thứcsảnxuấtấy,nhưngkhông thểgiải thíchđượcvàvìthếcũngkhôngđánhđổđượcphươngthứcsảnxuấtấy;nóchỉcóthểgiảnđơnbácbỏphươngthứcsảnxuấtấynhưlàmộtphương thứcsảnxuất xấu.Nhưngvấnđề làở chỗ,mộtmặt, phảitrìnhbàyphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩa trongmối liênhệlịchsửcủanóvàtínhtấtyếucủanóđốivớimộtthờikỳlịchsửnhấtđịnh, do đó, cả sự tất yếu phải tiêu vong của nó nữa; nhưngmặtkhác,cũngphảivạchtrầntínhchấtbêntrong,chođếnnayvẫncònchưapháthiệnđược,củaphương thứcsảnxuấtấy,bởivìsựphêphántừtrướctớinayđãnhằmvàonhữnghậuquảcóhạinhiềuhơnlà vào tiến trình củabản thân sự vật.Điềunày đãđược thựchiệnnhờviệcpháthiệnragiátrịthặngdư.Đãchứngminhđượcrằngsựchiếmhữu laođộngkhôngđược trảcông làhình thứccơbảncủaphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩavàcủasựbóclộtcôngnhândophươngthứcsảnxuấtấythựchiện;ngaycảkhinhàtưbảnmuasứclaođộngcuảcôngnhântheogiátrịđầyđủcủanó,giátrịmànócóvớitưcáchlàhànghoáởtrênthịtrường,thìnhàtưbảncũngvẫnbópnặnđượccủasứclaođộngấynhiềugiátrịhơnsốtiềnbỏrađểmuanó;rằnggiátrịthặngdưấy,ruốtcuộc,họpthànhtổngsốnhữnggiátrịđẻracáikhốitưbảnngàycànglớnlênvàtíchluỹlạitrongtaycácgiai cấphữusản..Như thế làđãgiải thíchđược tiến trìnhcủanềnsảnxuấttưbảnchủnghĩacũngnhưsựsảnxuấtrabảnthântưbản.

Haipháthiệnvĩđạiấy-quanniệmduyvậtlịchsửvàviệcbóctrầnbímậtcủanềnsảnxuấttưbảnchủnghĩanhờgiátrịthặngdư-làcônglaocủaMác.Nhờhaipháthiệnấy,chủnghĩaxãhộiđãtrởthànhmộtkhoahọcvàgiờđâyvấnđềtrướchếtphảitiếptụcnghiêncứunótrongmọichitiếtvàmọimốiliênhệcủanó.

Tìnhhìnhtrong lĩnhvựcchủnghĩaxãhội lý luậnvànềntriếthọcđãmaimộtđạithểlànhưvậy,khiôngEugenĐuy-rinhnhảylênsânkhấumộtcáchkháầmĩvàbáotinlàôngtasẽđảolộnhoàntoàntriếthọc,kinhtếchínhtrịhọcvàchủnghĩaxãhội.

ChúngtahãyxemôngĐuy-rinhhứavớichúngtanhữnggìvà...giữlờihứađónhưthếnào.

II.ÔngĐuy-rinhhứanhữnggì

NhữngtácphẩmcủaôngĐuy-rinhliênquantrựctiếpnhấtđếnvấnđềbànởđâylànhữngcuốn"Giáotrìnhvềtriếthọc""Giáotrìnhvềkinhtếchínhtrịvàkinhtếxãhội"và"Lịchsửphêpháncủakhoakinhtếchínhtrịxãhội"và"Lịchsửphêpháncủakhoakinhtếchínhtrịvàcủachủnghĩaxãhội"củaôngta.Trướchết,chúngtaquantâmchủyếuđếntácphẩmthứnhất.

Ngaytừtrangđầu,ôngĐuy-rinhđãtựgiớithiệumìnhlà:"ngườiđòiquyềnđạibiểucholựclượngấy"(triếthọc)"trong

thờicủamìnhvàtrongthờikỳpháttriểnsắptớicóthểthấyđượctriếthọc"{.D.Ph.1}

Nhưvậy,ôngtatựxưnglànhàtriếthọcchânchínhduynhấtcủahiệntạivàcủamộttươnglai"cóthểthấyđược".Kẻnàoxarờiông, kẻ ấy xa rời chân lý. Trước ôngĐuy-rinh, đã có nhiều ngườinghĩnhưvậyvềbảnthânhọ,nhưngngoàiRichardWagnerra,ôngtađúnglàngườiđầutiênnóinhưvậyvềmìnhmộtcáchkhôngngượngngùng.Hơnnữa,chânlýmàôngnóiđếnlạilà

"mộtchânlýdứtkhoátởcấpcaonhất"{2}TriếthọccủaôngĐuy-rinhlà"mộthệthốngtựnhiênhaytriếthọccủahiệnthực...Tronghệ

thốngấy,hiệnthựcđượcsuynghĩtheomộtphươngthứcloạitrừmọimưu toan hình dung thế giới một cáchmơmộng và hạn chế chủquan".{13}

Nhưvậy,triếthọcnàycócáiđặctínhlàlàmchoôngĐuy-rinhvượt rangoàinhữnggiớihạncủa tínhhạnchếcánhân, chủquancủaôngtamàbảnthânôngtacũngkhôngthểphủnhận.Cốnhiênđiềuấy làcần thiếtđểông tacó thểdựng lênđượcnhữngchân lýcuối cùng cao nhất,mặc dầu là cho đến nay, chúng ta chưa rõ làphéplạấyphảiđượcthựchiệnnhưthếnào.

"Hệthốngtựnhiên"ấy"củatrithức,tựnórấtcógiátrịđốivớitinhthần","đãxáclậpmộtcáchchắnchắnnhữnghìnhthứccơbảncủatồntạimàkhôngđểmấtmộtchútnàotínhchấtsâusắccủatưtưởng".Từ"quanđiểmphêphánthựcsự"củaôngtađưara"nhữngyếutốcủamộttriếthọchiệnthực,dođó,hướngvàohiệnthựccủatựnhiênvàcủađờisống,-mộttriếthọckhôngthừanhậnmộtchântrờicóthểgiảnđơnnhìnthấyđược,màtrongsựvậnđộngđảolộnmạnhmẽcủanó,nómởra tấtcảđất trờicủa tựnhiênbênngoàivàbêntrong".Đó làmột "phươngpháp tưduymới", vàkếtquảcủanó là

"những kết luận và nhữngquanđiểmhết sức độc đáo... những tưtưởngsángtạorahệthống...nhữngchânlýđãđượcxácđịnhvữngchắc".Ởđây,trướcmắtchúngtalà"mộtcôngtrìnhbắtbuộcphảitìmsứcmạnhcủanóởtínhsángtạotậptrung"-dẫuchođiềunàycóýnghĩalàgìđichăngnữa"là"mộtsựnghiêncứuđiđếntậngốcrễ...làmộtkhoahọccănbản...làmộtquanđiểmhếtsứckhoahọcvềvậtvàngười..làmộtcôngtrìnhtưduythâmnhậpđốitượngtừmọiphía...làmộtsựpháchoạsángtạomọitiềnđềvàmọikếtluậnmàtưduycóthểngựtrịđược...làmộtcáituyệtđốicơbản".

Tronglĩnhvựckinhtếchínhtrịhọc,ôngtakhôngnhữngđemlạichochúngta

"nhữngcôngtrìnhbaoquátđốitượngvềmặtlịchsửvàcóhệthống",thêmnữatrongđónhữngtácphẩmlịchsửlạicònđượcđánhdấu bởi "lối viết sử một cách cao nhã của tôi", và chúng đã mởđườngcho"nhữngbướcngoặtsángtạo"trongkhoahọckinhtế

màông tacònkết thúcbằngmộtkếhoạchxãhộichủnghĩahoàntoàndochínhôngtavạchrachoxãhộitươnglai,kếhoạchnàylà

"kếtquảthựctiễncủamộtlýluậntrongsángvàđisâuđếntậngốcrễcuốicùng",

vàvìthếnócũngtoànthiệntoànmỹvàcũngcótínhchấtcứunhânđộthếnhưcáitriếthọccủaôngĐuy-rinh;vì

"chỉcótrongcáihệthốngxãhộichủnghĩamàtôiđãmiêutảtrongcuốn"Giáotrìnhvềkinhtếchínhtrịvàkinhtếxãhội"củatôithìcáiriêngthậtsựcủamìnhmớicóthểthaythếchosởhữuchỉcótínhchất bề ngoài và tạm thời, hoặc còn dựa trên bạo lực". Tương laiphảihướngtheođiềuđó.

CáibóhoanhữnglờicangợimàôngĐuy-rinhmangdângchoông Đuy-rinh sẽ có thể tăng lên gấpmười lầnmột cách dễ dàng.Songchỉchừngấyngaygiờđâycũngđủđểgâychobạnđọcmộtsốnghivấn,khôngbiếtrằngđâycóphải thực làmộtnhàtriếthọchaykhông,haylàmột-nhưngchúngtôiyêucầuđộcgiảhãyhoãnlạilờiphánxétcủamìnhlạichođếnkhitìmhiểutỉmỉhơnnữakhảnăngđiđếntậnnhữnggốcrễcuốicùngđãnóiởtrên.Chúngtôicũngdẫnracáibóhoanhữnglờicangợitrênđâychỉlàđểchỉrarằngtrướcmặtchúngta,khôngphảilàmộtnhàtriếthọcvàmộtnhàxãhộihọcchủnghĩabìnhthườngchỉnóilênýkiếncủamìnhvàđểcholịchsửsaunàyquyếtđịnhgiátrịcủanhữngýkiếnấy,màlàmộtconngườihoàntoàn phi thường, tự chomình là toàn thiện toànmỹ không kém gìgiáohoàng,vàngườitaphảiđơngiảntiếpthuhọcthuyếtcủangườiđónếukhôngmuốnrơivàotộitàgiáonặngnhất.Chúngtahoàntoàn

khôngphảiđụngchạmđếnmộttrongnhữngcôngtrìnhmàngườitathấy nhan nhản trong các sách báo xã hội chủ nghĩa ở tất cả cácnướcvàgầnđâyởcảnướcĐứcnữa, -nhữngcông trình trongđónhữngngườithuộcđủcáccỡđãhếtsứcchânthànhtìmhiểunhữngvấnđềmàđểgiảiquyếtcóthể làhọcthiếuítnhiềuvật liệu;nhữngcông trình tuycòncónhững thiếusótvềmặtkhoahọchayvềmặtvănhọccũngđángđượcthừanhận.Ngượclại,ôngĐuy-rinhđưaracho chúng ta những luận điểmmà ông tuyên bố là những chân lýcuốicùngcaonhất,nhữngchânlýmàbêncạnhchúng,bấtkỳýkiếnnàokháccũngđềubịcoilàsailầmngaytừtrướcrồi;làngườinắmchân lýđộcnhấtấy,ông tacũngnắmcảphươngphápnghiêncứukhácđềukhôngkhoahọc.Hoặcgiảlàôngtađúng.-vànhưvậylàchúngtađangđứngtrướcmộtthiêntàivĩđạinhấtcủamọithờiđại,vịsiêunhânbậcnhất,vìđólàmộtconngườitoànthiệntoànmỹ.Hoặcgiảlàôngtasai,-vàngaycảtrongtrườnghợpnàynữa,mặcdầusựphánxétcủachúngtalànhưthếnàochăngnữa,nhưngmọitháiđộkhoandunghảoýcủachúngtađốivớithiệnchícóthểcócủaôngtacũngvẫnsẽlànhữngxúcphạmghêgớmnhấtđốivớiôngĐuy-rinh.

Khi người ta nắm được chân lý cuối cùng cao nhất và tínhkhoahọcduynhấtchặtchẽthìlẽdĩnhiênlàngườitaphảicómộttháiđộrấtkhinhthịbộphậncòn lạicủanhân loạiđangchìmđắmtrongsai lầmvàkhônghiểubiếtkhoahọc.Chonên,chúng takhôngnênngạcnhiênkhi thấyôngĐuy-rinhnóiđếncác tiềnbối củaôngmộtcáchcựckỳmiệtthịvàkhithấychỉcómộtvàivĩnhândochínhôngtanânglêndanhvịđóvớitưcáchlàngoạilệ,làcóthểđượchưởngsựkhoandungcủatínhchấttriệtđểđếntậngốcrễcủaôngta.

Trướchết,chúngtahãyngheôngtanóivềcácnhàtriếthọc:"Lebnezthiếumọitínniệmtrungthực,...kẻkhánhấtđótrong

tấtcảnhữngtriềuthầncóthểcóđanglàmtriếthọc."Kantthìcòncóthểtạmchịuđược;nhưngsauKantthìtấtcả

đềuhỗnloạn:lúc đó là "những điều lộn xộn ghê gớm và cũng phi lý như

nhữngđiềuđiênrồnhảmnhícủacáchậusinhtrựctiếp,nhấtlàcủamộtFicbtevàmộtSchelling...,nhữngbiếmhoạquáidịcủamộttriếthọchồđồ,ngudốtvềtựnhiên...nhữngđiềukỳquáicủathờikỳsauKant" và "những ảo tưởng mê sảng" mà "một gã Hegel" đã tánthưởng.Gã này nóimột thứ "tiếng lóng kiểuHegel" và "thêm nữacòn"gieorắc"bệnhdịchHegel"bằng"cáicáchthứckhôngkhoahọccảvềmặthìnhthức",vànhững"quanniệmsốngsượng"củamình.

Các nhà khoa học tự nhiên cũng bị quở trách không kém,nhưngtrongsốhọchỉcóDarwinlàđượcnêutên,chonênchúngta

buộcphảinóiđếnmộtmìnhôngthôi:"Lối thơnửavờicủaDarwinvànhững tròảo thuậtbiếnhoá

vớitínhthiểncậncótínhchấtcảmtínhthôsơtrongnhậnthứcvàkhảnăngphânbiệtđãbịcùnđicủachúng...Theoýchúngtôi,chủnghĩaDarwin đặc thù - tất nhiên là trừ những luận điểm của Lamarck ởtrongđóra-làmộtđòntànbạochốnglạinhânloại."

Nhưng những nhà xã hội chủ nghĩa là những người bị quởtrách nhiều nhất. Có lẽ chỉ trừ Louis Blanc ra -một người ít quantrọnghơncả-cònthìtấtcảbọnhọđềulànhữngkẻcótộivàkhôngđángvớiniềmvinhquangđượcliệtvàohàngđứngtrước(hayđứngsau)ôngĐuy-rinh.Nhưvậy,khôngnhữngxétvềmặtchânlýhayvềmặttínhkhoahọc,màcảvềmặtcátínhnữa.TrừBabèuvàvàichiếnsẽ công xã 1871 ra, tất cả bọn họ đều không phải là những "conngười".Banhàkhôngtưởngđượcgọilànhững"nhàthuậtsỹluyệnđanxãhội".Trongbangườiấy,Saint-Simoncònđượcđối xửmộtcáchđộ lượngvìôngchỉbị tráchcứ làbịbệnh "cuồngnhiệt", hơnnữa.ngườitacònthôngcảmnhậnxétrằngôngmắcchứngloạnóctôngiáo.KhinóiđếnFourier thìôngĐuy-rinhhoàn toànkhông thểnàochịuđựngđượcnữa.VìFourier

"đãbộclộ...tấtcảnhữngyếutốcủasựđiênrồ...nhữngýkiếnmànói chođúng ra là có thể tìm thấy trongcácnhà thươngđiên..những ước mơ hỗn loạn nhất... sản phẩm của sự mê sảng ...Fourier.,mộtanhchàngnguxuẩnkhôngthểtảđược",cái"đầuóctrẻconđáng thương"ấy,kẻ "ngungốc"ấy, - thêmnữa thậmchícũng

khôngphảilàmộtnhàxãhộichủnghĩa;cáiphalanstère[15]

củaôngtahoàntoànkhôngphảilàmộtcáigìcủachủnghĩaxãhộihợplýcả,nó làmột "cấu tạo quái dị xây dựng rập khuôn theo sự buôn bánthôngthường".

Vàcuốicùng:"Kẻ nào mà những ý kiến ấy" (ý kiến của Fourier nói về

Newton)"...cònchưađủđểtinrằngtrongcáitênFouriervàcảtrongtoàn bộ chủ nghĩa Fourier, chỉ có âm tiết đầu tiên là đúng" (fou =người điên) "thì chính người đó cũng phải được liệt vào một loạingườingungốcnàođó."

Saurốt,RobertOwen"cónhữngýkiếnbuồntẻvànghèonàn...cótưtưởnghếtsức

thô sơ trong vấn đề đạo đức...một vài khuôn sáo thoái hoá thànhnhữngđiềuvônghĩa... phươngphápnhận thức trái với lý trí thôngthường và thô sơ... tiến trình tư tưởng của Owen hầu như khôngđángmất côngphêphánmột cáchnghiêm túc... tínhhưdanh của

ôngta",v.v..Nhưvậy,nếuôngĐuy-rinhđánhgiámộtcáchhómhỉnhcác

nhà không tưởng theo tên của họ: Saint-Simon - saint (thánh),Fourier-fou(điên),Enfantin-enfant(trẻcon)thìôngtachỉthiếuthêmmộtđiềunữalà:Owen-thanôi![oweh!]nữamàthôi,vàcảmộtthờikỳquantrọngtronglịchsửchủnghĩaxãhộisẽbịđậptanbằngbốnchữ, và kẻ nào nghi ngờ điều đó thì "phải được liệt vào một loạingườingungốcnàođó".

TrongsốnhữnglờinhậnđịnhcủaôngĐuy-rinhvềcácnhàxãhội chủnghĩasaunày, thìđểchongắngọn, chúng tôi chỉ xin tríchnhữnglờinóivềLassallevàMácmàthôi:

Lassalle:"Nhữngmưutoantủnmủnthôngtháirởmmuốnphổcập... triết học kinh viện rườm rà...một tấmgương khiến người tahoảngsợ...tínhchấthạnchếvốncó...tháiđộlàmravẻquantrọngvớimónhàngxoàngxĩnhnhất...vìanhhùngDo-tháicủachúngta...nhàvănchâmbiếm... tầm thường... sựngảnghiêngbên trongcủacácquanniệmvềđờisốngvàthếgiới."

Mác:"Tínhchấthẹphòicủacácquanđiểm...nhữngtácphẩmvàthànhtựucủaôngta,tựnóvàvìnó,nghĩalàđữngvềmặtthuầntuýlàlýluậnmàxét,thìkhôngcóýnghĩagìlâudàiđốivớilĩnhvựclịchsửcáctràolưutinhthầnnóichungthìnhiềulắmcũngchỉcóthểđượcnhắctớinhưlànhữngdấuhiệuảnhhưởngcủamộtngànhtriếthọc kinh viện bè phái cận đại... thiếu năng lực tổng hợp và phânloại... tư tưởngvà thểvăn lộnxộn, lối vănkhôngxứngđáng... tínhhám danh Anh hoá... sự lừa bịp... những quan niệm kỳ quái, trênthựctếchỉlàsảnphẩmlaicăngcủatrítưởngtượngcótínhchấtlịchsửvàlô-gích...lốinóidốitrá...tínhhưdanhcánhân...thủđoạnvậttitiện... trắng trợn... nhữngcâupha tròvàbôngđùađể tỏ ra làhómhỉnh...uyênbáckiểungườiTàu...lạchậuvềtriếthọcvàkhoahọc."

Vânvânvàvânvân,-vìtấtcảnhữngđiềuđócũngchỉmớilàmộtbóhoanhỏngắt lấyvội trongvườnhồngcủaôngĐuy-rinhmàthôi. Lẽ dĩ nhiên là lúc này chúng tôi hoàn toàn chưa đề cập xemnhững lờimắngmỏđángyêuđó-mànếucóđôichútgiáodục thìchúngchắcsẽkhôngchophépôngĐuy-rinhtìmthấybấtkỳmộtcáigì là có thính chất ti tiện và trắng trợn cả - cóphải cũng là nhữngchânlýcuốicùngcaonhấtkhông.Chonên lúcnày,chúngtôicũngtránh biểu lộ chút hoài nghi nào về sự sâu sắc tới tận gốc rễ củanhữnglờimắngmỏđángyêuấy,bởivìtrongtrườnghợptrái lạithìthậmchí có thể là người ta sẽ cấmkhông cho chúng tôi chọn loạingườingungốctrongđóchúngtôisẽđượcxếpvào.Chúngtôichorằngchúngtôichỉcónhiệmvụ,mộtmặt,đưaramộtvídụvềcáimà

ôngĐuy-rinhgọilà"mẫu mực của cách diễn đạt thanh nhã và khiêm tốn theo

đúngnghĩacủatừđó",vàmặt khác, xác nhận rằng đối với ông Đuy-rinh thì sự vô

dụngcủanhữngngườiđitrướcôngtacũngđượcxácđịnhmộtcáchchắcchắnnhưsựtoànthiệntoànmỹcủaôngấy.Vìthếchúngtôixinhếtsứctônkínhcúirạpmìnhtrướcbậcthiêntàivĩđạinhấtđócủatấtcảcácthờiđại-nếuquảthựclànhưvậy.

Phầnthứnhất:Triếthọc

III.Phânloại.Chủnghĩatiênnghiệm

TheoôngĐuy-rinh,triếthọclàsựpháttriểncủahìnhthứccaonhấtcủaýthứcvềthếgiớivàvềđờisốngvàtheonghĩarộng, triếthọcbaoquátnhữngnguyênlýcủamọihiểubiếtvàýchí.Ởbấtcứnơinàomàmột loạtnhữngnhận thứchaynhữngđộngcơnàođó,haymộtnhómhìnhthứctồntạinàođóđượcđềratrướcýthứcconngườithìnhữngnguyênlýcủatấtcảnhữngcáiđóphảitrởthànhđốitượngcủatriếthọc.Nhữngnguyênlýấy lànhữngyếutốđơngiản,hoặctừtrướcđếnnayvẫnđượccoilàđơngiản,họpthànhnộidungmuônvẻcủahiểubiếtvàcủaýchí.Cũngnhưsựcấu tạohoáhọccủa các vật thể, cấu trúc chung của sự vật cũng có thể quy thànhnhữnghìnhthứccơbảnvànhữngyếutốcơbản.Nhữngyếutốhaynhữngnguyên lýấy,mộtkhingười tađãnắmđược,màcảđốivớithếgiớikhôngbiếtvàkhôngthểnắmđượcđốivớichúngta.Nhưvậylànhữngnguyên lý triếthọc làcáibổxungcuốicùngmàcáckhoahọc đều cần đến để trở thànhmột hệ thống thống nhất nhằm giảithíchgiớitựnhiênvàđờisốngconngười.Ngoàinhữnghìnhthứccơbảncủamọitồntạira,triếthọcchỉcóhaiđốitượngnghiêncứuriêngcủanó,cụthểlàgiớitựnhiênvàthếgiớiloàingười.Dođó,chúngtacó3nhómmộtcáchhoàntoànthoảimáiđểsắpxếplạivậtliệucủachúngta,cụthểlàđồthứcluậnchungvềvũtrụ,họcthuyếtvềnhữngnguyênlýcủagiớitựnhiênvàcuốicùnglàhọcthuyếtvềconngười.Trìnhtựđóđồngthờicũngbaohàmmộttrậttựlôgíchbêntrong;bởivìnhữngnguyênlýhìnhthức,cóýnghĩađốivớimọitồntại,điởphíatrước,cònnhữnglĩnhvựcvậtthể,trongđónhữngnguyênlýấyphảiđượcứngdụng, thìđi theosauchúng tuỳ theomứcđộphục thuộccủanhữnglĩnhvựcđó.

ĐólànhữnggìmàôngĐuy-rinhkhẳngđịnhvàgầnnhưđúngtừngcâutừngchữ.

NhưvậylàôngĐuy-rinhnóiđếnnhữngnguyênlýrútratừtưduy,chứkhôngphảitừthếgiớibênngoài,đếnnhữngnguyênlýhìnhthứcphảiđượcứngdụngvàogiớitựnhiênvàloàingười,dođó,giớitự nhiên và loài người phải phù hợp với chúng.Nhưng tư duy lấynhữngnguyênlýấytừđâura?Từbảnthânnóư?Khôngphải,bởivìchính ông Đuy-rinh nói: lĩnh vực của tư duy thuần tuý tự giới hạntrongnhữngđồthứclôgíchvàởnhữnghìnhthứctoánhọc{42}(điềunàythêmnữacũngsai lầm,nhưchúngtasẽ thấy).Nhữngđồthứclôgíchchỉcóthểthuộcvềnhữnghìnhthứctưduy;nhưngởđâychỉ

nóiđếnnhữnghìnhthứccủatồntại,củathếgiớibênngoài.Nhưngnhư thế là toàn bộ quan hệ hoá ra bị đảo ngược: các nguyên lýkhôngphảilàđiểmxuấtphátcủasựnghiêncứumàlàkếtquảcuốicùng của nó; những nguyên lý ấy không phải đượcứng dụng vàogiớitựnhiênvàlịchsửloàingười;khôngphảilàgiớitựnhiênvàloàingườiphảiphùhợpvớicácnguyênlý,màtrái lạicácnguyênlýchỉđúng trongchừngmựcchúngphùhợpvớigiới tựnhiênvà lịchsử.Đólàquanđiểmduyvậtduynhấtđốivớivấnđề,cònquanđiểmcủaôngĐuy-rinhchốnglạiquanđiểmấylàquanđiểmduytâm,làquanđiểmhoàntoànđặtlộnngượcsựvậtvàcấutạothếgiớihiệnthựctừtưduy,từnhữngđồthức,từnhữngphươngánhaynhữngphạmtrùtồntạivĩnhcửuởđâuđótrướckhicóthếgiới,hoàntoàntheokiểucủa...mộtHegelnàođó.

Thật vậy, chúng ta hãy đối chiếu "Bách khoa toàn thư" củaHegelvàtấtcảnhữngđiềutưởngtượngmêsảngcủanóvớinhữngchân lý cuối cùng cao nhất của ông Đuy-rinh. Trước hết chúng tathấyởôngĐuy-rinhcáiđồthứcluậnchungvềvũtrụ,cáimàởHegelgọilàlôgích.Sauđó,chúngtalạithấycảhaiđềuứngdụngnhữngđồthức-hayphạmtrụlôgíchấy-vàogiớitựnhiên:đólàtriếthọcvềtựnhiên,vàsaucungứngdụngvàoloàingười:đólàcáimàHegelgọilàtriếthọccủatinhthần.Nhưvậylàcái"trậttựlôgíchbêntrong"củahệthốngĐuy-rinhdẫnchúng ta"mộtcáchhoàntoàn thoảimái" trởvềvới"Báchkhoatoànthư"củaHegel,nơimàtrậttựđóđãđượcrútramộtcáchtrungthựckhiếnchogiáosưMicheletởBéc-lin,chàngDo-tháilangthangcủahọcpháiHegel,phảicảmđộngđếnứanướcmắt.

Điềunàybaogiờcũngxảy rakhingười tahiểu "ý thức", "tưduy"theokiểuhoàntoàntựnhiênchủnghĩa,coiđólàmộtcáigìđócó sẵn, đối lập từ đầu với tồn tại, những quy luật của tư duy vànhững quy luật của giới tự nhiên phù hợp với nhau đến như thế.Nhưngsauđó,nếungườitađặtcâuhỏirằngtưuduyvàýthứcconngườilàgì,chúngtừđâuđến,thìngườitasẽthấyrằngchúnglàsảnvậtcủabộócconngườivàbảnthânconngườilạilàmộtsảnvậtcủagiớitựnhiên,tưduyvàtồntại,nhữngquyluậtcủatưduyvànhữngquyluậtcủagiớitựnhiênphùhợpvớinhauđếnnhưthế.Nhưngsauđó,nếungườitađặtcâuhỏirằngtưduyvàýthứclàgì,chúngtừđâuđến,thìngườitasẽthấyrằngchúnglàsảnvậtcủabộócconngười,-quyđếncùng,cũnglànhữngsảnvậtcủagiớitựnhiên.NhưngôngĐuy-rinhlạikhôngthểtựchophépmìnhlýgiảivấnđềmộtcáchđơngiảnnhưvậy.Ôngtakhôngchỉtưduyvớidanhnghĩaloàingười-đócũnglàmộtviệctuyệtđẹprồi-màcònvớidanhnghĩamọisinhvật

cóýthứcvàđangtưduycủatấtcảmọithiênthể.Thậtvậy,"chúngtasẽhạthấpnhữnghìnhthứccơbảncủaý

thứcvàtrithức,nếunhưsaukhiđãgánchochúngcáihìnhdungtừ"củaconngười",chúngtamuốngạtbỏhaydầuchỉnghingờiýnghĩatối cao của chúng và cái quyền tuyệt đối của chúng được đạt đếnchânlý".

Chonênđểchongười takhỏiđiđếnchỗnghingờrằngtrênmột thiên thểnàođó,hai lầnhai lànăm,ôngĐuy-rinhkhôngđượcgọitưduylà"củaconngười",vàdođótáchtưduyrakhỏicơsởhiệnthựcduynhấttrênđóchúngtatìmthấynó,tứclàrakhỏiconngườivàgiới tự nhiên, và dođóông ta rơimột cách không thể cứu vãnđượcvàomộthệ tư tưởng làmchoông trở thànhkẻhậusinhcủachính Hegel, người mà ông gọi là "kẻ hậu sinh". Vả lại, sau nàychúngtasẽcònnhiềulầncódịpđượcchàoôngĐuy-rinhtrênnhữngthiênthểkhácnữa.

Lẽdĩnhiênlàtrênmộtcơsởtưtưởngnhưvậythìkhôngthểlậprađượcbấtcứmộthọcthuyếtduyvậtnào.Saunàychúngtasẽthấy ông Đuy-rinh nhiều lần buộc phải gán cho giới tự nhiên mộtphương thứchànhđộngcóý thức, tức là cáimàngười tagọimộtcáchđơngiảnlàthượngđế.

Nhưngnhà triếthọcvềhiện thựccủachúng tacòncónhiềuđộng cơ khácđể chuyển có sở củamọi hiện thực từ thế giới hiệnthựcvàothếgiớiýniệm.Chínhkhoahọcvềcáiđồthứcluậnchungvềvũtrụ,vềnhữngnguyênlýhìnhthứcđócủatồntại,làcơsởcủatriếthọccủaôngĐuy-rinh.Nhưngnếuđồthứcvềvũtrụđượcrútra-khôngphải từbộóc,màchỉnhờbộóc- từ thếgiớihiện thực,nếunhữngnguyênlýcủatồntạiđượcrútratừnhữngcáiđangtồntại,thìđểlàmviệcđó,chúngtakhôngcầnđếnmộttriếthọcnàocả,màchỉcầnđếnnhữnghiểubiếtthựcchứngvềthếgiớivàvềnhữnggìdiễnratrongthếgiớiđó;vànhữnggìthuđượctừviệcđócũngkhôngphảilàtriếthọcmàlàkhoahọcthựcchứng.Nhưngtrongtrườnghợpấy,toànbộtậpsáchcủaôngĐuy-rinhchẳngquachỉlàmộtcôngtrìnhvôíchmàthôi.

Tiếpnữa,nếungười ta khôngcòncầnđến triết học với tưucáchlàtriếthọcnữathìngườitacũngkhôngcầnđếnbấtkỳmộthệthốngnào,ngaycảhệ thống tựnhiêncủa triếthọc.Cáiquanniệmcho rằng toànbộnhữngqua trìnhcủa tựnhiênđềunằm trongmộtmốiliênhệcóhệthống,sẽthúcđẩykhoahọcphảichỉrõmốiliênhệcóhệthốngấyởkhắpmọinơi,trongnhữngcáiriêngcũngnhưtrongtoànbộ.Nhưngtrìnhbàymốiliênhệấymộtcáchtươngứng,cặnkẽ,khoahọc,cấutạotrongtưduymộthìnhảnhchínhxáccủahệthống

thếgiớitrongđóchúngtađangsống,làmộtviệckhôngthểlàmviệcđốivớichúng tacũngnhưđốivới tấtcảmọi thờiđại.Nếuvàomộtgiaiđoạnphát triểnnàođócủanhân loạingười tacấu tạorađượcmộthệ thốnghoàn thiệncuốicùngnhưvậy,baoquát tấtcảnhữngmốiliênhệ-vềvậtthểcũngnhưvềtinhthầnlịchsử-củathếgiới,thìnhưthếcónghĩa là lĩnhvựcnhận thứccủanhân loạiđãđạt tớigiớihạncuốicùngcủanóvàsựphát triểnhơnnữacủa lịchsửsẽngừnglạitừkhixãhộiđượcxâydựngphùhợpvớihệthốngđó-đósẽ làđiềuphi lý,hoàn toànvônghĩa.Dođóconngườiđứng trướcmộtmâuthuẫnnhưsau:mộtmặt,phảinhậnthứcđượcmộtcáchcặnkẽ hệ thống thế giới trong toàn bộmối liên hệ của nó, nhưngmặtkhác,dobảntínhcủaconngườivàdobảntínhcủahệthốngthếgiới,conngườilạikhôngbaogiờcóthểgiảiquyếtđượchoàntoànnhiệmvụđó.Nhưngmâuthuẫnnàykhôngphảichỉnằmtrongbảntínhcủahainhântốvũtrụvàconngười,mànócònlàđònbẩychủyếucủatoàn bộ sự tiến bộ tinh thần và nó được giải quyết hàng ngày vàthường xuyên trong quá trình phát triển tiến lên không ngừng củanhânloại,hoàntoàngiốngnhưnhữngbàitoánnhấtđịnh,chẳnghạn,đượcgiảiđápbằngmộtchuỗivôhạnhaymộtphânsốliêntục.Trênthực tế, bất kỳ phản ánh nào của hệ thống thế giới vào trong tưtưởngcũngđềubịhạnchếvềmặtkháchquanbởiđiềukiệnlịchsử,vàvềmặtchủquanbởiđặcđiểm thểxácvà tinh thầncủa tácgiả.NhưngôngĐuy-rinhlạituyênbốtrướcrằngphươngpháptưduycủaôngtaloạitrừmọiýđịnhxâydựngmộtthếgiớiquanhạnchếvềmặtchủquan.Trênkia,chúngtađãthấyôngĐuy-rinhlàngườicómặtởkhắpmọinơi,-trêntấtcảcácthiênthểcóthểđược.Bâygiờ,chúngtalạithấyôngtacáigìcũngbiết.Ôngtađãgiảiquyếtnhữngnhiệmvụcuốicùngcủakhoahọc,vànhưvậylàôngtađãbịtkíncửađiđếntươnglaicủatoànbộkhoahọc.

Cũngnhưđốivớicáchìnhthứccơbảncủatồntại,ôngĐuy-rinhcũngchorằngcó thể trực tiếprút toànbộmôn toánhọc thuầntuý từđầuóccủaconngườimộtcách tiênnghiệm,nghĩa làkhôngcầnđếnkinhnghiệmmàthếgiớibênngoàicungcấpchochúngta.

Theoôngta:trong toánhọc thuần tuý, lý tínhphảidụngchạm tới "Những

sảnvậtmàbảnthânnóđãsángtạovàtưởngtượngramộtcáchtựdo";nhữngkháiniệmvềsốvàhình là "Đối tượngđầyđủcủa toánhọcvàdobảnthântoánhọcsángtạora",vàvìthếtoánhọc"cómộtýnghĩađộclậpđốivớikinhnghiệmđặcbiệtvàđốivớinộidunghiệnthựccủathếgiới".

Toánhọcthuầntuýcóýnghĩađộclậpđốivớikinhnghiệmđặc

biệtcủamỗicánhân,điềuđótấtnhiênlàđúng,vàđiềuđócũngđúngvớitấtcảcácsựthựcđãđượcxácđịnhcủakhoahọc,thậmtrícònđúngđốivớitấtcảcácsựthựcnóichung.Cựctínhcủanamchâm,thànhphần củanướcgồmhyđrô và ô xy, cái sự thực làHegel đãchếtvàôngĐuy-rinhđangsống,-tấtcảnhữngcáiđóđềucóýnghĩađộclậpđốivớikinhnghiệmcánhâncủatôihaycủanhữngngườicábiệtkhác,thậmtrícũngđộclậpđốivớicảkinhnghiệmcủaôngĐuy-rinh,khiôngtangủgiấcngủcủaconnguờingoanđạo.Nhưngcũnghoàntoànkhôngđúngkhinóirằngtrongtoánhọcthuầntuý, lý tínhchỉdụngchạmđếnnhữngsảnvậtmàbản thânnóđãsáng tạovàtưởngtượngra.Nhữngkháiniệmvềsốvàhìnhkhôngthểrútratừđâukhác,màchỉlàtừthếgiớihiệnthựcmàthôi.Mườingóntaymàngườitadùngđểtậpđếmnghĩalàđểlàmbàitoánsốhọcđầutiên,cóthểlàbấtcứcáigìcũngđược,nhưngkhôngchỉlàmộtsựtạotựdocủalýtính.Muốnđếm,chẳngnhữngcầnphảicónhữngđốitượngcó thể đếm đượcmà cũng đã cần phải có cái lực là khi khảo sátnhữngđối tượngđó,gạtbỏđượctấtcảnhữngthuộctínhkháccủachúngtrừsốlượngcủachúng-vànănglựcnàylàkếtquảcủamộtsựphát triển lịchsử lâudài,dựa trênkinhnghiệm.Giốngnhưkháiniệmvềsố,kháiniệmvềhìnhcũnglàhoàntoànmượncủathếgiớibênngoàichứkhôngphảinảysinhratrongóctừviệctưduythuầntuý.Phải có những vật có hình và người ta phải đemso sánh cáchìnhcủanhữngvậtấy,trướckhicóthểđiđếnmộtkháiniệmvềhình.Đốitượngcủatoánhọcthuầntuýlànhữnghìnhthứckhônggianvànhữngquanhệsốlượngcủathếgiớihiệnthực,tứclàmộtchấtliệurấthiệnthực.Việcchấtliệunàyxuấthiệndướimộthìnhthứchếtsứctrừu tượng,việcđóchỉcó thểcheđậymộtcáchyếuớtnguồngốccủa nó từ thế giới bên ngoài.Nhưng để có thể nghiên cứu nhữnghìnhthứcvàquanhệấytrongtrạngtháithuầntuýcủachúngthìphảihoàntoàntáchchúngrakhỏinộidungcủachúng,gạtnộidungấyracoi như làmột cái gì không quan trọng; làm như vậy, ta có đượcnhữngđiểmkhôngcókíchthước,nhữngđườngkhôngcóchiềudàyvàchiềurộng,nhữngavàb,xvày,nhữnghằngsốvànhữngbiếnsốvàchỉsaurốtngười tamớiđiđếnnhữngsáng tạo tựdovànhữngtưởngtượngtựdocủabảnthânlýtính,tứclànhữngsốảo.Ngaycảviệc dẫn xuấtmột đại lượng toán học này từmột đại lượng khác,dườngnhư là tiênnghiệm,cũngkhôngchứngminhnguồngốc tiênnghiệmcủachúng,màchỉchứngminhmốiliênhệhợplýgiữachúngvớinhaumàthôi.Trướckhiđiđếncácquanniệmrútrahìnhtrụtừviệcquaytròncủamộthìnhchữnhậtxungquanhmộtcạnhcủanó,thìngườitađãphảinghiêncứumộtsốhìnhchữnhậtvàhìnhtrụhiện

thực,dùlàdướinhữnghìnhthứcrấtkhônghoànthiện.Cũngnhưtấtcảcáckhoahọckhác,toánhọcsinhratừnhữngnhucầuthựctiễncủaconngười:Từviệcđodiện tích các khoảnhđất và việc lườngdung tíchcủanhữngđồchứa, từviệcđếm thờigianvà từcơhọc.Nhưngcũngnhưtrongmọilĩnhvựccủatưduy,đếnmộttrìnhđộpháttriểnnàođó,nhữngquyluậtđượcrútrabằngconđườngtrừutượnghoátừthếgiớihiệnthực,cũngbịtáchkhỏithếgiơihiệnthực,bịđemđốilậpvớithếgiớihiệnthựcnhưlàmộtcáigìđộclập,nhưlànhữngquy luật từbênngoàimà thếgiớiphải thíchứng theo.Tìnhhình lànhư vậy trong Xã hội và Nhà nước; tình hình cũng như vậy chứkhôngkhácđốivớimôntoánhọcthuầntuý,nóđượcápdụngvềsauvàothếgiới,mặcdầulànóđượcmượntừchínhthếgiớiđóvàchỉbiểuhiệnmộtphầnnhữnghìnhthứcliênhệvốncócủathếgiớiđó-vàchínhchỉvìthếmàtoánhọcnóichungmớicóthểápdụngđược.

Nhưng,giốngnhưôngĐuy-rinh tưởng tượng rằng từnhữngđịnhđềtoánhọc,nhữngđịnhđềmà

"Xét theoquanđiểmcủa lô - gích thuần tuý cũng không thểchứngminhđượcvàkhôngcầnphảichứngminh"

ngườitacóthểrútratoànbộtoánhọcthuầntuýmàkhôngcómột tạpchấtcó tínhchấtkinhnghiệmnàocả, rồisauđóđem toánhọcthuầntuýấyứngdụngvàothếgiới,-ôngtacũngtưởngrằngcóthể,thoạttiên,tạoratừtrongđầuóccủamìnhnhữnghìnhthứccơbảncủatồntại,nhữngyếutốgiảnđơncủamọihiểubiết,nhữngđịnhđềcủatriếthọc,rồitừnhữngcáiđómàsuyratoànbộtriếthọc,haytổchứcvềvũ trụ,vàbanbốmộtcáchuynghiêmcáihiếnphápấycủamìnhchogiới tựnhiên lại tuyệtnhiênkhônggồmnhữngngười

PhổủnghộManteuf - felnăm1850[16]

vàchỉcómộtbộphậnhếtsứcnhỏbécủaloàingườilàgồmnhữngngườiPhổnhưthếmàthôi.

Nhữngđịnhđềtoánhọclànhữngbiểuhiệnnộidungtưtưởnghếtsứcnghèonànmàtoánhọcbắtbuộcphảimườngtượngcủalô-gíchhọc.Cóthểquychúngthànhhaiđịnhđềsauđây:

1.Chỉnhthểthìlớnhơnbộphận.Mệnhđềnàychỉlàmộtcáchnóithuầntuýtrùnglắp,bởivìxétvềýnghĩasốlượngthìquanniệm"bộ phận" đã có trước một mối quan hệ nhất định với quan niệm"chỉnhthể"rôi,cụthểlàtừ"bộphận"trựctiếpnóilênrằng"chỉnhthể"sốlượnglàdonhiều"bộphận"sốlượnghọpthành.Việcđịnhđềấyxácnhậnmộtcáchrõràngđiềunóitrêncũngkhônglàmchochúngtatiến thêm được bước nào. Thậm chí người ta cũng có thể chứngminhtrênmộtchừngmựcnàođólờinóitrùnglặpấybằngcáchnóinhưsau:chỉnhthểlàcáigồmnhiềubộphận;bộphậnlàcáimànếu

đem tập hợp nhiều lại với nhau thì họp thành chỉnh thể, do đó bộphậnnhỏhơnchỉnhthể,-trongđósựtrốngrỗngcủasựlặplạilàmchosựtrốngrỗngcủanộidungcàngnổibậthơnnữa.

2.Nếuhaiđại lượngbằngnhaumộtđại lượngthứbathìhaiđạilượngđóbằngnhau.NhưHegelđãchứngminh,mệnhđềnàylà

mộtkếtluậnđượclôgíchhọcđảmbảolàđúngđắn[17]

,-dođónóđã chứng minh, mặc dầu là ở ngoài lĩnh vực toán học thuần tuý.Nhữngđịnhđềkhácvềsựngangbằngchỉ làsựpháttriểnlô-gíchcủakếtluậnnàymàthôi.

Dựa vào những luận điểm ngèo nàn đó, thì trong toán họccũngnhưtrongbấtcứlĩnhvựcvựcnàokhác,ngườitakhôngthểtiếnxađược.Muốntiếnxahơnnữa,chúngtaphảiđưanhữngquanhệhiệnthựcvào,nhữngquanhệvànhữnghìnhthứckhônggianmượncủanhữngvậtthểhiệnthực.Nhữngquanniệmvềđường,mặt,góc,đagiác,hìnhkhối,hìnhcầu,v.v.,đềulàmượncủahiệnthực,vàphảikhángâythơvềtưtưởngthìmớicóthểtinvàonhứngnhàtoánhọcchorằngsởdĩcóđườngđầutiênlàdosựdichuyểncủamộtđiểmtrong không gian, cómặt đầu tiên là do sự di chuyển trong khônggian,cómặtđầutiênlàdosựdichuyểncủamộtđường,cóhìnhkhốiđầu tiên là do sựdi chuyển củamộtmặt, v.v..Bản thânngônngữcũngchốnglạiýkiếnđó.Mộthìnhtoánhọcbachiềuthìđượcgọilàmộtvậtthể,corpussolidum,dođótheongaytiếnglatinh,làmộtvậtthểcóthểsờmóđược,vànhưvậylànómangmộttêngọihoàntoànkhôngphảimượncủatrítưởngtượngtựdocủatrítuệ,màlàmượncủahiệnthựcchắcnịnh.

Nhưngsuyluậndàidòngnhưthếđểlàmgì?Saukhiđãnhiệt

liệtcatụng,ởtrang42và43[18]

,tínhđộclậpcủatoánhọcthuầntuýđối với thếgiới kinhnghiệm, tính tiênnghiệmcủanó, cáchnóvậndụngnhữngsángtạovàtưởngtượngtựdocủatrítuệthìôngĐuy-rinhnóiởtrang63nhưsau:

"Cụthể,người tadễkhôngthấyrằngnhữngyếutố toánhọcđó(số,đạilượng,thờigian,khônggianvàvậnđộnghìnhhọc),chỉcótínhchấtýniệmxét theohìnhthứccủachúngmàthôi, . . .bởivậynhữngđạilượngtuyệtđối,thuộcbấtcứloạinào,cũngđềulàmộtcáigìhoàntoàncótínhchấtkinhnghiệm"...song"nhữngđồthứctoánhọcđềucóthểcómộtđặctrưngtáchrờikhỏikinhnghiệmnhưngtuyvậyvẫnđầyđủ".

Điều này ít nhiều đúng với mọi sự trừu tượng, nhưng tuyệtnhiênkhôngchữngminhrằngsựtrừutượngđókhôngphảilàrútra

từhiện thực.Trongcáiđồ thứcvềvũ trụ thì toánhọc thuần tuýđãnảysinhratừtưduythuầntuý,-trongcáitriếthọcvềtựnhiên,nólạilàmộtcáigìhoàntoàncótínhchấtkinhnghiệm,mượncủathếgiớibênngoài,rồibịtáchrakhỏithếgiớiđó.Vậythìchúngtanêntincáinàobâygiờ?

IV.Đồthứcluậnvềvũtrụ

"Tồn tạibaogồm tất cả làduynhất.Trongsựđộc lập tự tạicủanó,nókhôngcómộtcáigìbêncạnhhaybêntrênnó.Ghépvàonómộttồntạithứhaisẽcónghĩalàlàmchonótrởthànhmộtcáigìkhôngphảinó,tứclàthànhmộtbộhaymộtyếutốcủamộtchỉnhthểrộnghơn,dochỗchúngtamởrộngtưduythốngnhấtcủachúngtara nhưmột cái khung, cho nên không có cái gì phải gia nhập thểthốngnhấtấycủatưduy lạicóthểđượctínhnhịnguyêntrongbảnthân nó. Nhưng cũng không có cái gì có thể nằm ngoài thể thốngnhấtấycủatưduy. . .Bảnchấtcủamọi tưduy làởchỗhợpnhấtnhữngyếutốcủaýthứcthànhmộtthểthốngnhất...chínhnhờkhảnănghợpnhấtđócủatưduymànảysinhkháiniệmkhôngthểchiacắtđượcvềthếgiới,vàvũtrụnhưbảnthântừnàyđãchỉrõ,cũngđượccoilàmộtcáigìtrongđótấtcảmọicáiđềuhợpnhấtthànhmộtthể thống nhất ". Ông Đuy-rinh đã nói như vậy. Cái phương pháptoánhọc,theonóthì:

"Mọivấnđềđềuphảiđượcgiảiquyếtbằngđịnhđề,dựatrênnhữnghìnhcơbảnđơngiản,tựahồnhưthểvấnđềởđâylànhữngnguyênlý...đơngiảncủatoánhọcvậy",phươngphápđóđãđượcápdụngđầutiênởđây.

"Tồntạibaogồmtấtcảlàduynhất".Nếulờinóitrùnglắp,việclặplạimộtcáchđơngiản,trongvịngữ,điềuđãnóitrongchủtừ-làmộtđịnhđề,thìđólàmộtđịnhđềthậtsự.Trongchủtừ,ôngĐuy-rinhnóivớichúngtarằngtồntạibaotrùmtấtcảvàtrongvịngữ,ôngtadũngcảmquảquyếtrằngtrongtrườnghợpđókhôngcócáigìnằmngoàitồntạicả.Cái"tưtưởngsángtạorahệthống"thậtmớiđồsộlàmsao!

Quả thật là sáng tạo ra hệ thống. Đọc chưa quá sáu dòngchúngtathấyôngĐuy-rinh,bằngtínhthốngnhấtcủatưduy,đãbiếntínhduynhấtcủatồntạithànhtínhthốngnhấtcủatồntại.vìbảnchấtcủamọitưduylàởsựhợpnhấtthànhmộtthểthốngnhất,chonêntồn tạimộtkhiđượcngười tasuynghĩđến thìnóchỉđược tưduynhưlàmộtthểthốngnhất,vàkháiniệmvềthếgiớilàmộtkháiniệmkhôngthểchiacắtđược;vàvìtồntạiđượctưduy,kháiniệmvềthếgiớilàthốngnhất,chonêntồntạihiệnthực,thếgiớihiệnthực,cũnglàmộtthểthốngnhấtkhôngthểchiacắtđược.Vàvìvậy:

"khôngcònchỗnàochothếgiớibênkianữa,mộtkhitinhthầnđãhọcđượccáchbaoquáttồntạitrongtínhphổbiếnthuầnnhấtcủa

nó".ĐólàmộtchiếndịchđãlàmlumờhẳncácchiếndịchAusterlitf

vàJena,KoniggratzvàSedan.bằngmộtvàimệnhđề,quachưađầymộttrang,-kểtừđoạnchúngtahuyđộngđịnhđềthứnhất-chúngtađãxoábỏ, loại trừ,tiêudiệtđượctấtcảthếgiớibênkia, thượngđế,thiênbinh,trời,địangục,luyệnngục,cùngvớisựbấtdiệtcủalinhhồn.

Bằng cáchnàomà từ tính duy nhất của tồn tại chúng ta tớiđượctínhthốngnhấtcủatồntại?Bằngcáchlànóichung,chúngtahìnhdungsựtồntạiấy.Mộtkhichúngtađemtưduythốngnhấtcủachúngtagiăngranhưmộtcáikhungbaotrùmtồntạiduynhất,thìtồntạiduynhấtliềntrởthànhmộttồntạithốngnhấttrongtưduy;bởivìbảnchấtcủamọitưduylàởchỗhợpnhấtnhữngyếutốcủaýthứclạithànhmộtthểthốngnhất.

Mệnhđềsaulàhoàntoànsailầm.Mộtlà,tưduybaohàmởchỗđemnhữngđốitượngcủanhậnthứcraphânthànhcácyếutố,cũngnhưđemnhữngyếutốcóquanhệvớinhauhợpthànhmộtthểthốngnhất.Khôngcóphântíchthìkhôngcótổnghợp.Hailà,nếutưduykhôngphạmsai lầm thìnóchỉcó thểđemhợpnhất thànhmộtthểthốngnhấtnhữngyếutốnàocủaýthứcmàtrongđóhoặctrongnhữngnguyênhìnhhiệnthựccủachúng,tínhthốngnhấtđãcósẵntừtrước.Nếutôigộpcáibànchảigiàyvàophạmtrùthốngnhấtcủaloàicóvú,thìcũngkhôngphảivìthếmànósẽmọcranhữngtuyếnvúđược.Vậythìsựthốngnhấtcủatồntại,vàdođó,tínhchấtđúngđắncủacáiquanniệmcoitồntạilàthểthốngnhất,chínhlàđiềucầnphảichứngminh;vànếuôngĐuy-rinhcamđoanvớichúngtarằngôngtacũngquanniệmtồntạilàthểthốngnhấtchứkhôngphảilàthểnhị nguyênchẳnghạn, thì như thếchẳngquaôngchỉmớinói chochúngtabiếtýkiếncánhâncủaôngtamàthôi,ýkiếnđókhôngcótínhchấtbắtbuộcđốivớiaicả.

Nếu chúng ta muốn hình dung tiến trình tư duy của ông tadướidạngthuầntuý,thìnólànhưthếnày:Tôibắtđầutừtồntại.Dođótôitưduyvềtồntại.Tưduyvềtồntạilàthốngnhất.Nhưngtưduyvàtồntạiphảiphùhợpvớinhau,chúngtươngứngvớinhau,"bùtrừchonhau".Dođó,tronghiệnthực,tồntạicũnglàthốngnhất.Dođó,không có cái "thế giới bên kia". Nhưng nếu ông Đuy-rinh nói vớichúngtamộtcáchthẳngthắnnhưvậy,chứkhôngchiêuđãichúngtabằngnhữnglờitiêntritrênđâythìtoànbộhệtưtưởngcủaôngtađãbộc lộ rõ rồi. Muốn dùng sự đồng nhất giữa tư duy và tồn tại đểchứngminhtínhhiệnthựccủamộtkếtquảnàođócủatưduy,thìđóchínhlàmộttrongnhữngđiềutưởngtượngmêsảngđiênrồnhấtcủa

-mộtHegel.Ngay nếu như toàn bộ sự chứngminh của ôngĐuy-rinh có

đúngđinữa thìông tacũngvẫnchưagiànhđượcmột tấcđấtnàocủa những người duy linh chủ nghĩa. Những người duy linh chủnghĩasẽtrảlờiôngtamộtcáchngắngọn:đốivớichúngtôicũngvậy,thếgiớilàkhôngthểtáchrời;việcphânthànhtrầnthếvàthếgiớibênkiachỉ tồntạiđốivớiquanđiểmđặcbiệt trầnthế,mangnặngtội tổtôngmàthôi;còntựnóvàvìnó,tứclàtrongbảnthânthượngđế,thìtoàn bộ tồn tại là thống nhất. Và họ sẽ đi theo ông Đuy-rinh đếnnhữngthiênthểyêuthíchnhấtkháccủaông,vàhọsẽchỉchoôngtathấymộthaynhiềuthiênthểởđókhôngcótộitổtông,dođókhôngcósựđối lậpgiữa trần thế và thếgiới bên kia, vàởđó tính thốngnhấtcủathếgiớilàmộttínđiều.

Điều khôi hài nhất trong việc này là để chứngminh từ kháiniệmtồntạirằngthượngđếkhôngtồntại,ôngĐuy-rinhđãvậndụngngaycáchminhcủabảnthểluậnvềsựtồntạicủathượngđế.Cáchchứngminhđónhưthếnày:khichúngtasuynghĩvềthượngđế,thìchúngtasuynghĩvềthượngđếnhưlàmộttổngthểcủatấtcảmọisựhoànmỹ.Nhưngthuộc tổngthểcủa tấtcảmọisựhoànmỹnàytrước hết là sự tồn tại, vìmột sinh vật không tồn tại thì nhất địnhkhônghoànmỹ.Vì vậy, trongnhững tínhhoànmỹcủa thượngđế,chúngtaphảikểcảsựtồntại.Vìvậy,thượngđếphảitồntại.-ôngĐuy-rinhcũngsuy luậnđúnghệtnhưvậy:khichúngtasuynghĩvềtồntại,chúngtasuynghĩvềtồntạinhưlàmộtkháiniệm.Cáigìđãđượcbaotrùmtrongmộtkháiniệmthìcáiấy là thốngnhất.Dođó,nếutồntạikhôngthốngnhấtthìnósẽkhôngphùhợpvớikháiniệmcủabảnthânnó.Chonên,nóphảilàthốngnhất.Chonênkhôngcóthượngđế,v.v..

Khichúngtanóiđếntồntạivàchỉnóiđếntồntạithôithìtínhthốngnhấtchỉcó thể làởchỗtấtcảnhữngđối tượngmàchúngtanóidến,đềucó,đềutồntại.Chúngđượctưduytậphợplạitrongthểthốngnhấtcủa tồn tạiấy,chứkhôngphải trong thể thốngnhấtnàokhác;vàlờikhẳngđịnh-chungchotấtcảnhữngđốitượngđó-nóirằngchúngđangtồntại,khôngnhữngkhôngthểmanglạichochúngnhữngthuộctínhkhác,chunghaykhôngchung,màlúcđầucòngạttấtcảnhữngthuộctínhấyrakhỏisựnghiêncứu.Bởivìnếuchúngtaxarời,dùchỉlàmộtly,cáisựthậtcơbảngiảnđơnlàtấtcảnhữngđốitượngđóđềucóthuộctínhchunglàtồntạithìtrướcmắtchúngtaliềnxuấthiệnnhữngsựkhácbiệtgiữanhữngđốitượngấy-còntìmhiểuxemnhữngsựkhácbiệtđólàởchỗcáinàyđen,cáikiatrắng,cáinàycólinhhồn,cáikiakhôngcólinhhồn,hoặccáinàythuộcvề

trầnthế,cáikiathuộcvềthếgiớibênkia,thìchúngtakhôngthểkếtluậnđượcvềtấtcảnhữngcáiđónếuchỉcăncứvàocácsựviệclàtấtcảchúngđềucócùngmộtthuộctínhlàtồntại.

Tínhthốngnhấtcủathếgiớikhôngphảilàởsựtồntạicủanó,mặcdùtồntạilàtiềnđềcủatínhthốngnhấtcủanó,vìtrướckhithếgiớicóthểlàmộtthểthốngnhấtthìtrướchếtthếgiớiphảitồntạiđã.Tồntạinóichungvẫn làmộtvấnđềcònbỏngỏ,kểtừcáigiớihạnmàởđótầmnhìncủachúngtachấmdứt.Tínhthốngnhấtthựcsựcủathếgiớilàởtínhchấtvậtchấtcủanó,vàtínhvậtchấtnàyđượcchứngminhkhôngphảibằngvàibalờilẽkhéoléocủakẻlàmtròảothuật,màbằngmộtsựpháttriểnlâudàivàkhókhăncủatriếthọcvàkhoahọctựnhiên.

Chúngtahãyđọctiếp.TồntạimàôngĐuy-rinhnóivớichúngtakhôngphảilà

"cái tồn tại thuần tuý, khôngbiếnđổi, khôngđượccónhữngtính quy định đặc thù nào, và thực ra chỉ là cái giống như sự hưkhôngcủatưduyhaysựkhôngcótưduy".

Nhưngngaysauđó, chung tasẽ thấy rằng thếgiới củaôngĐuy-rinhquả thậtbắtđầubằngmột thứ tồn tạihoàn toànkhôngcómọikhácbiệtbêntrongnào,khôngcómọivậnđộngvàbiếnhoánào;dođótrênthựctếchỉlàcáigiốngnhưsựhưkhôngcủatưduy,tứclàmộtsựhưkhôngthậtsự.Trạngtháikhácbiệt,biếnđổihiệnnaycủathếgiới,trạngtháibiểuhiệnmộtsựpháttriển,mộtsựhìnhthành,chỉphát triển từsự tồn tại -hưkhôngấy;vàchỉ saukhihiểuđiềuđó,chúngtamớicóthể,cũngtrongsựchuyểnhoávĩnhcửuấy,

"nắmđượckháiniệmvềtồntạiphổbiến,khôngbiếnđổi."Thếlàgiờđâychúngtacóđượccáikháiniệmtồntạivàomột

giaiđoạncaohơn,ởđónóbaohàmtínhcốđịnhcũngnhưtínhbiếnđổi,tồntạicũngnhưsựhìnhthành.Đếnđâychúngtathấyrằng

"giống và loài, hay nói chung cái phổ biến và cái đặc thù lànhững phương pháp đơn giản nhất để phân biệt, những phươngphápmàkhôngcóthìkhôngthểhiểuđượckếtcấucủasựvật".

Nhưngđólànhữngphươngphápđểphânbiệtvềchất;vàsaukhiđãxemxétchúng,chúngtalạiđọctiếp:

"đối lập với giống và khái niệm về đại lượng, coi đó là cáithuầnnhất,trongđókhôngcòncósựphânbiệtnàovềloàinữa";

nghĩa là từchất, chúng tachuyểnsang lượng,mà lượng thìbaogiờcũng"cóthểđođược".

Bâygiờchúngtathửđem"nhữngđồthứccóhiệulựcchungđược phác hoạ một cách tinh tế" và cái "quan điểm thực sự phêphán"đórasosánhvớinhữngsựthôthiển,nhữngýkiếnhồđồvà

nhữngđiều tưởng tượngmêsảngcủamộtHegelnàođóxemsao.ChúngtalạithấyrừnglôgíchhọccủaHegelbắtđầutừtồntại-hệtnhưởôngĐuy-rinh;rằngtồntạithểhiệnralàhưkhông,giốngnhưởôngĐuy-rinh;rằngtồntại-hưkhôngấy,ngườitabướcsangsựhìnhthànhmàkếtquảlàtồntạihiệncó[1*],tứclàmộthìnhthứccaohơn,đượcchứađầyhơncảtồntại[2*]-hoàntoàngiốngnhưởôngĐuy-rinh.Tồntạihiệncódẫnđếnchất,chấtdẫnđếnlượng-cũnghoàntoàn giống nhưở ôngĐuy-rinh. Để không còn thiếu sót gì về cănbản,ôngĐuy-rinhkềvớichúngtanhânmộtcơhộikhác:

"Bất chấp tất cả tính chất tiệm tiền về lượng, người ta chỉbướctừlĩnhvựckhôngcócảmgiácqualĩnhvựccócảmgiácbằngmột bước nhảy vọt về chất,một bước nhảymà chúng ta... có thểkhẳngđịnhrằngnókhácđếnvôcùngtậnvớisựtănggiảmdầndầnđơnthuầncủacùngmộtthuộctính".

ĐóchínhlàcáiđườngnútcủanhữngquanhệvềmứcđộcủaHegel, trênđóởnhữngđiểmnútnhấtđịnh,một sự tăng thêmhaygiảmbớtthuầntuývềlượngsẽgâynênmộtbướcnhảyvọtvềchất,vídụnhưkhi làmchonướcnóng thêmhay lạnhđi thìđiểmsôi vàđiểmđóngbănglànhữngđiểmnút,ởđó-dướiápsuấtbìnhthườngcủakhôngkhí-bướcnhảyvọtsangtrạngtháikếttụmớisẽdiễnra,tứclàởđólượngbiếnthànhchất.

Chúngtacũngđãthửnghiêncứuđếntậngốcrễ,vàđãthấyrằngnhữnggốcrễcủanhữngđồthứccơbảnđiđếntậngốcrễcủaôngĐuy-rinhlà..."nhữngđiềutưởngtượngmêsảngcủamộtHegelnàođó, nhữngphạm trù của "Lô-gíchhọc" củaHegel, phần I,Họcthuyếtvềtồntại,theođúngcái"trìnhtự"củaHegeltrướckiavàhầunhưchẳngcómộtmưutoannàonhằmcheđậysựcópnhặt!

Nhưngkhôngtựbằnglòngvớiviệcmượncủangườitiềnbối-bịôngtavukhốngnhiềuhơncả-toànbộcáiđồthứcvềngườiđó,ôngĐuy-rinh,saukhitựmìnhnêuravídụtrênđâyvềbướcchuyểncótínhchấtnhảyvọttừlượngsangchất,còntrângtráonóivềMác:

"Lẽnào lạikhôngbuồncườikhi thấy lờiviệndẫn"(củaMác)"chẳnghạn,đếncáiquanniệmrốirắmvàmơhồcủaHegelnóirằnglượngchuyểnhoáthànhchất!"

Quan niệm rối rắmmơ hồ! Vậy thì ở đây, ai là người đã bịchuyểnhoá,vàailàngườiđángbuồncườithưaôngĐuy-rinh?

Nhưvậylàtấtcảnhữnglờichâungọctrênđâykhôngnhữngkhông "được giải quyết bằng định đề" như đã quy định mà chỉ làđượcđưatừngoàivào,tứclàtừ"Lô-gíchhọc"củaHegel.Hơnnữalạiđưavàođếnmứcmàtrongtoànchươngtrìnhngườitakhôngthấy

cóngaycảbóngdángmộtmối liênhệbên trongnàomà lạikhôngmượncủaHegel,vàrốtcuộcthìtấtcảđềuquythànhmộtsựtriếtlýrỗngtuếchvềkhônggianvàthờigian,vềcốđịnhvàbiếnđổi.

Từ tồn tại,Hegelchuyểnsangbảnchất,sangbiệnchứng.ởđây,ôngxemxétnhữngtínhquyluậtcủatưduy,nhữngmặtđốilậpvànhữngmâuthuẫnbêntrongcủacáctínhquyđịnhđó,vídụnhưkhẳngđịnhvàphủđịnh,rồiôngđiđếntínhnhânquả,tứclàquanhệgiữanguyênnhânvàkếtquả,vàôngkếtthúcbằngtínhtấtyếu.ÔngĐuy-rinh cũng như làm cái gì khác hơn. Cái mà Hegel gọi là họcthuyếtvềbảnchấtthìôngĐuy-rinhchuyểnsangngônngữcủaôngta là:những thuộc tính lô-gíchcủa tồn tại.Nhưngnhững thuộc tínhnàybaogồmtrướchếtlàởtrong"sựđốikhángcủacáclựclượng",trongcácmặtđốilập.Ngượclại,ôngĐuy-rinhtriệtđểphủnhậnmâuthuẫn;saunàychúngtasẽtrởlạiđềtàinày.Sauđóôngtachuyểnsang tínhnhânquảvà từđóchuyểnsang tính tất yếu.Dođó,nếuôngĐuy-rinhnóivềmìnhrằng:

"Chúngtôi,nhữngngườikhôngtriếtlýtừcáilồng",thìchắchẳn làông tamuốnnói rằngông ta triết lý trongcái

lồng, cụ thể là trong cái lồngđồ thức luận vềnhữngphạm trù củaHegel.

[1*].Dasein[2*].Sein

Triếthọcvềtựnhiên

V.Khônggianvàthờigian.

Bâygiờ,chúng tanóisang triếthọcvề tựnhiên.Ởđây,ôngĐuy-rinhlạicóđầyđủlýdođểkhônghàilòngvềnhữngtiềnbốicủaông.

Triếthọcvề tựnhiên"đãsuyđồiđếnmứctrở thànhmột thứthơvăngiảhiệurỗngtuếchvàdựatrênsựngudốt",và"đãtrởthànhsố phận của thứ triết lý đánh đĩ củamột Schelling hoặc những kẻcùngloại,cốđóngvaitròcủacáchoạsĩphụngthờcáituyệtđốivàmêhoặccôngchúng".Sựmệtmỏiđãgiảithoátchúngtakhỏinhững"quáivật"ấy,nhưngchođếnnay,nóchỉmớinhườngchỗcho "sựgiaođộng"màthôi"cònvềcôngchúngđôngđảo,thìnhưmọingườiđềubiết,ởđâysựrađicủamộttaybịpbợmlớnthườngchỉ làmộtdịpchokẻkếvịcỡnhỏhơn,nhưngthạonghềhơn,bàylạimónhàngcủakẻbịpbợmtrướcdướimộtnhãnhiệukhác".Chínhnhữngnhàkhoahọctựnhiêncũngkhông"muốndạochơitrongcáivươngquốccủanhữngtưtưởngbaotrùmcảthếgiới"vàdođó,tronglĩnhvựclýluận,họchỉđưara"nhữngkếtluậnvộivãrờirạc".

Tómlạiởđâyrấtcầncósựgiúpđỡ,vàmaymắnthay,đãcósẵnôngĐuy-rinh.

Để đánh giá đúng những sự phát hiện tiếp theo về sự pháttriển của thế giới trong thời gian và sự giới hạn của thế giới trongkhônggian,chúngtabuộcphảinóitrởlạivềmộtvàiđoạntrong"đồthứcluậnvềvũtrụ".

Tồntại-vẫnlạinhấttrívớiHegel("Báchkhoatoànthư",$93)-đượcngườitagánchocáitínhvôtận-cáimàHegelgọilàtínhvôtậnxấu-vàsauđóngườitanghiêncứutínhvôtậnấy.

"Hìnhthứcrõrệtnhấtcủatínhvôtậncóthểquanniệmđượcmộtcáchkhôngcómâuthuẫn,làsựtích luỹcôhạnnhữngsốtrongchuỗisố...Cũngnhưtacóthểthêmmộtđơnvịnàovàomỗisốmàkhôngbaogiờlàmcạnđượckhảnăngtiếptụcđếm,thìtiếpsaumỗitrạngtháicủatồntạicũngđềucómộttrạngtháikhác,vàtínhvôtậnchínhlàởsựnảysinhmộtcáchvôhạnnhữngtrạngtháiđó.Vìvậytínhvôtậnchínhlàởsựnảysinhmộtcáchvôhạnnhữngtrạngtháiđó.Vìvậytínhvôtậnđóđượcsuynghĩmộtcáchchínhxác,cũngchỉcómột hình thức cơ bản vớimột hướngduy nhấtmà thôi. Bởi vì,mặcdầuđốivớitưduycủachúngta,hìnhdungsựtíchluỹcáctrạngthái luônluônbiếnđổitheohướngnàyhayhướngngượclại làmộtviệckhôngquan trọng,nhưngdẫusao tínhvô tậnđigiật lùi chẳng

quacũngchỉ làmộthìnhảnhdomộtbiểu tượngquávộivã tạora.Thậtvậy,vìtrongthựctếsựtíchluỹấyphảitheohướngngượclại,chonêntrongmỗitrạngtháicábiệtcủanó,nósẽđểlạiđằngsaunómộtchuỗisốdàivôtận.Nhưngnhưthếlàchúngtalạimắcvàomốimâu thuẫn không thể chấp nhận được vềmột chuỗi vô tận có thểđếmđượcvàvìthếgiảđịnhrằngtínhvôtậncómộthướngthứhainữathìthậtlàvônghĩa."

Kếtluậnthứnhấtrútratừquanniệmđóvềtínhvôtậnlà:mốiliênhệnhânquả trong thếgiớivàomột lúcnàođóđãphảicó thờiđiểmkhởiđầucủanó:

"mộtchuỗivôtậnnhữngnguyênnhânđãxấpnốiđuôinhaulàmộtđiềukhôngthểcóđược,chỉlàvìnógiảđịnhmộtsựhằnghàvôsốmàlạiđếmđược".

Nhưthếlànguyênnhâncuốicùngđãđượcchứngminh.Hậuquảthứhailà:"quyluậtvềconsốxácđịnh:chỉcóthểquanniệmđượcmột

sự tích luỹ những thành phần giống nhau củamột chủng loại hiệnthựcnàođógồmnhữngvậtthểđộclập,nhưlàviệchìnhthànhmộtcon số nhất định". Không những con số hiện có của các thiên thểtrongmỗilúcphảilàmộtconsốxácđịnhtựnó,màcảtổngsốnhữngphầnvậtchấtđộclậpnhỏnhấttồntạitrênthếgiớicũngphảilànhưvậy.Tínhtấtyếunàylàlýdothựcsựgiảithíchtạisaolạikhôngthểquanniệmmộthợpchấtnàokhôngcónguyêntử.Mọisựphânchiahiệnthựcbaogiờcũngcómộtgiớihạndứtkhoátvàphảicótínhgiớihạnnhưthế,nếukhôngthìsẽgặpmâuthuẫnlàmộtsựhằnghàvôsốmàlạiđếmđược.Cũngvìlẽấymàkhôngnhữngsốvòngquảđấtxoayquanhmặt trời từ trướcđếnnayphải làmộtsốxácđịnhmặcdầukhôngthểnóirõlàbaonhiêu,nhưngtấtcảcácquátrìnhchukỳtrongtựnhiêncũngđềuphảicómộtkhởiđiểm,vàtấtcảmọisựphânbiệt,tấtcảnhữngtínhnhiềuvẻnốitiếpnhautrongtựnhiêncũngđềuphảibắtnguồn từmột trạng tháibấtbiến.Trạng tháinàycó thểđãtồn tại từrất lâumàkhôngcómâuthuẫn;songngaycảquanniệmtrêndâycũngsẽbịloạitrừnếubảnthânthờigiangồmcónhữngbộphậnhiệnthựcchứkhôngphảibịlýtrícủachúngtaphânchiaramộtcáchtuỳtiện,chỉbằngcáchgiảđịnhnhữngkhảnăngtrênýniệmvớinộidunghiệnthựcvàbêntrongkhônggiốngnhaucủathờigianthìlạikhác;việcthựctếnhétđầythờigianbằngnhữngsựkiệncóthểphânbiệtđượcvànhữnghìnhthứctồntạicủalĩnhvựcđó,-chínhdotínhchấtcóthểphânbiệtđượccủanó,-đềuthuộcphạmvicóthểđếm được.Nếu chúng ta tưởng tượng ramột trạng thái không cónhữngbiếnđổivàtrongsựđồngnhấtcủanóvớibảnthân,nótuyệt

đốikhôngthểhiệnnhữngsựphânbiệtnàotrongtrìnhtựkếtụccả,thìmộtkháiniệmriênghơnvềthờigiancũngsẽchuyểnthànhmộtquanniệmchunghơnvềtồntại.Sựtíchluỹcủamộtthờigiantrốngrỗngphảicónghĩa làcáigì,điềuđó thậmchíkhông thểhìnhdungđược.ÔngĐuy-rinhđãnóinhưvậyvàôngtalấylàmđắcýkhôngítvềýnghĩacủanhữngpháthiệnấy.Thoạttiênôngtamongmỏirằngngườita"ítnhấtcũngsẽkhôngcoiđólàmộtchânlýkhôngđángkể",nhưngsauđó,ôngtanói:

"Người tahãynhớ lại nhữngphươngphápcựckỳđơngiảnnhờđómàchúngtôiđãđemlạichocáckháiniệmvềtínhvôtậnvàchosựphêphánnhữngkháiniệmấymộttầmquantrọngtừtrướctớinaychưa từngbiếtđến...hãynhớ lạinhữngyếu tốcủaquanniệmphổbiếnvềkhônggianvàvềthờigian,đuợccấutạomộtcáchđơngiảnđếnnhưthế,nhờviệcđisâuvàlàmchorõthêmhiệnnay."

Chúngtôiđãđemlại!Việcđisâuvàolàmchorõthêm!Chúngtôi làaivàcáihiệnnayấylàvàolúcnào?Aiđisauvàolàmchorõthêm?

"Luậnđiểm.Thếgiớicókhởiđiểmtrongthờigianvàcũngcógiớihạntrongkhônggian.-Chứngminh:Thậtvậy,nếuchorằngthếgiới khôngcóđiểmkhởiđầu trong thờigian thì trướcmỗimột thờiđiểmnhấtđịnhđềucócảmộtvĩnhcửuđãtrôiqua,vàdođócómộtchuỗivô tậnnhững trạng tháikế tiếpnhaucủanhữngsựvật trongthếgiớiđãtrôiqua.Nhưngtínhvôtậncủamộtchuỗichínhlàởchỗchuỗiđókhôngbaogiờcó thểkết thúcbằngmộtsự tổnghợp liêntiếpđược.Vì vậy, cái chuỗi vô tậnđã trôi qua của thếgiới là điềukhôngthểcóđược;dođó,khởiđiểmcủathếgiớilàđiềukiệntấtyếucủasựtồntạicủanó,-đólàđiểmđầutiêncầnchứngminh.-Cònvềđiểmthứhai,nếulạithừanhậnđiềungượclạithìthếgiớisẽlàmộttổngthểvôhạnnhấtđịnhcủabấtcứbiểutượngtrựcquannào,thìchúng ta chỉ có thể quanniệmđượcđại lượngđó bằng cách tổnghợpcácbộphận,còntoànbộcủamộtlượngnhưthế-chỉbằngcáchtổnghợpđầyđủhoặcchỉbằngcách lặp lạiviệckếthợpđơnvịvớibảnthânnó.Vìvậy,muốnquanniệmthếgiớichoánđầytấtcảcáckhông gian như làmột tổng thể, thì phải coi sự tổng hợp liên tiếpnhữngbộphậncủa thếgiớivô tận làmộtsự tổnghợphoàn thiện,nghĩalàphảicoicáithờigianvôtận,cầnthiếtđểđếmtấtcảcácsựvậtcùngtồntại,nhưlàđãtrôiquarồi,đâylàmộtđiềukhôngthểlàmđược.Vậykhôngthểcoimộthợpthểvôtậnnhữngvậthiệnthựclàmộttổngthểnhấtđịnhcócùngmộtlúc.Dođó,xétvềbềrộngcủanótrongkhônggian thì thếgiới khôngphải làvô tậnmà lànằm trongnhữnggiớihạncủanó:đólàđiểmthứhai"(cầnphảichứngminh).

Những câu trên đây được sao y nguyên văn từ một quyểnsáchnổitiếngxuấtbảnlầnđầutiênnăm1871,nhanđềlà"Phêphánlý tính thuần tuý" của Immanuel Kant, trong đó bất cứ người nàocũngcóthểđọcthấynhữnglờitrênđâytrongphầnI,đoạnII,quyểnII,chươngII,mục2:Sựtựmâuthuẫn[1*] thứnhấtcủa lý tính thuầntuý.Nhưvậy làôngĐuy-rinhchỉ cóniềmvinhquang làđãgáncáitên:"quyluậtvềtínhxácđịnhcủamỗisố"chomộtýkiếnmàKantđãnói ra,vàđãpháthiệnrarằngđãcómột thờikỳchưacó thờigiannhưngvẫncóthếgiới.Cònvềtấtcảnhữngcáikhác,tứclàvềtấtcảnhữngcáigìcòncóđôichútýnghĩa trongnhững lập luậncủaôngĐuy-rinh,thìđólà"chúngtôi"-tứclàImmanuelKant,và"hiệntại"thìchỉcáchđâymớicó95năm.Quảthậtlà"cựckỳđơngiản"!"Cáitầmquantrọngtừtrướcđếnnaychưatừngbiếtđếnthậtlàtuyệtvờilàmsao"!

NhưngKantcũngkhônghềkhẳngđịnhrằngnhữngluậnđiểmtrênđâyđãđượcxác lậpdứt khoátbằngsựchứngminhcủaông.Tráilạithế.Ngaycạnhtrangđó,Kantkhẳngđịnhvàchứngminhđiềungượclại:thếgiớikhôngcóđiểmkhởiđầutrongthờigianvàkhôngcóđiểmkếtthúctrongkhônggian,vàchínhvìcảhaiđiềuđónêncóthể chứng minh được nên Kant mới đưa ra cái tự mâu thuẫn[Antinomie],tứclàmộtmâuthuẫnkhôngthểgiảiquyếtđược.Nhưngcon người dũng cảm chuyên chế tạo ra những "kết luận và quanniệm độc đáo đên tận gốc" của chúng ta lại không thế: trong cáiAntinomiecủaKant,cáigìôngtadùngđượcthìôngtasaochéplạimộtcáchchămchỉ,cònnhữngcáikhácthìôngtavứtbỏđi.

Vấnđềtựnóđượcgiảiquyếtrấtdễdàng.Cáivĩnhcửutrongthờigian,cáivôtậntrongkhônggian,-nhưđiềuđóđãrõràngngaytừđầuvàtheoýnghĩađơngiảncủanhữngtừấy,-làởchỗ,ởđâykhôngcóđiểmtậncùngvềmộtphíanàocả,cảởđằngtrướclẫnởđằngsau,cảởtrênlẫnởdưới,cảởbênphảilẫnbêntrái.Cáivôtậnnàykháchẳnvớicáivôtậncủamộtchuỗivôtận,bởivìchuỗivôtậnbaogiờcũngbắtđầutừđơnvị,từmộtsốđầutiên.Việckhôngthểápdụngquanniệmvềchuỗisốấyvàođốitượngcủachúngtasẽbộclộrõngaykhitađemnóápdụngvàokhônggian.Chuỗivôtận,ápdụngvàokhônggianlàmộtđườngkéodàiđếnvôtậncủakhônggian,dẫuchỉ làởmộtmứcxaxôi thôi,haykhông?Hoàn toànkhông.Trái lạicầnphải từcùngmộtđiểmấykẻsáuđườngtheobahuớngngượcnhauthìmớicóthểquanniệmđượccácchiềucủakhônggian,vàdođóchúngtasẽcósáuchiều.Kanthiểurấtrõđiềuđónênôngtachỉvậndụngchuỗisốcủaôngtavào tínhkhônggiancủathếgiớimộtcáchgiántiếp,bằngcáchđivòngmàthôi.Trái lại,ôngĐuy-rinhép

chúngtaphảithừanhậnsáuchiềutrongkhônggianvàngaylậptứcsauđóôngtalạikhôngngớtcămphẫnlênánchủnghĩathầnbítoánhọccủaGaulàmộtngườiđãtỏýkhôngthoảmãnvớibachiềuthôngthườngcủakhônggian.

Ápdụngvào thờigian thìđườngvô tậnvềhaiphía,hayhaichuỗivôtậnnhữngđơnvịhướngtheohaiphía,cómộtýnghĩahìnhảnhnàođó.Nhưngnếuchúngtahìnhdungthờigiannhưmộtchuỗitínhtừđơnvị trởđi,haynhưmộtđườngbắtđầutừmộtđiểmnhấtđịnh,thìnhưvậychúngtanóitrướcrằngthờigiancóđiểmkhởiđầu:chúng ta đã giả thiết chính điều mà chúng ta muốn chứng minh.Chúngtagánchotínhvôtậncủathờigianmộttínhchấtphiếndiện,nửavời;nhưngmột tínhvôtậnphiếndiệnbịphânđôi,cũng làmộtmâu thuẫn tựnó, làcáiđối lập trực tiếpvớicái "vô tậnđượcquanniệm là không cómâu thuẫn".Chúng ta chỉ có thể vượt quađượcmâuthuẫnđónếuchúngtathừanhậnrằngđơnvịmàchúngtadùngđểbắtđầuđếmchuỗisố,điểmmàtừđóchúngtađotiếpđường,đềulàmộtđơnvịnàođótrongchuỗisố,mộtđiểmnàođótrênđường,vàdùtacóđặtđơnvịhayđiểmđóởđâuchăngnữathìđiềuđócũngkhôngquantrọngđốivớiđườnghayđốivớichuỗisốcả.

Nhưng cònmâu thuẫn của "chuỗi vô tận đếm đựoc" thì thếnào?NếuôngĐuy-rinhchỉchochúngtathấycáithuậtđếmchuỗisốđónhưthếnàothìcólẽchúngtasẽcóthểnghiêncứunósâuhơn.Baogiờôngta làmnổicáicôngviệcđếntừâmvôcựcchođếnsốkhông,thì lúcđóxinmờiôngtatrởlại.Rấtrõrànglàdùôngtabắtđầuđếmtừsốnàocũngvậy,ôngtavẫnđểlạiđằngsauôngtamộtchuỗisốdàivôtậnvàcùngvớinólàcảmộtbàitoánôngtaphảigiảiđáp. Ông ta hãy cứ đảo ngược cái chuỗi vô tận của ông ta1+2+3+4...vàhãycứđếmngượclạitừvôcựcđếnđơnvịxem;hiểnnhiênđólàmưutoancủamộtngườihoàntoànkhônghiểubiếtgìvềviệcmìnhđang làmcả.Hơn thếnữa, khi ôngĐuy-rinh khẳngđịnhrằngchuỗivô tậncủa thờigianđãqua làđãđếmđượcrồi thìnhưvậy ông ta đã khẳng định rằng thời gian có điểm khởi đầu; vì nếukhôngthìôngkhôngtàinàobắtđầu"đếm"được.Thếlàmộtlầnnữaônglạilénlútđưaradướidạngmộttiềnđềcáimàôngtaphảichứngminh.Nhưvậy,cáiquanniệmvềchuỗivôtậnđãđếmđược,nóicáchkháclàquyluậtbaoquáttoànthếgiớicủaĐuy-rinhvềtínhxácđịnhcủamỗiconsố, làmộtcontradictioinadjecto[2*],nóchứađựngmộtmâuthuẫntrongbảnthânnó,thậmchícònlàmộtmâuthuẫnphi lýnữa.

Mộtđiềurõrànglà:cáivôtậncóđiểmtậncùngnhưngkhôngcóđiểmkhởiđầu,thìcũngvôtậnkhônghơnhaykhôngkémcáivô

tậncóđiểmkhởiđầumàkhôngcóđiểmtậncùng.NếucóđượcmộtchúthiểubiếtvềbiệnchứngthìcólẽôngĐuy-rinhđãbiếtđượcrằngđiểmkhởiđầuvàđiểmtậncùngnhấtđịnhphảiđiđôivớinhaucũngnhưcựcbắcvớicựcnam;rằngnếuxoábỏđiểmtậncùngđithìchínhđiểmkhởiđầulạitrởthànhđiểmtậncùng-điểmtậncùngduynhấtcủachuỗisố,vàngượclạicũngthế.Toànbộảotưởngsẽkhôngthểthực hiện đượcnếu không có thói quen toán học vận dụng nhữngchuỗivôtận.Vìtrongtoánhọc,cầnphảixuấtpháttừcáixácđịnh,cáicóhạn,đểđidếncáikhôngxácđịnh,cáivôhạn,chonêntấtcảcácchuỗi toánhọcdươnghoặcâmđềuphảibắtđầubằngđơnvị,nếukhôngthìkhôngdùngđểtínhtoánđược.Nhưngnhucầutrênýniệmcủanhàtoánhọcthìcònxamớilàmộtquyluậtbắtbuộcđốivớithếgiớihiệnthực.

Vả lạiôngĐuy-rinhcũngsẽkhôngbaogiờquanniệmđượccái vô tận hiện thực không có mâu thuẫn.Cái vô tận là một mâuthuẫn,vànóchứađầynhữngmâuthuẫn.Cáivôtậnchỉgồmnhữngđạilượngcóhạncộngthànhcũngđãlàmộtmâuthuẫnrồi,vàđúnglànhưthế.Tínhcóhạncủathếgiớivậtchấtcũngdẫnđếnnhiềumâuthuẫnchẳngkémgìtínhvôtậncủanó,vànhưtađãthấy,bấtkỳmưutoannàođịnhgạtbỏnhữngmâuthuẫnđóđềudẫnđếnnhữngmâuthuẫnmớivànghiêmtrọnghơn.Chínhvìcáivôtậnlàmộtmâuthuẫnnênnólàmộtquátrìnhvôtận,diễnravôtậntrongthờigianvàtrongkhônggian.Xoábỏmâu thuẫnsẽcónghĩa làchấmdứtcái vô tậnHegelđãhiểuđiểmnàymộtcáchhoàntoànđúngđắnnênôngtacoikhinh một cách chính đáng những ngài triết lý suông về mối mâuthuẫnấy.

Chúng ta hãy bàn tiếp. Vậy, thời gian đã có điểm khởi đầu.Nhưngtrướcđiểmkhởiđầuđócócáigi?Thếgiớinằmtrong trạngtháibấtbiến,đồngnhấtvớibảnthân.Vàvìtrongtrạngtháiấy,khôngxảy ranhữngsựbiếnđổinối tiếpnhau,chonênkháiniệmđặc thùhơnvềthờigiancũngtựnóbiếnthànhýniệmphổbiếnhơnvềtồntại.Mộtlà,ởđâychúngtahoàntoànkhôngdínhdánggìđếnvấnđề:nhữngkháiniệmnàođangchuyểnbiến trongđầuóccủaôngĐuy-rinh.Vấnđềởđâykhôngphải làkháiniệmvềthờigian,màlàthờigian hiện thực mà ông Đuy-rinh quyết không thể dứt bỏ được dễdàngnhưvậy.Hailà,dầuchokháiniệmvềthờigiancóthểchuyểnhoáthànhýniệmchunghơnvềtồntạiđếnmứcnàochăngnữa,thìđiềuđóvẫnkhônglàmchochúngtatiếnthêmđượcbướcnàocả.Vìcáchìnhthứccơbảncủamọitồntại làkhônggianvàthờigian,vàmộttồntạinằmngoàithờigianthìcũnghếtsứcvôlýnhưmộttồntạiởngoàikhônggian.Cái"tồntạiđãquaởngoàithờigian"củaHegel

vàcái"tồntạitừthuởrấtxaxưa"[19]

củapháiSchellingmới,cònlànhữngbiểutượnghợplýsovớicáitồntạinằmngoàithờigianấy.VìvậyôngĐuy-rinhđi vàovấnđềmộtcách rất là thận trọng:nói chođúng ra,đấycũng là thờigian,nhưng là thờigianmàvề thựcchấtkhôngthểgọi là thờigianđược;bởivìbảnthânthờigianấykhôngbaogồmnhữngbộphậnhiệnthựcvàchỉbịlýtínhcủachúngtaphânchiaramộtcáchtuỳtiệnthànhcácphầnmàthôi;chỉcóviệcthựcsựnhétđầythờigianbằngnhữnghiệntượngcóthểphânbiệtđược,thìmớilàcáicóthểđếmđược;cònsựtíchluỹmộtkhoảngthờigiandàitrống rỗng làcáigì thìđiềuđó thậmchícũngkhông thểhìnhdungđược.Ởđây,sựtíchluỹđólàcáigì,điềuđóhoàntoànkhôngquantrọng;vấnđề là trongtrạngtháigiả thiếtởđây, liệu thếgiớicókéodàikhông,liệunócótrảiquamộtkhoảngthờigianhaykhông?Việcđomộtkhoảng thời thờigiankhôngcónộidungnhư thế thì chẳngmanglạikếtquảgìcả,cũnggiốngnhưtrongtrườnghợpđomộtcáchvu vơ không có mục đích trong không gian trống rỗng, - điều đóchúngtađãbiết từ lâurồi,vàchínhvìcái tínhchất tẻnhạtcủaloạicôngviệcđómàHegelđãgọicáivôtậnấylàcáivôtậnxấu.ĐốivớiôngĐuy-rinh,thờigianchỉtồntạithôngquasựbiếnđổi,chứkhôngphảilàsựbiếnđổitồntạitrongthờigianvànhờthờigian.Chínhvìthờigiankhác,độclậpvớisựbiếnđổimàngườitacóthểdùngsựbiếnđổi,chứkhôngphảilàsựbiếnđổitồntạitrongthờigianvànhờthờigian.Chínhvìthờigiankhác,độclập,vớisựbiếnđổimàngườitacóthểdùngsựbiếnđổiđểdothờigian,bởivìmuốnđothìbaogiờcũngphảidùngmộtcáigìkhácvớivậtcầnđo.Cònthờigiantrongđókhôngxảyranhữngbiếnđổirõrệtnàothìquyếtkhôngthểhoàntoànkhông phải là thời gian; trái lại đó là thời gian thuần tuý, không bịnhữngtạpchấtlạtừbênngoàixâmnhập,dođólàthờigianthựcsự,thờigianvớitưcáchlàthờigian.Thậtvậy,nếuchúngtamuốnhiểuđượckháiniệmthờigiandướidạnghoàntoànthuầntuýcủanótáchkhỏi tấtcảmọi tạpchất lạ từbênngoài, thìchúng tabuộcphảigạtsangmộtbênnhữngbiếncốkhácnhau,xẩyracùngmộtlúchaykếtiếpnhau trong thờigian,coiđó lànhữngcáikhông thuộcphạmvithờigian,vàbằngcáchđóhìnhdungmộtthờigiantrongđókhôngcógìxẩyracả.Nhưvậy,chúngtađãkhôngđểchokháiniệmthờigianchìmngậptrongýniệmchungvềtồntại,màlầnđầutiênchúngtađạttớikháiniệmthuầntuývềthờigian.

Nhưngsovớisựlẫn lộnmàôngĐuy-rinh,cùngvớicáiquanniệmcủaôngtavềtrạngtháibanđầuđồngnhấtvớibảnthâncủathếgiới,đãrơivào,thìtấtcảnhữngmâuthuẫn,nhữngđiềukhôngthểcó

trêndâychỉlàtròtrẻconthôi.Nếuthếgiớiđãcólầnởvàotrạngtháituyệtđốikhôngxẩyramộtbiếnđổinàocả,thìlàmthếnàomànólạicó thể chuyển từ trạng thái đó sangnhữngsựbiếnđổi được?Cáituyệtđối khôngcósựbiếnđổinào, thêmnữa,nó lạiở trong trạngtháiấytừthờihếtsứcxaxưa,thìdùsaocũngkhôngthểtựnóthoátra khỏi trạng thái ấy, chuyển sang trạng thái vận động và biến đổiđược.Nhưvậylàphảicómộtcáiđẩyđầutiêntừbênngoài,từngoàithếgiớivào,làmchonóvậnđộng.Nhưngaicũngbiếtrằng"cáiđẩyđầu tiên" chỉ làmột cách nói khác để chỉ thượng đếmà thôi.ÔngĐuy-rinh thuyếtphụcchúngta làgạtbỏsạchsànhsanh thượngđếvàthếgiớibênkiarakhỏiđồthứcvũtrụcủaôngrồi,nhưngởđâychínhôngtalạiđemcảhaitrởlại-dướimộtdạngtinhvihơnvàsâusắchơn-trongtriếthọcvềtựnhiên.

Tiếpnữa,ôngĐuy-rinhnói:"Chỗnàomàđạilượnglàthuộcvềmộtyếutốbấtbiếncủatồn

tạithìởđóđạilượngvẫncứbấtbiếntrongtínhquyđịnhcủanó.Điềuđólàđúng...đốivớivậtchấtvàđốivớilựccơgiới."

Tiệnđâyxinnóirằngcâuthứnhấtlàmộtkiểumẫuquýgiávềcái tàibahoatrongviệcnêunhữngđịnhđềtrùnglắpcủaôngĐuy-rinh:chỗnàomàđạilượngkhôngbiếnđổithìnóvẫnynguyênnhưcũ.Dođó,lựccơgiới,mộtkhiđãtồntạitrênthếgiớithìvĩnhviễnvẫnnhưthế.Chúngtachưanóirằng,trongchừngmựcđiềuđólàđúngthì triếthọcDescartescũngđãbiếtvàđãnóiđếnđiềuđócáchđâygầnba trămnăm rồi; rằng trongkhoahọc tựnhiên, thuyếtbảo tồnnănglượngđãthịnhhànhkhắpnơitừhaimươinămnayrồi;rằngkhihạnchếđiềuđótrongphạmvilựccơgiớithìôngĐuy-rinhchẳngcảitiếnnóthêmđượcchútnàocả.Nhưngnhưthếthìvàocáithờitrạngthái khôngbiếnđổi, lực cơgiới nằmởđâu?ôngĐuy-rinh vẫnmộtmựckhôngchịutrảlờicâuhỏiấy.

Thưa ông Đuy-rinh, hồi đó cái lực cơ giới vĩnh viễn ngangbằngvớibảnthânnằmởđâu,vànóđãđẩycáigìvậnđộng.Trảlời:

"Trạngtháibanđầucủavũtrụ,haynóichorõhơn,củatồntạicủa vật chất không có biến đổi, không có một sự tích luỹ nào vềnhữngsựbiếnđổitrongthờigian,làmộtvẫnđềmàchỉcómộttrítuệnàochorằngtựýlàmquèquặtnănglựcsinhsảncủamìnhlàkhônngoanrấtmực,mớicóthểgạtbỏđược."

Như vậy là: hoặc là các anh hãy nhắm mắt thừa nhận cáitrạngtháibanđầukhôngcóbiếnđổicủatôi,hoặclàtôi,EugenĐuy-rinh, conngười có khảnăngsinhsản, sẽ tuyênbố rằng tất cả cácngườiđềulànhữnghoạnquanvềmặttinhthần!Dĩnhiênđiềunàycóthể đe doạ được một số người nào đấy! Còn chúng ta là những

ngườiđãthấyđượcmộtvàivídụvềnănglựcsinhsảncủaôngĐuy-rinhrồi,chúngtacóthểtựchophépmìnhkhôngtrảlờicâuchửitaonhãấyvàhỏilạimộtlầnnữarằng:nhưngthưaôngĐuy-rinh,xinlỗiông,thếcáilựccơgiớiấynórathếnào?ÔngĐuy-rinhsẽlúngtúngngaylậptức.

Thậtthế,ôngtađãấpúng:"tựnótínhđồngnhấttuyệtđốicủatrạngtháigiớihạnbanđầuđókhôngđemlạimộtnguyênlýnàovềsựquáđộcả.Nhưngchúngtahãynhớlạirằngvềthựcchất,mỗimộtmắtxíchmớinhỏnhấttrongsợidâychuyềncủatồntạimàchúngtarấtquenthuộc,cũngđềugặpkhókhănnhưvậycả.Chonênkẻnàomuốnnêuranhữngkhókhăntrongtrườnghợpchủyếunóiởđây,thìcũng không được bỏ qua những khó khăn đó trong những trườnghợp ít rõ rệt hơn.Hơnnữa, chúng ta vẫn có khảnănggộpnhữngtrạngtháitrunggiantiếndầntừngnấcvào,vànhưthếlàcáicầucủacủa sự liên tục vẫn đượcmở thông để đi ngược lên đến tận chỗkhôngcòncónhữngbiếnđổinữa.Thậtra,xétvềmặtthuầntuýtrêný niệm thì tính liên tục này không giúp chúng ta khắc phục đượcnhữngkhókhănchủyếu,nhưngđốivớichúngta,nóvẫnlàhìnhthứccơbảncủamọiquyluậtvàcủamọisựquáđộkhácmàainấyđềubiết,thànhthửchúngtacũngcóquyềndùngnólàmkhâutrunggiangiữasựthăngbằngđầutiênấyvàsụmấtthăngbằng.Nhưngnếutaquanniệmsựthăngbằngcó thểnói là(!)bấtđộng, theođúngnhưnhữngkháiniệmđãđượcthừanhậntrongcơhọchiệnnaymàkhôngcósựphánđổiđặcbiệtnào(!),thìsẽhoàntoànkhôngthểgiảithíchđượclàlàmthếnàomàvậtchấtdãcóthểtiếntớitrạngtháibiếnđổiđược".NhưngngoàicơhọckhốilượngrathìtheoôngĐuy-rinh,còncósựchuyểnhoácủavậnđộngcủacáckhốilượngthànhvậnđộngcủacáchạtnhỏnhất,nhưngsựchuyểnhoáđódiễn rabằngcáchnào thì "cho đến nay chúng ta vẫn chưa có được một nguyên lýchungnào,vànhưvậychúngtađừnglấylàmlạkhithấyrằngnhưngquátrìnhđócònhơichìmtrongbóngtối"

ĐólàtấtcảnhữngđiềumàôngĐuy-rinhcóthểnóiđược.Vàtrên thực tế, nếu chúng tamuốn tự thoảmãn với những thủ đoạnđoạndánhtrốnglảngvànhữngcâunóithựcsựthảmhại,trốngrỗngấythìchúngtaắtphảithấyrằngkhôngnhững"việctựýlàmquèquặtnănglựcsinhsảncủamình",màcảniềmtinmùquángmêmuộinữa,đềulàsựkhônngoanrấtmực.NhưchínhôngĐuy-rinhđãthúnhận,tínhđồngnhấttuyệtđốitựnókhôngthểnàođitớisựbiếnđổiđược.Khôngcómộtthủđoạnnàomànhờnósựthăngbằngtuyệtđốitựnókhôngthểnàođi tớisựbiếnđổiđược.Khôngcómột thủđoạnnàomàsựthăngbằngtuyệtđốicóthểchuyểnsangvậnđộngđược.Thế

thìcònlạicáigì?Cònlạibacáchnóidốitráthốinát.Thứnhất:cũngsẽkhómàchỉrađượcsựquáđộtừmỗimắt

xíchnhỏnhấtsangmắtxíchtiếpliềnđótrongsợidâychuyềncủatồntạimàchúng tađãbiết rất rõ. -HìnhnhưôngĐuy-rinhcoiđộcgiảcủamìnhlànhữngtrẻemcònbú.Việcchỉranhữngbướcquáđộvàliênhệcábiệtcủanhữngmắtxíchnhỏnhấttrongsợidâychuyềncủatồntạichínhlànộidungcủakhoahọctựnhiên,vànếuviệcấycònvấpvápởmộtchỗnàođóthìcũngkhôngai,kểcảbảnthânôngĐuy-rinh, lại nghĩ đến chuyện giải thích sự vận động đã diễn ra từ hưkhông,màbaogiờcũngchỉtừsựdichuyển,sựbiếnđổihoặcsựtiếptụccủamộtvậnđộngnàođótrướcđây.Nhưngởđây,nhưôngtađãthừanhận,vấnđềlạilàlàmthếnàođểcósựvậnđộngnảysinhtừsựbấtđộng,tứclàtừhưkhông.

Thứ hai: chúng ta có "cái cầu của tính liên tục". Xét vềmặtthuần tuý trên ý niệm, thì cái cầu này quả thật không giúp ta vượtđượckhókhăn,nhưngchúngtavẫncóquyềndùngnólàmmôigiớigiữa sự bất động và vận động. Khốn nỗi, tính liên tục của sự bấtđộnglạilàởchỗkhôngvậnđộng;nhưvậylàmthếnàodùngnóđểđẻrasựvậnđộngđược,đóvẫnlàmộtđiềubíẩnhơnbaogiờhết.vàdầuchoôngĐuy-rinhcóphânchiabướcquáđộtừchỗkhôngcósự vận động đến sự vận động phổ biến thành bao nhiêu phần vôcùngnhỏđinữavàgánchobướcquáđộấymột thờigiandàibaonhiêuchăngnữathìcũngvẫnchẳnglàmchochúngtatiếnđượcmộtphầnnghìnmi-li-métnàocả.Nếukhôngcómộthànhvisángtạothìtakhôngthểnàođiđượctừchỗhưkhôngđếnmộtcáigìđó,dùchocáigìđóchỉnhỏnhưmộtviphântoánhọc.Nhưvậylàcáicầucủatínhliêntụcthậmchícũngkhôngphảilàmộtcáicầucủanhữngconlừanữa;chỉcóôngĐuy-rinhmớicóthểquađượccáicầuđó.

Thứba:chừngnàocơhọchiệnđạicòncógiátrị-vàtheoôngĐuy-rinhđólàmộttrongnhữngđònbẩyhếtsứcquantrọngđểhìnhthànhtưduy-thìkhôngthểgiảithíchđượclàmthếnàomàngườitacó thểchuyển từsựkhôngvậnđộngsangvậnđộngđược.Nhưngthuyếtcơhọcvềnhiệtchỉchochúngtathấyrằngtrongnhữngtrườnghợpnhấtđịnh,sựvậnđộngcủakhốilượngbiếnthànhsựvậnđộngphântử(mặcdùcảởđâynữasựvậnđộngcũngnảysinhratừmộtsự vận động khác, chứ không bao giờ từ sự không vận động), vàđiềuđó,-ôngĐuy-rinhnóimộtcáchrụtrè-có lẽcóthể làmộtcáicầugiữacái tĩnh triệtđể (cáiđangở trạng thái thăngbằng)vớicáiđộng(đangcầnvậnđộng).Nhưngcácquá trìnhnàycòn"hơichìmtrongbóngtối".VàôngĐuy-rinhđãđểchúngtangồiỳtrongbóngtốiđó.

Nhờtấtcảviệcđisâuvàolàmchorõthêm,chúngtađãđiđếnchỗlà:ngàycàngchìmsâuvàomộtsựvôlýngàyvàngtinhvihơnđểcuốicùngđiđếncáibếnmàchúngtabắtbuộcphảiđếnnơi"bóngtối".NhưngđiềuđókhônglàmchoôngĐuy-rinhbốirốimộtchútnàocả.Ngaytrangsau,ôngcòncảgankhẳngđịnhrằngôngtađã

"có thểđem lạimộtnộidunghiện thựcchokháiniệmvềsựbấtbiếnđồngnhấtvớibảnthân,xuấtphát trực tiếp từnhữnghànhđộngcủabảnthânvậtchấtvàcủacáclựccơkhí".

Thế mà chính con người ấy lại gọi người khác là "bọn bịpbơm"!

Maythay,giữatìnhtrạnglẫnlộnvàlầmlạcđếntuyệtvọngấythì"trongbóngtối",chúngtavẫncònđượcmộtniềmanủi,vàđóquảthậtlàniềmanủiđangnângcaotâmhồnconngườilên.

"toánhọc củanhữngngười dânở các thiên thể khác khôngthểdựavàonhữngđịnhđềtoánhọcnàokhácngoàinhữngđịnhđềcủachúngta"

[1*]TiếngĐức:Antinomie[2*]Mẫuthuẫnvềđịnhngữ,tứclàmộtmâuthuẫnphi lýkiểu

như"hìnhvuôngtròn","thanhsắtbằnggỗ",v.v..

VI.Triếthọcvềtựnhiên,thiênthểhọc,vậtlýhọc,hoáhọc

Sauđâychúngtachuyểnsangphầnlýluậnvềcáchthứctheođó thế giới hiện nay đã hình thành. Ông Đuy-rinh nói trạng tháikhuếchtánphổbiếncủavậtchấtđãlàquanniệmxuấtphátcủacácnhàtriếthọcởlonie,nhưngđặcbiệt từKanttrởđi thìgiảthuyếtvềkhốitinhvânnguyênthuỷlạibắtđầuđóngmộtvaitròmới,trongđólựchấpdẫncủacác thiên thể rắn.Thuyếtcơhọcvềnhiệthiệnđạichophépđemlạichonhữngkết luậnvềtrạngtháitrướckiacủavũtrụ một tính chất xác định hơn rất nhiều. Mặc dù thế, "trạng tháikhuếchtáncủathểkhíchỉcóthểdùnglàmđiểmxuấtphátđểđiđếnnhữngkếtluậnnghiêmtúcnêutrướcđó,ngườitacóthểnêurõmộtcách chính xáchơnnữacái hệ thống cơhọcbaohàm trong trạngtháiấy.Nếukhôngthìkhôngnhữngýniệmđótrênthựctếvẫnrấtlàmơhồ,màcàngrútranhữngkếtluậntiếptheothìngaycảtrạngtháitinhvânnguyênthuỷcũngthựcsựngàycàngtrởnêndàyđặchơnvàkhólọtquahơn;... tạmthờithìtấtcảđềuđangởtrongtrạngthái lờmờvàchưathànhhìnhcủamộtýniệmkhôngthểxácđịnhđượcrõhơnvềsựkhuếchtán",vàvìvậychúngtachỉcóđược,"vớicáivũtrụthểkhíấy,mộtquanniệmhếtsứcmùmịt".

HọcthuyếtcủaKantchorằngtấtcảcácthiênthểhiệntạiđềusinhratừnhữngkhốitinhvân[7]đangxoaytròn,làmộtthànhtựulớnnhấtcủakhoathiênvăntừCopernicđếnnay.Lầnđầutiên,cáiquanniệmcho rằnggiới tựnhiênkhôngcó lịchsử trong thờigian,đãbịlung lay. Cho đến lúc đó người ta vẫn cho rằng ngay từ đầu, cácthiênthểvẫnvậnđộngtheonhữngquỹđạobấtdibấtdịchvàvẫnởtrongnhữngtrạngtháibấtdibấtdịch;vàdùchotrêncácthiênthểcábiệt, những sinh vật hữu cơ cá biệt có chết đi chăng nữa thì cácgiốngvàloàivẫnkhôngbiếnđổi.Thậtvậy,aicũngthấyrõlàgiớitựnhiên vận động không ngừng, nhưng sự vận động ấy cũng đượchìnhdunglàsựthườngxuyênlặplạinhữngquátrìnhnhưnhaumàthôi. Chính Kant là người đầu tiên đã phá vỡ cái quan niệm hoàntoànthíchhợpvớiphươngpháptưduysiêuhìnhđó,vàôngđãphávỡmộtcáchhếtsứckhoahọcđếnmứclàhiệnnayphầnlớnnhữnglý lẽ của ông đã dùng để chứng minh vẫn còn có giá trị. Đươngnhiên,nóichothậtchặtchẽthìhọcthuyếtcủaKantchođếnnayvẫnchỉ làmộtgiả thiết.Nhưngngaycảhệ thống thếgiớicủaCopernic

chođếnnaycũngvẫnchỉlàmộtgiảthiết,vàsaukhikínhquangphổđã chứng minh một cách không thể chối cãi được sự tồn tại củanhữngkhốikhíđó rực trênvòm trời thìcácgiớikhoahọcphảnđốihọc thuyếtcủaKantđềuphải im tiếng.Ngaycảbản thânôngĐuy-rinhcũngkhôngthểcấutạođượccáithếgiớinếukhôngcăncứvàogiaiđoạntinhvănđó,nhưngôngđãtrảthùbằngcáchđòingườitaphảichỉ choông ta thấyhệ thốngcơhọcnằm trong trạng thái tinhvănđó,vàvìchẳngcóaicóthểchỉchoôngrathấyđượchệthốngấynênôngtathưởngchotrạngtháitinhvănấyđủmọihìnhdungtừkhimiệt. Đáng tiếc là khoa học hiện nay cũng vẫn chưa thể giải đápđượcnhiềuvấnđềkhácnữa.Nếuhỏitạisaocóclạikhôngcóđuôithìchođếnnaykhoahọccũngchỉcóthểtrả lời:vìnóđãmấtđuôi.Nếungườitanổinónglênvàbảorằngnhưthếthìtấtcảmọicáiđềuvẫncònởtrongtrạngtháilờmờvàchưathànhhìnhcủamộtýniệmkhôngthểxácđịnhđượcrõhơnvềviệc"mất",tấtcảvẫncònlàmộtquanniệmcựckỳmùmịt,-vớiviệcđemđạođứcvậndụngvàokhoahọctựnhiênnhưvậy,chúngtavẫnkhôngtiếnthêmđượcmộtbướcnàocả.Bấtkỳởđâuvàbấtcứlúcnào,cũngcóthểcôngkíchvàtỏýcáukỉnhnhưvậyđượcchonênbấtkỳởđâuvàbấtcứlúcnào,nhưvậycũngđềulàkhôngđúngchỗ.VậyaicấmôngĐuy-rinhtựmìnhđitìmhệthốngcơhọccủatinhvănnguyênthuỷ?

MaysaogiờđâychúngtalạiđượcbiếtvằngkhốitinhvâncủaKant.

"Cònxamớiphùhợpvớimộttrạngtháihoàntoànđồngnhấtcủamôitrườngthếgiới,nóimộtcáchkháclàphùhợpvớitrạngtháiđồngnhấtvớibảnthâncủavậtchất".

Thật may cho Kant là ông đã có thể thoảmãn với việc tìmđượcconđượcđi ngược từnhững thiên thểhiếmcó lênđếnkhốitinhvăn,vàchưahềlúcnàonghĩtớicátrạngtháivậtchấtđồngnhấtvớibản thâncả!Nhân tiệncũngchỉ ra rằngnếukhoahọc tựnhiênhiện nay gọi khối tinh văn của Kant là tinh văn nguyên thuỷ, thìđươngnhiênchỉcóthểbiểudiễnđótheomộtnghĩatươngđối.Gọilàtinhvănnguyênthuỷ,mộtmặtvịnó lànguồngốccủacácthiênthểđangtồn tại,vàmặtkhác,vìnó làhình thứcxưanhấtcủavậtchấtmàchođếnnayngườitacóthểbiếtđược.Điềuđóhoàntoànkhôngloạitrừmàngượclạicònđòihỏiphảigiảđịnhrằngtrướckhicótrạngthái tinh vănnguyên thuỷ thì vật chất đã trải quamột chuỗi vô tậnnhữnghìnhthứckhác.ÔngĐuy-rinhcoiđâylàưuthếcủamình.Ởnơinàomàcùngvớikhoahọc,chúngtatạmthờidừnglạiởcáitinhvănnguyên thuỷđã tồn tại trongmột thờigiannàođó, thìcáikhoahọccủamọikhoahọccủaôngtalạichophépôngtađingượclênxa

hơnnhiều,đến."Cáitrạngtháicủamôitrườngthếgiới,cáitrạngtháikhôngthể

coi là thuần tuý tĩnh theo nghĩa hiện nay của quan niệm đó, cũngkhôngcoilàđộngđược"

dođó,làmộttrạngtháihoàntoànkhôngthểhiểuđược."Sựthốngnhấtcủavậtchấtvàlựccơgiớimàchúngtôigọilà

môi trường thếgiới, làmột công thứccó thểnói là vừa lôgichvừahiệnthựcđểchỉ trạngtháiđồngnhấtvớibảnthâncủavậtchất,coiđólàtiếnđộcủatấtcảcácgiaiđoạnpháttriểncóthểđếmđược".

Hiểnnhiênlàchúngtahoàntoàncònlâumớithoátkhỏiđượccáitrạngtháinguyênthuỷđồngnhấtvớibảnthâncủavậtchất.Trạngtháiấy,ởđây,đượccoilàsựthốngnhấtgiữavậtchấtvàlựccơgiới,vàsựthốngnhấtnàyđượccoilàmộtcôngthứcvừalôgichvừahiệnthực,v.v....Dođó,mộtkhisựthốngnhấtcủavậtchấtvàcủalựccơgiớikhôngcònnữathìvậnđộngbắtđầu.

Cáicông thức lôgichhiện thựcấychẳngquachỉ làmộtýđồvụngvềnhằmdùngnhữngphạm trù "tựnó"và "chonó"củahegelvàotriếthọcvềhiệnthực.TheoHegel,"tựnó"cónghĩalàtínhđồngnhấtbanđầucủacácmặtđốilậpchưapháttriển,đangcònẩngiấutrongmộtvậtthể,mộtquátrình,mộtkháiniệm;còn"chonóthìbaohàmsựphânbiệtvàsựtáchrờicủanhữngyếutốẩngiấuđólàsựđấu tranh giữa chúng với nhau bắt đầu. Vì thế chúng ta phải hìnhdungtrạngtháinguyênthuỷbấtđộnglàsựthốngnhấtgiữavậtchấtvàlựccơgiớivàhìnhdungbướcchuyểnsangtrạngtháivậnđộnglàsự tách rời và đối lập giữa vật chất và lực cơ giới. Nhưng mộtphương thức quan niệmnhư vậy không đem lại cho chúng tamộtbằngchứngnàovềtínhhiệnthựccủatrạngtháinguyênthuỷtưởngtượngấy,màchỉchứngminhrằngngườitacóthểgộptrạngtháiấyvàotrongphạmtrù"tựnó"củaHegelvàgộpsựkếtthúccũnghoàntoàn tưởng tượng của trạng thái ấy vào trong phạm trù "cho nó",Hegelơi,cứutôivới!.

Vậtchất,-ôngĐuy-rinhnói,-làcáimangtấtcảnhữnggìhiệnthực; vì vậy không thể có lực cơ giới ở ngoài vật chất được.Hơnnữa,lựccơgiớilạilàmộttrạngtháicủavậtchất.Thếlàtrongtrạngtháinguyênthuỷ,trongđókhôngcógìxảyracả,thìvậtchấtvàtrạngtháiđósẽtựphânbiệtvớivậtchất.Nhưthếlàchúngtaphảiđểchongười takhaochúng tabằngnhữngcâu thầnbínhưvậy,cũngvớiniềmtinrằngtrạngtháiđồngnhấtvớibảnthânlàkhôngtĩnhmàcũngkhôngđộng,khôngthăngbằngmàcũngkhôngvậnđộng!Trướcsau,chúngtavẫnkhôngbiếtlựccơgiớinằmởđâutrongcáitrạngtháivũtrụấyvàlàmsaomàcóthểchuyểnđượctừbấtđộngtuyệtđốisang

vận động mà không cần đến một cái đấy từ bên ngoài, nghĩa làkhôngcầnđếnthượngđế.

Trước ôngĐuy-rinh các nhà duy vật đã nói đến vật chất vàvậnđộng.bâygiờ,ôngĐuy-rinhquyvậnđộngthànhlựccơgiới,coiđólàhìnhthứcdườngnhưlàcáicơbảncủavậnđộng,vàdođótựlàm chomình không thể hiểu đượcmối liên hệ hiện thực giữa vậtchấtvàvậnđộng,vảlạimốiliênhệnàytấtcảcácnhàduyvậttrướcôngtacũngđềuchưahiểurõ.Nhưngvấnđềthìthậtlàđơngiản.Vậnđộnglàphươngthứctồntạicủavậtchất.Bấtkỳởđâuvàbấtcứlúcnàocũngkhôngcóvàkhôngthểcóvậtchấtmàkhôngcóvậnđộng.Vậnđộngtrongkhônggianvũtrụ,vậnđộngcơhọccủanhữngkhốinhỏhơntrêntừngthiênthể,rungđộngphântửdướihìnhthứcnhiệt,haydưới hình thứcdòngđiệnhoặcdòng từ, phângiải hoáhọc vàhoá hợp hoá học, đời sống hữu cơ -mỗimột nguyên tử vật chấtriêngbiệtchovũtrụtrongmỗilúcnhấtđịnh,đềunằmdướihìnhthứcnàyhìnhthứckiacủanhữnghìnhthứcvậnđộngấyhoặcnằmdướinhiềuhìnhthứccùngmộtlúc.Mọitrạngtháiđứngim,mọitrạngtháithăngbằngđềuchỉlàtươngđối,chỉcóýnghĩanếuđemsovớimộthìnhthứcvậnđộngnhấtđịnhnàođó.Vídụ,mộtvậtthểnàođótrêntráiđấtcóthểởtrạngthái thăngbằngcơgiới,nghĩa làởtrạngtháitĩnh theoýnghĩacơhọcnhưngđiềuđóhoàntoànkhôngngăncảnvậtthểấythamdựvàovậnđộngcủatráiđất,cũngnhưvàovậnđộngcủa toàn bộ thái dương hệ, cũng như hoàn toàn không ngăn cảnnhữngphântửvậtlýnhỏnhấtcủavậtthểđóbịnhiệtđộcủanólàmchorungđộnghoặccũngkhôngngăncảnnhữngnguyêntửcủavậtthể đó hoàn thành một quá trình hoá học. Vật chất không có vậnđộng,cũngnhưvậnđộngkhôngcóvậtchất,đều làđiềukhôngthểhìnhdungđược.Vìvậyvậnđộnglàkhôngthểtạorađượcvàkhôngthểtiêudiệtđược,cũngnhưbảnthânvậtchất;điềuđóđãđượctriếthọccũ (Descartes)diễn ranhưsau:số lượngcủavậnđộng tồn tạitrongthếgiớibaogiờcũngvẫnnhưthế.Vậyvậnđộnglàkhôngthểtạo ra đượcmà truyền từ vật thể này sang vật thể khác thì trongchừngmực nó tự truyền đi, người ta có thể coi nó là chủ động lànguyên nhân của vận động, và trong chừng mực nó bị truyền đi,ngườitacóthểcoinólàbịđộng.Chúngtagọivậnđộngchủđộngấylàlực,vậnđộngbịđộngấylàbiểuhiệncủalực.Nhưvậy,thậtrõrànglà lựccàng lớnbằngbiểuhiệncủanó,vì trongcảhai,cũngvẫn làmộtvậnđộngấyđượcthựchiệnmàthôi.

Như vậy,một trạng thái bất động của vật chất làmột trongnhững quan niệm trống rỗng nhất là phi lý nhất, một "điều tưởngtượngmê sảng" thuần tuý. Muốn đạt tới quan niệm đó, phải hình

dungthếthăngbằngcơgiớitươngđốimàmộtvậtthểcóthểcótrêntráiđấtlàmộttrạngtháitĩnhtuyệtđốirồiápdụngquanniệmấyvàotoàn thểvũ trụ.Đươngnhiên,việcápdụngnhưvậysẽ trởnêndễdànghơnnếuquysựvậnđộngcủavũ trụđơn thuần thành lựccơgiới.Và lúcđó,việcquyvậnđộngchỉđơn thuần thành lựccơgiớicòncócáilợilàngườitacóthểhìnhdungđưọcmộtlựclàtĩnh,làbịtróibuộc,tứclàtạmthờikhônghoạtđộng.Cụthểlà,nếuviệctruyềnsựvậnđộnglàmộtquátrìnhtươngđốiphứctạpbaogồmnhiềukhâutrung gian như điều đó thường rất hay xảy ra, thì người ta có thểhoãnsựtruyềnthậtsựcủavậnđộngchođếnbấtkỳ lúcnào,bằngcáchvứtbỏkhâucuốicùngcủasợidâychuyền.Thídụ,điềuđóxảyratrongkhingườitanạpđạnvàosúngvàdànhchomìnhviệcchọnlúc bóp cò, làm cho viên đạn được phóng đi, nghĩa là gây ra sựtruyềnđicủavậnđộngchoviệcđốtcháythuốcsúnggiảiphóng.Chonên,ngườitacóthểquanniệmrằngtrongtrạngtháibấtđộng,đồngnhấtvớibảnthân,thìvậtchấtđãđượcnạpđầylực;vàđólàđiềumàhìnhnhưôngĐuy-rinhmuốncoi-nếunóichungôngtamuốncoiđólàmộtcáigì, - làsự thốngnhấtgiữavậtchấtvà lựccơgiới.Quanniệmđólàphilý,vìnóđemmộttrạngtháixétvềbảnchấtlàtươngđối -và dođó trongmột lúc nhất định, baogiờ cũng chỉ cómột bộphậncủavậtchấtlàcóthểnằmtrongtrạngtháiđó,-ápdụngnhưlàmộttrạngtháituyệtđốivàovũtrụ.Nhưngdùkhôngkểđếncáiđóđinữathìcũngcònlạimộtđiềukhókhăn,một là, làmthếnàomàthếgiới lạiđượcnạpđầy lựcđược,bởivìhiệnnaysúngkhông thể tựnạpđượcđạn,hainữa,ngóntayđãbópcòđólàcủaai?Chúngtacóthểloayhoaynhưthếnàocũngđược,nhưngdướisựchỉđạocủaôngĐuy-rinhthìcứmột lầnbaogiờchúngtacũng lạiquaytrở lại-ngóntaycủathượngđế.

Từthiênvănhọc,nhàtriếthọchiệnthựccủachúngtachuyểnsangcơhọcvàvậtlýhọc,vàphànnànrằngthuyếtcơhọcvềnhiệt,mộtthếhệsaukhiđượcpháthiệnvẫnchưacónhữngbướctiếnbộcơbảnnàovượtquađượccáiđiểmmàRobertMayerđãđạtđược.Hơnnữa,toànbộtìnhhìnhcònrấttốităm;

chúng taphải "luôn luônnhớrằngcùngvớinhững trạng tháivận động của vật chất, thì cũng có những quan hệ tĩnh, và nhữngquanhệnàykhôngthểđobằngcôngcơhọcđược...Nếutrướckiachúngtacoigiớitựnhiênlàngườithợvĩđạivànếuhiệnnaychúngtahiểutừấytheonghĩachặtchẽ,thìchúngtacầnphảinóithêmrằngnhững trạng thái đồng nhất với bản thân và những quan hệ tĩnhkhôngbiểuhiệnđượccôngcơhọc.Nhưvậylàchúngtalạithiếucáicầunốitĩnhvớiđộng,vànếunhưchođếnnaycáigọilànhiệtẩnvẫn

cònlàmộtchướngngạiđốivớilýthuyết,thìởđâychúngtacũngbắtbuộcphảithừanhậnđólàmộtthiếusótmàchúngtacàngkhôngnênphủnhậnkhiứngdụngvàocácvấnđềvũtrụ".

Tấtcảnhữnglờilẽbahoasấmtruyềnnày,mộtlầnnữa,lạichỉlàsựthổlộcủamộtlươngtâmkhôngtrongsạch,nócảmthấyrấtrõràngnếunótạoravậnđộngtừtrạngtháibấtđộngtuyệtđốithìnósẽsalầymộtcáchkhôngthểcứuvớtđược,nhưngnólạixấuhổkhôngdámcầucứuđếnvịcứu tinhduynhất, tức làchúasángtạora trờiđất.Nếungaytrongcơhọc,kểcảcơhọcvềnhiệt,cũngkhôngsaotìmthấycáicầunốitĩnhvớiđộng,nốithăngbằngvớivậnđộng,thìtạisaoôngĐuy-rinh lạibuộcphải tìmchoracáicầunối trạng tháibấtđộngcủaôngtavớitrạngtháivậnđộng!Nếunhưthếthìôngtasẽmaymắnthoátđượckhỏikhókhăn.

Trongcơhọcthôngthường,cáicầunốitĩnhvớiđộnglà....cáiđẩy từbênngoài.Khimột tảngđánặngmột tạđượcnâng lêncaomườimétvà treo lơ lửngnóởđósaochonóởvàomột trạng tháiđồngnhấtvớibảnthân,ởvàomộtquanhệtĩnh,thìphảinhờđếnmộtcôngchúnggồmnhữngtrẻemcònbúmớicóthểkhẳngđịnhrằngvịtríhiệntạicủavậtthểđókhôngbiểuhiệnmộtcôngcơhọcnàocả,hoặckhoảngcáchgiữavịtríhiệntạivàvịtrícũlàkhôngthểđođượcbằngcôngcơhọc.Bấtkỳngườiquađườngnàocũngsẽgiải thíchđượcmộtcáchdễdàngchoôngĐuy-rinhhiểu rằng tảngđákhôngthểtựnóleolênbámvàosợidâyđượcvàbấtcứmộtsáchgiáokhoanàovềcơhọccũngsẽbảochoôngĐuy-rinhbiếtvằngnếuôngtađểtảngđárơixuốngtrởlạithìtrongkhirơinósẽtạoramộtcôngcơhọcngangvớicôngcơhọccầndùngđểnângnólêncaomườimét.Ngaycáisựthựchếtsứcđơngiảnlàtảngđáđượctreotrêncao,cũngđãbiểuhiệncôngcơhọc,vìnếunócứbị treonhưvậykhálâuthìsợidâysẽđứt,khidotácdụngcủasựphângiảihoáhọcsợidâykhôngcònmangnổi tảngđánữa.Nếutấtcảcácquátrìnhcơgiớiđềucóthể,nóitheolốinóicủaôngĐuy-rinh,quythànhnhữnghìnhthứccơbảngiảnđơnnhưthếthìxưanaychưahềcómộtkỹsưnàomàlạikhôngbắcnổicáicầunốitĩnhvớiđộngkhiđãcóđượcmộtcáiđẩyđầyđủ.

Cáisựthậtlàvậnđộngphảiđượcđobằngcáiđốilậpvớinó,tứclàthểđứngim,quảlàmộtvấnđềhócbúa,mộtliềuthuốcđắngđốivớinhàsiêuhìnhhọccủachúngta.Đâylàmộtmâuthuẫnhiểnnhiên,vàtheoôngĐuy-rinhthìbấtkỳmộtmâuthuẫnnàocũngđềulàmộtđiềuphilý[1].Mặcdùvậysựthựcvẫnlà:tảngđáđangtreobiểuhiệnmộtsốlượngvậnđộngcơhọcnhấtđịnh,cóthểđolườngđượcmộtcáchchínhxáccăncứvàotrọnglượngcủanóvàokhoảngcách

giữanóvớimặtđất,cóthểsửdụngđượctheoýmuốn,bằngnhữngphươngthứckhácnhau-vídụnhưbằngcáchđểrơitựdo,đểtrượttrênmặtphẳngnghiêng,dùngtrụckéo;vàđốivớicâysúngđãnạpđạn thì tình hình cũng như vậy. Theo quan điểm biện chứng, khảnăngbiểuhiệnvậnđộngbằngcáiđối lậpvớinó,tứcthểtĩnh,hoàntoàn không phải làmột điều gì khó khăn cả. Theo quan điểmbiệnchứng,tấtcảsựđối lậpấy,nhưchúngtađãthấy,đềuchỉ làtươngđối; không có thể tĩnh tuyệt đối, sự thăng bằng vô điều kiện. Vậnđộngcábiệtthìcóxuhướngthăngbằng,songvậnđộngtoànthểthìlạiloạitrừsựthăngbằng.Chonên,thểtĩnhvàthểthăngbằng,ởnơinàochúngdiễnralàkếtquảcủamộtvậnđộngcóhạn,vàhiểnnhiênlà vận động ấy có thể đo được bằng kết quả của nó, biểu hiện rabằngkếtquảcủanóvàđitừkếtquảấycóthểđượcphụchồilạinódưới hình thức này hay hình thức khác. Nhưng ông Đuy-rinh lạikhôngthểthoảmãnvớicáchquanniệmvấnđềmộtcáchđơngiảnnhưvậy.Làmộtnhàsiêuhìnhchânchính,thoạttiênôngtađàogiữađộngvàtĩnhmộtcáivựcsâuhoắmkhôngcótrongthựctế,rồisauđóông rất lấy làmngạcnhiên rằng không thể tìm rađược cái cầuđểvượtquacáivựcthẳmdochínhôngrađãnặnrađó.ÔngtacũngrấtcóthểcưỡilênconngựaRosinantesiêuhìnhcủaôngđểđuổitheocái "vật tưnó" củaKant; vì xét cho cùng thì nấpđằng sau cái cầukhôngthểnàotìmthấyđó,chínhlàcái"vậttưnó"chứchẳngphảilàcáigìkhác.

Nhưngđốivớithuyếtcơhọcvềnhiệt,vàvềnhiệtbịràngbuộc,hayấn,tứclàcái"vâtchướngngại"đốivớithuyếtấy,thìsựviệcnhưthếnào?

Nếubằngcáchđunnóng, tabiếnmột li-vrơnướcđáởnhiệtđộ của điểmđông lạnh vàở dưới áp suất khí quyển bình thường,thànhmột li-vrơnướccùngmộtnhiệtđộnhư thế, thìphảimấtmộtnhiệt lượng, đủ để đun nóng li-vrơ nướcấy từ 0 lên 79,4 độ báchphânhoặclàđunnóng79,4nướclên1độ.Nếuđunnóngli-vrơnướcấytớiđiểmsôitứclàtới100ovàsauđóbiếnnóthànhhơi,phảimấtmộtnhiệtlượnglớnhơngầnbảylần,đủđểnângnhiệtđộcủa537,2

li-vrơnước lên1độ[20]

.Nhiệtmấtđiấygọi lànhiệtbị ràngbuộc.Nếudonguộiđimàhơinướctrởlạithànhnướcvànướctrởlạithànhnước đá thì nhiệt lượng trước đây bị ràng buộc bây giờ được giảiphóng,nghĩalàcóthểcảmthấyđượcvàcóthểđođượcvềmặtlànhiệt.Khi hơi nướcđọng lại và khi nướcđông lại thì chínhsựgiảiphóngnhiệtđólànguyênnhânkhiếnchohơinóng100ochỉdầndầnbiến thành nước và nước ở điểm đông lạnh chỉ dần dần đông lại

thànhnướcđá.Sựthựclànhưthế.Bâygiờthửhỏi:trongkhinhiệtởtrạngtháibịràngbuộcthìnórasao?.

Thuyếtcơhọcvềnhiệt-theođó,nhiệtlàsựrungđộnghoặcnhiềuhoặcít-tuỳtheonhiệtđộvàtrạngtháikếttụ-củanhữngphântửnhỏnhấtcủavậtthểhoạtđộngvềmặtlý(phântử),mộtsựrungđộng trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhcó thểchuyểnhoá thànhbấtcứmộthìnhthứcvậnđộngnàokhác,-giảithíchvấnđềnóitrênbằngcáchnóirằngnhiệtmấtđihoànthànhmộtcôngnhấtđịnh,đãchuyểnthànhcông.Tronglúcnướcđátanthìsựkếthợpchặtchẽvữngchắcgiữacácphântửkhácnhaumấtđivàbiếnthànhmộtsựkếthợplỏnglẻo;tronglúcnướcbốcthànhhơiởđiểmsôithìxuấthiệnmộttrạngtháitrongđócácphântửcábiệtkhônggâymộtảnhhưởngnàođángkểđốivớinhau,vàdotácđộngcủanhiệtthậmchílạicòntảnmátđikhắpcácngảnữa.Đồngthờirõràngcácphântửcábiệtcủamộtvậtthể ở trạng thái khi thì có năng lượng lớn hơn nhiều so với khi ởtrạngtháilỏngvàởtrạngtháilỏngthìcónănglượnglớnhơnnhiềusovớikhiởtrạngtháirắn.Dođónhiệtbịràngbuộckhôngmấtđi,nóchỉ chuyểnhoá vàmanghình thức sức căng củaphân tử.Một khiđiềukiệntrongđócácphântửcábiệtcóthểduytrìđượcsựtựdotuyệtđốihaytươngđốiấyđốivớinhaukhôngcònnữa,nghĩalàmộtkhinhiệtđộhạxuốngdướimứcthấpnhấtlà100o,hoặclà0o,thìsứccăngấybịgiãnra,cácphântửlạiépvàonhauvớimộtlựcngangvớilựctrướckialàmchochúngtáchrờinhau;nhưnglựcấymấtđichỉlàđểxuấthiệntrởlạithànhnhiệt,hơnnữalàvớimộtlượngbằngđúnglượngđãbị ràngbuộc trướckia.Đươngnhiên,cáchgiải thíchnhưvậycũngchỉ làmộtgiả thuyết;giốngnhưtoànbộ thuyếtcơhọcvềnhiệt,vìchođếnnay,chưaaitrôngthấymộtphầntử,chứđừngnóitrôngthấymộtphântửđangrungđộngnữa.Vìvậycáchgiảithíchấychắclàcònđầythiếusót,cũnggiốngnhưtoànbộhọcthuyếthãycònrấtmớiấy,nhưngítnhấtnócũngcóthểgiảithíchđượcquátrìnhđómàkhônghềmâuthuẫnvớitínhkhôngthểtiêudiệtvàkhôngtạorađượccủavậnđộng,và thậmchínó lạicòncó thểchỉ rachínhxácrằngtrongquátrìnhchuyểnhoáthìnhiệtchạyđiđâu.Dođónhiệtấn,haynhiệtbịràngbuộc,hoàntoànkhôngphảilàmộtvậtchướngngạiđốivớithuyếtcơhọcvềnhiệt.Tráilại,lầnđầutiên,thuyếtđóđãgiảithíchđượcquátrìnhmộtcáchhợplý,vànếunólàmộtvậtchướngngạithìđóchỉlàvìcácnhàvậtlýhọcvẫntiếptụcgọinhiệtđãchuyểnhoá thànhmộthình thứckháccủanăng lượngphân tử lànhiệt "bịràngbuộc",mộtthuậtngữđãlỗithờivàkhôngcònthíchhợpnữa.

Vậy,quả thật lànhững trạng tháiđồngnhấtvớibản thânvànhữngquanhệtĩnhcủatrạngtháikếttụởthểrắn,thểlỏngvàthểkhí

đềuthểhiệncôngcơhọctrongchừngmựcmàcôngcơhọclàthướcđocủanhiệt.Trongtrạngtháikếttụhiệnnaycủanó,vỏrắncủatráiđất cũng hệt như nước trong đại cương, đều biểu hiệnmột lượngnhiệtđượcgiảiphónghoàntoànxácđịnh,vàtấtnhiêntươngđươngvớilượngnàylàmộtlượnglựccơgiớicũnghoàntoànxácđịnh.Khikhốikhísinhratráiđấtchuyểnsangtrạngtháilỏngvàvềsau,đạibộphậnchuyểnsangtrạngtháirắn,thìmộtsốlượngnănglượngphântửnhấtđịnhđãđượcphóng rakhônggianvũ trụ thànhnhiệt.Nhưvậy,điềukhókhănmàôngĐuy-rinhnói lầmbầmmộtcáchbíẩn làkhôngtồntạivàngaycảkhiápdụngvàocácvấnđềvũtrụ,tuychúngtacóthểvấpphảinhữngsailầmvàthiếusót-donhữngphươngtiệnnhậnthứckhônghoànbịcủachúngtagâyra,-nhưngkhôngcóchỗnàochúngtalạicóthểvấpphảinhữngchướngngạikhôngthểvượtquađượcvềmặtlýluận.Ởđâycũngvậy,cáicầunốitrạngtháitĩnhvới trạngtháiđộng làcáiđẩytừbênngoài-sựnguộiđihoặcnónglênlàdonhữngvậtthểkháctácđộngvàovậtthểởthểthăngbằnggây ra.Càngđi sâu vào triết học về tự nhiên củaôngĐuy-rinh thìchúngtacàngnhậnthấyrõsựvôhyvọngcủamọimưutoanmuốndùng bất động để giải thích vận động hay tìm cái cầu làm cho cáihoàn toàn tĩnh, tức là bất động, có thể tự do chuyển thành động,thànhvậnđộng.

Thế là chúng tađã tạm thời thoát khỏi cái trạng tháinguyênthuỷđồngnhấtvớibản thân.ÔngĐuy-rinhchuyểnquađịahạthoáhọcvàvạchrachochúngtathấybaquyluậtvềtínhbấtbiếncủatựnhiênmàtriếthọchiệnthựcchođếnnayđãtìmrađược,cụthểlà:

1.Sốlượngcủavậtchấtnóichung,2.sốlượngcủacácnguyêntố(hóahọc)đơngiản,và3.sốlượngcủalựccơgiới,đềulàbấtbiến.Nhưvậylàtínhkhôngthểsángtạorađượcvàkhôngthểhuỷ

hoạiđượccủavậtchất,cũngnhư-củanhữngbộphậnđơngiảncầuthànhvậtchất-nêuvậtchấtgồmnhữngbộphậnnày-vàcủavậnđộng - những sự thật cũ kỹ ấy, nhưng sự thậtmà ai cũng biết vàđượcdiễnđạtmộtcáchhếtsứckhôngđầyđủ,-đólàđiềuduynhấtthựcsựtíchcựcmàôngĐuy-rinhcóthểtrìnhbàyvớichúngtanhưlàkếtquảcủatriếthọcvềtựnhiêncủathếgiớivôcơcủaông.Tấtcảnhữngđiềuđólànhữngđiềumàchúngtađãbiếttừlâurồi.Nhưngđiềumàchúngtachưabiếtlà:"nhữngquyluậtvềtínhbấtbiến"và"những thuộc tínhđổ luận tronghệ thống các sự vật " với tư cáchnhưvậylàcáigì.Cũngvẫnlàcâuchuyệnmàchúngtađãthấytrên

đâyđốivớiKant[21]

:ôngĐuy-rinh lấymộtđiềucũ ríchnàođómà

mọingườiđềuđãbiết,dánvàođấycáinhãnhiệuĐuy-rinhvàgọinólà.

"Những kết luận và những quan điểm hết sức độc đáo...nhữngtưtưởngsángtạorahệthống...mộtkhoahọccănbản"

Nhưngtiếnđộquyếtkhôngđượclàmchochúngtathấtvọng.Mặcdầucáikhoahọccănbảnnhấtvàcáicơcấuxãhộitốtđẹpnhấtdo ông Đuy-rinh đưa ra có những thiếu sót như thế nào đi nữa,nhưngvẫncòncómộtđiềumàôngĐuy-rinhcóthểkhẳngđịnhmộtcáchchắcchắnlà:

"Số lượngvànghiệncó trongvũ trụ là luôn luônkhông thayđổivàcũnggiốngnhưvậtchấtnóichung,khôngthểtăngthêmhaybớtđi"

NhưngtiếcthayôngĐuy-rinhkhôngnóichochúngtabiếtrằngvớisố"vànghiệncó"ấythìchúngtacóthểmuađượcgì.

VII.Triếthọcvềtựnhiên,giớihữucơ

"Từcơhọcvềsứcépvàvềsựđầychođếnmốiliênhệgiữanhữngcảmgiácvànhững tư tưởng,cómột trình tự thốngnhấtvàduynhấtgồmnhữngnấctrunggian".

Lời quả quyết này tránh cho ôngĐuy-rinh khỏi sự cần thiếtphảinóimột cái gì đó rõ rànghơnvềnguồngốccủasựsống, tuyrằngđốivớimộtnhàtưtưởngđãtừngtheodõisựpháttriểncủathếgiới bằng cách đi ngược lên đến tận trạng thái đồng nhất với bảnthân và cảm thấy rất thoảimái trên các thiên thể khác nhưở nhàmình,thìngườitacóthểmongđợirằngôngtahiểubiếtvấnđềmộtcách chính xác. Vả lại lời quả quyết ấy chỉmới đúng cómột nửa,chừngnàonóchưađượcbổsungbằngconđườngnútcủanhững

quanhệvềmứcđộcủaHegel[22]

màchúngtôiđãnóiđếntrênđây.Mặcdù tấtcả tính tiệm tiếncủanó,bướcchuyển từmộthình thứcvậnđộngnàysangmộthìnhthứcvậnđộngkhácbaogiờcũngvẫnlàmộtbướcnhảyvọt,mộtbướcngoặtquyếtđịnh.Bướcchuyểntừcơhọc về các thiên thể đến cơ học về các khối lượng nhỏ hơn trênnhững thiên thể riêng rẽ cũng vậy; bước chuyển từ cơhọc về cáckhốilượngđếncơhọcvềcácphântử,baogồmnhữngvậnđộngmàchúngtanghiêncứutrongmônvậtlýhọchiểutheođúngnghĩacủatừđó: nhiệt, quang, điện, từ, cũng vậy; bước chuyển từ vật lý họcphântửđếnvậtlýhọcnguyêntử-hoáhọc-cũnghoànthànhbằngmộtbướcnhảyvọtquyếtđịnh,vàđiềuđólạicàngđúngđốivớibướcchuyểntừtácdụnghoáhọcthôngthườngđếntácdụnghoáhọccủaan-bu-minmàchúngtagọilàsựsống.Ởbêntronglĩnhvựccủasựsống, nhữngbướcnhảy vọt càng trở nênhiếmhoi hơn và ít nhậnthấy hơn. - Thế làmột lần nữa,Hegel lại buộc phải cải chính ôngĐuy-rinh.

Khái niệm mục đích đã giúp ông Đuy-rinh thực hiện bướcchuyểntrênkháiniệmsangthếgiớihữucơ.ĐâycũnglạilàsaochépcủaHegel,ngườimàtrongquyển"Lô-gic"-họcthuyếtvềkháiniệm-đãdùngmụcđíchluận,haylàhọcthuyếtvềmụcđích,đểchuyểntừthếgiớihoáhọcsangsựsống.Dấuchúngtacónhìnvàođâuchăngnữa,ởôngĐuy-rinhởđoạnnàochúngtacũngđụngphảimột"quanniệm thô thiển" củaHegelmàôngĐuy-rinhđãkhôngchútngượngngùngmạonhậnlàkhoahọccănbảncủachínhmình.Chúngtacólẽđi quáxa,nêuởđâychúng ta lại tìmhiểuxemviệcứngdụngcác

quanniệmvềmụcđíchvàphươngtiệnvàogiớihữucơlàđúngvàthíchđángtớimứcnào.Dùsaođinữa,ngaycảviệcứngdụng"mụcđíchnội tại"củaHegel,nghĩa làmộtmụcđíchkhôngphảidohànhđộngcốýcủamộtyếutốbênngoàinàođóđưavàotrongtựnhiên,như sự sáng suốt của thượng đế chẳng hạn,mà làmộtmục đíchnằmtrongtínhtấtyếucủabảnthânsựvật,-ngaycảviệcvậndụngkháiniệmmụcđíchđócũngluônluônđưanhữngngườichưacóhọcthứcđầyđủvề triếthọcđếnchỗgánmộtcáchphi lý cho tựnhiênnhữnghànhđộngtựgiácvàcốý.ChínhcáiôngĐuy-rinhđãvôcùngphẫnnộmộtcáchđạođứctrướcmọimưutoan"duy linh"nhỏnhấtcủangườikhác,lạiquảquyết

"mộtcáchchắcchắnrằngnhữngbảnnăng...đượctạorachủyếulàchosựthoảmãngắnliềnvớihoạtđộngcủanhữngbảnnăngấy".

Ôngtakểchochúngtangherằnggiớitựnhiênđángthươnghại.

"luônluônbuộcphảichỉnhđốnlạitrậttựcủathếgiớivậtthể",ngoàiranólạicònnhiềucôngviệckhác"đòihỏinóphảitinhtếnhiềuhơnlàngườitavẫnthườngquentưởng".Nhưnggiớitựnhiênchẳngnhữngbiếttạisaonótạoracáinàycáinọ,chẳngnhữngnólàmmọicôngviệcnhưmộtngười vúgià, chẳngnhữngnóphải tinh tế -đócũngđãlàmộttrìnhđộhoànhảokhácaotrongtưduychủquantựgiácrồi;giớitựnhiênlạicòncómộtýchínữa;bởivìcáivaitròphụthêmcủa cácbảnnăng - tức là cáimànhân tiện thựchiệnnhữngchứcnănghiệnthựccủatựnhiênnhưănuống,sinhđẻ,v.v... -cáivaitròphụthêmấy,"chúngtaphảicoilàđượcmongmuốnmộtcáchkhôngtrựctiếpmàchỉgiántiếpthôi".

Thế là chúng tađãđi đếnmộtgiới tựnhiên tưduyvàhànhđộngmộtcáchtựgiác,dođóchúngtađãđứngởtrêncái"cầu"dẫnchúng ta - thực ra thìkhôngphải từ thể tĩnhsang thểđộng,nhưngcũngvẫnlàtừphiếmthầnluậnsangtựnhiênthầnluận.HaycóthểlàởđâyôngĐuy-rinhcũngmuốntựmìnhlàmthửmộtlầncáimón"nửathơtrongtriếthọcvềtựnhiên"chăng?

Không,khôngthểnhưthếđược.Tấtcảnhữnggìmànhàtriếthọchiện thựccủachúng tacó thểnóivềgiới tựnhiênhữucơ,chỉgiớihạn trongcuộcđấu tranhchốngcáimónnửa thơấy trong triếthọcvềtựnhiên,chống"sựlừabịpvớinhữngsựhờihợtnôngcạnvàcóthểnóilànhữngsựthầnbíhoágiảdanhkhoahọc",chồngnhững"nétlàmngườitanhớđếnthơcatối"củachủnghĩaDarwinmàthôi.

Trước hếtDarwin bị trách cứ là đã truyền thuyết nhân khẩucủaMalthustừkinhtếchínhtrịhọcvàokhoahọctựnhiên,làtựgiam

mìnhtrongnhữngquanniệmcủangườichănnuôisúcvật,làvớicáithuyếtđấutranhđểsinhtốncủamình,đãlàmmộtmónnửathơphảnkhoahọc; là toànbộchủnghĩaDarwin,saukhi loạibỏnhữngđiểmmượncủaLamarckra,làmộthìnhđộngthútínhchốnglạinhântính.

Quanhữngcuộcđinghiêncứukhoahọccủamình,Darwinđãcóýkiếnchorằngcácloàithựcvậtvàđộngvậtkhôngphảilàkhôngbiếnđổimà luôn luônbiếnđổi.Để tiếp tụcnghiêncứuýkiếnấyởtrongnướcôngkhôngcólĩnhvựcnàotốthơnlàlĩnhvựcchănnuôiđộngvậtvàtrồngtrọtthựcvật.Vềphươngdiệnnày,chínhnướcAnhlàmộtnướccổđiển;nhữngthànhtựucủacácnướckhác,thídụnhưnước Đức, còn xa mới có thể so sánh được về mặt quy mô vớinhững điều đã đạt được ở Anh về mặt này. Đồng thời, phần lớnnhữngthànhtựutronglĩnhvựcnàyđềumớiđạtđượctừmộtthếkỷnay,thànhthửviệcxácminhnhữngsựkiệnkhôngkhókhănnày.VàDarwin nhận thấy rằng phương pháp chăn nuôi ấy đã gây ra mộtcáchnhântạogiữanhữngđộngvậtvàthựcvậtcùngloài,nhữngsựkhác nhau lớn hơn những sự khác nhau giữa những động vật vàthựcvậtmàmọingườiđềunhậnlàkhácloài.Nhưvậylà,mộtmặt,đãchứngminhđượcrằngcácloàicóthểbiếnđổiđếnmộtmứcnàođó,vàmặtkháclànhữngsinhvậtcónhữngđặctrưngkhácnhauvềloài có thể có những tổ tiên chung. Sau đó Darwin tìm xem ngaytrongtựnhiên,cóhaykhôngcónhữngnguyênnhânđãgâyraởcáccơthểsống-màkhôngcómộttácđộngtựgiácnàocủangườichọngiống-ởnhữngbiếnđổitươngtựnhưnhữngbiếnđổiđượctạorabằngcáchchănnuôinhântạo.Ôngthấyrằngnhữngnguyênnhânấylàởsựmấtcânđốigiữasốrấtlớncácphôidotựnhiênsảnsinhravàsốítnhữngcơthểthựcsựđạtđếnđộthànhthực.Vìmỗiphôiđềucó xu hướngmuốn phát triển nên tất nhiên phải nảy ra cuộc đấutranhđểsinhtồn,khôngnhữngbiểuhiệnthànhmộtcuộcchiếnđấutrựctiếpvềthểxác,hoặcănthịtlẫnnhaumàcònbiểuhiệnthànhmộtcuộcđấutranhgiànhkhônggianvàánhsáng,ngaycảtrongthựcvậtnữa.Rõ ràng là trong cuộc chiếu đấu này, những cá thể có nhiềutriển vọng nhất để đạt tới độ trưởng thành và sinh sôi nảy nở lànhữngcáthểcómộtcátínhnàođó,dùnhỏmấyđinữa,nhưnglạicólợitrongcuộcđấutranhđểsinhtồn.Vìvậynhữngđặctínhcábiệtđócóxuhướngditruyềnlại,vànếuchúngcótrongnhiềucáthểcùngmộtloàithìthôngquaditruyềnđãđượctíchluỹlại,chúnglạicóxuhướng tăng lên theo hướng đã đi theo; trái lại, những cá thể nàokhôngcónhữngđặctínhđóthìdễbịngãgụctrongcuộcđấutranhđểsinhtồnvàdầndầnbiếnmất.Sựbiếnđổicủaloàithôngquasựđàothảitựnhiên,quasựsốngsótcủanhữngcáthểnàothíchứng

tốtthất,diễnrachínhlàtheocáchđó.ChínhchốnglạicáihọcthuyếtấycủaDarwinmàgiờđâyông

Đuy-rinh đưa ra cái lý lẽ nói rằng cần phải tìm nguồn gốc của cáiquanniệmvềđấutranhđểsinhtồn-nhưbảnthânDarwincũngđãthừanhận-trongsựkháiquáthoánhữngýkiếncủanhàkinhtếhọcMalthus,nhàlýluậnvềnhânkhẩu,vàvìvậyquanniệmấycũngmắcphảinhữngkhuyếtđiểmvốncó củanhữngý kiến kiểu thày tu củaMalthus về tình trạng nhân khẩu thừa. Trong lúc đóDarwin khôngbaogiờcóýđịnhnóirằngphảitìmnguồngốccủaquanniệmvềđấutranh để sinh tồnởMalthus.Ông chỉ nói rằng thuyết đấu tranh đểsinh tồn của ông là thuyết củaMalthusứngdụng vào toànbộgiớiđộngvậtvàthựcvật.MặcdầulỗilầmcủaDarwinlớnđếnđâuđinữakhi ông đã ngây thơ thừa nhận học thuyết của Malthus một cáchkhôngcóphêphán,nhưngmớithoạtnhìnmọingườicũngthấyngayđượcrằngkhôngcầnphảidùngcặpkínhcủaMalthusmớithấyđượcsựđấutranhđểsinhtồntrongtựnhiên,-mỗimâuthuẫngiữavôsốnhữngphôimàtựnhiênsảnsinhramộtcáchthừathãi,vớisốrấtítnhữngphôinóichungcóthểđạtđếnđộtrưởngthành;mỗimâuthuẫntrongthựctếđượcgiảiquyếtphầnlớntrongcuộcđấutranhđểsinhtồn,mộtcuộcđấutranhđôikhicựckỳtànkhốc.GiốngnhưquyluậtvềtiếncôngvẫngiữynguyêngiátrịcủanósaukhinhữnglậpluậncủaMalthus-màRicardođãdựavàođểluậnchứngchoquyluậtấy"-đãbịlãngquêntừlâurồi,cuộcđấutranhđểsinhtồncũngvẫncứtồntạitrongtựnhiênmàkhôngcầnnhờđếnmộtsựlýgiảinàocủaMalthuscả.Vảlại,nhữngcơthểtrongtựnhiêncũngcónhữngquyluậtnhânkhẩucủachúng,nhữngquyluậtcóthểnóilàhầunhưhoàntoànchưađượcnghiêncứu,nhưngviệcxác lậpđượcchúngsẽcómộtýnghĩaquyếtđịnhđốivớithuyếttiếnhoácủacácloài.Vàai làngười đã cómột sự thúc đẩy quyết định theo hướng này? ChẳngphảiaikhácngoàiDarwin.ÔngĐuy-rinhcốtránhkhôngđềcậpđếnmặttíchcựcđócủavấnđề.Đánglẽnóiđếnmặttíchcựcđó,ôngtalạicứnóiđinói lạimãivềđấutranhđểsinhtồn.Theoôngta,tronggiớithựcvậtkhôngcóýthứcvàcácđộngvậtăncỏhiềnlành,hiểnnhiênlàkhôngthểcóvấnđềđấutranhđểsinhtồnđược:

"theoýnghĩaxácđịnhmộtcáchchínhxácthìcuộcđấutranhđểsinhtồnchỉbiểuhiệntronggiớisúcvậttrongchừngmựcviệcănuốngđượcthựchiệnbằngcáchvớlấyvàănthịt".

Và sau khi đã hạn chế khái niệmđấu tranh để sinh tồn vàotrongphạmvinhỏhẹpnhưvậy,ôngtacóthểthahồcôngphẫnđốivới tínhchất thúvậtcủacáikháiniệmmàchínhôngtađãhạnchếtrongphạmvitínhchấtthúvậtđó.Nhưngsựcôngphẫnđốivớitính

chấtđạođứcnàychỉnhằmvàoôngĐuy-rinhmàthôi,vìchínhôngtalàtácgiảduynhấtcủathuyếtđấutranhđểsinhtồntheonghĩahạnchế đó và vì thế ông ta cũng chính là người duy nhất chịu tráchnhiệmvềsựcôngphẫnđó.Vậy,người

"đi tìmnhữngquy luật vànhữnghiểubiết vềmọi hoạt độngcủatựnhiêntronggiớithúvật",

Khôngphải làDarwin-Darwinđãbaogồmtoànbộgiớihữucơvàotrongcuộcđấutranhđósao,-màchínhlàmộtconngáoộptưởngtượngnàođó,dochínhôngĐuy-rinhchếtạora.Vảlại,chúngtacóthểđểmặccáitêngọi:đấutranhđểsinhtồn,chosựphẫnnộcó tính chất hết sứcđạođức củaôngĐuy-rinh.Còn cái sự thật làmộtcuộcđấu tranhnhư thếcũng tồn tại tronggiới thựcvật thìmỗicánhđồngcỏ,mỗithửaruộnglúamì,mỗikhurừngđềucóthểchứngminhchoôngtathấyđược,nhưngvấnđềkhôngphảiởtêngọi,vấnđềkhôngphảinêngọi là "đấu tranhđểsinh tồn"hay là "thiếuđiềukiệnsinh tồn,vànhững tácđộngcơgiới",màvấnđề làsự thậtấyảnhhưởngnhưthếnàođếnsựbảotồnhaysựbiếnđổicủacácloài? Về điểm này, ôngĐuy-rinh cứ khăng khăng giữmột sự im lặngđồngnhấtvớibảnthânnómộtcáchngoancố.Vìthếtấtcảmọicáitrongsựđàothảitựnhiênvẫngiữnguyênnhưcũ.

Nhưng chủ nghĩa Darwin "tạo ra những sự chuyển hoá vànhữngsựkhácbiệtcủanótừcáihưvô".

Thậtvậy,khibànvềđàothải tựnhiên,Darwinbỏquakhôngnói đến những nguyên nhân đã gây ra những sự biến đổi trongnhữngcáthểkhácnhau,màtrướchếtôngbànđếncáiphươngthứcmànhữngsựsai lệchcábiệtđóđãdầndầntrởthànhđặctínhcủamộtgiống,mộtbiện chứnghaymột loài nhấtđịnh.Đối vớiDarwin,vấnđềtrướctiênchưaphảilàđitìmnhữngnguyênnhânđó,-nhữngnguyênnhânmàchođếnnaymộtphầncònhoàntoànchưabiếtđến,mộtphầnchỉcóthểnêuramộtcáchrấtchungchung,-màlàđitìmmộthìnhthứchợplý,trongđótácdụngcủanhữngnguyênnhânđóđượccốđịnhlạivàcómộtýnghĩavừngchắc.TrongviệcnàyDarwinđãgánchosựpháthiệncủamìnhmộtphạmvihoạtđộngquárộng,đãcoinó làcáiđònbẩyduynhấtcủasựbiếnđổicác loàivàđãvịvấnđềhìnhthứcdướiđónhữngbiếnđổicábiệttrởthànhphổbiếnmàcoithườngvấnđềnguyênnhâncủanhữngbiếnđổicábiệtlặpđilặplạinhiềulần-đólàmộtkhuyếtđiểmmàôngđãmắcphảigiốngnhư phần lớn những người đã làm cho khoa học tiến bộ thực sự.Thêmnữa,nếuDarwintạoranhữngbiếnđổicábiệttừhưvôbằngcáchchỉdựavào"sựkhônngoancủangườichọngiống"thìhoáramỗimộtngườichọngiốngcũngtạora từcáihưvônhữngbiếnđổi

khôngchỉcótínhchấtgiảđịnh,màlàhiệnthực,trongcáchìnhthứcđộng vật và thực vật. Nhưng người đã thúc đẩy nghiên cứu xemnhữngbiếnđổivànhữngkhácbiệtấydođâumàcó,lạichẳngphảiaikhácngoàiDarwin.

Trong thờigiangầnđây,quanniệmvềđào thải tựnhiênđãđượcmởrộng,đặcbiệtlànhờHaeckel,vàsựbiếnđổicủacácloàiđược coi là kết quả của sự tác động qua lại giữa thích ứng và ditruyền,thíchứngđượctrìnhbàynhưlàmặtbiếnđổi,cònditruyền-làmặtbảotồncủaquátrình.NhưngcảcáiđócũngkhônglàmvừalòngôngĐuy-rinh.

"Sự thíchứng thậtsựvớinhữngđiềukiệnsốngdo tựnhiênđemlạihoặctướcđi,giảđịnhphảicónhữngsựkíchthíchvànhữnghìnhthứchoạtđộngdocácquanniệmquyếtđịnh.Nếukhôngthìsựthíchứngchỉ làcáivẻbềngoài,vàkhiđótínhnhânquảđanghoạtđộngkhôngvượtquanhữngnấcthấpcủavậtlý,hoáhọcvàsinhlý-thựcvật."

Một lần nữa, cái tên gọi lại làm cho ông Đuy-rinh nổi giận.Nhưng,dùôngtacógọicáitêngìđinữathìởđâyvấnđềvẫnđặtranhưsau: nhữngquá trìnhnhưvậy cógây ra nhữngbiếnđổi trongcácloàisinhvậthaykhông?VàmộtlầnnữaôngĐuy-rinhlạikhôngtrảlời.

"Nếutrongsựlớnlêncủamình,mộtcáicâychọnconđườngtrênđónónhậnđượcnhiềuánh sángnhất, thì kết quảđó của sựkíchthíchchẳngquachỉlàmộtsựkếthợpgiữanhữnglựcvậtlývớinhững tácnhâncơhoáhọc, vàởđâynếungười tamuốnnói đếnviệcthíchứng-khôngphảilàtheolốiẩndụ,màtheođúngnghĩacủatừ- thìđiềuđótấtphảiđemlạimộtsựlẫnlộncótínhchấtduylinhchủnghĩavàotrongcáckháiniệm".

Mộtngườibiếtmộtcáchhoàntoànchínhxáclàvìýchícủaaimàtựnhiênlàmđiềunàyhayđiềukia,mộtngườinóiđếnsựtinhtếcủa tự nhiên và thậm chí đến ý chí của tự nhiên nữa, chính conngườiấylạinghiêmngắcđốivớinhữngngườikhácnhưthếđó!Quảthậtlàmộtsựlẫnlộncótínhchấtduylinhchủnghĩa-nhưngởai,ởHaeckelhayởôngĐuy-rinh?

Vàđâychăngnhữnglàmộtsựlẫnlộnduylinhchủnghĩamàcònlàmộtsựlẫnlộnlôgichnữa.ChúngtađãthấyôngĐuy-rinhcốhếtsứcnhấnmạnhrằngkháiniệmmụcđíchcũngcógiátrịtrongtựnhiên:

"Quanhệgiữaphươngtiệnvàmụcđíchhoàntoànkhônggiảđịnhphảicómộtýđịnhtựgiác".

Nhưngsựthíchứngkhôngcóýđịnhtựgiác,khôngthôngqua

cácquanniệm,màôngkiênquyếtphảnđối,làcáigìnếukhôngphảilàmộthoạtđộngnhằmvàomụcđíchmộtcáchvôýthứcnhưthế?

Chonên,nếunhữngconchẫuchàngvànhữngcôntrùngănlácỏmàuxanh,nhữngconvậtsốngởsamạccómàuvàngcủacátvànhữngconvậtởhaicựctráiđấtchủyếucómàutrắngcủatuyết,thìchắcchắnchúngcómàusắcnhưvậykhôngphải làdochúngcóýđịnhtrướchoặcdonhữngquanniệmnàođó;trái lại,chỉcóthểgiảithích những màu sắc ấy bằng tác dụng của những lực vật lý vànhữngnhântốhoáhọcmàthôi.Tuynhiên,khôngthểchốicãiđượcrằngnhững con vật ấy, nhờnhữngmàu sắc đó, đã thíchứngmộtcách cómục đích vớimôi trường trong đó chúng đang sống, rằngnhờ thế,nhữngkẻđịchcủachúngkhónhìn thấychúnghơnnhiều.Cũngnhưvậy,nhữngkhíquanmàmộtsốthựcvậtdùngđểbắtvàănnhữngcôntrùngđậuvàochúng,cũngthíchứngvớihoạtđộngđó,- và thậm chí còn thích ứngmột cách cómục đích nữa. Nếu ôngĐuy-rinh cứ khăng khăng cho rằng sự thíchứng chỉ có thể do tácđộngcủacácquanniệmgâyra,thìôngtachỉdùngnhữnglờilẽkhácđểnóirằnghànhđộngcómụcđíchcũngphảiđượcthựchiệnthôngquacácquanniệm,nóphảitựgiác,phảicốý.Điềuđó,mộtlầnnữa,-như thường thấy trong triết học hiện thực, - lại dẫn chúng ta đếnđấngsángtạođangthựchiệnmụcđích,tứclàđếnthượngđế.

"Trước kia, người ta gọi cách giải thích ấy là tự nhiên chấnluậnvàngườitacoithườngnó"(ôngĐuy-rinhnói);"nhưnggiờđây,cảvềmặtnàynữa,hìnhthứcngườitađãđingượctrởlại".

Từsựthíchứng,bâygiờchúngtachuyểnsangtínhditruyền.Theo ôngĐuy-rinh thì cả trong vấn đề này nữa, chủ nghĩaDarwincũnghoàntoànđisaiđường.DườngnhưDarwinchorằngtoànbộgiớihữucơđềubắtnguồntừmộtsinhvậtduynhất.TheoDarwinthìhoàntoànkhôngcósựtồntạiđộclậpbêncạnhnhaucủanhữngsảnphẩmtựnhiêncùngmộttổtiên,vàvìvậy,vớinhữngquanniệmcủamìnhnhìnvàoquákhứôngsẽlậptứcbịbếtắcmộtkhisợidâysinhđẻhaymộtphươngthứcsinhđôinảynởnàokhácbịđứtđoạntrongtayông.

NóimộtcáchlịchsựthìviệckhẳngđịnhrằngDarwinchotấtcảcácvậthữucơhiệnnayđềudomộtsinhvậtnguyênthuỷduynhấtsinhra,là"mộtsángtạovàtưởngtượngtựdo"củaôngĐuy-rinh.Ởtrangtrướctrangcuốicùngcủacuốn"nguồngốccácloài",inlầnthứ6,Darwinnóirõrằngôngcoi

"Tấtcảcácsinhvậtkhôngphải lànhữngsángtạoriêngbiệt,màlàdòngdõitheotrựchệcủamộtsốítsinhvật".

CònHaeckelthìđixahơnnhiềuvàchorằng

"Cómộtnguồngốchoàntoànđộclậpđốivớigiớithựcvật,vàmộtnguồnkhácđốivớigiớiđộngvật",vàgiữahainguồngốcđó,"cómộtsốnguồngốccủanhữngđơntếbàođộclập,vàmỗinguồngốcnàyhoàntoànđộclậpvớihainguồngốctrên,đềupháttriểntừmột

hình thức nguyên tế bào không có nhân, tổ tiên của riêng nó"[23]

("Lịchsửsángtạocủatựnhiên",tr.397).Sinhvậtnguyênthuỷnày,đượcôngĐuy-rinhbịarachỉ làđể

hết sức bôi nhọ nó bằng cách so sánh với ngườiDo Thái nguyênthuỷlàAdam;nhưngchẳngmay-tứclàchẳngmaychoôngĐuy-rinh-ôngtavẫnkhônghềrángnhữngsựpháthiệncủa(George)Smithvềát-xi-richứngminhrằngngườiDo-tháinguyênthuỷđólàtiềnthâncủangườiXê-mítnguyên thuỷ; rằng tấtcảcâuchuyệnsáng thểvàhồngthuỷtrongKinhthánhchỉlàmộtđoạnlấytrongmộtloạtnhữngchuyệnthầnthoạitôngiáocủacáiđạođathầncốchungcủangườiDo-thái,ngườiBa-by-lon,ngườiCan-đêvàngườiát-xi-ri.

LờitráchcứDarwinlàôngtasẽlậptứcbịbếtắcmộtkhisợidây dòng dõi đứt đoạn trong tay ông, tất nhiên làmột lời trách cứnghiêmkhắcnhưngkhôngthểbácbỏđược.Tiếcthay,toànbộnềnkhoahọctựnhiêncủachúngtađềuphảichịusựtráchcứđó.ởđâumàsợidâydòngdõiđứtđoạnthìởđókhoahọctựnhiêncũng"sẽbịbếtắc".Chođếnnay,nóvẫncònchưatạorađượcnhữngsinhvậthữucơngoàicáchdùngsinhsảncủacácsinhvậtkhác;thậmchínóvẫnchưahềtạorađượcchấtnguyênsinhđơngiảnhoặcnhữngchấtan-bu-minkhác từnhữngnguyên tốhoáhọc.Vìvậy,vềnguồngốccủasựsống,chođếnnay,nóchỉcó thểnóichắcchắnđược làsựsốngắtphảinảysinhbằngconđườnghoáhọc.Nhưngcólẽtriếthọchiệnthựccóthểgiúpchúngtatrongvấnđềnày,vìnócónhữngsảnvật tựnhiêncũngtồntạiđộc lậpbêncạnhnhaumàkhôngcóquanhệdòngdõivớinhau.Làmthếnàomànhữngsảnvậtấyđãcóthểnảysinhđược?Bằngcáchtựsinhsảnchăng?Nhưngchođếnnay,ngaycảnhữngkẻ tán thành thuyết tựsinhmộtcáchsốtsắngnhấtcũngkhôngcóthamvọngrằngbằngconđườngấyngườitacóthểtạorađượcmộtcáigìkhácngoàicácvikhuẩn,nhữngmầmnấmvànhữngthểhữucơrấtnguyênsơkhác-chứkhôngphảinhữngcôntrùng,cá,chimhayđộngvậtcóvú.Nhưvậy,nếunhữngsảnvậtcùngloàiấycủatựnhiên-lẽdĩnhiênlànhữngsảnvậthữucơ,vìởđâychỉnóiđếnchúngmà thôi -khôngcó liênquanvớinhaubằngmộtdòngdõichungthìtấtnhiênlàởchỗnàomà"sợidâydòngdõiđứtđoạn", những sản vật ấy haymỗi tổ tiên của chúng ắt phải ra đờibằngmộthànhđộngsáng tạo riêngbiệt.Thế làchúng tađã trởvề

vớichúasángtạovàvớicáimàngườitagọilàtựnhiênthầnluận.TiếpnữaôngĐuy-rinhcònchorằngDarwinđãtỏrarấtnông

cạnkhinâng."hànhđộngphốihợptinhgiaođơngiảncủanhữngđặctínhlà

nguyêntắccơbảncủasựxuấthiệnnhữngđặctínhấy".Đâycũnglạilàsảnphẩmcủasựsángtạovàtưởngtượngtự

docủanhà triếthọcsâusắcđến tậngốc rễcủachúng ta.Trái lại,Darwin tuyên bố dứt khoát rằng: từ ngữ đào thải tự nhiên chỉ baohàmsựbảotồnnhữngbiếnđổi,chứkhôngbaohàmsựsảnsinhracácbiếnđổi (tr.63).Nhưngmưu toanmớiđó,địnhgánchoDarwinnhữngđiềumàôngchưatừngnói,lạigiúpchúngtahiểuđượctấtcảsựsâusắckiểuĐuy-rinhcủanhữngýkiếnsauđây:

"Nếungườitađitìmtrongđồthứcnộitạicủasựsinhđẻmộtnguyêntắcnàođócủasựbiếnđổiđộclập,thìtưtưởngđóhoàntoànhợplý;bởivìtưtưởngđemnguyêntắcvềsựphátsinhcủavạnvậtkếthợpvớinguyên tắc vềsựsinhsôi nảynở trêncơsở tinhgiaothànhmộtchínhthể,rồitừmộtquanđiểmcaohơn,coicáigọilàsựsinhkhôngphảilàcáiđốilậptuyệtđốivớisựtáisinhsảnmàchínhlàsựsinhsản,-tưtưởngấylàmộttưtưởngtựnhiên".

Và con người đã có thể viết những lời vô nghĩa như thế lạikhôngngượngngùngchêtráchHegelvềcái"tiếnglòng"củaông!

Nhưngchúng tađãnghekháđủnhững lờicàunhàuvàcáugắtbựcbộivàmâuthuẫnmàôngĐuy-rinhthốtrachođãcơngiậntrước bước tiến khổng lồmà khoa học tự nhiên đạt được nhờ sựthúc đẩy của thuyếtDarwin. CảDarwin lẫn những người theo ôngtrongcácnhànghiêncứu tựnhiên,đềukhônghềnghĩđếnchuyệnlàmgiảmbớtcônglaovĩđạicủaLamarckbằngbấtcứcáchnào;tráilại,chínhDarwinvànhữngmônđệcủaônglànhữngngườiđầutiênnênquênrằngtrongthờiLamarck,khoahọccònhoàntoànchưacóđủtàiliệuđểgiảiđápvấnđềnguồngốccácloàibằngcáchnàokhác,ngoàicáchdựđoán-cóthểnóilàtheokiểutiêntri.NhưngtừthờikỳLamarck không những người ta đã thu thập được những tài liệuphongphútừlĩnhvựccáckhoathựcvậthọcvàđộngvậthọcmiêutảvàgiảiphẫu,màcònxuấthiệnhaingànhkhoahọchoàntoànmới,cóýnghĩaquyếtđịnhđốivớivấnđềđangthảoluậnởđây:nghiêncứusựphát triểncủacácmầm thựcvật vàđộngvật (phôi thaihọc) vànghiêncứuvếttíchhữucơcònlưulại trongcáclớpcủavỏtráiđất(cổsinhvậthọc).Cụ thể làngười ta thấycómộtsự trùnghợpđặcbiệtgiữasựpháttriểntuầntựcủanhữngphôihữucơthànhnhữngsinhvậttrưởngthànhvàcáichuỗinhữngthựcvậtvàđộngvậtkếtiếpnhauxuất hiện trong lịch sử trái đất.Và chính sự trùnghợpđóđã

đemlạichothuyếttiếnhoámộtcơsởhếtsứcchắcchắn.Nhưngbảnthânthuyếttiếnhoácũngcònrấttrẻ,nênchắcchắnrằngsựnghiêncứusaunàysẽphảisửađổirấtnhiềunhữngquanniệmhiệntại,kểcảnhữngquanniệmthậtsựlàcủaDarwin,vềquátrìnhtiếnhoácủacácloài.

Nhưngtriếthọchiệnthựccóthểnóivớichúngtanhữnggìtíchcựcvềsựpháttriểncủađờisốnghữucơ?

"Sự....biếnđổicủacácloàilàmộtgiảthuyếtcóthểtiếpnhậnđược".Nhưngbêncạnhđó,cũngphảithừanhận"sựtồntạiđộclậpbêncạnhnhaucủanhữngsảnvật tựnhiêncùng loàimàkhôngcóquanhệdòngdõivớinhau".

Như thế thì rõ ràng phải nghĩ rằng những sản vật tự nhiênkhácloài,-tứclànhữngloàiđangbiếnđổi,-làcóquanhệdòngdõivớinhau,cònnhữngsảnvậttựnhiêncùngmộtloàithìlạikhôngnhưthế. Tuy nhiên cũng không phải hoàn toàn đúng như thế; vì ngaytrongnhữngloàiđangbiếnđổi.

"Mốiliênhệthôngquamộtdòngdõichung,tráilại,cũngchỉlàmộthànhđộngrấtthứyếucủatựnhiên".

Nhưvậy làvẫncódòngdõinhưnglại là"thứyếu".Chúngtalấylàmvuimừngthấyrằngquanhệdòngdõi,saukhiđãbịôngĐuy-rinhnóirấtnhiềuđiềuxấuxavàđentối,thìcuốicùngvẫnđượcôngtađểnóđiquabằngcửasau.Vềđàothảitựnhiênthìtìnhhìnhcũngnhưvậy,vìsaukhiđãbàytỏtấtcảsựphẫnnộđạođứccủamìnhđốivớicuộcđấutranhđểsinhtồn,nhờnómàsựđàothảitựnhiênđượcthựchiện,thìđộtnhiênôngtalạinóirằng:

"Nhưvậylàcầnphảiđitìmcáicơsởsâuxahơncủatoànbộnhữngđặctínhcủacáccấutạohữucơtrongnhữngđiềukiệnsinhsốngvànhữngquanhệvũtrụ,cònsựđàothảitựnhiênmàDarwinnhấnmạnhthìchỉcóthểlàvấnđềthứyếu".

Dođóvẫncóđàothảitựnhiên,tuylàthứyếu;dođó,cùngvớiđàothảitựnhiênthìcũngcósựđấutranhđểsinhtồn,vàdođó,cócảsựthừanhânkhẩu,theocácthuyếtkiểuthàytucủaMalthus!Tấtcảchícóthể,-cònvềnhữngcáikhácthìôngĐuy-rinhbảochúngtahãyđọcLamarch.

Cuối cùng, ông ta cảnh cáo chúng ta không nên lạm dụngnhữngtừbiếntháivàpháttriển.Ôngtachorằngbiếntháilàmộtkháiniệmkhôngrõràng,cònkháiniệmpháttriểnthìchỉcóthểthừanhậnđược khi thực sự có thể xác lập được những quy luật phát triển.Chúng tanêndùng từ"cấu tạo"để thayhai từ trên,vànhưvậy thìmọiviệcsẽổncả.Lạivẫncâuchuyệncũ:sựvậtvẫnynhưtrước,vàôngĐuy-rinhhoàntoànthoảmãnmộtkhichúngtathayđổitêngọi.

Khichúngtanóivềsựpháttriểncủagàcontrongtrứnglàchúngtatạorasựlẫnlộn,bởivìchúngtachỉcóthểchứngminhnhữngquyluậtpháttriểnmộtcáchkhôngđầyđủmàthôi.Nhưngnếuchúngtanóiđến"cấutạo"củacongàconthìmọicáiđềurõràng.Nhưvậylàtừnay,chúngtasẽkhôngnói:embénàypháttriểnrấttốt,mànói:nóđược cấu tạo rất tốt, và chúng ta có thểmừngôngĐuy-rinh là đãxứng đáng đứng ngang hàng với tác giả tập ca " chiếc nhẫn củaNibelungen",khôngnhữngvềsựđánhgiácaocảcủaôngtađốivớibản thânmàcònvềphẩmchấtcủaông tavới tưcách lànhàsoạn

nhạccủatươnglai[24]

.

VIII.Triếthọcvềtựnhiêngiớihữucơ(hết)

"Xin hãy cân nhắc xem.... cần phải có những tri thức thựcchứngnàođểchochươngchúngtanóivềtriếthọcvềtựnhiêncócảtấtcảnhữngtiênđềkhoahọccủanó.Làmcơsởchonótrướchếtlàtấtcảnhữngthànhtựucơbảncủatoánhọc,rồiđếnnhữngluậnđiểmchủyếucủakhoahọcchínhxáctrongcơhọc,vậtlývàhoáhọc,cũngnhưnhững kết quả của khoa học tự nhiên nói chung trong sinh lýhọc,độngvậthọcvànhữnglĩnhvựcnghiêncứutươngtựkhác".ÔngĐuy-rinhnóimộtcáchvữngtinvàquảquyếtnhưvậyvềsựuyênbáccủaôngĐuy-rinhvềtoánhọcvàkhoahọctựnhiên.Nhưngxéttheochính ngay cái chương nghèo nàn đó và theo những kết quả cònnghèonànhơnnữacủanó,ngườitakhônghềthấymộtsựsâusắcđếntậngốcnàocủanhữngtrithứcthựcchứngẩngiấutrongđó.Dầusao,muốnđặtrađượcnhữngcâusấmtruyềnkiểucủaôngĐuy-rinhvềvật lýhọcvàhoáhọcthìtrongvật lýhọccũngchẳngcầnbiếtgìhơnngoàicácphươngtrìnhbiểuhiệnđươnglượngcơcủanhiệt,vàtronghoáhọcchỉcầnbiếtcáisựthậtlàtấtcảcácvậtthểđềucóthểchia thành những nguyên tố và thành những kết hợp nguyên tố.Ngoài ra, người nào có thểnói đếnnhững "nguyên tử có sứchút"nhưôngĐuy-rinhở tr. 131 thì người đó chứng tỏ rằngmìnhhoàntoàn còn nằm "ở trong bóng tối" trong vấn đề sự khác nhau giữanguyêntửvàphântử.Mọingườiđềubiếtrằngngườitadùngnguyêntửkhôngphảiđểgiải thíchsứchúthayhình thứcvậnđộngcơhọchayvậnđộngvật lý,màchỉđểgiải thích tácdụnghoáhọc.Vàkhingười tađọcchươngnóivềgiới tựnhiênhữucơ,vớicáicáchnóidôngdàitrốngrỗng,tráingượcvàtrongnhữngđiểmquyếtđịnhthìlạivônghĩanhưnhữngcâusấmtruyền,vớicáikếtquảcuốicùnghoàntoàn vô giá trị, - thì ngay từ đầu người ta cũng đã không thể kìmđược cái ý kiến cho rằngởđây ôngĐuy-rinh đangnói đếnnhữngđiềumàông tahiểubiết ítmộtcáchkỳ lạ.Ýkiếnấy trở thànhmộtniềmtinvữngchắckhitronghọcthuyếtvềsinhvậthữucơ(sinhvậthọc)ngườitathấyôngĐuy-rinhđềnghịdùngcấutạothaychopháttriển.Ngườinàocóthểđềnghịmộtđiềunhưvậy,thìngườiấychứngtỏrằngmìnhkhônghiểubiếttígìvềsựhìnhthànhcủacácthểhữucơ.

Tất cả các thể hữu cơ, trừ những thể thấp nhất, đều gồmnhững tế bào, tức là những hòn an-bu-min nhỏ, chỉ nhìn thấy khiđượcphóngđại lên rất nhiều, và cómột nhân tếbàoởbên trong.

Thông thường, tế bào cũng cómộtmàng bọc ngoài và khi đó nộidungcủanó ítnhiềucó tínhchất lỏng.Nhữngthể tếbàothấpnhấtgồmmột tếbàoduynhất;còntốiđạiđasốcácsinhvậthữucơthìgồmnhiều tếbào,đều lànhữngphức tạphợpcó tổchứcchặtchẽgồmnhiềutếbào,-nhữngtếbàonày,trongcáccơthểthấp,thìcòngiống nhau, nhưng trong các cơ thể cao hơn thì ngày càng khácnhauvềhìnhthức,về loạivàvềtácdụng.Vídụtrongthânthểconngườithìxương,bắpthịt,thầnkinh,gân,cácdâychằngsụn,da,tómlại tất cả các tổ chứcđềudo tếbàohợp thànhhoặc từ tếbàomàphát triển lên.Songở tấtcảcác thểhữucơcó tếbào, từa-mip làmộthònan-bu-minnhỏgiảnđơn,thườngkhôngcómàngbọcnhưngcómộtnhânởbêntrong,chođếnconngười,vàtừcâytáođơnbàoDesmidiaceenhỏnhấtđếnmộtthựcvậtpháttriểncaonhất,thìcáchsinh sôi nảy nở của tế bào đều giống nhau: bằng cách phânđôi.Thoạt đầu, nhân tế bào thắt lại ở khoảng giữa, sự thắt lại ấy-phânhainửahìnhcầucủanhânngàycàngmạnhhơn,vàcuốicùnghai nửa ấy tách hẳn nhau và hình thành hai nhân tế bào.Một quátrìnhnhưvậycũngdiễnratrongbảnthântếbào;mỗimộtnhântronghainhântếbàoấytrởthànhmộttrungtâmtíchluỹchấtnguyênsinh,trungtâmnàygắnliềnvới trungtâmkiabằngmộtchỗthắt lạingàycànghẹp,chođếnkhicuốicùng,hai trungtâmđótáchrờinhauvàtiếptụctồntạidướihìnhthứcnhữngtếbàođộc lập.Thôngquasựphân đôi lắp đi lắp lại như vậy của các tế bàomà phôi của trứngđộngvậtsaukhithụtinh,pháttriểndầndầnthànhmộtđộngvậthoàntoànthànhthực,vàởmộtđộngvậtđãpháttriểncáctổchứcbịhaomòncũngđượcthaythếtheocáchấy.Chắcchắnrằngchỉcóngườinàohoàntoànkhônghiểubiếtquátrìnhấy-dẫuchongàynaykhómàchorằngcómộttrườnghợpnhưthế-mớidámgọiquátrìnhđólàcấutạovàcoiviệcdùngtừpháttriểnđểchỉquátrìnhđólàmột"sựtưởngtượngthuầntuý";ởđâychỉxảyracósựpháttriển,hơnnữalạitheođúngnghĩanhấtcủatừđóchứkhôngcóchútgìlàcấuthànhcả!.

NóichungôngĐuy-rinhhiểusựsốngnhưthếnào,thìsauđâychúngtasẽcònphảinóithêmmộtcáigìđó.Cònnóiriêngthìôngtaquanniệmsựsốngnhưsau:

"Giớivôcơcũng làmộthệ thốngnhữngkích thích tựchúngdiễnra,nhưngchỉnơinàobắtđầucósựphânchiathựcsự,vàsựtuầnhoàncủacácchấtdượcthựchiện thôngquanhữngconkênhđặcbiệt, từmộtđiểmbênbêntrongvà theomộtsơđồphôicó thểchuyểnđượcsangmộtcấu trúcnhỏhơn, - thìchúngtamớicó thểnóiđếnsựsốngthựcsự,theonghĩachặtchẽvàđúngđắncủanó."

Chưanóiđếncáingữpháprốirắm,bấtlực,thìmệnhđềnày,theo ý nghĩa thật chặt chẽ và đúng đắn của nó, là một hệ thốngnhữngkíchthíchtựchúngdiễnra(dùđiềunàycónghĩalànhưthếnàochăngnữa)củanhữngđiềuvônghĩa.NếusựsốngchỉbắtđầukhinàobắtbắtđầucósựphânchiathựcsựthìchúngtaphảituyênbốrằngtoànbộgiớiđơntếbàocủaHaeckel-vàcólẽcònnhiềuhơnthếnữa-đềulàvậtchất,tuỳtheochúngtahiểusựphânchialàcáigì.Nếusựsốngchỉbắtđầukhinàosựphânchiaấycóthểtruyềnlạiđượcnhờmộtsơđồphôinhỏhơnthìítnhấttấtcảcácthểhữucơ,kểcảnhữngthểhữucơđơnbào,đềukhôngphải làvậtsống.Nếusựtuầnhoàncủacácchấtthôngquanhữngconkênhđặcbiệtlàdấuhiệucủasựsống,thìngoàicácsinhvậtnóitrên,chúngtalạicònphảiloại trừ rakhỏihàngngũcủasinhvật toànbộ loài ruộtkhoangcấpcao,có lẽchỉ trừ loàisứa, tức làphải loại trừ tấtcả loàisanhôvà

thực trùngkhácnữa[25]

.Vànếusự tuầnhoànvậtchất thôngquanhữngconkênhđặcbiệtbắtđầutừmộtđiểmbêntronglàdấuhiệucơbảncủasựsống thìchúngta lạicũngphải tuyênbốrằng tấtcảcácđộngvậtkhôngcótimhaycónhiềutim,đềulànhữngvậtchết.Nhưvậycónghĩalàngoàinhữngsinhvậtđãnóitrênkia,cònphảikểthêm tất cả loài giun, loài sao bể, loài luân trùng (Annuloida vàAnnulosa, theo sự phân loại của Huxley), một phần loài giáp xác(tôm)vàcuốicùngthậmchícảmộtđộngvậtcóxươngsốnglàconcá kim (Amphioxus). Thuộc về số này có cả toàn bộ các thực vậtnữa.

Nhưvậy,khimuốnnêurõđặcđiểmcủasựsốngthựcsựtheoýnghĩa chặt chẽvàđúngđắncủa từđó,ôngĐuy-rinhđưa rabốndấuhiệucủasựsốnghoàntoànmâuthuẫnvớinhau, trongđómộtdấuhiệu đã khép vào tội chết vĩnh viễn khôngnhững toànbộgiớithựcvậtmàcảgầnnửagiớiđộngvậtnữa.Thậtvậy,khôngaicóthểnói rằngôngĐuy-rinhđã lừadốichúng takhiônghứasẽmang lạichochúngta."nhữngkếtluậtvàquanđiểmhếtsứcđộcđáo!"

Ởmộtđoạnkhác,ôngtanói:"Trong giới tự nhiên cũng vậy, làm cơ sở cho tất cảmọi tổ

chức từ cấp thấpnhất chođến cấp coanhất, làmột loại hìnhđơngiản",vàloạihìnhấy"trongcáibảnchấtphổbiếncủanó,bộclộramộtcáchhoàntoànvàđầyđủtrongsựvậnđộngthứyếunhấtcủagiốngthựcvậtkémhoànbịnhất."

Lờikhẳngđịnhnày,một lầnnữa, làmộtđiềuvônghĩa"hoàntoànvàđầyđủ".Loạihìnhđơngiảnnhấtmàngườitathấytrongtoànbộgiới hữucơ là tếbào; và cốnhiên, tếbào cũng làmcơsởcho

những tổ chức cấp cao nhất. Nhưng trong những cơ thể cấp thấpnhất,lạicòncórấtnhiềucáithấphơntếbàorấtnhiềunhư:prô-ta-mip,mộthạtan-bu-minđơngiảnkhôngcómộtsựphânhoánàocả,rồicảmộthệthốngnguyêntrùng(Monere)khácvàtấtcảnhữngloàitảohìnhống(Siphoneen)nữa.Tấtcảnhữngcơthểấygắnliềnvớicáccơthểcấpcaochỉvìthànhphầncơbảncủanólàan-bu-minvàdođóchúngthựchiệnnhữngchứcnăngcủaan-bu-min,tứclàsốngvàchết.

ÔngĐuy-rinhkểtiếpvớichúngtanhưsau:"Vềmặtsinh lý,cảmgiácgắn liềnvớisự tồn tạicủamộtbộ

máythầnkinhnàođó,dùlàrấtđơngiản.Chonênđặctrưngcủatấtcảmọihình thứcđộngvật lànăng lựccảmgiác,nghĩa lànăng lựcnhậnthứcmộtcáchcóýthứcvàchủquanvềtrạngtháicủachúng.Ranhgiới rõrànggiữathựcvậtvàđộngvật làcáiđiểmởđóbướcnhảyvọtsangcảmgiácđượcthựchiện.Ranhgiớiđókhôngnhữngkhôngbị xoánhoàbởinhữnghình thứcquáđộmàmọingườiđềubiết,nótrởthànhmộtnhucầulôgíchchínhlàthôngquanhữnghìnhthứcbềngoàichưadứtkhoáthoặckhôngxácđịnhđượcấy".

Rồiônglạinói:"Ngượclại,thựcvậthoàntoànvàvĩnhviễnkhôngcómộtchút

cảmgiácnàovàcũngkhôngcóbấtkỳmộtnănglựccảmgiácnào."Thứnhất,Hegel ("Triếthọccủa tựnhiên",351),phụ lục)nói

rằng"cảmgiáclàdifferentiaspecifica", làdấuhiệnđặctrưngtuyệt

đốicủađộngvật".Đâylạilàmột"ýkiếnkhótiêu"củaHegel,màchỉnhờcóquá

trình thôn tínhcủaôngĐuy-rinhmớiđượcnâng lênđịavị caoquýcủamộtchânlýtuyệtđỉnhcuốicùng.

Thứhai,đâylàlầnđầutiênchúngtanghenóiđếnnhữnghìnhthứcquáđộ,nhữnghìnhthứcbềngoàikhôngdứtkhoáthoặckhôngxácđịnhđược(lời lẽmớikhóhiểu làmsao!)giữathựcvậtvàđộngvật.Đúnglàcónhữnghìnhthứcquáđộđó;cónhữngthểhữucơmàchúngtakhôngthểnóidứtkhoátrằngđólàthựcvậthaylàđộngvật;dođóchúng takhông thểxácđịnhmột ranhgiới rõ rànggiữa thựcvậtvàđộngvật, - chínhsự thựcấyđã tạo rachoôngĐuy-rinhcáinhu cầu lôgich phải đưa ra một tiêu chuẩn để phân biệt, một tiêuchuẩnmàbảnthânôngtacũngvộivàngthừanhậnngaylàkhôngcócơ sở ! nhưng chúng ta cũng không cần đi ngược trở lại lĩnh vựckhôngrõrànggiữađộngvậtvàthựcvậtlàmgì;lẽnàonhữngcâyhốngươihễbịngườitađụngđếnlàcụpláhaycánhhoacủachúnglại,lẽnàonhữngcâyănsâubọ,-đềuhoàntoànkhôngcómộtchútcảm

giácnàovàcũnghoàntoànkhôngcóbấtkỳmộtnănglựccảmgiácnàohaysao?ĐólàđiềumàbảnthânôngĐuy-rinhcũngkhôngdámkhẳngđịnhnếuông takhôngmuốn rơivào "thứnửa thơcakhôngkhoahọc".

Thứba,đâycũnglạilàmộtđiềusángtạovàtưởngtượngtự

docủaôngĐuy-rinhkhiôngtakhẳngđịnhrằngvềmặtsinhlý[26]

,cảmgiácgắnliềnvớisựtồntạicủamộtbộmáythầnkinhnàođó,dùlà rất đơn giản. Không những tất cả những động vật nguyên thuỷnhấtmàcảnhữngthựctrùng,-ítnhấtlàtốiđạiđasốcácthựctrùng-cũngđềukhôngcómộtchútdấuvếtnàocủabộmáythầnkinhcả.Chỉkể từ loàigiun trởđi thì thông thườngngười tamới thấycóbộmáythầnkinh,vàôngĐuy-rinhlàngườiđầutiênnóirằngnhữngconvật đó không có cảm giác vì chúng không có thần kinh.Cảm giáckhôngnhấtđịnhphảigắnliềnvớithầnkinh,nhưngchắcchắnlàgắnliềnvớimộtsốthểan-bu-minnàođó,chođếnnayvẫncònchưaxácđịnhđượcchínhxáchơn.

Vả lại,những tri thứccủaôngĐuy-rinhvềsinhvậthọccũngđãbiểulộrađầyđủquacâuhỏimàôngkhôngngạinêurađểchốnglạiDarwin:

"Lẽnàođộngvậtlạipháttriểntừthựcvậtlênhaysao?"Chỉcóngườikhônghiểuchútgìvềđộngvậtvàthựcvật,mới

cóthểnêuranhữngcâuhỏinhưvậy.Vềsựsốngnóichung,ôngĐuy-rinhchỉbiếtnóivớichúngta

nhưsau:"Sựtraođổichấtđượctiếnhànhthôngquamộtsựsơđồhoá

cấutạomộtcáchuyểnchuyển"(cáinàylàcáigìvậy?)"baogiờcũngvẫn làmộtdấuhiệuđặc trưngcủaquá trìnhsống theođúngnghĩacủatừđó."

Đó là tất cảnhữngđiềumàchúng tabiếtđượcvềsựsống,thêmnữanhâncái"sựsơđồhoácấutạomộtcáchuyểnchuyển"đóchúngtabịsalầyđếntậnđầugốitrongcáimớnhữnglờirốirắmvônghĩacủacáilốitiếnglóngthuầntuýkiểuĐuy-rinh.Vìvậy,nếuchúngtamuốnbiếtsựsốnglàgìthìchúngtaphảitựmìnhtìmhiểuvấnđềsâuhơnmộtchút.

Sự traođổichấthữucơ làhiện tượngphổbiếnnhấtvàđặctrưngnhấtcủasựsống,điềunàyđãđượccácnhàchuyênmônvềsinh hoá và hoá sinh nói đi nói lại không biết bao nhiêu lần từ bamươinămnayvàởđâyôngĐuy-rinhchỉchuyển lờikhẳngđịnhđóthành thử ngôn ngữ tao nhã và trong sáng đặc biệt của ông ta.Nhưngđịnhnghĩasựsống làsựtraođổichấthữucơ,-điềuđócó

nghĩa làđịnhnghĩasựsống là .... sựsống;bởi vì sự traođổi chấthữucơhaysựtraođổichấtthôngquamộtsựsơđồhoácấutạomộtcáchuyểnchuyển, lại chính làmộtbiểuhiệnmàđến lượtnócũngcầnđượcgiảithíchbằngsựsống,cầnđượcgiảithíchbằngsựkhácbiệtgiữahữucơvàvôcơ,nghĩa làgiữasốngvàkhôngsống.Nhưvậy, lối giải thích đó không làm cho chúng ta tiến thêm đượcmộtbướcnàocả.

Sựtraođổichấtvớitínhcáchlàmộtsựtraođổinhưvậycũngdiễnraởbênngoàisựsống.Tronghoáhọc,cócảmột loạtnhữngquá trìnhmà khi có luồng nguyên liệu đầy đủ thì luôn luôn tạo ranhữngđiềukiệnđểphụchồilạinhữngquátrìnhđó,hơnnữalạitạoranhưthếnàođểchoởđâymộtvậtthểnhấtđịnhlạilàvậtmangquátrình.Vídụnhưtrongviệcchếtạoaxitxun-phu-rícbằngcáchđốtlưuhuỳnh.Quátrìnhđótạorakhíxun-phu-rơ,SO2,vànếungườitachohơi nước và axit ni-tric vào thì khí xun-phu-ric, H2SO4. A-xít ni-tricmấtôxyvàbiến thànhni-trôôxít:ni-trôôxít lại thuhútngayô-xytrongkhôngkhímàbiếnthànhni-trô-ô-xít:ni-trô-ô-xítlạithuhútngayôxy trong không khí mà biến thành những ô xít cao cấp của nitơ,nhưngchỉlàđểchuyểnngayôxyđóchokhisunphurơvàbắtđầutrởlạiquátrìnhcũ,thànhthửvềmặtlýluậnmànói,chỉcầnmộtlượngrấtnhỏaxitnitriclàđủđểbiếnmộtlượngvôtậnkhíxunphurơ,ôxyvànướcthànhaxitxun-phu-ric,-Ngoàira,sựtraođổichấtcũngxẩyra trong trường hợp các chất lỏng thấm qua nhữngmàng hữu cơchết, thậmchíquacảnhữngmàngvôcơ,như trongnhững tếbào

nhântạocủaTraube[27]

.Ởđây,mộtlầnnữachúngtalạithấyrằngsự traođổichấtkhông làmchochúng ta tiếp thêmđượcmộtbướcnào;bởisựtraođổichấtđộcđáomàngườitadùngđểgiảithíchsựsống,lạicũngcầnđượcgiảithíchbằngsựsống.Chonênchúngtaphảitìmmộtgiảithíchkhác.

Sựsốnglàphươngthứctồntạicủanhữngthểan-bu-min,vàphươngthứctồntạinày,vềcănbản,baohàmởsựthườngxuyêntựđổimớicủanhữngthànhphầnhoáhọccủanhữngthểấy.

Ởđây,thểan-bu-minđượchiểutheonghĩacủahoáhọchiệnđại,mônhọcnàydùngcáitêngọiđóđểchỉtấtcảnhữngvậtthểcóthành phần tương tự như an-bu-minh thông thường và cũng cònđượcgọilàprô-tê-in.Cáitêngọiấykhôngthànhcônglắmvìtrongtấtcảcácchất tương tựvớinó thìan-bu-min thông thường làchấtcómộttácdụngkémsinhđộngnhất,bịđộngnhất,dochỗcùngvớilòngđỏtrứng,nóchỉlàchấtdinhdưỡngchocáiphôiđangpháttriểnmàthôi.Tuynhiên,chừngnàongườitacònbiếtrấtítnhưthếvềthành

phầnhoáhọccủacácchấtan-bu-min thìcái têngọiấyvẫncòn tốthơnnhữngtêngọikhácvìnócótínhchấtan-bu-minhthìcáitêngọiấyvẫncòntốthơnnhữngtêngọikhácvìnócótínhchấtchunghơn.

Bấtcứởchỗnàomàchúng ta thấycósựsống thìchúng tathấyrằngsựsốnggắn liềnvớimột thểan-bu-min;vàbấtcứởchỗnàomà chúng ta thấy cómột thể an-bu-min không nằm trong quátrình tan rã thìởđó, khôngcóngoại lệ, chúng tacũng thấynhữnghiệntượngcủasựsống.Chắcchắnlàtrongcơthểsống,cũngcầnphảicónhữnghoáhợpkhácđểgâynênnhữngsựphânhoáđặcbiệtcủa các hiện tượng ấy của sự sống; nhưng đối với sự sống đơnthuần thì những hoá hợp ấy là khong cần thiết hoặc chỉ cần thiếttrongchừngmựcchúngđượcdùnglàmthứcănvàbiếnthànhan-bu-min.Nhữngsinhvậtcấpthấpnhấtmàchúngtađãbiếtchẳngquachỉlànhữnghạtan-bu-minđơngiảnthôi,thếmàchúngcũngđãbiểulộtấtcảnhữnghiệntượngcơbảncủasựsống.

Nhưngnhữnghiệntượngấycủasựsốngmàchúngtathấycómộtcáchgiốngnhauởkhắpmọinơi,ởmọi sinhvật, làgì?Trướchết, là ở chỗ thể an-bu-min thu hút ở môi trường xung quanh nónhữngchấtkhácthíchhợpvớinóvàđồnghoánhữngchấtnày,cònnhữngbộphậnkhác,giàcỗi,củathểđóbịphângiảivàbịbàitiếtra.Nhữngthểkhác,nhữngthểkhôngsống,cũngbiếnđổi,phângiảihayhoá hợp trong tiến trình của quá trình tự nhiên; nhưng đồng thờinhữngthểấykhôngcònlànhữngthểnhưcũnữa.Tảngđáđãphonghoá không còn là những thể như cũ nữa. Tảng đá đã phong hoákhôngcònlàtảngđánữa;kimloạibịôxyhoá,biếnthànhgỉ.Nhưngcáilànguyênnhâncủasựhuỷhoạiởcácvậtthểchếtthìlạilàđiềukiệncơbảncủasựsốngởchấtan-bu-min.Mộtkhimàtrongthểan-bu-minsựchuyểnhoáliêntụccủacácthànhphần,tứclàsựthaythếthườngxuyêncủadinhdưỡngvàbài tiết,ngừng lại, - thì từkhiđóbản thân thể an-bu-min cũng ngừng tồn tại, phân giải ra, nghĩa làchết.Vậy,sựsống,phươngthứctồntạicủathểan-bu-min,trướchếtlàởchỗbấtcứlúcnàonócũngvừalàchínhnó,lạiđồngthờivừalàcái khác; vànhư thế khôngphải domột quá trìnhnào tácđộng từbênngoàivàonó,nhưđiềuđó thườngcũngxẩy rađốivớicác thểchết.Trái lại,sựsống,tứclàsựtraođổichất,diễnrathôngquasựdinhdưỡngvàbàitiết,làmộtquátrìnhtựthựchiện,mộtquátrìnhcốhữubẩmsinhcủacáimangnólàan-bu-min,mộtquátrìnhmàkhôngcónóthìkhôngthểcóan-bu-minđược.Từđóphảikếtluậnrằngnếusaunàyhoáhọcsảnxuấtrađượcan-bu-minbằngconđườngnhântạothìan-bu-minđónhấtđịnhsẽphảibiểulộnhữnghiệntượngcủasựsống,dùlànhữnghiệntượngrấtyếuớtđinữa.Dĩnhiênmộtcâu

hỏinữađượcđặtralàliệuhoáhọccóđồngthờipháthiệnrađượcmộtthứcănphùhợpvớian-bu-minấyhaykhông.

Từsựtraođổichấttiếnhànhthôngquadinhdưỡngvàbàitiếtlàchứcnăngchủyếucủaan-bu-min,vàtừtínhmềmdẻomàan-bu-minvốncó,đãnảysinhratấtcảnhữngnhântốđơngiảnnhấtkháccủasựsống:tínhdễbịkíchthích-đãbaohàmtrongtácdụngqualạigiữaan-bu-minvàthứcăncủanó;tínhcorút-đãbiểulộraởtrìnhđộrấtthấp,việchấpthụthứcăn;nănglựcsinhtrưởng-đãbaogồmởtrìnhđộthấpnhất,sựsinhsảnbằngsựphânđôi;sựvậnđộngbêntrong,-mànếukhôngcóthìkhôngthểthuhútvàđồnghoáthứcănđược.

Định nghĩa của chúng tôi về sự sống tất nhiên còn rất thiếusót,vìnócònxamớicóthểbaogồmđượctấtcảnhữnghiệntượngcủasựsống,màtrái lạichỉbóhẹpởnhữnghiệntượngchungnhấtvàđơngiảnnhất.Đứngvềmặtkhoahọcmànóithìmọiđịnhnghĩađềuchỉcómộtgiátrịnhỏthôi.Muốnhiểubiếtmộtcáchthựcsựthấuđáosựsốnglàgì,chúngtaphảikhảosáttấtcảcáchìnhthứcbiểuhiệncủasựsống,từhìnhthứcthấpnhấtchođếnhìnhthứccaonhất.Nhưngđểsửdụngtrongđờisốngthườngngàythìnhữngđịnhnghĩanhưtrênlạirấttiệnlợivàđôikhikhôngcóthìkhôngthểđược;nhữngđịnhnghĩaấycũngkhông thểcóhại,miễn làngười takhôngquênnhữngthiếusótkhôngsaotránhkhỏicủachúng.

Nhưngchúngtahãytrở lạivớiôngĐuy-rinh.Khiôngta thấykhôngđượcmaymắnlắmtronglĩnhvựcsinhvậthọctrêntrầnthếthìông ta lạibiếtcách tựanủi -ông ta trốnvàobầu trờiđầysaocủaông.

"Khôngphảichỉcósựcấutạođặcbiệtcủakhíquancảmgiácmàcảtoànbộthếgiớikháchquancũngđềuđượccấutạođểgâyrakhoáilạcvàđaukhổ.Vìlýdoấy,chúngtôithừanhậnrằngsựđốilậpgiữakhoáilạcvàđaukhổi,hơnnữa,sựđốilậpấy,đúnglàdướihìnhthứcmàchúngtađềubiết-làmộtsựđốilậpphổbiếnvàphảiđượcđạibiểutrongcácthếgiớikhácnhaucủavũtrụbởinhữngtìnhcảmvềbảnchất làđồngnhất...Sự trùnghợpấycómộtýnghĩakhôngnhỏ,vìnólàcáichìakhoáđểtìmhiểuvũtrụcủacảmgiác...bởivậy,đốivớichúngta,thếgiớivũtrụchủquancũngkhôngxalạgìlắmsovớithếgiớivũtrụkháchquan.Sựcấutạocủahai lĩnhvựcđóphảiđượcquanniệmtheomộtkiểumẫuđồngnhấtvànhưthếchúngtamớicóđượcnhữngmầmmốngcủahọc thuyếtvềý thức,mộthọcthuyếtcómộttầmquantrọngcònlớnhơntầmquantrọngởtrêntráiđấtnữa".

Mộtvàisailầmtrắngtrợntrongkhoahọctựnhiêntrêntráiđất

phỏngcóýnghĩagìđốivớimộtngườiđãcósẵntrongtúimìnhcáichìakhoáđểmởvũtrụcủacảmgiác?Allossdoc!".

Đạođứcvàphápquyền

IX.Chânlývĩnhcực

Chúng tôi khôngđưa ra đâynhữngmẫu lấy từ cáimớhỗnđộncủanhữnglờibahoanhạtnhẽovànhữngcâusấmhồđó,rởmlạilàtừnhữnglờinhảmnhíthuầntuýmàsuốttrongnămmươitrangsáchôngĐuy-rinhhiếnchođộcgỉacủamình,coiđólàmộtkhoahọcsâuđến tậngốcvềnhữngyếu tốcủaý thức.Chúng tôi chỉdẫn rađoạnsauđây:

"Kẻnàochỉcókhảnăngsuynghĩbằngngữngônthôithìkẻđóchưabaogiờcảm thấyđược tưduy trừu tượng, tưduy thựcsự làgì."

Theođó thìsúcvật lànhữngnhà tư tưởng trừu tượngnhất,thựcsựnhất,vìtưduycủachúngkhôngbaogiờbịvẩnđụcbởisựcanthiệprầyràcủangữngôncả.Dẫusao,xéttheonhữngtưtưởngcủaôngĐuy-rinhvàthứngữngônmàôngtadùngđểdiễnđạtnhữngtưtưởngđó, thìngười ta thấyrằngnhữngtưtưởngấyít thíchhợpđếnmứcnàovớibấtcứmộtngữngônnàovàngônngữĐứccũngítthíchhợpđếnmứcnàovớinhữngtưtưởngấy.

Cuối cùng, với một cảm giác nhẹ nhõm, chúng ta có thểchuyểnsangphầnthứtư,phầnnày,ngoàicáimơhồlớnnhữnglờilẽmơhồđórathìítnhấtcũngcòntrìnhbàyđượcđâyđómộtđiềugìcóthểhiểuđượcvềvấnđềđạođứcvàphápquyền.Lầnnày,ngaytừđầu,chúngtađãđượcmờiđiduhànhtrêncácthiênthểkhác:nhữngyếutốcủađạođứccũngphải

"biểuhiện...mộtcáchtrùnghợpởtấtcảnhữngsinhvậtkhôngphải loàingười,nhữngsinhvậtmà lý tính tíchcựccủachúngphảisắpxếpmộtcáchcóýthứcnhữngbiểuhiệnbảnnăngcủasựsống.Vả lại, sựquan tâmcủachúng tađếnnhữngkết luậnnhư thếvẫnkhông lớn lắm...Nhưngngoàirađóvẫn làmộtýkiếnmởrộngmộtcáchbổíchtầmmắtcủachúngta,nếunhưchúngtahìnhdungđượcrằngtrênnhữngthiênthểkhác,đờisốngcánhânvàđờisốngtậpthểđềunhấtthiếtphảixuấtphảitừmộtsơđồ...khôngthểgạtbỏhaybỏquacái tổ chức cơbản chungcủamột sinh vật hànhđộng theo lýtính".

Nếunhưởđây,hiệulựccủanhữngchânlýcủaôngĐuy-rinhngaycảđốivớimọithếgiớikháccóthểcó,lạiđượcnêulênvớitưcáchlàmộtngoạilệngaytừđầu,chứkhôngphảiởcuốichương,thìđiềuđócó lýdođầyđủcủanó.MộtkhiđãxácđịnhtrướchếtrằngnhữngquanniệmcủaôngĐuy-rinhvềđạođứcvàchínhnghĩalàcó

hiệulựcđốivớitấtcảcácthếgiới,thìngườitalạicàngdễmởrộngmộtcáchbổíchhiệu lựcấychotấtcảcác thờiđại.Vàởđâycũngvẫnlànhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùng,khônghơnkhôngkém.

Thếgiớiđạođức"cũngnhưthếgiớicủatríthứcphổbiến...cónhững nguyên tắc vĩnh hằng và những yếu tố giản đơn của nó",nhữngnguyên tắcđạođức"đứng trên lịchsửvà trêncảnhữngsựkhácbiệthiệnnayvềtínhchấtđấutranh...Nhữngchânlýđặcthù-trongquátrìnhpháttriển,ýthứcđạođứcđầyđủhơn,vàcóthểnóilàlươngtâm,đượchìnhthànhnêntừnhữngchânlýđó-cóthể,trongchừngmựcchúngđượcnhậnthứcđếntậnnhữngcơsởcuốicùngcủachúng,đòihỏicómộthiệulựcvàmộttầmquantrọnggiốngnhưnhữngchânlýcủatoánhọcvànhữngsựvậndụngtoánhọc.Nhữngchânlýthậtsựthìnóichungkhôngbiếnđổi...thànhthửthậtlàđiênrồnếuhìnhdungrằngsựđúngđắncủanhậnthứcphảituỳthuộcvàothờigianvànhữngsựthayđổihiệnthực".Vìvậy,tínhxácthựccủatrithứcnghiêmtúcvàsựvừatầmcủanhậnthứcthôngthường-khiở trongmột trạng tháiminhmẫn, -không cho phép chúng ta đượchoàinghihiệulựctuyệtđốicủacácnguyêntắccủatríthức."Ngaycảbản thânsựhoàinghidaidẳngcũngđã làmột trạng thái yếuđuốibệnhtật,vàchẳngquachỉlàbiểuhiệncủamộtsựlẫnlộnkhôngthểcứuvãnđược,mộtsựlẫnlộnđôikhitìmcáchtạoracáivẻbềngoàivữngchắcnàođóbằngcáchnhậnthứcmộtcáchcóhệthốngvềsựvôgiátrịcủamình.Trongcácvấnđềđạođức,đểphủnhậnnhữngnguyêntắcphổbiến,ngườitabámvàotínhchấtnhiềuvẻvềmặtđịalývà lịchsửcủanhữngphongtụcvànhữngnguyêntắcvàchỉcầnkhoácchonócáitínhtấtyếukhôngthểtránhkhỏicủacáixấuvàcáiác,lànóđãcóthểhoàntoànbácbỏýnghĩanghiêmtúcvàhiệuquảthực tếcủanhữngđộngcơđạođức trùnghợp.Cái chủnghĩa loàinghiănmònđó -một chủnghĩakhôngnhằmchống lại nhữnghọcthuyếtgiảcábiệtnào,mà làchống lại chínhcái khảnăngcủa loàingườivươnlêntớiđạođứctựgiác,-cuốicùngsẽtrởthànhcáihưvôthựcsự,thậmchítrởthànhmộtcáigìcòntệhơnchủnghĩahưvôđơn thuần...Trongcáiđốnghỗnđộnmơhồnhữngquanniệmđạođứcđã tan rã, nó tự an ủi bằng cái hy vọng là có thể thống trị dễdàng và mở toang tất cả các cửa cho sự tuỳ tiện vô nguyên tắc.Nhưngnóđãlầmto:vìchỉcầnvạchranhữngsốmệnhkhôngtránhkhỏicủalýtínhtrongsailầmvàtrongchânlý,đểthôngquariêngsựsosánhấycũngcó thể thấy rõ rằngkhảnăngmắcsai lầmcó tínhchấtquyluậttựnhiênkhônggạtbỏkhảnăngthựchiệncáiđúng".

Chođếnnay,chúng tavẫnbình tĩnh tiếpnhận tất cảnhữngcâunóihoamỹđócủaôngĐuy-rinhvềnhữngchânlýtuyệtđỉnhcuối

cùng,vềquyềntốicaocủatưduy,vềtínhxácthựctuyệtđốicủacủanhận thức, v.v... bởi vì vấnđềđó chỉ có thểgiải quyết đượcở cáiđiểmmàhiệngiờchúngtađãđến.Chođếnnay,chỉcầnnghiêncứuxemnhữnglờikhẳngđịnhcábiệtcủatriếthọchiệnthựcđãnóimột"giátrịtốicao"vàmột"quyềntuyệtđốivềchânlý"đếnmứcnào,làđủ;cònbâygiờchúngtađiđếnvấnđềxétxemliệunhữngsảnphẩmcủanhậnthứccủaconngườinóichungcóthểcóđượcgiátrịtốicaovàquyềntuyệtđốivềchânlýhaykhông,vànếucóthìđólànhữngsảnphẩmnào.Khitôinói:"nhậnthứccủaconngười",thìtôinóinhưvậykhôngphảivớiýđịnhlàmmấtlòngnhữngdâncưtrêncácthiênthểkhácmàtôikhôngcóhânhạnhđượcbiếtmàchỉvìsúcvậtcũngnhận thức,mặc dù không có gì là tối cao cả. Con chó nhận thứcngườichủcủanó là thượngđếcủanó,mặcdầungườichủnàycóthểlàmộtthằngđểucángnhất.

Tưduycủaconngườicóphảilàtốicaohaykhông?Trướckhitrảlờilàphảihaykhôngphải,trướchếtphảinghiêncứuxemtưduycủaconngườilàgìđã.Nócóphảilàtưduycủamộtcánhânkhông?Khôngphải.Nhưngnóvẫnchỉtồntạivớitưcáchlàtưduycánhâncủahàngtỷngườitrongquákhứ,hiệntạivàtươnglai.Songnếutôinóirằngtưduycủatấtcảnhữngconngườiấy,kểcảcủanhữngconngườitươnglainữa,đượctổnghợplạitrongquanniệmcủatôi,làtưduy tối cao, rằngnócókhảnăngnhận thứcđược thếgiới hiệncótrongchừngmựcmànhânloạitồntạiđủlâudàivàtrongchừngmựcmànhậnthứcấykhôngbịgiớihạnbởinhữngnhữngkhíquannhậnthứcvàbởinhữngđốitượngnhậnthức-thìnhưthếlàtôiđãnóimộtđiềukhá tầm thường,hơnnữakhávôbổ.Vìkếtquảquýbáunhấtcủađiềuđóchỉcó thể là làmchochúng tahếtsứchoàinghinhậnthứchiệnnaycủachúngta,bởilẽchắcchắnrằngchúngtahầunhưchỉmớiởbướcđầucủalịchsửnhânloại,vànhữngthếhệsaunàysẽuốnnắnlạichúngta,tấtphảiđônghơnrấtnhiềusovớinhữngthếhệmànhậnthấyhiệnphảiđượcchúngtauốnnắn lại - lắmlúcvớimộttháiđộkhákhinhmiệt.

BảnthânôngĐuy-rinhcũngtuyênbốđiềusauđâylàmộttấtyếu:ýthức,vàdođócátưduyvànhậnthức,chỉcóthểbiểuhiệnởmộtloạtsinhvậtcábiệtthôi.Chúngtachỉcóthểgánquyềntốicaochotưduycủamỗicánhânấytrongchừngmựcchúngtakhôngthấycómộtquyềnlựcnàocóthểdùngbạolựcápđặtchocánhânấy-trongtrạngtháikhoẻmạnhvàtỉnhtáo-mộttưtưởngnàođấy.Cònvếgiátrịtốicaocủanhữngnhậnthứcmàtưduycủamỗicánhânđạtđượcthìtấtcảchúngtađềubiếtrằngkhôngthểnóinhưthếđược,rằngcăncứvàovàotấtcảkinhnghiệmtừtrướcđếnnaycủachúng

tathìnhữngnhậnthứcấy,khôngtrừmộtkinhnghiệmnào,baogiờcũngchứađựngnhữngyếutốcóthểcáitiếnđượcnhiềuhơnnhiềusovớinhữngyếutốkhôngcầnmộtsựcảitiếnnhưthế,haynhữngyếutốđúngđắn.

Nóimộtcáchkhác:tínhtốicaocủatưduychỉđượcthựchiệntrong một loạt người tư duy cực kỳ không tối cao; nhận thức cóquyềntuyệtđốinắmchânlýthìđượcthựchiệntrongmộtloạtnhữngsailầmtươngđối;cảhaiđềukhôngthểthựchiệnđượcđầyđủbằngcáchnào khácngoài cách thôngquamột dẫydài vô tận củanhânloại.

Ởđây,chúngtalạithấycũngcáimâuthuẫnđãgặpởtrênkia,giữacáitínhchấtnhấtthiếtphảiđượccoilàtuyệtđốicủatưduyconngười,vớitínhhiệnthựccủanótrongnhữngcánhâncótưduyhạn

chế[28]

,mộtmâu thuẫnchỉ có thểgiảiquyếtđược trongquá trìnhtiếnlênvôtận,trongsựnốitiếptrênthựctếlàvôhạn-ítnhấtlàđốivớichúngta-củacácthếhệloàingười.Theoýnghĩađóthìtưduycủaconngườivừalàtốicaovừalàkhôngtốicao,vàkhảnăngnhậnthứccủaconngườivừalàvôhạnvừalàcóhạn.Tốicaovàvôhạn-xéttheobẩmtính,sứmệnh,khảnăngvàmụcđíchlịchsửcuốicùng;không tối caovàcóhạn - xét theosự thựchiệncábiệt và thực tếtrongmỗimộtthờiđiểmnhấtđịnh.

Vềnhữngchânlývĩnhcửuthìcũngvậy.Nếunhânloạiđạttớichỗchỉvậndụngtoànnhữngchânlývĩnhcửu,nhữngkếtquảcủatưduycógiátrịtốicaovàcóquyềntuyệtđốinắmchânlý,thìđiềuđócónghĩalànhânloạiđãtớimộtđiểmmàtínhvôtậncủathếgiớitrithứcđãcùngkiệtxétvềmặthiệnthựccũngnhưvềmặttiềmnăngvànhưthếlàđãthựchiệnđượccáiđiềuthầnkỳnổitiếnglàđếmđượcsựhằnghàvôsố.

Nhưng,chẳngphảilàvẫncónhữngchânlýđượcxáclậpmộtcáchvữngchắcđếnmức làđốivớichúngta,mỗimộtsựnghingờchúngđều cónghĩa làmột sựđiên rồ, đó sao?Nhưhai lần hai làbốn,bagóccủamộthìnhtamgiácthìbằnghaigócvuông,thànhParilàởPháp,ngườitakhôngănthìchết,v.v.,đósao?Nhưvậy,chẳngphảilàvẫncónhữngchânlývĩnhcửu,nhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngđósao?

Cốnhiênlàcó.Theophươngphápcũmàmọingườiđãbiếttừlâu,chúngtacóthểchiatoànbộlĩnhvựcnhậnthứcralàmbaphầnlớn.Phần thứnhấtbaogồm tấtcảnhữngkhoahọcnghiêncứuvềgiới tựnhiênvôsinhvà ít nhiềucó thểxử lýđượcbằng toánhọc:toánhọc, thiênvănhọc,cơhọc,vật lýhọc,hoáhọc.Nếucóngười

nàothíchvậndụngnhữngtừlớnvàonhữngsựvậtrấtđơngiảnthìcũngcóthểnóirằngmộtsốkếtquảcủanhữngkhoahọcđólànhữngchân lývĩnhcửu,nhữngchân lý tuyệtđỉnhcuối cùng;chínhvì vậymàngườitagọiđólànhữngkhoahọcchínhxác.Nhưnghoàntoànkhôngphải tất cả cáckếtquảđềunhư thế.Khi ápdụngnhữngsốbiếnvàmởrộngtínhbiếnđổicủachúngđếnsốvôcùngnhỏvàsốvôcùng lớn thì toánhọc, thườngvốncóđạođứcnghiêmkhắc là thế,cũngđãsavàotội lỗi:nóđãcắnvàotráicâytri thứcvàđiềuđóđãmởđườngchonóđiđếnnhữngthànhtựuhùngvĩnhất,nhưngđồngthờicũngmởđườngchonóđiđếnnhữngsai lầm.Trạng thái trinhtiếtcủagiátrịtuyệtđối,củasựchứngminhkhôngthểbácbỏđượccủatấtcảcáigìlàtoánhọcđãvĩnhviễnđivàoquákhứ;thờiđạicủanhữngbất đồngđãđến, và chúng ta đi tới chỗ là phần lớnnhữngngườidùngtínhviphânhaytíchphân,khôngphảivìhọhiểuviệchọlàm,màchỉvì lòngtinđơnthuần,vìchođếnnaykếtquảđạtđượcbaogiờcũngđúng.Trongthiênvănhọcvàcơhọc,tìnhhìnhcòntồitệhơnnữa,và trongvật lýhọcvàhoáhọc thìngười tađangđứnggiữa những giả thuyết như đứng giữa một đàn ong. Vả lại, cũngkhôngthểnàokhácthếđược.Trongvậtlýhọc,chúngtaphảinghiêncứuvậnđộng của cácphân tử; tronghoáhọcphải nghiên cứu sựhìnhthànhcủaphântửtừnguyêntử,vànếusựgiaothoacủanhữnglànsóngánhsángkhôngphảilàmộtcâuchuyệnbịađặtthìchúngtatuyệtđốichẳngbaogiờcóhyvọngđược tậnmắtnhìn thấynhữngđiềulýthúđó.Ởđây,nhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngngàycàngtrởnênhiếmcómộtcáchlạlùng.

Tìnhhìnhlạicàngtồitệhơnnữatrongđịachấthọc,theobảnchất của nó, khoa học này nghiên cứu chủ yếu những quá trìnhkhôngnhữngchúngta,mànóichungkhôngcómộtngườinàochứngkiếncả.Vìvậy,ởđâyviệc thuđượcnhữngchân lý tuyệtđỉnhcuốicùnggắnliềnvớinhữngcôngsứcrấtlớn,cònkếtquảcủanóthìlạihếtsứcnghèonàn.

Loạikhoahọcthứhailàloạibaogồmviệcnghiêncứunhữngcơthểsống.Tronglĩnhvựcnày,tínhchấtnhiềuvẻcủanhữngquanhệqualạivàquanhệnhânquảpháttriểnđếnmứclàchẳngnhữngmỗimộtvấnđềđãđượcgiảiquyếtlạilàmnảysinhvôsốvấnđềmới,màmỗivấnđềcábiệtcũngchỉcó thểđượcgiảiquyếtphần lớn làtừngmẩumột,bằngmột loạtcông trìnhnghiêncứu thườngđòihỏihàng thếkỷ;đồng thời;nhucầunắmmộtcáchcóhệ thốngnhữngquanhệqualạicũngluônluônbuộcchúngtaphảidựnglêncảmộtrừnggiả thuyếtdàyđặcxungquanhnhữngchân lý tuyệtđỉnhcuốicùng.CầnphảicómộtchuỗinấctrunggiandàibiếtbaotừGalenđến

Malpighi để xác định đượcmột cách chính xácmột điều đơn giảnnhưtuầnhoàncủamáutrongcơthểloàicóvú!Chúngtabiếtítbiếtbaovềnguồngốccủahuyếtcầu,vàhiệnnaychúngtacònnhiềubiếtbaonhiêulàkhâutrunggianđểxácđịnhmốiquanhệhợplý,chẳnghạn, giữanhững triệu chứng củamột bệnh với những cănnguyêncủa bệnh ấy!Hơn nữa, thường lại còn có những phát hiện, thí dụnhưsựpháthiệnratếbào,buộcchúngtaphảixemxét lại toànbộnhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngđãđượcxáclậptừtrướcđếnnaytrong lĩnh vực sinh vật học và loại bỏ vĩnh viễn hàng đống nhữngchânlýấy.Vìvậynhữngaiởđâymuốndựnglênnhữngchânlýthựcsự,bấtbiến,thìngườiđósẽphảitựbằnglòngvớinhữngđiềunhàmtainhư:mọingườiđềuphảichết,tấtcảnhữngvậtcóvúthuộcgiốngcáiđềucótuyếnsữa,v.v...;ngườiấythậmchícũngsẽkhôngthểnóiđược rằngđộng vật cấp cao thì tiêu hoábằngdạdày và ruột chứkhôngphảibằngđầu,bởivìhoạtđộngthầnkinhtậptrungtrongđầulàcầnthiếtchosựtiêuhoá.

Nhưngtìnhhìnhcủanhữngchânlývĩnhcửulạicòntồitệhơnnữatrongloạikhoahọcthứba,tứclànhữngkhoahọclịchsử,chúngnghiêncứunhữngđiềukiệnsinhhoạtcủaloàingười,nhữngquanhệxã hội, những hình thức pháp quyền và Nhà nước với kiến trúcthượngtầngtưtưởngcủachúnggồmtriếthọc,tôngiáo,nghệthuật,v.v.,trongtrìnhtựlịchsửvàtrạngtháihiệnnaycủachúng.Tronggiớitựnhiênhữucơ, ít rachúng tacũngcòn thấyđượcmộtchuỗiquátrìnhnốitiếpnhau,diễnđidiễnlạikháđềuđặntrongnhữnggiớihạnrấtrộngtrongchừngmựcchúngtatrựctiếpquansátchúng.TừthờiAristotelesđếnnay,nóichungcác loàihữucơvẫnkhông thayđổi.trái lại, trong lịch sử xã hội, một khi chúng ta vượt quá trạng tháinguyênthuỷcủanhânloại,vượtquácáigọilàthờiđạiđồđáthìsựlậplạicáctrạngtháichỉlàngoạilệchứkhôngphảilàthườnglệ;vàởnơinàocósựlậplạinhưvậythìđiềuđócũngkhôngbaogiờxảyratrongnhững tìnhhìnhhệt nhưcũ.Ví dụ, chếđộcônghữunguyênthuỷvềđấtđaiởtấtcảcácdântộcvănminhvàhìnhthứctanrãcủachế độ ấy. Vì vậy, trong lĩnh vực lịch sử nhân loại, khoa học củachúngtacònlạchậuhơntronglĩnhvựcsinhvậthọcrấtnhiều.Thêmnữa:nếu, trong trườnghợpngoại lệ,người tanhận thứcđượcmốiliênhệbêntrongcủanhữnghìnhthứctồntạixãhộivàhìnhthứctồntạichínhtrịcủamộtthờikỳlịchsửnhấtđịnh,thịthườngthườngđólàvào lúcmàcáchình thứcấyđãsốngđượcmộtnửa thờigiancủachúng,vàolúcchúngđãđivàochỗsuytàn.Chonênởđâysựnhậnthứcvềcơbảnlàtươngđối,vìnóchỉgiớihạntrongviệclàmsángtỏnhữngmỗiliênhệvànhữnghậuquảcủamộtsốhìnhthứcxãhộivà

Nhànướcchỉtồntạivàmộtthờigiannhấtđịnhởnhữngdântộcnhấtđịnh,vàxéttheobảnchấtthìcótínhchấtnhấtthời.Vìvậymàtronglĩnh vực này, kẻ nào đi tìm những chân lý tuyệt đỉnh cuối cùng,nhữngchânlýthậtsự,nóichungkhôngbiếnđổi,thìkẻđósẽchẳngkiếmđượclàbao,ngoàinhữngđiềunhạtnhẽovànhữngđiềunhàmtailoạitốtnhất,vídụnhư:nóichungkhôngcólaođộngthìngườitakhông thểkhôngsốngđược,người ta chođếnnay thườngchia rathànhkẻthốngtrịvàkẻbịtrị,Napoléonchếtngàymồng5thángnăm1821,v.v..

Nhưng,điềuđángchúýlàchínhtronglĩnhvựcnày,chúngtalại thường rất hay gặp những cái gọi là những chân lý vĩnh cửu,nhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngv.v...Nhữngsựthậtnhưhailầnhailàbốn,chimthìcómỏ,vànhữngsựthậtkháccùngloạinhưthếchỉđượctuyênbốlàchânlývĩnhcửubởingườinàocóýđịnh,từsựtồntạicủanhữngchânlývĩnhcửunóichung,rútracáikếtluậnnóirằngtronglĩnhvựclịchsửnhânloạicũngcónhữngchânlývĩnhcửu,-đạođứcvĩnhcửuu,chínhnghĩavĩnhcửu,v.v...,-đòicómộtgiátrịmàmộtlĩnhvựchoạtđộngtươngtựnhưgiátrịvàlĩnhvựchoạtđộngcủachânlývàsựứngdụngcủatoánhọc.Vàkhiđó,chúngtacóthểtinchắcrằngcũngchínhanhbạnấycủanhân loại,hễcódịp làsẽtuyênbốvớichúngtarằngtấtcảnhữngngườitrướcđâychếtạoranhữngchânlývĩnhcửuđềuítnhiềulànhữngconlừavàkẻbịpbợm,tấtcảđềumắcsailầm,đềuphạmkhuyếtđiểm;songnhữngsailầmcủahọvàkhuyếtđiểmcủahọ làmộtđiềuhợpvớiquy luậtcủa tựnhiênvàchứngminhrằngchânlývàcáiđúngchỉcóởanhta;vàanhta,nhà tiên tri vừamới xuất thế,đãcósẵnchân lý tuyệtđỉnhcuốicùng,đạođứcvĩnhcửu,chínhnghĩavĩnhcửutrongtúicủamình.Tấtcảnhữngđiềuđóđãxảyrahàngtrămvàhàngngàn lầnkhiếnchongười ta không khỏi ngạc nhiên khi thấy rằng vẫn còn có nhữngngười khá cả tin để tin vào điều đó, không phải khi nói đến ngườikhác,ồkhông!màlàkhinóiđếnchínhhọ.Tuyvậy,ởđây,ítrachúngtacũngđangđứngtrướcmột trongnhữngnhàtiêntrinhưthế,mộtnhàtiêntricũngnổingaycơnthịnhnộhếtsứcđạođức-nhưngườita vẫn thường làm trong những trường hợp như vậy - khi nhữngngười khác phủ nhận khả năngmột cá nhân nào đó có thể tìm rađượcchân lý tuyệtđỉnhcuốicùng.Phủnhậnnhư thế, thậmchíchỉhoàinghithôi,cũngđềulàdấuhiệucủasựyếuđuối,làmộtsựlầmlẫn không sao cứu vãn được, là hư vô, là chủ nghĩa hoài nghi ănmòn,còntồitệhơncảchủnghĩahưvôđơnthuần,làsựhỗnđộnmơhồvànhữngđiềuđángyêukháccùngmộtloại.Cũnggiốngnhưmọinhàtiêntrikhác,ởđâyôngĐuy-rinhkhôngxemxétvànhậnđịnhmột

cáchkhoahọcvàphêphán,màchỉđùngđùngnổigiậnmộtcáchđạođứcmàthôi.

Trênđây,đánglẽchúngtacòncóthểnhắcđếnnhữngkhoahọc nghiên cứu quy luật tư duy của con người: lôgic học và phépbiện chứng. Nhưng ở đây, tình hình của những chân lý vĩnh cửucũng không có gì tốt đẹp hơn. Ông Đuy-rinh tuyên bố phép biệnchứngtheođúngnghĩacủanólàmộtđiềuthuầntuývônghĩa,vàrấtnhiều sách đã được viết hay sẽ còn được viết về lôgich học, đềuchứngtỏđầyđủrằngtrongnhữngsáchđó,nhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngrấthiếmthấychứkhôngnhưnhiềungườivẫntưởng.

Vảchăng,chúngtachẳngviệcgìphảihoảngsợkhithấyrằngtrìnhđộnhậnthứccủachúngtahiệnnaycũngvẫnchưaphảiđãlàtộtđỉnhhơnsovớitấtcảnhữngtrìnhđộtrướcđây.Trìnhđộhiệnnayđãbaoquátđượcmộtkhốilượngvậtliệunhậnthứctolớnvàđòihỏimộtsựchuyênmônnghiêncứu rấtsâuđốivớimỗimộtngườinàomuốn thật sựnắmđượcmột ngành khoahọcnàođó.Còn kẻnàođemvậndụngtiêuchuẩncủamộtchânlýthậtsự,bấtbiến,tuyệtđỉnhcuốicùng,vàonhữngtrithứcdochínhbảnchấtcủachúngmàhoặcvẫnphảimangtínhchất tươngđốiđốivớimộtchuỗidàinhữngthếhệvàphảiđượchoànthiệndầntừngmảnhmột,hoặcthậmchí-nhưtrongthiênthểhọc,địachấthọc,lịchsửnhânloại-phảimãimãilàthiếusótvàkhônghoànthiệnchỉvìmộtlýdolàthiếutàiliệulịchsử,-thì kẻđó chỉ chứng tỏ sựngudốt và thiếuhiểubiết củabản thân,ngaycảkhinhưtrườnghợpởđây,cáithamvọngchomìnhlàkhôngthểsailầmkhôngphảilànguyênnhânthậtsựcủatấtcảnhữngđiềuđó.Chân lývàsai lầm,cũnggiốngnhư tấtcảnhững tínhquyđịnhcủatưduy[1]đangvậnđộngtrongnhữngmặtđốilậphoàntoàn,chỉcógiátrị tuyệtđốitrongmộtphạmvicựckỳhạnchế;nhưchúngtavừathấyđiềuđóvànhưôngĐuy-rinhcũngcóthểbiếtđượcnếuôngta làm quen chút ít với những yếu tố sơ đẳng nhất của phép biệnchứng,nhữngyếutốnàychínhlànóiđếntínhkhôngđầyđủcủatấtcảnhữngđốilậphoàntoàn.Mộtkhichúngtađemứngdụngsựđốilậpgiữachânlývàsailầmrangoàiphạmvichậthẹpmàchúngtađãchỉ raở trên, thìsựđối lậpấy trở thành tươngđốivàdođókhôngthíchhợpvớiphươngthứcbiểuhiệnkhoahọcchínhxác;nhưngnếuchúngtacóứngdụngsựđốilậpấyrangoàilĩnhvựcnóitrênnhưlàsựđốilậptuyệtđốithìchúngtasẽhoàntoànthấtbại;mộtcựctronghaicựccủamặtđốilậpấysẽbiếnthànhcáiđốilậpvớinó,chânlýsẽtrởthànhsai lầmvàsai lầmsẽtrởthànhchân lý.Chúngtahãy lấyđịnh luậtnổi tiếngcủaBoyle làmví dụ, theođịnh luậtnày thì dướimộtnhiệtđộkhôngthayđổi,thểtíchcủanhữngchấtkhítỷlệnghịch

vớiáplựcmànhữngchấtkhíđóphảichịu.Regnaultđãpháthiệnrarằng định luật này không đúng đối với một số trường hợp. NếuRegnalult làmột nhà triết họchiện thực thì hẳnông ta đãphải nóirằng:định luậtBoyle làcó thểbiếnđổi,vậynóquyếtkhôngphải làmộtchânlýthậtsự,vậynóichungnókhôngphảilàmộtchânlý,vậynó làmộtsai lầm.NhưngnóinhưvậythìôngsẽphạmvàomộtsailầmcònlớnhơnnhiềusovớicáisailầmnằmtrongđịnhluậtBoyle;cáihạtchânlýcủaôngsẽbiếnmấttrongmộtđốngcátsailầm;dođóôngtasẽbiếncáikếtquảđúngđắnbanđầucủaôngthànhmộtsailầmmàsovớinóthìđịnhluậtBoyle,vớichútsailầmvốncócủanó,lạihoára làmộtchân lý.Nhưng làmộtnhàkhoahọc,Regnaultđãkhôngđểchomìnhrơivàonhữngtròtrẻconnhưvậy,ôngđãtiếptụcnghiêncứuvàthấyrằngnóichung,địnhluậtBoylechỉ làgầnđúng;đặcbiệtnómấthiệulựccủanóđốivớinhữngchấtkhídoáplựcmàcóthểbiếnthànhchấtlỏng,hơnnữalàkhiáplựclêntớigầnđiểmởđóbắtđầudiễnrabướcchuyểnsangtrạngtháilỏng.NhưvậytứclàđịnhluậtBoylechỉđúngtrongnhữnggiớihạnnhấtđịnh.Nhưngtrongnhữnggiớihạnấy,nócótuyệtđối,vĩnhviễnđúngkhông?Khôngmộtnhàvậtlýhọcnàodámkhẳngđịnhnhưvậycả.HọsẽnóirằngđịnhluậtBoylecóhiệulựcđốivớimộtsốkhínàođó,trongnhữnggiớihạnnhấtđịnhvềáplựcvànhiệtđộ:vàtrongphạmvinhữnggiớihạnđãthuhẹp lạiđó,họvẫnsẽkhông loại trừkhảnăngthuhẹphơnnữahoặc sẽ phải nêu quy luật ấy một cách khác đi do có những sựnghiêncứuvềsaunày"[1].Đó là tìnhhìnhcủanhữngchân lý tuyệtđỉnhcuốicùngtrongvật lýhọcchẳnghạn.Vìvậynhữngcôngtrìnhthật sựkhoahọc thường thường tránhdùngnhững từngữcó tínhchấtgiáođiềuvàđạođứcnhưsai lầmvàchân lý; trái lại,chúngtathấynhững từngữnàycómặtnhannhản trongcác trước tácnhưtriếthọchiệnthựctrongđóngườitamuốnbắtchúngtacoinhữnglờilẽbahoarỗngtuếchlàkếtquảtốicaocủatưduytốicao.

Nhưng,mộtđộcgiảngâythơnàođócóthểhỏirằngvậyởchỗnàoôngĐuy-rinhđãnóimộtcáchrõrànglànộidungtriếthọchiệnthựccủaông ta làmột chân lý cuối cùng, tuyệtđỉnh?ởchỗnào?Đúngthế,vídụnhưtrongđoạnôngtatándươnghệthốngcủaông

ta(tr.13)màchúngtôiđãtríchdẫnởchươngII[29]

.Haynhư trong

câunóiđãdẫnở trênkia[30]

,ông tanói rằng:nhữngchân lýđạođức,trongchừngmựcchúngđượchiểuđếntậngốcrễcuốicùngcủachúng,đềuđòihỏiphảicómộtgiá trịgiốngnhưnhữngđịnh lýcủatoánhọc.VàôngĐuy-rinhháđãchẳngkhẳngđịnhrằngxuấtpháttừ

quanđiểm thựcsựphêpháncủaông ta vànhờcông trìnhnghiêncứuđếntậngốcrễcủaôngtachonênôngtađãđạttớinhữngcơsởcuốicùngđó,tớinhữngsơđồcơbản,dođóđãđemlạichonhữngchân lýđạođứccái tínhchất tuyệtđỉnhcuốicùngđầyứ?Hoặc lànếuôngĐuy-rinhđòihỏisựthừanhậnđókhôngphảichobảnthânôngtamàcũngkhôngphảicho thờiđạicủaông ta,nếuông tachỉmuốnnóirằngmộtngàykia,trongmộttươnglaimùmịt,nhữngchânlý tuyệt đỉnh cuối cùng sẽ có thể được xác lập, tức là nếu ông tamuốnnóimộtcáchgầnđúngnhưngmơhồhơn,mộtcáigìtươngtựvới"chủnghĩahoàinghiănmòn"và"sựlẫnlộnkhôngthểcứuchữađược",-nếuthếthì"làmầmĩlênnhưvậyđểlàmgì,ngàicầncáigìchứ?"

Nếunhưtrongvấnđềchânlývàsai lầm,chúngtađãchẳngtiếnđượcchútnàothìtrongvấnđềthiệnvàác,tìnhhìnhlạicàngtồitệhơnnữa.Sựđốilậpnàychỉvậnđộngtronglĩnhvựcđạođức,tứclàmột lĩnhvực thuộcvề lịchsử loàingười,vàchính trong lĩnhvựcnày,nhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùnghiếmcóhơnhết.Từdântộcnày sang dân tộc khác, từ thời đại này sang thời đại khác, nhữngquanniệmvềthiệnvàácđãbiếnđổinhiềuđếnmứcchúngthườngtráingượchẳnnhau -Nhưngsẽcóngườicãi lại rằngdùsaođiềuthiện cũng vẫn không phải là điều ác, điều ác không phải là điềuthiện;nếuthiệnvàácbịnhétvàocùngmộtbịvớinhauthìmịtínhđạođứcsẽkhôngcònnữa,mỗingười sẽcó thểhànhđộng tuỳý -Đócũng là ý kiến của ôngĐuy-rinh, nếu chúng ta loại bỏ cái vỏ sấmtruyềncủanóđi.Nhưngkhôngthểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchđơngiảnnhưvậyđâu.Nếuđiềuđóquả thựcđơngiảnnhưvậy, thì đãchẳngcómộtcuộctranhluậnvềđiềuthiệnvàđiềuác,khimỗingườiđềuđãbiết cái gì là thiệnvàcái gì làác rồi.Nhưnghiệnnay, tìnhhìnhnhưthếnào?Ngàynayngườitađangtruyềnbátrongchúngtathứđạođứcnào?Trướchếtđó làđạođứcphongkiến thiênchúagiáo,donhữngthờikỳtínngưỡngtrướckiađểlại;đếnlượtnó,đạođứcnàyvềcơbảnlạichiathànhđạođứcthiênchúagiáovàđạođứctin lành, nhưng không phải vì thếmà không chia nhỏ thành nhiềunhánhphụnữa,từđạođứcthiênchúagiáodònggiatôvàđạođứctin lành chính thống cho đến đạo đức khai sáng phóng túng. Bêncạnhnhữngđạođứcđó,cóđạođứctưsảncậnđại,rồibêncạnhđạođức này, lại có đạo đức vô sản của tương lai, thành thử chỉ riêngtrongcácnướctiêntiếnởChâuâu,quákhứ,hiệntạivàtươnglaiđãđề xuất ba nhóm lớn những học thuyết về đạo đức, đều có giá trịsongsongvớinhauvàcùngtồntạibêncạnhnhau.Vậythìđạođứcnàolàchânchính?Khôngcóđạođứcnàolàchânchínhcả,nếunói

theoýnghĩatuyệtđốicuốicùng;nhưngđạođứcnàohiệnnayđangtiêubiểuchosựlậtđổhiệntại,tiêubiểuchotươnglai,tứclàđạođứcvôsản, thìđạođứcđócómộtsố lượngnhiềunhấtnhữngnhân tốhứahẹnmộtsựtồntạilâudài.

Nếuchúngtathấyrằngbagiaicấptrongxãhộihiệnđại,giaicấpquýtộcphongkiến,giaicấptưsảnvàgiaicấpvôsản,mỗigiaicấpđềucóđạođứcriêngcủamình,thìtừđóchúngtachỉcóthểrútrakết luậnnói rằngconngười ta,dùtựgiáchaykhôngtựgiác, rútcuộcđềurútnhữngquanniệmđạođứccủamìnhratừnhữngquanhệ thực tiễnđang làmcơsởchovị trígiaicấpcủamình, tức là từnhữngquanhệkinhtếtrongđóngườitasảnxuấtvàtraođổi.

Tuyvậytrongbahọcthuyếtvềđạođứckểtrên,vẫncónhiềuđiềuchungchocảba:phảichăngcáiđóítracũnglàmộtmảnhnhỏcủađạođứcvĩnhcửu?-Nhữngthuyếtđạođứcđótiêubiểuchobagiaiđoạnkhácnhaucủacùngmộtsựpháttriểnlịchsử,dođócảbađềucómộtbốicảnhlịchsửchungvàchỉriênglýdođócũngđãkhiếnchochúngkhôngthểkhôngcónhiềuyếutốchung.Hơnthếnữa.Đốivớinhữnggiaiđoạnpháttriểnkinhtếgiốngnhauhaygầngiốngnhauthìnhữnghọcthuyếtvềđạođứctấtphảiítnhiềutrùnghợpvớinhau.Từkhisởhữu tưnhânvềđộngsảnphát triển thì tấtcảcácxãhộitrongđósởhữutưnhânấychiếmưuthế,tấtphảitheocóchungmộtlờirănvềđạođức:khôngđượctrộmcắp.Cóphảivìthếmàlờirănnày trở thànhmột lời răncủađạođứcvĩnhcửukhông?Hoàn toànkhôngphải.Trongmộtxãhộimàmọiđộngcơđẩytớitrộmcắpđềubịloại trừ,dođódầndầnhầunhưchỉcónhữngngườimắcbệnhtinhthầnmớiphạmtội trộmcắp, thìmộtnhàtruyềnbáđạođứcnàocứmuốntrịnhtrọngtuyênbốcáichânlývĩnhcửu:khôngđượctrộmcắp,sẽbịngườitachêcườiđếnthếnào!

Vì vậy, chúng ta gạt bỏmọimưu toanmuốn buộc chúng taphảinhậnbấtcứmộtgiáođiềuđạođứcnào,coiđólàquyluậtđạođứcvĩnhviễn,cuốicùng,mãimãikhôngthayđổi,vớicáilýdorằngthếgiớiđạođứccũngcónhữngnguyênlývĩnhhằngcủanó,nhữngnguyên lýđứngtrên lịchsửvàtrênnhữngsựkhácbiệtvềdântộc.Ngược lại chúng ta khẳng định rằng, xét cho đến cùng, mọi họcthuyếtvềđạođứcđãcótừtrướcđếnnayđềulàsảnphẩmcủatìnhhìnhkinhtếcủaxãhội lúcbấygiờ.Vàvìchotớinayxãhộiđãvậnđộng trongnhững sựđối lập giai cấp, cho nênđạođức cũng luônluônlàđạođứccủagiaicấp:hoặclànóbiệnhộchosựthốngtrịvàlợiíchcủagiaicấpthốngtrị,hoặclà-khigiaicấpbịtrịđãtrởnênkhámạnh-nótiêubiểuchosựnổidậychốnglạisựthốngtrịnóitrênvàcholợiíchtươnglaicủanhữngngườibịápbức.Ởđâyđốivớiđạo

đứccũngnhưđốivới tấtcảcácngành tri thứckháccủanhân loại,nóichungngườitathấycómộtsựtiếnbộ-đólàđiềukhôngcònnghingờgìnữa.Nhưngchúngtavẫnchưavượtquađượckhuônkhổđạođức giai cấp. Một đạo đức đức thực sự có tính người, đứng trênnhữngđốilậpgiaicấpvàtrênmọihồiứcvềnhữngđốilậpấy,chỉcóthểcóđượcmột trìnhđộxãhội trongđóngười takhôngnhữngđãthắngđượcnhữngđốilậpgiaicấpmàcònquênđượcnhữngđốilậpấy trongđời sống thực tiễn.Cònbâygiờ thì xinhãyđánhgiá xemôngĐuy-rinhđãtựphụđếnmứcnào,khiôngta,từtronglòngcủaxãhộicũcógiaicấp,vàohômtrướccủamộtcuộccáchmạngxãhội,lạiđịnhápđặtchoxãhộitươnglaikhôngcógiaicấp,mộtđạođứcvĩnhcửu, không phụ thuộc vào thời gian và những thay đổi hiện thực!TìnhhìnhcũngsẽnhưvậyngaycảkhigiảđịnhrằngôngĐuy-rinhđãhiểubiếtkếtcấucủaxãhội tươnglai,dẫuchỉ là trênnhữngnétcơbản-màđiềunàythìchođếnnaychúngtacònchưabiếtrõ.

Cuốicùng,cònmộtsựpháthiện"độcđáomộtcáchcơbản",nhưngkhôngphảivìthếmàkhôngđisâu"đếntậngốcrễ".Vềnguồngốccủađiềuác.

"Cáisựthật là loạihìnhconmèo,vớitínhgiảdốivốncócủanó,tồntạidướimộthìnhthứcđộngvật,đốivớichúngtalàmộthiệntượngcùngmộtloạivớicáisựthậtlàmộttínhnếttươngtựnhưthểcũngthấycóởconngười...Vìvậy,điềuácchẳngphảilàcáigìbíẩn,nếungườitakhôngmuốnnghingờcómộtcâugìbíẩnngaycảtrongsựtồntạicủaconmèohaycuảmộtđộngvậtănthịtnóichung".

Điềuác làconmèo.Dođó,quỷkhôngcósừngvàkhôngcóchânngựa,màcóvuốtnhọnvàmắtxanh.VàGoetheđãphạmmộtlỗikhôngthểthathứđượckhiôngtatạoranhânvậtMephistodướihìnhthứcmộtconchómựcchứkhôngphảidướihìnhthứcmộtconmèođen.Điềuác-đólàconmèo!Đólàcáiđạođức,khôngnhữngchotấtcảcácthếgiới,màcòncho....mèonữa!

X.Đạođứcvàphápquyền,bìnhđẳng

Chúng ta đã nhiều lần làm quen với phương pháp của ôngĐuy-rinh.Phươngphápnàyphânchiamỗinhómđốitượngcủanhậnthứcrathànhnhữngyếutốgọilàđơngiảnnhấtcủanó,rồiđemứngdụngvàonhữngyếutốấynhữngđịnhđềcũngđơngiảnnhưthế,gọilàhiểnnhiên,rồisauđólạitiếptụcvậndụngnhữngkếtluậnđãđạtđượcnhưvậy.Ngaycảmộtvấnđềthuộclĩnhvựcđờisốngxãhội.

"Cũng phải được giải quyết bằng những định đề, dựa trênnhữnghìnhthứccơbảnđơngiản,cábiệt, làmnhưthếđâylàđangnóiđếnnhữnghìnhthứccơbản...đơngiảncủatoánhọc".

Vànhưvậylàviệcứngdụngphươngpháptoánhọcvàolịchsử,đạođứcvàphápquyền,ngaycảởđâynữa,cũngphảimanglạichochúngtamộtsựxác thựccó tínhchất toánhọccủanhữngkếtluậnđãđạtđược,phảimanglạichonhữngkếtquảcócáitínhchấtnhữngchânlýxácthực,bấtbiến.

Đó cũng chỉ làmột hình thức khác của cái phươngpháp tưtưởngcũkỹđượcưathích,màngườitacòngọilàphươngpháptiênnghiệm,mộtphươngphápkhôngnhậnthứcnhữngđặctínhcủađốitượngbằngcáchrútnhữngđặctínhấytừbảnthânđốitượngramàbằngcách rútchúngmộtcáchsuydiễn từkháiniệmvềđối tượng.Trướchết,ngườitaxuấtpháttừđốitượngđểtạorakháiniệmvềđốitượng;sauđóngườitađảongượctấtcảlạivàđođốitượngbằnghìnhảnhcủađốitượng,tứclàbằngkháiniệmvềđốitượng.Bâygiờthìkhôngphảilàkháiniệmphảiphùhợpvớiđốitượng,màđốitượngphảiphùhợpvớikháiniệm.ỞôngĐuy-rinh,nhữngyếutốgiảnđơnnhất,những trừu tượngcuối cùngmàôngđạtđược, lạigiữvai tròkháiniệm,nhữngđiềuđókhônglàmthayđổivấnđềmộtchútnàocả; nhiều lắm thì những yếu tố giản đơn nhất ấy chỉmang tính chấtthuần tuý khái niệm thôi.Do đó, cảở đây nữa, triết học hiện thựccũngchỉ tiêubiểu ra làhệ tư tưởng thuần tuý, là sựsuydiễnhiệnthựckhôngxuấtpháttừhiệnthựcmàxuấtpháttừbiểutượng.

Khi một nhà tư tưởng loại đó xây dựng đạo đức mà phápquyềnkhôngphảitừnhữngquanhệxãhộihiệnthựccủanhữngconngườixungquanhmình,màlàtừkháiniệmhaytừcáigọilànhữngyếutốgiảnđơnnhất"củaxãhội",thìôngtadùngvậtliệugìchocôngcuộcxâydựngđó?Hiểnnhiênlàcóhailoạivậtliệu:mộtlà,nhữngtàn dư nghèo nàn của nội dung hiện thực có thể còn sót lại trongnhữngtrừutượngđãđượcdùnglàmcơsở;vàhailà,cáinộidung

mànhàtưtưởngcủachúngtarúttừtrongýthứccủabảnthânrađểđưavàonhữngcáiấy.Ôngtatìmthấyđượccáigìtrongýthứccủaôngta?Phầnlớnlànhữngquanđiểmvềđạođứcvàpháplý,nhữngquanđiểmnày làbiểuhiện ítnhiềuphùhợp, -khẳngđịnhhayphủđịnh,ủnghộhayphảnđối,-củanhữngđiềukiệnxãhộivàchínhtrịtrongđóôngtasống;ngoàira,cóthểlànhữngquanniệmmượntừtrongnhữngsáchbáotươngứng;vàcuốicùng,cóthể lànhữngýkiếnkỳcụccủacánhânôngta.Dùchonhàtưtưởngcủachúngtacólàmgìđinữathìhiệnthựclịchsửmàôngtađãnéprakhỏicửalớnbâygiờlạitrởvàobằngcửasổ,vàtrongkhiôngtatinlàđãphácrađượcmộthọc thuyếtvềđạođứcvàphápquyềncho tấtcảcác thếgiớivàtấtcảcácthờiđại,thìtrênthựctếôngtachỉtạorađượcmộthình ảnhméomó, - vì bị rách khỏi cơ sở hiện thực của nó, - lộnngượcnhư trongmột tấmgương lõm, củanhững trào lưubảo thủhoặccáchmạngtrongthờiđạiôngta.

VậylàôngĐuy-rinhphânchiaxãhộithànhnhữngyếutốgiảnđơnnhất,vàlàmnhưvậyôngthấyrằngcáixãhộigiảnđơnnhấtítracũnggồmcóhaingười.Vớihaingườinày,ôngĐuy-rinhbắtđầuvậndụngtheokiểuđịnhđề.Thếlàcáiđịnhđềcơbảncủađạođứcxuấthiệnmộtcáchtựnhiên:

"Haiýchíconngười,vớitưcáchlànhữngýchínhưvậy,đềuhoàntoànbìnhđẳngvớinhau,vàlúcđầu,khôngmộtbênnàocóthểđưa ramột yêu cầu tích cựcnàođối với bên kia".Điềuđónói lên"đặcđiểmcủahìnhthứccơbảncủasựcôngbằngvềđạođức",cũngnhưcủasựcôngbằngcủapháplý,vì"đểpháttriểnnhữngkháiniệmpháp lý cơbản, chúng ta chỉ cầnđếnmối quanhệhoàn toànđơngiảnvàsơđẳnggiữahaingười".

Haingườihayhaiýchíconngười,vớitưcáchlànhưvậy,đềuhoàntoànbìnhđẳngvớinhau-đóchẳngnhữngkhôngphải làmộtđịnhđềmàthậmchílạilàmộtsựcườngđiệuquáđáng.Trướchết,haingười,-ngaycảvớitưcáchlànhưvậy-cũngđãcóthểkhôngngang nhau về giới tính, và sự thực đơn giản ấy lập tức sẽ dẫnchúngtađiđếnchỗnghĩrằngnhữngyếutốgiảnđơnnhấtcủaxãhội-nếutạmthờichúngtatánthànhcáitròtrẻconnày-khôngphảilàhaingười,màlàmộtngườiđànôngvàmộtngườiđànbàhọpthànhmộtgiađình,hìnhthứcđơngiảnnhấtvàđầutiêncủaquanhệxãhộinhằmmụcđíchsảnxuất.NhưngđiềunàykhônghợpvớiôngĐuy-rinhchútnào.Vìmộtlà,haingườisánglậpraxãhộiphảiđượclàmchohếtsứcbìnhđẳng,vàhai là,ngaycảôngĐuy-rinhcũngkhôngthểtừgiađìnhnguyênthuỷxâydựngđượcsựbìnhđẳngvềđạođứcvàvềpháplýgiữangườiđànôngvàngườiđànbà.Nhưvậythìtrong

haiđiềusauđâytấtphảichọnmột:hoặc làcáiphântửxãhộicủaôngĐuy-rinh- toànbộxãhộiphảiđượcxâydựngbằngcáchnhâncáiphầntửnàylên-nhấtđịnhngaytừđầusẽkhôngtránhkhỏiphảidiệtvong,vìhaingườiđànôngởvớinhaukhôngbaogiờlạiđẻconđược:hoặclàchúngtaphảihìnhdunghaingườiấylàhaingườichủgiađình.Trongtrườnghợpnàythìtoànbộcáisơđồcơbảngiảnđơnchuyển thành cái trái ngược với nó : đáng lẽ phải chứngminh sựbình đẳng giữa người với người thì nhiều lắm nó chỉ chứngminhđượcsựbìnhđẳnggiữanhữngngườichủgiađình,vàvìngười takhôngđếmxỉađếnngườiphụnữchonênsơđồđócònchứngminhđịavịphụthuộccủaphụnữnữa.

Ởđâychúngtôixinthôngbáovớiđộcgiảmộtđiềuchẳngthúvịgìlàđộcgiảcũngcònlâumớithoátkhỏiđượchaingườiđànôngnổi tiếng này. Trong lĩnh vực những quan hệ xã hội, hai người ấyđóngmộtvai trò tương tựnhưvai trò từ trướcđếnnaycủanhữngngười dân trên các thiên thể khác,mà chúng ta hy vọng sẽ khôngphảigặplạinữa.Hễcómộtvấnđềkinhtế,vấnđềchínhtrịv.v..nàocầngiảiquyết thì lậptứchainhânvậtđó lạixuấthiệnvàgiảiquyếtvấnđềchỉtrongnháymắt"bằngphươngphápđịnhđề".Quảlàmộtsựpháthiệntuyệtdiệu,sángtạo,đẻrahệthống,mộtsựpháthiệncủanhàtriếthọchiệnthựccủachúngta!Khốnnỗinếuchúngtabiếttôntrọngchânlýthìphảinóirằngkhôngphảilàôngtađãpháthiệnrahainhânvậtấy.Hainhânvậtấy là tài sảnchungcủacả thếkỷXVIII.Ngườitađãgặphọtrongquyển"Bànvềsựbấtbìnhđẳng"của

Rousseaunăm1754[31]

, trongđó - nhân tiện xinnói thêm - bằngphươngphápđịnhđề,haingườiấyđãchứngminhđềungượclạivớinhữnglờikhẳngđịnhcủaôngĐuy-rinh.Họcũngđóngmộtvaitròchủyếu ở những nhà kinh tế chính trị học từ Adam Smith cho đếnRicardo;nhưngởđây,ítrahọcũngkhôngbìnhđẳngvớinhauởchỗlàmỗingười trongbọnhọđều làmnhữngviệckhácnhau- thườngthìđó làngườiđisănvàngườiđánhcá-vàtraođổisảnphẩmlẫncho nhau. Ngoài ra, trong suốt thế kỷ XVIII, họ chỉ chủ yếu đượcdùnglàmvídụđểgiảithíchthôi,cònchỗđộcđáocủaôngĐuy-rinhchỉ làởchỗđãnângphươngphápminhhoạấy lên thànhphươngphápcơbảncủamọikhoahọcxãhộivàlênngangvớitấtcảmọikếtcấu lịchsử.Dĩnhiên,người takhông thểđơngiảnhoá"quanniệmkhoahọcchặtchẽvềsựvậtvàvềconngười"hơnthếđược.

Đểtạoracáiđịnhđềcơbảnchorằnghaingườivàýchícủahọ làhoàn toànbìnhđẳngvớinhauvàkhôngmộtngườinào tronghai người đó lại có thể chỉ huy người kia ; thì chúng ta hoàn toàn

khổngthểdùngbấtkỳhaingườiđànôngnào.Đóphảilàhaingườihoàntoànthoátlymọihiệnthực,thoátlytấtcảmọiquanhệdântộc,kinhtế,chínhtrịvàtôngiáotồntạitrêntráiđất,thoátlymọiđặctínhgiới tínhvàcánhân,đếnmức là từhaingờiấychỉ còn lại cókháiniệm thuần tuý là : người, vàchỉ lúcấyhọmới thật sự "hoàn toànbìnhđẳng".Dođó,đólàhaiconmathựcsựmàchínhôngĐuy-rinh,mộtngườiởđâucũngđánhhơithấyvàtốgiácnhữngxuhướng"duylinh",đãtriệulên.Đươngnhiênlàhaiconmanàybuộcphảilàmtấtcảmọicáimàngườitriệuchúnglênđòichúngphảilàm,vàchínhvìthếmàtấtcảnhữngtròảo thuậtcủachúngđềutuyệtđốikhôngcóquantrọnggìvớithếgiớicònlại.

NhưngchúngtahãytheodõiphépđịnhđềcủaôngĐuy-rinhxahơnmộtchútnữa.Cảhaiýchíđềukhôngthểđưaramộtđòihỏinàotíchcựcđổivớinhau.Tuyvậy,nếumộtbênvẫnlàmđiềuđóvàđạtđượcmụcđíchcủamìnhbằngbạolựcthìlúcđóxảyratìnhtrạngbấtcông;vàchínhdựatrênsơđồcơbảnấymàôngĐuy-rinhgiảithíchsựbấtcông,bạolực,áchnôdịch,nóitómlạilàtoànbộlịchsửđánglênántừtrướctớinay.Trongkhiđó,ngayRouseau,trongtácphẩmnóitrên,bằnghaingườivàcũngbằngphépđịnhđề,cũngđãchứngminhđiềungượclại,cụthểlàtronghaingườithìAkhôngthểnôdịchBbằngbạo lựcđượcmàchỉbằngcáchđặtB lâmvàomộttình trạngkhông thểkhôngcầnđếnA ;điềunày,đối vớiôngĐuy-rinh,quảthậtlàmộtquanniệmquáduyvậtchủnghĩa.Vậychúngtahãyxemxétvấnđềnày theocáchhơikhácmộtchút.Haingườibịđắmtàurơivàomộthònđảokhôngcóngườiởvàhợpthànhmộtxãhội. ý chí của hai người này, vềmặt hình thức, là hoàn toàn bìnhđẳngvàcảhaiđềucôngnhậnnhưvậy.Nhưngvềmặtvậtchấtlạicómộtsựbấtbìnhđẳng lớn.A thìquảquyếtvàcươngnghị,B thìdodự,biếnglườivàmềmyếu;Athìtinhkhôn,Bthìđầnđộn.PhảibaonhiêulâuthìAmớicóthểbắtđượcBphảituântheoýchícủamìnhmộtcáchthuyếtphụcvàsauđólàdothóiquen,nhưngbaogiờcũngdướihìnhthứctựnguyện?Dùchohìnhthứctựnguyệnđượctuânthủ,haybịchàđạp,thìnôdịchđãdiễnratrongsuốtthờitrungcổ,ởĐứcthìtồntạimãichotớisauChiếntranhbamươinăm.ỞPhổ,saunhữngcuộcbại trậnnăm1806và1807,khingườitabãibỏchếđộnông nô và cùng với nó là nghĩa vụ của các ông chúa phong kiếngiàu lòng từbiphảichăm lođến thuộchạcủamình trong lúccùngkhổ,bệnhtật,giànua,thìnôngdânđãđệđơnthỉnhnguyệnlênnhàvua,xinđểhọlạitrongcảnhnôdịch,vìkhôngthếthìlấyaigiúpđỡtronglúccùngkhốn?Dođócáisơđồhaingườilà"cóthểứngdụng"chosựbấtbìnhđẳngvàsựtươngtrợ;vàvìchúngtabuộcphảithừa

nhậnhaingườiấy-vìsựcáihoạbịdiệtvong-lànhữngchủgiađình,chonênchếđộnôdịchtậpquyềncũngđãđượcdựkiếnngaytừđầutrongsơđồấyrồi.

Nhưng chúng ta hãy tạm gác chuyện đó lại. Cứ cho rằngphươngphápđịnhđềcủaôngĐuy-rinhđãthuyếtphụcđượcchúngtavàchúngtahếtsứchânhoanvềcáiquyềnbìnhđẳnghoàntoàngiữahaiýchí,vềcái"chủquyềncủaconngườinóichung",về"chủquyềncủacánhân",-nhữngngườikhổnglồthậtsựtuyệtvờiấycủangônngữ,sovớichúngthì"Ngườiduynhất"củaStirnervớisởhữucủanócũngchỉlàmộtchúlùncẩuthảmặcdầulàchúnàycũngđãgópcáiphầnnhỏmọncủamìnhvàotrongnhữngcáiđó.Nhưvậylàtấtcảchúngtagiờđâyđềuhoàntoànbìnhđẳngvàđộclập.Tấtcảư?Không,vẫnkhôngphảilàtấtcảđâu.

Cũngcó"nhữngsự lệ thuộccó thể thừanhậnđược",nhưngnhữngsựlệthuộcnàyđượcgiảithích"bởinhữngnguyênnhânmàngườitakhôngnêntìmtrongsựhoạtđộngcủahaiýchívớitưcáchlànhư thế,màphải tìmở trongmột lĩnhvực thứbanàođó,vídụ,nhưkhi tađangnóiđếncáctrẻemchẳnghạn,ởtrongnănglựctựquyếtchưađầyđủcủachúng".

Thậtvậy!khôngnênđitìmnguyênnhâncủasựlệthuộctronghoạtđộngcủahaiýchívớitưcáchlànhữngýchínhưthế!Dĩnhiênlàkhôngphảiởtronghoạtđộngđó,bởivìhoạtđộngcủamộtýchíđãbịngăncảnrồi!Nhưngcầnphảiđitìmnhữngnguyênnhânấytrongmột lĩnhvựcthứbakia!Nhưnglĩnhvựcthứbanàylàgì?Làtínhquyđịnhcụthểcủaýthứcbịápbứcvớitưcáchlàýchíchưađầyđủ!Nhàtriếthọchiệnthựccủachúngtađãthoátlykhỏihiệnthựcđếnmứclàsovớimộttừtrườngtượngvàrỗngtuếchlà"ýchí"thìcáinộidunghiệnthưc,tínhquyđịnhđặcbiệtcủaýchíấy,làmột"lĩnhvựcthứ ba" đối với ông ta.Dù sao chúng ta cũng buộc phải xác nhậnrằngquyềnbìnhđẳngbaohàmmộtngoại tệ.Quyềnbìnhđẳngnàykhông cógiá trị đối vớimột ý chímắcphảimột năng lực tựquyếtchưađầyđủ.Bướclùisố1.

Chúngtahãyđọctiếp:"Nơi nào mà con vật và con người kết hợp vào trong một

người thì nhân danhmột người thứ hai, hoàn toàn có tính người,ngườitacóthểđặtvấnđề:Phươngthứchànhđộngcủangườikialiệucóphảigiốngnhưphươngthứchànhđộngkhicóthểnói làchỉcónhữngconngườicótínhngườiđốivớinhaukhông...Vìvậy,giảthiếtcủachúngtôivềhaingườikhôngngangnhauvềmặtđạođức,trongđómộtngườilạicóthútínhthựcsựtheomộtýnghĩanàođó,làhìnhthứccơbảnđiểnhìnhđốivớitấtcảnhữngmốiquanhệcóthể

xuấthiện,phùhợpvớisựphânbiệtấy,trongcáctậpđoànngườivàgiữacáctậpđoànấyvớinhau".

Vàbâygiờthìxinbạnđọccứtựđọcđoạnvănphỉbángthảmhạitiếptheonhữnglờilẽquanhcolúngtúngtrênđây,trongđóôngĐuy-rinh loay hoay nhưmột linhmục dòngGia-tô để xác địnhmộtcáchngụybiện rằngconngười có tínhngười có thểchống lại conngườicóthútínhđếnmứcnào,conngườicótínhngườiấycóthểsửdụngsựnghingờ,mưuchướcchiếntranh,nhữngthủđoạnnghiêmkhắc,thậmchícảthủđoạnkhủngbốhoặclừabịpđếnmứcnàođểchốnglạiconngườithútínhmàvẫnkhôngviphạmmộtchútnàođếnđạođứcbấtbiếncả.

Nhưvậylàkhihaingười"khôngngangnhauvềmặtđạođức"thì sự bình đẳng không còn nữa. Nhưng trong trường hợp có thìkhông đáng công với hai người hoàn toàn bình đẳng với nhau lêndiễnđàinữa,bởivìkhôngcóhaingườinàomà lạihoàn toànbìnhđẳngvớinhauvềmặtđạođứccả.Nhưng-ngườitanóivớichúngta-sựbấtbìnhđẳnglàởchỗmộtngườicótínhngười,cònngườikiathì lạimangmộtphần thú tính.Nhưngbản thâncái sựkiện là conngườixuất thân từ loài thúvật, cũngđãquyếtđịnhviệcconngườikhôngbaogiờhoàntoànthoátlykhỏinhữngđặctínhvốncócủathúvật,thànhthửbaogiờcũngchỉcóthểnóiđếnviệcnhữngđặctínhấycónhiềuhayít,đếnsựchênhlệchvềmứcđộthútínhvàtínhngườimàthôi.Sựphânchialoàingườiralàmhainhómtáchbiệtnhaumộtcáchrõràng,ngườicótínhngườivàngườithútính,ngườithiệnvàngườiác,cừuvàdê,thìngoàitriếthọchiệnthựcra,chỉthấycótrongĐạocơđốclàđạocũngcómộtcáchhoàntoàntriệtđểvịthẩmphántốicaocủanóởthiêngiớiđểtạorasựphânbiệtđó.Còntrongtriếthọchiệnthựcthìaisẽlàngườithẩmphántốicao?Tìnhhìnhchắcphải diễn ra giống như trong thực tiễn của Đạo cơ đốc, nghĩa lànhững con chiên ngoanđạo tựmìnhđảmnhận - và khôngphải làkhông có kết quả - vai trò của người thẩmphán tối cao để xét xửđồngloạicủamình,nhữngcondêvôđạo.Vềmặtnày,giáopháicácnhà triết họchiện thực,nếunhưnaymaigiáophái đóđược thànhlập,chắcchắnsẽchẳngthuakémgìnhữngconchiênhiềnlànhkia.Vả lại điều đó cũng không quan trọng đối với chúng ta ; điềumàchúngtaquantâmlàlờithúnhậnrằngdosựbấtbìnhđẳngvềmặtđạođứcgiữangườivớingườimàsựbìnhđẳnglạitrởthànhconsốkhông.Bướclùisố2.

Chúngtalạiđọctiếp:"Nếu người này hành động theo chân lý và khoa học, còn

ngườikialạihànhđộngtheomêtínhaythànhkiếnnàođóthì...theo

lệ thườngphảixảyranhữngsựvachạmvớinhau..ởmột trìnhđộnhấtđịnhcủasựbấtlực,sựthôbạohaycónhữngthóiđộcácthìtấtphảixảyrasựxungđột...Bạolựclàbiệnphápcựcđoankhôngchỉđốivớitrẻemvànhữngngườiđiên.Tínhchấtcủacảmộtloạtnhữngtậpđoàntựnhiênvàcủacảmộtloạtnhữnggiaicấpvănminhcóthểbiếnviệcbắtýchíthùđịch-dobiếnchất-củahọphảikhuấtphục,thànhmộtsựtấtyếukhôngtránhkhỏinhằmđưaýchíđótrởvềvớinhữngmốiquanhệxãhội.Vàcả trong trườnghợpnàynữa,ýchícủakẻkhácđượccoi làcóquyềnngangnhau ;nhưngdosựbiếnchấtcủahànhđộngcóhạivàthùđịchcủanónênnógâyrasựcầnthiếtphảicânbằng,vànếunhưphảichịusựcưỡngbứcbằngbạolực, thì đó là nó chỉ gánh chịu sự tác động trở lại của hành độngkhôngcôngbằngcủabảnthânnómàthôi".

Nhưvậylàkhôngnhữngsựbấtbìnhđẳngvềđạođứcmàcảsựbấtbìnhđẳngvềtinhthầncũngđủđểgạtbỏsự"bìnhđẳnghoàntoàn"giữahaiýchívàđểxâydựngmộtđạođứctheođócóthểbiệnhộchotấtcảnhữnghànhđộngbỉổicủanhữngquốcgiavănminhăncướpđốivớicácdântộclạchậu,chođếncảnhữnghànhđộngbạongượccủangườiNgaởTuốc-ke-xtannữa.Mùahè1873,khitướngCau-phơ-mantấncôngbộlạiI-ô-mútngườiTa-ta,đốtlềutrạicủahọvàralệnhchémchếtvợconhọđúng"theotậpquántốtđẹpcủamiềnCáp-ca-dơ"nhưmệnhlệnhđãviết,thìhắncũngkhẳngđịnhrằngviệcbắtýchíthùđịch-dobiếnchất-củangườiI-ô-mútphảikhuấtphục,đểđưaýchíđótrởvềvớinhữngmốiquanhệxãhội,đãtrởthànhmột sự tất yếu không tránh khỏi, rằng những thủ đoạnmà hắn đãdùnglànhữngthủđoạnhợplýnhất;rằngaimuốnmộtmụcđíchthìngườiấycũngphảimuốnnhữngthủđoạnđểthựchiệnnó.DuychỉcóđiềulàhắnkhôngtànácđếnmứccònchếgiễunhữngngườiI-ô-mútvànóirằngtànsáthọlàđểthựchiệnsựcânbằngvàchínhbằngviệcđómàhắnthừanhậnýchícủahọlàcóquyềnngangnhau.Vàcũngvẫntrongcuộcxungđộtnày,chínhnhữngkẻđượcChúachọn,nhữngkẻdườngnhưlàhànhđộngtheochânlývàkhoahọc,-dođó,xétchođếncùnglànhữngnhàtriếthọchiệnthực-mớilànhữngkẻcósứmệnhđịnhđoạtcáigìlàmêtín,thànhkiến,thôbạo,nhữngthóiđộcácvàolúcnàothìbạolựcvàsựbắtphảikhuấtphụclàtấtyếuđểthực hiện sự cân bằng. Như vậy, giờ đây sự bình đẳng lại biếnthành...sựcânbằngbằngbạo lực,vàýchí thứhaiđượcýchí thứnhấtthừanhậnlàbìnhđẳngbằngcáchbắtnóphảikhuấtphục.Bướclùisố3,bướclùinàyởđâylàchuyểnthànhmộtsựchạychốnnhụcnhã.

Nhân tiện xin nói thêm : Câu nói cho rằng ý chí của người

khácđượcthừanhậnlàbìnhđẳngchínhlàthôngquasựcânbằngbằng bạo lực, chỉ là một sự xuyên tạc học thuyết của Hegel, họcthuyếtchorằnghìnhphạtlàquyềncủatộinhân:

"Coihìnhphạtđãbaohàmquyềncủabảnthântộinhânlàtôntrọngtộinhânnhưmộtsinhvậtcólýtính"("Triếthọcphápquyền"Đchương100,chúthích).

Chúng tacó thểdừng lạiởđây.KhôngcầnphảiphícôngđitheoôngĐuy-rinhxahơnnữađểxemôngtapháhuỷtừngmảnhcáithuyếtbìnhđẳngdoôngtadựnglênbằngphươngphápđịnhđềvàcáichủquyềnconngườinóichungcủaôngtav.v...;đểxemôngtatạoraxãhộichỉvớihaiconngười,nhưnglạicầnđếnmộtngườithứbađể tạoranhànướcnhưthếnào,bởivì -nóimộtcách tómtắt -nếukhôngcóngườithứbanàythìkhôngthểcómộtnghịquyếtnàotheođasố,vàkhôngcómộtnghịquyếtnhưthế,tứclàkhôngcóviệcđasốthốngtrịthiểusố,thìcũngkhôngthểcómộtNhànướcnàocả;vàđểcoiôngtasauđódầndầnđivàomộtluồnglạchyêntĩnhhơnnhưthếnàođểlậpnêncáiNhànướcxãhộitươnglaicủaôngta,ởđóchúngtasẽcóngàyđượcvinhdựtớithămông.Chúngtađãthấymộtcáchđầyđủ rằngsựbìnhđẳnghoàn toàngiữaaiýchíchỉcóchừngnàomàhaiýchíấykhôngmongmuốngìcả;rằngmộtkhihaiýchíđókhôngcònlànhữngýchícủaconngườivớitưcáchlànhưvậynữa,màbiếnthànhnhữngýchícánhânhiệnthực,thànhýchícủahaiconngườihiệnthựcthìsựbìnhđẳngcũngkhôngcònnữa;rằngmộtbênlàtuổithơấu,sựđiênrồ,cáigọilàthútính,cáigọilàmêtín,cáigáncholàthànhkiến,cáigiảđịnhlàbấtlực,vàbênkialànhântínhtưởngtượng,làsựhiểubiếtchânlývàvềkhoahọc,-tómlạilàmọisựkhácnhauvềchấtgiữahaiýchívàgiữahaitrítuệcùngđitheonhữngýchíđó,đềubiệnhộchomộtsựbấtbìnhđẳngcóthểđitớisựbắtphảikhuấtphục;saukhiôngĐuy-rinhpháhuỷmộtcáchcănbản,đếntậngốcnhưthếcáilâuđàibìnhđẳngcủachínhôngtathìchúngtacònđòihỏiôngtacáigìhơnnữa?

NhưngnếunhưchúngtađãthanhtoánđượccáchlýgiảinôngcạnvànguxuẩncủaôngĐuy-rinhvềquanniệmbìnhđẳng,thìđiềuđókhôngcónghĩalàchúngtađãthanhtoánxongđượcbảnthâncáiquanniệmấy,cáiquanniệmđãđặcbiệtnhờRouseaumàcóđượcmộtvaitròlýluận,còntrongvàsaucuộcĐạicáchmạngthìcóđượcmộtvai trò thực tiễnvàchính trị vàchođếnngàynayvẫncòngiữmộtvaitròcổđộngquantrọngtrongphongtràoxãhộichủnghĩacủahầuhếtcácnước.Việcxáclậpnộidungkhoahọccủaquanniệmấycũngsẽquyếtđịnhgiá trịcủanóđốivớicông táccổđộngcủagiaicấpvôsản.

Cáiquanniệmchorằngtấtcảmọingười,với tưcách làconngười,đềucómộtcáigìchung,rằngtrongphạmvicáichungđómọingười cũng đều bình đẳng, dĩ nhiên là một quan niệm rất cũ rồi.Nhữngyêusáchhiệnđạivềbìnhđẳnglạihoàntoànkhácvớiquanniệmđó;nóichođúngrayêusáchđóđòihỏiphải từcái thuộctínhchung làconngười, từsựbìnhđẳngcủamọingườivới tưcách làconngười,rútracáiquyềncómộtgiátrịngangnhauvềchínhtrịvàxãhộichotấtcảmọingười,hayítralàchomọicôngdântrongmộtnước,haychomọithànhviêntrongmộtxãhội.Muốntừquanniệmban đầu ấy về sự bình đẳng tương đối, rút ra cái kết luận vềmộtquyềnbằngđẳngtrongmộtnướcvàtrongmộtxãhội,muốnchokếtluậnđó thậmchí có thể xuất hiệnnhư làmột cái gì tựnhiên, hiểnnhiên, thì phải trải qua hàngmấy nghìn năm, và trên thực tếmấynghìn năm đã trôi qua. Trong những cộng đồng xưa nhất, nhữngcộngđồngnguyênthuỷ,nhiềulắmcũngchỉcóthểnóivềquyềnbìnhđẳnggiữanhữngthànhviêncủacộngđồng;lẽdĩnhiênphụnữ,nôlệ, người ngoại lai đều không có quyền đó. Ở Hy-Lạp và Rô-ma,nhữngsựbấtbìnhđẳnggiữangườivàngườicómộtýnghĩaquantrọngnhiềuhơnbấtcứmộtsựbìnhđẳngnào.NgườithờicổsẽcoilàđiênrồcáiýkiếnchorằngngườiHy-lạpvàngườidãman,ngườitựdovànôlệ,côngdânvàdânbịbảohộ,côngdânRô-mavàthầndânRô-ma(hiểutheonghĩarộng)đềucóthểđòihỏimộtgiátrịchínhtrịngangnhau.DướiĐếquốcRô-ma,tấtcảnhữngsựphânbiệtấyđềudầndầnmấtđi,trừsựphânbiệtgiữangườitựdovànôlệ;dođómànảysinh-ítnhấtlàtrongnhữngngườitưdo-sựbìnhđẳnggiữacáctưnhân,trêncơsởsựbìnhđẳngnàyphápluậtRô-mađãpháttriển,đâylàmộthìnhthứcphápluậtđượcxâydựnghoànbịnhấttrongsốpháp luật dựa trên cơ sở sở hữu tư nhânmà chúng ta biết được.Nhưngchừngnàosựđốilậpgiữangườitựdovànôlệvẫncòntồntạithìvẫnchưacóthểđếnnhữngkếtluậnpháplýtoátratừsựbìnhđẳngcủaconngườinóichungđược;gầnđây,chúngtavẫncònthấyđiềuđómộtlầnnữatrongcácbangchiếmhữunôlệởLiênbangBắcMỹ.

Đạocơđốcchỉbiếtcómộtsựbìnhđẳnggiữatấtcảmọingườivớinhau,sựbìnhđẳngvề tội tổ tông,mộtsựbìnhđẳnghoàn toànphùhợpvới tínhchấtcủanó là tôngiáocủanhữngngườinô lệvànhữngngườibịápbức.Bêncạnhsựbìnhđẳngấy,nhiềulắmthìĐạocơ đốc cũng chỉ thừa nhận sự bình đẳng giữa những người đượcChúachọn,nhưngsựbìnhđẳngnàychỉđượcngườinhấnmạnhlúcđầumàthôi.Nhữngdấuvếtvềcônghữutàisảnmàngườitacũngthấytronggiaiđoạnđầucủatôngiáomới,nóichođúngra,làdosự

đoànkếtgiữanhữngkẻbịngượcđãi,hơn làdonhữngquanniệmbìnhđẳngthậtsự.Chẳngbaolâu,việcxáclậpsựđốilậpgiữagiáosĩvàngườithếtụccũngchấmdứtluôncảsựbìnhđẳngcònphôithaiđócủaĐạocơđốc.-ViệcngườiGiéc-manhtrànvàoTâyâuđãloạibỏtrongnhiềuthếkỷtấtcảmọiquanniệmvềbìnhđẳng,bằngcáchdầndầnxâydựnglênmộthệthốngcấpbậcvềmặtxãhộivàchínhtrịphứctạpchưabaogiờthấycó;nhưngđồngthờinócũnglôicuốnTâyâuvàTrungâuvàotrongsựvậnđộngcủalịchsử,lầnđầutiêntạoramộtkhuvựcvănminhrắnchắc,vàtrongkhuvựcnàylầnđầutiênđãtạoramộthệthốngnhữngquốcgiachủyếucótínhchấtdântộc, ảnh hưởng lẫn nhau và uy hiếp lẫn nhau. Như vậy là nó đãchuẩnbịcáicơsởmàchỉtrênđó,vềsaunày,ngườitamớicóthểnóiđếnsựbìnhđẳngcủaconngườivàquyềncủaconngười.

Ngoàira,thờikỳtrungcổphongkiếnđãpháttriểntronglòngcácgiaicấpcósứmệnh- trongsựphát triểnsaunàycủanó - trởthànhkẻđạibiểuchoyêusáchbìnhđẳnghiệnđại:giaicấptưsản.Thoạtđầu,bảnthânlàmộtđẳngcấpphongkiến,giaicấptưsảnđãđẩynềncôngnghiệpchủyếulàcótínhchấtthủcôngnghiệpvàsựtraođổisảnphẩmtronglòngxãhộiphongkiến,lênmộttrìnhđộpháttriểntươngđốicao,khimàvàocuốithếkỷXV,nhữngphátkiếnlớnvề hàng hảimở ra cho nómột trường hoạt độngmới và rộng lớnhơn.ThươngnghiệpvớicácnướcởngoàiChâuâu,-chotớilúcđómớichỉđượctiếnhànhgiữaÝvàvùngCậnđông,-naymởrộngratớiChâuMỹvàtớiấnĐộvàchẳngbaolâuthìvềtầmquantrọngnóđãvượtquásựtraođổitrongnộibộmỗinướcriêngrẽ.VàngvàbạccủaChâuMỹtrànngậpchâuÂuvàthâmnhậpnhưmộtnhântốlàmtanrãvàotấtcảcáclỗhỏng,cáckẽnứt,cáclỗchânlôngcủaxãhộiphongkiến.Ngànhsảnxuấtthủcôngkhôngcònthoảmãnlượngcầungày càng tăng được nữa ; trong các ngành công nghiệp chủ đạocủanhữngnướctiêntiếnnhất,ngànhsảnxuất thủcôngđượcthaythếbằngcôngtrườngthủcông.

Nhưngbướcngoặtmạnhmẽđótrongnhữngđiềukiệnkinhtếcủađờisốngxãhộihoàntoànkhôngcókèmtheongaylậptứcmộtsựthayđổitươngđươngtrongkếtcấuchínhtrịcủaxãhội.ChếđộNhànướcvẫn làphongkiến,cònxãhội thìngàycàngtrởthànhtưsản.Thươngnghiệpđại quymô, dođó, đặcbiệt là thươngnghiệpquốctế-vàthươngnghiệpthếgiớithìlạicàngnhưthế-đòihỏiphảicónhữngngườisởhữutựdovềhànghoá,khôngbịhạnchếtrongnhữnghoạtđộngcủamình,cóquyềnbìnhđẳngvớinhauvớitưcáchlàngườinhưvậy,traođổivớinhautrêncơsởmộtquyềnbìnhđẳngđốivớitấtcảbọnhọ,ítnhấtlàtrongphạmvitừngđịaphươngriêng

rẽ.Bướcchuyểntừcôngnghiệpsangthủcôngsangcôngtrườngthủcôngđòihỏiphảicómộtsốcôngnhântựdo-mộtmặtlàtựdođốivới những ràng buộc của phường hội, mặt khác là tự do đối vớinhững tư liệuđể tựmìnhsửdụngsức laođộngcủamình, - tức lànhữngngườicóthểkýgiaokèovớichủxưởngđểchothuêsứclaođộngcủamình,dođólànhữngngườiđứngđốidiệnmộtcáchbìnhđẳng với chủ xưởng với tư cách làmột bên ký giao kèo. Và cuốicùng,sựbìnhđẳngvàgiá trịngangnhaucủa tấtmọi laođộngcủaconngười -bởivìvà trongchừngmựcchúng ta laođộngcủaconngườinóichung -cóđượcbiểuhiệnkhông tựgiácnhưnghếtsứcmạnhmẽcủanótrongquyluậtgiátrịcủanềnkinhtếtưsảnhiệnđại,theoquyluậtnàythìgiátrịcủamộthànghoáphảiđượcđobằngsốlượng laođộng xãhội cần thiết chứađựng tronghànghoáđó[1]. -Nhưngởchỗnàomànhữngquanhệkinhtếđòihỏiphảicósựtựdovàbìnhđẳngthìởđócứmỗibướcchếđộchínhtrị lạidùngnhữngxiềngxíchcủaphườnghộivànhữngđặcquyềnriêngđểchống lại.Đặcquyềnđịaphương, thuếquancóphânbiệt, luật lệđặcbiệtđủcác loại, không những đánh vào thương nghiệp của người nướcngoàivàngườidân thuộcđịa,màthườngthườngcònđánhvàocảthươngnghiệpcủacảmộtloạtnhữngloạingườitrongnước;bấtcứởđâuvàbấtcứlúcnào,nhữngđặcquyềncủaphườnghộicũngđềuchặnđườngpháttriểncủacôngtrườngthủcông.Khôngđâucóconđườngtựdo,khôngđâucónhữngcơhộibìnhđẳngchonhữngnhàtưsảncạnh tranh, -màchínhsựbìnhđẳngấy lại làyêusáchđầutiênvàcàngngàycàngbứcthiết.

Một khi sự tiến bộ kinh tế của xã hội đưa vào chương trìnhnghịsựcáiyêucầugiải thoátkhỏinhữngxiềngxíchphongkiếnvàxáclậpsựbìnhđẳngvềquyềnbằngcáchxoábỏnhữngsựbấtbìnhđẳngphongkiến, - thìyêucầuđóchẳngbao lâunhấtđịnhphảicónhữngquymôrộnglớnhơn.Mặcdầunóđãđượcđềravìlợiíchcủacông nghiệp và của thương nghiệp, nhưng cũng cần phải đòi hỏinhữngsựbìnhđẳngnhưvậychocảquảngđạiquầnchúngnôngdânlànhữngngười,ởtấtcảmọimứcđộcủasựnôdịch,kểtừtìnhtrạngnôngnôhoàntoàn,đềuphảicungcấpkhôngmộtphầnlớnthờigianlaođộngcủahọchotênchúađấtphongkiếngiàulòngtừbicủahọ,ngoàiracònphảinộpchohắncũngnhưchoNhànướcvôsốnhữngđảmphụkhácnữa.Mặtkhác,ngườitacũngkhôngthểkhôngđòihỏiviệcxoábỏnhữngđặcquyềnphòngkiến,xoábỏquyềnđượcmiễnthuế của bọn quý tộc, xoá bỏ những đặc quyền chính trị của cácđẳng cấp khácnhau.Và vì người ta không còn sống trongmột đếquốc thếgiớinhưĐếquốcRô-ma trướckianữa,mà trongmộthệ

thốngnhữngquốcgiađộclập,quanhệvớinhautrênmộtcơsởbìnhđẳngvàởvàomộttrìnhđộpháttriểntưsảnxấpxỉngangnhau,chonên lẽ dĩ nhiên là yêu sách vềbìnhđẳngphảimangmột tính chấtchung,vượtrangoàiranhgiớicủamộtquốcgiariêngbiệt, làtựdovà bình đẳng phải được tuyên bố là những quyền của con người.Đồngthờisựviệcsauđâycũngnói lêncáitínhchấtđặcthùtưsảncủanhữngquyềncủaconngườiấy:hiếnphápcủanướcMỹ,hiếnpháp đầu tiên thừa nhận quyền của con người, đồng thời cũng lạichuẩnyluôncảchếđộnôlệcủangườidamàuđangtồntạiởnướcMỹ:đặcquyềngiaicấpbịcấmchỉ,đặcquyềnchủngtộcđượcthầnthánhhoá.

Trongkhiđómọingườiđềubiếtrằngkểtừlúcgiaicấptưsảnnởratừtầnglớpthịdânthờiphongkiến,khinóchuyểntừmộtđẳngcấp trungcổ thànhmộtgiaicấphiệnđại, thìnó luôn luônvàkhôngsao tránh khỏi có giai cấp vô sản đi kèm theo nhưmột cái bóng.Nhữngyêusáchbìnhđẳng tưsảncũngvậy,chúngcũngcónhữngyêusáchbìnhđẳngvôsảnđikèmtheo.Ngaytừlúcyêusáchtưsảnđòihuỷbỏnhữngđặcquyềngiaicấpđượcđềrathìyêusáchvôsảnđòihuỷbỏchínhngaycácgiaicấpcũngxuấthiện liềnbêncạnh, -trướchếtdướimộthìnhthứctôngiáo,dựavàoĐạocơđốcnguyênthủy,sauđólàdựatrênchínhngaynhữnghọcthuyếtbìnhđẳngtưsản : quyền bình đẳng không được chỉ có tính chất bề ngoài, chỉđượcápdụngtronglĩnhvựcnhànước,nóphảicótínhchấtthựcsự,nóphải đượcápdụngcả trong lĩnh vựckinh tế và xãhội nữa.VànhấtlàtừkhigiaicấptưsảnPháp-kểtừĐạicáchmạngtrởđi-đãđặtquyềnbìnhđẳngcủacôngdânlênhàngđầu,thìgiaicấpvôsảnPhápđãănmiếngtrảmiếnglạigiaicấptưsảnbằngcáchđòiquyềnbìnhđẳngvềxãhội,kinh tế,bìnhđẳngđã trở thànhmộtkhẩuhiệuchiếnđấu,đặcbiệtlàcủagiaicấpvôsảnPháp.

Nhưvậy làở cửamiệng củagiai cấp vô sản yêu sáchbìnhđẳngcóhainghĩa.Hoặcgiả-đặcbiệtlàởgiaiđoạnđầutiên,thídụnhưtrongcuộcChiến tranhnôngdân, -nó làsựphảnứng tựphátchống lại những sự bất bình đẳng xã hội quá rõ rệt, chống lại sựtươngphảngiữakẻgiàuvàngườinghèo,giữachủvànôlệ,giữakẻchèchénlubùvàngườiđangđói;vớitưcáchlànhưvậythìnóchỉlàbiểuhiệnđơnthuầncủabảnnăngcáchmạng,vàchínhlàởchỗđó-vàchỉởchỗđó-nómớilàchínhđáng.Hoặcgiảnóphátsinhtừsựphảnứngchốnglạiyêusáchbìnhđẳngtưsản,từyêusáchnàynórútranhữngyêusáchítnhiềuđúngđắnvàđixahơnnữa;khiđónó được dùng làm một phương tiện cổ động, sử dụng những lờikhẳngđịnhcủabảnthâncácnhàtưbảnđểđộngviêncôngnhânnổi

dậychốnglạicácnhàtưbản,vàtrongtrườnghợpnày,sốphậncủanógắn liềnkhông thể táchrờivớisốphậncủachínhngaysựbìnhđẳng tư sản. Trong cả hai trường hợp, nội dung thực sự của yêusáchbìnhđẳngvôsảnlàyêucầuxoábỏcácgiaicấp.Mọiyêusáchbìnhđẳngvượtrangoàiphạmviđó,nhấtđịnhsẽdẫntớimộtđiềuvôlý.Chúng tađãđưa ranhiềuvídụvềđiềuấy,vàchúng tasẽcònthấy khá nhiều ví dụ như vậy nữa khi chúng ta nói đến những ảotưởngcủaôngĐuy-rinhvềtươnglai.

Nhưvậy,quanniệmvềbìnhđẳng,dướihìnhthứctưsảncũngnhưdướihình thứcvôsản,bản thân làmộtsảnphẩm lịchsử,màmuốnhìnhthànhthìcầnphảicónhữngđiềukiện lịchsửnhấtđịnh,bảnthânnhữngđiềukiệnnàylạigiảđịnhphảicómộtlịchsửlâudàitrước đó. Cho nên quan niệm về bình đẳng là cái gì cũng được,nhữngquyếtđịnhkhôngphải làmộtchân lývĩnhcửu.Vànếunhưngàynay, theonghĩanàyhaynghĩakhác,nó trở thànhmộtđiềudĩnhiênđốivớiquảngđạicôngchúng,nếunó,nhưMácđãnói,"đãcó

đượctínhchấtvữngchắccủamộtthiênkiếncủanhândân"[32]

thìnókhôngphảilàkếtquảcủatínhchânlýcótínhchấtđịnhđềcủanó,màlàkếtquảcủaviệcnhữngtưtưởngcủathếkỷXVIIIđượctruyềnbá rộngkhắpvàvẫncòngiữ ýnghĩa củachúngchođến tậnngàynay.Vậy,nếuôngĐuy-rinhcóthểđểthẳngchohainhânvậtnổitiếngcủaông tahoạt động trên cơsởbìnhđẳng, thì đó là vì điềuấy làhoàntoàntựnhiênxéttheothiênkiếncủanhândân.Vàthậtvậy,ôngĐuy-rinh gọi triết học củamình là triết học tự nhiên, vì nó chỉ xuấtphát từnhữngquanniệmcóvẻhoàn toàn tựnhiênđốivớiông ta.Nhưngtạisaonhữngquanniệmấylạicóvẻtựnhiênđốivớiôngta,đólàcâuhỏimàđươngnhiênôngtakhôngđặtra.

XI.Đạođứcvàphápquyềntựdovàtấtyếu

"Đốivớilĩnhvựcchínhtrịvàpháplý,thìnhữngnguyêntắcđềratronggiáotrìnhnàydựatrênmộtsựnghiêncứuchuyênmônhếtsứcsâusắc.Vìvậy...cầnxuấtpháttừchỗlà...ởđây,đangnóiđếnsự trìnhbàymộtcáchnhấtquánnhữngkếtquảđã thuđược tronglĩnhvựcluậthọcvàkhoahọcquảnlýquốcgia.Ngànhchuyênmônlúcbanđầucủatôilàluậthọcvàkhôngnhữngtôiđãdànhvàođóbanămnhưthườnglệđểchuẩnbịvề lý luậnởđạihọc,màtrongthờigianbanămthựctậpxửảnsauđó,tôivẫntiếptụcnghiêncứu,đặcbiệt làđểđisâuvàonộidungkhoahọccủamônấy...Chonênsựphêpháncủatôiđốivớicácquanhệtưphápvàđốivớinhữngthiếusóttươngứngvềpháplýchắnchắnlàkhôngthểtiếnhànhvớimộtsựvữngtinnhưnhau,nếukhôngcóýthứclàđãhiểubiếtđượctấtcảnhữngmặtyếucũngnhưnhữngmặtmạnhcủamônhọcấy".

Mộtngườicócơsởđểnóivềmìnhnhưvậychắcphảilàmchomọingườitínnhiệmtrước,đặcbiệtlànếusosánhvới

"ôngMác,ngườiđãcólúcnghiêncứumộtcáchchểnhmảngmônluậthọc,nhưôngtađãthúnhận".

Vìvậy,chúngtakhôngkhỏingạcnhiênkhithấysựphêpháncácquanhệtưphápmộtcáchvữngtinnhưvậylạichỉgiớihạntrongviệckểvớichúngtarằng.

"Tínhchấtkhoahọccủangànhluậthọc...chưatiếnxađượcmấy", rằngdân luật nhânđịnh là bất công vì nó thừanhận tài sảndựatrênbạolực,rằng"cơsởtựnhiên"củahìnhluậtlàsựbáothù,-

Mộtsựkhẳngđịnhtrongđócáimớichỉlàởsựtráhìnhthầnbíthành"cơsởtựnhiên".Nhữngthànhquảcủakhoahọcquảnlýquốcgiachỉgiớihạnởnhữngquanhệqualạigiữabangườimàchúngtađã biết, trong đómột người xưa nay vẫn dùng bạo lực đối với haingườikia,đồngthờiôngĐuy-rinhcũngnghiêncứuhếtsứcnghiêmtúcxemngườiđầutiênđãsửdụngbạo lựcvàsựnôdịch làngườithứhaihayngườithứba.

Tuy vậy, chúng ta hãy theo dõi thêm những sự nghiên cứuchuyênmônhếtsứcsâusắcvàtínhkhoahọcsâuhơnnhờbanămthựctậpxửáncủanhàluậthọcvữngtincủachúngta.

VềLassalle,ôngĐuy-rinhkểvớichúngtarằng.Lassalleđãbịtruytố"vìkíchthíchmưutoanđánhcắpmộtcái

tráp",nhưng"khônghềbị toàtuyênánphạtvì lúcấycòncóthểápdụngcáigọilàthavìthiếutangchứng...tứclànửathabổng".

Vụ án Lassalle nói ở đây đã được xét xử vàomùa hè năm1848trướctoàánởKoln,nơimàbộhìnhluậtcủaPhápđangđượcápdụng,cũnggiốngnhưởhầukhắpcácnơikháctrongtỉnhRhein.

ChỉđốivớitộinhẹhoặcnặngvềchínhtrịluậtPhổ[33]

mớiđượcápdụngcoinhưmộtngoạilệ,nhưngtớithángtưnăm1848ngoạilệnàycũng lại bị Camphausen xoá bỏ. Pháp luật của Pháp hoàn toànkhông hề biết cái phạm trùmơ hồ trong luật Phổ như "kích thích"người ta phạm trọng tội, đó là chưa nói đến việc "kích thích"mưutoanphạm trọng tội, vàđểcó thểbị trừngphạt thì sựxúigiụcnàyphảidiễnra"bằngquàcáp,hứahẹndoạdẫm,lạmdụngchứcvụhayquyền hành,mưumô xảo quyệt haymánh khoé đáng trị tội"(Code

pénal[34]

,điều60).Việncôngtố-giốngnhưôngĐuy-rinh,-bịchìmngập trongbộ luậtPhổ,đãhoàn toànkhông thấysựkhácbiệt chủyếu giữa điều luật được quy địnhmột cách rõ ràng dứt khoát củaPhápvàsựmơhồkhôngxácđịnhcủaluậtPhổ,đãtruytốLassallemộtcáchcódụngývàđãthấtbạimộtcáchnổibật.CònkhẳngđịnhrằngviệcxétxửtộihìnhcủaPhápcóbiếtđếnphạmtrùcủaluậtPhổ- tha vì thiếu tang chứng, tức là nửa tha bổng, - thì chỉ cómột kẻhoàntoànkhôngbiếtgìvềluậtpháphiệnđạicủaPhápmớidámlàm;trongviệcxétxửtộihình,luậtpháphiệnđạicủaPhápchỉbiếtcókếttộihaythabổng,chứkhônghềcóbiệnphápnửavời.

Nhưvậy,chúngtaphảinóirằngnếunhưôngĐuy-rinhmộtlần

nàođócóđượcbộCodeNapoléon[35]

ởtrongtaythìchắcôngtađãkhôngthểápdụngmộtcáchvữngtinnhưvậy"lốiviếtsửcaonhã"đóvào trường hợp Lassalle. Do đó chúng ta bắt buộc phải xác nhậnrằngôngĐuy-rinhhoàn toàn khôngbiết vềbộ luật tư sảnhiệnđạiđộcnhấtcủaPháp,mộtbộ luậtdựavàonhững thànhquảấysangngônngữcủaluậtpháp,tứclàbộluậthiệnđạicủaPháp.

Ởmộtchỗkhác,khiphêphánchếđộ toàánhội thẩm,phátquyếttheođasố,màngườitaápdụngởkhắplụcđịatheokiểumẫucủaPháp,chúngtađượcdạynhưsau:

"Phải,ngườitathậmchísẽcóthểquenvớicáiýnghĩ-khôngphảilàđãkhôngcótronglịchsửchorằngviệckếtánkhicónhữngýkiếnphảnđối,sẽlàmộtchếđộkhôngthểcóđượctrongmộtxãhộihoànmỹ...Tuyvậy,cái lốisuynghĩnghiêmtúcvàcótínhtưtưởngsâusắcnày,nhưchúngtađãchỉraởtrên,dườngnhưlàkhôngthíchhợpvớinhữnghình thứccổ truyền,vìnóquá tốtđốivớihình thứcấy".

Một lần nữa, ôngĐuy-rinh lại không biết rằng theo luật phổ

thôngcủaAnh,tứclàtheoluậttậpquánchưathànhvăn,cóhiệulựctừthờixaxưa,dođóítnhấtcũnglàtừthếkỷXIV,thìsựnhấttrícủacácviênthẩmphánlàtuyệtđốicầnthiếtkhôngnhữngtrongcácvụkếtánvềtộihìnhmàngaycảtrongviệcxétxửnhữngvụándânsựnữa.NhưvậylàcáchsuynghĩanghiêmtúcvàcótínhtưtưởngsâusắcmàôngĐuy-rinhcho làquá tốtđốivới thếgiớingàynay, thìởanhnóđãcóhiệulựcluậtphápngaytừthờitrungcổtốitămnhất,vàtừAnh,nóđãđượcđưasangAi-rơ-len,HợpchủngquốcMỹ,tấtcảcácthuộcđịacủaAnh,-hơnnữanhữngsựnghiêncứuchuyênmônhếtsứcsâusắccũngchẳnghềnómột tiếngnàochoôngĐuy-rinhbiếtvềđiềuđócả!NhưvậylàlĩnhvựctácđộngcủasựnhấttríphánquyếtcủacácviênbồithẩmnhữngvôcùngrộnglớnhơnlĩnhvựctácđộngrấtnhỏbécủabộluậtPhổ,mànócònrộnglớnhơntấtcảcáclĩnh vực trong đó các bồi thẩm phán quyết theo đa số, cộng lại.KhôngnhữngôngĐuy-rinhhoàntoànkhôngbiếtđếnluậtphápcậnđạiduynhấtlàluậtphápcủaPháp;ôngtacũngkhôngbiếtgìvềluậtĐứcduynhất,mộtluậtphápđãtiếptụcpháttriểnchođếnngàynaymộtcáchđộclậpđốivớiuyquyềncủaluậtRô-mavàđãlantrànrakhắpnơitrênthếgiới,-luậtphápAnh.Tạisaokhôngbiết?VìlốisuynghĩcủaAnhvềluậtpháp.

"vẫnkhôngđứngvữngđượctrướcnềngiáodụcđãhìnhthànhtrênlãnhthổĐức,theotinhthầncáckháiniệmthuầntuýcủacácnhàluậthọccổđiểnRô-ma".

ÔngĐuy-rinhđãnóinhưthếvàôngtanóitiếp:"sovớikếtcấungữngônđộcđáocủachúngtathìcáithếgiới

nóiriêngAnh,vớimớngữngônhỗntạpấutrĩcủanócónghĩalýgì?".

Nóinhưvậy thì chúng tachỉ có thể trả lờibằngcâuhỏi củaSpinoza: Ignorantianonestargumentum,sựngudốtkhôngphải là

mộtlýdo[36]

.Sau tấtcảnhữngđiềuđóchúng takhông thểđiđếnmộtkết

luậnnàokhácngoàikếtluậtsauđây:nhữngsựnghiêncứuchuyênmônhếtsứcsâusắccủaôngĐuy-rinhlàvùiđầubanămtrongviệc

nghiêncứulýluậtvềCorpusjuris[37]

vàbanămnữatrongviệcthựctiễnnghiêncứuluậtphápcaoquýcủanướcPhổ.ChắcchắnlàđiềuđócũngđãhoàntoànxứngđángvàđầyđủđốivớimộtvịthẩmphánrấtđángtônkínhcủatoàánhuyệnhoặcmộtluậtsưkiểucũcủaPhổ.Nhưng khi người ta bắt tay vào việc viết một khoa triết học phápquyền cho tất cảmọi thế giới vàmọi thời đại thì dù sao, người ta

cũngphảibiếtmộtchútítvềnhữngquanhệphápluậtởnhữngnướcnhưPháp,Anh,Mỹ, lànhữngnướctronglịchsửđãtừngđóngmộtvaitròkháchẳnvớicáigócnhỏbécủanướcĐức,tạiđóluậtphápPhổđangphồnthịnh.Nhưngchúngtahãyxemtiếp.

"Sự trộn lẫnmộtcáchhỗn tạpnhững luậtphápđịaphương,hàng tỉnh,vàhàngbang,giaochéonhaumộtcáchhếtsức tuỳ tiệntheonhiềuhướngkhácnhau,khithìvớitưcáchlàluậttậpquán,khithìvớitưcáchluậtthànhvăn,thườngkhoácchonhữngvấnđềquantrọngnhấtmộthình thức thuần tuýquy tắc, -bộsưu tậpvềnhữngkiểumẫuhỗn loạnvàmâu thuẫnấy, trongđócái riêng thủ tiêucáichung,rồisauđó,khicódịpthìcáichunglại thủtiêucáiriêng,quảthậtlàkhôngthểdùngđểlàmchomộtaiđócóthểcóđược...mộtýthứcpháplýrõràng".

Nhưng tình trạnghỗn loạnnàyngự trịởđâu?Vẫn lại tronglĩnhvựctácđộngcủaluậtphápPhổ,nơimàbêncạnh,bêntrênvàbêndướicáiluậtphápPhổấy,nhữngluậtphápcủatỉnh,nhữngquychếcủađịaphương,-đâyđócòncócảluậtphổthôngvànhữngcáitạpnhạpkhácnữa,-vẫncòncóhiệulựcvớinhữngmứcđộhếtsứckhácnhauvàlàmchotấtcảnhữngnhàluậthọcthựctiễnphảithốtratiếngkêuthấtvọngmàôngĐuy-rinhlắplạiởđâymộtcáchrấtđồngtính.Ông ta chẳng cần phải rời xa nướcPhổ thân yêu của ông tađâu,ôngtachỉcầnđếnthămtỉnhRheinlàcóthểthấyrõrằngởđó,đãbẩychụcnămnay,ngườitakhôngcònnhắcđếntấtcảnhữngcáiđó nữa, - đó là chưa kể nhữngnước vănminh khác tại đó nhữngtrạngtháilỗithờinhưthếđãbịloạibỏtừlâurồi.

Chúngtađọctiếp:"Dướimộthình thứckém rõ rànghơn, tráchnhiệm tựnhiên

củacánhânđượccheđậybằngnhữngquyếtđịnhvàhànhvitậpthểbímậtvàdođókhuyếtdanhcủanhữnghộiđồnghoặccơquanchínhquyền khác, chúng che lấp phần tham dự cá nhân củamỗi thànhviên".

Vàởmộtchỗkhác:"Trongtrạngtháihiệntạicủachúngta,nếucóngườiphảnđối

cái cáchgiấugiếmvà cheđậynhưvậy tráchnhiệmcánhânbằngnhữnghộiđồngthìđiềuđósẽbịcoilàmộtđòihỏiđángngạcnhiênvàcựckỳkhókhăn".

Có lẽ ôngĐuy-rinh sẽ lấy làmngạcnhiênnếungười ta bảochoôngbiết rằng trong lĩnhvựcpháp luậtAnh,mỗi thànhviêncủahộiđồngxétxửphảituyênbốquyếtđịnhcủamìnhmộtcáchriêngrẽvànói rõ lýdocủaquyếtđịnhcủamình trướcphiên toàcôngkhai;rằngnhữnghộiđồnghànhchính,trongchừngmựcchúngkhôngphải

dobầucửmàra,khôngtiếnhànhcôngviệcvàbiểuquyếtcôngkhai,thìchỉlàmộtthểchếchủyêucủaPhổvàkhônghềđượcbiếtđếnởhầuhếtcácnướckhác;rằngdođósựđòihỏicủaôngtacóthểđượccoilàđángngạcnhiênvàcựckỳkhekhắtchỉ....ởnướcPhổmàthôi.

Cũngvậy,nhữnglờithanphiềncủaôngtavềsựcanthiệpcótínhchấtcưỡngbứccủathựctiễntôngiáovàonhữngviệcsinh,giáthú,chếtvàmaitáng-nếuđâylànóivềcácnướcvănminhlớnhơn-cũngchỉápdụngchonướcPhổmàthôi,vàtừkhinướcPhốápdụng

chếđộđăngkýhộ tịch thì điềuđócũngkhôngcònđúngnữa[38]

.ĐiềumàôngĐuy-rinhhyvọngthựchiệnđượcchỉbằngchếđộ"xãhội" tương lai củaông ta thì thậmchíBismarck cũngđãgiải quyếtbằngmộtđạoluậtgiảnđơn.-Tronglờithanphiềnvềviệc"cácnhàluậthọckhôngđượcvũ trangđầyđủđể thihànhnghềnghiệpcủahọ", -một lời thancủaông tađemápdụngchocả "cácviênchứchànhchính"nữa,ngườitacũngchỉnghethấymột lờioánthánđặcthùcủaPhổmàthôi;vàngaycảcáichủnghĩabàiDo-tháiquáđángđếnmứclốbịchmàôngĐuy-rinhluônluôntrưngra,cũnglàmộtđặctínhnếukhôngphải chỉ riêngcủaPhổ thì cũng là củanhữngvùngphíađôngsôngElbe.Cũngnhàtriếthọchiệnthựcấy,nhìntấtcảmọithànhkiếnvàmêtíntừtrênxuốngbằngmộtconmắtkhinhmạn,bảnthânlạichìmsâutrongnhữngýnghĩkỳquặccủacánhânmìnhđếnmứcgọicáithànhkiếncủaquầnchúngđốivớingườiDo-thái,dosựgiảnhângiảnghĩathờitrungcổđểlại,làmộtsự"phánxéttựnhiên"dựa trênnhững "lýdo tựnhiên"và thậmchícònđiđếnchỗkhẳngđịnhmộtcáchsâusắcrằng:

"Chủnghĩaxãhộilàlựclượngduynhấtcóthểchốnglạitrạngthái dân cư có thành phần hỗn hợp lớn gồm ngươì Do-thái ! ThứtiếngĐứctựnhiênbiếtbao!).

Như thế là đủ rồi. Cơ sở của sự huyênh hoang không thểtưởngtượngđượcvềsựuyênbácvềphápluậtấy,giỏilắm,cũngchỉlànhữnghiểubiếtchuyênmônhếtsứctầmthườngcủamộtnhàluậthọckiểucũrấttầmthườngcủaPhổ.LĩnhvựcluậthọcvàkhoahọcquảnlýquốcgiamànhữngthànhtựucủanóđãđượcôngĐuy-rinhtrìnhbàyvớichúngtamộtcáchnhấtquánthì"ănkhớp"vớilĩnhvựctác động của luật pháp Phổ. Ngoài luật pháp Rôma ra là thứ luậtphápmàngàynay,kểcảởAnhnữa,bấtkỳnhàluậthọcnàocũngđềukháquenthuộc, thìnhữnghiểubiếtvềpháp luậtcủaôngĐuy-rinhchỉhoàntoàngiớihạntrongphạmviluậtphápPhổ-mộtbộluậtcủachếđộchuyênchếgiatrưởngkhaisáng,viếtbằngmộtthứtiếngĐứckhiếnngườitatưởngrằngôngĐuy-rinhđãhọcđọcvàviếttheo

cuốnsáchđó,-mộtbộluậtvớinhữngcâuchúthíchdạyđạođứccủanó,với tínhchấtmơhồvàthiếuvữngvàngcủanóvềmặtpháp lý,vớiroivọtdùnglàmthủđoạntratấnvàxửphạtcònhoàntoànthuộcvềthờikỳtiềncáchmạng.CònngoàirathìtấtcảđềulàmaquỷđốivớiôngĐuy-rinh-cảluậtpháptưsảncậnđạicủangườiPháp, lẫnluậtphápcủaAnhvớisựpháttriểnhoàntoànđộcđáocủanóvàsựbảođảmquyềntựdocánhânmàkhắplụcđịachưahềcó.Thứtriếthọc "không thừanhậnmột chân trời nào thuần tuý có tính chất bềngoài,nhưngtrongsựvậnđộngcótínhchấtđảo lộnmạnhmẽcủanó,lạimởratấtcảnhữngđấtvànhữngtrờicủatựnhiênbênngoàivàbêntrong",-thứtriếthọcấycómộtchântrờihiệnthực- làbiêngiớisáutỉnhphíađôngcủanướcPhổcũvàcóthểlàthêmvàimảnhđấtkhácởđóluậtphápcaoquýcủaPhổđangtácđộng,bênkiacáichântrờiđó,thứtriếthọcấykhôngmởrađượcđất,đượctrời,đượctựnhiênbêntrongvàbênngoàinàocả,màchỉmởramộtbứctranhvềsựdốtđặccánmaivềnhữngđiềuxảyraởnhữngnơikháctrênthếgiới.

Người ta không thể bàn về đạo đức và pháp quyền mà lạikhông nói đến vấn đề gọi là tự do ý chí, lương tri của con người,quanhệgiữatấtyếuvàtựdo.Ngaycảtriếthọchiệnthựccũngcókhôngphảichỉmộtcáchgiảiquyếtvấnđề trênđây,màcóđếnhaicách.

"Ngườitacầnphảithaythếnhữnghọcthuyếtsailầmvềtựdobằngnhữngđặctínhcótínhchấtkinhnghiệmcủamốiquanhệtrongđómộtbênlàsựnhậnthứchợplývàbênkialànhữngsựkíchthíchcótínhchấtbảnnăngdườngnhưđượcthốngnhấtlạithànhmộthợplựcnàođó.Nhữngsựthựccơbảncủathứlựchọcđóphảiđượcrútratừsựquansát,vàtrongchừngmựccóthểđược,cũngphảiđượcđánh giá chung về chất lượng và đại lượng để trên cơ sở đó đolườngtrướcđượcnhữngcáichưaxảyra.Bằngcáchđó,nhữngảotưởngphilývềtựdonộitạimàngườitađãnghiềnngẫmvàđãnuôidưỡng trong hàng nghìn năm, không những sẽ bị hoàn toàn quétsạch,mà còn được thay thế bằngmột cái gì tích cực hơn, có thểdùngđểxâydựngđờisốngmộtcáchthựctiễn".

Theoquanđiểmấy, tựdo làởchỗsựnhậnthứchợp lýkéoconngười vềbênphải, cònnhữngsựham thíchphi lý lại kéoconngười về bên trái, và khi có cái hình bình hành về lực ấy, sự vậnđộnghiệnthựclạidiễnratheođườngchéogóc.Dođó,tựdosẽlàcáiđạilượngtrungbìnhgiữasựnhậnthứcvàsựhamthích,giữacáihợplývàcáiphilý,vàmứcđộcủatựdosẽcóthểđượcxácđịnhởmỗicánhântheokinhnghiệm,bằngcáchdùngmột"phươngtrìnhcá

nhân",-nếutanóitheothuậtngữthiênvănhọc.Nhưngởvàitrangsau,ôngĐuy-rinhlạinói:

"Chúngtaxâydựngtráchnhiệmđạođứctrêncơsởtựdo,làcáiđốivớichúng tachẳngquachỉ là tínhnhạycảmđốivớinhữngđộngcơnhưthếđềutácđộngnhưmộtquyluậttựnhiênkhôngthểtránhđược,mặcdầuchúngtacảmthấykhảnăngcónhữnghànhviđốilập;nhưngchínhlàtatínhđếnsựthúcbáchkhôngthểtránhkhỏiđómàchúngtavậndụngnhữngđònbẩyđạođức".

Địnhnghĩa thứhainàyvề tựdo,bácbỏđịnhnghĩa thứnhấtmộtcáchkhông thẳng thừng,chẳngquacũng lạichỉ làmột lối tầmthườnghoáđến tột bậcquanđiểmcủaHegel.Hegel làngườiđầutiênđãtrìnhbàyđúngđắnmốiquanhệgiữatựdovàtấtyếu.Đốivớiông, tự do là sự nhận thức được cái tất yếu. "Cái tất yếu chỉ mù

quáng chừngnào người ta chưahiểu đượcnó"[39]

. Tựdo khôngphảilàởsựđộclậptưởngtượngđốivớicácquyluậtcủatựnhiên,màlàởsựnhậnthứcđượcnhữngquyluậtđóvàởcáikhảnăng-cóđượcnhờsựnhậnthứcnày-buộcnhữngquyluậtđótácđộngmộtcáchcókếhoạchnhằmnhữngmụcđíchnhấtđịnh.Điềuđólàđúngđối với những quy luật của tự nhiên bên ngoài, cũng như đối vớinhữngquyluậtchiphốitồntạivậtchấtvàtinhthầncủabảnthânconngười,-hailoạiquyluậtmàchúngtanhiềulắmcũngchỉcóthểtáchcáinọ rakhỏi cái kia trongquanniệmchứkhông thể tách ra trongthựctếđược.Nhưvậy,tựdocủaýchíchẳngquachỉlàcáinănglựcquyếtđịnhmộtcáchhiểubiết.Dođó,sựphánđoáncủamộtngườivềmộtvấnđềnhấtđịnh,càngtựdobaonhiêuthìnộidungcủasựphánđoánđósẽđượcquyếtđịnhvớimộttínhtấtyếucànglớnbấynhiêu;cònsựkhôngquảquyết,dokhônghiểubiếtmàra,thìcóvẻlàchọn lựa một cách tuỳ tiện trong nhiều khả năng quyết định khácnhau và trái ngược nhau, song chính do đómà chứng tỏ rằng nókhôngcótựdo,nóbịchiphốibởiđốitượngmàlẽranóphảichiphối.Vìvậy,tựdolàởsựchiphốiđượcchínhbảnthânvàtựnhiênbênngoài,một sựchiphốidựa trênsựnhận thứcđượcnhững tất yếucủatựnhiên;dođó,nótấtyếulàmộtsảnphẩmcủasựpháttriểnlịchsử.Nhữngconngườivừamớitáchkhỏigiớisúcvậtthìtrongtấtcảmọimặtcơbảncũngđềukhông tựdochẳngkhácgìbản thânsúcvật, nhưngmỗi bước tiến lên trên con đường vănminh lại là mộtbướctiếntớitựdo.Ởngưỡngcửacủalịchsửnhânloại,cóviệcpháthiệnrasựchuyểnhoácủavậnđộngcơgiớithànhnhiệt;dùngcọxátđểlấylửaởcuốithờikỳpháttriểntừtrướcchođếnnaythìcóviệcpháthiện rasựchuyểnhoácủanhiệt thànhvậnđộngcơgiới:máy

hơi nươớc. - Vàmặc dù có cuộc cáchmạng giải phóng vĩ đạimàmáyhơinướcđã thựchiện trong thếgiớixãhội -cuộccáchmạngnàymớihoànthànhđượcmộtnửa-nhưngđiềukhôngcònnghingờgìnữalàviệccọxátđểlấylửađãvượtquámáyhơinướcvềmặttácdụnggiảiphóng lịchsử - toàn thếgiớicủanó.Vì rằngviệc lấy lửabằngcọxátđãkhiếnchoconngườilầnđầutiênthốngtrịđượcmộtlựclượngtựnhiên,vàdođóđãtáchhẳnconngườirakhỏigiớisúcvật.Máyhơinướcsẽkhôngbaogiờcóthểthựchiệnđượcmộtbướcnhảyvọtmạnhmẽnhưthếtrongsựpháttriểncủaloàingười,mặcdùđốivớichúngtanócũnglàđạibiểuchotấtcảnhữnglựclượngsảnxuất hùngmạnh gắn liền với nó, chỉ có nhờ những lực lượng sảnxuấtnàymớisẽcóthểthựchiệnmộttrạngtháixãhộitrongđókhôngcósựphânbiệtgiaicấp,khôngphảiloâuvềphươngtiệnsinhsốngcánhân,vàtrongđólầnđầutiênmớicóthểnóitớitựdothậtsựcủaconngười,tớimộtđờisốnghoàhợpvớinhữngquyluậttựnhiênđãnhận thứcđược.Nhưng toànbộ lịchsửcủa loàingườicònnon trẻbiếtbao,vàgánmộtgiá trị tuyệtđốinàođóchonhữngquanniệmhiệnnaycủachúngtathìthậtđángbuồncườibiếtbao-điềuđócóthể thấy rõquacáisự thậtgiảnđơn là toànbộ lịchsử từ trước tớinaycóthểđượccoilàlịchsửcủakhoảngthờigiantừviệcpháthiệnthựctiễnrasựchuyểnhoácủavậnđộngcơgiớithànhnhiệt,chođếnviệcpháthiệnrasựchuyểnhoácủanhiệtthànhvậnđộngcơgiới.

ỞôngĐuy-rinh,dĩnhiênlàlịchsửđượclýgiảimộtcáchkhác.Nóichung,vìlịchsửlàlịchsửcủanhữnglầmlẫn,củangudốtvàthôbạo,củabạolựcvànôdịch,nênlịchsửlàmộtđốitượngghêtởmđốivớitriếthọchiệnthực;nhưngnóiriêng,nóvẫnchiaralàmhaithờikỳlớn,cụthểlà:

1.TừtrạngtháivậtchấtđồngnhấtvớibảnthânnóchođếncuộcCáchmạngPháp,và2.TừcuộcCáchmạngPhápchođếnôngDuy-ring

ĐồngthờithếkỷXIX"Vềbảnchấtlàphảnđộng,vàvềtinhthầnthìcònphảnđộng

hơn(!)thếkỷXVIII",mặcdùnóđãmangchủnghĩaxãhộitronglòngnóvàdođó,mang"mầmmốngcủamộtsựcảitạomạnhmẽhơnsựcảitạomàcácnhàtiêntrivàcácvịanhhùngcủaCáchmạngPháptưởngtượngra"(!).

Sựkhinhmiệtcủa triếthọchiện thựcđốivới lịchsửđãqua,đượcbiệnhộnhưsau:

"Mộtvàinghìnnăm-màngười tacó thểdùngnhữngdi tíchvăntựcổđểviếthồiứclịchsửvềchúng-vớinhữngchếđộđãquacủaloàingười,thậtkhôngcóýnghĩagìlắmnếutanghĩđếncáichuỗi

thiênniênsắpđến...Loàingười,xétvề toànbộ,hãycònrất trẻ,vànếumộtngàykia,hồiứccủakhoahọccóthểtínhbằngvạnnămchứkhôngphảibằngnghìnnăm,thìtínhchấtấutrĩchưatrưởngthànhvềtinh thần của các chế độ của chúng ta sẽ có đượcmột tiền đề dĩnhiên, cómột giá trị không thể chối cãi được, đối với thời đại củachúngta,lúcđóđượccoilàthờitháicổ."

Chúngtakhôngnóinhiềuhơnnữađến"kếtcấungụngônđộcđáo"củacâucuốicùng,màchỉnhậnxéthaiđiều:một là,"thời tháicổ"đódùsaocũngvẫnsẽlàmộtthờiđạilịchsửhếtsứccóýnghĩađốivới tấtcảcác thếhệ tương lai,vìnó làcơsởcủamọisựpháttriểncaohơnsaunày,vìđiểmxuấtphátcủanólàconngườiđãtáchkhỏisúcvật,vànộidungcủanólàsựkhắcphụcnhữngkhókhănmànhững con người liên hợp của tương lai sẽ không bao giờ gặp lạinữa.Hailà,sựkếtthúccủathờitháicổấy-thờikỳmàsovớinóthìnhữngthờikỳlịchsửtươnglai,dokhôngcònbịkìmhãmbởinhữngkhókhănvàtrởngạinóitrênnữa,nênhứahẹnnhữngtiếnbộkhoahọc,kỹ thuậtvàxãhộihoàn toànkháchẳn- làmột thờikỳdùsaocũngđượcchọnmộtcáchrất làkỳlạđểgiáohuấnchohàngnghìnnămvềsau,bằngnhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùng,nhữngchânlýbấtbiếnvànhữngquanniệmquántriệtđếntậngốc,pháthiệnratrêncơsởtínhchấtấutrĩchưatrưởngthànhvềtinhthầncủacáithếkỷquá ư "lạc hậu" và "thoái bộ" này. Phải thực sự là một RichardWagnertrongtriếthọc-nhưngkhôngcótàicủaWagner-mớikhôngthấyrằngtấtcảsựkhinhrẻmàngườitabiểuthịđốivớisựpháttriểnlịchsửtừtrướctớinay,cũngquanhệtrựctiếpvớicáikếtquảgọilàcuốicùngcủasựpháttriểnlịchsửấy:đốivớicáigọilàtriếthọchiệnthực.

Mộttrongnhữngđoạntiêubiểunhấtcủakhoahọcmới,quántriệtđếntậngốclàphầnnóivềsựcánhânhoávàsựlàmtăngthêmgiátrịcủađờisống.Ởđây,nhữngcâunóiđãnhàmcótínhchấttiêntriđược tuôn ra trànđầysuốtbachươngsách,nhưmộtdòngsuốikhônggìngănnổi.Tiếc rằngchúng tabắtbuộcphảihạnchế trongmộtvàiđoạntríchngắn.

"Bảnchấtsâuxahơncủamọicảmgiác,vàdođó,củatấtcảmọi hình thức chủ quan của đời sống, dựa trên sự khác nhau vềtrạng thái...Nhưngvềmộtđời sốnghoàn toàn (!) thì có thểchứngminhmàkhôngcầnphảigiải thíchgì (!) rằngkhôngphảimộthoàncảnhứtrệ,màlàsựquáđộtừmộthoàncảnhsinhsốngnàyquamộthoàncảnhsinhsốngkhác,mới làcáikhiếnchocảmgiáccủacuộcsốngđóđượcnângcaovànhữngsựkíchthíchquyếtđịnhđượcpháttriển...Trạngtháigầnnhưkhôngthayđổi,cóthểnóilàtrạngtháitrì

trệ,vàtựahồnhưlàvẫnởmãitrongmộtthểthăngbằng,thìdùtínhchấtcủanólànhưthếnàođinữa,cũngkhôngcóýnghĩagìlớnlaođốivớisựthửnghiệmtồntại....Tậpquánvàcóthểnóilàthóiquenđãbiến trạng thái đó thànhmột cái gì hoàn toànbàngquanvàhờhững,thànhmộtcáigìkhôngđặcbiệtkhácvớitrạngtháichết.Nhiềulắmthìthêmvàođócòncónỗithốngkhổcủasựbuồntẻ,nhưlàmộtloạibiểuhiệnsinhsốngtiêucực...Trongmộtđờisốngứtrệ thìđốivớicáccánhânvàcácdântộc,mọinhiệttình,mọisựquantâmđếntồn tại đều tắt ngấm. Nhưng chỉ xuất phát từ những quy luật củachúngtôivềsựkhácnhauthìmớicóthểgiảithíchđượctấtcảnhữnghiệntượngđó."

QuảlàkhôngthểtưởngtượngđượcrằngôngĐuy-rinhlạicóthểtạoranhữngkếtluậnđộcđáovềcănbảncủaôngvớimộttốcđộnhanh như thế. Một điều tầm thường vừamới được chuyển sangngônngữcủatriếthọchiệnthực:sựkíchthíchliêntụcmãimộtdâythầnkinhhay làviệckéodàimộtsựkích thíchgiốngnhau làmchomọidâythầnkinhvàmọihệthầnkinhmệtmỏi,vàdođó,trongtrạngthái bình thường, cần phải có sự gián đoạn và sự thay đổi nhữngkích thích thần kinh - điều này từ lâu người ta đã có thể đọc thấytrongbất kỳ sáchgiáokhoanàovềsinh lýhọc, vàbất kỳmộtanhchàngphi-li-xtanhnàocũngđềubiếtđượcquakinhnghiệmbảnthân.Nhưngcáiđiềutầmthườngcũríchrấyvừamớiđượcchuyểnsangmộthìnhthứcthầnbílàbảnchấtsâuxahơncủamọicảmgiácđềudựa trên sự khác nhau về trạng thái, thì lập tức nó đã biến ngaythành"quyluậtcủachúngtôivềsựkhácnhau".Vàcáiquyluậtvềsựkhácnhaunàylàmchochúngta"hoàntoàncóthểgiảithíchđược"cảmộtloạthiệntượng,nhữnghiệntượngnàyđếnlượtchúngchỉlànhữngminhhoạvànhữngvídụvềsựdễchịucủasựthaythếcảmgiác,đếnmứclàngaycảđốivớilýtrícủamọianhchàngphi-li-xtanhtầm thường nhất chúng cũng hoàn toàn không cần phải được giảithíchgìhết,vàcũngkhôngsángtỏthêmđượcmộtchútnàodoviệcviệnvàocáigọilàquyluậtvềsựkhácnhauấy.

Nhưngnhưthếvẫnchưaphảilàđãnóihếtcáitínhchấtquántriệtđếntậngốccủa"quyluậtcủachúngtôivềsựkhácnhau".

"Sựthaythếnhaucủacáclứatuổiđờivàsựxuấthiệnnhữngthayđổitrongnhữngđiềukiệnsinhsốnggắnliềnvớiđiềuđólàmộtvídụdễhiểudễlàmsángtỏnguyênlýcủachúngtôithìvềsựkhácnhau... Nhi đồng, thiếu niên, thanh niên và thanh niên đều thấy rõcườngđộcủanhữngcảmgiáccủahọvềđờisốngtrongmỗithờikỳtươngứng,đềukhôngphảinhờnhữngtrạngtháiđãcốđịnhtrongđóhọđangsống,màlànhờnhữngthờikỳquáđộtừmộttrạngtháinày

sangtrạngtháikhác."Thếvẫncònchưađủ:"Quyluậtcủachúngtôivềsựkhácnhaucòncóthểcómộtsự

ứngdụngxahơn,nếuchúngtachúýđếnsựthậtlàsựlậplạimộtcáigìđãnếmthửrồihayđãlàmrồithìkhôngcòngìhấpdẫnnữa."

Và bây giờ thì độc giả đã có thể tự mình hình dung đượcnhữngđiểmnhảmnhícótínhchấtsấmtruyềnđó,màđiểmxuấtphátlànhữngcâusâusắcvàquántriệtđếntậngốcnhưnhữngcâutrênđây;vàlẽdĩnhiênlàôngĐuy-rinhcóthểkêulênmộtcáchđắcthắngởcuốiquyểnsáchcủaôngta:

"Đểđánhgiávànângcaogiátrịcủađờisống,quyluậtvềsựkhácnhauđãcóđượcmộtýnghĩaquyếtđịnhvềmặt lý luậncũngnhưvềmặtthựctiễn!"

NócũngcómộtýnghĩanhưthếđểchoôngĐuy-rinhđánhgiágiátrịtinhthầncủacôngchúngđộcgiảcủaông:hẳnlàôngtaphảitin rằngđámcôngchúngcủaôngchỉgồmtoànnhữngcon lừahaynhữnganhchàngphi-li-xtanh.

Tiếpđóchúngtalạinhậnđượcnhữngquytắccựckỳthựctiễncủađờisốngnhưsau:

"Những phương tiện để duy trì sự hứng thú chúng đối vớicuộc sống" (thật là một nhiệm vụ tốt đẹp thay đổi với những anhchàngphi-li-xtanhvànhữngkẻmuốntrởthànhphi-li-xtanh)"làởchỗlàmchonhữnghứngthúriêngbiệt,cóthểnóilànhữnghứngthúsơđẳng, hợp thànhmột tổng thể được phát triển hoặc thay thế nhautheo những tiêu chuẩn thời gian tự nhiên.Đồng thời, đối với cùngmộttrạngtháithìcũngcầnsửdụngtínhchấtcóthểthaythếdầndầncủanhững kích thích thấp vàđể thoảmãn, bằngnhững kích thíchcaohơnvàcótácdụnglâudàihơn,nhưthếnàođểtránhđượctìnhtrạngxuấthiệnnhữnglỗhổnghoàntoànkhôngcómộthứngthúnào.Ngoàira,cầnphảicốgắngkhôngtíchluỹmộtcáchtuỳtiệnvàkhôngtăngcườngnhữngsựkhẩn trươngxảy ramột cách tựnhiênhoặcxảyratrongtiếntrìnhbìnhthườngcủatồntạixãhội,cũngnhưkhôngđểchochúngđượcthoảmãnngaykhimớicómộtsựkíchthíchrấtnhỏ,điềunàylàmộtsựbiếnchấtngượclạivàngăncảnsựxuấthiệnmộtnhucầucókhảnănghưởng lạc.Ởđâycũngnhưtrongnhữngtrườnghợpkhác,việcduytrìnhịpđiệutựnhiênlàtiềnđềchosựvậnđộngnhịpnhàngvàhấpdẫn.Cũngkhôngnêntựđặtchomìnhmộtnhiệmvụkhôngthểlàmđược-cốkéodàisựkíchthíchđómộttìnhhìnhnàođótạora,quáthờihạnmàtựnhiênhoặchoàncảnhđãđịnhchonó".v.v...

Nếu cómột anh chàng ngốc nào đómuốn dùng những câu

sấmtrịnhtrọngkiểuphi-li-xtanhcủamộtkẻthôngtháirởmđangtriếtlýhãovềnhữngđiềutầmthườngnhạtnhẽonhất,coiđólàmộtquytắcđể"nếmthửmùiđời",-thìdĩnhiênanhchàngđósẽkhôngphảithanphiềnvề"những lỗhổnghoàn toànkhôngcóhứng thúgìcả".Ngườiđósẽcầnphảidànhtoànbộthờigiancủamìnhđểchuẩnbịvàsắpđặtsựhưởnglạccủamìnhchođúngcácquytắc,thànhthửkhôngcònlạimộtlúcrỗinàođểhưởnglạcnữa.

Chúngtaphảinếmmùiđời,cảtoànbộcuộcđời.ÔngĐuy-rinhchỉcấmchúngtacóhaiđiều:

Mộtlà,"nhữngsựbẩnthỉugắnvớithóiquenhútthuốclá",vàhailà,nhữngthứcuốngvàđồăn"gâynênnhữngkíchthíchghêtởmhaynóichungcónhữngđặctínhđángchêtráchđốivớicảmgiáctếnhịhơn".

Nhưngvìtrongnhữngkhoátrìnhvềkhoakinhtếchínhtrịcủamình,ôngĐuy-rinhlạirasứccatụngviệccấtrượumạnh,nênôngtaquyếtkhôngthểxếprượumạnhvàoloạinhữngthứcuốngnóitrên;nhưvậy chúng tabuộcphải kết luận rằngông ta chỉ cấmuống córượuvangvàrượubiathôi.ChỉcầnôngtacấmthêmmónthịtlàôngđãnângtriếthọchiệnthựclêntớicáiđỉnhcaomàGustayStruvequácốđãđạtđượcmộtcáchthànhcôngnhưthế,-tớicáiđỉnhcaocủatròthuầntuýconnít.

Vảlại,ôngĐuy-rinhcũngcóthểtỏralàtựdochủnghĩahơnmộtchútvềvấnđềrượu.Mộtngườiđãtựthúnhậnlàkhôngthểnàotìmthấyđượccáicầunốitừtĩnhđếnđộng,thìdĩnhiênlàcóđủmọilýdođểthathứchomộtkẻđángthươngnàođóđãtrótquáchén,vàvìvậymàcũngmưutoanđitìmmộtcáchvôíchcáicầunốitừđộngđếntĩnh.

Biệnchứng

XII.Lượngvàchất

"Nguyên lý đầu tiên vàquan trọngnhất vềnhững thuộc tínhlôgichcơbảncủatồntạiliênquanđếnviệcloạibỏmâuthuẫn.Mâuthuẫnlàmộtphạmtrùchỉcóthểthuộcvềsựkếthợpcáctưtưởng,chứquyếtkhông thuộcvềhiện thực.Trongcácvật, khôngcómâuthuẫn,haynóicáchkhácmâuthuẫnđượccoilàcóthật,thìbảnthânlàmột điều cực kỳ vô nghĩa. Sự đối kháng giữa những lực lượngchốngđối lạinhau theonhữnghướngđối lập, thậmchícòn làmộthìnhthứccơbảncủamọihànhđộngtrongtồntạicủathếgiớivàcủacácsinhvậtcủathếgiới.Nhưngsựđấutranhấygiữacáchướngcủanhữnglựclượngcủacácyếutốvàcáccáthểkhôngmảymaytrùnghợpvớicáitưtưởngphilývềmâuthuẫn...ởđây,chúngtacóthểtựlấylàmhailòngvìđãdùngmộthìnhảnhrõràngvềcáivôlýthựcsựcủa mâu thuẫn trong thực tế, để xua tan những đám sương mùthườngdânglêntừnhữngđiềubíẩngiảtưởngcủalôgichvàđãvạchrõđượcsựvôíchcủanhữngtrầmhươngmàđâyđóngườitađãđốtlênmộtcáchvô íchchocái tượng thầnbằnggỗđượcgọiđếnmộtcáchrấtthôkệchcủabiệnchứngcủamâuthuẫn,màngườitađãlénlútđưavàođểthaythếchocáisơđồđốikhángvềvũtrụ."

Đó là đại khái tất cả những gì nói về biện chứng trong tập"giáo trìnhvề triếthọc".Trongquyển"Lịchsửphêphán"ngược lại,biệnchứngcủamâuthuẫn-vàcùngvớinóthìđặcbiệtlàHegel-lạibịđốixửmộtcáchkháchẳn.

"TheolôgichhọccủaHegel,haynóichođúnghơnlàtheohọcthuyếtcủaôngtavềLogos,thìmâuthuẫntồntạikhôngchỉởtrongtưduy,-theobảnchấtcủanó,ngườitakhôngthểhìnhdungtưduymộtcáchnàokhácngoàicáchcoinólàcótínhchấtchủquanvàtựgiác,-màlàtồntạimộtcáchkháchquanởtrongbảnthâncácsựvậtvàcácquátrình,cóthểnóilàbộclộrabằngxươngbằngthịt,thànhthửcáivônghĩakhôngcònlàmộtsựkếthợpkhôngthểcóđượccủatưtưởng,màtrởthànhmộtlựclượngcóthực.SựtồntạihiệnthựccủacáivôlýlàtínđiềuthứnhấtcủasựthốngnhấtkiểuHegelgiữalôgichvàphilôgich...Càngmâuthuẫnthìcàngcótínhchấtchânlý,haynóicáchkhác,càngvô lý thìcàngđángtin;câuchâmngônnày-hoàntoànchẳngphảilàmộtphátsinhgìmớimẻ,màlàmượnởthầnhọcvềKhảithịvàởchủnghĩathầnbí-chínhlàbiểuhiệntrầntruồngcủacáinguyênlýgọilàbiệnchứng".

Nộidungtưtưởngcủahaiđoạntríchdẫntrênđây,quylại là

luậnđiểmchorằngmâuthuẫn=vônghĩa,vàdođó,nókhôngthểcótrongthếgiớihiệnthựcđược.Đốivớinhữngngườicólýtríkhálànhmạnh thì luận điểm đó có thể rất dĩ nhiên như luận điểm nói rằngthẳngkhông thể là cong, vàcongkhông thể là thẳng.Nhưngphéptínhviphân,bấtchấptấtcảnhữnglờiphảnđốicủalýtrílànhmạnhcủaconngười,trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhlạicoithẳngvàconglànhưnhau,vànhờđómàđãđạtđượcnhững thành tựumà lý trílànhmạnhcủaconngười,ngoancốcoisựđồngnhấtgiữathẳngvàconglàphilý,khôngbaogiờđạtđược.VàxéttheocáivaitròtolớnmàcáigọilàbiệnchứngvềmâuthuẫnđãđóngtrongtriếthọctừthờinhữngngườiHy lạpcổđại chođếnngàynay, thì thiết tưởngngaymột đối thủ cừ khôi hơn ông Đuy-rinh cũng sẽ có nhiệm vụ đưanhữnglẽkháchơnlàchỉdựavàomộtlờiquyếtđoánsuôngvànhiềulờithoámạ,khichốnglạiphépbiệnchứng.

Chừngnàochúngtaxemxétcácsựvậtnhưlàtĩnhvàkhôngcósinhkhí,mỗicáiđều tách riêng,cáinàybêncạnhcáikiavàcáinàynối tiếp cái kia, thì chắc chắn là chúng ta khônggặpphảimộtmâuthuẫnnàotrongcácsựvậtấycả.Ởđâychúngtatìmthấymộtsốnhữngthuộctínhnhấtđịnh,mỗiphầncótínhchấtgiốngnhau,mộtphầnlạikhácnhau,thậmchímâuthuẫnvớinhaunữa,nhưngtrongtrườnghợpnày,cácthuộctínhđólạiphânchiarachonhữngsựvậtkhác nhau và như thế là chúng không chứa đựngmộtmâu thuẫnnào.Tronggiớihạncủasựxemxétthuộcloạinàythìchúngtacũnggiải quyết được bằng phương pháp tư duy thông thường, phươngphápsiêuhình.Nhưng tìnhhìnhsẽkháchẳnkhichúng taxemxétcácsựvậttrongsựvậnđộngcủachúng,trongsựsốngtrongsựbiếnđổi,sựtácdộnglẫnnhaucủachúng.Ởđây,chúngtasẽlậptứcrơivàonhữngmâuthuẫn.Bảnthânsựvậnđộnglàmộtmâuthuẫn;ngaycảsựdichuyểnmộtcáchmáymócvàđơngiảncũngchỉcóthểthựchiệnđượclàvìmộtvậtthểtrongcùngmộtlúcvừaởnơinàylạivừaở nơi khác, vừa ở cùng một chỗ lại vừa không ở chỗ đó. Và sựthườngxuyênnảysinhmâuthuẫnvàđồngthờigiảiquyếtmâuthuẫnấychínhlàsựvậnđộng.

Nhưvậylàởđâychúngtacómộtmâuthuẫn"tồntạimộtcáchkháchquan,cóthểnóilàbộclộrabằngxươngbằngthịt,ởtrongbảnthâncácsựvậtvàcácquátrình".VềđiểmnàyôngĐuy-rinhnóinhưthếnào?ôngtakhẳngđịnhrằng,

Nóichungchođếnnay,vẫn"khôngcómộtcáicầunàogiữacáitĩnhtriệtđểvàcáiđộngởtrongcơhọchợplý".

Giờđây,cuốicùng,bạnđọcđãcóthểnhậnthấycáigìẩnnấpởđằngsaucâunóirấtưathíchcủaôngĐuy-rinh;chẳngcógìkhác

hơnlà:mộtlýtrísuynghĩtheocáchsiêuhìnhthìtuyệtđốikhôngthểchuyểntừquanniệmtĩnhmàsangquanniệmđôngđược,vìởđâymâuthuẫnnóitrênđãchặnmấtđườngđicủanórồi.đốivớilýtríđósựvậnđộnghoàntoànkhôngthểhiểuđượcvìnólàmộtmâuthuẫnvà khi đã khẳng định rằng tính chất không thể hiểu được của vậnđộng,thìbảnthânnólạithừanhậnmộtcáchmiễncưỡngsựtồntạicủamâuthuẫnđó,nghĩalàthừanhậnrằngtrongbảnthâncácsựvậtvàcácquátrình,cómộtmâuthuẫntồntạikháchquan,hơnnữamâuthuẫnđólạilàmộtlựclượngcóthực.

Nếungaycảsựdichuyểnmộtcáchmáymócvàđơngiảnđãchứađựngmâu thuẫn, thìnhữnghình thứcvậnđộngcaohơncủavậtchấtvàđặcbiệtlàsựsốnghữucơvàsựpháttriểncủasựsốnghữu cơ đó lại càng phải chứa đựngmâu thuẫn như vậy. Trên kia,chúngtađãthấyrằngsựsốngtrướchếtchínhlàởchỗmộtsinhvật

trongmỗilúcvừalànónhữnglạivừalàmộtcáikhác[40]

.Nhưvậy,sựsốngcũnglàmộtmâuthuẫntồntạitrongbảnthâncácsựvậtvàcácquá trình, khôngngừng tựnảy sinh ra và tự giải quyết; và khimâuthuẫnấychấmdứtthìsựsốngcũngkhôngcònnữavàcáichếtxẩyđến.Chúngtacũngđãthấyrằngtronglĩnhvựctưduycũngvậy,chúngtakhôngthểtránhkhỏimâuthuẫn;vídụnhưmỗimâuthuẫngiữanănglựcnhậnthứcvôtậnởbêntrongcủaconngườivớisựtồntại thực tế củanăng lựcấy trongnhữngconngười bị hạn chếbởihoàncảnhbênngoàivàđangnhậnthứcmộtcáchhạnchế,-thìmâuthuẫnnàyđượcgiảiquyếttrongsựnốitiếpnhaucủacácthếhệ,trênthựctiễnsựnốitiếpnàyítracũnglàvôtận,đốivớichúngtavàđược

giảiquyếttrongsựtiếnbộvôtận[41]

.Chúngtađãnóirằngmột trongnhữngcơsởchínhcủatoán

họccaocấp làcáimâu thuẫnbaohàmởchỗ, trongmộtsố trườnghợpnàođóthìthẳngvàcongphảigiốngnhau.Toánhọccaocấplạicòncómộtmâu thuẫnkhácnữa, tức là trướcmắtchúng tanhữngđườngcắtnhau,nhữngchỉcáchđiểmcắtnhau5hay6xăng-ti-métthôi,nhữngđườngđóđãphảiđượccoilànhữngđườngsonghành,tứclàđượccoinhưnhữngđườngmàdùcókéodàivôtậncũngvẫnkhôngthểnàocắtnhauđược.Tuyvậy,vớinhữngmâuthuẫnnàyvàvớinhữngmâuthuẫnkháccòngaygắthơnnhiều,toánhọccaocấpđãđitớinhữngkếtquảchẳngnhữngđúng,màđốivớitoánhọcsơcấpthìlạicònhoàntoànkhôngthểnàođạtđược.

Nhưngngaytoánhọcsơcấpcũngđầyrẫynhữngmâuthuẫn.Vídụ,mộtmâuthuẫnlà:mộtsốcăncủaAphảilàmộtluỹthừacủa

A,tuyvậyA1/2= .Mộtmâu thuẫn nữa là:một số âmphải là bình phương của

mộtcáigìđó,bởivìbấtcứmộtsốâmnàotựnhânvớinó,cũngđềuđemlạimộtbìnhphươngdương.Vìvậy,sốcănbậchaicủa-1khôngnhữnglàmộtmâuthuẫn,màcònlàmộtmâuthuẫnvôlý,mộtđiềuvô

nghĩathựcsự.Thếnhưngtrongnhiềutrườnghợp, làkếtquảtấtyếucủanhữngphéptínhchínhxáctrongtoánhọc;hơnnữa,nếucần

làmtínhvới thìtoánhọc,cảsơcấplẫncaocấp,sẽrasao?Khinghiêncứuvềnhữngsốbiến,bảnthântoánhọcđãbước

vàolĩnhvựccủabiệnchứngrồi,vàmộtđiềuđángchúýlàchínhmộtnhà triết học biện chứng, Descartes, đã đưa bước tiến bộ đó vàokhoahọc.Quanhệgiữatoánhọcvềsốbiếnvớitoánhọcvềsốbấtbiếnnhưthếnàothìquanhệgiữatưduybiệnchứngvớitưduysiêuhìnhnóichungcũngnhưthế.Nhưngđiềunàyvẫnhoàntoànkhôngngăncản cái tìnhhình là sốđông cácnhà toánhọc chỉ thừanhậnbiệnchứngởtronglĩnhvựctoánhọcmàthôi,vàcókhánhiềungườitrongbọnhọvẫnvậndụngnhữngphươngphápđã thuđượcbằngconđườngbiệnchứngđểtiếptụctínhtoánhoàntoàntheocáicáchsiêuhìnhcũ,hạnchế.

Chỉcóthểnghiêncứutỉmỉhơnnữasựđốikhángcủacáclựccủa ông Đuy-rinh và đồ thức đối kháng về vũ trụ của ông ta, nêntrongđềtàinày,ôngtađưalạichochúngtamộtcáigìlớnhơn...làmột câunói suông.Saukhi đưa ra câunói suôngđó,ông ta chưamộtlầnnàochỉchochúngtathấysựđốikhángđótácđộngnhưthếnàoởtrongđồthứcvềvũtrụ,cũngnhưtrongtriếthọcvềtựnhiên,vàđólàmộtlờithúnhậntốtnhấtnóilênrằngôngĐuy-rinhtuyệtđốikhôngthểlàmđượcmộtcáigìtíchcựcvớicái"hìnhthứccơbảncủamọihànhđộng trongsự tồn tạicủa thếgiớivàcủanhữngsinhvậttrênthếgiới".Thậtvậy,khingườitađãhạthấp"họcthuyếtvềtồntại"củaHegel thànhmột tư tưởng tầm thườngvềnhững lựcvậnđộngtheo hướng trái ngược nhau, chứ không phải là vận động trongnhữngmâu thuẫn, thì lẽdĩnhiênđiều tốthơnhết là tránhmọiviệcvậndụngcáikhuônsáoấy.

MộtlýdonữalàmchoôngĐuy-rinhnổitrậnlôiđìnhchốnglạibiệnchứng,làbộ"tưbản"củaMác.

"Sự thiếu tính lôgich tựnhiên và rànhmạch,nói lênnét đặctrưngcủanhữngsựlắtléocầukỳbiệnchứngvànhữngtưtưởngrốirắm...Ngaytrongphầnhiệnđãxuấtbản,ngườitacũngđãbuộcphảivậndụngcáinguyênlýlà,vềmộtphươngdiệnnàođó,vànóichung

(!)cũngtheomộtthànhkiếntriếthọcmàmọingườiđềubiết,phảitìmtất cả trongbất cứ cái gì vàbất cứ cái gì trong tất cả, và theo cáiquanniệmrốirắmvàlệchlạcđó,rốtcuộctấtcảchỉlàmột".

Chínhsựnhận thức tinhviđócủaông tavề thànhkiến triếthọcmàmọi người đều biết đã cho phép ôngĐuy-rinh đoán trướcđượcmộtcáchchắcchắn"kếtcục"củatriếthọckinhtếcủaMácsẽrasao,tứclàđoántrướcđượcnộidungnhữngtậpsaucủabộ"Tưbản" làsẽnhư thếnào,hơnnữađiềuđóđượcnói ravừavặnbảydòngsaukhiôngđãtuyênbốrằng:

"Nói theotiếngnóicủaconngườivàcủangườiĐức,thìquảthậtngườitakhôngthểnàođoántrướcđượccòncócáigìnữatronghaiquyển"(cuốicùng).

Vả lại, đây cũng không phải là lần đầu tiên mà những tácphẩmcủaôngĐuy-rinhđãchứng tỏchochúng ta thấy rằngchúngthuộcvềnhững"sựvật"trongđó,"mâuthuẫntồntạimộtcáchkháchquan,vàcóthểnóilàbộclộrabằngxươngbằngthịt".Điềuđókhônghềngăncảnôngtanóitiếptụcvớimộtgiọngđắcthắng:

"Tuy vậy cần hy vọng rằng phép lôgich lànhmạnh sẽ chiếnthắngđượcbứcbiếmhoạvềnó...Cáivẻquantrọngvàcáiđồcũbíẩnbỏđicủaphépbiệnchứngsẽkhôngquyếnrũđượcbấtcứmộtaicònchútítlýtrílànhmạnh,khiếnhọphảisavào...nhữnglốinghĩvàlối viết kỳ quái ấy.Cùng với sự tiêu vong của những tàn tích cuốicùngcủanhữngsựngungốcbiệnchứng,cáithủđoạnbịpbợmấy...sẽmất...ảnhhưởnglừadốicủanóvàsẽkhôngaicòntinrằngcầnphải lao tâmkhổ tứđểđi tìmmộtanhminh sâu sắcởnơimàhạtnhâncủanhữngsựvậtrốiắmấy,saukhiđãgộtsạchrồi,thìnhiềulắm cũng chỉ để lộ ra có những yếu tố lý luận thông thường, nếukhôngphải chỉ là những khuôn sáo cũ rích...Hoàn toàn không thểnàothuậtlạinhữngsựlắtléo"(củaMác)"xâydựngtrênnhữngquytắccủahọc thuyếtLogosmà lại không làmmấtdanhdựcủaphéplôgichlànhmạnh".PhươngphápcủaMáclàởchỗ"thựchiệnnhữngphépmầubiệnchứngchocáctínđồcủamình"v.v...

Ởđây,chúng tacònchưađụngchạmgìđến tínhchấtđúngđắn hay không đúng đắn của các kết quả kinh tế của những côngtrìnhnghiêncứucủaMác,màchỉmớiđụngchạmđếnphươngphápbiệnchứngdoMácápdụng.Nhưngcómộtđiềuchắcchắnlà:mãiđếnbâygiờ,nhờcóôngĐuy-rinh,phầnđôngnhữngngườiđọcbộ"tưbản"mớibiếtđượcthựcramìnhđãđọccáigì.Vàtrongsốđó,cócảbảnthânôngĐuy-rinhlàngườinăm1867("erganzungs-blatter",t. III.quyển3)còncóthểtrìnhbàymộtcáchtươngđốihợp lý-đốivớimộtnhàtưtưởngnhưcỡôngta-nộidungcuốnsáchcủaMác

mà không cần thấy buộc phải chuyển tiến trình tư tưởng củaMácthànhngônngữkiểuĐuy-rinhtrướcđã,-mộtđiềumàhiệnnayôngtatuyênbốlànhấtthiếtphải làm.NếunhưngayhồibấygiờôngtacũngđãsailầmkhichorằngphépbiệnchứngcủaMácvớiphépbiệnchứngcủaHegel làmột, thìhồiđóôngtavẫnchưahoàntoànmấthẳncáikhảnăngphânbiệtgiữaphươngphápvớinhữngkếtquảcóthểđạt đượcbằngphươngphápấy, vàông ta vẫncònhiểuđượcrằngkhicôngkíchphươngphápnóichungthìnhưthếvẫnchưaphảilàbácbỏcáckếtquảtrongnhữngchitiếtcủachúng.

Dùsao lời tuyênbố lạ lùngnhấtcủaôngĐuy-rinhvẫn là lờituyênbốnóirằngtheoquanđiểmcủaMácthì"rốtcuộc,tấtcảchỉlàmột",thànhthử,theoMácthìcácnhàtưbảnvàcáccôngnhânlàmthuê, các phương thức sản xuất phong kiến tư bản chủ nghĩa vàphươngthứcxãhộichủnghĩachẳnghạn,đều"chỉ làmột",vàcuốicùng,thậmchícảMácvàôngĐuy-rinhcũngcóthể"chỉlàmột"màthôi.Muốngiải thíchđược tại sao lại có thểcósựngốcnghếch rõràngnhưthếthìchỉcònmộtcáchlàthừanhậnrằngchỉmộttừbiệnchứng cũng đã đủ đẩy ông Đuy-rinh vào một trạng thái không cónăng lực chịu trách nhiệm, trong đó, domột quan niệm rối rắm vàlệchlạcnàođó,rốtcuộcnhữngđiềuôngtanóivànhữngviệcôngtalàm"đềuchiphílàmột"cả.

Ởđây,chúngtacómộtcáimẫuvềcáimàôngĐuy-rinhgọilà."Lối viết sử theo thể văn cao nhã của tôi", hay còn gọi là

"phươngpháp tổngquát là phươngpháp thanh toánvới cái chủngloạivàcáiđiểnhìnhmàkhôngthèmhạcốđếnmứcdùngmộtsựtốgiáckiểuvivậthọcđể làmvinhdựchobọnngườimàHumegọi làđámdânđenthôngthái;chỉcóphươngphápấyvớicái lốivăncaonhãvà tônquýhơnấymớiphùhợpvớinhững lợi íchcủachân lýhoàn toànvàvớinhữngnghĩavụđốivớiđámcôngchúngđã thoátkhỏinhữngràngbuộccủahànghội".

Thậtvậy,cáchviếtsử theo lốivăncaonhãvàphươngpháptổngquátthanhtoánvớicáichủngloạivàđiểnhình,làrấtthuậntiệnchoôngĐuy-rinh,vìlàmnhưthếthìôngtacóthểcoithườngtấtcảnhữngsựthậtxácđịnh,coiđólànhữngsựthậtnhỏnhặtkiểuvivậthọc,làconsốkhông,vàđánglẽphảichứngminhthìlạichỉnêulênnhữngcâunói chungchung, chỉ khẳngđịnhmột cáchvuvơvàđảkíchmà thôi.Ngoài ra, cách viết sửấy còn cómột điều lợi nữa làkhôngcungcấpchođốiphươngmộtđiểm tựa thực tếnàođể luậnchiến,thànhthửđểđốiđáplại,ngườiđóhầunhưkhôngcómộtkhảnăngnàokháchơnlàđưara,cũngvớimộtlốivăncaonhãvàtổngquát,nhữnglờikhẳngđịnhvôcăncứ,tuônranhữngcâunóichung

chungvàrútcụccũnglạilớntiếngđảkíchôngĐuy-rinh-tómlại,nhưngườitavẫnnói, làlấygậyôngĐuy-rinhđậplại lưngôngĐuy-rinh,mộtviệclàmmàchẳngaiưagì.VìthếchonênchúngtaphảibiếtơnôngĐuy-rinhđãlìabỏ-dướihìnhthứcngoạilệ-lốivăncaonhãvàtônquýđểcungcấpchochúngtaítnhấthaithídụvềcáihọcthuyếtđánglênáncủaMácvềLogos.

"CòncógìkhôihàihơnlàviệnđếncáiquanniệmmùmịtvàmơhồcủaHegelchorằnglượngbiếnthànhchất,chẳnghạn,dođómộtkhoảnứngtrướcnếuđạtđếnmộtgiớihạnnhấtđịnh thìsẽ trởthànhtưbản,chỉnhờsựtăngthêmđơngiảnvềlượngnhưvậy".

Dĩnhiên,dướisựtrìnhbàyđãđượcôngĐuy-rinh"gạnlọc"đi,ýkiếnđócóvẻkhákỳquặc.Vậy tahãyxemxemnónhơ thếnàotrongnguyênbảncủaMác.Ởtrang313("tưbản",inlầnthứhai)từnhữngsựnghiêncứutrướcđóvềtưbảnbấtbiến,tưbảnkhảbiếnvàgiátrịthặngdư,Mácrútrakếtluậnnóirằng"khôngphảibấtcứmộtsốtiềnnàohaymộtsốgiátrịnàocũngđềucóthểbiếnthànhtưbản,không thểcósựchuyểnbiếnnhư thếđượcnếu trong taykẻmuốnleo lênđịavịnhà tưbản,khôngcómộtmóntiềnhaymộtsốgiá trị

traođổi tối thiểunàođó"[42]

.Để làmvídụ,Mácgiảđịnhrằngmộtcôngnhântrongmộtngànhcôngnghiệpnàođómỗingàylàm8giờchobản thânmình, tức là để sản xuất ra giá trị của tiền công củamình,và4giờsauđó làmchonhàtưbảnđểsảnxuấtrasốgiá trịthặngdưsẽrơitrướchếtvàotúicủanhàtưbản.Nhưvậylàkẻnàomuốnhàngngàythuđượcmộtsốgiátrịthặngdưchophépngườiđósốngkhôngkémhơnmộtcôngnhâncủamìnhthìkẻđóphảicómộtsốgiátrịchophépngườiđócungcấpnguyênliệu,tưliệulaođộngvàtiềncôngchohaicôngnhân.Vàvìnềnsảnxuấttưbảnchủnghĩakhôngphải chỉ nhằmmụcđích là duy trì đời sống,mà là làm tăngthêmcủacải,chonêncáianhchàngcủachúngtacóhaingườicôngnhânvẫnchưaphải làmộtnhà tưbản.Muốnsống tốthơngấpđôingườicôngnhânbìnhthườngvàbiếntrởlạimộtnửasốgiátrịthặngdưđãsảnxuấtrathànhtưbản,thìngườiđóphảicókhảnăngthuêtámcôngnhân,nghĩalàphảicómộtsốgiátrịbằngbốnlầnsốgiátrịnóitrên.Chỉcósauđóvàtrongnhữngđoạnbànluậnkhácnhausoisángvàchứng thực rằngkhôngphảibấtkỳmộtsốgiá trịnhỏnàocũng đủ để biến thành tư bản, và vềmặt này thìmỗi thời kỳ pháttriển,mỗingànhcôngnghiệpđềucómộtgiớihạntốithiểunhấtđịnhcủanó,-chỉsaukhinóirõnhữngđiềuđó,Mácmớinhậnxét:"ởđâycũngnhư trongkhoahọc tựnhiên, tínhchấtđúngđắncủacáiquyluật do Hegel phát hiện trong quyển lôgich học của ông đã được

chứng thực, theođó thìnhữngsự thayđổi thuần tuývề lượngđếnmộtđiểmnàođó,sẽchuyểnthànhnhữngsựkhácnhauvềchất".VàbâygiờthìxinđộcgiảhãykhâmphụccáilốihànhvăncaonhãvàtônquýnhờnómàôngĐuy-rinhđãgánchoMácmộtđiềutráingượclạivớilờiMácđãnóitrongthựctế.Mácnói:cáisựthậtlàmộtsốgiátrịchỉcóthểbiếnthànhtưbảnkhinàonóđạtđếnmộtsốlượngtốithiểu-mặcdầukhácnhautuỳ theotrườnghợp,nhưngtrongmỗi trườnghợpcábiệtthìlạilàmộtsốlượngnhấtđịnh,-sựthậtđólàmộtbằngchứngvềtínhchâtđúngđắncủaquyluậtcủaHebel.CònôngĐuy-rinh thì lạigánchoMác làđãnói rằng:Vì theoquy luậtcủaHegel,lượngbiến thànhchất, "chonênmộtkhoảnứng trước,khiđạtđếnmộtgiới hạnnàođó... thì trở thành tưbản".Nhưvậy làhoàn toànngượclạivớilờicủaMác.

Cáithóitríchdẫnlờingườikhácmộtcáchsailạcnhưthế"vìlợi ích của chân lý hoàn toàn" và "vì những nghĩa vụ đối với đámcông chúng đã thoát khỏi những sự ràng buộc của hàng hội", thìchúngtađãbiếtquaviệcôngĐuy-rinhphântíchlýluậncủaDarwin.Thóiđóngàycàngcóra làmột tấtyếubêntrongcủatriếthọchiệnthực,vàquảthậtđólàmột"phươngpháprấttổngquát".Chúngtasẽkhôngcầnphảinóiđếncái việc làôngĐuy-rinhgánchoMác rằngdườngnhưMácnóiđếnbấtkỳmột"khoảnứngtrước"nào,tronglúcđó thìởđâyMácchỉnóiđếnmộtkhoảnứng trướcchichonguyênliệu,tưliệulaođộngvàtiềncông;vànhưvậylàôngĐuy-rinhđãcốýgánchoMácmộtđiềuhoàntoànvônghĩa.Rồisauđó,ôngtalạicòntrắngtrợnđếnmứcchorằngcáiđiềuvônghĩadochínhôngtạorađólàkhôihài.CũngnhưtrướckiaôngtađãnặnramộtDarwintưởngtượngđểthửsứcmìnhvớiDarwin,thìởđâycũngthế,ôngtacũngtạoramộtMáctưởngtượng.quảlàmột"lốiviếtsửcaonhã"thật!

Trênkia,ởphầnđồthứcvềvũtrụ,chúngtađãthấyrằng,vớiconđườngnútcủanhữngquanhệvềđộcủaHegel[22], trongđó,ởnhữngđiểmnhấtđịnhcủasựthayđổivềlượng,độtnhiênlạixảyramộtsựchuyểnbiếnvềchất,thìôngĐuy-rinhđãgặpphảimộtđiềurủironhonhỏ:trongmộtphútyếuđuốiôngtađãtựmìnhthừanhậnvà

áp dụng con đường đó[43]

. Ở đó, chúng ta đã nêu ra một trongnhữngvídụ thôngthườngnhất, tức làcáivídụvềsựthayđổicáctrạngtháikếthợpcủanước,dướiáplựckhôngkhíbìnhthườngở0obáchphân,nướctừtrạngtháilỏngchuyểnsangtrạngtháirắn,cònở100o bách phân thì từ trạng thái lỏng chuyển sang trạng thái hơi,thành raở hai điểmngoặt đó, sự thay đổi thuần tuý về lượng củanhiệtđộdẫntớimộttrạngtháithayđổivềchấtcủanước.

Chúngtacòncóthểrútratronggiớitựnhiênvàtrongxãhộiloàingườihàngtrămnhữngsựviệctươngtựnhưthếđểchứngminhchoquyluậtnày.Vídụ,trongbộ"tưbản"củaMác,tấtcảphầnthứtư:Sựsảnxuấtragiátrị thặngdưtươngđối,đãdẫnratừlĩnhvựchợptác, lĩnhvựcphâncôngvàcôngtrườngthủcông,máymócvàđạicôngnghiệp,vôsốtrườnghợptrongđósựthayđổivềlượnglàmthayđổichấtcủacácsựvậtcũngnhưsựthayđổivềchất làmcholượngcủasựvậtthayđổi;tứclà,trongđó,đểnóitheocáilốinóimàôngĐuy-rinhrấtcămghét,lượngbiếnthànhchấtvàngượclại.Vídụ,chúngtacóthểkểracáisựthậtlà:sựhợptáccủanhiềungười,sựhợpnhấtcủanhiềulựclượngthànhmộthợplực,sẽtạora,nóitheolốinóicủaMác,một"lựclượngmới"khácmộtcáchcơbảnvớitổng

sốnhữnglựclượngcábiệthợpthànhnó[44]

.CũngtrongđoạnmàôngĐuy-rinhđãđảongượclạivìlợiích

củachânlýhoàntoàn,Máclạicònnhậnxét:"Lýluậnphântửđượcáp dụng trong hoá học hiện đại, lần đầu tiên được Laurent vàGerharrdt phát triểnmột cách khoa học, chính là dựa vào quy luật

này"[45]

.NhưngđiềuđócóquanhệgìtớiôngĐuy-rinhđâu?Vìôngtađãbiếtrằng:

"Ởnơinàomộtthứkhoahọcnửamùavàđôichúttriếtlýcùnđượcdùnglàmvũkhínghèonànđểđemlạichomìnhcáivẻbáchọc-nhưđiềuđóđãdiễnraởMácvàđốithủcủaôngtalàLasalle-thìởđó thiếuhẳnnhữngnhân tốvănhoáhết sứchiệnđại củaphươngpháptưduykhoahọc-tựnhiên".

CònởôngĐuy-rinh,thì"nhữngluậnđiểmchủyếucủakhoahọcchínhxácvềcơhọc,

vậtlýhọcvàkhoahọc",v.v.,đượcdùnglàmcơsở.Cáicơsởấynhưthếnàothìchúngtađãthấyrồi.Nhưngđể

cho những người khác cũng có thể xét đoán được chúng ta sẽnghiêncứukỹhơnmộtchútvềcáivídụmàMácđãnêuratronglờichúthíchđãnóiđếncủaông.

Vấnđềnóiđếnởđây lànhữngdãyđồngđẳngcủacáchoáhợpcácbon,màngườitabiếtđượcmộtsốlớn,mỗihoáhợpnàycómộtcôngthứcđạisốvềthànhphầncấutạocủariêngnó.Vídụ,nhưngườitavẫnthườnglàmtronghoáhọc,nếuchúngtabiểuhiệnmộtnguyêntửcácbonbằngC,mộtnguyêntửhydrôbằngH,mộtnguyêntửôxybằngO2vàsốnguyêntửcácbontrongmỗihoáhợpbằngn,thìchúng tacó thể trìnhbàynhữngcông thứcphân tửcủamộtvàidãyđồngđẳngấynhưsau:

CnH2n+2-Dãypa-ra-phinthườngCnH2n+2O-DãyrượusơcấpCnH2nO2-Dãya-xítbéohoátrịmột.Hãylấydẫysaucùnglàmvídụvàlầnlượtlấyn=1,n=2,n=

3, v.v.., thì chúng ta đạt được những kết quả sau đây (không kểnhữngchấtđồngphân):

CH2O2-axitphô-mích-điểmsôi100o;điểmchảy1oC2H4O2-axita-xê-tích-điểmsôi118o;điểmchảy17oC3H6O2-axitprô-pi-ô-ních-điểmsôi140o;điểmchảy17oC4H8O2-axitbu-ti-rích-điểmsôi162o;điểmchảy17oC5H10O2-axitva-lê-ri-a-ních-điểmsôi175o;điểmchảy17ov.v...,chođếnC30H60O2,axítmêlixich,80omớihoálỏngvà

khôngcóđiểmsôi,vìnókhôngthểbayhơimàkhôngphânhuỷ.Như vậy là ở đây, chúng ta thấy cảmột loạt những vật thể

khácnhau về chất đượchình thànhdo sự cộng thêmđơngiản vềlượngcủacácnguyên tố,vàviệccộng thêmđóbaogiờcũng theomộttỷ lệnhưnhau.Điềunàybiểuhiệndướidạngthuầntuýnhấtởnơinàomàtấtcảcácnguyêntốcủachấthoáhợpthayđổivềlượngtheomộttỷlệbằngnhau;vídụnhưởnhữngchấtparaphinthườngC2H2n+2chấtthấpnhất làmêtan,CH4mộtchấtkhí;chấtcaonhấtmàngười tađãbiết làéc-da-đê-can(hexadécane),C16H34,mộtvậtthểrắnkếtthànhnhữngtinhthểkhôngcómàu,đến21othìhoálỏngvàđến278omớisôi.Trongcảhaidãy,mọichấthoáhoáhợpmớiđềuhìnhthànhbằngcáchthêmCH2,tứclàthêmmộtnguyêntửcácbonvà2nguyêntửhydrrô,vàocôngthứcphântửcủachấthoáhợpcótrước,vàmỗilầnthayđổivềlượngnhưthếcủacôngthứcphântửlạitạoramộtvậtthểkhácvềchất.

Nhưngnhữngdãyđóchỉlàmộtvídụrõrệtđặcbiệt;ởhầuhếtmọinơi tronghoáhọc,ngayvớicác thứôxít khácnhaucủađạm,các thứ a xít khác nhau của lân tinh hay của lưu huỳnh, người tacũngđãcóthểthấy"lượngchuyểnhoáthànhchất"nhưthếnào,vàcáiquanniệmgọilàmơhồvàmùmịtcủaHegelđãthểhiệnracóthểnóilàbằngxươngthịtnhưthếnàotrongcácsựvậtvàcácquátrình,hơnnữachẳngmộtaithấymơhồvàmùmịtcả,trừôngĐuy-rinh.VànếuMáclàngườiđầutiênđãlàmchongườitalưuýđếnđiểmnày,vànếuôngĐuy-rinhđọc lờichỉdẫnđócủaMácmà thậmchícũngkhônghiểunónóicáigì(vìnếuôngtahiểuthìchắcchắnlàđãkhôngbỏquacái tội tầy trờiấy), thìchẳngcầnphảiquay lạinhìncái triếthọctựnhiênnổidanhcủaôngĐuy-rinh,điềuđócũngđủđểxácđịnh

rõrệtđượcailàngườithiếu"nhữngnhântốvănhoáhếtsứchiệnđạicủaphươngpháptưduykhoahọc"-MáchayôngĐuy-rinh,-vàailàngườikhôngbiếtđầyđủ"nhữngluậnđiểmchủyếucủa...hoáhọc".

Để kết thúc, chúng tôi muốn mời thêm một người nữa làmchứngchoviệclượngbiếnthànhchất:Napoléon.Ôngnàyđãmôtảnhưsaucuộcchiếnđấucủađội kỵbinhPháp tuykémvề tàinghệcưỡingựanhưngcókỷluật,vớingườiMa-mơ-lúc,hồiđóchắcchắnlàđộikỵbinhgiỏinhấtvềchiếnđấuđơnđộcnhưnglạithiếukỷluật:

"2người línhMácmơlúcthìnhấtđịnhhơnhẳn3người línhPháp;100người línhMamơ lúcvà100người línhPháp thìngangnhau;300ngườilínhPhápthìthườngthườnghơn300ngườilínhMamơlúc;1.000ngườilínhPhápthìbaogiờcũngđánhbạiđược1.500ngườilínhMamơlúc".

GiốngnhưởMác,cầnphảicómộtsốlượnggiátrịtraođổitốithiểunhấtđịnh,mặcdầusốnàycóthểbiếnđổi,mớicóthểgiúpchonóchuyểnhoáthànhtưbảnđược,ởNapoléoncũngvậy,cầnphảicómộtsốlượngkỵbinhtốithiểunhấtđịnhđểchosứcmạnhcủakỷluật,nằmtrongđộihìnhmậttậpvàtrongtínhkếhoạchcủahoạtđộng,cóthểbiểuhiệnrađượcvàtăngthêmlênđếnmứcthậmchíhơnhẳncảnhững khối lượng kỵ binh không chính quy đông hơn, có ngựa tốthơn, cưỡingựagiỏi hơn, chiếnđấu thạohơnvà ít ra thì cũngcanđảm không kém. Nhưng điều đó liệu có chứngminh được điều gìchốnglạiĐuy-rinhhaykhông?NapoléonđãchẳngthấtbạithảmhạitrongcuộcchiếnđấuchốngChâuÂuđósao?ôngđãchẳng từngthuahếttrậnnàyđếntrậnkhácđósao?Vàtạisaolạinhưvậy?chỉtạicáinguyêndoduynhấtlàđãđemcáiquanniệmmơhồvàmùmịtcủaHegelápdụngvàochiếnthuậtcủakỵbinhđấythôi!

XIII.Biệnchứngphủđịnhcáiphủđịnh.

"Bứcpháchoạ lịchsửấy" (nguồngốccủacáigọi là tích luỹban đầu của tư bảnởAnh) "làmột cái gì còn tương đối khá nhấttrongquyểnsáchcủaMác,vànósẽcònkháhơnnữa,nếungoàicáinạngthôngtháira,nócũngkhôngdựavàocảcáinạngbiệnchứngnữa. Thật vậy, vì thiếu những phương pháp tốt hơn và sáng suốthơn,nênởđâysựphủđịnhcáiphủđịnhởHegelđãphảilàmnhiệmvụbàđỡđểđỡchotươnglailọtrakhỏilòngcủaquákhứ.Việcxoábỏchếđộsởhữucánhân, thựchiện từ thếkỷXVI theo lốiđãnóitrên, làsựphủđịnhthứnhất.Tiếptheođó,sẽcómộtphủđịnhthứhai,nóđượccoilàphủđịnhcáiphủđịnh,vàdođólàkhôiphục"chếđộsởhữucánhân"nhưngdướimộthìnhthứccaohơn,dựatrênchếđộcônghữuvề ruộngđấtvà tư liệu laođộng.NếuởôngMác,cái"chếđộsởhữucánhân"kiểumớiấycũngđượcgọi là "chếđộsởhữuxãhội", thì chínhđấy làbiểuhiệnsự thốngnhấtcaonhấtcủaHegel, trongđómâu thuẫnphảiđượcxoábỏ,nghĩa là,nói theo lốichơichữcủaHegel,mâu thuẫnấyvừađượckhắcphụcvừađượcduytrì...Nhưvậy,việctướcđoạtnhữngkẻtướcđoạtdườngnhưlàkếtquảtựđộngcủathựctạilịchsửtrongcácquanhệvậtchấtbênngoàicủanó...TrêncơsởtinvàonhữngđiềunhảmnhícủaHegel,-màphủđịnhcáiphủđịnhlàmộttrongnhữngđiềunhảmnhíđó,-thìmộtngườicósuynghĩkhólòngmàtinđượcvàosựcầnthiếtcủachếđộchiếmhữuchungvềruộngđấtvàtưbản...Vảlại,tínhchấtquáidịmơ hồ của các quan niệm của Mác cũng chẳng làm ngạc nhiênngườinàođãbiếtrằngvớicáicơsởkhoahọcnhưphépbiệnchứngcủaHegel,thìngườitacóthểlàmđượcnhữnggì,haynóichođúnghơn,sẽphảithuđượcnhữngđiềuvôlýgì.Đốivớinhữngngườinàokhông biết những ảo thuật này thì cần phải vạch thẳng ra rằng, ởHegel,sựphủđịnhthứnhấtlàkháiniệmvềtộicốtôngnóitrongsáchgiáolý,vàsựphủđịnhthứhailàmộtsựthốngnhấtcaohơndẫnđếnsựchuộctội.Dĩnhiênlàdựatrênnhữngloạisuykỳquặcmượntronglĩnhvựctôngiáoấy,thìkhôngthểnàoxâydựngđượclôgichcủacácsựkiệnthựctếđược...ÔngMácvẫnbìnhthảntrongcáithếgiớimùmịtcủachếđộsởhữuvừacótínhchấtcánhânvừacótínhxãhộicủaôngta,vàđểmặcchotínđồcủaôngphảitựmìnhgiảiquyếtlấycáiđiềubíẩnbiệnchứngsâuxaấy".

ÔngĐuy-rinhnóinhưvậyđấy.Nhưvậy làMáckhông thểchứng thực tính tấtyếucủacách

mạngxãhội,củaviệcxâydựngchếđộcônghữuvềruộngđấtvàvềnhữngtưliệusảnxuấtdolaođộngtạora,bằngcáchnàokhácngoàicáchviệnđếnsựphủđịnhcáiphủđịnhcủaHegel;vàvìxâydựnglýluậnxâydựngchủnghĩacủamình trênnhững loại suykỳquặcấymượncủatôngiáonên.Mácđiđếnkếtluậnlàtrongxãhộitươnglaisẽcómộtchếđộsởhữuvừacótínhchấtcánhânvừacótínhchấtxãhội,coinhưsựthốngnhấtcaohơntheokiểuHegelcủamốimâuthuẫnđãđượcxoábỏ.

Thoạt tiên, chúng ta hãy khoan nói tới sự phủ định cái phủđịnh,vàhãyxétcái"chếđộsởhữuvừacótínhchấtcánhânvừacótínhchấtxãhội"đã.ÔngĐuy-rinhgọiđólàmột"thếgiớimùmịt",vàkỳ lạ thayông taquả thậtcó lývềmặtnày.Nhưng tiếc thaykhôngphảiMácđứngởtrongcáithếgiớimùmịtấy,màmộtlầnnữachínhbảnthânôngĐuy-rinh.Thậtvậy,cũngnhưởtrênkia,nhờnghệthuậtsửdụngcáiphươngpháp"mêsảng"củaHegel,ôngtađãxácđịnhđượcmộtcáchdễdàngnhữngtậpcònviếtdởcủabộ"Tưbản"nhấtđịnhsẽphảichứađựngnhữngnộidunggì,thìởđây,chẳngcầnvấtvảmấy,ông tacũngcó thểsửa lạiMác theoHegelbằngcáchgánchoMác sự thống nhất cao hơn củamột chế độ sở hữumàMáckhônghềnóitớinửalời.

Mác nói: "Đó là sự phủ định cái phủ định. Sự phủ định nàykhôngkhôiphụclạichếđộtưhữumàkhôiphụclạichếđộsởhữucánhân trên cơ sở những những thành tựu của thời đại tư bản chủnghĩa, trên cơ sở sự hiệp tác và sự chiếm hữu công cộng đối vớiruộng đất và những tư liệu sản xuất do chính lao động làm ra. Dĩnhiênviệcbiếnchếđộtưhữuphântándựatrêncơsởlaođộngcủabảnthâncáccánhânthànhchếđộtưhữutưbảnchủnghĩa,làmộtquátrìnhlâudài,giankhổvàđauđớnhơnnhiềusovớiviệcbiếnchếđộ tưhữu tưbảnchủnghĩa, thực tếđãdựa trênmộtquá trìnhsản

xuất, thànhchếđộsởhữuxãhội"[46]

.Tấtcảchỉ có thế thôi.Nhưvậy, trạngtháiđosựtướcđoạtnhữngkẻtướcđoạtđượccoi làsựkhôiphụclạichếđộsởhữucánhân,nhưngtrêncơsởchếđộcônghữuvềruộngđấtvàvềnhữngtưliệusảnxuấtdochínhlaođộngsảnxuấtra.ĐốivớibấtkỳngườinàobiếttiếngĐứcthìđiềuđócónghĩalàchếđộcônghữubaogồmruộngđấtvàcáctưliệusảnxuấtkhác,cònchếđộsởhữucánhânthìbaogồmcácsảnphẩm,tứclànhữngvậtphẩmtiêudùng.Vàđểchovấnđềcóthểhiểuđượcngayđốivớinhững trẻem lênsáu,ở trang56Mácgiảđịnh "mộtkhối liênminhnhữngngườitựdo,laođộngbằngnhữngtưliệusảnxuấtchung,vàtiêuphímộtcáchtựgiácnhiềusứclaođộngcánhâncủahọnhưmột

sứclaođộngxãhộiduynhất",tứclàmộtkhốiliênminhtổchứctheokiểuxãhội chủnghĩa, vàMác lại nói: "Toànbộsảnphẩmcủa liênminhlàmộtsảnphẩmxãhội.Mộtphầnsảnphẩmđólạidùnglàmtưliệusảnxuất.Nóvẫncótínhchấtxãhội.Nhưngphầnkiathìdocácthànhviêncủaliênminhtiêudùngvớitínhcáchlàtưliệusinhhoạt.

Vìvậynóphảiđượcphânphốichotấtcảbọnhọ"[47]

.Đólàđiềuđãkhá sáng tỏ, ngay cảđối với bộócbịHegel hoá củaôngĐuy-rinhcũngvậy.

Chếđộsởhữuvừacótínhchấtcánhânvừacótínhchấtxãhội,cáiđiềuquáidịmơhồđó,cáiđiềuvô lýchophépbiệnchứngsâuxamàMácđểmặcchotínđồcủamìnhphảitựgiảiquyếtlấyđó,mộtlầnnữalại làmộtsángtạotựdovàmộtđiềutưởngtượngcủaôngĐuy-rinh.Mác,bịcoinhưlàmônđệcủaHegel,cónhiệmvụphảiđưaramộtsựthốngnhấtcaohơnthậtsự,vớitưcáchlàkếtquảcủasựphủđịnhcáiphủđịnh,nhưngvìMáclàmviệcđókhônghợpvớikhẩuvịcủaôngĐuy-rinh,chonênôngtamộtlầnnữalạirơivàocáilốivăncaonhãvàtônquývàvìlợiíchcủachânlýhoàntoàn,lạigánchoMácnhữngđiềubịađặtcủachínhbản thânôngĐuy-rinh.Mộtcon người hoàn toàn không có khả năng trích dẫnmột cách đúngđắn,dùlàdướidạngmộtngoại lệ,- lẽdĩnhiênmộtconngườinhưthếthìrấtcóthểphẫnnộmộtcáchđạođứctrước"sựthôngtháikiểungườiTàu"củanhữngngườikhácchưatừngcótrườnghợpnàolàkhông trích dẫn đúng, nhưng chính vì thế mà "che giấu một cáchvụngvềsựhiểubiết thiếusótcủahọđốivới toànbộ tư tưởngcủamỗitácgiảhọtríchdẫn".ÔngĐuy-rinhnóiphảilắm.Lốiviếtsửtheothểvăncaonhãmuônnăm!

ChođếnđâychúngtavẫnxuấtpháttừgiảđịnhchorằngcáithóicứkhưkhưtríchdẫnsaicủaôngĐuy-rinhítracũnglàxuấtpháttừthiệný,vàsởdicnhưthếlàdohoàntoànkhôngcónănglựchiểuđượcmộtcáchđúngđắn,hoặc làdomột thóiquenvốncớcủa lốiviếtsửtheothểvăncaonhã,làquentríchdẫntheotrínhớ,mộtthóiquenthườngđượcgọilàtínhcẩuthả.NhưnghìnhnhưởđâychúngtađãđếncáiđiểmmàởôngĐuy-rinhlượngcũngđãbiếnthànhchấtrồithìphải.Bởivìnếuchúngtacânnhắcrằng,mộtlà,đoạnvăncủamáctựnócũngđãhoàntoàn,hơnnữa lạibổsungbằngmộtđoạnkhácmàngười ta quyết không thể nàohiểu lầmvề ý nghĩa được,cũngởtrongcuốnsáchđó;hailà,trongbàiphêbìnhbộ"Tưbản"đãnóiđếntrênkiavàđãđăngtrongtập"Erganzungsbatter",cũngnhưtrongbàiphêbìnhởtập"Lịchsửphêphán"inlầnthứnhất,ôngĐuy-rinhđềuchưapháthiệnraconquáivật"chếđộsởhữuvừacótính

chấtcánhânvừacótínhchấtxãhội"ấy,màchỉthấynótrongbảninlầnthứhai,nghĩalàsaukhiđọclầnthứba;sauđó,trongbảninlầnthứhaiđãđượcchữalạitheotinhthầnxãhộichủnghĩađó,ôngĐuy-rinh cần phải gán choMác những điều nhảm nhí nhất về tổ chứctươnglaicủaxãhội,đểngượclạiôngtacóthểđưara,vớimộtgiọngcàngđắcthắnghơn-vàôngtacũngđãlàmnhưthếthật-cái"côngxãkinhtếmàtôiđãphácravềmặtkinhtếvàvềmặtpháplýtrong"giáotrình"củatôi",-nếuchúngtacânnhắctấtcảnhữngđiềuđó,thìchúngtabuộcphảikếtluậnrằngởđây,ôngĐuy-rinhhầunhưbuộcchúngtaphảithừanhậnrằngôngtacốý"mởrộngmộtcáchbổích"tưtưởngcủaMác,-tứclàbổíchchoôngĐuy-rinh.

VậythìsựphủđịnhcáiphủđịnhgiữmộtvaitrònhưthếnàotrongtácphẩmcủaMác?ởtrang791vàcáctrangsau,Máctómtắtnhữngkếtluậncủaphầnnghiêncứukinhtếvàlịchsửvềcáigọi làtích lũybanđầucủatưbản trong50 trangtrước.Trướcthờiđại tưbảnchủnghĩađãcó,ítralàởAnh,nềnsảnxuấtnhỏdựatrêncơsởchếđộtưhữucủangườicôngnhânđốivớicáctưliệusảnxuấtcủamình.Cáigọi là sự tích lũybanđầucủa tưbảnởđâychính làsựtướcđoạtnhữngngườisảnxuấttrựctiếpấy,nghĩalàsựthủtiêuchếđộtưhữudựatrêncơsởlaođộngcủabảnthân.Điềunàyđãcóthểthựchiệnđượclàvìnềnsảnxuấtnhỏnóitrênchỉcóthểtrườnghợpvớinhữnggiớihạnchậthẹp,tựnhiêncủasảnxuấtvàcủaxãhội,vàdođó,tớimộttrìnhđộpháttriểnnàođấy,nềnsảnxuấtấylạiđẻranhữngphươngtiệnvậtchấtđểtựthủtiêunó.Sựthủtiêunày,việcbiếncáctưliệusảnxuấtcótínhchấtcánhânvàphântánthànhtưliệusảnxuấttậptrungvềmặtxãhội,cấuthànhtiềnsửcủatưbản.Mộtkhingườicôngnhânđãbiếnthànhngườivôsảnvànhữngđiềukiện laođộng củahọbiến thành tưbản,một khi phương thức sảnxuất tưbảnchủnghĩađã tự lậpđược, thìviệcxãhộihoá laođộnghơnnữavàviệctiếptụcbiếnruộngđấtvàcáctưliệusảnxuấtkhác,dođóviệc tiếp tục tướcđoạtnhữngkẻsởhữu tưnhân, lạicómộthìnhthứcmới.

"Bây giờ kẻ cần phải bị tước đoạt không phải là người laođộngkinhdoanhđộclậpnữamàlànhàtưbảnđangbóclộtmộtsốđôngcôngnhân.Sựtướcđoạtđóđượcthựchiệnquasựtácđộngcủacácquyluậtnộitạicủabảnthânnềnsảnxuấttưbảnchủnghĩa,bằngcáchtậptrungtưbản.Mộtnhàtưbảnđánhquỵnhiềunhàtưbản.Songsongvớisựtậptrungđó,haylàviệcmộtsốítnhàtưbảntướcđoạt sốđôngnhà tưbảnđó, thìđồng thờihình thứchiệp táccủaquátrìnhlaođộngvớiquymôngàycànglớn,việcápdụngkhoahọcvàokỹthuậtmộtcáchcóýthức,việckhaithácđấtđaimộtcách

cókếhoạch,việcbiếntưliệulaođộngthànhnhữngtưliệulaođộngchỉsửdụngđượcmộtcáchtậpthể,việctiếtkiệmtấtcảcáctư liệusảnxuấtbằngcáchsửdụngchúngvớitưcáchlànhữngtưliệusảnxuấtcủalaođộngxãhộikếthợp,việclôicuốntấtcảcácdântộcvàomạnglướithịtrườngthếgiới,vàđiđôivớicáiđólàtínhchấtquốctếcủachếđộtưbảnchủnghĩa,cũngpháttriển.Consốnhữngtêntrùmtưbảntiếmđoạtvànắmđộcquyềntấtcảnhữngcáilợicủaquátrìnhchuyểnhoáđóngàycànggiảmđikhôngngừng,thìnạnnghèokhổ,ápbức,nôdịch, thoáihoá,bóc lột càng tăng thêm,nhữngsựcămphẫncủagiaicấpcôngnhân-mộtgiaicấpđangngàycàngkhôngngừngđôngđảohơn,ngàycàngđượccơcấucủabảnthânquátrìnhsảnxuấttưbảnchủnghĩahuấnluyện,đoànkếtvàtổchứclại-cũngtănglên.sựđộcquyềncủatưbảntrởthànhnhữngxiềngxíchràngbuộc cái phương thức sản xuất đã thịnh vượng lên cùng với độcquyềnđóvàdướiđộcquyềnđó.Sựtậptrungtưliệusảnxuấtvàxãhộihoálaođộngđạtđếncáiđiểmmàchúngkhôngcònthíchhợpvớicáivỏtưbảnchủnghĩacủachúngnữa.Cáivỏđóvỡtungra.Giờtậnsốcủachếđộtưhữutưbảnchủnghĩađãđiểm.Nhữngkẻđi tước

đoạtbịtướcđoạt"[48]

.Vàbâygiờ,tôixinhỏibạnđọc:đâulànhữngsựlắtléocầukỳ

biệnchứngvànhữngtưtưởngrốirắm,đâulàcáiquanniệmrốirắmvàlệchlạc,dođórốtcuộctấtcảchỉlàmột,đâulànhữngphépmàubiệnchứngchocáctínđồ,đâulàcáiđồcũbíẩnbỏđicủaphépbiệnchứng và những sự lắt léo xây dựng trên những quy tắc của họcthuyếtLogoscủaHegel,mànếukhôngcó thì theoýôngĐuy-rinh,Máckhôngthểnàoxâydựngsựtrìnhbàycủamìnhđược?Mácchỉchứngminhvềmặtlịchsử,vàởđâyôngtómtắtmộtcáchngắngọnrằng:cũnggiốngnhư trướckianềnsảnxuấtnhỏ,dosựphát triểncủabảnthânnó,nhấtthiếtđãđẻranhữngđiềukiệnđểthủtiêunó,tức là những điều kiện để tước đoạt những người tư hữu nhỏ, thìngàynaycũngthế,phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩacũngđãtựnótạoranhữngđiềukiệnvậtchấtnhấtđịnhsẽ làmchonóphảitiêuvong.Quátrìnhđólàmộtquátrìnhlịchsử,vànếunhưđồngthờinócũnglàmộtquátrìnhbiệnchứngthìđókhôngphảilàlỗitạiMác,mặcdầuđiềuđócókhóchịumấyđối vớiôngĐuy-rinhchăngnữacũngvậy.

Chỉ giờ đây, sau khi đã trình bày xong sự chứngminh củamìnhvềmặtkinhtếvàvềmặtlịchsử,Mácmớinóitiếp:

"Phương thứcchiếmhữu tưbảnchủnghĩadophương thứcsảnxuấttưbảnchủnghĩađẻravàdođócảchếđộtưhữutưbản

chủnghĩanữa,làsựphủđịnhđầutiênđốivớichếđộtưhữucánhândựa trên lao động của bản thân. Nhưng nếu sản xuất tư bản chủnghĩalàđẻrasựphủđịnhbảnthânnó,vớitínhtấtyếucủamộtquátrìnhtựnhiên.Đólàsựphủđịnhcáiphủđịnh",v.v..(xemđoạntrích

dẫnởtrên)[49]

.Nhưvậy,khigọiquátrìnhđólàsựphủđịnhcáiphủđịnh,Mác

khôngcóýđịnhmuốnlấyđiềuđóđểchứngminhtínhtấtyếulịchsửcủanó.Trái lại:chỉsaukhiđã lấy lịchsửđểchứngminhrằng, trênthực tế, quá trìnhđómộtphầnđãdiễn ra rồi, vàmột phần còn sẽphải diễn ra nữa, thìMácmới vạch thêm rằng đó làmột quá trìnhdiễnratheomộtquyluậtbiệnchứngnhấtđịnh.Tấtcảchỉcóthếthôi.NhưvậylàralạithấymộtngónđánhlộnsòngthuầntuýnữacủaôngĐuy-rinh,khiôngtakhẳngđịnhrằng,ởđâysựphủđịnhcáiphủđịnhphảilàmnhiệmvụbàđỡđểđỡchotươnglailọtkhỏilòngquákhứ,hoặckhẳngđịnhrằngMácđòihỏingườitatinvàosựtấtyếucủachếđộsởhữuchungvềruộngđấtvàtưbản(bảnthânviệcnàycũnglàmộtmâuthuẫnbằngxươngbằngthịtcủaôngĐuy-rinh)trêncơsởtintưởngquyluậtphủđịnhcáiphủđịnh.

ViệcôngĐuy-rinhcoiphépbiệnchứngnhưlàmộtcôngcụchỉdùngđểchứngminh,giốngnhưkhinhậnthứcmộtcáchhạnchếthìngườitacóhểcoilôgichhìnhthứchaytoánhọcsơcấplàmộtcôngcụnhưthế,-đãchứngminhmộtsựhoàntoànkhônghiểubiếtgìvềbản chất của phép biện chứng. Ngay lôgich hình thức, trước hết,cũnglàmộtphươngphápđểtìmranhữngkếtquảmới,đểtiếntừcáiđãbiếtđếncáichưabiết,thìphépbiệnchứngcũngvậy,nhưngvớimộtýnghĩacòncaohơnnhiều,vìphépbiệnchứngphávỡcáichântrờinhỏhẹpcủaphéplôgich,chứađựngmầmmốngcủamộtthếgiớiquan rộng lớn hơn. Người ta cũng thấymộtmối quan hệ như thếtrong toánhọc.Toánhọcsơcấp, tức toánhọcvềnhữngsốkhôngđổi,vậnđộng,ítralàxétvềtoànbộ,trongnhữnggiớihạncủaphéplôgichhìnhthức;còntoánhọcvềcácsốbiến,màphầnquantrọngnhấtlàphéptínhnhữngđạilượngvôcùngbévềcơbảnchẳngquachỉ là sự áp dụng phép biện chứng vào các quan hệ toán họcmàthôi.Ởđây,sựchứngminhđơnthuầndứtkhoátđứngvàohàngthứyếu so với những sự áp dụng nhiều vẻ của phương pháp ấy vàonhữnglĩnhvựcnghiêncứumới.Nhưnghầuhếtnhữngchứngminhcủa toánhọc cao cấp, bắt đầu từ những chứngminh đầu tiên củaphépviphân,nóimộtcáchchặtchẽthìđềulàsaixéttheoquanđiểmcủa toán học sơ cấp. Điều này không thể nào khác thế được nếungườitamuốndùngphéplôgichhìnhthứcđểchứngminhnhữngkết

quả đạt được trong lĩnh vực biện chứng, như trường hợp ở đâychẳnghạn.Đốivớimộtkẻsiêuhìnhđã thànhcố tậtnhưôngĐuy-rinh,màmuốnchỉdùngmộtmìnhphépbiệnchứngđểchứngminhmộtcáigìđóthìthậtlàuổngcông,cũngnhưLeibnizvàcácmônđồcủaôngđãuổngcôngkhimuốnchứngminhchonhữngnhàtoánhọcđươngthờivềcácnguyêntắccủaphéptínhcácđại lượngvôcùngbé.ViphânđãlàmchonhữngnhàtoánhọcnàylêncơncogiậtcũnggiốngnhưôngĐuy-rinhđãbị lêncơcogiậtvìsựphủđịnhcáiphủđịnh,vảlạitrongsựphủđịnhcáiphủđịnhnàyviphâncũngcóvaitròcủanónhưchúngtasẽthấy.Cácngàiđó,nếulúcbấygiờcònchưachết, cuối cùng cũng phải càu nhàumà nhượng bộ không phải vìngườitađãthuyếtphụcđượchọ,màvìnhữngkếtquảthuđượcbaogiờcũngđúng.ÔngĐuy-rinh,nhưchínhôngnói,hiệnnaymớivàokhoảngtứtuần,vànếuôngtasốnglâu-chúngtachúcôngtađượcnhưvậy-thìcóthểlàôngcũngsẽgặpcảnhngộấy.

Nhưngsựphủđịnhcáiphủđịnhđángsợấy làcáigìmà lạilàmchocuộcđờicủaôngĐuy-rinhđắngcayđếnnhưvậyvàởôngtanó lạiđóngvai tròmột tộiáckhôngthểnào tha thứđược,giốngnhưtộixúcphạmtới thánh thần trongĐạocơđốcvậy?-Đóchỉ làmộtquátrìnhrấtđơngiản,diễnrakhắpmọinơivàmọilúc,màmỗiđưatrẻemđềucóthểhiểuđượcnếungườitagạtbỏnhữngcáiđồcũbíẩnmàtriếthọcduytâmcũthườngdùngđểbọclấyquátrìnhđóvànhữngkẻsiêuhìnhbấtlựccỡnhưôngĐuy-rinhvẫntiếptụcdùngđểbọclấyquátrìnhấyvìlợiíchcủahọ.Chúngtahãylấyvídụmộthạtđạimạch.Cóhàngngàntriệuhạtđạimạchgiốngnhauđượcxayra, nấu chín, đem làm rượubia, rồi được tiêudùngđi.Nhưngnếumộthạtđạimạchnhưthếgặpnhữngđiềukiệnbìnhthườngđốivớinó,nếunórơivàomộtmiếngđấtthíchhợp,thìnhờảnhhưởngcủanhiệtvàđộẩm,đốivớinósẽxảyramộtsựbiếnđổiđộcđáo,nónẩymầm:hạtđạimạchkhôngcònlàhạtđạimạchnữa,nóbịphủđịnh,thaythếchonólàmộtcáicâynảysinhtừnó,đólàsựphủđịnhhạtđạimạch.Nhưngconđườngđờibình thườngcủacáicâynàynhưthếnào?Nólớnlên,rahoa,thụphấnvàcuốicùngsảnsinhranhữnghạtđạimạchmớivàmộtkhinhữnghạtnàyđãchínthìthâncâychếtđi, đến lượtmình lạibịphủđịnh.Kếtquảcủasựphủđịnhcáiphủđịnhnàylàchúngtalạicóhạtđạimạchnhưbanđầu,nhưngkhôngphảichỉ làmộthạtmà làmộtsốhạtnhiềugấpmười,haimươi,bamươilần.Cácgiốngngũcốcthayđổihếtsứcchậmchạp,vìvậyhạtđạimạchngàynaygầngiốngnhưhạtđạimạchmộttrămnămtrướcđây.Nhưngnếu chúng ta lấy thí dụmột cây cảnh, chẳnghạnnhưcâythượcdượchaycâylan;nếuchúngtachămbónhạtgiốngvàcái

câymọccỏhạtgiốnghơn,màlạicònthuđượcnhữnghạtgiốngtốthơnvềchất,chúngsẽđemlạinhữngbônghoaxinhđẹphơn,vàmỗilầnlắplạiquátrìnhđó,mỗilầnphủđịnhcáiphủđịnhđềunângcaosự hoàn thiện ấy, - Cũng như đối với hạt đạimạch, quá trình nàycũngdiễn raởphần lớncáccôn trùng,như loàibướmchẳnghạn.Thôngquasựphủđịnhcáitrứng,cáccôntrùngnởrakhỏitrứng,trảiqua các giai đoạn biến hoá cho đến khi trưởng thành vềmặt sinhdục,giaocấuvớinhaurồilạibịphủđịnh,tứclàchúngchếtđimộtkhiquátrìnhgiaocấuđãhoànthànhvàcôntrùngcáiđãđẻrarấtnhiềutrứng.Quátrìnhnàykhôngdiễnramộtcáchđơngiảnnhưthếởcáccâycốivàđộngvậtkhác,vàtrướckhichết,chúngkhôngphảichỉcórahạt,đẻtrứngvàđẻconcómộtlầnmànhiềulần,-điềuấyởđâykhongquan trọngđối với chúng ta;ởđâychúng tachỉphải chứngminhrằngsựphủđịnhcáiphủđịnhlàcóthậtởcảtronghailoàicủathếgiớihữucơ.Tiếpnữa,toànbộkhoađịachấtcũnglàmộtchuỗiphủđịnhbịphủđịnh,mộtchuỗinhữngsựpháhuỷliêntiếpcácthànhhệ khoáng chất cũ và hình thành các thành hệ khoáng chất mới.Trướchết,vỏcủatráiđấtlúcbanđầu,nảysinhdokhốilỏngnguôiđi,bịvỡratừngmảnhdotácdụngcủacácđạidương,củakhítượng,dotácdụnghoáhọccủakhôngkhí,vànhữngmảnhvỡđóđọnglạidướiđáybiểnthànhtừnglớp.Cónhữngbộphậncủađáybiểnnhôlênkhỏimặtbiển,mậtlầnnữalạilàmchonhữngbộphậnnhấtđịnhcủatầngtrầmtíchđầutiênấychịutácdụngcủamưa,củanhiệtđộthayđổi tuỳtheocácmùatrongnăm,củaôxyvàaxítcácbôníchtrongkhôngkhí ;nhữngkhốiđánóngchảy từ lòngđất tuônraquacáctầngvỉarồisauđónguôiđicũngchịunhữngtácđộngnhưthế.Tronghàng triệu thếkỷ, rấtnhiều lớpmớikhôngngừnghình thànhnhưvậy,rồibịháhuỷmộtphầnlớnvàlạiđượcdùnglàmvậtliệuđểcấutạonênnhữnglớpmớikhác.Nhưngkếtquảcủaquátrìnhđóthìlại rất tíchcực: tạo rađượcmột lớpđấtgồmnhữngnguyên tốhoáhọchếtsứckhácnhauởtrongtrạngtháiđượcnghiềnnhỏtheolốicơhọc, khiến chomột lớp cây cối hết sức trùmật vànhiều vẻ có thểmọclênđược.

Trongtoánhọccũngvậy.Chúngtahãylấymộtđạilượngđạisốnàođó,vídụa"chẳnghạn.Phủđịnhnóđi, thì tacó-a(a trừ).Phủđịnhcáiphủđịnhnàyđibằngcáchnhân-avới-athìtasẽcó-a2, tức làđại lượngdươngnhư trướcnhưngởbậccaohơn,ở luỹthừathứhai.Việctacóthểđạttớicũngđại lượnga2ấybằngcáchnhânadươngvới tựnóvàbằngcáchđócũngcóđượca2,nhưngđiềuấyởđâykhôngquantrọng.Bởivìcáiphủđịnhbịphủđịnhđã

gắnrấtchặttronga2,khiếnchotrongmọitrườnghợpa2đềucóhaisốcănbậchai,tứclàavà-a.Vàviệckhôngthểgạtbỏcáiphủđịnhbịphủđịnh,khôngthểgạtbỏsốcănâmchứatrongbìnhphươngấy,đãcóđượcmộtýnghĩarất rõrệtngay trongcácphươngtrìnhbậchairồi.-Phủđịnhcáiphủđịnhcònbiểuhiệnnổibậthơnnữatrongcáctoánhọcgiảitíchcaocấp,trongnhững"phépcộngtácsốnhỏvôhạn"màchínhôngĐuy-rinhcũng tuyênbố lànhữngphép tínhcaonhấtcủatoánhọc,vàthôngthườngngườitavẫngọilàphéptínhviphânvàtíchphân.Cácphéptínhấylàmnhưthếnào?Vídụ,trongmộtbàitínhnhấtđịnhnàođó,tôicóhaisốbiênxvày,trongđómộtsốkhôngthểbiếnđổimàsốkialạikhôngbiếnđổicùngvớinótheomột tỷsốnhấtđịnhtuỳtheotìnhhình.Tôi làmchoxvày trởthànhnhữngsốviphân,nghĩalàtôigiảđịnhxvàylànhỏvôhạn,đếnnỗisovớibấtcứmộtđạilượngthựcnào,dùnhỏđếnnàyđinữa,thìxvàycũngvẫnmấtbiếnđi,đếnnỗixvàykhôngcòngìhết,ngoàicáitỷsốcủachúngđốivớinhau,mộttỷsốkhôngcómộtcơsởnàocóthểgọi là vật chất được cả,một tỷ số số lượngmà không cómột sốlượngnàocả.Nhưvậythìdy/dx,tỷsốcủahaiviphâncủaxvày,sẽlà0/0,nhưng0/0đượccoinhưlàbiểuthứccủay/x,Tiệnđâytôichỉnói thêm rằng cái tỷ số ấy giữa hai đại lượngđã biếnmất, cái lúcchúngbiếnmấtđimàtaxácđịnhđượcđó,chínhlàmộtmâuthuẫn;nhưng điều đó không làm cho chúng ta lúng túng, cũng như tronggần hai trămnămnay toán học nói chung đã không thể vì thếmàlúngtúng.Nhưvậylàtôiđãlàmgì,nếukhôngphảilàphủđịnhxvày,nhưngkhôngphủđịnhđếnmứclàkhôngquantâmgìđếnchúngnữanhưlốiphủđịnhcủaphépsiêuhình,màlàphủđịnhmộtcáchtươngứngvớitìnhhình?.Nhưvậylàthaychoxvày,tôiđãcócáiphủđịnhchúng,từdxvàdyởtrongcáccôngthứchaycácphươngtrìnhtrướcmặttôi.Lúcđótôitiếptụclàmtínhvớicáccôngthứcấy,tôicoidxvàdy như những đại lượng thực tuy phải phục tùngmột vài quy luậtngoạilệ,vàđếnmộtđiểmnhấtđịnhnàođó,tôiphủđịnhcáiphủđịnh,nghĩa là tôi chuyểncông thứcviphân thành tíchphân, và thay thếchodxvàdy, tôi lạicóđượcnhữngsố thựcxvày ;nhưng lúcđó,khôngphảilàtôitrởlạiđiểmmàtôixuấtphát,tráilại,tôiđãgiảiđápđượcbàitoánmàhìnhhọcvàđạisốhọcthôngthườngcólẽphảinátócramàcũngkhônggiảiquyếtnổi.

Trong lịch sử, tình hình cũng chẳng khác gì thế. Tất cả cácdântộcvănminhđềubắtđầutừchếđộcônghữuvềruộngđất.Ởtấtcảnhữngdântộcđãvượtquamộtgiaiđoạnnguyênthuỷnhấtđịnhthì tiến trình phát triển của nông nghiệp, chế độ công hữu ấy trởthànhmộttrởngạisảnxuất.Chếđộcônghữubịhuỷbỏ,bịphủđịnh,

biếnthànhchếđộtưhữusaunhữnggiaiđoạnhtrunggianhoặcdàihơnhoặcngắnhơn.Nhưngởmộtgiaiđoạnpháttriểncaohơncủanôngnghiệp,đạtđượcnhờbảnthânchếđộtưhữuvềruộngđất,thìngượclại,chínhchếđộtưhữuvềruộngđất,thìngượclại,chínhchếđộtưhữulạitrởthànhmộttrởngạichosảnxuất,-nhưtrườnghợpchếđộchiễmhữuruộngđấtnhỏcũngnhưchếđộchiễmhữuruộngđấtlớnngàynay.Dođómàtấtyếuphảinảyracáiyêucầu:phủđịnhcảchếđộtưhữuvềruộngđất,biếnnótrởlạithànhchếđộcônghữu.Nhưngyêucầunàykhôngcónghĩalàkhôiphụclạichếđộcônghữunguyên thuỷ trướckia,mà là lậpnênmộthình thứccaohơn,pháttriểnhơnnhiềucủachếđộsởhữuchung,nókhôngnhữngkhôngtrởthànhmộtchướngngạichosảnxuất,màtráilại,lầnđầutiênsẽgiảiphóngchosảnxuấtvàchophépsảnxuấtcóthểlợidụngđượcđầyđủnhữngpháthiệnvềhoáhọcvànhữngsángchếvềcơhọchiệnđại.

Haymộtthídụkhácnữa.Triếthọccổđạilàmộtthứchủnghĩaduyvậtnguyênthuỷ, tựphát.Với tưcách làmộtchủnghĩaduyvậtnhưvậythìnókhôngthểgiảithíchrõđượcquanhệgiữatưduyvàvậtchất.Nhữngsựcầnthiếtphảilàmsángtỏvấnđềđóđãdẫnđếnhọcthuyếtvềmột linhhồncóthểtáchrờikhỏi thểxác,rồiđếnchỗquảquyếtrằnglinhhồnấylàbấtdiệt,cuốicùngđếnnhấtthầngiáo.Thế làchủnghĩaduyvậtcổđạiđãbịchủnghĩaduy tâmphủđịnh.Nhưng trongsựphát triểnvềsaucủa triếthọc, chủnghĩaduy tâmcũngkhôngđứngvữngđượcvàbị chủnghĩaduyvậthiệnđạiphủđịnh.Chủnghĩaduyvậthiệnđạinày-phủđịnhcáiphủđịnh-khôngphảichỉ làsựphụchồiđơngiảnchủnghĩaduyvậtcũ,màđãđưathêmvàonhữngnềnmóngbềnlâucủachủnghĩaduyvậtcũtiếnbộnộidungtưtưởngcủahainghìnnămpháttriểncủatriếthọcvàcủakhoa học tự nhiên, cũng như nội dung tư tưởng của bản thân hainghìnnămlịchsửđónữa.Nóichung,đâykhôngcònlàmộttriếthọcnữa,mà chỉ làmột thế giới quan, nó không cần phải được chứngthực và biểu hiện thànhmột khoa học riêng về các khoa học hiệnthực.Như vây làở đây, triết học đã được "xoá bỏ", nghĩa là "vừađượckhắcphục,vừađượcbảotồn";đượckhắcphụcvềhìnhthức,đượcbảotồnvềnộidunghiệnthực.NhưvậylàởchỗnàoôngĐuy-rinhchỉ thấycó"chơichữ"thìkhinhìnkỹhơnngườita lại thấymộtnộidungthựchiện.

Cuối cùng, ngay đến thuyết bình đẳng của Rousseau, - màhọcthuyếtĐuy-rinhchỉlàbảnsaolạimờnhạt,méomó,-cũngkhôngthểnàoxâydựngđượcnếukhôngcósựphủđịnhcáiphủđịnhtheokiểuHegel làmbàđỡ,hơnnữa,đây lại làgầnhaimươinămtrước

khiHegelrađời.Vàthuyếtđótuyệtnhiênchẳnghềlấythếlàmxấuhổ,vàngaytronglầntrìnhbàyđầutiên,nócũngđãgầnnhưcốýphôtrương cái dấu tích của nguồn gốc biện chứng của nó. Khi còn ởtrạng thái tựnhiên vàdãman, conngười ta đềubìnhđẳng ; và vìRousseaucoingônngữnhưlàmộtsựbópméotrạngtháitựnhiên,nênôngtahoàntoàncólýkhiđemsựbìnhđẳnggiữacácđộngvậttronggiớihạncùngmột loàiápdụngcảchoconngười -độngvật,mớiđâyđãđượcHaeckelphânloạitheokiểugiảthiếtthànhnhững

Alali, nghĩa là những con người không có ngôn ngữ[50]

. Nhưngnhữngconngười-độngvậtbìnhđẳngấylạihơncácđộngvậtkhácởchỗ là cómộtđặc tính : khảnăngđạt đếnhoàn thiện, khảnăngpháttriểnhơnnữa:vàđólànguyênnhâncủasựbấtbìnhđẳng.NhưvậyRousseaucoiviệcnảysinhsựbấtbìnhđẳng làmộtbướctiến.Nhưngbướctiếnnàycótínhchấtđốikhángnóđồngthờicũnglàmộtbướclùi.

"Tất cả nhữngbước tiến tiếp theo" (vượt qua trạng thái banđầu)"vềbênngoàicũnglàbấynhiêubướcđiđếnsựhoànthiệncủacánhânnhưngkỳ thựcthìđiđếnsựsuy tàncủa loài...Nghề luyệnkimvànghềnônglàhainghềmàsựphátminhrađãgâynêncuộccáchmạnglớnlaođó"(Việcbiếnrừngnguyênthuỷthànhđất trồngtrọt,nhưngđồngthờinạnnghèokhổvànôdịchcũngsinhravìchếđộsởhữu)."Đốivớinhàthơthìvàngvàbạc,nhưngđốivớinhàtriếthọcthìchínhsắtvàlúađãlàmchongườitrởthànhvănminhvàlàm

choloàingườimaimột"[51]

.Mỗibướctiếnmớicủavănminhđồngthờicũnglàmộtbước

tiếnmớicủasựbấtbìnhđẳng.Tấtcảnhữngthiếtchếmàxãhộirađờicùngvớivănminhđãđemlạichomình,đềubiếnhànhcáiđốilậpvớimụcđíchbanđầucủachúng.

"Khôngthểchốicãiđượcrằngnhândânlậpranhữngvươngcônglàđểbảovệtựdochomìnhchứkhôngphảilàđểnôdịchmình,vàđóchínhlàđạoluậtcơbảncủamọiphápquyềnnhànước".

Tuyvậy,nhữngvươngcôngấynhấtđịnhsẽtrởthànhnhữngkẻápbứcnhândânvàtăngcườngsựápbứcđóđếnmộtđiểmmàsựbấtbìnhđẳng,bịđẩytớichỗtộtcùngcủanó,lạibiếnthànhcáiđốilập với nó, trở thành nguyên nhân của bình đẳng : trướcmặt bạochúa,tấtcảmọingườiđềungangnhau,cụthểlàngangvớiconsốkhông.

"Đâylàmứctộtcùngcủasựbấtbìnhđẳng,làđiểmcuốicùngkhépkínvòngtrònvàtiếpcậnvớiđiểmmởđầuvòngtròn:ởđây,tất

cả các tư nhân đều trở thành bình đẳng với nhau, bởi vì họ đềuchẳnglàgìhếtvàcácthầndânkhôngcómộtluậtlệnàokhácngoàiýmuốncủachủ".Nhưngbạochúachỉ làchúakhinàohắncòndùngđược bạo lực, vì vậy "chừng nào người ta tống cổ hắn đi thì hắnkhôngcòncóthểthanphiềngìbạolựccả...Bạolựcduytrìhắn,bạolựclậtđổhắn,mọiviệcđềuxảyrađúngnhưtrậttựtựnhiênđãđịnh".

Vànhưvậylàbấtbìnhđẳnglạibiếnthànhbỉnhđẳng,nhưngkhông phải thành cái bình đẳng tự phát cũ của con người nguyênthuỷkhôngcóngônngữ,màlàbìnhđẳngcaohơncủakhếướcxãhội.Kẻđiápbứcbịápbứctrởlại.Đâylàphủđịnhcáiphủđịnh.

NhưvậylàtrongvấnđềnàyngayởRousseauchúngtacũngđãthấycómộtlốisuynghĩakhôngnhữnggiốnghệtlốisuynghĩacủaMác trongbộ "Tưbản",màngaycảvềchi tiết, còncócảmột loạtnhững lối nóibiệnchứngđúngnhư thếmàMácvẫndùng :nhữngquá trình xét theo bản chất của chúng thì có tính chất đối kháng,chứađựngmâuthuẫn;sựchuyểnhoácủamộtcựcthànhcáiđốilậpvớinó;saucùngphủđịnhcáiphủđịnhvớitưcáchlàhạtnhâncủatoànbộ.Dođó,nếunăm1754,Rousseauchưacóthểnóiđượccáitiếng lóng củaHegel, thì 16 năm trước khi Hegel ra đời, RouseaucũngđãbịnhiễmnặngcáibệnhdịchcủaHegel,tứcbiệnchứngcủamâuthuẫnhọcthuyếtvềLogos, thầnhọcv.v...VàkhiôngĐuy-rinhvận dụng hai con người đầy thắng lợi của ông ta trong việc tầmthườnghoáthuyếtbìnhđẳngcủaRousseauthìôngtađãrơivàomộtmặtnghiêngvà từđó tuột thẳngvàođôicánh taycủaphủđịnhcáiphủ định một cách không thể nào cưỡng lại được. Cái trạng tháitrongđósựbìnhđẳnggiữahaingườinảynở,được trìnhbàynhưmộtchếđộlýtưởngvàđượcgọilà"trạngtháibanđầu"ởtrang271quyển"Triếthọc".Nhưngtheonhưởtrang279thìtrạngtháibanđầunàynhấtđịnhphảibị"chếđộcướpbóc"xoábỏ,-đólàsựphủđịnhthứnhất.Nhưnghiệnnay,nhờcótriếthọchiệnthực,chúngtađãđitớichỗxoábỏchếđộcướpbócvàthaynóbằngcôngxãkinhtếxâydựngtrêncơsởbìnhđẳngdoôngĐuy-rinhđãphátminhra,-đólàphủđịnhcáiphủđịnh,bìnhđẳngởmộtmứccaohơn.Thật làmộtcảnh tượng thú vị,mở rộng được tầmmắtmột cách tốt đẹp : bảnthânôngĐuy-rinhconngườicaoquýấy,tựmìnhlạiphạmvàocáitộitàytrờilàphủđịnhcáiphủđịnh!.

Vậyphủđịnhcái phủđịnh làgì ?Làmộtquy luậtphát triểncựckỳphổbiếnvàchínhvìvậymàcómộttầmquantrọngvàmộtýnghĩacựckỳtolớn,củatựnhiên,củalịchsửvàcủatưduy;mộtquyluật,nhưtađãthấy,cógiátrị tronggiớiđộngvậtvàthựcvật,trongđịachấthọc,toánhọc,lịchsử,triếthọc,màngaybảnthânôngĐuy-

rinh,mặc dầu tất cả sự chống đối ngoan cố của ông ta, vẫn buộcphảituântheovớicáchthứcriêngcủaôngtamàkhônghềhaybiết.Lẽdĩnhiênlàtôicònchưanóigìđếncáiquátrìnhpháttriểnđặcthùmàhạtđạimạchchẳnghạnđãtrảiquatừlúcnẩymầmchođếnlúcthànhcâynảyhạtrồichếtđi,khinóirằngđólàphủđịnhcáiphủđịnh.Vìvậyphéptínhtíchphâncũnglàphủđịnhcácphủđịnh.Nghĩalà,khitựgiớihạntrongviệckhẳngđịnhmộtcáchchungchungđó,tôisẽcóthểkhẳngđịnhmộtđiềuvônghĩalàquátrìnhsốngcủathâncâyđạimạchlàphéptínhtíchphân,hoặcthậmchí làchủnghĩaxãhội.Nhưngđóchỉ làcáimàbọnsiêuhình luôn luônđemgánchophépbiện chứng.Khi tôi nói rằng tất cả cácquá trìnhđóđều là sựphủđịnhcáiphủđinh,tứclàtôibaoquáttấtcảcácquátrìnhđóvàotrongmộtquy luậtvậnđộng thốngnhấtấy,vàchínhvì thếmà tôikhôngchúýđếnnhữngđặcđiểmcủamỗiquátrìnhđặcbiệtriêngrẽ.Nhưngphépbiệnchứngchẳngquachỉlàmônkhoahọcvềnhữngquyluậtphổbiếncủasựvậnđộngvàsựpháttriểncủatựnhiên,củaxãhộiloạingườivàcủatưduy.

Người tacũngcóthểcãi lại rằng:cáiphủđịnhởđâykhôngphảilàphủđịnhthậtsự;tôicũngphủđịnhmộthạtđạimạchkhitôixaynóra,phủđịnhmộtconsâukhitôixéonátnó,phủđịnhmộtsốdươngakhitôigạchbỏnó,v.v...Haylàtôiphủđịnhcâu:hoahồnglàmộthoahồng,khitôinói:hoahồngkhôngphảilàmộthoahồng;và kết quả sẽ ra sao khi tôi lại phủ định cái phủ định đó và nói :nhưnghoahồngvẫnlàmộthoahồng?-Trênthựctếnhữnglờiphảnđốinàylànhữnglý lẽchủyếucủabọnsiêuhìnhđểchốnglạiphépbiệnchứng,vàcũnghoàntoànxứngđángvớilốisuynghĩabạnchếấy.Phủđịnhtrongphépbiệnchứngkhôngphảichỉcónghĩalànói:không,hoặcgiảtuyênbốrằngmộtsựvậtkhôngtồntại,haypháhuỷsựvậtấytheomộtcáchnàođó.Spinozacũngđãtừngnói:Omnisdeterminatio est negatio,mọi sự giới hạn hay quy định cũng đồng

thờilàmộtsựphủđịnh[52]

.Tiếpnữa,phươngthứcphủđịnhởđâyđượcquyếtđịnh,mộtlà,bởitínhchấtchungcủaquátrình,vàhailàbởibảnchấtđặcthùcủaquátrình.Khôngnhữngtôiphảiphủđịnh,màcònphảixoábỏsựphủđịnhấymộtlầnnữa.Dođótôiphảithiếtlậpsựphủđịnhthứnhấtnhưthếnàođểchosựphủđịnhthứhaivẫnsẽcònhaycóthểcóđược.Nhưnglàmthếnàođểđạtđếnđiềuấy?Cáiđólàtuỳtheobảnchấtđặcbiệtcủamỗitrườnghợpriêngrẽ.Nếutôinghiềnnátmộthạtđạimạch,hayxéochếtmộtconsâu,thìđúnglàtôiđãhoànthànhbướcthứnhất,nhưngtôiđãlàmchobướcthứhaikhôngthểcóđược.Dođó,đốivớimỗiloạisựvậtcũngnhưđối

vớimỗi loạiquanniệmvàkháiniệm,đềucóphươngthứcphủđịnhriêngcủanó,mộtsựphủđịnhnhư thếđểcó thểcóđượcsựpháttriển. Trong phép tính những đại lượng vô cùng bé, việc phủ địnhdiễn ra khác với khi thành lậpnhững luỹ thừadương từnhững sốcănâm.Phảihọctậpđiềunày,cũngnhưmọiđiềukhác.Nếuchỉbiếtrằng thân cây đạimạch và phép tính nhữngđại lượng vô cùngbéđượcbaoquáttrongkháiniệmphủđịnhcáiphủđịnh,tôivẫnkhôngthể giống đại mạch thành công, mà cũng chẳng làm được tính viphânvàtínhtíchphân,cũngnhưnếuchỉbiếtnhữngquyluậtvềsựquyđịnhthanhâmbằngkíchthướccủadâyđàn, tôivẫnkhôngthểchơiđànvĩcầmngayđược.-Nhưngrõrànglànếuphủđịnhcáiphủđịnhchỉlàcáitròtrẻcon-cứviếtrasốarồilạixoánóđi,haylàlầnlượtnóirằngmộtcáihoahồnglàhoahồngrồilạinóirằngnókhôngphảilàhoahồng,thìngoàicáinguxuẩncủamộtkẻtiếnhànhcáitròchơitẻngắtấy,ngườitachẳngrútrađượcmộtcáigìhết.Vàtuyvậybọn siêu hình vẫn muốn làm cho chúng ta tin rằng nếu chúng tamuốnthựchiệnsựphủđịnhcáiphủđịnhthìphảilàmnhưthếmớilàđúng.

Thế là một lần nữa, chính ông Đuy-rinh chứ chẳng phải aikhác,lạiđánhlừachúngtakhiôngtaquyếtđoánrằngphủđịnhcáiphủđịnhlàmộtphéploạisuykỳquáidoHegelphátminhra,lấytronglĩnhvựctôngiáovàxâydựngtrênlịchsửcủatộitổtôngvàcủasựchuộctội.Từlâungườitađãsuynghĩmộtcáchbiệnchứngtrướckhibiếtbiệnchứnglàcáigì,cũngnhưhọđãnóivănxuôitừlâu,trướckhitừ"vănxuôi"xuấthiện.Quyluậtphủđịnhcáiphủđịnh,đượcthựchiệnmột cách không có ý thức trong tự nhiên và trong lịch sử, vàtrướckhi cònđượcnhận thức,nócũngdiễn ramộtcáchkhông tựgiáccảtrongđầuócchúngtanữa,-quyluậtđólầnđầutiênđãđươcHegelnêulênmộtcáchnổibật.VànếuôngĐuy-rinhmuốntựmìnhlàmtheoquyluậtđómộtcáchlénlútvàchỉcócáitêngọilàlàmchoông ta khó chịu, thì ông ta cứviệcđi tìmmột cái têngọi hayhơn.Nhưngnếukhôngtalạimuốngạtbỏbảnthânthựcchấtcủasựviệcđórakhỏitưduy,thìtrướchếtxinôngtahãylàmơnbỏnórakhỏitựnhiên và lịch sử đi đã, và xin ông hãy phátminh ramộtmôn toántrongđó-ax-akhôngphảilà+a2,vàtrongđóviphânvàtíchphânđềubịcấm,nếuaikhôngtuântheosẽbịphạt.

XIV.Kếtluận

Chúng tađãkết thúcphần triếthọc; cònnhữngđiềubịađặtkhácvề tương laiở trongcuốn "Giáo trình" thìchúng tasẽbàn tớixemxétviệcôngĐuy-rinh làmđảo lộnchủnghĩaxãhội.ÔngĐuy-rinh đã hứa với chúng ta cái gì ? Tất cả. Và ông ta đã giữ đượcnhữnglờihứanào?Chẳngcógìhết."Nhữngnhântốcủamộttriếthọchiện thực, vàdođócũnghướngvềhiện thựccủa tựnhiênvàcủađờisống"một"thếgiớiquanhếtsứckhoahọc","nhữngtưtưởngsángtạorahệthống",vàtấtcảnhữngthànhtíchkháccủaôngĐuy-rinhmàchínhôngtađãlàmrùmbengbằngnhữnglờilẽhếtsứchoamỹ,bấtcứvềmặtnàocũngđều làsựbịpbợmthuần tuý.Đồ thứcluậnvũtrụ,"quyđịnhmộtcáchchắcchắnnhữnghìnhthức,cơbảncủatồntạimàkhônghềlàmtổnhạichútnàođếntínhchấtsâusắccủatưtưởng",hoárachỉlàmộtbảnsaolạimộtcáchvôcùnghờihợtlô-gíchhọccủaHegel,vàcùngvới lô-gichhọcnàynóchiaxẻđiềumêtínchorằngnhững"hình thứccơbản"ấy,haynhữngphạmtrùlô-gích,cómộtsựtồntạiđầybíẩnởmộtchỗnàođótrướckhicóthếgiới và bên ngoài thế giới, và phải được "ứng dụng" vào thế giới.Triết học về tự nhiên đã cung cấp cho chúng ta một môn học vềnguồngốcvũ trụmàđiểmxuấtphát là"một trạngtháibấtbiếncủavậtchất",mộttrạngtháimàngườitachỉcóthểquanniệmđượcnhờmộtsựlẫnlộnkhôngthểcứuvãnđượcvềmốiliênhệgiữavậtchấtvàvậnđộng,vàhơnnữa,chỉkhinàongườitathừanhậnmộtthượngđếnhâncáchhoáđứngbênngoàithếgiới,chỉcóthượngđếnàymớicóthểlàmchotrạngtháiấychuyểnsangvậnđộngđược.Khinghiêncứugiớitựnhiênhữucơ,saukhivứtbỏthuyếtđấutranhđểsinhtồnvà thuyếtđào thải tựnhiêncủaDarwin, coiđó là "một liều thú tínhkhámạnhnhằmchốnglạinhântính",triếthọchiệnthựclạibuộcphảiđưanhữngthuyếtấyvàobằngcửasau,coiđólànhữngnhântốtácđộng trong giới tự nhiên, mặc dầu đó là những nhân tố thứ yếu.Ngoàira,triếthọchiệnthựcấylạicóđượcmộtdịpđểchứngtỏtronglĩnhvựcsinhvậthọc,mộtsựngudốtđếnmứclàhiệnnay,-kểtừkhingười takhông thể tránhkhôngnghenhữngbảnbáocáophổbiếnkhoahọcđượcnữa,ngườitaphảiđốtđuốclênbanngàymớicóthểtìmthấyđượcmộtsựngudốtnhưthếngaytrongsốnhữngcôtiểuthưthuộccáctầnglớpcóhọcthức.Vềmặtđạođứcvàphápquyền,khitầmthườnghoáRousseau,triếthọcđócũngchẳngmaymắngìhơn là trướckhinóđã tầm thườnghoáHegel, vàvềmặt luậthọc,

mặcdầumọi lờiquảquyếtđềungượclại,nóđãbộclộmộtsựngudốtmàchỉhoạhoằnlắmngườitamơithấyđượctrongsốnhữngnhàluậthọctầmthườngnhất,kiểucũởnướcPhổ.Triếthọcấy"khôngthừanhậnmột chân trờinàocó thểnhìn thấyđượcmột cáchgiảnđơn",songvềmặtpháphọc,thìnólạilấylàmthoảmãnvớimộtchântrời hiện thực khớp với khu vựcmà bộ luật Phổ có hiệu lực. Còn"nhữngđấtvàtrờicủatựnhiênbênngoàivàbêntrong"màtriếthọcấyhứahẹnsẽvạchrachochúngtathấytrongsựvậnđộnglàmđảolộnmộtcáchmạnhmẽcủanó,thìchúngtavẫnuổngcôngchờđợi,cũngnhưchúngtavẫnuổngcôngchờđợi"nhữngchânlýtuyệtđỉchcuốicùng"vàcái"cơbảntuyệtđối".Nhàtriếthọcmàphươngthứctưduy là "gạtbỏmọimưu toan thiênvềmột thếgiớiquanbịhạnchếmộtcáchchủquan",đãtỏralàkhôngnhữngbịhạnchếvềmặtchủquandonhữnghiểubiếtcựckỳthiếusótnhưchúngtađãchỉrõ,dophươngthứctưduysiêuhìnhthiểncậnvàsựtựtándươnglốbịchcủaôngta,màthậmchícòndocảnhữngýkiếnkỳquặcấutrĩcủacánhânôngtanữa.ÔngtakhôngthểnàodựnglênđượccáitriếthọchiệnthựccủamìnhmàtrướcđólạikhôngápđặtchotoànthểnhânloạicònlạikểcảngườiDo-thái,-vớitưcáchlàmộtđiềuluậtcógiátrịphổbiến-sựghêtởmcủaôngtađốivớithuốclá,đốivớinhữngconmèovànhữngngườiDo- thái."Quanđiểmthựcsựphêphán"củaôngtađốivớikẻkháclàởchỗkhăngkhănggánchongườikhácnhữngđiềumàhọkhôngbaogiờnói,nhữngđiềubịađặtcủachínhbản thân ôngĐuy-rinh.Những suy luật loãng như cháo bố thí củaôngtavềnhữngđềtàiPhi-li-xtanh,giảithíchchotarõtạisaoôngtalạicămgiậnFaustcủaGoethe.DĩnhiênlàkhôngthểthathứchoGoetheđược,vìnhà thơđãchọncái tênFaustvôđạođứcấy làmnhânvậtchínhchứkhôngchọnnhà triếthọchiện thựcnghiêm túcnhưWagner,-Tómlại,nóitheolốinóicủaHegel,triếthọchiệnthực,nhìnvề toànbộ, là "chấtcặnnhạtnhẽonhấtcủanền triếthọckhaithác của nước Đức" ; chất cặn mà sự loãng thuếch và sự tầmthườngtrongsuốtcủanócóvẻdàyđặchơnvàđụcngầulênchỉlàvìtácgiảđãtrộnlẫnvàotrongđónhữngmẩucâucótínhchấttiêntri.Vàkhichúngtađọchếtquyểnsách,chúngtavẫnthấymìnhchẳnghiểubiếthơngìtrước,vàchúngtabuộcphảithúnhậnrằng"phươngthứctưduymới","nhữngkếtluậnvànhữngquanđiểmđộcđáomộtcáchtriệtđể"và"nhữngtưtưởngsángtạorahệthống"quảthậtđãđem lại cho chúng ta nhiều điều phi lýmới, nhưng không đem lạiđượcmộtdòngnàochochúngtacóthểhọcđượcmộtcáigì.Vậymàconngườiấy,khuachiêngdóngtrốngđểcatụngnhữngtròảothuậtvànhữngmónhàngcủamìnhchẳngkémgìmộtkẻbánhàngrong

tầmthườngnhấtởchợ,vàđằngsaunhữngtừtolớnấychẳngcócáigìcả,thậtlàkhôngcócáigìcả,-chínhcáiconngườiấylạidámgọinhững người như Fichte, Schelling và Hegel là bịp bợm (thế màngười nhỏ nhất trong ba người này so với anh ta thì cũng làmộtngườikhổnglồrồiđấy).Ngườibịpbợmthậtư?Quảthậtlàbịpbợm-nhưnglàaikiachứ?

Phầnthứhai:Kinhtếchínhtrịhọc

I.Đốitượngvàphươngpháp

Khoa kinh tế chính trị, theo nghĩa rộng nhất, là khoa họcnghiêncứunhữngquyluậtchiphốisựsảnxuấtvàsựtraođổinhữngtưliệusinhhoạtvậtchấttrongxãhộiloàingười.Sảnxuấtvàtraođổilàhai chứcnăngkhácnhau.Có thểcósảnxuấtmàkhôngcó traođổi; còn trao đổi - chính vì trao đổi nhát thiết phải là trao đổi sảnphẩm-thìkhôngthểcónếukhôngcósảnxuất.Mỗichứcnăngtronghaichứcnăngxãhộiđóđềuchịuảnhhưởngphầnlớnlàcủanhữngtácđộngđặcbiệt,bênngoài,vàvìvậymàphầnlớncũngcónhữngquyluậtriêngvàđặcbiệtcủanó.Nhưngmặtkhác,haichứcnăngđóluônluônquyđịnhlẫnnhauvàảnhhưởnglẫnnhauđếnmứcngườitacóthểgọihaichứcnăngđólàhoànhđộvàtungđộcủaconđườngcongkinhtế.

Nhữngđiềukiện trongđóngười tasảnxuấtvà traođổi,đếnthayđổi theo từngnước,và trongmỗinước, lại thayđổi theo từngthếhệ.Bởivậy,khôngthểcómộtkhoakinhtếchínhtrịduynhấtchotấtcảmọinướcvàtấtcảmọithờiđạilịchsửđược.Từchiếccungvàmũitên,từcondaobằngđávànhữngquanhệtraođổidiễnradướihình thức ngoại lệ của người dãman, cho đến cáimáy hơi nướcmạnhnghìnsứcngựa,chođếncáimáydệt,chođếnđườngsắtvàđếnNgânhàngAnh,cómộtkhoảngcáchrấtlớn.NgườiởquầnđảoĐất lửachưađạtđếnnềnsảnxuấthàng loạtvàthươngnghiệpthếgiới,màcũngchưacóđầucơkỳphiếuhoặchiệntượngsởgiaodịchbịphásản.Kẻnàomuốnđưanhữngquy luậtgiốngnhauvàokhoakinhtếchínhtrịcủaquầnđảoĐất lửavàkhoakinhtếchínhtrịcủanướcAnh hiện nay thì kẻ đó rõ ràng chẳng được cái gì hết ngoàinhữngđiềuchungchungtầmthườngnhất.Vậykhoakinhtếchínhtrị,vềcơbản làmộtkhoahọccótínhchất lịchsử.Nónghiêncứumộtvậtliệucótínhchấtlịchsử,nghĩalàmộtvậtliệuluônluônbiếnđổi;trướchếtcónghiêncứunhữngquyluậtđặcthùcủatừnggiaiđoạnpháttriểncábiệtcủasảnxuấtvàcủatraođổi,vàchỉsaukhikếtthúccôngviệcnghiêncứuđónómớicóthểxáclậpmộtvàiquyluậthoàntoàncótínhchấtphổbiến,thíchdụngnóichungchosảnxuấtvàtraođổi. Tuy vậy, lẽ dĩ nhiên là những quy luật thích dụng cho nhữngphương thứcsảnxuấtvànhữnghình thức traođổinhấtđịnh,cũngthích dụng cho tất cả những thời kỳ lịch sử nào cũng có nhữngphươngthứcsảnxuấtvàhìnhthứctraođổinhưthế.Vídụ,cùngvớiviệcdùngtiềnkimloạithìmộtloạtquyluậtcũngpháthuytácdụng,

nhữngquyluậtnàyvẫnthíchdụngchotấtcảmọinướcnàovàmọigiaiđoạn lịchsửnàotrongđótiềnkim loạiđượcdùng làmphươngtiệntraođổi.

Cùng với phương thức sản xuất và trao đổi củamột xã hộinhấtđịnhtronglịchsửvàcùngvớinhữngtiềnđềlịchsửcủaxãhộiđó,thìphươngthứcphânphốisảnphẩmđồngthờicũngđãchosẵn.Trongcôngxãthịtộchaycôngxãnôngthôncóchếđộcônghữuvềruộngđất,tấtcảcácdântộcvănminhđềubướcvàolịchsửcùngvớicôngxãđó,hayvớinhữngtàndưrấtdễnhậnthấycủanó,thìmộtsựphânphốisảnphẩmkháđồngđều làđiềuhoàn toàn tựnhiên;nơinào có sựphânphối sảnphẩmkháđồngđều rõ rệt hơngiữa cácthànhviên,thìđólàdấuhiệucủabướcđầutanrãcủacôngxã.Nềnnôngnghiệplớn,cũngnhưnềncôngnghiệpnhỏ,đềucónhữnghìnhthứcphânphốirấtkhácnhautuỳtheonhữngtiềnđềlịchsửlàmcơsởchonềnnôngnghiệpấyphát triển.Nhưng rõ ràng là nềnnôngnghiệplớnbaogiờcũngquyếtđịnhmộtsựphânphốihoàntoànkhácvớinềnnôngnghiệpnhỏ;rõrànglànềnnôngnghiệplớnlấysựđốilậpgiaicấplàmtiềnđềhaytạorasựđốilậpgiaicấp,chủnôlànôlệ,lãnhchúavànôngnô,nhàtưbảnvàcôngnhân làmthuê,cònnềnnôngnghiệpnhỏthìhoàntoànkhôngnhấtthiếtphảigâyranhữngsựphân biệt giai cấp giữa những cá nhân tham gia sản xuất nôngnghiệp,vàtráilạichỉriêngsựtồntạicủanhữngsựphânbiệtđócũngđãnóilênbướcđầutanrãcủanềnkinhtếtiểunông.Việclưuhànhvàphổbiếntiềnkimloạiởtrongmộtnướcmàtừtrướcđếnnaychỉcónềnkinhtếsựtựnhiênngựtrịhaynềnkinhtếtựnhiênchiếmưuthế, thì bao giờ cũng gắn liền với một sự đảo lộn chậm hơn haynhanhhơncủasựphânphốitrướcđây,hơnnữasựđảolộnđódiễnramộtcáchkhiếnchosựbấtbìnhđẳngtrongphânphốigiữacáccánhân,tứclàsựđốilậpgiữakẻgiàuvàngườinghèo,ngàycàngtăngthêm.Nềnthủcôngnghiệpphườnghộiđịaphươngthờitrungcổlàmcho không thể có những nhà đại tư bản và những công nhân làmthuêsuốtđời,cũngnhưđạicôngnghiệphiệnđại,nềntíndụnghiệnnayvàsựphát triển củahình thức traođổi thíchứngvớiđại côngnghiệpvàtíndụngđó,tứclàcạnhtranhtựdo,nhấtthiếtphảiđẻrahaigiaicấpđó.

Nhưngcùngvớisựchênhlệchtrongphânphối,làmộtluậncứđược,màchỉcóthểcoiđólàmộttriệuchứngthôi.Nóichođúngranhiệmvụcủakhoahọckinhtế làphảichỉ rõrừngnhữngtệnạnxãhộivừamới lộrõrađó lànhữnghậuquảtấtyếucủaphươngthứcsảnxuấthiệnđangtồntại,nhưngđồngthờicũnglànhữngdấuhiệuchứngtỏrằngphươngthứcsảnxuấtđóbắtđầutanrã;vàtrongcái

hìnhthứcvậnđộngkinhtếđangtanrã,pháthiệnrađượcnhữngyếutốcủatổchứcsảnxuấtvàtraođổitươnglai,mới,sẽxoábỏnhữngtệnạnđó.Sựphẫnnộlàmracácnhàthơlàsựphẫnnộhoàntoànchính đáng trong việcmô tả những tệ nạn đó hay trong việc côngkíchnhữngkẻcangợisựhoàhợpphủnhậnhaytôsonđiểmphấncho những tệ nạn đó nhằm phục vụ cho giai cấp thống trị; nhưngtrongmỗitrườnghợpnhấtđịnh,sựphẫnnộđóthậtítcóýnghĩabiếtbao,với tưcáchlàmộtsựchứngminh,điềuđócũngđãrõquacáisự thật là trongmỗi thời đại của toàn bộ lịch sử trước đây, khôngthiếugìvậtliệuchosựphẫnnộấy.

Tuy nhiên, khoa kinh tế chính trị, với tư cách là khoa họcnghiêncứunhữngđiềukiệnvànhữnghìnhthứctrongđócácxãhộikhácnhaucủaloàingườiđãsảnxuấtvàtraođổi,vàtrongđónhữngsảnphẩmđượcphânphốimộtcáchtươngứng,khoakinhtếchínhtrịtheonghĩarộngđócònphảiđượcsánglậpra.Chođếnnaynhữnggìmàkhoahọckinhtếđemlạichochúngta,hầunhưchỉhoàntoàngiớihạn trong sựphát sinh và phát triển của phương thức sản xuất tưbảnchủnghĩa:khoađóbắtđầubằngviệcphêphánnhững tàndưcủanhữnghìnhthứcsảnxuấtvàtraođổiphongkiến,chứngminhsựcầnthiếtphảithaythếnhữngphươngthứcđóbằngnhữnghìnhthứctưbảnchủnghĩa,sauđónó trìnhbàynhữngquy luậtcủaphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩavànhữnghình thức traođổi tươngứngvớiphươngthứcsảnxuấtđótheophía tíchcực,nghĩa là theophíachúnggópphầnthúcđẩyviệcthựchiệnnhữngmụcđíchchungcủaxãhội,vàkhoahọcđóchấmdứtbằngviệcđứngtrênquanđiểmxã hội chủ nghĩamà phê phán phương thức sản xuất tư bản chủnghĩa,tứclàtrìnhbảynhữngquyluậtcủaphươngthứcđótheophíatiêucực,bằngcáchchứngminhrằngphươngthứcsảnxuấtđó,dosựpháttriểncủabảnthânnó,đangtiếnnhanhtớicáiđiểmởđónótự làmchonókhông thể tồn tạiđượcnữa.Sựphêphánđóchứngminh rằng những hình thức sản xuất và trao đổi tư bản chủ nghĩangàycàngtrởthànhmộtxiềngxíchkhôngthểchịuđựngnổiđốivớichínhngay sản xuất; rằngphương thứcphânphối, donhữnghìnhthứcđóquyếtđịnhmộtcáchtấtyếu,đãsảnsinhramộttìnhhìnhgiaicấpngàycàngtrởnênkhôngsaochịuđựngnổi,tứclàmộtsựđốilậpngày càng gay gắt hơn giữa những nhà tư bản ngày càng ít đi,nhưngngàylạicànggiàuthêm,vớinhữngcôngnhânlàmthuêkhôngcócủangàycàngđôngđảohơnvànói chungsống trongmột tìnhcảnhngàycàngtồitệhơn;vàcuốicùng,chứngminhrằngnhữnglựclượng sản xuất đông đảo, được tạo ra trong giới hạn của phươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩa,những lực lượngmàphươngthức

nàykhôngthểchềngựnổi,chỉchờđợimộtxãhộiđượctổchứcđểcùngnhaulàmviệctheokếhoạch,nắmlấyđểđảmbảochotoànthểmọi thànhviên trongxãhộinhữngtư liệusinhhoạtvàđảmbảosựpháttriểntựdocácnăngkhiếucủahọ,vànhưthếvớimộtmứcđộngàycàngtăngthêm.

Muốnphêphánnềnkinhtếtưsảnmộtcáchtoàndiện,màchỉbiếtcóhình thứcsảnxuất, traođổivàphânphối tưbảnchủnghĩathôithìchưađủ.Còncầnphảinghiêncứu,dầuchỉlàtrênnhữngnétchủyếu,nhữnghình thứccó trướcnềnkinh tếấyhaynhữnghìnhthứccònđangtồntạibêncạnhnótrongnhữngnướcítpháttriển,vàdùng những hình thức đó để mà so sánh. Từ trước đến nay, nóichungchỉcóMáclàđãnghiêncứuvàsosánhnhưthế,vàchínhnhờsựnghiêncứuđócủaMácmàchúngtamớicóđượchầuhếttấtcảnhữngđiềuđãxácđịnhđượctừtrướctớinaytronglĩnhvựcnghiêncứuvềmặtlýluậnnềnkinhtếtiểutưsản.

Mặcdầukhoakinhtếchínhtrị theoýnghĩahẹpđãxuấthiệntrongđầuócnhữngbậc thiên tài vàocuối thế kỷXVII, nhưng theocáchtrìnhbàychínhdiệncủanómàpháitrọngnôngvàAdamSithđãđưara,thìvềthựcchấtnólàconđẻcủathếkỷXVIIIvàđứngnganghàngvớinhữngthànhtựucủacácnhàkhaisánglớncủanướcPhápvớitấtcảnhữngưuđiểmvàkhuyếtđiểmcủathờiđó.Điềumàchúng

tôi đã nói về các nhà khai sáng[53]

, cũng có thể dùng để nói vềnhữngnhàkinhtếhọcthờiđó.Đốivớihọ,khoahọcmớikhôngphảilàbiểuhiệncủanhữngđiềukiệnvànhucầucủathờiđạimình,màlạilàbiểuhiệncủalýtínhvĩnhcửu;nhữngquyluậtcủasảnxuấtvàtraođổimàkhoahọcđóđãpháthiệnrakhôngphảilànhữngquyluậtcủamộthình thứcdo lịchsửquyđịnhcủanhữnghoạtđộngkinh tếđó,màlạilànhữngquyluậtvĩnhcửucủatựnhiên;ngườitarútnhữngquyluậtđóratừbảntínhcủaconngười.Nhưngconngườinày,khixemxétkỹ,lạilàngườithịdânhạngtrunghồibấygiờđangởtrongquátrìnhchuyểnhoáthànhnhàtưsản,vàbảntínhcủaanhtalàchếtạovàbuônbántrongnhữngđiềukiệnhồiđódolịchsửquyđịnh.

Saukhichúngtađãlàmquenkháđủvới"nhàsánglậpcótínhchấtphêphán" củachúng ta làôngĐuy-ring vàphươngphápcủaông ta rồi, thìchúng tacó thểdễdàngdựđoánđượccáicáchmàôngtáhiểukhoakinhtếchínhtrị.Trongtriếthọc,chỗnàomàôngtakhôngđơnthuầnnóinhữngđiềunhảmnhí(chẳnghạnnhưtrongtriếthọcvề tựnhiên) thìquanđiểmcủaông làsựxuyên tạcquanđiểmcủathếkỷXVIII.Theoôngta,vấnđềkhôngphải lànhữngquy luậtpháttriểnlịchsử,màlànhữngquyluậttựnhiên,nhữngchânlývĩnh

cửu. Những quan hệ xã hội như đạo đức và pháp luật không donhữngđiềukiệnlịchsửnhấtđịnhcủatừngthờiđạimộtquyếtđịnh,màlạidohaianhchàngnổitiếngquyếtđịnh,màtronghaianhnày,thìmộtanhhoặclàápbứcanhkia,hoặclàkhôngápbứcanhkia,đólàđiềumàtiếcthaytừtrướcđếnnaylạichưahềxảyrabaogiờ.Bởivậy,chúngtahầunhưsẽkhônglầmnếunhưchúngtarútrakếtluậnrằngôngĐuy-ringcũngsẽquycảkhoakinhtếchínhtrịthànhnhữngchân lý tuyệtđỉchcuốicùng, thànhnhữngquy luậtvĩnhcửucủa tựnhiên, thành những định lý lặp lại, rỗng tuếch không có nội dung,nhưng trong lúc đó thì toànbộnội dung tích cực của khoa kinh tếchínhtrị, trongchừngmựcôngtabiếtđược, lạiđượcôngta lén lútđưa trở lại bằngcổngsau ; rằngsựphânphối, với tưcách làmộthiệntượngxãhộiđượcôngtarútrakhôngphảitừsảnxuátvàtraođổi,màlạigiaophóchohaichàngbấthủcủaôngtagiảiquyếtmộtcáchdứtkhoát.Vàvìtấtcảnhữngđiềuđólànhữngmánhlớicũkỹmàchúngtađềubiếtcảrồi,chonênởđâychúngtacàngcóthểnóiđượcvắntắthơn.

Thậtvậy,ôngĐuy-ring,ngaytừtrang2[54]

,đãtuyênbốvớichúngtarằng.

Khoakinhtếcủaôngtadựavàođiềuđãđược"xáclập"trong"Triếthọc"củaông,và"vềmộtvàiđiểmcơbản,thìkhoahọckinhtếđódựavàonhữngchânlýthuộcloạicaohơn,đãđượchoànthànhrồi,trongmộtlĩnhvựcnghiêncứucaohơn".

Chỗnàocũngthấycái tínhchấtkhóchịucủasựtựtângbốcấy.ChỗnàocũngthấysựđắcthắngcủaôngĐuy-ringvềnhữngcáimàôngtađãxácnhậnrồi.Thậtvậyđãhoànthànhrồi,điềuđóchúngtađã thấykháđủnhưng làhoàn thànhnhưngười ta tắtmộtngọnnếnđangbốckhói.

Ngaysauđó,chúngtalạithấy"Nhữngquyluậttựnhiênphổbiếnnhấtcủamọinềnkinhtế"Nhưthếnghĩalàchúngtađãđoánđúng.Nhưngnhữngquy luật tựnhiênđóchỉđểchongười tahiểu

đúnglịchsửđãquanếunhưngườita"nghiêncứunhữngquyluậtđódướicáihìnhthứcxácđịnhhơnmànhữngkếtquảcủachúngnhậnđượcnhờnhữnghình thức lệ thuộcchính trị vàphephái chính trị.Nhữngthiếtchếnhưchếđộnôlệhaychếđộnôdịchlàmthuê,thêmvàođólàngườichịemsinhđôicủachúng-tứcchếđộsởhữudựatrênbạolực,phảiđượccoinhưlànhữnghìnhthứccấuthànhkinhtế-xãhộicơbảnchấtthậtsựchínhtrị,vàtrongcáithếgiớitồntạitừtrước tới nay, chúng hình thành cái khuôn khổmà chỉ có trong đó

nhữngtácdụngcủanhữngquyluậtkinhtếtựnhiênmớicóthểhiểuhiệnđược".

Câuđólàmộttiếngkènbáohiệu,hệtnhưmộtchủđềcơbảncủaWagner, báo cho ta biết là hai chàng nổi tiếng nọ sắp ra sânkhấu.Nhưng hơn thế nữa, nó còn là chủ đề căn bản của toàn bộquyểnsáchcủaĐuy-ring.Khinóiđếnluậtpháp,ôngĐuy-ringkhôngbiếtcungcấpchochúngtamộtcáigìkhácngoàiviệcdịchmộtcáchvụngvềthuyếtbìnhđẳngcủaRousseausangngônngữxãhộichủ

nghĩa[55]

-mộtbảndịchmàtừnhiềunămnayngườitacóthểnghethấy trongbấtkỳmộtquáncà -phêcôngnhânnàoởPa-ri,nhưngcònhayhơnnhiều.Ởđây,ông tacungcấpchochúng tamộtbảndịch sang ngôn ngữ xã hội chủ nghĩa - cũng chẳng hay gì hơn -nhữnglờitatháncủanhữngnhàkinhtếhọcvềsựxuyêntạcnhữngquyluậtkinhtếtựnhiênvàvĩnhcửuvànhữngtácdụngcủachúng,dosựcanthiệpcủanhànước,củabạolựcgâyra.Dođóôngbịhoàntoàncôđộcgiữanhữngngười xãhội chủnghĩavànhư thế là xácđáng.Bấtcứngườicôngnhânxãhộichủnghĩanào,dù thuộcdântộcnàocũngvậy,đềuhoàntoànbiếtrõrằngbạolựcchỉchechởchosựbóc lột thôi,chứkhôngphải tạo rasựbóc lột ; rằngquanhệ tưbảnvà laođộng làm thuê làcơsởcủa tệbóc lộtmàhọphảichịu,rằng quan hệ đó nảy sinh bằng con đường thuần tuý kinh tế chứkhôngphảilàbằngconđườngbạolực.

Tiếpnữa,chúngtalạiđượcbiếtrằng.Trongtấtcảmọivấnđềkinhtế"Ngườitasẽcóphânbiệthai

quátrình-quátrìnhsảnxuấtvàquátrìnhphânphối".Ngoàira,cáiconngườinóitiếnghờihợtlàôngJ.B.Saycònthêmvàođómộtquátrìnhthứbanữa,tứclàquátrìnhsửdụng,tiêudùng,nhưngcảônglẫn bọnmôn sinh của ông ta cũng chẳng biết nói một cái gì rànhmạchcả.Còntraođổihaylưuthông,thìđóchẳngquachỉlàmộtkhuvựcnhỏcủasảnxuất,bởivìthuộcvềsảnxuấtcótấtcảnhữnggìcầnphảiđượcthựchiệnđểchosảnphẩmđếntayngườitiêudùngcuốicùng,ngườitiêudùngthậtsự.

NếuôngĐuy-ringnhậpcục làmmộthaiquá trìnhkhácnhauvềcơbản-tuyrằngquyđịnhlẫnnhau-làsảnxuấtvàlưuthông,vànếuôngkhẳngđịnhmộtcáchhoàntoànkhôngngượngngùngrằngviệctránhsựlẫnlộnnhưthếchỉ"gâyrasựlẫnlộnthôi",thìđiềuđóchỉchứngtỏrằnghoặclàkhôngbiếthoặclàôngkhônghiểusựpháttriểnkhổnglồmàchínhlưuthôngđãthựchiệnđượctrongnămmươinămnay;vảlạiphầntiếpsaucủaquyểnsáchcủaôngtacũngchứngtỏđiềuđó.Nhưngthếchưaphảilàhết.Saukhiđãgiảnđơnnhậpcục

làmmộtsảnxuấtvàtraođổi,coihaiđiềuđóchỉlàsảnxuấtthôi,thìônglạiđặtphânphốiởbêncạnhsảnxuất,coiphânphốinhưlàmộtquátrìnhthứhai,hoàntoànởbênngoài,tuyệtđốikhôngdínhdánggì tớisảnxuấtcả.Songchúngtađã thấyrằng, trênnhữngnétchủyếucủanó,sựphânphốitrongmỗitrườnghợpđềulàkếtquảtấtyếucủanhữngquanhệsảnxuấtvàtraođổitrongmộtxãhộinhấtđịnh,cũngnhưlàcủanhữngtiềnđềlịchsửcủaxãhộiđó,vànhưvậylàmộtkhichúngtabiếtđượcnhữngquanhệvàtiềnđềấy,chúngtacóthểsuyramộtcáchchắcchắnphươngthứcphânphốithốngtrịtrongxãhộiđó.Nhưngchúng tacũng thấy rằngnếuôngĐuy-ringkhôngmuốnphảnbội lạinhữngnguyên tắc "đãđượcxác lập" trongquanniệmcủaôngvềđạođức,pháp luậtvà lịchsử thìông taphảiphủnhậncáisựthậtkinhtếsơđẳngđóvàôngtaphảiđặcbiệtphủnhậnnhưthếkhicầnphảilénlútđưahaianhchàngkhôngthểthiếuđượccủa ông ta vào trong kinh tế học. Và sau khi phân phối được giảithoátmộtcáchmaymắnkhỏimọiliênhệvớisảnxuấtvàtraođổithìsựkiệnvĩđạiấymớicóthểdiễnra.

Nhưngtrướchếtchúngtahãynhớlạixemsựviệcđãxảyranhưthếnàotrongvấnđềđạođứcvàpháp luật.Trongvấnđềnày,lúcbanđầuôngĐuy-hringđãbắtđầu từmộtconngườiduynhất ;ôngtanói:

"Trongchừngmựcmàmộtngườiđượcquanniệmlàmộtconngười duy nhất, hay nóimột cách khác là không có liên hệ gì vớingườikhác, thìngườiđókhông thểcó tráchnhiệmnàocả.Đốivớingườiđó,khôngcónghĩavụnàocả,màchỉcóýmuốnthôi."

Nhưng cái con người không có trách nhiệm đó, được quanniệm là con người duy nhất ấy, là ai nữa ngoài anh chàng xấu số"Adam, người Do - thái nguyên thuỷ" ở trên thiên đường, nơi màchàngtakhôngcótộilỗigìchỉvìchàngtakhôngthểmắcđượctộilỗinàocả?-NhưngngaycáianhchàngAdamdotriếthọchiệnthựctạorađóthếnàorồicũngmắcphảitộitổtông.BêncạnhchàngAdamđóbỗngnhiênxuấthiện,cốnhiênkhôngphảilàmộtnàngEvavớimáitócgợnsóng,màlại làmộtanhchàngAdamthứhai.ThếlàchàngAdamđólậptứccónhữngtráchnhiệmvà-chàngtaviphạmnhữngtráchnhiệmđó.Đáng lẽphảiômchặtngườianhemcủamìnhvàolòng coi như một người bình quyền với mình, thì trang ta lại bắtngườianhemđó,vàtoànbộlịchsửthếgiớichođếntậnngàynayphảichịunhữnghậuquảcủatộilỗiđầutiênđó,củatộitổtônglànôdịchđó,chínhvì thếnêntheoôngĐuy-ringsửthếgiớikhôngđánggiábaxu.

Nhân tiệncũngxinnóiquarằngnếu trênkiaôngDiihringđã

tưởngrằngôngtađãlàmchongườitađủcoikhinh"sựphủđịnhcáiphủđịnh"bằngcáchgọinólàsựbắtchướccâuchuyệncũvềtộitổtôngvàsựchuộctội,thếthìchúngtaphảinóisaođâyvềsựtáibảnmới nhất của ông ta cũng về câu chuyện đó (bởi vì chúng ta nhất

địnhrồicũng"sẽtiếntới"-đểnóitheongônngữcủaloàibòsát[56]-

sựchuộctội).Dùsao,chúngtacũngthíchcâuchuyệntruyềnthuyếtcũcủangườiXê-míthơn,trongđóngườiđànôngvàngườiđànbàbịrơivàotrạngtháitộilỗivẫncòncómộtýnghĩanàođó,cònôngĐuy-ringthìvềgiữmãisựvinhquangkhôngaitranhđượccủamìnhvìđãxâydựngtộitổtôngbằng...haingườiđànông.

Nhưngchúngtahãyngheôngchuyểncáitộitổtôngvàotrongkinhtếhọcnhưthếnào:

DầusaocáiquanniệmvềmộtRobinsoncôđộcđứngtrướctựnhiên với sức lực của mình và không phải chia xẻ một cái gì vớingười nào cả, cũng có thểđem lạimột sơđồ lô-gic thíchhợp chokhái niệm sản xuất... Đểminh hoạmột cách rõ ràng điều căn bảnnhấttrongkháiniệmphânphốithìcáisơđồlô-gíchvềhaingườimàlựclượngkinhtếphốihợpvớinhau,vàrõràngphảithoảthuậnvớinhaudướimộthìnhthứcnàođóvềcáiphầncủamình,cáisơđồlô-gíchấycũnghợplýnhưthế.Thậtvậy,chẳngcầncáigìkháchơnlàcáitínhchấtnhịnguyêngiảnđơnđóđểtrìnhbàymộtcáchhoàntoànchínhxácmộtvàiquanhệphânphốiquantrọngnhất,vàđểnghiêncứunhữngquyluậtcủachúngởgiaiđoạnphôithaitrongtínhtấtyếulô-gíchcủachúng...ởđâysựcùngnhauhoạtđộngtrêncơsởbìnhđẳng cũng có thể quan niệm được như là sự phối hợp lực lượngbằngcáchbắtmộttronghaibênphảitoànhoànlệthuộc,bênnàylúcđóbị cưỡngbứcđẩyvào tình trạngmộtkẻnô lệhaymột côngcụgiảnđơnđểlàmnhữngcôngviệckinhtếvàvìvậycũngsẽchỉđượcduytrìnhưmộtcôngcụthôi...Giữatrạngtháibìnhđẳngvàtrạngtháihènhạởmộtbên,vàởbênkialàquyềnlựcvôhạnvàsựthamgiatíchcựcduynhất,cócảmộtchuỗinhữngmứcđộmàlịchsửtoànthếgiớiđãchămlohổsungbằngnhữnghiệntượngnhiềuvẻvàhỗntạpcủanó.ởđây,điềukiệntiềnđềcơbảnlàmộtquanniệmbaoquátvềtấtcảmọithiếtchếphápquyềnvàvôquyềntronglịchsử"...

Và để kết thúc, toàn bộ vấn đề phân phối biến thành một"quyềnkinhtếvềphânphối".

Thế là cuối cùng ông Đuy-rinh lại đã đứng được trên mộtmiếngđấtvữngchắc.TaycầmtayhaianhchàngcủamìnhôngĐuy-rinhcóthểtháchthứcthếkỷcủamình.Nhưngsaucáichòmbangôisaođó,còncómộtngườinữamàngườitakhôngnóiđếntên.

"Tưbảnkhônghềphátminhra laođộngthặngdư.Bấtcứởđâumàmộtbộphậncủaxãhộinắmđộcquyềnchiếmcáctưliệusảnxuất,thìởđó,ngườilaođộng,dùtựdohaykhôngtựdo,đềubuộcphải thêm vào số thời gian lao động cần thiết để duy trì bản thânmình,mộtsốthờigianlaođộngdôiradùngđểsảnxuấttưliệusinhhoạtchokẻcó tư liệusảnxuất.Dùngườicó tư liệusảnxuấtđó làKaloskagathosthànhA-ten,tănglữởEtruria,civisroanus"(côngdânthànhRô-ma),"namtướcxứNormandie,chủnôởMỹ, lãnhchúaởValachie, địa chủ quý tộc hiện đại hay nhà tư bản, thì cũng thế".

(Mác,"Tưbản"I,xuấtbảnlầnthứhai,tr.227)[57]

.Saukhi,bằngcáchđó,ôngĐuy-ringđãbiếtđượchình thức

bóclộtcơbảnchungchotấtcảmọihìnhthứcsảnxuấttừtrướcđếnnay lànhưthếnào- trongchừngmựcmànhữnghìnhthứcđóvậnđộngtrongnhữngmâuthuẫngiaicấp-thìôngtachỉcòncóviệclàđưahaianhchàngcủamìnhvàođó,vàthếlàcáicơsởcănbảncủakhoakinhtếhiệnthựcđượcxâydựngxong.Ôngtachẳngchầnchừphútnàođểđemthihànhcái"tưtưởngsángtạorahệthống"ấy.Laođộngkhôngcóthùlao,ngoàisốthờigiancầnthiếtđủđểnuôisốngngườicôngnhân,đó là thựcchấtcủavấnđề.Nhưvậy làAdam,ởđây gọi làRobinson, bắt Adam thứ hai củamình, tức là ThứSáu,phảinailưngralàmviệc.NhưngtạisaoanhchàngThứSáulạilàmviệc quámức cần thiết đủ để nuôi sốngmình?Đối với câu hỏi đónữa,Máccũng trả lời dầndần từngbướcmột.Nhưngvới hai anhchàngcủaôngĐuy-ringthìđólàmộtcâuchuyệnquádôngdài.Vấnđề được giải quyết trong nháymắt: Robinson "áp bức" anh chàngThứSáu,épanhchàngnày"làmnhữngcôngviệckinhtếvớitưcáchlàmộtkẻnôlệhaymộtcôngcụ"và"cũngchỉ"nuôianhta"nhưmộtcôngcụ"thôi.Vớicái"bướcngoặttưtưởngsángtạo"mớinhấtđó,cóthểnóilàôngĐuy-ringbắnmộtphátsúnggiếthaiconthỏ.Mộtlà,ông ta khỏi khổ công giải thích các hình thức phân phối đã có từtrướcđếnnay,nhữngsựkhácnhauvànguyênnhâncủanhữnghìnhthứcphânphốiấy:tấtcảnhữngcáiđóđềuchẳngđángvàođâucả,chúngđềudựa trênsựápbức, trênbạo lực.Sauđây,chúng tasẽphải bàn ngay tới điều đó.Và hai là, bằng cách đó ông ta chuyểntoànbộ lý luậnvềphânphối từ lĩnhvựckinh tếsang lĩnhvựcđạođứcvàphápluật,nghĩalàtừlĩnhvựcnhữngsựkiệnvậtchấtvữngchắcsang lĩnhvựcnhữngýkiếnvànhữngtìnhcảmítnhiềuchênhvênh.Dođó,ôngtachẳngcầnphảinghiêncứuhaychứngminhgìnữa,màchỉcầncắmđầucắmcổđưaranhững lời tuyênbốvàcóthểđưarayêucầuđòiviệcphânphốinhữngsảnphẩmlaođộngphải

đượcthựchiệnkhôngphảitheonhữngnguyênnhânthựctếcủanó,màtheođiềumàôngta,ôngĐuy-ring,cholàhợpđạođứcvàcôngbằng.NhưngcáimàôngĐuy-ringcoilàcôngbằngthìlạikhôngphảilàbấtdibấtdịch,dođónócònxamớilàmộtchânlýthậtsựđiều"nóichungkhôngthayđổi"Năm1868,ôngĐuy-ringđãkhẳngđịnhrằng("DieSchikssalemeinersozialenDenksschrift,v.v.")

"Mọinềnvănminhcaohơnđềucóxuhướngđemlạisởhữumộtbiểuhiệnngàycàngrõrệthơn,vàthựcchấtvàtươnglaicủasựtiếntriểnhiệnđạiởchỗđó,chứkhôngphảiởsựlẫnlộnnhữngphápquyềnvớinhữnglĩnhvựcthốngtrị".

Vàtiếpđó,ôngtahoàntoànkhôngthểthiếuđượcrằng:"Làmthếnàomàviệcchuyểnlaođộnglàmthuêthànhmộtloại

kếsinhnhaikháclạicóthểkếthợpđượcvớinhữngquyluậtbántínhconngườivàvớicấutạotấtyếutựnhiêncủacơthểxãhội".

Nhưvậylànăm1868:Chếđộtưhữutàisảnvàlaođộnglàmthuêlàtấtyếutựnhiên,vàvìvậylàcôngbằng;năm1876:haicáiđólàkếtquảcủabạolựcvàcủa"sựcướpbóc",dođólàbấtcông.Vàvìchúngtakhôngthểbiếtđượctrongmộtvàinămnữacáigìsẽcó thểcoi làhợpđạođứcvàcôngbằngđốivớimột thiên tàimạnhmẽvàsôinổinhưthế,chonêndầusaocũngsẽtốthơnnếutrongkhinghiêncứuphânphốicủacải,chúngtacăncứvàonhữngquy luậtkinhtếhiệnthực,kháchquanchứkhôngcăncứvàocáiquanniệmtrong chốc lát, hay thay đổi, chủ quan của ông Đuy-ring về phápquyềnvàvôquyền.

Nếunhưsự tin tưởngcủachúng tađốivớisựđảo lộnđangđếngầntrongphươngthứcphânphốisảnphẩmlaođộnghiệnnay,vớinhữngmâuthuẫntrắngtrợncủaphươngthứcđólàkhốncùngvàgiàu có, là đói khổ vàănuốngphèphỡn, chỉ dựa trên việc ý thứcrằngphươngthứcphânphốiấylàbấtcôngvàchínhnghĩacuốicùngnhấtđịnhphảithắng,thìchúngtasẽrơivàomộttìnhtrạngrấtxấuvàchúngtacóthểcònphảiđợi lâu.Nhữngnhàthầnbíchủnghĩathờitrungcổmơtưởngtriềuđạingànnămsắptớicũngđãýthứcđượctínhchấtbấtcôngcủanhữngđốilậpgiaicấp.Ởngưỡngcửacủalịchsửhiệnđại, cáchđâyba trămnămmươinăm,ThomasMünzerđãlớntiếngtuyênbốđiềuđóvớithếgiới.TrongcáccuộccáchmạngtưsảnAnh,Pháp, tiếngkêuđócũngđãvang lênvàđã tắtđi.Vànếungàynay, cũng tiếng kêuđòi xoábỏnhững sựđối lập giai cấp vànhững sự khác nhau về giai cấp - tiếng kêumà chomãi đến năm1830nhữnggiaicấpcầnlaovàđaukhổvẫnlãnhđạmkhôngđểýtới,nếungàynaytiếngkêuđóđãcómột tiếngvangđượclặpđi lặp lạihàngtriệulần;nếutiếngkêuđóđanglanratừnướcnàysangnước

khác,vàthậmchícònlanratheomộttrìnhtựvàvớimộtcườngđộgiốngnhưtrình tựvàcườngđộphát triểncủanềnđạicôngnghiệptrong các nước, nếu trongmột thế hệ thôi nó đã có đượcmột lựclượngcóthểcoithườngtấtcảcácthếlựcđãliênkếtchốnglạinó,vàcó thể tinchắcchắnvàochiến thắngcủamình trongmột tương laigầnđây,thìđiềuđólàdođâu?Domộtmặt lànềncôngnghiệplớnhiệnđạiđãtạoramộtgiaicấpvôsản,mộtgiaicấplầnđầutiêntronglịchsửcóthểđềrayêusáchđòixoábỏkhôngphảitổchứcgiaicấpđặcbiệtnàyhay tổchứcgiaicấpđặcbiệtkhác,xoábỏđặcquyềngiaicấpkhácmàlàđòixoábỏcácgiacấpnóichung;vàlàgiaicấpbịđặtvàohoàncảnhphải thựchiệnyêusáchđó,nếukhôngthìsẽrơixuốngđịavịcủangườiCuliTrung-quốc.Vàmặtkháclàdocũngchínhnền côngnghiệp lớnđóđã tạo ragiai cấp tư sản là gia cấpnắmđộcquyềnvềtấtcảcáccôngcụsảnxuấtvàtưliệusinhhoạt,nhưng trongmỗi thời kỳ đầu cơ và trongmọi sự phá sản nào tiếptheosauđólạichứngtỏrằngnókhôngcònđủsứctiếptụcthốngtrịnhữnglực lượngsảnxuấtđãvượtkhỏiquyền lựccủanónữa;mộtgaicấpmàdướisựchỉđạocủanóthìxãhộiđangchạynhanhđếnchỗđổnát,nhưmộtchiếcđầumáyxe lửamàngười thợmáyquáyếu không còn đủ sứcmở chiếc nắp an toàn bị kẹt.Nóimột cáchkhácthìđólàvìnhữnglựclượngsảnxuấtdophươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩahiệnđạisảnsinhra,vàchếđộphânphốicủacảidophươngthứcđótạorađãtrởnênmâuthuẫnnổibậtvớichínhngayphươngthứcsảnxuấtđó,vàmẫuthuẫnđếnmứcđộcầnphảixẩyramột sựđảo lộn trong phương thức sản xuất và phânphối,một sựđảolộnxoábỏtấtcảmọisựphânbiệtgaicấp,nếungườitakhôngmuốn thấy toàn thểxãhộihiệnđạiphải tiêuvong.Sự tinchắccủachủnghĩaxãhộihiệnđạivàothắnglợiđượcxâydựngtrênsựthậtrõràng,vậtchấtđó,sựthậtđangxâmnhậpvớimộttínhtấtyếukhôngthểnàocưỡngđượcvàoýthứccủanhữngngườivôsảnbịbóclộtdưới một hình thức ít nhiều rõ rệt, chứ không phải xây dựng trênnhữngquanniệmcủamộtnhàlýluậnnàonằmrurútrongbuồngvềphápquyềnvàvôquyền.

II.Lýluậnvềbạolực

"Trong hệ thống của tôi, quan hệ giữa chính trị chung vớinhữnghìnhthứccủaphápquyềnkinhtếđãđượcquyđịnhmộtcáchthậtdứtkhoát,vàđồng thời thậtđộcđáo,đếnmức làviệcđặcbiệtgiớithiệunóđểgiúpchonghiêncứuđượcdễdàngcũngkhôngphảilàthừa.Hìnhthứccủanhữngquanhệchínhtrịlàcáicơbảncótínhchất lịchsử,cònnhữngquanhệthuộcvềkinhtếthìchỉ làmộthậuquảhaymột trườnghợpđặcbiệt,vàvìvậybaogiờchúngcũng lànhữngsựkiệnthứyếu.Mộtvàihệthốngtrongnhữnghệthốngxãhộichủnghĩamớinhấtlấycáibiểuhiệnbềngoàirõrệtcủamộtquanhệhoàntoàntráingượclàmnguyêntắcchỉđạo,bằngcáchkhẳngđịnhrằngnhữnghìnhthứclệthuộcchínhtrịdườngnhưmọclêntừnhữngtrạngtháikinhtế.Dĩnhiênnhữnghậuqủathuộcloạithứyếuđóvớitưcách lànhưvậycótồntạivàđặcbiệtbộc lộrõhiệnnay;nhưngvẫncầnphải tìmcái có trước trongbạo lựcchính trị trực tiếp,chứkhôngphảitrongmộtlựclượngkinhtếgiántiếp".

Ởmộtđoạnkháccũngvậy,ởđóôngĐuy-ringcũng"xuấtpháttừluậnđiểmchorằngnhữngtrạngtháichínhtrị là

nguyênnhânquyếtđịnhcủatìnhhìnhkinhtếvàmốiquanhệngượclạichỉlàmộtsựtácđộngngượctrởlạithuộcloạithứyếumàthôi...chừngnàomàngườitacòncoitậpđoànchínhtrịkhôngphảilàtồntại cho bản thân nó, không phải là điểm xuát phát, mà chỉ là mộtphương tiệnđểkiểmmiệngăn, thìdùcó làmravẻmộtnhàxãhộichủnghĩacấptiềnhaymộtnhàcáchmạngđinữa,ngườitacũngvẫnấngiấutrongngườikhánhiềutínhphảnđộng".

Lý luận của ôngĐuy-rinh là như vậy đó.Ở đây và ở nhiềuđoạnkhácnữa,lýluậnđóchỉđượctuyênbốmộtcáchgiảnđơn,cóthểnóinhưlàbanmộtsắclệnhvậy.Suốtbatậpdầycộp,khônghềthấy đoạnnào có ý định dù làmột ý định hết sức nhỏbé - chứngminhhaybácbỏýkiếnđốiđịch.Vàngaycảkhinhữngluậncứcóthểrẻnhưbèo,ôngĐuy-rinhcũngkhôngđưarachochúngtamộtluậncứnàocả.Vìrằngvấnđềđãđượcchứngthựcbằngcáicâuchuyệnvềtộitổtôngnổitiếng,trongđóRobinsonđãnôdịchanhchàngThứSáu.Đólàmộthànhvibạolực,dođólàmộthànhvichínhtrị.Vàvìsựnôdịchđólàđiểmxuấtphátvàlàsựkiệncơbảncủatoànbộlịchsửtừtrướctớinay,vàvìnóđã làmcho lịchsửphảimắccái tội tổtông là sựbất công,hơnnữa lạimắcmộtcách trầm trọngđếnnỗitrongnhữngthờikỳlịchsửsaunày,tộiđómớichỉđượcgiảmnhẹđi

và"biếnthànhnhữnghìnhthứcphụthuộckinhtếgiántiếphơn'';mặtkhác,vìtoànbộ"chếđộsởhữucưỡngbức"chođếnnayvẫncòncóhiệulực,cũngđềudựatrênsựnôdịchđầutiênđó,chonênrõrànglà tấtcảmọihiện tượngkinh tếđềucầnphảiđượcgiải thíchbằngnhững nguyên nhân chính trị, cụ thể là bằng bạo lực. Và kẻ nàokhôngthoảmãnvớisựgiảithíchđó,thìkẻđólàmộttênphảnđộnggiấumặt.

Trướchết,chúngtanhậnthấyrằngcầnphảiyêubảnthânnhưôngĐuy-ringđểcóthểcoicáiýkiếnchiếnthắngđộcđáochútnàođólàmộtýkiến"độcđáo".Quanniệmchorằngdườngnhưnhữnghànhđộngchínhtrịlớnlaolànhântốquyếtđịnhtronglịchsửlàmộtquanniệmcũngcũríchnhưchínhngayviệcviếtsử,vàđólànguyênnhânchủyếukhiếnchochúngtacònrấtíttàiliệuvềsựpháttriểncủacácdân tộc, lặng lẽ diễn ra đằng saunhữngmàn kịch ồnàođó, và làđộnglựcthậtsựthúcđẩysựvậttiếnlên.QuanniệmđóđãthốngtrịtoànbộquanniệmlịchsửtrướcđâyvàmãiđếnthờikỳphụctíchmớibịcácnhàsửhọctưsảnPháplàmcholaychuyển;ởđây,điểm"độcđáo"duynhấtlàởchỗôngĐuy-rinhmộtlầnnữalạichẳngbiếtgìhếtvềtấtcảnhữngđiềuđó.

Tiếpnữa,cứhãytạmchoôngĐuy-rinhcólýkhiôngnóirằngtoànbộlịchsửchođếnngàynaycóthểquythànhviệcngườinôdịchngười,nhưngnhưthếchúngtacũngvẫncònxamớiđụngđượcđếnthực chất của vấn đề. Vì trước tiên, mọi câu hỏi sẽ được đặt ra:RobinsoncầnphảinôdịchanhchàngThứSáuđểlàmgì?Chỉgiảnđơnvìsựthíchthúchăng?Tuyệnđốikhôngphảithế.Tráilại,chúngta thấy rằnganhchàngThứSáu "bị cưỡngbứcđẩyvào tình trạngmộtkẻnôlệhaymộtcôngcụgiảnđơnlàmnhữngcôngviệckinhtế,vàvìvậycũngsẽchỉđượcduytrìnhưmộtcôngcụthôi".RobinsonchỉnôdịchanhchàngThứSáuđểanhchàngThứSáulàmviệccholợi ích của Robinson. Và làm thế nào mà Robinson lại có thể thuđược lợinhờ laođộngcủaanhchàngThứSau?Chínhchỉvìbằnglaođộngcủamình,anhchàngThứSáusảnxuấtranhềutưliệusinhhoạthơncáiphầntưliệusinhhoạtmàRobinsonbuộcphảicấpchoanhchàngThứSáuđểchoanh tavẫncó thể laođộngđược.Vậy,tráivớiđiềuquyđịnhrõràngcủaôngĐuy-rinhRobinsoncoicái"tậpđoànchínhtrị"dosựnôdịchanhchàngThứSáutạora"khôngphảilà tồn tạichobản thânnó,khôngphải làđiểmxuấtphát,màchỉ làmột phương tiện để kiếm miệng ăn". Và bây giờ thì mặc choRobinsontựmìnhdànxếpvớingườichủvàngườithầycủamìnhlàôngĐuy-rinh.

Nhưvậy,cáithídụtrẻconmàôngĐuy-rinhđãđặcbiệtbịara

để chứngminh rằng bạo lực là "yếu tố lịch sử cơ bản", thí dụ đóchứngminhrằngbạolựcchỉlàphươngtiện,cònlợiíchkinhtế,tráilại,làmụcđích.Vàchứngnàomàmụcđích,thìchừngđó,tronglịchsử,mặtkinhtếcủamốiquanhệlạicơbảnhơn,làmặtchínhtrị.Nhưvậy,thídụấylạichứngminhđúngđiềutráingượcvớicáimànóphảichứngminh.VàđiềuxảyrađốivớiRobinsonvàanhchàngThứSáucũngxảyrađốivớitấtcảnhữngtrườnghợpthốngtrịvànôdịchđãxảy ra từ trước tớinay.Sựápbứcđểdùngcâunói trangnhãcủaôngĐuy-rinh-baogiờcũnglà"mộtphươngtiệnđểkiếmmiếngăn"(kiếmmiếngănởđâylànóitheonghĩarộngnhất),nhưngchưabaogiờvàcũngchưacómộtnơinàomàtậpđoànchínhtrịlạiđượcthiếtlập"vìbảnthânnó"cả.PhảilàôngĐuy-ringthìmớicóthểhìnhdungđược rằng trongnhànước thuế khoá chỉ là "nhữnghậuquả thuộcloạithứyếu"haychorằngtậpđoànchínhtrịhiệnnay,gồmgiaicấptưsảnthốngtrịvàgiaicấpvôsảnbịtrị,tồntại"vìbảnthânnó"chứkhông phải là "để kiếmmiệng ăn" cho bọn tư sản đang thống trị,nghĩalàkhôngphảiđểbópnặnlợinhuậnvàtíchluỹtưbản.

Tuynhiênchúngtahãytrởlạivớihaianhchàngcủachúngta.Robinson,"taycầmkiếm",biếnanhchàngThứSáuthànhnôlệcủamình.Nhưngđể thựchiệnđiềuđó, thìngoàicáikiếm ra,Robinsoncònphảicầnđếnmộtcáigìkhácnữa.Khôngphảiđốivớibấtkỳainôlệcũngđềucó íchcả.Muốndùngđượcmộtngườinô lệ,người taphảicóhaithứ:Mộtlà,cónhữngcôngcụvàđốitượnglaođộngchongườinôlệđómộtcáchnghèonàn.Bởivậy,trướckhichếđộnôlệcóthểxuấthiệnđược,ngườitađãphảiđạttớimộttrìnhđộsảnxuấtnàođóvàmộttrìnhđộbấtbìnhđẳngnàođótrongviệcphânphối.Vàmuốncho laođộngnô lệ trở thànhphương thứcsảnxuất thống trịtrong toàn bộmột xã hội, thì cần phải cómột sự tăng lên hơn rấtnhiều của sản xuất, thương nghiệp, tích luỹ của cải. Trong nhữngcôngxãnguyênthuỷthờicổcóchếđộcônghữuruộngđấtthìhoặclàkhôngcóchếđộnôlệ,hoặclàchếđộnôlệchỉgiữmộtvaitròrấtthứyếu.Ở thànhphốnôngdânRô-ma lúcbanđầu tìnhhìnhcũngnhưthế;tráilạikhiRô-mađãtrởthànhmột"thànhphốthếgiới"rồi,vàkhisởhữuruộngđấtởÝngàycàngchuyểnvàotaymộtgiaicấpítngườigồmnhữngkẻsởhữuruộngđấthếtsứcgiàucó,thìdânsốnôlệlấnátdânsốnôngdân.NếutrongthờikỳnhữngcuộcchiếntranhBa-tư,consốnôlệởCorinthelênđến460000,vàởAeginalênđến470000,vànếucứ10ngườinôlệmớicómộtngườidântựdo,thìđểcómộttìnhhìnhnhưthế,ngoài"bạolực"ra,tấtphảicómộtcáigìnữa,cụthểlàphảicómộtnềnmỹnghệvàthủcôngnghiệprấtpháttriểnvàmộtnềnthươngnghiệprộnglớn.ChếđộnôlệởHợpchủng

quốcMỹdựavàobạo lực íthơnnhiềusovớidựavàongànhcôngnghiệpbôngvải sợi củaAnh ; trongnhữngmiềnkhông trồngbônghaynhữngmiềnnhưnhữngbanggiápranhkhôngnuôinôlệđểcungcấpchonhữngbang trồngbông, thì chếđộnô lệ tự tiêuvong,màkhôngcầnphảidùngđếnbạolực,chỉvìchếđộấykhôngsinhlợi.

VậynếuôngĐuy-ringgọichếđộsởhữuhiệnnaylàmộtchếđộsởhữubạolựcvàôngtacoinólà

"mộthìnhthứcthốngtrịmàcơsởkhôngphảichỉlàviệckhôngchongườiđồngloạisửdụngtưliệusinhhoạttựnhiên,màđiềunàycònquantrọnghơnnhiều-cònlàviệcbắtconngườiphảilaođộngnôlệ"

ThìnhưthếlàôngĐuy-ringđãđặtlộnngượctoànbộquanhệ.Việcbắtngườiphải lệ thuộcvào laođộngnôdịch,dưới tấtcảmọihình thứccủanó,đềugiảđịnh trướcrằngngườiđinôdịchphảicósẵnnhữngtưliệulaođộng,chỉngườicónhữngtưliệuấyhắnmớicóthểsửdụngngườibịnôdịchđược,vàngoàira,trongchếđộnôlệ,ngườiđóphảicónhữngtư liệusinhhoạt,chỉnhờcónhữngtư liệusinhhoạtnàyhắnmớicó thểgiữchongườinô lệsốngđược.Nhưvậy, trong tấtcảmọi trườnghợpđềugiảđịnh làphảicómộtsố tàisảnvượtquámứctrungbình.Sốcủacảinàydođâumàcóđược?Dầusaocũngrõrànglàsốcủacáiđócóthểdocướpbócmàcó,tứclàdựatrênbạolực,nhưngcũngkhôngnhấtthiếtcứphảilànhưthế.Sốcủacáiđócó thểdo laođộng,doăncắp,dobuônbán,do lừađảomàcóđược.Thoạttiênnóichungnóphảilàdolaođộnglàmrađã,rồisauđómớicóthểbịcướpbócđược.

Nói chung, trong lịchsử, chếđộ tưhữuquyết khôngphải làkếtquảcủahànhđộngcướpbócvàbạo lực.Trái lại,nóđã tồn tạitrongcôngxãnguyênthuỷthờicổcủatấtcảmọidântộcvănminh,mặcdầuchỉlàgiớihạntrongmộtsốvậtphẩmnàođó.Chếđộấyđãpháttriểndướihìnhthứchànghoángaytronglòngcôngxãđó,thoạttiêntrongviệctraođổivớinhữngngườingoài.Nhữngsảnphẩmcủacôngxãcàngmanghìnhthứchànghoá,nghĩalàmộtbộphậncàngíthơncủachúngđượcsảnxuấtchotiêudùngcủabảnthânngườisảnxuấtvàmộtbộphậncàng lớnhơncủachúngđượcsảnxuấtnhằmmụcđíchtraođổi,sựtraođổi,ngaycảtrongnộibộnôngxã,cànglấnátsựphâncông laođộngcó tínhchất tựphát lúcbanđầu, thì tìnhtrạngtàisảncủacácthànhviêncábiệttrongcôngxãlạicàngtrởnênkhôngđồngđều,chếđộcônghữuruộngđấtcũcàngbịphávỡsâuhơnvàcôngxãcàngnhanhchóngđitớichỗgiảithểthànhmộtlàngcủanhữngcôngdâncónhữngmảnhruộngđấtnhỏ.ChếđộchuyênchếphươngĐôngvàsựthốngtrị thaythếnhaucủanhữngdântộc

dumục xâm lược, trong hàng ngàn năm cũng chẳng làm gì đượcnhững công xã cũ đó; trong lúc đó, sự phá vỡ dần dần nền côngnghiệpgiađìnhtựphátcủachúngdosựcạnhtranhcủanhữngsảnphẩmcuảđạicôngnghiệpgâyra, lại làmchocáccôngxãấyngàycàngtanrã.Cảởđâynữa,cũnggiốngnhưtrongcôngviệcphânchianhững ruộng đất công - hiện nay cũng vẫn đang còn diễn ra củanhững"cộngđồngnôngthôn"ởvùngMoselvàHochwald,ngườitacũngkhôngthểnóiđếnbạolực:nôngdânthấyrằngđemchếđộtưhữuruộngđấtthaythếchochếđộcônghữuruộngđấtlàcólợichohọ.Ngaycảviệchìnhthànhmộttầnglớpquýtộcnguyênthuỷ-nhưđãdiễnraởngườiCelte,ngườiGiéc-manhvàởPendjab,trêncơsởchếđộcônghữu ruộngđất, thoạt tiêncũng tuyệtnhiênkhôngdựatrênbạolực,màlàdựatrênsựtựnguyệnvàtậpquán.Bấtcứởchỗnàomàchếđộtưhữuhìnhthành,thìđiềuđóxảyradonhữngquanhệsảnxuấtvàtraođổiđãthayđổi,vìlợiíchcủaviệcnângcaosảnxuấtvàpháttriểnthươngnghiệp-nhưvậylàdonhữngnguyênnhânkinhtế.Bạolựctuyệtđốichẳngđóngmộtvaitrògìtrongđócả.Vìrõràng là thiếtchế tưhữu tàisảnphải tồn tạiđã, rồisauđókẻcướpmớicóthểchiếmhữuđượccủacảicủangườikhác;dođó,bạolựctuycóthểlàmthayđổikẻsởhữutàisản,nhưngnókhôngcóthểđẻrachếđộtưhữutàisảnvớitưcáchlàmộtchếđộnhưthế.

Nhưngchúngtacũngkhôngthểviệnvàobạolựchayvàosởhữubạo lựcđểgiải thíchviệc"bắtconngườiphải laođộngnô lệ"dướihìnhthứchiệnđạinhấtcủanólàlaođộnglàmthuê.Chúngtađãnóiđếnviệcbiếnnhữngsảnphẩmcủalaođộngthànhhànghoá,tức làviệcsảnxuất rasảnphẩmkhôngphảiđểcho tiêudùngcủabản thân,mà làđể traođổi,đãđóngmộtvai trònhư thếnào trongviệclàmtanrãcôngxãthờicổ,dođó,trongviệctrựctiếphaygiántiếp làm cho chế độ tư hữu trở thành phổ biến.VàMác đã chứngminhmộtcáchhếtsứcrõràngtrongbộ"Tưbản"-nhưngôngĐuy-rinhlạitránhkhôngnóimộtlờinào-ởmộtgiaiđoạnpháttriểnnàođóthìsảnxuấthànghoábiến thànhsảnxuất tưbánchủnghĩa,và tớitrìnhdộđó,thì"Quyluậtchiếmhữudựatrênsảnxuấthànghoávàlưu thônghànghoá ,hayquy luậtcủachếđộ tưhữu ,dosựbiệnchứngbêntrongkhôngthểtránhđược,củachínhnóbiếnthànhcáiđốilậpvớinó:Việctraođổinhữngvậtnganggiá,màsựgiaodịchlúcbanđầuthểhiệnra,đãbiếnđổiđếnmứclànóchỉcònlàcáivẻbềngoàimàthôi,vìmộtlà,bảnthânphầntưbảnđổi lấysứclaođộngchỉlàmộtphầnsảnphẩmlaođộngcủangườikhácbịchiếmhữumàkhông trảmộtvậtnganggiánàocả,vàhai là,cáinókhôngnhữngphảidongườisảnxuấtranó,tứclàcôngnhân,hoànlại,màcònphải

đượchoànlạicùngvớimộtthặngdư"(Sốdư)"mới...Lúcbanđầuquyềnsởhữuthểhiệnratrướcchúngtanhưlàdựatrênlaođộngcánhân...bâygiờ"(ỞcuốiđoạnphântíchcủaMác),"tathấyquyềnsởhữuởphíanhàtưbảnlàquyềnchiếmhữulaođộngkhôngcôngcủangườikhác,cònvềphíacôngnhânlàtìnhtrạngkhôngthểchiếmhữuđượcsảnphẩmcủachínhmìnhlàmra.Sựtáchrờigiữaquyềnsởhữuvàlaođộngtrởthànhhậuquảtấtyếucủamộtquyluậtcóvẻ

như là xuất phát từ sự đồng nhất của chúng "[58]

. Nóimột cáchkhác,ngaycảkhichúng ta loạibỏkhảnăngcướpbóc,bạo lựcvàgianlậnđinữa,ngaycảkhichúngtathừanhậnmọisởhữutưnhânlúcbanđầuđềudựa trên laođộngcánhâncủangười sởhữu, vàtrong toàn bộ tiến trình sau này của sự việc, người ta chỉ trao đổinhữnggiá trịngangnhau lấynhữnggiá trịngangnhau thôi, thì tuyvậy, trongsựphát triển tiếp tụccủasảnxuấtvà traođổi,nhấtđịnhchúng tacũngsẽ tiếnđếnphương thứcsảnxuất tưbảnchủnghĩahiệnnay,đếntìnhtrạngđộcchiếmcáctưliệusảnxuấtvàsinhhoạtvàotrongtaymộtgiaicấpítngười,đếntìnhtrạngmộtgiaicấpkhác,chiếm tuyệt đại đa số, bị rơi xuống địa vị những người vô sản taytrắng,đếnsựthaythếnhaucótínhchấtđịnhkỳcủacơnsốtsảnxuấtcótínhchấtđầucơvàcáccuộckhủnghoảngthươngnghiệp,vàđếntoànbộtìnhtrạngvôchínhphủhiệnnaytrongsảnxuất.Toànbộquátrìnhđượcgiảithíchbằngnhữngnguyênnhânthuầntuýkinhtế,chứkhôngcầnthiếtphảiviệnđếnsựcướpbóc,bạo lực,nhànướchaybấtkỳmộtsựcanthiệpchínhtrịnàocả.ởđâynữa."Chếđộsởhữubạolực"cũngchỉ làmộtcâuhỏihuênhhoangdùngđểchegiấusựkhônghiểubiếttiếntrìnhthậtsựcủasựvật.

Đứngvềmặtlịchsửmànói,tiếntrìnhsựvậtđólàlịchsửpháttriểncủagiaicấptưsản.Nếu"Nhữngtrạngtháichínhtrị lànguyênnhânquyếtđịnhcủatìnhtrạngkinhtế",thìgiaicấptưsảnhiệnđạiđãkhôngphảipháttriểntrongcuộcđấutranhchốngchếđộphongkiến,màphải làđứaconcưngdochếđộphongkiến tựnguyệnsinh ra.Mọingườiđềubiếtrằngsựviệcđãdiễnrachínhlàngượclại.Làmộtđẳngcấpbịápbức,lúcđầuphảinộptôchobọnquýtộcphongkiếnthốngtrị,xuấtthântừnhữngnôngnôvànhữngnôngdânphụthuộcđủcácloại,trongquátrìnhđấutranhkhôngngừngvớigiaicấpquýtộc,giaicấptưsảnđãđoạtđượchếtvịtrínàyđếnvịtríkhác,vàcuốicùngđãthaygiaicấpquýtộcnắmlấychínhquyềntrongnhữngnướcpháttriểnnhất:ởPhápthìbằngcáchtrựctiếplậtđổgiaicấpquýtộc,ởAnhthìbằngcáchngàycàngtưsảnhoátầnglớpquýtộcvàgộptầnglớpquýtộcvàothànhphầncủamìnhđểlàmvậttrangtríởbên

trêncủanó.Giaicấp tưsảnđã làmthếnàomàđạtđượcđiềuđó?Chỉ bằng cách làmbiến đổi " tình trạng kinh tế " tiếp theo sau nó,sớmhaymuộn,tựnguyệnhaydođấutranh,rồicũngxẩyramộtsựbiếnđổi những trạng thái chính trị.Cuộcđấu tranhcủagiai cấp tưsảnchốngquýtộcphongkiếnlàcuộcđấutranhcủathànhthịchốngnôngthôn,củacôngnghiệpchốngsởhữuruộngđất,củakinhtếtiềntệ chống kinh tế tự nhiên, và những vũ khí quyết định của nhữngngười tưsảntrongcuộcđấutranhnày là lực lượngkinhtếcủahọ,thế lực này đã không ngừng tăng lên do sự phát triển của côngnghiệp, thoạt dầu có công, và do sự mở rộng của thươngnghiệp.Trongsuốtcuộcđấutranhđó,bạolựcchínhtrịđứngvềpháiquýtộc,trừmộtthờikỳmàchínhquyềnnhàvuadùnggiaicấptưsảnđểchống lạiquý tộc,nhằmmụcđíchdùngđẳngcấpnàykiềmchếđẳngcấpkia;nhưngtừkhigiaicấptưsảntuyhãycònbấtlựcvềmặtchínhtrịnhưngđãbắtđầutrởthànhnguyhiểmdolựclượngkinhtếcủanóđãtănglên,thìchínhquyềnnhàvualạiliênminhvớigiaicấpquýtộcvàdođómàgâyracáchmạngtưsản,trướchếtlàởAnh,vàsauđó làởPháp. "Những trạng tháichính trị "vẫnkhông thayđổi,tronglúcđó"tìnhhìnhkinhtế"lạivượtquátrạngtháiđó.Xétvềđịavịchínhtrị,quýtộclàtấtcả,giaicấptưsảnchẳnglàcáigìcả;xétvềtìnhhìnhxãhội,bâygiờgiaicấptưsảnlàgiaicấpquantrọngnhấttrongnước,cònquýtộcthìđãthấymìnhmấthếttấtcảnhữngchứcnăngxãhộicủamình,vàchỉcòntiếptụcbỏtúi,dướihìnhthứcthunhập,nhữngkhoảntiềnbồithườngchonhữngchứcnăngđãmấtấymàthôi.Hơn thếnữa : trong toànbộcôngviệcsảnxuấtcủamình,giaicấptưsảnvẫnbịkẹpchặttrongnhữnghìnhthứcchínhtrịphongkiếnthờitrungcổ,mànếusảnxuấtđókhôngnhữngcôngtrườngthủcôngmàngaycảthủcôngnghiệpnữa,từlâuđãvượtquárồi;bịkẹpchặttronghàngngànđặcquyềnphườnghộivànhữnghàngràothuếquanđịaphươngvàhàngtỉnh,tấtcảđãtrởthànhnhữngđiềuhoạchhọc đơn thuần và những xiềng xích đối với sản xuất . Cuộc cáchmạngcủagiaicấptưsảnđãchấmdứt tình trạngđó.NhưngkhôngphảichấmdứttheonguyêntắccủaôngĐuy-rinhlàlàmchotìnhhìnhkinhtếthíchứngvớicáctrạngtháichínhtrịđóchínhlàđiềumàtrongnhiềunămgia cấpquí tộc và nhà vuađã thử làmnhưng chỉ uổngcông-màngượclạilàloạibỏcáiđồtâmtầmchínhtrịcũkỹthốinátđivàtạoranhữngtrạngtháichínhtrịtrongđó"tìnhhìnhkinhtế"mớicóthểtồntạivàpháttriểnđược.Vàtrongcáibầukhôngkhíchínhtrịvàphápquyềnthíchhợpvớimìnhđó,giaicấptưsảnđãphát triểnmộtcáchrựcrỡ,rựcrỡđếnnỗilànóđãkhôngcòncáchxacáiđịavịmàgiaicấpquýtộcđãgiữnăm1789:nóngàycàngtrởthànhkhông

nhữnglàmộtvậtthừavềmặtxãhội,màcòntrởthànhmộtchướngngạixãhộinữa;nóngàycàngtíchraquýtộctrướckia,giaicấptưsảnngàycàngtrởthànhmộtgiaicấpchỉbiếtbỏtúithunhập;vànóđãthựchiệnđượcsựđảolộnấytrongđịavịcủachínhnóvàtạoramộtgiaicấpmới,giaicấpvôsản,màkhôngcầnđếnbấtkỳmộttròảo thuật bạo lực nào cả, và chỉ bằng conđường thuần tuý kinh tếthôi.Hơnnữa,giaicấpđóhoàntoànkhôngmuốnnhữnghànhđộngcủachínhmìnhđemlạikếtquảnhưthế; trái lại,kếtquảđóđãđếnvớimộtsứcmạnhkhônggìcưỡng lạiđược, tráivớiýmuốnvà tráivớiýđịnhcủagiaicấptưsản;nhữnglựclượngsảnxuấtcủachínhnóđãvượtquásựlãnhđạocủanó,vàgiốngnhưlàvớimộtsựtấtyếucủatựnhiên,nhữnglựclượngđóđangđẩytoànbộxãhộitưsảnđếnchỗdiệtvonghayđếnmộtcuộccáchmạng.Vànếubâygiờcácnhàtưsảndùngđếnbạolựcđểbảovệ"tìnhhìnhkinhtế"Đangsụpđổkhỏisụpđổ,thìvớiđiềuđóhọchỉchứngminhrằnggiốngnhưôngĐuy-rinhhọlànạnnhâncủađúngcáiảotưởngcoi"nhữngtrạngtháilànạnnhâncủađứngcáiảotưởngcoi"Nhữngtrạngtháichínhtrịlànguyênnhânquyếtđịnhtìnhhìnhkinhtế";rằnghệtnhưôngĐuy-rinhhọtưởngcóthểdùng"nhântốđầutiên","bạolựcchínhtrịtrựctiếp"mà thayđổiđượcnhững"sựkiện thuộc loại thứyếu"đó, tức làtìnhhìnhkinhtếvàsựpháttriểnkhôngthểđảongượccủanó,vàdođócó thểdùngnhữngkhẩuđạibáccủaKruppvàMausermàquétsạchkhỏimặtđấtnhữnghậuquảkinhtếcủamáyhơinướcvàcủanhữngmáymóchiệnđạidomáyhơinước làmchovậnđộng,quétsạchkhỏimặtđấtnhữnghậuquảcủanềnthươngnghiệpthếgiớivàcủasựpháttriểnhiệnnaycủangânhàngvàtíndụng.

III.Lýluậnvềbạolực(Tiếptheo)

Nhưng chúng ta hãy xét kỹ hơnmột chút cái "bạo lực" vạnnăng đó của ông Đuy-rinh, Robinson "tay cầm kiếm" nô dịch anhchàngThứSáu.VậyRobinsonđãlấykiếmởđâura?NgaycảtrênnhữnghònđảotưởngtượngtrongnhữngtruyệnkiểuRobinson,chođếnnaykiếmcũngchưatrảlờichocâuhỏiđó.CũngnhưRobinsonđãcóthểtìmrađượcchomìnhmộtthanhkiếm,chúngtacũngrấtcóthểcólýdođểchorằngmộtbuổisángkia,anhchàngThứSáuhiệnravớimộtkhẩusúnglụcđãlênđạnởtrongtay,thếlàlúcđótoànbộquanhệ"bạolực"liềnđảongượclại:anhchàngThứSáuchỉhuyvàRobinsonphảinailưngralaođộng.Chúngtôixinlỗiđộcgiảlàcứtrởđi trở lạimãicâuchuyệnRobinsonvàanhchàngThứSáu,chuyệnnày thật ra là để dùng trong phòng trẻ chứ không phải dùng trongkhoahọc,nhưngchúngtôibiếtlàmsaobâygiờ?ChúngtôibắtbuộcphảivậndụngmộtcáchtrungthựccáiphươngphápđịnhđềcủaôngĐuy-rinh, và sẽ không phải là lỗi tại chúng tôi nếu trong việc nàychúngtôiluônluônphảitrởđitrởlạimãitronglĩnhvựcthuầntuýtrẻcon.Như vậy là súng lục thắng thanh kiếm, và ngay cả người tánthànhphươngphápđịnhđềmộtcách trẻconnhấtchắcchắncũngnhận thấyrằngbạo lựckhôngphảiđơn thuần làmộthànhvicủaýchí,màđòihỏinhữngtiềnđềrấthiện thựcđể thựchiệnnó,cụ thểđòihỏinhững tiềnđề rấthiện thựcđể thựchiệnnó, cụ thểđòihỏiphải có những công cụ, trong đó công cụ hoàn hảo hơn sẽ thắngcôngcụkhônghoànhảobằng;rằngtiếpnữa,nhữngcôngcụđóphảiđượcsảnxuấtrađã,điềunàycũngcónghĩalàkẻsảnxuấtracôngcụbạo lựchoànhảohơnVulgo làsảnxuấtravũkhíphải thắngkẻsảnxuấtracôngcụbạolựckhônghoànhảobằng;nóitómlại,thắnglợicủabạolựcdựavàoviệcsảnxuấtvũkhí,vàviệcsảnxuấtvũkhílạidựavàosảnxuấtnóichung,dođólạidựavào"lựclượngkinhtế",vào"tìnhhìnhkinhtế",vànhữngphươngtiệnvậtchấtmàbạolựcchiphốiđược.

Bạolực,hiệnnaylàquânđộivàhạmđội,vàcáihainhưtấtcảchúngta,đauxótthay,đềubiếtrõ"tốnkémnhiềutiềnmộtcáchkinhkhủng".Nhưng bạo lực không thể làm ra tiền được,mà nhiều lắmcũngchỉcóthểchiếmđoạtđượcsốđãlàmrathôi,vàtiềnđócũngchẳngcóíchgìnhiềulắmnhưchúngtacũnglạiđauxótthay,đãbiết

được qua trường hợpmấy nghìn triệu củaPháp[59]

. Vậy xét cho

cùngthìtiềnphảidosảnxuấtkinhtếlàmra;vậymộtlầnnữa,bạolựclạidotìnhhìnhkinhtếquyếtđịnh,tìnhhìnhkinhtếcungcấpchobạolực. Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Không có gì lại phụ thuộc vàonhững tiền đề kinh tế hơn là chính ngay quân đội và hạm đội. Vũtrang,biênchế,tổchức,chiếnlược,chiếnthuậtphụthuộctrướchếtvào trình độ sản xuất tương ứng, và vào phương tiện giao thông.Tronglĩnhvựcnàycótácđộngcáchmạnghoákhôngphảilà"Nhữngsángtạotựdocủatrí tuệ"củanhữngtướnglĩnhthiêntài,màlàdoviệcphátminhranhữngvũkhítốthơnvàsựthayđổitrongchấtliệungườilính,ảnhhưởngcủanhữngtướnglĩnhthiêntàinhiềulắmcũngchỉ giới hạn trong việc làm cho phương thức tiến hành chiến đấuthíchhợpvớivũkhímớivàchiếnsĩmớimàthôi.

VàođầuthếkỷXIV,thuốcsúngđãchuyểntừtayngườiA-rậpsangngườiTâyâu,vàainấyđềubiếtlànóđãlàmđảolộncảtoànbộ công việc quân sự. Nhưng việc đem dùng thuốc súng và súnghoàn toànkhôngphải làmộthànhvibạo lực,mà làmột tiếnbộvềcôngnghiệp,dođólàmộttiếnbộvềkinhtế.Côngnghiệpvẫnlàcôngnghiệp,dùnóhướngvàoviệcsảnxuấtcácđồvậthayvàoviệcpháhoạinhữngđồvậtđó.Vàviệcđemdùngsúngđãcó tácdụng làmđảo lộn không những đối với bản thân công việc tiến hành chiếntranh, mà còn đối với những quan hệ thống trị và nô dịch vềmặtchính trị nữa.Muốn có được thuốc súng và súng thì phải có côngnghiệpvà tiền,màcôngnghiệpvà tiền lạinằmở trong tay thịdân.Chonên,ngaytừđầu,súngđãlàvũkhícủacácthànhthịvàcủachếđộquânchủđanglên,dựavàothànhthịđểchốnglạigiaicấpquýtộcphong kiến.Nhữngbức thànhđá củanhững lâuđài củagiới kỵ sĩxưanay không thểai chiếm lĩnhđượcgiờđâyđã không thểđứngvững trước những khẩu đại bác của các thị dân, những viên đạnsúng trườngcủa thựcdânđãxuyên thủngáogiápcủacáchiệpsĩ.Cùngvớisựsụpđổcủađộikỵbinhmặcápgiápcủagiaicấpquýtộcthìsự thốngtrịcủagiaicấpquý tộccũngsụpđổ theo,cùngvớisựphát triển của giới thị dân thì bộ binh và pháo binh ngày càng trởthànhnhữngbinh chủng có tính chất quyết định; do pháobinh bắtbuộcnênnghềquânsựphảikèmthêmmộtngànhmớicótínhchấthoàntoàncôngnghiệp:nghànhcôngbinh.

Việchoànthiệncâysúngdiễnrarấtchậmchạp.Đạibácvẫncòn nặng nề, súng trường còn thô sơ, mặc dầu đã có nhiều phátminhvềchi tiết.Phảimấthơnba trămnămmớicóđượcmộtkhẩusúngthíchhợpđểtrangbịchotoànthểbộbinh.ChỉmãiđếnđầuthếkỷXVIII,thìcâysúnghoảmaivàcólưỡilêmớiloạihẳnchiếcgiáorakhỏi việcvũ trangchobộbinh.Bộbinhhồibấygiờgồmcónhững

người línhđượchuấnluyệnrấtnghiệtngã,nhưnghoàntoànkhôngđángtincậy,docácvuachúatuyểnmộtừnhữngphầntửhưhỏngnhấttrongxãhộivàchỉcóroigậymớibắtđượchọphảiphụctùng;lắmlúccũnggồmnhữngtùbinhđịchbịbắtbuộcsungvàoquânđội;vàhìnhthứcchiếnđấuđộcnhấttrongđónhữngbinhlínhnàycóthểsử dụng cây súngmới là chiến thuật dàn hàng ngang, chiến thuậtnàyđãđạttớimứchoànhảonhấtdướithờiFriedrrich11.Toànthểbộ binh củamột đạo quân đuợc xếp hàng ba thànhmột hình bốncạnhrấtdàivàrỗngởgiữa,vàtrongđộihìnhchiếnđấuthìchỉvậnđộng như làmột chính thểmà thôi; cùng lắm thì người ta chỉ chophépmộttronghaicánhđượctiếnlênhaylùi lạimộtchút.Cáikhốivụng về đó chỉ có thể vận động có trật tự được trênmột địa hìnhhoàntoànbằngphẳngvàhơnnữacũngchỉvậnđộngtheomộtnhịpđộchậmchạp(75bướcmỗiphút);trongkhiđangtácchiếnthìkhôngsao thayđổiđượcđộihìnhchiếnđấu,vàmộtkhibộbinhđãđượcvàotrậnđánhthì thắng lợihaythấtbạicũngđượcquyếtđịnhtrongmộtthờigianngắn,bằngmộtđònđảkích.

TrongcuộcchiếntranhgiànhđộclậpởMỹ,nhữngtoánnghĩaquânđã chống lại nhữngđội hình truyền thốngcứngnhắcấy; quảthậtlànhữngtoánnghĩaquânnàykhôngbiếtđiđềubước,nhưngvớicâysúngcónòngxérăngcủahọ,họlạicóthểbắntrúnghơn;chiếnđấuvì lợi ích thiết thânnhấtcủamình,họkhôngđàongũnhưbọnlính đánh thuê; và họ không làm cho binh línhAnh thích thú bằngcáchcũngdànthànhhàngngangvàchiếnđấuchốnglạichúngtrênmộtđịahìnhbằngphẳng trống trải, lại bố trí thànhnhữngđội hìnhdọcbộbinhphân tánvàcơđộngnhanhchóngở trongrừng,đượcdùnglàmnơiẩnnấp.Độihìnhhàngngangởđâytrởthànhbấtlựcvàbịthấtbạitrướcnhữngđịchthủkhôngtrôngthấyđượcvàkhôngsaotìmthấyđược.Nhưvậylàngườitalạiphátminhtrởlạiđộihìnhbộbinhcơđộng-phươngthứcchiếnđấumớidosựthayđổitrongchấtliệulính.

ĐiềumàcuộccáchmạngMỹđãmởđầu,thìđượccuộccáchmạngPháphoàn thành, - cũng trong lĩnh vực quân sự.Để đươngđầuvớiquânđộicủakhối liênminhgồmlínhđánhthuêđượchuấnluyện tốt, cách mạng Pháp cũng chỉ có những quần chúng đượchuấn luyện kém nhưng đông đảo, chỉ có việc tổng động viên toànquốc.NhưngvớinhữngquầnchúngđólạiphảibảovệPa-ri,nghĩalàphảibảovệmộtđịahìnhnhấtđịnh,vàkhôngthểlàmđượcđiềuđónếukhông thắngđượctrongmột trậnchiếnđấuđôngngười tạinơitrốngtrải.Chỉcóbắnnhautheođộihìnhphântánthìkhôngđủnữarồi;cũngcầnphảitìmramộthìnhthứcđểsửdụngđượcsốđông,và

hìnhthứcđólàđộihìnhhàngdọc.Độihìnhhàngdọccũngchophépnhữngđộiquânítđượchuấnluyệnvậnđộngkhácótrậttự,hơnnữathậmchílạivớimộttốcđộcònnhanhhơn(mỗiphúttừ100bướctrởlên );nóchophépchọc thủngđượcnhữnghình thứccứngđờcủađội hìnhhàngngang cũ, chophép chiếnđấuđược trênbất cứđịahìnhnào,dođóchiếnđấuđượccảtrênnhữngđịahìnhbấtlợinhấtđốivớiđộihìnhhàngngang,tậphợpđượcquânđộitheobấtcứmộtcáchnàophùhợpvớitìnhthếvàkếthợpvớinhữnghoạtđộngcủanhữngxạ thủphântán,chophépkìmhãm, thuhútvà làmkiệtsứcnhữngđộihìnhhàngngangcủaquânđịch,chođếnkhicóthểchọcthủng được đội hình đó ở điểm quyết dịnh bằng những khối đôngđượcgiữlàmdựtrữ.Phươngthứctiếnhànhchiếnđấumớiđó,dựatrênsựkếthợpgiữanhữngxạthủphântánvànhữngđộihìnhhàngdọcvàdựatrênsựphânchiaquânđộithànhsưđoànhayquânđoànđộc lập, gồm đủ các loại binh chủng - phương thức đã đượcNapoléon đề xuất toàn bộ cả vềmặt chiến lược lẫn vềmặt chiếnthuật-đãtrởlêncầnthiết,trướchếtlàdosựthayđổitrongchấtliệucủangườilínhcủacáchmạngPháp.Nhưngphươngthứcchiếnđấuđócũngcòncầnphảicóhaitiềnđềkỹthuậtrấtquantrọng:mộtlà,nhữnggiáđạibácdãchiếnnhẹhơndoGribeauvalchếtạo,chỉnhờchúngngười tamớidichuyểnđượcnhữngđạibácdãchiếnấyvớitốcđộđòihỏinhanhhơnnhưhiệnnay,vàhailàviệcápdụngbángsúngcôngnăm1767ởPháp,bắtchướcbángsúngsăn - từ trướcđến nay nó vẫn nằm thẳng tuột với nòng súng - khiến cho có thểnhắmtừngngườimộtmàkhôngnhấtthiếtphảibắnchệnh.Khôngcósựtiếnbộđó,thìkhẩusúngcũkhôngthểápdụngviệcbắntheođộihìnhphântánđược.

Hệthốngvũtrangtoàndâncótínhchấtcáchmạngchẳngbaolâusauđãbịhạnchếbởichếđộquândịch(đốivớingườigiầuthìcóquyềnthaythếbằngcáchbỏtiềnrachuộc),vàđasốcácnướclớntrênlụcđịađềuápdụnghìnhthứcđó.ChỉcónướcPhổ,vớichếđộquânhậubịcủamình,làđãcốthuhútlựclượngquânsựcủanhândânvớinhữngquymôtolớnhơn.Thêmnữa,Phổcònlànướcđầutiênđãtrangbịchotoànthểbộbinhcủamìnhbằngvũkhíhiệnđạinhất-tứclàbằngcâysúngtrườnglênđạnbằngquylátsaukhicâysúngcónòngxérãnh,lênđạntừphíanòng,cóthểdùngchochiếntranhvàđượchoàn thiệngiữanhữngnăm1830,đãđóngxongvaitròngắnngủicủanó.NhờhaiđiềumớinàymànướcPhổđãthắng

trậnnăm1866[60]

.TrongcuộcchiếntranhĐức-Pháp,lầnđầutiênhaiđộiquân

dùngsúngcónòngxẻrãnhlênđạnbằngquylátđãđốidiệnvớinhauvà hơn nữa cả hai về thực chất đều có những đội hình chiến đấugiốngnhưthờikỳcâysúnghoảmaicónòngnhẵn.Chỉcóđiềukhácnhau là ngươìPhổ cố tìm trong việc áp dụng đội hình đại đội xếptheohàngdọcmộthình thức tác chiến thíchhợphơnvới vũ trangmới.Nhưng,đếnngày18thángtámởSaint-Privat,khiđộibinhvệPhổmuốnthửápdụngmộtcáchnghiêmtúcđộihìnhđạiđộixếptheohàngdọc,thìnămtrungđoànthamchiếnnhiềunhất,trongkhôngquáhaitiếngđồnghồ,đãbịmấthơnmộtphầnbaquânsốcủachung(176sĩquanvà5114lính)vàtừđó,độihìnhđạiđộixếptheohàngdọcvớitưcáchlàhìnhthứctácchiếnđãbịlênán,khôngkémgìđộihình tiểuđoànxếp theohàngdọcvàđộihìnhdànhàngngang tiểuđoànxếptheohàngngang.Từnaytrởđi,mọimưutoạnđẩybấtkỳnhữngđơnvịmậttậpnàovàodướihoảlựccủakẻthùcũngđềubịtừbỏ,vàvềphíangườiĐức,cuộcchiếnđấuchỉđượctiếnhànhbằngnhữngtuyềntánbinhdầydặcmàthôi,nhữngtuyềntánbinhmàngaytrước đây dưới làn mưa đạn của kẻ thù, các đội hình hàng dọcthườngcũngđã tựđộngphân tán thành,nhưngvẫnbịcácsĩquancao cấp luôn luôn chống lại, coi đó là trái kỷ luật.Cũng như trongphạm vi hoạt động của hoả lực địch, từ nay trở đi, vọt tiền đã trởthành hình thức di chuyển duy nhất. Một lần nữa, lính tỏ ra khônngoanhơnsĩquan;chínhanhta,ngườilính,dobảnnăngmàđãtìmrađượchìnhthứcchiếnđấuduynhấttỏralàthíchhợptừtrướcđếnnaydướilànđạncủacâysúnglênđạnbằngquylát,vàbấtchấpsựchốngđốicủacấpchỉhuy,họvẫnthựchiệnnómộtcáchđầythắnglợi.

ChiếntranhĐức-Phápđãđánhdấumộtbướcngoặtcómộtýnghĩakháchẳntấtcảbướcngoặttrướckia.Mộtlàvũkhíđãrấthoànhảođếnnỗikhôngcòncóthểcómộttiếnbộmớinàokhảdĩgâyrađượcmộtảnhhưởngđảolộnnàođó.Khimàngườitađãcónhữngđạibáccóthểbắntrúngđượcmộttiểuđoànchừngnàomắtngườitacònphânbiệtđượcnó,vàcónhữngcâysúngcó thểngắmvàbắntrúngtừngngườimộtcáchcũngthànhcôngnhưthế,hơnnữaviệclắpđạnlạiđòihỏiítthờigianhơnlàviệcngắmbắn,-thìtấtcảnhữngsựtiếnbộkhácđềuítnhiềukhôngquantrọngđốivớidãchiến.Nhưvậy là vềmặt này kỷ nguyên phát triển đã chấm dứt về căn bản.Nhưnghai là, cuộc chiến tranhđóđãbuộc tất cảnhữngnước lớntrênlụcđịaphảithihànhchếđộquânhậubịcủaPhổmộtcáchmạnhhơnởnướcmìnhvàđođóphảimangmộtgánhnặngquânsựlàmchonhữngnướcđónhấtđịnhphảiphásảnsauvàinăm.Quânđộiđãtrởthànhmụcđíchchủyếucủanhànước,trởthànhmộtmụcđíchtự

nó;nhândânchỉcòntồntạiđểcungcấpbinhlínhbuônbinhlínhmàthôi.Chủnghĩaquânphiệtthốngtrịvàngốnhếtchâuâu.Nhưngchủnghĩaquânphiệtđócũngmangtronglòngnómầmmốngcủasựtiêuvong củanó.Sựcạnh tranhgiữa cácnướcbắt buộc cácnướcđómộtmặt,pháitiêutốnmỗinămngàycàngnhiềutiềnhơnđểduytrìquânđội,hạmđội,đạibácv.v..dođóngàycàngđẩymạnhsựsụpđổvềmặt tàichính,mặtkhác, làngàycàngcoi trọngchếđộnghĩavụquânsựphổbiến,vàdođórútcụcphảilàmchotoàndânquenvớiviệcsửdụngvũkhí,thànhthửđếnmộtlúcnàođó,nhândâncóthểthựchiệnđượcýchícủamìnhbấtchấpgiớichỉhuyquânsự.Vàlúcđósẽđến,khimàquầnchúngnhândân-tứclàcôngnhânthànhthịvànông thôn,vànôngdâncómộtýchí.Đến lúcđó,quânđộicủavuachúabiến thànhquânđộicủanhândân,bộmáytừchốikhônglàmviệcnữa,chủnghĩaquânphiệttiêuvongdotínhchấtbiệnchứngcủachínhngaysựphát triểncủanó.Điềumàpháidânchủ tưsảnnăm1848đãkhôngthểthựchiệnđượcchínhvìnólàdânchủtưsảnchứkhôngphảivôsản,-cụthểlàđemlạichoquầnchúnglaođộngmộtýchímànộidungphùhợpvớiđịavịgiaicấpcủahọ - thìchủnghĩaxãhộinhấtđịnhsẽthựchiệnđược.Vàđiềuđócónghĩalàchủnghĩaquânphiệt, và cùngvới nó là tất cảnhữngquânđội thườngtrực,đềubịnổtungtừbêntrong.

Đólàmộttrongnhữngbàihọccủalịchsửbộbinhhiệnđạicủachúngta.BàihọcthứhailàmchochúngtalạinghĩđếnôngĐuy-rinh,làtoànbộtổchứcvàphươngthứcchiếnđấucủaquânđội,vàdođó,thắnglợivàthấtbại,đềutỏralàphụthuộcvàonhữngđiềukiệnvậtchất,nghĩalàđiềukiệnkinhtế,vàochấtliệucủaconngườivàcủavũkhí,nghĩa làvàochất lượngvàsố lượngcủadâncưvàcủakỹthuật.Chỉ cómộtdân tộcchuyênđi sănnhưngườiMỹmớicó thểphátminhralạiđộihìnhbộbinhphântán-vàhọlànhữngdẻđisănchỉvìnhữnglýdothuầntuýkinhtế,cũngnhưhiệnnayvìlýdothuầntuýkinhtếmàcũngchínhngườiYankeeđócủacácbangcũđãbiếnthành nông dân, nhà công nghiệp, nhà hàng hải và nhà buôn, họkhôngbắn lẻ tẻ trongnhữngrừnggiànữa,nhưng lạicàngbắngiỏitrên trường đấu cơ, ở đó họ cũng đã tiến được rất xa trong nghệthuật sử dụng quần chúng-Chỉ cómột cuộc cáchmạng như cáchmạngPháp,giảiphóngngười tưsảnvànhất làngườinôngdânvềmặtkinhtế,mớicóthểtìmrađượchìnhthứcquânđộicótínhchấtquầnchúng,đồngthờilạitìmrađượccảnhữnghìnhthứcvậnđộngtựdolàmchonhữngđộihìnhdànhàngngangcứngnhắcxưakia,-phảnánhchủnghĩachuyênchếmànhữngđộihìnhđóchiếnđấuđểbảovệ,ởtrongngànhquânsự-phảitanvỡ.Vànhữngtiếnbộvềkỹ

thuật,mộtkhichúngđãcóthểápdụngvàđượcápdụngvàolĩnhvựcquânsự, thì lập tức -hầunhư làcưỡngbức, thêmnữa, thường làngượclạiýmuốncủacấpchỉhuytrongquânđội-gâyranhữngsựthay đổi và thậm chí cả những sự đảo lộn trong phương thức tácchiếnnhưthếnào-điềuđóchúngtađãthấytrongtấtcảmọitrườnghợpxemxéttrênđây.Ngoàira,việctiếnhànhchiếntranhphụthuộcvàonăngsuấtvàvàophươngtiệngiaothôngởhậuphươngcủamộtnướccũngnhưởchiếntrườngnhưthếnào,điềuấyngayhiệnnaybất kỳmột hạ sĩ quan chămchỉ nào cũng có thểgiải tích choôngĐuy-rinhrõ.Tómlại,bấtcứởđâuvàbấtcứlúcnào,nhữngđiềukiệnkinhtếvàtàinguyênkinhtếđềulànhữngcáiđãgiúpcho"bạolực"chiếnthắng,nếukhôngcónhữngđiềukiệnvàtàinguyênđóthìbạolựckhôngcònlàbạolựcnữa,vàkẻnàomuốnđứngtrênmộtquanđiểmngượclạiđểcảicáchquânsự,theonhữngnguyêntắccủaôngĐuy-rinh,thìkẻđóchỉcóthểănđònmàthôi(1).

Nếubâygiờ chúng tađi từđất liền rabiển, thì chỉ riênghaimươinămquacũngchochúngtathấymộtsựđảolộncómộtýnghĩahoàntoànkháchẳn.Chiếcchiếnhạmtrongcuộcchiến tranhCrưm[61]

làthứchiếnhạmhaiboonghaybaboongbằnggỗ,cótừ60đến100khẩuđạibác,chủyếucònchạybằngbuồmvàchỉcómộtmáyhơi nước yếu để làm công việc phụ.Chiến hạmđó thường chỉ cónhữngcỗđạibác32paovớimộtnòngnặngchừng50tạvàchỉvàicỗ68paonặng95tạ.Vàocuốicuộcchiếntranhđó,xuấthiệnnhữngpháođàinổibọcthép,nhữngconquáivậtnặngnềgầnnhưkhôngdiđộng,nhưngkhôngthểnàocôngphánổiđốivớipháobinhhồibấygiờ.Chẳngbaolâuviệcbọcthépcũngđượcápdụngvàochiếnhạm;lúcđầuthépcònmỏng,dàyđộ4in-sơthìđãlàmộtvỏthéphếtsứcnặngrồi.Nhưngchẳngbaolâusựtiếnbộcủapháobinhlạivượtvỏthép;cữmốilầnthayđổichiềudàycủavỏthép,thìlạixuấthiệnmộtthứđạibácmới,nặnghơnvàdễdàngbắn thủngvỏ thépđó.Nhưvậy,hiệnnaychúng tađã thấycó,mộtmặt,nhữngvỏ thépdày từ10,12,14,24in-sơ(nướcÝcóýđịnhđóngmộtchiếctàucóvỏthépdày3phút);vàmặtkháclạithấycónhữngđạibáccónòngxérãnhnặng25,35,80vàđếncả100tấn(mỗitấn20tạ)vàbắnnhữngviênđạnnặngtừ300-400,1700chođến2000paovớimộtcựlytrướckiachưatừngthấy.Tàuchiếnnaylàmộtchiếctầuthủybọcsắtkhổnglồcóchânvịtchạybằnghơinước,cótrọngtảitừ800đến9000tấn,vàtừ6000đến8000sứcngựa,cónhữngpháođàiquay,với4vànhiềulắmlà6cỗđạibáchạngnặng,và trướcmũi tàu,dướiđườngmớnnướccómộtbúađâmnhôradùngđểđánhđắmcáctàuđịch;đólà

mộtcáimáykhổnglồduynhất, trênđóhơinướckhôngnhữngđẩytàuchạynhanhlênphíatrướcmàcòndùngđểláitàu,hạvàcátneo,xoaycácpháođài,quaysúngvàlắpđạn,bơmnước,hạhaycắtca-nô - bản thân những ca-nô nàymột phần cũng dùng hơi nuớc đểchạyv.v..Vàviệcchạyđuagiữavỏthépvàhiệulựccủađạibáccònlâumớichấmdứt,đếnmứclàhiệnnay,mỗimộtchiếctàuhầunhưthườngthườngkhôngsaođápứngđượcnhữngyêucầuđềrachonóvàtrướckhihạ thuỷthìđã lỗi thời rồi.Tàuchiềuhiệnđạikhôngnhữnglàmộtsảnphẩmmàđồngthờicònlàmộtkiểumẫucủanềncôngnghiệp lớnhiệnđại,mộtnhàmáynổi tuychủyếu làmộtnhàmáysảnxuấtviệclãngphítiềnbạc.Nướcnàotrongđócôngnghiệplớnpháttriểnnhất,thìhầunhưnắmđộcquyềnđóngnhữnghạngtàuđó.TấtcảnhữngthiếtgiáphạmThổ,hầuhếtcácthiếtgiáphạmNga,phần lớn các thiết giám hạmĐức đều đóngởAnh; những tấm vỏthépítnhiềucóthểdùngđượchầuhếtchỉđượcchếtạoởSheffield;trongsốbanhàmáyluyệnkimcóthểđúcđượcnhữngđạibáchạngnặngnặngnhấtởchâuâu, thìhaicái (WiilwwickvàElswick ) làởAnh,còncáithứ(Krupp)làởĐức.ởđâyngườitathấymộtcáchcụthểnhấtrằngvìsaomà"bạolựcchínhtrịtrựctiếp"màôngĐuy-rinhcholà"nguyênnhânquyếtđịnhcủatìnhhìnhkinhtế",tráilại,lạihoàntoànphụctùngtìnhhìnhkinhtế;rằngtạisaokhôngnhữngviệcchếtạo,màcảviệc sửdụngcôngcụbạo lực trênmặtbiển, tức là tàuchiếnnữa,cũngđềutrở thànhmộtngànhđấtcủanềncôngnghiệplớnhiệnđại.Vàkhôngaikhóchịuvềsựdiễnbiếnnhưthếcủatìnhhìnhhơnlàchínhbảnthânbạolực,tứclànhànướcvìhiệnnaymỗichiếctàucũngtốnbằngcảmộthạmđộinhỏtrướckia,nhànướcấyphảitậnmắtthấyrằngnhữngchiếntầuđắttiềnđó,ngaytrướckhihạthuỷcũngđãtrởthànhlỗithờirồi,nghĩlàđãmấtgiátrịvànhànướcchắc chắn cũng cảm thấy bực dọc chẳng kém gì ôngĐuy-rinh khithấy rằng trên boong tàu con người của "tình hình kinh tế", tức làngườikỹsư,bâygiờlạiquantrọnghơnconngườicủa"bạolựctrựctiếp",tứclàthuyềntrưởng.Tráilại,chúngtathìhoàntoànkhôngcólýdogìđểbựcbộikhithấyrằngtrongcuộcchạyđuaấygiữavỏthépvà đại bác, tàu chiến được cải tiến đếnmức hoàn thiện và tinh vikhiếnchonó trở thànhquáđắtcũngnhưtrởnênkhông thíchdụngđốivớichiếntranh(1),vàthấyrằngchođếncảtronglĩnhvựcchiếntranhtrênmặtbiển,cuộcđấutranhđócũngbộclộnhữngquyluậtnộitạicủasựvậnđộngbiệnchứng,theonóthìchếđộquânphiệt,cũngnhưbấtcứmọihiệntượnglịchsửkhác,đềutiêuvongvìnhữnghậuquảcủasựpháttriểncủachínhnó.

Vậy là cái ở đây nữa, chúng ta thấy rõ như ban ngày rằng,

phải"tìmcáicótrướctrongbạolựcchínhtrịtrựctiếpchứkhôngphảitrongmột lực lượng kinh tế gián tiếp" - làmột điều không thể làmđược.Tráihẳn lại.Thậtvậy,cáigìmớichính là "cái có trước"củabản thân bạo lực ? đó là lực lượng kinh tế, tức là việc nắmđượcnhữngphươngtiệnmạnhmẽcủacôngnghiệplớn.Bạolựcchínhtrịtrênmặt biển, - dựa vào các tàu chiến hiện đại - tỏ ra hoàn toànkhôngphải là "trực tiếp",màchính làdo lực lượngkinh tế , dosựphát triển cao của ngành luyện kim, của khả năng chi phối đượcnhữngnhàkỹthuậtkhéoléo,vànhữngmỏthandồidào.

Nhưng nói đến những cái đó để làm gì? Trong cuộc chiếntranhsắptớitrênmặtbiển,cứhãyđểchoôngĐuy-rinhlàmtổngchỉhuylàôngsẽtiêudiệtđượctấtcảnhữnghạmđộithiếtgiámcònbịnôlệvàotìnhhìnhkinhtế,khôngphảidùngđếnngưlôihayquỷkếgìkhác,màchỉcầnđếncáiphépmầu"bạolựctrựctiếp"củaôngtamàthôi.

IV.Lýluậnvềbạolực

"Mộttìnhhìnhrấtquantrọnglàtrênthựctế,việcthốngtrịtựnhiên,nóichung(!)chỉdiễnra"(sựthốngtrịdiễnra!)"nhờcósựthống trị con người. Không bao giờ và không nơi nào diễn ra việckhaikhẩnnhữngtàisảnruộngđấttrênnhữngdiệntíchrộnglớnmàtrướcđólạikhôngcóviệcnôdịchconngườivàcưỡngbứchọphảilàmmộtloạilaođộngnôlệhaynôngnônàođó.Tiếnđềđểthiếtlậpsựthốngtrịkinhtếđốivớicácvậtlàsựthốngtrịchínhtrị,xãhộivàkinh tếcủangườiđốivớingười.Làmthếnàomàcó thểhìnhdungđượcmộtđạiđịachủnếukhôngcósựthốngtrịcủangườiđóđốivớinhữngnôlệ,nhữngnôngnôhaynhữngngườigiántiếpkhôngcótựdo?Để tiến hànhnôngnghiệp trên quymô lớn, thì trước kia cũngnhưhiệnnay,sứclựccủamộtcánhân,nhiềulắmcũngchỉchiphốiđược sức lựcbổ sung củagia đìnhngười đó, liệu có ý nghĩa gì ?Việckhaithácđấtđai,haymởrộngsựthốngtrịkinhtếtrênđấtđaiđóđếnmộtquymôvượtquásứclựctựnhiêncủamộtcánhân,chỉcóthểthựchiệnđượctronglịchsửtừtrướcđếnnaylàvì,trướckhithiếtlậpsựthốngtrịđốivớiruộngđấthayđồngthờivớisựthốngtrịđó,thìngườitacũngđãtiếnhànhviệcnôdịchconngườicầnthiếtchosựthốngtrịđó.Trongnhữngthờikỳpháttriểnsaunày,sựnôdịchđóđãđượcgiảmnhẹđi...Hìnhthứchiệnnaycủanótrongnhữngnướccónềnvănminhcaolàhìnhthứclaođộnglàmthuêítnhiềusovớisựthốngtrịcảnhsátchỉđạo.Dođó,cáikhảnăngthựctiễncóđượccáiloại của cải hiện nay, biểu hiện trong sự thống trị rộng lớn đối vớiruộngđấtvà(!)trongchếđộđạicởhữuruộngđất,chínhlàdựatrênlaođộnglàmthuênày.Lẽdĩnhiên,đốivớitấtcảnhữngloạicủacảiphânphốikhácthìđứngvềmặtlịchsửcũngphảigiảithíchmộtcáchtươngtựnhưthế,vàsựphụthuộcgiántiếpgiữangườiđốivớingườihiệnnay,vốn lànétcơbảncủanhữngtrạngtháiphát triểnnhấtvềmặtkinhtế-khôngthểhiểuđượchaygiảithíchđượctừbảnthânnó,màchỉcóthểhiểuđượchaygiảithíchđượcvớitưcáchlàmộtdisảnđãbiếnđổiđichútítcuảmộtsựnôdịchhaytướcđoạttrựctiếptrướcđây."

ÔngĐuy-rinhnóinhưvậyđó.Luậnđiểm : Tiền đề của sự thống trị (củangười) đối với tự

nhiênlàsựthốngtrị(củangườiđốivớingười).Chứng cớ: Việc khai tài sản ruộng đất trên những diện tích

rộnglớn,chưabaogiờvàkhôngởđâuđượcthựchiệnmàlạikhông

cầnđếnnôlệ.Chứngcớcủachứngcớ:Làmsaocóthểcóđượcnhữngđịa

chủ lớnmàlạikhôngcónô lệ,vì rằngkhôngcónô lệ thìngườiđịachủlớnvớigiađìnhcủangườiđóchỉcóthểcàycấyđượcmộtphầnrấtnhỏruộngđấtcủangườiấythôi.

Dođó,đểchứngminhrằngmuốnnôdịchtựnhiênthìtrướcđóngườiphảinôdịchngườiđã,ôngĐuy-ringliềnbiến"tựnhiên"thành"tàisảnruộngđấttrênnhữngdiệntíchrộnglớn"vàbiếntàisảnruộngđấtđó,khôngbiếtlàcủaai?thànhtàisảncủamộtđịachủlớnngườinàycốnhiênkhôngthểcàycấyruộngđấtcủamìnhnếukhôngcónôlệ.

Thứ nhất "sự thống trị tự nhiên" và "việc khai khẩn tài sảnruộngđất"hoàntoànkhôngphải làcùngmộtviệc.Việc thốngtrị tựnhiênđượctiếnhànhtrongcôngnghiệpvớimộtquymôlớnlaokháchẳntrongnôngnghiệp,ngànhnàychođếnnayvẫnphảiphụ thuộcvàothờitiếtchứkhôngthểkhốngtrịđượcthờitiết.

Thứhai,nếuchúngtachỉhạnchếtrongviệckhaikhẩntàisảnruộngđấttrênnhữngdiệntíchrộnglớn,thìvấnđềlàphảixétxemtàisảnruộngđấtđóthuộcvềai.Vàởđây,vàothờikỳđầucủalịchsửcủatấtcảcácdântộcvănminh,chúngtakhôngthấycó"ngườiđịachủlớn"màôngĐuy-ringđãlénlútđưavàođâybằngcáimánhkhoéthườngdùngcủaôngmàôngtagọilà"biệnchứngtựnhiên"màchỉthấycónhữngcôngxãthịtộchaynhữngcôngxãnôngthônvớichếđộsởhữu ruộngđấtcôngcộng.Từấn -Độcho tớiAi-rơ-len,việckhaikhẩntàisảnruộngđấttrênnhữngdiệntíchrộnglớn,lúcđầulàdonhữngcôngxã thị tộchaycôngxãnôngthônđó tiếnhành,hơnnữalạitiếnhànhhoặcgiảlàdướihìnhthứccàycấychungruộngđấtchotoàncôngxã,hoặcgiảdướihìnhthứcnhữngmảnhruộngcábiệtdocôngxãchiachocácgiađìnhcàycấytrongmộtthờigiannàođó,cònnhững rừng rú vàđồngcỏ thì vẫn tiếp tục sửdụngchung.Vàmộtlầnnữa,nétđặctrưngcủanhững"côngtrìnhnghiêncứuchuyênmônsâusắcnhất"củaôngĐuy-ring"tronglĩnhvựcchínhtrịvàpháplý",làôngchẳngbiếtgìvềnhữngđiềuđócả;làtoànbộcáctácphẩmcủaôngtoátramộtsựhoàntoànkhôngbiếtgìđếnnhữngtácphẩmđánh dấu thời đại của đại củaMaurer về cơ cấu lúc ban đầu củacôngxãmác-cơởĐức,cơsởcủatoànbộluậtphápcủaĐức;cũngnhưkhôngbiếtđếntoànbộnhữngsáchbáongàycàngnhiều-chủyếu làdoảnhhưởngcủanhững tácphẩmcủaMaurerchứngminhviệccómộtchếđộcộngđồngnguyênthuỷvềtàisảnruộngđấtởtấtcảcácdântộcvănminhởChâuÂuvàChâuÁ,vàtrìnhbàynhữnghìnhthứctồntạivàtanrãkhácnhaucủachếđộđó.Giốngnhưtrong

cươnglĩnhluậtphápcủaPhápvàAnh,ôngĐuy-ringđã"tựmìnhthutháiđượctấtcảsựdốtnátcủamình",màsựdốtnátđó,nhưchúngta thấy, làrất lớn, trong lĩnhvực luậtphápôngtacũngtựmìnhthutháiđượcsựdốtnátấynhưngcònlớnhơnnhiều.Cáiconngườiđãtứcgiậndữdộiđốivớitầmmắtchậthẹpcủacácgiáosưđạihọc,thìbâygiờđây trong lĩnhvực luậtphápĐức,conngườiđónhiều lắmcũngchỉđứngởtrìnhđộcủanhữnggiáosưđócáchđâyhaimươinăm.

Nếu ông Đuy-ring quả quyết rằng muốn khai khẩn tài sảnruộngđấttrênnhữngdiệntíchlớn,cầnphảicónhữngđịachủvànôlệ, thì điều đó chỉ là "sự sáng tạo và tưởng tượng tự do" của ôngĐuy-ringthôi.Ởkhắpphươngđông,nơimàcôngxãhaynhànướclàkẻsởhữuruộngđất,thìngaycảdanhtừđịachủcũngkhôngthấycótrongngônngữnữa,vềđiềuđó,ôngĐuy-ringcóthểtìmhỏicácnhàluậthọcAnhlànhữngngườiởẤn-độđãvắtócmộtcáchvôíchđểgiải quyết vấn đề: ai là địa chủ? cũng giống như cố công tướcHeinrichLXXIIởReub-Griz-Schleiz-Lobenstein-Eberswaldeđãvắtócmộtcáchvôíchđểtrảlờicâuhỏi:Ailàngườigácđêm?Chỉcóngườitrongnhữngnướcmàhọchinhphụcđược,mộtthứchếđộngphongkiếnnôngnghiệp.Ngaytrongnhữngthờiđạianhhùng,nướcHy-lạpđãbướcvàolịchsửvớisựphânchiathànhđẳngcấp,bảnthânsựphânchianàylạilàsảnphẩmrõràngcủamộtthờikỳtiềnsửlâudàichưađượcbiếtrõ;nhưngngaycảởđónữa,ruộngđấtchủyếucũngvẫndonhữngnôngdânđộclậpcanhtác;nhữnglãnhđịalớncủabọnquýtộcvàlãnhtụthịtộclànhữngngoạilệvàhơnnữangaysauđócũngbiếnmất.ỞnướcÝ, ruộngđấtđượckhaikhẩnchủyếu làdonôngdân;trongnhữngthờikỳcuốicùngcủanướcCônghoàRô-ma,khimà toànbộnhững lãnh địa lớn, tức là những latifun-đại, lấn átnhữngtiểunông,vàthaythếhọbằngnôlệ,thìđồngthờicũngthayviệccanhtácbằngviệcchănnuôi,vànhưPliniusđãbiết,điềuđóđãđưa nướcÝ đến chỗ diệt vong (latifundia Italiam perdidere). Trongthời trungcổ, việccanh táccủanôngdân lại chiếmưu thếởkhắpcâuâu (đặcbiệt là trong việc khẩnhoang), còn việc xét xemnôngdân có phải nộp những đảmphụ nào cho những lãnh chúa phongkiếnnàođóhaykhông,thìđiềuđókhôngquantrọngđốivớivấnđềchúng ta đang bàn. Những người thực dân Frise, Hạ Sachsen,Flandresvàvùnghạ lưusôngRhein, tiếnhànhcanh tácnhữngđấtđaicướpđượccủanhữngngườiXla-vơởphíađôngsôngElbe,đãlàmđiềuđóvớitưcáchlànhữngnôngdântựdovớisốthuếrấtnhẹ,nhưnghoàn toànkhôngphảidưới "mộthình thức laodịchnàođó"cả.ỞBắcMỹ,mộtphầnđấtđairấtlớnđãđượclaođộngcủanông

dântựdođưavàocanhtác,cònbọnđịachủlớnởphươngnamvớinhữngnôlệcủachúngvàvớichếđộcanhtácthamtàncủachúngthìđãlàmkiệtsứcđấtđaiđếnnỗichỉcócâythônglàcònmọcđượcởđóthôi,thànhthửngànhtrồngbôngđãphảidichuyểnngàycàngxavềphương tây.ỞÚcvàởNiuDi-lơn, tấtcảmọimưu toancủachínhphủAnhnhằm tạo ramột cáchgiả tạomột tầng lớpquý tộcruộngđất,đềuthấtbại.Tómlại, trừnhữngthuộcđịavùngnhiệtđớivàánhiệtđới,màkhíhậukhôngchophépngườichâuÂulàmnôngnghiệp,thìngườiđịachủlớn,dùngnôlệvànôngnôđểbắttựnhiênphụctùngsựthốngtrịcủamìnhvàđểkhaikhẩnruộngđất,chỉlàmộtsựsáng tạo thuần tuýcủaóc tưởng tượng.Tráihẳn lại.Trong thờicổ, chỗ nàomà địa chủ lớn xuất hiện, nhưởÝ chẳng hạn, thì nókhôngbiếnđấthoangthànhđấtcanhtác,màlạibiếnnhữngđấtdonôngdânkhaikhẩnthànhnhữngđồngcỏchănnuôi,làmchocảmộtloạtnướctrởnênthưathớtdâncưvàbịphásản.Chỉtrongthờicậnđại,chỉtừkhimậtđộdânsốtăngthêmđãlàmtănggiátrịruộngđất,vànhấtlàtừkhisựpháttriểncủanềnnônghọcchophépcanhtáccảnhữngruộngđấtxấu,chỉ từkhiđó,nhữngkẻsởhữuruộngđấtlớnmớithamgiavớimộtquymôlớnvàoviệckhaikhẩnđấthoangvà đồng cỏ, và khai khẩn như thế chủ yếu là bằng cách ăn cắpnhữngđấtcôngcộngcủanôngdân,ởAnhcũngnhưởĐức.Nhưngởđâycũngkhôngphảikhôngcóquá trìnhngược lại.Cứmỗia-cơruộng đất công cộng mà bọn địa chủ lớn khai khẩn ở Anh, thì ởScotlandítrachúngcũngbiếnbaa-cơruộngđấtcấythànhđồngcỏchănnuôicừu,vàcuốicùngthànhkhusănbắnthúlớn.

Ởđây,chúng tachỉbànđến lờiquảquyếtcủaôngĐuy-ringchorằngviệckhaikhẩnnhữngdiệntíchđấtđairộnglớn,nhưvậyvềthựcchất là khai khẩnhầuhếtnhữngvùng trồng trọtnôngnghiệp,"khôngbaogiờvàkhôngởđâu"đượctiếnhànhbằngcáchnàokháchơnlàbằngnhữngđịachủlớnvàbằngnôlệ,mộtlờiquảquyếtmànhưchúngtađãthấy"tiềnđềcủanó"làmộtsựkhônghiểubiếtquảthậtchưatừngthấyvềlịchsử.Vìvậyởđâychúngtakhôngcầnphảiquantâmtìmhiểuxemtrongcácthờikỳkhácnhau,trongchừngmựcnàothìnhữngdiệntíchđấtđaiđãđượckhaikhẩntoànbộhaymộtphần lớn, làdonô lệ (như trong thờikỳ thịnhnhấtcủaHy-lạp)haynhữngngườinôngnô(nhưtrongnhữngtrangtrạilãnhchúacủathờitrung cổ) cày cấy, cũng như chẳng cần tìm hiểu xem trong nhữngthờikỳkhácnhau,chứcnăngxãhộicủanhữngđịachủlớnlàchứcnăngnào.

VàsaukhiôngĐuy-rinhđãmở ra trướcchúng tabức tranhtưởngtượng,bứctranhtuyệtvời,trongđóngườitakhôngbiếtphải

khenngợicáigìhơnnhữngmánhkhoésuydiễnhaysựxuyên tạclịchsửthìôngtakêulênvớimộtđắcthắng:

"Lẽdĩnhiên,đốivớitấtcảcácloạicủacáiphânphốikhácthìđứngvềmặtlịchsửcũngphảigiảithíchmộtcáchtươngtựnhưthế!"

Làmnhưthếdĩnhiênlàôngtakhôngphảimấtcôngnóimộttiếngnhỏnàonữavềnguồngốccủatưbảnchẳnghạn.

Nếuvớiviệcngườithốngtrịngườicủaôngta,coiđólàtiềnđềcủaviệcngười thốngtrị tựnhiên,ôngĐuy-ringnóichungchỉmuốnnóirằngtoànbộtrạngtháikinhtếhiệntạicủachúngta,trìnhđộpháttriểnhiệnnayđãđạt được củanôngnghiệp và côngnghiệp là kếtquảcủamộtlịchsửxãhộipháttriểntrongnhữngsựđốilậpgiaicấp,trongnhữngquanhệthốngtrịvànôdịch,thìôngđãnóimộtđiềumàtừkhicóbản"TuyênngôncủaĐảngcộngsản"thìđãtrởthànhmộtđiềuaicũngbiếttừlâurồi.Nhưngchínhvấnđềlàởchỗgiảithíchsựxuấthiệncácgiaicấpvàcácquanhệthốngtrị,vànếuôngĐuy-ringbaogiờcũngchỉcómộtchữ"bạolực"đểgiảithíchvấnđềđó,thìvớilờigiảithíchđóchúngtacũngchẳngnhíchhơnđượcmộtbướcnào.Chỉriêngcáisựthậtđơngiảnlàtrongmọithờikỳ,nhữngngườibịtrịvàbịbóclộtđềuđônghơnnhữngkẻbóclộtrấtnhiều,vàdođósứcmạnhthậtsựbaogiờcũngnằmtrongtaynhữngkẻbịtrịvàbịbóclột,chỉriêngcáisựthậtđócũngđủđểlàmsángtỏtínhchấtvôlýluậnvềbạo lực.Vậyvấnđềbaogiờcũngvẫn làởchỗ tìm ramột sựgiảithíchchocácquanhệthốngtrịvànôlệ.

Nhữngquanhệđóphátsinhbằnghaiconđường.Con người ta lúc ban đầu bước ra khỏi loài động vật theo

nghĩa hẹp như thế nào thì họ cũng bước vào lịch sử như thế ấy:ngườicònlànửađộngvật,thôlỗ,cònbấtlựctrướcnhữnglựclượngcủatựnhiên,cònchưanhậnthứcđượclựclượccủachínhmình;vìvậyhọcũngnghèonhưđộngvậtvàcũngkhônghơnđộngvậtmấyvềsứcsảnxuất.Ởđây,ngựtrịmộtsựbìnhđẳngnàođótronghoàncảnhrộng,vàđốivớicáctộctrưởngcũngcómộtthứbìnhđẳngnàođóvềđịavịxãhội, ít ra thìcũngkhôngcócácgiaicấpxãhội, tìnhtrạngkhôngcócácgiaicấpnàyvẫncòn thấy trongnhữngcôngxãnôngnghiệpnguyên thuỷcuảnhữngdân tộcvănminhvềsaunày.Ngaytừđầu,trongmỗicôngxãđóđềucómộtsốlợiíchchungnàođómàngườitaphảitraochonhữngcánhângìngiữ,tuylàdướisựgiámsátcủatoànthể:xétxửnhữngvụtranhchấp;trừngphạtnhữngkẻvượtquáquyềnhạncủamình;trôngnomcácnguồnnước,nhấtlàởcácxứnhữngchứcnăngtôngiáo.Nhữngchứcvụnhưthế,chúngtacũng thấycó trongnhữngcộngđồngnguyên thuỷởbất cứ thờiđiểmnàovídụnhưtrongnhữngcộngđồngmác-cơcổnhấtởĐức,

vàcảhiệnnaynữaởẤnđộ.Dĩnhiênlànhữngcánhânấycómộtsựtoànquyềnnàođó,vàtiêubiểuchonhữngmầmmốngcủaquyềnlựcnhànước.Dầndần,cáclựclượngsảnxuấttăngthêm;dânsốđôngđúchơntạoraởđâylànhữnglợiíchchung,ởkia lànhữnglợiíchđốilập,giữacáccộngđồng,vàsựtậphợpnhữngcộngđồngthànhmộtchỉnhthểlớnhơnlạigâyramộtsựphâncônglaođộngmới,vàviệcthànhlậpnhữngcơquanđểbảovệnhữnglợiíchchungvàđểchốnglạinhữnglợiíchđốilập.Nhữngcơquanđó,lúcbấygiờđãlàvớitưcáchngườiđạibiểuchonhữnglợiíchchungcủatoànnhóm,giữmộtđịavịđặcbiệtđốivớimỗicộngđồngriêngbiệt,vàtrongmộtsố hoàn cảnh nhất định thậm chí còn đối lập với cộng đồng ấy,nhữngcơquanđóchẳngbaolâusaucòntrởnênđộclậpnhiềuhơnnữa,một phầndo việc kế thừanhững chứcnăng xã hội,một việchầunhưcótínhchấtdĩnhiêntrongcáithếgiớimàmọiviệcđềuxảyramộtcáchtựphát,mộtphầnlàdosựcầnthiếtngàycàngtănglêncủa những cơ quan như thế khi những sự xung đột với các nhómkhácngàycàngthămthêm.Làmthếnàomàcùngvớithờigian-sựđộclậphoáđócủacácchứcnăngxãhộiđốivớixãhộilạicóthểpháttriểnthànhsựthốngtrịđốivớixãhội;làmthếnàomàhễởđâugặpcơhộithuậnlợi,ngườiđầytớbanđầulạibiếndầnthànhngườichủ;làm thế nàomà người chủ đó lại thể hiện ra, tuỳ heo hoàn cảnh,thànhôngvuachuyênchếhayviênquantổngtrấnởphươngđông,người trưởng thị tộcởHy-lạp,viên trưởngbộ lạcngườiCelte,v.v. ;trongchừngmựcnào,khicósựbiếnđổiấy,ngườichủđócuốicùngcũngdùngcảđếnbạolực;làmthếnàomàrốtcuộc,nhữngcánhânthốngtrịriêngrẽlạihọpnhaulạithànhmộtgiaicấpthốngtrị;ởđâychúngtakhôngcầnphảiđisâuvàonhữngđiềuđó.Ởđây,chúngtachỉcầnxácđịnhrằng,ởkhắpnơi,chứcnăngxãhộilàcơsởcủasựthốngtrịchínhtrị;vàsựthốngtrịchínhtrịcũngchỉkéodàichừngnàonócònthựchiệnchứcnăngxãhộiđócủanó.Dùchonhữngchínhquyền chuyên chế đã xuất hiện và suy vong ở Ba-tư và Ấn-độ cónhiềuđếnđâuchăngnữa,thìmỗimộtchínhquyềnđócũngbiếtrấtrõrằngnótrướchếtlàngườitổngphụtráchviệctướinướcchocácthung lũngmà nếu không có thì ở đó không thể cómột nền nôngnghiệp nào hết. Chỉ có những người Anh có kiến thứcmới khôngnhậnthấyđiềuđóởẤn-độ;họđãbỏmặcnhữngconkênhdẫnnướcvànhữngcốngnước,vàgiờđâyquacáinạnđóicứlặpđilặplạimộtcáchđềuđặn,cuối cùnghọđãpháthiện ra rằnghọđãsaonhãngmộthoạtđộngduynhấtcóthểlàmchosựthốngtrịcủahọởẤn-độítra cũng chính đángngang với sự thống trị của nhữngngười đã đitrướchọ.

Nhưngbêncạnhsựhìnhthànhgiaicấpđó,còndiễnramộtsựhình thànhgiaicấpkhácnữa.Đếnmộtmứcđộkhágiảnàođó,sựphân công lao động tự phát ở trong gia đình làm nghề nông, chophépnósửdụngthêmmộthaynhiềusứclaođộngcủangườingoài.Đóđặcbiệt là trườnghợpnhữngnướcmàchếđộcônghữuruộngđất trướcđâyđã tanrã,hay ít rachếđộcanh tácchung trướcđâycũngđãnhườngbướcchoviệctừnggiađìnhcanhtácnhữngphầnđấtcủahọ.Sảnxuấtđãpháttriểntớimứcmàsứclaođộngcủaconngườibâygiờđãcó thểsảnxuất ranhiềuhơnsốcần thiếtđểchỉnuôi sốngmình;đãcónhữngphương tiệnđểnuôi sốngnhiềusứclaođộnghơn ;đồng thờicũngđãcócảnhữngphương tiệnđểsửdụngnhữngsứclaođộngđó;sứclaođộngđãcómộtgiátrị.Nhưngbảnthâncôngxãvàliênminhmàcôngxãđólàthànhviênlạikhôngcósứclaođộngthừa.Tráilại,chiếntranhlạicungcấpsứclaođộngđó,vàchiếntranhcũnggiàcỗinhưtìnhtrạngcùngtồntạicủanhiềunhómcôngxãsốngcạnhnhau.Trướcđóngườitakhôngbiếtdùngtùbinhđểlàmgì,vìvậyngườitachỉgiảnđơnđemgiếthọđi,còntrướcnữathìngườitaănthịthọ.Nhưngđếntrìnhđộhiệnnayđãđạtđượccủamình"tìnhhìnhkinhtế"thìnhữngtùbìnhđóđãcómộtgiátrị;dođóngườitađểchohọsốngvàsửdụnglaođộngcủahọ.Nhưvậylàbạo lực,đáng lẽphải thốngtrị tìnhhìnhkinh tế, thìngược lại,buộcphảiphụcvụ tìnhhìnhkinh tế.Chếđộnô lệđãđượcpháthiện ra.Chếđộnôlệchẳngbaolâuđãtrởthànhhìnhthứcsảnxuấtthốngtrịtrong tất cả các dân tộc đã phát triển quá trình độ cộng đồng cũ,nhưngcuốicùngnólàmộttrongnhữngnguyênnhânchínhlàmchonhữngdântộcđósuytàn.Chỉcóchếđộnôlệmớilàmchosựphâncônglaođộngcóthểthựchiệnđượctrênmộtquymôrộnglớnhơngiữa nông nghiệp và công nghiệp, và do đó,mới có thời kỳ hưngthịnhnhấtcủathếgiớicổđại,tứclànềnvănminhHy-lạp.Khôngcóchếđộnô lệ thìkhôngcóquốcgiaHy-lạp,khôngcónghệ thuậtvàkhoahọcHy-lạp;khôngcóchếđộnôlệthìkhôngcóchếRô-ma.Màkhôngcócái cơsởcủanềnvănminhHy-lạpvàđếchếRô-ma thìkhôngcóchâuÂuhiệnđại.Chúngtakhôngbaogiờđượcquênrằngtiềnđềcủatoànbộsựpháttriểnkinhtế,chínhtrịvàtrítuệcủachúngta làmột trạng thái trongđóchếđộnô lệcũnghoàn toàncần thiếtgiống như nó được tất cảmọi người thừa nhận. Theo ý nghĩa đó,chúngtacóquyềnnóirằng:khôngcóchếđộnôlệcổđại,thìkhôngcóchủnghĩaxãhộihiệnđại.

Thật là rẻ tiền khi dùng những câu nói chung chung để đichốngchếđộnôlệ.v.v..vàđemtrútsựphẫnnộcótínhchấtđạođứccaocảlênnhữnghiệntạinhụcnhãnhưthế.Khốnnỗi,sựphẫnnộđó

không nói lên được cái gì khác hơn là nhưng điềumà tất cảmọingườiđềubiết,cụthểlà:cácthểchếcổđạiấykhôngcònphùhợpvớinhữngtrạngtháihiệnnaycủachúngtanữa,cũngnhưvớinhữngtìnhcảmcủachúngtadonhữngtrạngtháiấyquyếtđịnh.Nhưngđiềuđókhôngnóichochúngtabiếtgìcảvềviệccácthểchếấyđãphátsinhnhưthếnào,tạisaochúnglạitồntại,vàchúngđãđóngvaitrògìtronglịchsử.Vàmộtkhichúngtađãnóiđếnvấnđềnày,thìchúngtabắtbuộcphảinóirằngtronghoàncảnhlúcbấygiờ,sựthiếtlậpchếđộnôlệlàmộttiếnbộlớn,dùchonóinhưthếcóvẻlàrấtmâuthuẫnvàrấttàđạo.Bởivìkhôngthểphủnhậncáisựthậtlàloàingườibắtđầu từ thú vật, gần như có tính chất thú vật, để thoát ra khỏi tìnhtrạngdãman.Cáccôngxãcổ,ởnơinàochúngvẫntiếptụctồntại,thì từhàngnghìnnămnayđềucấu thànhcái cơsởcủahình thứcnhànước thôsơnhất, tức là chếđộchuyênchếphươngđông, từẤn-độchođếnnướcNga.Chỉnơinàomàcáccôngxãđóđãtanrã,thìcácdântộcmớitựmìnhtiến lênxahơnnữa,vàsựtiếnbộđầutiêncủahọvềkinhtếlàởchỗnângcaovàpháttriểnsảnxuấthơnnữabằng laođộngnô lệ.Vấnđềđã rõ ràng là chừngnàomà laođộng của con người còn ít hiệu suất đến nỗi ngoài số tư liệu sinhhoạtcầnhiếtranóchỉcungcấpđượcmộtsốdưítỏi, thìviệcpháttriểncáclựclượngsảnxuất,mởrộngbuônbán,pháttriểnnhànướcvàphápluật,xâydựngnghệthuậtvàkhoahọcchỉcóthểthựchiệnđượcnhờmộtsựphâncônglaođộngtănglên,sựphâncôngnàytấtnhiênphảidựatrênnềntảngmộtsựphâncônglaođộnggiữaquầnchúnglàmcôngviệclaođộngchântayđơngiản,vàmộtsốítngườicóđặcquyềnlàmcôngviệclãnhđạolaođộng,thươngnghiệpcôngviệcNhànước,vàsaunày,nhữngcôngviệcnghệthuậtvàkhoahọc.Hình thứcđơngiảnnhất,hình thànhmộtcách tựphátnhấtcủasựphâncônglaođộngđóchínhlàchếđộnôlệ.Vớinhữngtiềnđềlịchsửcủathếgiớicổđại,đặcbiệt làcủathếgiớiHy-lạp,thìbướctiếntriểnđếnmộtxãhộidựa trênnhữngsựđối lậpgiai cấpchỉ có thểthựchiệnđượcdướihìnhthứcchếđộnôlệ.Ngaycảđốivớinhữngngườinôlệ,điềuđócũnglàmộtbướctiến;nhữngtùbinh,đasốnôlệlàtuyểntrongđámtùbinhấy,giờđâyítnhấtcũnggiữđượcsinhmạngcủahọ,chứkhôngbịngười tagiết chếtnhư trướckia,hoặctrướcđónữa,thậmchícònbịngườitađemthuiđivàănthịt.

Nhântiện,cũngxinnóithêmrằngtấtcảnhữngmâuthuẫnlịchsửtừtrướcđếnnaygiữacácgiaicấpbóclộtvàcácgiaicấpbịbóclột, giữa cácgiai cấp thống trị và cácgiai cấpbị trị, đềuđượcgiảithích bởi chính ngay cái năng suất lao động tương đối chưa pháttriểnđócủaloàingười.Chừngnàomàdâncưthậtsựlàmviệccònbị

thuhútvàolaođộngcầnthiếtcủamìnhđếnmứckhôngcònthìgiờđểchămlocáccôngviệcchungcủaxãhộinữa,nhưviệc lãnhđạolaođộng,côngviệcnhànước,hoạtđộngtưpháp,nghệthuật,khoahọc.v.vthìchừngđóbaogiờcũngcầnphảicómộtgiaicấpđặcbiệt,thoátlylaođộngthậtsự,đểcóthểchuyênvềcáccôngviệcđó;đồngthìvìlợiíchriêngcủamìnhgiacấpnàycũngkhôngbaogiờbỏlỡcơhội để trút một gánh nặng lao động ngày càng lớn vào vai quầnchúng laođộng.Chỉcósựphát triển to lớncủacác lực lượngsảnxuấtdonềnđại côngnghiệpđem lại,mới chophépngười taphânphối laođộngchotấtcảmọithànhviêntrongxãhội,khôngtrừmộtngườinào,vàdođó,giớihạnđượcthờigianlaođộngcủamỗingườiđểchotấtcảđềucòncóđủthìgiờrỗiđểthamgiacôngviệcchungcủaxãhội,vềlýluậnchúngnhưvềthựctiễn.Dođó,chỉcógiờđâyvềmọigiaicấpthốngtrịvàbóclộtmớitrởthànhthừa,thậmchícòntrởthànhmộtchướngngạiđốivớisựpháttriểnxãhội,vàcógiờđâygiaicấpđómớisẽbịtiêudiệtthẳngtay,dùchonócónắmđượcmột"bạolựctrựctiếp"nhưthếnàochăngnữa.

VậynếuôngĐuy-ring tỏ vẻkhinhbỉnềnvănminhHy-lạpvìnềnvănminhnàydựa trênchếđộnô lệ, thìông tacũngcóquyềnnhưthếđểtráchcứngườiHy-lạp làđãkhôngcómáyhơinướcvàđiệntín.Vànếuôngtakhẳngđịnhrằngchếđộnô lệ làmthuêhiệnđạicủachúngtachỉlàmộtdisảnđãbiếnđổivàđượclàmdịuđiđôichútcủachếđộnôlệ,vàkhôngthểlấybảnthânchếđốđó(nghĩalàkhông thểdùngnhữngquy luậtkinh tếcủaxãhộihiệnđại)đểgiảithíchnóđược,thìđiềuđóhoặcgiảchỉcónghĩalàchếđộlàmthuê,cũngnhưchếđộnô lệ, lànhữnghìnhthứcnôdịchvàthốngtrịgiaicấp,điềumàmỗiđứatrẻemđềubiết,hoặcgiảkhẳngđịnhnhưtếlàsai.Vìnhư thế thìchúng tacũngsẽcóquyềnnói rằngchếđộ làmthuêchỉcóthểgiảithíchđượcnhưlàmộthìnhthứcđãđượclàmdịuđicủaviệcănthịtngười,tứclàhìnhthứclúcbanđầucủaviệcdùngnhữngkẻthùthuatrận,hìnhthứcmàhiệnnayởđâucũngđãđượcxácnhận.

Quatấtcảnhữngđiềunóitrên,chúngtađãthấyrõvaitròcủabạolựctronglịchsửdốivớisựpháttriểnkinhtế.Trướchết,bấtcứbạolựcchínhtrịnàobanđầucũngđềudựatrênmộtchứcnăngkinhtế,xãhội, vàcũngđều tăng lên theomứcđộmàdosự tan rãcáccộng đồng nguyên thuỷ, các thành viên trong xã hội biến thànhnhữngngườisảnxuấttưnhân,vàdođó,lạicàngxacáchvớinhữngngườilàmcácchứcnăngxãhộichung.Hailầnsaukhibạolựcchínhtrịđã trở thànhđộc lậpđốivớixãhội,saukhiđã từđầy tớmà trởthành người chủ rồi, thì nó có thể tác động theo hai chiều hướng.

Hoặcnótácđộngtheoýnghĩavàchiềuhướngcủasựpháttriểnkinhtếcótínhchấtquyluật.Nhưthếthìgiữabạolựcchínhtrịvàsựpháttriểnkinhtếkhôngcómộtsựxungđộtnàovàsựphát triểnkinhtếđượcđẩynhanhhơn.Hoặcnóchốnglạisựpháttriểnkinhtế,vàkhiđótrừmộtvàingoạilệra,thườngthườngnóchịusứcépcủasựpháttriểnkinhtế.Mộtvàingoạilệđólànhữngtrườnghợpchinhphụccábiệt,trongđónhữngkẻxâmlượckémvănminhhơnđãtiêudiệthếthoặcđuổidâncưcủamộtnướcđi, tànpháhayđểmấtnhững lựclượng sản xuất mà chúng không biết dùng để làm gì cả. Nhữngngười thiênchúagiáođãhànhđộngnhưvậyởvùngngườiMaurethuộcTây-ban-nha,đốivớiphầnlớnnhữngcôngtrìnhthuỷnông,cơsởcủanềnnôngnghiệpvànghềlàmvườnđãpháttriểncaođộcủangườiMaure.Bất cứsựchinhphụcnàocủamộtdân tộckémvănminh cũng làm rối loạn sự phát triển kinh tế và tiêu diệt vô số lựclượngsảnxuất.Nhưng trongđại đa số trườnghợpchinhphục lâudài,kẻchinhphụckémvănminhhơnlạibịbuộcphảithíchứngvới"tìnhhìnhkinhtế"caohơndiễnrasaucuộcchinhphục,kẻđichinhphụcbịnhữngdântộcbịchinhphụcđồnghoáđi,vàthậmchíphầnlớncònphảinóitiếngnóicủacácdântộcấynữa.Nhưngchỗnàomàtrừ những trườnghợpđi chinh phục chính quyền nhà nướcở bêntrongmộtnướctrởnênđốilậpvớisựpháttriểnkinhtếcủanướcđó,nhưđiềuđóđãxảy ra từ trướcđếnnayđối vớihầuhếtmọi chínhquyềnởmộtmứcđộphát triểnnàođó, thìbaogiờcuộcđấu tranhcũngchấmdứtbằngviệc lậtđổchínhquyền.Khôngcóngoại lệvàkhôngthươngxót,sựpháttriểnkinhtếđãtựmởđườngchonó,vídụnổibậtnhấtgầnđâyvềđiềuđó,chúngtôiđãkểrarồi:cuộcĐạicáchmạngPháp.Nếu theo thuyếtcủaôngĐuy-ring, tìnhhìnhkinh tếvàcùngvớinó làcơcấukinhtếcủamộtnướcnhấtđịnh,đềuchỉphụhtuộcvàobạolựcchínhtrịthôi,thìngườitasẽhoàntoànkhôngthểhiểuđượctạisao,saunăm1848,FriedrrichWilhelmIV,mặcdùcómột"độiquântuyệtvời"nhưngcũngkhôngsaođemnhữngphườnghội thời trungcổvànhữngsở thích lãngmạnkhácgánchongànhđườngsắt,máyhơinướcvànềnđại côngnghiệphồibấygiờvừamớipháttriểncủanướcôngtađược:haykhôngthểhiểuđượctạisao hoàng đếNga dùng những thủ đoạn còn có tính chất bạo lựchơnrấtnhiều,lạikhôngnhữngkhôngthểtrảđượcnợcủamình,màthậmchícònkhôngthểduytrìđược"bạolực"củamìnhbằngcáchnàokhácngoàicáchkhôngngừngvaymượncủa"tìnhhìnhkinhtế"Tâyâu.

ĐốivớiôngĐuy-ring,bạolựclàtộiáctuyệtđối,đốivớiôngtahànhvibạolựcđầutiênlàtộitổtông,toànbộsựtrìnhbàycủaôngta

làmộtlờithanvãnvềviệchànhvibạolựcđóđãtiêmnhiễmvàotoànbộ lịch sử từ trước đến nay như làmột tội tổ tông, về việc tất cảnhữngquyluậttựnhiênvàxãhộiđãbịcáithếlựcmaquỷấy,tứclàbạolực,xuyêntạcmộtcáchxấuxa.Nhưngbạolựccònđóngmộtvaitròkháctronglịchsử,vaitròcáchmạngnóitheoMác,bạolựccònlà

bàđỡchomọixãhộicũđangnghénmộtxãhộimới[62]

;bạolựclàcôngcụmàsựvậnđộngxãhộidùngđểtựmởđườngchomìnhvàđậptannhữnghìnhthứcchínhtrịcứngđờvàchết-vềnhữngđiềuđó,ôngĐuy-ringđãkhôngnóiquamộtlờinào.Ôngtachỉthởdàivàrênrỉmàthừanhậnrằngbạolựccóthểlàcầnthiếtđểlậtđổchếđộkinh tếbóc lột, tiếc thay!mọiviệcdùngbạo lựcđều làmchokẻsửdụngnósuyđồivềđạođức.Vàđiềuđóđượcnóiratronghoàncảnhcómộtcaotràolớnvềđạođứcvàtinhthầnvốnlàkếtquảcủamỗimột cuộccáchmạng thắng lợi!Vàđiềuđó lại đượcnói raởnướcĐức là nơimàmột sự va chạmmãnh liệtmà người ta có thể bắtnhândânphảichịuđượcítracũngcócáilợilànhổhếtcáitinhthầnnôdịchđãthâmnhậpvàoýthứcdântộcsausựnhụcnhãcủacuộcChiến tranhbamươinăm.Thếmàcáiphương thức tưduy lờmờ,yếuđuối,bấtlựctheokiểutuấylạidámcóthamvọngbắtđảngcáchmạngnhấttừtrướcđếnnaytronglịchsửphảitheonóư?

V.Lýluậnvềgiátrị

Cách đây gần một trăm năm, ở Leipzig đã ra đời một cuốisách,chođếnđầuthếkỷnày,đãđượcinlạitrênbamươilầnvàđãđược các nhà chức trách, những người giảng đạo, những nhà từthiệnđủmọi loại,phổbiến,phânphátở thành thịvànông thôn,vàđâu đâu cũng được chỉ định làm sách tập đọc cho học sinh cáctrườngsơcấp.Cuốnsáchđótênlà:"Ngườibạncủatrẻem",tácgiảlàRochow.Cuốnsáchđócómụcđíchdạybảochoconemcủanôngdânvàthợthủcông,vềsứmệnhcủacuộcđờicủachúng,vàvềbổnphậncủachúngđốivớibềtrêntrongxãhộivànhànước,đồngthờiđưalạichochúngmộtsựhàilòngtốtlànhđốivớisốphậncủachúngởdưới trần gian - với bánhmì đen và khoai tây, với lao dịch, tiềncông thấp,nhữngroivọtcủabốmẹvànhữngđiều thúvịcùng loạinhưthế,vàtấtcảnhữngđiềuđónhờnhữngtưtưởngcủaphongtràokhaisángđangthịnhhànhhồiđó,Nhằmmụcđíchđó,ngườitagiảithíchchothanhniênởthànhthịvànôngthôngthấyrằngsựxếpđặtcảutựnhiênthậtkhônngoanbiếtbaokhibuộcconngườitaphảilaođộngđểkiếmnhữngphươngtiệnsinhsốngvànhữngthúvui,vàdođó,ngườinôngdânvàthợthủcôngphảicảmthấysungsướngbiếtbaokhisốphậnchophépanh tadùng laođộngđắngcayđểđiểmthêmgiavịtrabữaăncủamình,chứkhôngphảikhổnhưnhữngkẻthamăngiàucóphảiđaudạdày,trúngthực,haytáobónvàphảikhổtâmnuốtnhữngmónănngonnhất.Chínhnhữngđiềuđãnhàm taiđó, những điềumà lãoRochow coi là khá tốt đối với những thanhniênnôngdânxứSachsencủathờiôngta-lànhữngđiềumàĐuy-ring đưa ra cho chúng taở trang14 vànhững trang sau trong tập"Giáo trình"củaông tacoiđó làmộtyếu tố "tuyếtđối cơbản"củakhoakinhtếchínhtrịmớinhất.

"Nhữngnhucầucủaconngườivớitưcáchlànhữngnhucầunhưthế,đềucónhữngquyluậttựnhiêncủachúng,vàvềmặtpháttriểnđềubịđặtvàotrongnhữnggiớihạnmàngườitachỉcóthểnhấtthờivượtquađượcbằngnhữnghànhđộngtráitựnhiên,chođếnlúcxảyrasựghêtởm,sựchánđời,sựgiànua,sựtànphếvềmặtxãhộivàrốtcuộclàsựtiêuvọngmộtcáchtốtlành...Mộttròchơichỉgồmcónhữngsựthíchthúthuầntuýmàkhôngcómộtmụcđíchnghiêmtúcnàokhác,sẽđưangayđếntìnhtrạngchánchường,hayđiềunàycũng thế,đưađếnchỗ tiêudùnghết tất cảmọikhảnăng thụcảm.Vậylaođộngthựcsự,dướimộthìnhthứcnàođó,làquyluậtxãhội

tựnhiêncủanhữngconngườilànhmạnh...Nếunhữngbảnnăngvànhữngnhucầukhônggặpmộtđốilực,thìchưachắcchúngđãđemlạiđượcmộtcuộcsốngthôsơkiểutrẻcon,chứđừngnóigìđếnmộtsựphát triểncủacuộcsốngmàkhôngphảikhónhọcgì, thì chẳngbaolâuchúngsẽcạndầnđivàđểlạisauchúngmộtcuộcsốngtrốngrỗng dưới hình thức những quãng thời gian buồn nản cho đến lúcnhữngnhucầuđótrởlại...Dođóvềmọimặt,việcthoảmãnnhữngbảnnăngvàdụcvọngphảiphụthuộcvàosựkhắcphụcmộtchướngngạikinhtếnàođó, làmộtquy luậtcơbảntốt lànhcủacáikếtcấubênngoàicủagiới tựnhiên,chúngnhưmộtbảntínhbêntrongcủaconngười".v.v.và.v.v.

Như người ta thấy đấy, những điều tầm thường nhạt nhẽonhấtcủangàiRochowđángkínhđangănmừnglễkỷniệmmộttrămnămcủachúngởtrongcuốnsáchcủaôngĐuy-ring,vàhơnnữa,lạiđượcđềlênthànhmột"cơsởsâuxahơn"củacái"hệthốngxãhộichủnghĩa"duynhấtthựcsựcótínhchấtphêphánvàkhoahọc.

Saukhiđãđặtmộtcơsởnhưthế,ôngĐuy-ringcóthểtiếptụcxâydựng,ápdụngphươngpháptoánhọc,trướchếtôngđãđưarachochúng ta, theophươngphápcủaônggiàEuclidemột loạtđịnhnghĩa.Vàđiềucàngthuậntiệnhơnnữalàôngtacóthểngaytừđầuxây dựng những định nghĩa củamình như thế nào để cho nhữngđiềumànhữngđịnhnghĩađóphảichứngminh,mộtphầnđãđượcchứađựngtrongnhữngđịnhnghĩađórồi.Vídụtrướchếtchúngtabiếtrằng.

Kháiniệmchủđạocủakhoakinhtếchínhtrịtừtrướcđếnnayđượcgọilàcủacải,vàcủacảinhưngườitađãthựctếhiểunótronglịchsửthếgiớichođếnngàynay,vànhưnóđãpháttriểncáivươngquốccủanóchínhlà"thếlựckinhtếđốivớingườivàđồvật".

Điềunàyhailầnkhôngđúng.Mộtlà,củacảicủanhữngcôngxãthịtộchaycôngxãnôngthônthờicổquyếtkhôngphảilàmộtsựthốngtrịđốivớiconngười.Vàhailà,ngaycảtrongnhữngxãhộivậnđộngtrongnhữngmâuthuẫngiaicấp,trongchừngmựcmàcủacảibaohàmmộtsựthốngtrịđốivớiconngười,thìnóvẫnchủyếulàvàhầunhưchỉlàmộtsựthốngtrịđốivớiconngườidosựthốngtrịđốivớivậtvàthôngquasựthốngtrịđốivớivật.Ngaytừnhữngthờikỳrấtsớm,khimàviệcbắtnôlệvàviệcbóclộtnôlệđãbuộcphảimuanôlệ,nghĩalàphảitậuđượcsựthốngtrịđốivớingườichỉbằngcáchlàthôngquasựthốngtrịđốivớivật,đốivớigiámuangườinôlệ,đốivới những tư liệu sinhhoạt và laođộngcủanô lệ.Trongsuốt thờitrungcổ,chếđộđạichiếmhữuruộngđất làtiềnđềnhờnómàgiaicấpquýtộcphongkiếncóthểchiphốiđượcnhữngnôngdânnộptô

vàlàmlaodịch.Vàngaycảhiệnnay,mộtđứatrẻlênsáucũngthấyđượcrằngcủacảithốngtrịđượcconngườichỉlànhờvàođồvậtvàcủacảinắmđược.

NhưngtạisaiôngĐuy-ringlạiphảitạoracáiđịnhnghĩasaiđó,tạisaoôngtalạiphảicắtđứtmốigiâyliênhệthậtsựtồntạitrongtấtcảmọixãhộicógiaicấptừtrướcđếnnay?ấylàđểkéocủacảitừlĩnhvựckinhtếsanglĩnhvựcđạođức.Thốngtrịcácđồvậtlàrấttốt;nhưngthốngtrịconngườilàmộtđiềumaquái,vàvìôngĐuy-ringđãtựcấmmìnhkhôngđượcgiảithíchsựthốngtrịngườibằngsựthốngtrịđồvật,chonênôngtalạicóthểthựchiệnmộtbướctáobạokhácvàkhôngngầnngạigiải thích luônsựthốngtrịđóbằngcáibạo lựcyêu thích của ông ta.Của cảimà thống trị con người là sự "cướpbóc",vànhưthếlàchúngta lạicósựtáibản,tồi tệhơn,câuchâmngôncũkỹcủaProudhon:"Sởhữulàcủaăncắp".

Bằngcáchđóchúngtađãđưađượcmộtcáchmaymắncủacảivàohaiquanđiểmcơbảnsảnxuấtvàphânphối:củacảilàsựthốngtrịđốivớiđồvật,củacảisảnxuất,đólàmặttốt;củacảilàsựthốngtrịconngười,củacảiphânphốitồntạitừtrướcđếnnay,đólàmặtxấu,đảđảocủacảiđó!Đemápdụngvàonhữngquanhệhiệnnay,điềuđócónghĩalà:phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩalàhoàntoàntốtvàcóthểtiếptụctồntại,nhưngphươngthứcphânphốitưbảnchủnghĩathìkhôngrasaocả,phảiloạibỏđi,ngườitacóthểđiđếnmộtđiềuvônghĩanhư thếđấykhiviếtvềkinh tếmàkhônghiểungaycảmốiliênhệgiữasảnxuấtvàphânphối.

Saukhinóivềcủacải,ngườitalạiđịnhnghĩagiátrịnhưsau:"Giátrịlàtrịgiámàcácvậtkinhtếvànhữngsựphụcvụkinh

tếcóđượctrongviệcgiaodịch".Trịgiáấyphùhợp"vớigiácảvàvớibấtcứmộttêngọinàokháccủavậtnganggiá,vídụnhưtiềncôngchẳnghạn".

Nóimộtcáchkhác,giátrịlàgiácả.Haynóichođúnghơnđểkhỏi bất công đối với ông Đuy-ring và để cố trình bày lại điều vônghĩatrongđịnhnghĩacủaôngtabằngnhữnglờicủachínhôngtathì:giátrị,lànhữnggiácả.Vìởtrang19,ôngtanói:

"Giátrịvànhữnggiảcảbiểuhiệngiátrịđóbằngtiền",Dođó,bảnthânôngtacũngnhậnthấyrằngcũngmộtgiátrị

ấylạicónhiềugiácảrấtkhácnhau,vàdođócũngcóbấynhiêugiátrịkhácnhau.NếuHegelkhôngchếttừlâurồithìHegelsẽtựtreocổmàchết!Cái giá trị đó cóbaonhiêugiá cả thì cóbấynhiêugái trịkhácnhaucáigiátrịđó,vớitoànbộkhoathầnhọclo-gíchcủamình,Hegelcũngsẽkhôngthểnàonghĩrađược.Mộtlầnnữa,lạicầnphảicólòngtựtinnhưôngĐuy-ringmớicóthểmởramộtcơsởmới,sâu

sắchơn,củakhoakinhtếbằnglờituyênbốchorằnggiữagiácảvàgiátrịkhôngcósựkhácnhaunàongoàiviệcmộtcái thìđượcbiểuhiệnbằngtiềnvàmộtcáithìlạikhôngđượcbiểuhiệnbằngtiền.

Nhưngnhưthếchúngtacũngvẫnkhôngbiếtgiátrịlàcáigìvàcàngkhôngbiếtlàgiátrịđượcquyđịnhbởicáigì.Vìvậy,ôngĐuy-ringđưaranhiềugiảithíchkhácnữa.

"Dướidạnghoàntoànchungcủanóquyluậtcơbảnvềsựsosánhvàsựđánhgiá,làmcơsởchogiátrịvànhữnggiácảbiểuhiệngiátrịđóbằngtiền,trướchếtnằmtronglĩnhvựcsảnxuấtthuầntuý,khôngkểđếnsựphânphối làcáichỉmangđếnmộtyếu tố thứhaitrong khái niệm giá trị. Những chướng ngại ít nhiều to lớnmà sựkhácnhauvềnhữngđiềukiện tựnhiênđưa rachống lạinhữngcốgắngcủangườitanhằmsảnxuấtnhữngđồvật,vàdochúngmàsựkhácnhaunói trên đãbuộcngười ta phải tiêu phí nhiềuhay ít lựclượngkinh tế,nhữngchướngngạiđócũngquyếtđịnh...mộtgiá trịlớnhaynhỏ",vàgiátrịnàyđượcđánhgiátheo"chướngngạimàtựnhiênvànhữnghoàncảnhđưarachốnglạiviệcsảnxuất...Quymôcủa sức lực chúng ta đã bỏ vào chúng" (vào những đồ vật) "lànguyênnhânquyếtđịnhtrựctiếpsựtồntạicủagiátrịnóichungvàcủamộtđạilượngđặcbiệtnàođócủanó".

Nếutấtcảnhữngđiềuđócómộtýnghĩanàođó,thìýnghĩađólàthếnày:giátrịcủamộtsảnphẩmcủalaođộnglàdothờigianlaođộngcầnthiếtđểlàmrasảnphẩmđóquyếtđịnh,vàchẳngcầnphảicóôngĐuy-ringchúngtacũngđãbiếtđiềuđótừlâurồi.Đánglẽchỉnêusựviệcramộtcáchđơngiản,thìôngtalạinhấtthiếtphảibópméosựviệcđó theokiểunhà tiên tri.Nói rằngquymôsức lựcmàmộtngườinàođóđãbỏvàomộtvậtgìđó(đâylàmuốngiữcáicáchnói hoa mỹ đó) là nguyên nhân quyết định trực tiếp giá trị và đạilượnggiátrị,nóithếnàohoàntoànsai.Trướchết,tấtcảcácvấnđềlàởchỗsứclựcđượcbỏvàocáigì,vàhai lànóđượcbỏvàonhưthếnào.Nếucáianhchàngnàođócủachúngta làmramộtđồvậtkhôngcómộtgiátrịsửdụngnàochongườikháccả, thì tấtcảsứclựccủaanhtacũngkhôngtạoramộtnguyêntửgiátrịnàocả;vànếuanhtacứkhăngkhăngmộtmựcdùngtayđểlàmramộtđồvậtmàmộtchiếcmáylàmrarẻhơngấphaimươilần,thì19/20củasứclựcmàngườiấyđãbỏrasẽkhôngtạoragiátrịnóichung,chúngchẳngtạoramộtđạilượngđặcbiệtnàocủagiátrị.

Tiếpnữa,biếnlaođộngsảnxuất, laođộngtạoranhữngsảnphẩm tích cực thànhmốt tự khắcphụcđơn thuần tiêu cựcmột sựchống đối nào đó, như thế là hoàn toàn bópméo sự vật. Lúc đó,muốn cómột chiếc sơ-mi, thì đại khái chúng ta phải làmnhư sau:

trướchếtchúngtakhắcphụcsựchốngđốicủahạtbôngđốivớiviệcbịgieovàviệcmọclên,sauđólạikhắcphụcsựchốngđốibôngchínđốivớiviệcbịhái,bịđóngthànhkiệnvàbịgửiđi ; rồisauđókhắcphụcsựchốngđốicủanóđốivớiviệctháokiệnra,việccungbôngvàxe thànhsợi, tiếpnữa làsựchốngđốicủasợiđốivớiviệcdệt,sựchốngđốicủavảiđốivớisựviệctẩytrắngvàviệckhâuvàcuốicùng,sựchốngđốicủachiếcsơ-miđãkhâuxongđốivớiviệcbịngườitamặc.

Tấtcảnhữngsựặnvẹovàxuyêntạccótínhchấttrẻconđểlàmgì?Để thôngqua "sựchốngđối"đi từ "giá trị sảnxuất",giá trịthựcsựnhưngchođếnđâychỉ làmộtgiá trênýniệm,đến "giá trịphânphối"làgiátrịthốngtrịmộtcáchtuyệtđốitronglịchsửtừtrướcđếnnayvàđãbịbạolựcxuyêntạcđi.

"Ngoài sự chống đối của tự nhiên ra... còn có một chướngngạikhácnữa,thuầntuýcótínhchấtxãhội...Giữaconngườivàtựnhiên,cómột lực lượngkìmhãmvà lực lượngđó lại làconngười.Mộtngườiđơnđộcvàcôlậptrongtưởngtượnglàmộtngườitựdođốivới tựnhiên...Tìnhhìnhsẽkhácđimộtkhichúngtaquanniệmmột người thứ hai, người này, với chiếc kiếm trong tay, chiếmgiữnhữngconđườngtiếntớitựnhiênvànhữngtàinguyêncủatựnhiên,vàđòimộtgiácảdướimộthìnhthứcnàođómớichođiqua.Ngườithứ hai đó ... như thể là đánh thuế người kia, và do đó là nguyênnhânlàmchogiátrịcủađồvậtmongmuốntrởthànhlớnhơnlàtrongtrườnghợpkhôngcócáichướngngạichínhtrịvàxãhộiấychốnglaiviệckhaitháchaysảnxuấtranó...Nhữnghìnhthứcđặcbiệtcủacáitrịgiáđãđượcnângcaomộtcáchgiảtạoấycủađồvậtthìhếtsứcnhiềuvẻ,vàdĩnhiênlàtrịgiánàyphảnánhtrởlạitrongviệchạthấpmộtcách tươngứng trị giá của laođộng...Vì vậy thật làảo tưởngnếuchưachiđãmuốncoigiátrịlàmộtvậtnganggiátheonghĩađencủadanhtừđó,nghĩalànhưmộtcáitrịgáitươngđươngnhữnghaynhưmộtquanhệtraođổitheonguyêntắcmộtcôngviệcnhấtđịnhvàcôngviệcđượcđemtraođổivớinó,phảingangnhau.Trái lại,dấuhiệu của một lý uận chính xác về giá trị là tình hình sự đánh giáchung nhất bao hàm trong lý luận đó, sẽ không phù hợp với hìnhthứcđặcbiệtcủatrịgiádựatrênsựphânphốiđócótínhchấtcưỡngbức.Hìnhthứcđóthayđổitheocơcấuxãhội,còngítrịkinhtếtheođúngnghĩađencủanóthìchỉcóthểlàmộtgiátrịsảnxuấtđượcđolườngđốivớitựnhiên,vàvìvậymàchỉthayđổitheonhữngchướngngạicótínhchấtthuầntuýsảnxuấtthuộcloạitựnhiênvàkỹthuật".

NhưvậylàtheoôngĐuy-ring,giátrịtồntạitrongthựctiễncủamộtvật,gồmcóhaiphần:mộtlà,gồmlaođộngchứađựngtrongvật

đóvàhai là,mộtkhoảnthuếphụthêmcótínhchấtcưỡngbức,thuđượcvới"chiếckiếmtrongtay".Nóimộtcáchkhác,giátrịhiệnhànhlàmộtgiácảđộcquyền.Nhưngnếu,theolýluậnđóvềgítrị,tấtcảmọihànghoáđềucómộtgiátrịđộcquyềnnhưvậy,thìchỉcóthểcóhaitrườnghợp.Hoặclàmỗingườivớitưcáchlàngườimuathìđềumấtcáimàngườiấyđượcvớitưcáchlàngườibán;cốnhiênlàcácgiácảđãthayđổitrêndanhnghĩa,nhưngtrênthựctếtrongquanhệqua lạigiữachúng thì cácgiácảvẫnngangnhau ;mọiviệcđềuynguyênnhưcũvàcáigiátrịphânphốinổitiếngkiasẽchỉlàmộtảotưởng.Hoặc là những cái gọi là những khoản thuế phụ thêm biểuhiệnmộtsốgiátrịthựctế,cụthểlàsốgiátrịdogiaicấplaođộnglàmragiátrị,sảnxuátra,nhưnglạibịgiacấpđộcquyềnchiếmđoạt,vàlúcđósốgiátrịđóchỉgồmcólaođộngkhôngđượctrảcông;trongtrườnghợpđó,bấtchấpmọingườicóchiếckiếmtrongtay,bấtchấpnhữngkhoảnthuphụthêmcótínhchấttưởngtượngvàcáigọilàgiátrịphânphối,chúngtacũnglạivẫnđiđến... lýluậnvềgiátrịthăngdưcủaMác.

Tuynhiên,chúngtacũnghãycứxemxétkỹmộtvàivídụvềcái"giátrịphânphối"trứdanhđó.Ởtrang135vànhữngtrangtiếptheo,cónói:

"Cũngcầnphảixemviệchìnhthànhgiácảthôngquasựcạnhtranh cánhân làmột hình thứcphânphối kinh tế vàhình thứcbắtphảinộpcốngvậtchonhau..chúngtahãyhìnhdungrằngdựtrữcủamộtsốhànghoácầnthiếtnàođóbỗngnhiêngiảmđirấtnhiều,thànhthửvềphíangườibánxuấthiệnbóclộtquáđángnhững...Sựtănggiá có thể đạt tới những quymô khổng lồ như thế nào, thì nhữngtrườnghợpbấtthường,khiviệccungcấpnhữngvậtphẩmcầnthiếtbịngừnglạitrongmộtthờigiankhálâu,đặcbiệtchotathấyrõ".v.v..Ngoài ra, ngay trong tiến trình bình thường của sự vật, cũng cónhữngđộcquyềnthựctếchophéptănggiácảlên,mộtcáchtuỳtiện,vídụnhưdườngsắt,cáccôngtycungcấpnướcvàkhíđốtđènchothànhphố,.v.v.

Cónhững trườnghợpbóc lộtđộcquyềnnhư thế,đó làđiềumàngườitabiết từ lâurồi.Nhưngviệcnhữnggiácảđộcquyềndonhữngtrườnghợpđógâyrakhôngđượccoinhưlànhữngngoạilệvà thuộc trườnghợpđặcbiệt,màđượccoinhư lànhữngvídụcổđiểnvềphươngthứchiệnnayngườitaquyđịnhgiátrị,thìđólàđiềumớimẻ.Giácảnhữngtưliệusinhhoạtđượcquyđịnhnhưthếnào?ôngĐuy-ring trả lời:Hãyvào trongmột thànhphốbịbaovây,ởđóviệccungcấpđãbịcắtđứt,hỏithìsẽbiết!Sựcạnhtranhtácđộngđếnviệcquyđịnhgiácảthịtrườngnhưthếnào?Hãyhỏitổchứcđộc

quyền,nósẽtrảlờicho!Vả lại,ngay trongnhững trườnghợpcác tổchứcđộcquyền

ấy,ngườitacũngkhôngthểtìmrađượcngườivớichiếckiếmtrongtay,ngườinàydườngnhưđứngsaucáctổchứcđộcquyềnấy.Tráilại : trongnhững thànhphốbịbaovây,người với chiếckiếm trongtay, tức là viênchỉ huy,nếu làmnghĩa vụcủamình, thì lại thườngchấmdứtrấtnhanhtìnhtrạngđộcquyềnđóvàtịchthutấtcảcáckhocó tínhchấtđộcquyềnđểđemchiađều.Trongnhững trườnghợpkhác,mộtkhiđịnhtạoramột"giátrịphânphối"thìnhữngngườivớichiếckiếmtrongtaycũngchỉgặtđượcnhữngchuyệnlàmănthấtbạivàmất tiền củamà thôi. Bằng việc độc quyền hoá ngành thươngnghiệpĐôngẤn,ngườiHà-lanđãđưađộcquyềnvàthươngnghiệpcủamìnhđếnchỗdiệt vong.Hai chínhphủmạnhnhất từ xưađếnnaylàchínhphủcáchmạngcủaBắcMỹvàHộinghịquốcướcPhápđã dám quy định những giá cả tối đa và đã thất bại thảm hại. ĐãnhiềunămnaychínhphủNga,đểnhằmmụcđíchnângcao thịgiácủađồngtiềngiấycủaNgamàởnướcNgahọđánhsụtxuốngbằngcáchkhôngngừngpháthànhnhữnggiấybạcngânhàngkhôngthểđổi lấy bảo kim được, bằng cách cũng không ngừngmua như thếnhững hối phiếu phát vào nướcNga. Kết quả là trong có vài nămđiềuthíchthúđóđãlàmchínhphủNgatốnđến60triệurúp,vàbâygiờgiờthịgiácủađồngrúptụtxuốngdướihaimác,chứkhôngphảihơnbamác.NếucâykiếmcómộtsứcmạnhkinhtếthầndiệunhưônngĐuy-ringgắnchonó,thếthìtạisaokhôngmộtchínhphủnàocóthếbắtbuộcđượcđồngtiềnmấtgiáphảicó"giátrịphânphối"củađồngtiềngiácaotrongmộtthờigianlâudài,haybắtbuộctiềngiấyphảicógiátrịphânphốicủavàng?Thếthìcâykiếmchỉhuytrênthịtrườngthếgiớiởđâu?

Tiếnnữa,còncómộthình thứcchủyếunữa trongđógiá trịphân phối được dùng để chiếm hữu lao động của người khácmàkhôngphảitrảlạibằngmộtlaođộngnào:đólàđịatôtàisản,nghĩalàđịatôvàlợinhuậncủatưbản.Tạmthời,chúngtachỉnêusựviệcđóđểcóthểnóirằngđólàtấtcảnhữnggìchúngtađượcbiếtvềcái"giátrịphânphối"trứdanhấy.Tấtcảư?Khôngphảilàhoàntoàntấtcảđâu.Chúngtahãyngheđiềusauđây:

"Mặcdùcóhaiquanđiểmtrongviệcthừanhậnmộtgiátrịsảnxuất vàmột giá trị phân phối, nhưng luôn luôn vẫn cònmột cái gìchunglàmcơsở,vớitưcáchlàmộtđồvật,cấuthànhtấtcảmọigiátrị, và vì vậymọi giá trị cũngđượcđobằngcái đó.Thướcđo trựctiếp,tựnhiên,làsựtiêuphísứclựcvàđơnvịđơngiảnnhấtlàsứclựcconngườitheonghĩathôsơnhấtcủadanhtừđó.Sứclựcđócủa

ngườiquy lại là thờigiansinhtồn,vàsựtựduytrìcủanó lại làsựkhắcphụcmộttổngsốnhấtđịnhnhữngkhókhănvềthứcănvàsinhsống.Giátrịphânphốihaygiátrịchiếmhữuchỉtồntạithuầntuývàđộcnhấtởchốnàocáiquyềnchiphốinhữngvậtkhôngsảnxuấtra,haynóimộtcáchthôngthườnghơn,ởchỗnàomàbảnthânnhữngvậtấyđượcđổilấynhữngcôngviệchaynhữngvậtcógiátrịsảnxuấtthựcsự.Cáinhântốđồngnhấtđãđượcchỉravàđượcđạibiểutrongmọibiểuhiệngiátrịvàdođó,cảtrongnhữngbộphậncấuthànhgiátrịbịchiếmhữuthôngquasựphânphốikhôngphảibỏ laođộngrađể đền bù lại: " cái nhân tố đồng nhất là sự tiêu phí sức lực conngười...thểhiệnra...trongmọihànghóa."

Về điều này, chúng ta cần phải nói gì ở đây ? Nếu tất cảnhữnggiá trị hànghoáđềuđượcđobằngsự tiêuphí sức lực conngườiđãnhậpvàohànghoá,thìgiátrịphânphối,sốphụgiavàogiácả, việc đánh thuế, còn lại ở đâu ? Thật ra ông Đuy-ring nói vớichúngtarằngngaynhữngvậtkhôngsảnxuất,nghĩalàkhôngthểcómộtgiátrịtheođúngýnghĩacủanóđược,cũngcóthểcómộtgiátrịphânphốivàđổiđượcnhữngvậtsảnxuấtravàcómộtgiátrị.Nhưngđồngthờiôngtacũngnóilạirằngtấtcảmọigiátrị,dođókểcảgiátrịphânphối thuầntuývàđộcnhấtnữa,đềulàsựtiêuphísứclựcđãđược nhập vào trong chúng. Tiếc thay ở đây chúng ta không biếtđượcrằngnhưthếnàolàmộtsựtiêuphísứclựclạinhậpđượcvàomộtvậtkhôngdolaođộngsảnxuấtra.Dùsaothìtrongtấtcảcáimớbòngbonggiá trị đó, rốt cuộchìnhnhưmộtđiềuđã rõ : vớigiá trịphânphối,vớikhoảnphụgiacưỡngbứccộngvàogiácảthôngquađịa vị xã hội, với việc đánh thuế nhờ lưỡi kiếm,một lần nữa cũngchẳngđiđếnđâucả:nhữnggiátrịcủahànghoáchỉđượcquyếtđịnhbởisựtiêuphísứclựcconngười,vulgolàbởilaođộngđãnhậpvàotrongnhữnghànghoáđó.Nhưvậylàkhôngkểđếnđịatôvàigiácảđộcquyền,ôngĐuy-rinhđãnói-chỉcókháclàmộtcáchcẩuthảvàrối rắm -- đúng những điều mà lý luận về giá trị bị bêu diếu củaRicardovàMácđãnóimộtcáchdứtkhoátvàrõrànghơnnhiều.Cóphảinhưvậykhông?

Đúnglàôngđãnóiđiềuấy,nhưngcũngngayởđóônglạinóiđiều ngược lại. Xuất phát từ những công trình nghiên cứu củaRicardo,Mác:giátrịnhữnghànghoáđượcquyếtđịnhbởilaođộngxãhộicầnthiết,chungcủaconngườiđãnhậpvàotronghànghoá,laođộngđếnlượtnóđượcđobằngđộdàicủanó.Laođộnglàthướcđocủatấtcảmọigiátrị,nhưngbảnthânnólạikhôngcógiátrị.ÔngĐuy-rinh,saukhicũngđặtvấnđềlaođộnglàthướcđogiátrị,nhưngvớicáicáchcẩuthảcủaôngta,thìôngtalạinóitiếprằng:

laođộng"quylạilàthờigiansinhtồnmàsựtựduytrìcủanólạilàsựkhắcphụcmộttổngsốnhấtđịnhnhữngkhókhănvềthứcănvàsinhsống".

Chúng tahãybỏquasự lẫn lộn -chỉ thuần tuýdo lònghammuốntỏramìnhlàđộcđáogâynên-giữathờigianlaođộnglàđiềuduynhấtmàngườitacóthểnóitớiởđây,vớithờigiansinhtồnlàcáimàtừtrướcđếnnaychưabaogiờtạoragiátrịhayđocácgiátrị .Chúngtahãycùngbỏquacáivẻbềngoài"xãhộichủnghĩa"giảdốimà"tựduytrì"củacáithờigiansinhtồnđóphảitạora;từkhicóthếgiớivàchừngnàothếgiớicòntồntại,thìmỗingườiđềuphảitựmìnhduy trì lấymình theocáinghĩa làngườiđó tựmình tiêudùngnhữngtưliệusinhhoạtcủamình.CứchorằngôngĐuy-rinhđãbiểuhiệntưtưởngcủamìnhbằngngônngữkinhtếmộtcáchchínhxác:trongtrườnghợpđóthìcâunóitrênđâyhoặckhôngcóýnghĩagìcả,hoặccónghĩalà:giátrịcủamộthànghoálàdothờigianlaođộngđãnhậpvàohànghoáđóquyếtđịnh,vàgiátrịcủathờigianlaođộngđólàdonhữngtưliệusinhhoạtcầnthiếtđểduytrìconngườitrongthờigianđó,quyếtđịnh.Vàđốivớixãhộihiệnnay,điềuđócũngcónghĩalà:giátrịcủamộthànghoálàdo tiềncôngchứađựngtronghànghoáđóquyếtđịnh.

Ở đây, cuối cùng chúng ta đã đi đến điềumà ôngĐuy-rinhthựcsựmuốnnói.Giátrịcủamộthànghoá,theocáchnóicủakhoakinhtếtầmthường,làdonhữngchiphísảnxuấtquyếtđịnh;

Để chống lại điều đó, Carey lại "nhấn mạnh cái chân lý làkhôngphảicácchiphísảnxuất,màlàcácchiphítáisảnxuấtquyếtđịnhgiátrị"("Lịchsửphêphán",tr401).

Cácchiphísảnxuấthaytáisảnxuấtđólànhưthếnào,điềuđósauđâychúngtasẽnóitới;cònởđâythìchúngtachỉnhậnxétrằng,nhưmọingườiđãbiết,nhữngchiphíđóbaogồmcótiềncôngvàlợinhuậncủatưbản.Tiềncôngbiểuhiện"sựtiêuphísứclực"đãnhậpvàohànghoá,biểuhiệngiátrịsảnxuất.Lợinhuậnbiểuhiệnkhoảnthuếhaykhoảnphụgiavàogiácả,biểuhiệngiátrịphânphối,mànhàtưbảnnhờđộcquyềncủamìnhvànhờcó lưỡikiếmtrongtayđãcưỡngbứcđược.VànhưthếlàtoànbộsựrốirắmmâuthuẫncủalýluậncủaôngĐuy-rinhvềgiátrịcuốicùngđượckếtthúcbằngmộtsựrõràng,hàihoàmộtcáchtuyệtđẹp.

Việcquyđịnhgiátrịhànghoábằngtiềncông,ởAdamSmiththìthườngcònhaylẫnlộnvớiquyđịnhgiátrịbằngthờigianlaođộng,--việcquyđịnhnhưthếtừthờiRicardođãbịloạikhỏikhoakinhtếkhoa học rồi và hiện nay nó chỉ lưu hành trong khoa kinh tế tầmthườngmàthôi.Chínhbọnnịnhhótđêtiệnnhấtcủachếđộtưbản

chủ nghĩa hiện tồn là bọn truyền bá cái ý kiến cho rằng tiền côngquyếtđịnhgiátrị,đồngthờilạihìnhdunglợinhuậncủanhàtưbảnnhư làmột loại tiềncôngcaonhất,một thứ tiền trảchosựnhịnăntiêu(vìnhàtưbảnkhôngchèchénhếttưbảncủahắn),mộtthứtiềnthưởng cho sự mạo hiểm, một khoản tiền trả cho sự quản lý xínghiệp,..v..v..ÔngĐuy-ringchỉkháchọởchỗlàôngtuyênbốrằnglợinhuậnlàcướpbóc.Nóimộtcáchkhác,ôngĐuy-rinhtrựctiếpxâydựngchủnghĩa xãhội củamình trên cơsởnhữnghọc thuyết củakhoakinhtếtầmthườngthuộcloạitồinhất.Cáichủnghĩaxãhộicủaông ta cũng có giá trị giống như khoa học kinh tế tầm thường.Sốphậncủachúnggắnliềnkhôngthểtáchrờinhau.

Tuyvậy,điềusauđâycũngđãrõ:cáimàcôngnhânsảnxuấtra cái tốn kémchongườiđó làhai cái hoàn toànkhácnhau, cũnggiốngnhưcáimàmộtchiếcmáysảnxuấtravàcáitốnkémchochiếcmáyđó.Giá trịmàmột côngnhân tạo ra trongmột ngày lao độngmườihaigiờthìtuyệtđốikhôngcógìgiốngvớigiátrịnhữngtưliệusinhhoạtmàngườiđótiêudùngtrongngàylaođộngấyvàtrongthờigiannghỉngơithuộcvềngàylaođộngấy.Nhữngtưliệusinhhoạtấycó thểbiểuhiệnmột thờigian laođộng làba,bốnhaybẩygiờ tuỳtheotrìnhđộpháttriểncủanăngsuấtlaođộng.Cứchorằngbẩygiờlaođộng làcần thiếtđểsảnxuất ranhững tư liệusinhhoạtđó, thìtheolýluậnvềgiátrịcủakhoakinhtếtầmthườngmàôngĐuy-rinhđãcôngnhận,sảnphẩmcủamườihaigiờ laođộngcógiá trịbằngsảnphẩmcủabẩygiờlaođộng,rằngcứmườihaigiờlaođộngbằngbẩygiờ laođộng,hay12bằng7.Đểnóicho rõhơn :cứcho rằngmộtcôngnhânnôngnghiệpkhôngthểkểđếnnhữngquanhệxãhội,sảnxuấtramộtngũcốc,vídụlàhaimươihéc-tô-lítlúamỳmộtnămchẳnghạn.Trongnămđó,ngườiấytiêudùngmộtsốgiátrịbiểuhiệnra trongmười lămhéc-tô-lít lúamì.Như thế thìhaimươihéc- tô-lítlúamìcógiátrịbằngmườilămhéc-tô-lítlúamìvàđiềuđóxẩyratrêncùngmột thị trường và hơn nữa vớimọi điều kiện như nhau ; nóicách khác, 20 bằng15.Và đó là cái được gọi là khoa học kinh tếchínhtrị!

Toànbộsựpháttriểncủaxãhộiloàingườisaukhithoátkhỏigiaiđoạndãmancủađộngvật,đềubắtđầutừngàymàlaođộnggiađìnhsảnxuấtrađượcnhiềusảnphẩmhơnsốcầnthiếtđểnuôisốngnó, từngàymàmộtphần laođộngcó thểđượcdùngkhôngchỉđểsảnxuấtranhữngtưliệusinhhoạtmàcònđểsảnxuấtnhữngtưliệusảnxuấtnữa.Sốsảnphẩmlaođộngdưrangoàicáichiphíđểduytrìlaođộngvàviệchìnhthànhvàpháttriểnmộtquỹsảnxuấtvàdựtrữxãhộinhờvàosốdưấy,trướckiavàhiệnnayvẫnlànhữngcơ

sở củamọi tiến bộ xã hội , chính trị và tinh thần. Trong lịch sử từtrướcđếnnaycáiquỹđóvẫnsởhữucủamộtgiaicấpcóđặcquyềncùngvớiquỹđógiaicấpnàycũnglắmđượcsựthốngtrịchínhtrịvàsựlãnhđạovềtinhthần.Chỉcócuộccáchmạngxãhộisắpđếnmớibiếnđượccáiquỹsảnxuấtvàdựtrữxãhộiấy,nghĩalàtoànbộcáikhốinguyênliệu,côngcụsảnxuấtvàtưliệusinhhoạtthànhmộtquỹxãhộithựcsự,bằngcáchrútcáiquỹđórakhỏiquyềnchiphốicủagiaicấpcóđặcquyềnđóvàchuyểnnóthànhtàisảnchungcủatoànxãhội.

Trong hai điều phải có một. Hoặc giả giá trị các hàng hoáđượcquyđịnhbởinhữngchiphínhằmduytrìsốlaođộngcầnthiếtđểsảnxuấtrahànghoáđó,nghĩalàtrongxãhộihiệnnaythìđượcquy định bởi tiền công. Trong tường hợp đó, trong tiền công củamình,mỗicôngnhânđượcnhậngiátrịcủasảnphẩmlaođộngcủamìnhvànhưthếthìviệcgiaicấpcácnhàtưbảnbóclộtgiaicấpcôngnhânlàmthuêlàmộtđiềukhôngthểcóđược.Giảdụrằngnhữngchiphíđểduytrìmộtcôngnhântrongmộtxãhộinhấtđịnh làbađồngmác. Trong trường hợp đó, theo lý luận của khoa học kinh tế tầmthườngtrênđây,sảnphẩmtrongmộtngàycógiátrịlàbađồngmác.Bâygiờchúngtalạigiảdụrằngnhàtưbảnthuêngườicôngnhânấylấyđược từsảnphẩmđó ramột lợinhuận,mộtkhoản thuế làmộtmácvàđembánsảnphẩmđó lấybốnđồngmác.Cácnhà tưbảnkhác cũng đều làm như thế. Nhưng khi đó người công nhân cũngkhôngthểtrangtrảicuộcsốnghàngngàycủamìnhvớibađồngmácđược,ngườiđócầnphảicóbốnđồngmácmớisốngđược.Vìtấtcảnhữngđiềukiệnkhácđềuđượcgiảđịnhlàkhôngthayđổi,nêntiềncôngbiểuhiệnbằngtưliệusinhhoạtcũngphảiynguyênnhưcũ,tiềncôngbiểuhiệnbằngtiềnphảitănglên,cụthểlàtăngtừbalênbốnmácmộtngày.Cáimànhữngnhàtưbảnbònrútđượccủagiaicấpcôngnhândướihìnhthức lợinhuận, thìhọphải trả lạichogiaicấpcông nhân dưới hình thức tiền công. Thế là chúng ta vẫn cứ ởnguyênmộtchỗnhưlúcbanđầu:nếutiềncôngquyđịnhgiátrị,thìkhôngthểcótìnhtrạngnhàtưbảnbóclộtngườicôngnhân.Nhưngkhiđócũngkhôngthểhìnhthànhmộtsốsảnphẩmdưrađược,bởivì theogiả thiếtcủachúngta,ngườicôngnhânsảnxuấtđượcbaonhiêugiá trị thìcũngtiêudùnghếtbấynhiêu.Vàvìcácnhàtưbảnkhôngsảnxuấtragiátrị,nêncũngkhôngthểhìnhdungđượclàhọsốngbằngcáigì.Vànếuhiệnnayvẫncómộtsốdưcủasảnxuấtsovớitiêudùng,tứclàmộtquỹsảnxuấtvàdựtrữnhưvậy,hơnnữanólạinằmởtrong taycácnhà tưbản, thìkhôngcòncómộtcáchgiảithíchnàokhácngoàicáchgiảithíchrằngcôngnhânchỉtiêudùngvào

việcsinhsốngcủamìnhcáigiá trịcủahànghoáthôi,cònbảnthânhànghoáthìhọđểlạichocácnhàtưbảnsửdụng.

Hoặcgiả làcáiquỹsảnxuấtvàdựtrữđó thậtsựnằmtrongtaygiaicấpcácnhàtưbản,nếucáiquỹđóthậtsựnẩysinhtừviệctíchtrữlợinhuận(tạmthờitahãygácđịatôsangmộtbên)thìquỹđónhấtthiếtphảigồmnhữngsảnphẩmlaođộngdưrađãtíchluỹđượcmàgiaicấpcôngnhâncungcấpchogiaicấpcácnhàtưbảnngoàisốtiềncôngmàgiaicấpcácnhàtưbảnđãchogiaicấpcôngnhân.Nhưngkhiđógiátrịkhôngphảilàdotiềncôngquyđịnh,màlàdosốlượnglaođộngquyđịnh:khiđó,trongsảnphẩmlaođộnggiaicấpcôngnhâncungcấpchogiaicấpcácnhàtưbảnmộtkhốilượnggiátrịmàgiaicấpcôngnhânđãnhậnđượctừgiaicấpcácnhàtưbảndướidạngtiềncôngvàtrongtrườnghợpấy, lợinhuậncủatưbản,cũngnhư tấtcảmọihình thứckháccủaviệcchiếmhữusảnphẩmlaođộngkhôngđược trảcôngcủangườikhác,chỉ làmộtbộphậncấuthànhcủagiátrịthặngdưdoMácđãpháthiệnra.

Nhântiệnxinnóiquarằng:sựpháttriểnvĩđạimàRicardođãdùngđểmởđầutácphẩmchủyếucủaông,nóirằng:

"Giátrịcủamộthànghoátuỳthuộcvàosốlượnglaođộngcầnthiếtđểsảnxuất rahànghoáđó,chứkhôngphải tuỳ thuộcvàosốthùlaocaohaythấpđãcholaođộngđó"

trong toànbộ "Giáo trình" kinh tế học, không có chỗnàođảđộngđếnpháthiệnđánhdấuthờiđạiđócả.Trongcuốn"Lịchsửphêphán",ngườitađãloạibỏpháthiệnđóbằngmộtcâutiêntrinhưsau:

" ông ta " (Ricardo) " không thấy rằng cái tỷ lệ lớnhaynhỏ,trongđó tiềncôngcó thể làmộtdấuhiệucủanhữngnhucầusinhsống"(!)"cũngbắtbuộcphảiđưađến......mộtsựhìnhthànhnhiềuvẻnhữngquanhệgiátrị!"

Mộtcâumàbạnđọcmuốnnghĩsao thìnghĩ,nhưngđiều tốtnhấtlàsẽchẳngsuynghĩgìcả.

CònbâythìxinbạnđọctựdolấyloạigiátrịnàomàmìnhthíchnhấttrongnămloạigiátrịmàôngĐuy-ringđãđưarachochúngta;giá trị sảnxuất,do tựnhiênmà ra,haygiá trị phânphốidosựhưhỏngcủaconngườitạora,vànócóđiểmđặcbiệtlàđượcđobằngsựtiêuphísứclựckhôngnằmtronggiátrịđó;haybalà,giátrịđượcđobằngthờigianlaođộng;haybốnlàgiátrịđượcđobằngchiphítáisảnxuất;haycuốicùnglàgiátrịđượcđobằngtiềncông.Sựlựachọnthậtlàphongphú,sựlẫnlộnthậtlàhoàntoàn,vàchúngtachỉcònbiếtôngĐuy-ringkêulênrằng;

"Họcthuyếtgiátrịlàhònđáthửvàngdùngđểxácđịnhphẩm

chấtcủacáchọcthuyếtkinhtế!"

VI.Laođộnggiảnđơnvàlaođộngphứctạp

ÔngĐuy-rinhđãpháthiệnởMácmộtsai lầmthật làthôbạo,chỉ xứngđángvớimộthọcsinh lớpbốn,nóđồng thời lạibaohàmmộttàđạoxãhộichủnghĩanguyhiểmchocôngchúng.

Lý luận của Mác về "giá trị "chẳng qua chỉ là... học thuyếtthôngthườngchorằnglaođộnglànguyênnhânsinhramọigiátrị,vàthờigian laođộng là thướcdomọigiá trị.Đồng thờicáiquanniệmnêusuynghĩnhưthếnàovềgiátrịkhácnhaucủacáigọilàlaođộnglànhnghề, thìvẫnhoàn toànkhôngrõ...Cốnhiên, theo lý luậncủachúngtôi,cũngchỉcóthờigianlaođộngđượcsửdụngmớicóthểđođượcnhữnggiáthànhtựnhiênvàdođó,giátrịtuyệtđốicủacácvậtphẩmkinh tế; nhưngởđây thờigian laođộngcủamỗingườiphảiđượccoi trướchoàn toànngangnhauvàchỉcầnchúý rằng, trongnhữngcôngviệcthànhthạohơn,thìthêmvàothờigianlaođộngcánhân của một người còn có thêm thời gian lao động của nhữngngườikhácnữa... vídụnhưdướidạngcôngcụđã tiêudùng.NhưvậylàkhôngphảinhưMácđãquanniệmmộtcáchmơhồ,thờigianlaođộngcủamộtngườinàođótựnókhôngcónhiềugiátrịhơnthờigianlaođộngcủamộtngườikhác,bởivìnhưthếthìtrongthờigianlaođộngcủamộtngườikhác,bởivìnhưthế thì trongthờigian laođộng của người này dường như cô đọng nhiều thời gian lao độngtrungbìnhhơn;thựcrathìbấtcứthờigian laođộngnào,khôngcóngoạilệvàtheonguyêntắc,dođó,khôngcầnthiếtphảiđưarangaytừđầumộtmứctrungbình,đềhoàntoàncógiá trịngangnhau,vàđốivớicôngviệccủamộtngườicũngnhưđốivớibấtcứthànhphầnnào, người ta chỉ cần xét xem bao nhiêu thời gian lao động củanhữngngườikhácẩngiấutrongcáimàmớithoạtnhìnchỉlàsựchiphí thờigian laođộngcủabảnthân.Dùchođó làmộtcôngcụsảnxuấtdobằngtaysửdụng,hayđólàbàntay,haylàcảđầuócnữa,tức là những cái mà nếu không có thời gian lao động của nhữngngườikhácthìkhôngthểcómộtthuộctínhđặcbiệtvànănglựclaođộngđặcbiệt,-đốivớigiátrịchặtchẽcủalý luậnthìđiềuđóhoàntoànkhôngquantrọng.NhưngtrongnhữnglậpluậncủamìnhvềgiátrịthìôngMáclạikhôngsaothoátkhỏicáibóngmalảngvảngởphíasau là thờigian laođộng thành thao.Cáicáchsuynghĩmàông tathừakếđượccủacácgiaicấpcóhọcthứcđãlàmchoôngtakhôngthểtriệtđểđitheophươnghướngđó,đốivớicáchsuynghĩấythìsẽlàmộtđiềukỳquáinếuthừanhậnrằngtựnóthờigianlaođộngcủa

ngườiđẩyxebòvàthờigian laođộngcủamộtkiếntrúcsưđềucómộtgiátrịhoàntoànngangnhauvềmặtkinhtế".

ĐoạnvăncủaMácđãgâyra"sựphẫnnộmạnhmẽ"đócủaôngĐuy-rinh, thì rấtngắn.Mácnghiêncứucáigìquyếtđịnhgiá trịcủacáchànghoávàtrảlời:laođộngcủaconngườichứađựngtrongnhữnghànghoáđó.Ôngtiếp: laođộngđó"làmộtsựtiêuphísứclaođộnggiảnđơnmàtrungbìnhbấtcứmộtngườibìnhthườngnào,khôngcósựpháttriểnđặcbiệt,cũngđềucótrongcơthểmình...Laođộngphứctạpchỉlàbộisốcủalaođộnggiảnđơn,haynóichođúnghơn,làlaođộnggiảnđơnđượcnhânbộilên,thànhthửmộtsốlượnglaođộngphức tạpnhỏhơn thì tươngđươngvớimột số lượng laođộnggiảnđơnlớnhơn.Kinhnghiệmchứngtỏrằngviệcquylaođộngphứctạpthànhlaođộnggiảnđơnnhưthếlàmộtviệcthườngxuyênra.Một hàng hoá có thể là sản phẩm củamột lao động phức tạpnhất,nhưnggiátrịcủahànghoáđólàmchongangvớisảnphẩmcủamộtlaođộnggiảnđơn,vàdođóbảnthânnóchỉlàmộtsốlượngnàođócủa laođộnggiảnđơn.Nhữngtỷ lệkhácnhau, theođócác loạilaođộngkhácnhauđượcquythành laođộnggiảnđơnvới tưcáchđơnvịđolườngchúng,đượcmộtquátrìnhxãhộixáclậpởđằngsaulưngnhữngngười sảnxuất vàvì vậymàđối vớihọ, chúngdường

nhưlàdotậpquánquyđịnhra"[63]

.ỞMác,ởđâytrướchếtchỉlànóiđếnviệcquyđịnhgiátrịcủa

các hàng hoá, nghĩa là của những đồ vật, trong một xã hội gồmnhữngngườisảnxuấttưnhân,donhữngngườisảnxuấttưnhânấysảnxuấtrabằngnhữngphươngtiệnriêngcủahọ,vàđểtraođổivớinhau.Dođóởđâytuyệtnhiênkhôngphảinóiđến"giátrị tuyệtđối"khôngkểlànótồntạiởđâu,màlànóiđếngiátrịcóhiệulựctrongmộthìnhtháixãhộinhấtđịnh.Giátrịđó,trongquanniệmlịchsửnhấtđịnhđó,rõrànglàđãđượctạoravàđượcđobằnglaođộngcủaconngườiđãnhậpvàocáchànghoávàtiếpnữalaođộngcủaconngườiấylạilàsựtiêuphísứclaođộnggiảnđơn.Nhưngkhôngphảimọilaođộngchỉđềulàsựtiêuphísứclaođộnggiảnđơncủaconngười;rấtnhiềuloạilaođộngbaohàmtrongbảnthânnóviệcvậndụngnhữngsựkhéoléohaynhữnghiểubiếtđãđạtđượcnhờnhiềuhayítcôngsứckhónhọc, thờigianvà tiềnbạc.Những loại laođộngphức tạpđó, trongnhữngkhoảng thờigiangiốngnhau, cósảnxuất ra cùngmộtgiátrịhànghoánhưlaođộnggiảnđơn,tứcsựtiêuphíthuầntuývề sức lao động giản đơn không?Hiển nhiên là không.Sản phẩmcủamộtgiờ laođộngphức tạp làmộthànghoácógiá trịcaohơn,gấpđôihaygấpbalầnsovớisảnphẩmcủamộtgiờlaođộnggiản

đơn.Thôngquaviệc so sánh,giá trị củanhữngsảnphẩmcủa laođộngphứctạpđượcbiểuhiệnratrongmộtkhốilượnglaođộnggiảnđơnnhấtđịnh;nhưngviệcquy laođộngphức tạp ra laođộnggiảnđơn như thế được thực hiện bằngmột quá trình xã hội diễn ra ởđằngsaulưngnhữngngườisảnxuất,bằngmộtquátrìnhmàởđâytrongbản trìnhbày lý luậnvềgiá trị,chúng tachỉcó thểxácnhận,nhưngchưagiảithích.

Chínhcái sự thậtđơngiảnđó,hàngngàydiễn ra trướcmắtchúngtatrongxãhộitưbảnchủnghĩahiệnnay,làsựthậtmàMácxácnhậnởđây.SựthậtđóđãquárõràngđếnnỗichínhôngĐuy-rinhcũngkhôngdámchốicãicảtrongtập"Giáotrình"lẫntrongcuốn"Lịchsửkhoakinhtếchínhtrị"củaôngta;vàsựtrìnhbàycủaMáclạiđơngiảnvàsángtỏđếnnỗichắcchắnlàngoàiôngĐuy-rinhrasẽkhôngcóai là "vẫnhoàn toànkhôngrõ"cả.Chínhvìsựhoàn toànkhôngrõđócủamìnhmàôngtamớicoigiátrịhànghoá,- lúcđầuMácchỉnghiêncứugiátrịnàythôi,-lànhững"giáthànhtựnhiên"làcáichỉlàmchosựkhôngrõđótăngthêm,vàthậmchíôngtacòncoinólà"giátrịtuyệtđối"nữa,mộtgiátrịmàtheochỗchúngtôibiếtthìtừtrướctớinaykhônghềthấynóiđếnởchỗnàotrongkhoakinhtếchính trịcả.NhưngdùôngĐuy-rinhcóhiểu"giá thành tựnhiên" làcáigìchăngnữa,vàtrongnămloạigiátrịcủaôngtaloạinàođượcvinhdựtiêubiểuchogiá trị tuyệtđốichăngnữa, thìmộtđiềuđãrõrànglà:Máchoàntoànkhôngnóiđếntấtcảnhữngcáiđómàchỉnóiđếngiátrịhànghoáthôi;vàtrongtoànbộcáiphầncủabộ"Tưbản"nóivềgiá trị, cũngkhônghềcómột lờiámchỉnàochobiết là liệuMáccóchorằnglýluậnvềgiátrịhànghoáđócóápdụngđượcchonhữnghình tháixãhộikháchaykhôngvàápdụngđượcđếnmứcnào.

"Nhưvậy là", -ôngĐuy-rinhnói tiếp, - "khôngphảinhưMácđãquanniệmmộtcáchmơhồ,thờigianlaođộngcủamộtngườinàođó tự nó không có nhiều giá trị hơn là thời gian lao động củamộtngườikhác,bởivìnhưthếthìtrongthờigianlaođộngcủangườinàydườngnhưcôđọngnhiềuthờigianlaođộngtrungbìnhhơn;thựcrathìbấtcứthờigianlaođộngnào-khôngcóngoạilệvàtheonguyêntắc,dođókhôngcần thiếtphảiđưa rangay từđầumộtmức trungbình,đềuhoàntoàncógiátrịngangnhau".

MaythaychoôngĐuy-rinh,sốphậnđãkhônglàmchoôngtatrởthànhmộtchủxưởngvàđãtránhchoôngtakhỏiphảiquyđịnhgiátrịcủahànghoácủamìnhtheocáiquytắcmớiđó,vàdođócũngđã tránhchoông tamộtsựphásảnkhông thể tránhđược.Nhưngsao!Lẽnàochúngtavẫncứcònởtrongxãhộinhữngchủxưởng

ư?Tuyệtnhiênlàkhông.Vớinhữnggiáthànhtựnhiênvàgiátrịtuyệtđối,ôngĐuy-rinhđãbắtchúngtaphảithựchiệnmộtbướcnhảy,mộtsaltomortalethậtsự,rakhỏicáithếgiớixấuxahiệnnaycủanhữngkẻbóclột,đểvàocáicôngxãkinhtếtươnglaicủachínhôngta,vàocáithiêngiớitrongsạchcủasựbìnhđẳngvàcônglý,vàvìvậymàngayởđây,dùcóquásớmchăngnữa,chúngtacũngphảixemxétmộtchútcáithếgiớimớiđó.

Cốnhiên,theolýluậncủaôngĐuy-rinh,ngaycảtrongcôngxãkinhtế,cũngchỉcóthờigianlaođộngđãchiphímớicóthểđogiátrịcủanhữngvậtkinh tế,nhưngđồngthời thờigian laođộngcủamỗingười sẽ được đánh giá trước là hoàn toàn ngang nhau,mọi thờigianlaođộng-khôngcóngoạilệvàtheonguyêntắc-đềucómộtgiátrịhoàn toànngangnhau,vàhơnnữa,khôngcần thiếtphảiđưarangay từđầumộtmức trungbình.Vàbâygiờxinhãyđốichiếu thứchủnghĩaxãhộibìnhđẳngcấptiếnđóvớicáiquanniệmmơhồcủaMác cho rằng thời gian lao động củamột người nào đó tự nó cónhiềugiátrịhơnthờigianlaođộngcủamộtngườikhác,bởivìtrongđó đã cô đọng nhiều thời gian lao động trung bình hơn,một quanniệm trong đóMác đã bị giam cầm bởi cái cách suy nghĩ kế thừađượccủacácgiai cấpcóhọc thức,đối với cáchsuynghĩấysẽ làmột điều kỳ quái nếu thừa nhận rằng thời gian lao động của mộtngườiđẩyxebòvàthờigianlaođộngcủamộtkiếntrúcsưđềuhoàntoànngangnhauvềmặtkinhtế!

TiếcthaylàMácđãthêmvàođoạntríchdẫntrênđâytrongbộ"Tưbản"mộtchú thíchnhỏsauđây: "Bạnđọcnênchúý rằngđâykhôngphảilànóiđếntiềncônghaygiátrịmàngườicôngnhânnhậnđượcvềmộtngàylaođộng,màlànóiđếngiátrịcủacáchànghoátrongđóngàylaođộngấyđãvậthoá".DođóMác,ởđâydườngnhưđãcảmthấytrướcôngĐuy-rinhcủamình,đãtựmìnhđềphòngđểngườitakhỏiđemápdụngnhữngluậnđiểmtrênđâycủamìnhdùlàvàotiềncôngtrảcholaođộngphứctạptrongxãhộihiệnnay.VànếuôngĐuy-rinhkhônghài lòngvềviệcôngtavẫnlàmđiềuđó, lạicòncoinhững luậnđiểmtrênđây lànhữngnguyên tắccơbảnmàMácmuốndùngđểđiềutiếtsựphânphốinhữngtưliệusinhhoạttrongxãhội tổchức theochủnghĩaxãhội, thìđó làmộtđiềuxuyên tạc trơtráomàngườitachỉcóthểgặptrongnhữngsáchbáolácảimàthôi.

Nhưngchúng tahãynghiêncứuhọc thuyếtvềsựnganggiákỹ hơnmột chút. Mọi thời gian lao động đều hoàn toàn có giá trịngangnhau,thờigianlaođộngcủangườiđẩyxebòcũngcógiátrịngangvớithờigianlaođộngcủanhàkiếntrúc.Vậylàthờigianlaođộng,vàdođóbảnthânlaođộng,đềucómộtgiátrị.Nhưnglaođộng

làkẻsảnxuấtramọigiátrị.Chỉcólaođộngmớiđemlạichocácsảnphẩm tìm thấy trong thiênnhiênmộtgiá trị theonghĩakinh tế.Bảnthângiátrịchẳngquachỉ làbiểuhiệncủalaođộngxãhộicầnthiếtcủaconngười,đượcvậthoátrongmộtvật.Vậylaođộngkhôngthểcómộtgiátrịnàocả.Nóiđếngiátrịcủalaođộngvàmuốnquyđịnhgiátrịđó,thìcũngnhưnóiđếngiátrịcủagiátrị,haymuốnquyđịnhtrọng lượngcủabản thân trọng lượngchứkhôngphải củamột vậtnặng.ÔngĐuy-rinh thanh toánvớinhữngngườinhưOwen,Saint-SimonvàFourietbằngcáchgọihọ lànhữngthuậtsĩ luyệnvàngxãhội.Nhưngkhinóiviểnvôngvềgiátrịcủathờigianlaođộng,tứclàcủa lao động thì ông ta đã tỏ ra còn kém xa những thuật sĩ luyệnvàngthứcsự.VàbâygiờxinhãylườngthửsựtáobạocủaôngĐuy-rinhkhiôngtagáncholàMácđãnóirằngthờigianlaođộngcủamộtngườinàođótựnócógiátrịhơnthờigianlaođộngcủamộtngườikhác,làmnhưthểthờigianlaođộng,dođó,làlaođộng,cũngcómộtgiátrị,-gánchoMác,ngườiđầutiênđãchỉrarằnglaođộngkhôngthểcógiátrịvàđãgiảithíchvìsaolạinhưthế!

Đốivớichủnghĩaxãhộilàchủnghĩamuốngiảiphóngsứclaođộngconngườikhỏiđịavịhànghoá,thìđiềurấtquantrọnglàphảihiểurằnglaođộngkhôngcógiátrịvàkhôngthểcógiátrịđược.Vớinhậnthứcđó,tấtcảnhữngmưutoanđịnhđiềutiếtsựphânphốicáctưliệusinhhoạttrongtươnglai,coiđólàmộtthứtiềncôngcaohơn,-mưutoanmàôngĐuy-rinhđãthừahưởngđượccủathửchủnghĩaxãhộicôngnhântựphát,-sẽsụpđổ.Từnhậnthứcđó,toátracáikết luậncho rằngsựphânphối, chừngnàonócònbị những lýdothuầntuýkinhtếchiphối,chừngnàonócònbịnhữnglýdothuầntuýkinhtếchiphốithìnósẽđượcđiềutiếtbởi lợi íchcủasảnxuất,vàsảnxuấtsẽđượckích thíchnhiềunhấtbởimộtphương thứcphânphốichophéptấtcảmọithànhviêntrongxãhộipháttriển,duytrìvàthực hành những năng khiếu của họmột cách toàn diện nhất. Tấtnhiên,đốivớicáchsuynghĩcủanhữnggiaicấpcóhọcthứcmàôngĐuy-rinhđã thừahưởngđược, thìquả làmộtđiềuquáidịnếumộtngàykiasẽkhôngcòncóngườiđẩyxebòvàkiến trúcsưchuyênnghiệpnữa,vàmộtngườirachỉthịtrongnửagiờvớitưcáchlàmộtkiếntrúcsư.Đẹpđẽthaycái thứchủnghĩaxãhộiduytrìvĩnhviễnnhữngngườiđẩyxechuyênnghiệp!.

Nếuviệccógiátrịngangnhaucủathờigianlaođộngphảicónghĩalàmỗimộtcôngnhânsảnxuấtnhữnggiátrịngangnhautrongnhững thời gian lao độngbằngnhaumà chẳng cần phải lấy trướcmộtmứctrungbình,thìđiềuđórõrànglàsai.Đốivớihaicôngnhân,dùchocùng thuộcmộtngànhsảnxuất, thìgiá trịsảnxuất ra trong

mộtgiờlaođộngbaogiờcũngsẽkhácnhautuỳtheocườngđộlaođộngvàtàikhéoléo;điềutaihạiđó,-màchỉcónhữngngườià!a[1]Đuy-rinhmớicoilàmộtđiềutaihại,-thìkhôngcómộtcôngxãkinhtếnào, ít ra là trênhànhtinhcủachúngta, lạicó thểxóabỏđược.Vậythìtoànbộcáiquanniệmvềgiátrịngangnhaucủamọilaođộngcòn lại cái gì?Chẳng còn lại cái gì cả ngoài cái câu nói thuần tuýkhoác lácchẳngdựatrênmộtcơsởkinh tếnàokhácngoàisựbấtlựccủaôngĐuy-rinhtrongsựphânbiệtviệclấylaođôngđểquyđịnhgiátrịvớiviệclấytiềncôngđểquyđịnhgiátrị.-chẳngcònlạicáigìcảngoàicáimệnhlệnh,cáiquyluậtcơbảncủacôngxãkinhtếmới:thờigianlaođộngngangnhauthìtiềncôngphảingangnhau!Nhưngnếu như vậy thì những công nhân cộng sản Pháp trước kia vàWeitlingđãđưaranhữnglýdotốthơnnhiềuđểchứngminhdoyêusáchcủahọđòimộttiềncôngngangnhau.

Vậythìtoànbộcáivấnđềquantrọnglàtrảcôngcaohơncholaođộngphức tạp sẽ đượcgiải quyết như thếnào?Trong xãhộinhữngngườisảnxuấttưnhânthìchínhnhữngtưnhânhaygiađìnhcủahọtrảnhữngchiphíđàotạocôngnhân lànhnghề;vậygiácảcaohơncủasứclaođộnglànhnghềtrướchếtcũngthuộcvềtưnhân:ngườinô lệnhkhéo léođượcbánđắthơn,người côngnhân làmthuêkhéoléođượctrảcôngđắthơn.Trongxãhộitổchứctheochủnghĩaxãhội thìxãhội trảnhữngchiphíđó,vìvậynhữngkếtquả,nhữnggiátrị lớnhơndolaođộngphứctạpsảnxuấtra,cũngthuộcvề xã hội. Bản thân người công nhân không có quyền đòi hỏimộtkhoảnphụthêmnàocả.Từđó,nhântiệncũngnênrútracáikếtluậnthựctiễnsauđâynữalà:cáikhẩuhiệuưathíchvềquyềncủangườicông nhân được hưởng "thu nhập lao động đầy đủ", dù thế nàochăngnữa,khôngphảibaogiờcũngkhôngcónhượcđiểm.

VII.Tưbảnvàgiátrịthặngdư

"ỞôngMác,trướchết,tưbảnkhôngnóilêncáikháiniệmkinhtếmàmọingườiđềuthừanhận,theođóthìtưbảnlàmộttưliệusảnxuấtđãđượcsảnxuấtra;tráilại,ôngtamưutoantạoramộtýniệmđặcbiệthơn,cótínhchấtlịchsử-biệnchứng,ýniệmnàyởôngtachuyểnthànhmộttròchơivớinhữngsựbiếnđổicủacáckháiniệmvàcáchiệntượnglịchsử.Tưbảnphảisinhratừtiền;nóhìnhthànhmộtgiaiđoạnlịchsửbắtđầutừthếkỷXVI,cụthểlàtừnhữngbuổiđầucủathịtrườngthếgiới,đượcgiảđịnhlàởvàothờiđó.Rõrànglàvớiviệclýgiảinhưthếđốivớikháiniệmtưbảnthìtínhchấtsắcbéncủasựphântíchkinhtếquốcdânkhôngcònnữa.Trongnhữngquanniệmkỳdịđó,nhữngquanniệmtỏracótínhchấtnửalịchsửvànửalo-gich, nhưng thật ra chỉ là những sản phẩm lai căng của câuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvềlô-gich,thìnănglựcphânbiệtcủalýtrí,cũngnhưmọiviệcsửdụngkháiniệmmộtcáchtrungthực,đềubịtiêuvong"...

vàcứtiếptụcbahoanhưthếsuốtmộttrang..."SựnhậnđịnhcủaMácđốivớikháiniệmtưbảnchỉtạoramột

sựrốirắmtrongkhoahọcchặtchẽvềkinhtếquốcdân...nhữngđiềunôngnổimàngườitacoilànhữngchânlýlo-gichsâusắc...tínhchấtchênhvênhcủacácluậncứ"v.v...

Nhưvậylà,theoMác,tưbảnphảinẩysinhtừtiềnvàođầuthếkỷXVI.Điềunàycũnggiốngnhưmộtngườinàođónóirằngtiềnkimloạiđãsinhratừgiasúccáchđâyhơnbangànnăm,bởivìtrướckiangoàinhữngvậtkháclàmchứcnăngtiềnthìcòncógiasúcnữa.ChỉcóôngĐuy-rinhmớicóthểphátbiểumộtcáchthôthiểnvàlệchlạcnhưthế.ỞMác,khiphântíchnhữnghìnhtháikinhtếtrongđóquátrình lưu thông hàng hoá vận động, thì tiền là hình thái cuối cùng."Sảnvậtcuốicùngấycủalưuthônghànghoálàhìnhtháibiểuhiệnđầutiêncủatưbản.Xétvềmặtlịchsửthìđâuđâutưbảncũngđốilậpvớisởhữuruộngđất,trướctiênlàdướihìnhtháitiền,vớitưcáchlàtàisảnbằngtiền,tưbảncủathươngnhânvàtưbảnchovaynặnglãi...Lịchsửấyhàngngàyđangdiễnratrướcmắtchúngta.Khimớixuấthiệnlầnđầutiêntrênvũđài,tứclàtrênthịtrường,-thịtrườnghànghoá,thịtrườnglaođộnghaythịtrườngtiềntệ,-thìmỗimộttưbảnbaogiờ cũng xuất hiệndưới dạng tiền, số tiềnnàyphải được

chuyểnhoáthànhtưbảnthôngquanhữngquátrìnhnhấtđịnh"[64]

.

Đólại làmộtsựthậtmàMácmột lầnnữađãnhậnthấy.Khôngthểbácbỏsựthậtđó,ôngĐuy-rinhđãxuyêntạcnóđi:tưbảnsinhratừtiền!

SauđóMác tiếp tụcnghiêncứunhữngquá trìnhnhờchúngmàtiềnbiếnthànhtưbản,vàtrướchếtôngthấyrằnghìnhthứctrongđótiền lưuthôngvớitưcáchlàtưbản,vàmộthìnhthứcngượclạivới hình thức trong đó tiền lưu thông với tư cách là vật ngang giáchungcủacáchànghoá.Mộtngườichủhànghoágiảnđơnthìbánđểmua;anh tabáncáimàanh takhôngcầndùng,vàvới tiền thuđược,anh tamuacáimàanhtacầndùng.Cònnhà tưbảnbắt tayvàocôngviệcthìthoạttiênmuacáimàbảnthânhắnkhôngcầnđến;hắnmuađểbán,hơnnữalạiđểbánđắthơn,nhằmthutrởlạigiátrịcủasốtiềnđãbỏralúcbanđầuđểmua,cộngvớisốtiềntăngthêmnàođó,màMácgọilàgiátrịthặngdư.

Giá trị thặng dưđó do đâumà ra ?Nó không thể do ngườimuađãmuanhữnghànghoádướigiátrịcủanó,cũngkhôngthểdongườibánđãbánlạihànghoáđótrêngiátrịcủanó.Vìtrongcảhaitrườnghợp,cáiđượcvàcáimấtcủamỗibênsẽbùtrừlẫnnhau,vìmỗingườiđềulầnlượtlàngườimuavàngườibán.Nócũngkhôngthểdolừagạtmàcóđược,vìsựlừagạtquảlàcóthểlàmthiệthạingườinàyđểchongườikiagiàulên,nhưngkhôngthểlàmchotổngsố tiềncủacảhaingười tăng lêndược,dođócũngkhông thể làmtăngthêmtổngsốnhữnggiátrịđanglưuthôngnóichung."Toànbộgiaicấpcácnhàtưbảncủamộtnướckhôngthểkiểmlãibằngcáchlừabịpbảnthânmìnhđược".

Tuyvậychúng tavẫn thấy rằng toànbộgiai cấpcácnhà tưbảnởmỗinướcđềukhôngngừnggiàu lênbằngcáchbánđắthơnhọđãmua,bằngcáchchiếmhữugiá trị thặngdư.Thế làchúng tavẫnkhôngnhúcnhíchhơnlúcđầuchútnào:giátrịthặngdưđódođâumàcó?Cầnphảigiảiquyếtvấnđềđó,hơnnữa lạigiảiquyếtbằngconđườngthuầntuýkinhtế,loạibỏmọithủđoạnlừagạt,mọisựcanthiệpcủamộtbạolựcnào,bằngcáchnêuvấnđềnhưsau:làmthếnàocóthểthườngxuyênbánđắthơnmuađược,ngaycảkhigiảthiếtrằngnhữnggiátrịbằngnhausẽluônluônđượctraođổilấynhữnggiátrịbằngnhau?.

Việcgiảiđápvấnđềđólàmộtcônglaođánhgiáthờiđạicủacông trình củaMác.Nó chiếu ánh sáng rực rỡ lên những lĩnh vựckinhtếmàtrướckianhữngnhàxãhộichủnghĩacũngmòmẫmtrongbóngtốikhôngkémgìnhữngnhàkinhtếhọctưsản.Chủnghĩaxãhộikhoahọcbắtđầutừngàycógiảiđápđó,vànólàđiểmtrungtâmcủachủnghĩaxãhộikhoahọc.

Giảiđápnhưsau.Sựtăngthêmgiátrịcủatiềnlàcáiphảibiếnthành tưbản,không thểdiễn ra trongbản thânsố tiềnấy,haynảysinhtừviệcmua,vìởđâysốtiềnđóchỉ thựchiệngiácảcủahànghoá;vàgiácảnàykhôngkhácvớigiátrịcủanó,vìchúngtagiảđịnhrằngnhữnggiátrịngangnhauđượctraođổivớinhau.Nhưngcũngchínhvìlýdođómàviệctăngthêmgiátrịkhôngthểnảysinhtừviệcbánhànghoá.Dođó,sựthayđổiphảixảyravớihànghoáđãmua;nhưngkhôngphải với giá trị củahànghoáđó,bởi vì hànghoáđãđượcmuavàbánđúngvớigiátrịcủanó,màvớigiátrịsửdụngcủanó,nghĩa làsựthayđổigiátrịphảinẩysinhtừviệctiêudùnghànghoá. "Nhưngmuốn rút được giá trị từ việc tiêu dùng hàn hoá, thìngườichủtiềncủachúngtaphảicóđượcđiềumaymắnlàpháthiệnđược...trênthịtrườngmộtthứhànghoámàbảnthângiátrịsửdụngcủanócócáiđặctínhđộcđáolàlàmmộtnguồnsinhragiátrị,-mộtthứhànghoámàkhitiêudùngnóthậtsựthìvậthoáđượclaođộng,vàdođó,sẽtạorađượcgiátrị.Vàngườichủtiềnđãtìmđượcthứhànghoáđặcbiệtấy trên thị trường -đó lànăng lực laođộnghay

sứclaođộng"[65]

.Nhưchúngtađãthấy,nếulaođộngvớitưcáchlàlaođộngkhông thểcógiá trị, thìđối với sức laođộng tìnhhình lạihoàntoànkhôngphảinhưthế.Sứclaođộngcóđượcgiátrịmộtkhinótrởthànhhànghoánhưđiềuđóđangthựcsựdiễnrahiệnnay,vàgiá trị nàyđượcquyếtđịnh, "cũngnhưgiá trị củabất kỳmộthànghoákhác,bởisố thờigian laođộngcần thiếtđểsảnxuấtvàdođócũngđểtáisảnxuấtrathứsảnphẩmđặcbiệtấy",nghĩalàbởithờigian lao động cần thiết để sản xuất ra những tư liệu sinh hoạtmàngườicôngnhâncầnđếnđểtựduytrìmìnhtrongtrạngtháicóthểlaođộngđược,vàđểtiếptụcnòigiốngcủamình.Chúngtahãygiảđịnh rằngnhững tư liệusinhhoạtđó, từngàynàysangngàykhác,đạibiểuchomột thờigian laođộngmỗingày làsáugiờ.Nhưvậy,nhàtưbảnbắttayvàokinhdoanhcủachúngta,ngườimuasứclaođộng cho công việc kinh doanh củamình, nghĩa là thuêmột côngnhân,trảchongườicôngnhânđótoànbộcáigiátrịhàngngàycủasứclaođộngcủangườicôngnhânđónếunhưhắntrảchongườiđómộtsốtiềncũngđạibiểuchosáugiờlaođộng.Mộtkhingườicôngnhânđãlaođộngsáugiờchonhàtưbảnkinhdoanhđó,thìanhtađãhoànlạichonhàtưbảntoànbộsốchiphícủahắn,tứclàgiátrịcủasứclaođộngtrongmộtngàymàhắnđãtrả.Nhưngnhưthếthìtiềnđãkhôngbiến thànhtưbản,đãkhôngsảnxuất ragiá trị thặngdư.Chínhvìthếmàngườimuasứclaođộngcũngcómộtquanniệmhoàn toàn khác đối với tính chất việc giao dịchmà anh ta đã tiến

hành.Chỉcầnsáugiờlaođộnglàđủđểchongườicôngnhânsốngtronghaimươibốngiờ, nhưngđiềuđóhoàn toànkhôngngăncảnngười côngnhân làmmườihai giờ tronghaimươibốngiờ.Giá trịsứclaođộngvàgiátrịmàsứclaođộngđótạoratrongquátrìnhlaođộng làhaiđại lượngkhácnhau.Ngườichủtiềnđãtrảgiá trịhàngngàycủasứclaođộng,vìvậyviệcsửdụngsứclaođộngtrongngàyđó,laođộngtrongcảngàyđó,cũngthuộcvềhắnta.Cáitìnhhìnhlàgiátrịdoviệcsửdụngsứclaođộngđótrongmộtngàytạoralạigấpđôigiátrịhàngngàycủabảnthânsứclaođộngấy,-tìnhhìnhđólàmộtđiềuđặcbiệtmaymắnchongườimua,nhưngtheonhữngquyluậttraođổihànghoáthìđólạihoàntoànkhôngphảilàmộtsựbấtcôngđốivớingườibán.Vậy,theogiảthiếtcủachúngta,hàngngàyngườicôngnhân tốnkémchongườichủ tiềnmộtgiá trị sảnphẩmcủasáugiờlaođộng,nhưngmỗingàyngườicôngnhânlạicungcấpchongườichủtiềnmộtgiátrịsảnphẩmcủamườihaigiờlaođộng.Sốchênhlệchcólợichongườichủtiềnlàsáugiờlaođộngthặngdưkhôngtrảcông,mộtsảnphẩmthặngdưkhôngtrảcôngtrongđósaugiờlaođộngđãnhậpvào.Thếlàcáitròquỷthuậtđãdiễnxong.Giátrịthặngdưđãđượcsảnxuấtra,tiềnđãbiếnthànhtưbản.

Khichứngminhbằngcáchđólàgiátrịthặngdưnảysinhnhưthếnào,và làmthếnàomàchỉriênggiá trị thặngdưlạicóthểnẩysinhdướisựchiphốicủanhữngquy luậtđiềutiếtsựtraođổihànghoá,Mácđãbóc trầncáicơchếcủaphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩahiệnnayvàcủaphươngthứcchiếmhữudựatrênphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩa;ôngđãpháthiệnracáihạtnhânkếttinh mà chung quanh nó toàn bộ chế độ xã hội hiện nay đã hìnhthành.

Tuynhiênsựhìnhthànhđócủatưbảncómộttiềnđềcơbản:"Để chuyển hoá tiền thành tư bản, người chủ tiền phải tìm đượcngườilaođộngtưdotrênthịtrườnghànghoá,tựdotheohainghĩa:theonghĩalàmộtconngườitựdo,chiphốiđượcsứclaođộngcủamìnhvới tưcáchmộthànghoá,vàmặtkhác,anh takhôngcòncóhàng hoá nào khác để bán, nóimột cách khác là trần như nhộng,hoàn toànkhôngcónhữngvậtcần thiếtđể thựchiệnsức laođộng

củamình"[66]

.Nhưngmốiquanhệđógiữamộtbênlànhữngkẻsởhữutiềnhaysởhữuhànghoá,vàbênkialànhữngngườikhôngsởhữugìcả,ngoàisứclaođộngcủamình,khôngphảilàmộtquanhệlịchsử tựnhiên,cũngkhôngphải làmộtquanhệchungcho tấtcảmọithờikỳlịchsử,"rõràngbảnthânnólàkếtquảcủasựpháttriểnlịchsửtrướcđó,làsảnvật...củasựdiệtvongcủahàngloạtnhững

hìnhtháisảnxuấtcủaxãhộicũhơn".Vàthậtvậy,ngườicôngnhântựdođóđãxuấthiệnrấtđôngđảolầnđầutiêntronglịchsửvàocuốithếkỷXVvàđầuthếkỷXVI,dosựtanrãcủaphươngthứcsảnxuấtphongkiến.Nhưngvớitìnhhìnhđóvàvớisựhìnhthànhcủathươngnghiệp thếgiớivàcủa thị trường thếgiớicũngbắtđầuvào thờikỳđó,thìngườitacũngcócáicơsởtrênđókhốiđộngsảnhiệncótấtphảingàycàngbiếnthànhtưbản,vàphươngthứcsảnxuấttưbảnchủ nghĩa, nhằm sản xuất ra giá trị thặng dư, nhất định phải ngàycàngtrởthànhphươngthứcthốngtrịđộcnhất.

Đólànhững"quanniệmkỳdị"củaMác,những"sảnphẩmlạicăngcủacâuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvềlô-gich"ấy,trongđó"nănglựcphânbiệtcủalýtrícũngnhưmọisựsửdụngkháiniệmmột cách trung thực đều bị tiêu vong". Bây giờ chúng ta hãy đemnhững"chânlýlô-gichsâusắc"vàcái"tínhkhoahọctộtcùngvàchặtchẽ nhất theo ý nghĩa của cácmôn khoa học chính xác",mà ôngĐuy-rinhđãđưarachochúngta,rađốilậplạivớinhững"điềunôngnổi"đó.

Vậylà,ởMác,tưbảnkhôngnóilêncái"kháiniệmkinhtếmàmọingườiđềuthừanhận,theođóthìtưbảnlàmộttưliệusảnxuấtđãđượcsảnxuấtra" ; trái lại,ôngnóirằngmộtsố lượnggiátrịchỉbiếnhànhtưbảnkhinàocósựtăngthêmgiátrịbằngcáchtạoragiátrịthặngdư.CònôngĐuy-rinhthìnóithếnào?

"Tư bản là cội nguồn của những phương tiện của sự hùngmạnhvềkinhtếđểtiếptụcsảnxuấtvàđểtạonênnhữngphầnthamdựvàonhữngthànhquảcủasứclaođộngchung".

Dầuchođiềunàymột lầnnữa, lại đượcbiểuhiệnmột cáchmơhồkiểutiêntrivàcẩuthảnhưthếnàochăngnữa,nhưngcùngcómộtđiềurấtchắcchắnlà:cáicộinguồncủanhữngphươngtiệncủasựhùngmạnhvềkinhtếcóthểđượcdùngđểtiếptụctiếnhànhsảnxuấtmãimãi,-nhưngtuyvậy,theonhưlờicủaôngĐuy-rinh,nóvẫnkhôngbiến thành tưbảnchừngnàomàcộinguồnđókhông tạo ra"những phần tham dự vào những thành quả của sức lao độngchung",nghĩalàgiátrịthặngdưhayítracũnglàsảnphẩmthặngdư.Do đó, những tội lỗimà ôngĐuy-rinh đã khoác choMác là ngườikhôngtánthànhcáckháiniệmkinhtếvềtưbảnmàmọingườiđềuthừanhận,thìkhôngnhữngbảnthânôngtađãphạmphải,màngoàira ông ta còn phạm cái tội cóp nhặt của Mác một cách vụng về,"đượccheđậyrấttồi"dướinhữngcâuhỏihoamỹ.

Ởtrang262,ýkiếnđóđượctrìnhbàychitiếthơn:"Tưbảntheoýnghĩaxãhội"(còntưbảnkhôngtheoýnghĩa

xãhộithìôngĐuy-rinhsẽcònphảipháthiệnra)"làđặcbiệtkhácvới

tưliệusảnxuấtthuầntuý;bởivìtrongkhitưliệusảnxuấtchỉcótínhchấtkỹthuậtvàlàcầnthiếttrongmọitrườnghợp,thìđặcđiểmcủatưbảnlàcómộtsứcmạnhchiếmhữucótínhchấtxãhộivàtạonênnhữngphần thamdự.Cốnhiên,phần lớn tưbảnxãhộichẳngquachỉ là tư liệusảnxuấtkỹ thuật trongcáichứcnăngxãhộicủanó ;nhưngchínhchứcnăngđólàchứcnăng...phảibiếnđi".

NếuchúngtachúýrằngchínhMáclàngườiđầutiênđãnêubậtcái"chứcnăngxãhội",chỉnhờnómàmộtsốlượnggiátrịnhấtđịnhbiếnthànhtưbản,thìcốnhiênlà"đốivớimọingườinàoquansátvấnđềmộtcáchchămchúđềunhanhchóngthấyrằngsựnhậnđịnhcủaMácđốivớikháiniệmtưbảnchỉ tạoramộtsựrối rắm",-nhưngkhôngphảilàởtrongkhoahọcchặtchẽvềkinhtếquốcdânnhưôngĐuy-rinhnghĩ,mà-nhưtrườnghợpnàychothấymộtcáchrõràngđiềuđó-chỉhoàntoànở trongđầuóccủachínhôngĐuy-rinh thôi; trongcuốn" lịchsửphêphán",ông tađãquênmất rằngmìnhđãtừnglợidụngcáikháiniệmtưbảnấynhiềuđếnnhưthếnàotrongtập"giáotrình"củaôngta.

Nhưng ông Đuy-rinh vẫn không hài lòng về việc ông ta đãmượncủaMácđịnhnghĩavề tưbản,dù làdướimộthình thức"đãđượctẩysạch".ÔngtacònphảiđitheoMáccảtrongcái"tròchơivớinhững sự biến đổi của các khái niệm và các hiện tượng lịch sư ",mặcdầu làbản thânông tabiết rất rõ rằng làmnhư thế thì chẳngđượccáigìhếtngoàinhững "quanniệmkỳdị",những "điềunôngnổi","tínhchấtchênhvênhcủacáccơsở".Cái"chứcnăngxãhội"đócủatưbản,làmchotưbảncóthểchiếmhữuđượcnhữngthànhquảlaođộngcủangườikhácvàchỉcónhờnótưbảnmớiphânbiệtđượcvớimộttưliệusảnxuấtgiảnđơn,-cáichứcnăngdođâumàra?

ÔngĐuy-rinhnói"Nókhôngdựatrên"bảnchấtcủanhữngtưliệusảnxuấtvàtrênsựcầnthiếtvềmặtkỹthuậtcủanhữngtưliệusảnxuấtđó".

Dođó,nóđãnảysinhtronglịchsửvàởtrang262ôngĐuy-rinhchỉnhắclạiđiềumàchúngtađãngheđếnmườilầnrồi,khiôngtagiảithíchsựphátsinhcủachứcnăngđóbằngcáicâuchuyệnhaianh chàng, trong đó, trong buổi đầu của lịch sử,một anh đã dùngbạo lựcđốivớianhkiađểbiến tư liệusảnxuấtcủamình thành tưbản.Nhưngkhôngtựhàilòngvớiviệcgánmộtbướcđầulịchsửchocáichứcnăngxãhội,màchỉnhờnómộtsố lượnggiá trịmớibiếnđượcthànhtưbản,ôngĐuy-rinhcòntiênđoáncảbướckếtthúclịchsử của chức năng đó nữa. Chức năng đó "chính là cái phải biếnmất".Mộthiệntượngxuấthiệntronglịchsửvàlạibiếnmấttronglịch

sử, trongngônngữthông thường,người tacó thóiquengọi làmột"giaiđoạnlịchsử".NhưngvậytưbảnlàmộtgiaiđoạnlịchsửkhôngnhữngchỉđốivớiMácmàcảđốivớiôngĐuy-rinhnữa,vàchínhvìthếmàchúngtabuộcphảikếtluậnrằngởđâychúngtađangđứnggiữanhữngngườigiốngtên.Nếuhaingườilàmcùngmộtviệc,thìđócònchưaphảilàcùngmộtviệcđâu!.Nếumácnóirằngtưbảnlàmộtgiai đoạn lịch sử, thì đó làmột quanniệmkỳdị,một sảnphẩm laicăngcủacâuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvềlo-gích,trongđónăng lựcphânbiệt, cũngnhưmọi sựsửdụngkháiniệmmột cáchtrungthựcđềubịtiêuvong.NếuôngĐuy-rinhcũnghìnhdungtưbảnlàmộtgiaiđoạn lịchsửnhư thế, thìđó làmộtbằngchứngvề tínhchấtsắcbéncủasựphântíchkinhtếquốcdânvàvềcáitínhkhoahọc tột cùng và chặt chẽ nhất theo ý nghĩa của những khoa họcchínhxác.

VậyquanniệmvềtưbảncủaôngĐuy-rinhkhácquanniệmvềtưbảncủaMácởchỗnào?

Mácnói:"Tưbảnkhônghềphátminhralaođộngthặngdư.Ởkhắpmọinơi,hễchỗnàomộtbộphậnxãhộinắmđộcquyềnnhữngtư liệu sản xuất, thì người côngnhân, tựdohay không tựdo, đềubuộcphảithêmvàothờigiantrộiradùngđểsảnxuấtratưliệusinhhoạtchokẻsởhữucáctưliệusảnxuất".Vậylaođộngthặngdư,laođộngngoàithờigiancầnthiếtđểngườicôngnhântựnuôisốngmìnhvàviệcnhữngngườikhácchiếmhữusảnphẩmcủalaođộngthặngduấy,tứclàviệcbóclộtlaođộng,đềucótrongtấtcảmọihìnhtháixãhội từ trước tớinay,chừngnàonhữnghình tháixãhộinàyvậnđộngtrongnhữngmâuthuẫngiảicấp.Nhưngchỉkhinàosảnphẩmcủa laođộng thặngdưđómanghình thứcgiá trị thặngdư, chỉ khinàomàkẻsởhữunhững tư liệusảnxuất tìm rađượcngườicôngnhântựdo-nghĩalàđượcgiảithoátkhỏinhữngxiềngxíchxãhội,vàkhỏisởhữu-vớitưcáchlàđốitượngbóclột,vàbóclộtngườicôngnhânđónhằmmụcđíchsảnxuấtrahànghoá,thìtheoMác,chỉkhiđótưliệusảnxuấtmớimangtínhchấtđặcbiệtlàtưbản.VàđiềuđóchỉdiễnratrênquimôlớntừcuốithếkỷXVvàđầuthếkỷXVI.

Tráilại,ôngĐuy-rinhlạituyênbốrằngbấtkỳmộtsốlượngtưliệusảnxuấtnào"tạonênnhữngphầnthamdựvàothànhquảcủasứclaođộngchung",nghĩalàtạoralaođộngthặngdưdướibấtcứhìnhthứcnào,cũngđềulàtưbản.Nóimộtcáchkhác,ôngĐuy-rinhchiếmlấycáilaođộngthặngdưdoMácpháthiệnrađểgiếtchếtcáigiá trị thặngdưdoMácpháthiệnra.Vậy, theoôngĐuy-rinhkhôngnhữngcácđộngsảnvàbấtđộngsảncủacáccôngdânởCorinthevàE-ten dùng những người nô lệ để kinh doanh, mà cả của cải của

nhữngđịachủlớnRô-mathờiđếchế,cũngnhưnhữngcủacảicủanhữngnămtrướcphongkiếnthờitrungcổ,nếuđượcdùngvàosảnxuấtbằngmộtcáchnàođó,thìtấtcảnhữngcáiđó,khôngphânbiệtgìhết,đềulàtưbản.

Nhưvậy,về tưbản,chínhbản thânôngĐuy-rinh"khôngcócáikháiniệmmàmọingườiđềuthừanhận,theođóthìtưbảnlàmộttưliệusảnxuấtđãđượcsácra",màtráilại,cómộtkháiniệmhoàntoànngượclại,gộpcảnhữngtưliệusảnxuấtkhôngdosảnxuấtmàra, tức làruộngđấtvà tàinguyêntựnhiêncủaruộngđấtvào trongđó.Nhưngcáiquanniệmchorằngtưbảnchỉđơnthuần là"một tưliệu sản xuất đã được sản xuất ra", lại làmột quanniệmchỉ đượcthừa nhậnmột cách phổ biến trong khoa kinh tế tầm thường thôi.NgoàicáikhoakinhtếtầmthườngrấtthânthiếtcủaôngĐuy-rinhra,thì"tưliệusảnxuấtđãđượcsảnxuấtra",haymộtsốlượnggiátrịnóichungchỉbiến thành tưbản làvìnóđem lại lợinhuậnhay lợi tức,nghĩalànóchiếmhữusảnphẩmthặngdưcủalaođộngkhôngđượctrảcôngdướihình thứcgiá trị thặngdư,vàhơnnữa lạichiếmhữudướihailoạihìnhxácđịnh?củagiátrịthặngdư.Đồngthời,ởđây,việctoànbộkhoakinhtếhọctưsảnbịsalầytrongcáiquanniệmchorằngđặctínhtạoralợinhuậnhaylợitức,tựnólàhoàntoànvốncóđốivớimọisốlượnggiátrịđượcsửdụngtrongnhữngđiềukiệnbìnhthường vào sản xuất hay trao đổi, điều đó hoàn toàn không quantrọng.Trongkhoakinhtếcổđiển,tưbảnvàlợinhuận,haytưbảnvàlợitứccũngkhôngthểtáchrời,cũngnằmtrongmốiliênhệlẫnnhaunhưnhânvàquả,chavàcon,hômquavàhômnay.Nhưngdanhtừtưbảnvớiýnghĩakinhtếhiệnđạicủanóchỉxuấthiệnlầnđầutiênkhimàbảnthânsựvậtxuấthiện,khimàđộngsảnngàycàngmangchứcnăng tư bản, bằng cáchbóc lột lao động thặngdư của côngnhântựdođểsảnxuấtrahànghoá,cụthểlàdanhtừđóđượcđưavàosửdụngbởinướcđầutiêntronglịchsửcủanhữngnhàtưbản,tứclàbởinhữngngườiÝhồithếkỷXVvàXVI.

Và nếu Mác là người đầu tiên đã phân tích đến tận gốcphươngthứcchiếmhữuvốncócủatưbảnhiệnđại,nếuMácđãlàmchokháiniệmtưbảnphùhợpvớinhữngsựkiện lịchsửmàtừđó,xétchođếncùng,kháiniệmtưbảnđãđượcrútravànhờnhữngsựkiệnlịchsửđómànóđãtồntại;nếuvớiđiềuđóMácđãgiảiphóngchocái kháiniệmkinh tếđó thoát khỏinhưngquanniệmkhông rõràngvàchênhvênhđangcònbámvàonóngaycảtrongkhoakinhtếtưsảncổđiểnvà trongnhữngnhàxãhộichủnghĩa trướcđây, thìđiều đó có nghĩa là chínhMác đã tiến hành việc đó vớimột " tínhkhoahọctộtcùngvàchặtchẽnhất",tínhkhoahọcmàôngĐuy-rinh

luônluônnhắcđến,nhưngđauđớnthaylạikhôngcóđược.Thậyvậy,ởôngĐuy-rinhsựviệclạihoàntoànkháchẳn.Ông

takhônghàilòngvớiviệcthoạttiêngọisựtrìnhbàytưbảnlàmộtgiaiđoạnlịchsử,là"sảnphẩmlaicăngcủacâuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvềlô-gích",rồisauđólạitựmìnhtrìnhbàynónhưlàmộtgiaiđoạn lịchsử.Ôngtacòntuyênbốdứtkhoát rằngtấtcảnhữngphươngtiệncủasựhùngmạnhvềkinhtế,tấtcảnhữngtưliệusảnxuấtchiếmhữu,"nhữngphầnthamdựtrongthànhquảcủasứclaođộngchung",dođócả tàisản ruộngđất trong tấtcảmọixãhộicógiaicấpcũngđềulàtưbản,nhưngđiềuđókhônghềcảntrởôngtasauđó,lạiđemtàisảnruộngđấtvàđịatôrakhỏitưbảnvàlợinhuậntheo đúng như truyền thống, và chỉ dùng danh từ tư bản để gọinhữngtưliệusảnxuấtmộtcáchchitiếtởtrang156vàcáctrangtiếptheocủa tập "Giáo trình"củaông ta.ÔngĐuy-rinhcũngsẽcó thể,mộtcáchcũngcócơsởnhưthế,thoạttiênbaoquátngựa,bò,lừavàchódướicáitêngọilàđầumáy,bởivìcũngcóthểdùngnhữngconvậtđóđểlàmchoxechạyngược,vàôngtacóthểtráchnhữngkỹsưhiệnnayđãgiớihạntêngọiđótrongloạixehiệnđạichạybằnghơinước,biếnnóthànhmộtgiaiđoạnlịchsử,vìhọtạoranhữngquanniệmkỳdị,nhữngsảnphẩmlaicăngcủacâuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvề lo-gích,v.v;rồisauđó,cuốicùng lại tuyênbốrằngcầnphảiloạingựa,lừa,bòvàchó,rakhỏitêngọiđầumáyvàdanhtừnàychỉdùngchothứxechạybằnghơinướcthôi.Nhưvậylàmộtlầnnữachúng tabắtbuộcphảinói rằngchínhcáicách lýgiảikháiniệmtưbảntheokiểuôngĐuy-rinhđãlàmchosựphântíchkinhtếquốcdânmấthết tínhchấtsắcbén,và làmchonăng lựcphânbiệtcũngnhưmọiviệcsửdụngkháiniệmmộtcáchtrungthựcđềubịtiêuvong, vànhữngquanđiểmkỳdị, sự lẫn lộn, nhữngđiềunôngnổi,đượccoi lànhữngchânlý lô-gíchsâusắc,vàtínhchấtchênhvênhcủacácluậncứ,chínhlànhữngcáiđanghưngthịnhởôngĐuy-rinh.

Nhưngtấtcảnhữngđiềuđóđềukhôngquantrọng!ôngĐuy-rinhvẫncócáivinhdựlàđãpháthiệnracáimục,chungquanhđóvậnđộngtoànbộkhoakinhtếhọctrướcđây,toànbộkhoachínhtrịhọc,vàluậthọc,tómlạilàtoànbộlịchsửtrướcđây.Đâylàpháthiệnđó:

"Bạo lực và lao động là hai nhân tố chủ yếu tác động trongviệchìnhthànhcácmốiliênhệxãhội"

Toàn bộ hiến pháp của thế giới kinh tế từ trước đến nay lànằmtrongcâyduynhấtđó.Hiếnpháphếtsứcngắngọn,nónói:

Điều1:LaođộngthìsảnxuấtĐiều2:Bạolựcthìphânphối.

Vàvớiđiềuđó,"nóitheotiếngnóicủaconngườivàcủangườiĐức",toànbộkiếnthứckinhtếcủaôngĐuy-rinhcũngchấmdứt.

VIII.Tưbảnvàgiátrịthặngdư

TheoýkiếncủaôngMác,tiềncôngchỉlàtiềntrảchosốthờigian laođộngtrongđóngườicôngnhânthậtsự làmviệcđểcóthểduytrìcuộcsốngcủamình.Muốnthếthìmộtsốítgiờthôicũngđủ;tấtcảphầncòngọicủangàylaođộngthườngbịkéodài,tạoramộtsốdưchứađựngcáimàtácgiảcủachúngtagọilà"giátrịthặngdư","và trongngônngữthông thường,gọi là tiến lờicủa tưbản.Khôngnói đến thời gian lao động đã chứa đựng trong những tư liệu laođộng và trong những nguyên liệu tương ứng ởmỗi giai đoạn sảnxuất,cáiphầndưđócủangàylaođộnglàphầncủanhàkinhdoanhtưbảnchủnghĩa.Theoquanđiểmấythìviệckéodàingàylaođộnglàmộtlợinhuậnrộngcótínhchấtbóclộtcólợichonhàtưbản."

NhưvậylàtheoôngĐuy-rinhthìcáigiátrịthặngdưcủaMácchẳngquachỉlàcáimàtrongngônngữthôngthườngngườitagọilàtiềnlờicủatưbảnhaylợinhuận.ChúngtahãynghechínhMácnói.Trongbộ "Tưbản, trang195,giá trị thặngdưđượcgiải thíchbằngnhữngtừđặttrongngoặcđơnsautừngữđó:"Lợitức, lợinhuận,

địatô"[67]

.Ởtrang210,Mácđưaramộtvídụtrongđómộtsốlượnggiátrịthặngdưlà71si-linhbiểuhiệnraduớinhữnghìnhthứcphânphốikhácnhaucủanó;thuếthạphan,thuếđịaphươngvàthuếNhànước,21si-linh,địatô28si-linh, lợinhuậncủangườitáđiềnvàlợitức22si-linh,giátrị thặngdưtổngcộng là71si-linh.Ởtrang542,Mác tuyênbố rằngkhuyếtđiểmchủyếucủaRicardo là "đãkhôngtrìnhbàygiá trị thặngdưdướidạng thuần tuý,nghĩa làđộc lậpđốivớinhữnghìnhthứcđặcthùcủanónhưlợinhuận,địatô,v.v.."rằngdođó,Ricardođãtrựctiếpnhậpcụclàmmộtnhữngquiluậtvềgiátrịthặng dư với những quy luật về tỷ suất lợi nhuận, trái lạiMác nói:"Sauđây,trongquyểnba,tôisẽchứngminhrằng,trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhcũngmộttỷsuấtgiá trị thặngdưấycóthểbiểuhiệnthànhnhữngtỷsuấtlợinhuậnhếtsứckhácnhau,vànhữngtỷsuấtgiá trị thặngdưkhácnhaucó thểbiểuhiện thành tỷsuất lợinhuận

giốngnhau"[68]

. ở trang 587, chúng ta đọc thấy: "nhà tư bản, sảnxuất ra giá trị thặng dư, nghĩa là trực tiếp bòn rút lao động khôngcôngcủacôngnhân,đượcgắnliềnvàotronghànghoá,nhàtưbảnđótuylàngườiđầutiênchiếmhữugiátrịthặngdư,nhưnganhtalạikhôngphảilàngườisởhữucuốicùngcủagiátrịthặngdưđó.Trái

lại, anh taphải chiagiá trị thặngdưđó với nhữngnhà tưbản làmnhữngchứcnăng khác trong toànbộ sản xuất xãhội, chia với địachủ ,v.v... Như vậy là giá trị thặng dư được phân ra làm nhiều bộphậnkhácnhau.Nhữngphầnđócủanóthuộcvềnhiềuloạingườikhácnhauvàmangnhiềuhìnhthứckhácnhau,độclậpđốivớinhau,như lợi nhuận, lợi tức, lợi nhuận thương nghiệp địa tô,v.v. Nhữnghình thứcchuyểnhoáđócủagiá trị thặngdư, chúng tôi chỉ có thểbàn đến trong quyển bamà thôi". Và trong nhiều đoạn khác,Máccũngnóinhưvậy.

Không thểnàonói rànhmạchhơn thếđược.Cứmỗi khi códịp,Máclạilưuýrằngtuyệtđốikhôngnênlẫnlộncáigiátrịthặngdưcủaôngvớilợinhuậnhaytiềnlờicủatưbản,rằnglợinhuậnhaytiềnlờiđóthậtrachỉlàmộthìnhthứcphụthuộcvàthườngthườngchỉlàmột phần củagiá trị thặngdư thôi. Tuy vậy, nếuôngĐuy-rinh vẫnkhẳngđịnhrằngcáigiátrịthặngdưcủaMác"Trongngônngữthôngthường"là"tiềnlờicủatưbản",vànếuquảthậtlàtoànbộcuốnsáchcủaMácchỉxoayquanhgiá trị thặngdư thôi, thìchỉcó thểcómộttronghai điều sauđây :Hoặc là ôngĐuy-rinh khônghiểugì cả vànhư thế thì phảimặt dàymàydạn lắmmới dámđả kíchmột cuốnsáchmàmìnhkhôngbiếtnộidungcănbản.Hoặcgiálàôngtahiểuvấnđề,vànhưthếlàôngtađãcốýxuyêntạc.

Tiếpnữa:"SựcămghétđộcđịamàôngMácđểlộrakhidùngcáilốimô

tảviệcbóclộtđó,cũngrấtdễhiểu.Nhưngcũngcóthểphẫnnộkịchliệthơnnữavàthừanhậnđầyđủhơnnữatínhchấtbóclộtcủahìnhthứckinhtếdựatrênchếđộlàmthuê,màkhôngcầnphảithừanhậncáiquanđiểmlýluậnbiểuhiệnratronghọcthuyếtcủaMácvềgiátrịthặngdư".

QuanđiểmlýluậncủaMác,tuycóýđồtốt,nhưnglạilầm,đãlàm choMác cómột sự căm ghét độc địa đối với việc bóc lột: do"Quanđiểmlýluận"saimàcáinhiệttìnhđó,tựnólàhợpđạođức,lạicómộtbiểuhiệntráiđạođức,nhiệttìnhđóthểhiệnrathànhmộtsựcămghétđêtiệnvàsựđộcđịahènhạ,còncáitínhkhoahọctộtcùngvàhếtsứcchặtchẽcủaôngĐuy-rinhthìlạibiểuhiệnthànhmộtnhiệttìnhđạođứccómộtbảnchấtcaothượngtươngứng,thànhmộtsựphẫnnộmàxétngayvềmặthìnhthứccũngcótínhchấtđạođứcvàhơn nữa, xét về lượng thì lại cao hơn. Trong khi ông Đuy-rinh tựngắmmìnhmộtcáchthíchthúthìchúngtahãyxétxemdođâumàcósựphẫnnộmạnhmẽhơnđó.

Ông tanói tiếp :"Cụ thể, vấnđềnẩysinhởđây là"Làm thếnàomànhữngnhàkinhdoanhcạnhtranhlẫnnhaulạicóthểthường

xuyênthựchiệnđượcsảnphẩmđầyđủcủalaođộng,dođó,cảsảnphẩmthặngdưnữa,theomộtgiácảcaohơnnhữngchiphísảnxuấttựnhiênđếnnhưthế,nhưtỷlệsốgiờlaođộngdưranóitrênđãgiảđịnh ? người ta không tìm được câu trả lời cho vấn đề trong họcthuyết củaMác, và như thế chỉ vìmột lý dođơngiản là tronghọcthuyếtđókhôngcócảchỗđểđặt vấnđềnữa.Tínhchất xaxỉ củanềnsảnxuấtdựatrênlaođộnglàmthuêhoàntoànkhôngđượcphântíchmộtcáchnghiêmtúcvàcơcấuxãhộivớinhữngcơsởhútmáucủanókhônghềđượcthừanhậnlànguyênnhâncuốicùngcủachếđộnôlệngườidatrắng.Tráilại,baogiờyếutốchínhtrịxãhộicũnglàyếutốcầnphảiđượcgiảithíchbằngyếutốkinhtế".

Trongnhữngđoạn tríchdẫn trênđâychúng tađãghấy rằngMáctuyệtnhiênkhônghềkhẳngđịnhrằngsảnphẩmthặngdư,trongmọi tình huống đều được nhà tư bản công nghiệp, người đầu tiênchiếmhữunóđembáncôngnghiệp,ngườiđầu tiênchiếmhữunóđembántrungbìnhtheogiátrịđầyđủcủanó,nhưôngĐuy-rinhđãgiảđịnhởđây.Mácnóirànhmạchrằngcảlợinhuậnthươngnghiệpcũnghình thànhmột phần củagiá trị thặngdư, và theonhữnggiảthiếtđãnói thì lợinhuậnđóchỉcó thểcóđượckhinàochủxưởngđembánsảnphẩmchothươngnhândướigiátrịcủanó,vànhưthếlànhườngchothươngnhânđómộtphầncủacướpđược.Theocáchđặtvấnđềnhưởđây,tấtnhiênMáckhôngcóchỗđểnêunólên.Đặtmộtcáchhợplýthìvấnđềsẽlà:Làmthếnàomàgiátrịthặngdưlạichuyển hoá thành những hình thức phụ thuộc của nó - thành lợinhuận, lợi tức, lợi nhuận thươngnghiệp,địa tô, v.v. ?Và thật vậy,Mác hứa sẽ giải quyết vấn đề đó trong quyển ba.Nhưng nếu ôngĐuy-rinh không đủ nhẫn nại chờ đến lúc xuất bản tập hai bộ " Tưbản",thì trongkhichờđợi,ôngtacóthểxemxétkỹvấnđềđómộtchúttrongtậpmột.Khiđó,ngoàinhữngđoạnđãtríchdẫnra,ôngtacóthểđọcthấy,vídụởtrang323,rằngtheoMác,nhữngquyluậtnộitạicủanềnsảnxuấttưbảnchủnghĩathểhiệnratrongsựvậnđộngbềngoàicủacáctưbảnthànhnhữngquyluậtcườngchếcủacạnhtranh,vàdướihìnhthứcđó,chúngđạttớiýthứccủanhàtưbảncábiệtvới tưcách lànhữngđộngcơcủahắnrằngnhưvậy làmộtsựphântíchkhoahọcđốivớicạnhtranhchỉcóthểthựchiệnđượcmộtkhi người tanhận thứcđượcbảnchấtbên trongcủa tưbản, cũnghoàn toàn giống như một người chỉ hiểu được sự vận động bênngoàicủacácthiênthểkhinàobiếtđượcsựvậnđộngbênngoàicủacácthiênthểkhinàobiếtđượcsựvậnđộngthựcsự,tuylàgiácquankhôngthểthấyđượccủachúng;sauđóMáclấymộtvídụđểchỉrarằngmột quy luật nhất định quy luật giá trị, trongmột trường hợp

nhất định, thể hiện ra trong cạnh tranh như thế nào và bộc lộ sức

thúcđẩycủanórasao[69]

.Ngaytừđiềunày,ôngĐuy-rinhcũngđãcó thể rút ra kết luận nói rằng cạnh tranh giữmột vai trò chủ yếutrongviệcphânphốigiátrịthặngdư,vànếusuynghĩmộtchútthìcóthểthấyrằngnhữngđiềuchỉdẫnđótrongtậpIthậtracũngđủlàmsángtỏ,ítralàtrênnhữngnétlớn,sựchuyểnhoácủagiátrịthặngdưthànhnhữnghìnhthứcphụcủanó.

NhưngđốivớiôngĐuy-rinhthìcạnhtranhlạichínhlàchướngngạituyệtđốilàmchoôngtakhôngthểhiểuđuợc.Ôngtakhôngthểhiểu được làm thế nào mà những nhà kinh doanh cạnh tranh vớinhaulạicóthểthựchiệnlâudàitoànbộsảnphẩmcủalaođộng,vàđođó, thựchiệnđượccảsảnphẩm thặngdưcaohơnchiphísảnxuấttựnhiênđếnnhưthế.Ởđây,mộtlầnnữa,ôngtalạiphátbiểuvớisự"chặtchẽ,thườngngày,nhưngsựchặtchẽnàythựcrachỉlàmộtsựcẩuthả.ỞMác,sảnphẩmthặngdưvớitưcáchlàsảnphẩmthặngdưthìhoàntoànkhôngcóchiphísảnxuất,đólàcáiphầnsảnphẩmkhôngtốnkémgìchonhàtưbảncả.Vậynếunhữngnhàkinhdoanhcạnhtranhvớinhaumuốnthựchiệnsảnphẩmthặngdưtheonhữngchiphísảnxuấttựnhiêncủanó,thìhọsẽchỉphảiđembiếunhữngsảnphẩmthặngdưđóđithôi.Nhưngchúngtasẽkhôngbànđếnnhững"chitiếtvivậthọc"đó.Thậtvậy,lẽnàohàngngàynhữngnhàkinhdoanhcạnh tranhvớinhau lại không thựchiệnsảnphẩmcủalaođộngcaohơnnhữngchiphísảnxuấttựnhiênđósao?TheoôngĐuy-rinh,nhữngchiphísảnxuấttựnhiêngồm:

"Sựtiêuphílaođộnghaysứclực,vàsựtiêuphínày,xétchođếncùnglạicóthểđolườngđượcbằngsựtiêuphíthứcăn".

Vậy, trongxãhộihiệnnay,nhữngchiphíđógồmcónhữngtiêuphíthựcsựvềnguyênliệu,tưliệulaođộngvàtiềncôngkhácvới"khoảnthuế"với lợinhuận,vớikhoảnphụgiacưỡngbứcđượcvớithanhkiếmtrongtay.Nhưngmọingườiđềubiếtrằngtrongcáixãhộimàchúngrađangsốngnhữngnhàkinhdoanhcạnhtranhvớinhaukhông thực hiện hàng hoá của họ theo những chi phí sản xuất tựnhiênmàcòn tính thêmvà thông thường thì thuđượccảcáigọi làkhoán phụ gia, tức là lợi nhuận nữa.Cái vấn đềmà ôngĐuy-rinhtưởngchỉcầnnêu lên làcó thể thổiđổngay toànbộngôinhàcủaMác,giốngnhưJosuesxưakiađãthổiđổthànhJéricho,vấnđềấycũng tồn tạiđốivới lý luậnkinh tếcủaôngĐuy-rinh.Chúng tahãyxemôngtatrảlờinhưthếnao.

Ôngtanói:"quyềnsởhữuvềtưbảnkhôngcómộtýnghĩathựctiễnnàovàkhôngthểthựchiệnđược,nếunókhôngđồngthời

baohàmbạolựcgiántiếpđốivớinhânliệt.Sảnphẩmcủabạolựcđólàtiềnlờicủatưbản,vàvìvậyđạilượngcủatiềnlờinàyphụthuộcvàoquymôvàcườngđộcủaviệcthihànhsựthốngtrịđó...Tiếnlờicủatưbảnlàmộtchếđịnhchínhtrịvàxãhội,nótácđộngmạnhmẽhơnlàcạnhtranh.Vềmặtđó,nhữngnhàkinhdoanhhànhđộngnhưlàmộtđẳngcấp,vàmỗingườiriêngrẽđềuduytrìcácvịtrícủahọ.Mộtmức tiền lờinàođócủa tưbản làmộtđiềucần thiết trong loạikinhtếấy,mộtkhinóđãthốngtrị".

Tiếcthay,ngaycảhiệnnaychúngtacũngvẫnkhôngbiếtrằnglàmthếnàomànhữngnhàkinhdoanhcạnhtranhvớinhaulạicóthểthựchiệnđượclâudàisảnphẩmcủalaođộngcaohơnchiphísảnxuấttựnhiên.VìkhôngthểgiảđịnhrằngôngĐuy-rinhđánhgiácaocông chúng củamình đếnmức cho rằng có thể thoảmãn cho họbằngcáchnói rằng tiền lời của tưbảnđứng trên cạnh tranh, cũngnhư trước kia vua Phổ đứng trên luật pháp. Chúng ta biết nhữngmánhkhoémàvuaPhổđãdùngđểđạt tớimột vị trí caohơn luậtpháp;nhữngmánhkhoékhiếntiềnlờicủatưbảntrởnênmạnhhơncạnh tranh, đó chính là điều mà ông Đuy-rinh phải giải thích chochúng ta rõ, và đó là điềumàông ra khăng khăng không chịu giảithích.Vàtìnhhìnhcũngkhônghơngìnếu,vềmặtnày,nhưôngtanói,nhữngnhàkinhdoanhhànhđộngnhưmộtđẳngcấp,songmỗingười riêng rẽ đều duy trì vị trí củamình. Vì rằng chúng ta khôngđượcnhẹdạtinlờiôngtanóirằngchỉcầnmộtsốngườinàođóhànhđộngnhưmộtđẳngcấplàmỗingườiriêngrẽtrongbọnhọđềugiữđượcvịtrícủamình?Nhữngthànhviêncủanhữngphườnghộithờitrungcổ,nhữngnhàquýtộcPhápnăm1989,nhưngườirađềubiết,đãhànhđộngrấtkiênquyếtvớitưcáchlàmộtđẳngcấp,ấythếmàhọcũngđãtiêuvong.QuânđộiPhổ,ởJenacũngđãhànhđộngnhưmộtđẳngcấpcótổchức,thếmàđánglẽgiữđượcvịtrícủamìnhthìtrái lạiđãbuộcphảibỏchạyvàsauđóthậmchícònphảiđầuhàngtừngbộ phậnmột.Chúng ta càng không thể thoảmãn với lời quảquyếtrằngmộtkhicócáiloạikinhtếthốngtrịđó,thìmộtmứctiềnlờinào đó của tư bản là mọi điều cần thiết; vì vấn đề chính là phảichứngminh tạisao lạinhư thế.Chúng tacũngchẳngnhích lạigầnmụcđíchthêmmộtchútnào,khiôngĐuy-rinhchochúngtabiết:

"Sựthốngtrịcủatưbảnđã lớn lêngắn liềnvớisựthốngtrịruộngđất.Mộtbộphậnnhữngngườinôngnôlaođộngnôngnghiệpđãbiếnthànhcôngnhânthủcôngtrongcácthànhphố,vàcuốicùngthànhvật liệu trongcôngxưởng.Sauđịa tô, tiền lờicủa tưbảnđãpháttriểnthànhmộthìnhthứcthứhaicủatôsởhữu."

Ngaycảkhichúngtabỏquasựsailầmcủalờikhẳngđịnhđó

vềmặtlịchsử,thìnóbaogiờcũngvẫnlàmộtlờikhẳngđịnhsuôngvàchỉgiớihạntrongviệclặplạicáiđiềuchínhraphảiđượcgiảithíchvà chứngminh.Dođó chúng ta không thểđi đếnmột kết luật nàokháchơnlàôngĐuy-rinhkhôngcókhảnăngtrảlờicâuhỏicủachínhông ta:Nhữngnhàkinhdoanhcạnh tranhvớinhau làmthếnàocóthểthựchiệnđược lâudàisảnphẩmcủa laodộngcaohơnchiphísản xuất tự nhiên, nóimột cách khác, ôngĐuy-rinh không thể giảithích được sự phát sinh của lợi nhuận.Ông ta không còn cách gìkháchơnlàchỉphánrằng:tiềnlờicủatưbảnlàsảnphẩmcủabạolực,điềunàycốnhiênhoàn toànphùhợpvớiđiều2củabảnhiếnphápxãhộicủaĐuy-rinh :Bạo lực thìphânphối.Dĩnhiênnóinhưthếthì rấthay,nhưngbâygiờ lại "nẩyravấnđề" là :Bạo lựcphânphốicáigì?Vì rằngphải cómộtcáigìđểmàphânphốichứ,nếukhôngthìngaycảmộtbạolựcmạnhmẽnhất,dùcómongmuốnđếnđâuchănnữa,cũngchẳngphânphốiđượccáigì.Tiềnlờimànhữngnhàkinhdoanhcạnh tranhvớinhaubỏ túi làmộtcáigì rõ ràngvàđúngđắn.Bạolựcthểchiếmlấynó,nhưngkhôngthểsảnxuấtranóđược.VànếunhưôngĐuy-rinhcứkhăngkhăngtừchốikhônggiảithíchchochúngtabiếtbạolựcchiếmđượclợinhuậndoanhnghiệpbằngcáchnào,thìđốivớicâuhỏi:Bạolựclấylợinhuậnđótừđâura,ôngtachỉtrảlờichochúngtabằngmộtsựimlặngcủanhàmồ.Ởnơinàochẳngcógìcả,thìvua,cũngnhưmọibạolựckhác,đềumấthếtquyềncủamình.Từchỗkhôngcógì,thìsẽkhôngnẩyracáigìcả,cụthể làkhôngnẩysinhra lợinhuận.Nếuquyềnsởhữuvềtưbản không cómột ý nghĩa thực tiễn và không thể thực hiện đượcchừngnàomànókhôngđồngthờibaohàmbạolựcgiántiếpđốivớinhânliệu,thìmộtlầnnữalạilạinẩysinhcâuhỏi:Mộtlà,làmthếnàomàcủacảicấuthànhtưbảnlạicóđượcbạolựcđó,mộtvấnđềhoàntoànkhôngthểgiảiquyếtđượcbằngmộtvài lờikhẳngđịnhcótínhchất lịchsửđãtríchdẫntrênkia;hai là,bằngcáchnàomàbạolựcđóbiếnthànhviệclàmtănggiátrịcủatưbản,thànhlợinhuận,vàbalà,bạolựclấylợinhuậnđóởđâu.

DùchúngtacóđềcậpđếnkhoakinhtếcủaôngĐuy-rinhtừpháinàochăngnữathìchúngtacũngkhôngtiếnthêmmộtbướcnàođókhông thích,đốivới lợinhuận,địa tô tiềncôngchếtđói,việcnôdịch công nhân, khoa kinh tế đó chỉ cómột tiếng duy nhất để giảithích : bạo lực, và luôn luôn là bạo lực, và sự "phẫn nỗmạnhmẽhơn"củaôngĐuy-rinhcũng lại biến thànhsựphẫnnộđối vớibạolực.Chúngtađãthấyrằng:một là,việcviệnđếnđếnbạo lựcnhưthếlàmộtsựlẩntránhthảmhại,làmộtcáchgạtvấnđềtừlĩnhvựckinhtếsanglĩnhvựcchínhtrị,nókhôngcóthểgiảithíchmộtsựkiện

kinhtếnàocả;vàhailàôngtavẫnbỏlửngkhônggiảithíchsựnẩysinhcủabảnthânbạolực,vàlàmnhưthếnàolàrấtkhônngoan,bởivìnếukhôngthìôngtabuộcphảiđiđếnkếtluậnnóirằngtấtcảmọiquyền lực xã hội và tất cảmọi bạo lực chính trị đều bắt nguồn từnhữngtiềnđềkinhtế,từphươngthứcsảnxuấtvàtraođổicủamỗimộtxãhộinhấtđịnhtronglịchsử.

Tuynhiênchúngtahãycốmoithâmở"nhàsánglậpsâusắchơn"vàkhắcnghiệtđócủakhoakinhtế,mộtvàiđiềugiảitíchnữavềlợinhuậnchăng.Cólẽchúngtađạtđượcđiềuđónếuchúngta lấyđoạntrìnhbàycủaôngtavềtiềncông.

Trongđoạnấy,ởtrang158,cónói:"Tiềncônglàtiềnthuêđểduytrìsứclaođộng,vàtrướchết

nóchỉđượckểđếnvớitưcáchlàcơsởcủađịatôvàtiềnlờicủatưbản.Muốnhiểu thật rõ ràngnhữngquanhệđang tồn tạiởđây, thìphảihìnhdungđịatôvàsauđócảtiềnlờicủatưbảnnữa,thoạttiênlàvềmặtlịchsử,khôngcótiềncông,tứclàtrêncơsởchếđộnôlệhaychếđộnôngnô...thuê-thìđiềuđócũngchỉquyếtđịnhnhữngsựkhácnhau trong cách thức tínhnhững chi phísản xuấtmà thôi.Trongtấtcảnhữngtrườnghợpđó,sảnphẩmròngdoviệcsửdụngsứclaođộngtạorađềucấuthànhthunhậpcủangườichủ...Nhưvậylàngườitathấyrằng...cụthểlàsựdõilậpchủyếu,dođómàngườitathấycóởmộtbênlàmộtloạitờsởhữunàođó,vàbênkia,làlaođộng làmthuêkhôngcósởhữu,người takhông thểchỉ tìmsựđồilậpchủyếuđóởriêngtrongmộtvềcủamốiquanhệđó,màbaogiờcũngphảitìmởcảhaivếcùngmộtlúc."

Nhưngtôsởhữu,nhưchúngtađãđượcbiếtởtrang188, làmột danh từ chung cho địa tô và tiền lời của tư bản. Tiếp nữa, ởtrang174ngườitacònđọcthấy:

"Tínhchấtcủatiềnlờicủatưbảnlàsựchiếmhữuphầnchủyếu nhất trong sản phẩm của sức lao động. Không thể quan niệmđượctiềnlờicủatưbảnmàkhôngcóyếutốtươngquanvớinólàlaođộngbịnôdịchtrựctiếphaygiántiếpdướihìnhthứcnàyhayhìnhthứckhác."

Vàởtrang183:Tiềncông"Trongmọitrườnghợpchẳngquachỉlàtiềnthuê,

nhờnómànóichungviệcnuôisốngvàkhảnăngsinhconđẻcáicủacôngnhânphảiđượcđảmbảo."

Vàcuốicùng,ởtrang195:Cáithuộcvềphầncủatôsởhữuphảilàcáimàtiềncôngmất

đi, và ngược lại, cái thuộc về lao động lấy từ khả năng sản xuấtchung(!)phảiđượcrútratừnhữngthunhậpcủaquyềnsởhữu".

Ông Đuy-rinh đưa chúng ta đi từ ngạc nhiên này đến ngạcnhiênkhác.Tronglýluậnvềgiátrịvàtrongnhữngchươngtiếptheochođếnhọcthuyếtvềcạnhtranhvàkểcảhọcthuyếtnàynữa,nghĩalàtừtrang1đếntrang155,giácảcủahànghoáhaygiátrịđãchiarathành,một là,nhữngchiphísảnxuất tựnhiênhaygiá trịsảnxuất,nghĩalànhữngchiphívềnguyênliệu,tưliệulaođộngvàtiềncông,và hai là, khoản phụ gia hay giá trị phân phối, tức là khoản thuếcưỡng ép được với cây kiếm trong tay thuộc về giai cấp bọn độcquyền,mộtkhoảnphụgia,nhưchúngtađãbiết, thựcrakhôngthểthayđổichútnàosựphânphốicủacảicả,bởivìcáimàôngta lấyđượcbằng tay này thì lại phải buông ra bằng tay kia, và ngoài ra,trongchừngmựcmàôngĐuy-rinhchochúngtabiếtvềnguồngốcvànội dung củanó, thì nó không sinh ra từ cái gì cả, và vì vậy cũngkhônggồmcáigìcả.Tronghaichươngtiếptheobànvềcácloạithunhập, tức là từ trang 156, đến trang 217, thì lại không hề nói đếnkhoản phụ gia đó nữa. Thay vào đó, giá trị củamọi sản phẩm laođộngnào, tức làcủamọihànghoá ,đềuchia ra làmhaiphầnsauđây:mộtlà,nhữngchiphísảnxuất,trongđócócảtiềncôngđãtrảvàhai là, "Sảnphẩmròngcóđượcdosửdụngsức laođộng",sảnphẩmròngnàyhìnhthànhthunhậpcủangườichủ.Vàcáisảnphẩmròngđócómộtbộmặthoàntoànquenthuộc,màkhôngmộtsựxămmìnhhaymộtnghệthuậthoátrangnàocóthểcheđậyđược."Muốnhiểuthậtrõràngnhữngquanhệđangtồntạiởđây",bạnđọcchỉcầnhìnhdungrằngnhữngđoạnvănvừadẫnracủaôngĐuy-rinhđượcin đối diện với những đoạn của Mác đã dẫn trên kia về lao độngthặngdư,sảnphẩm thặngdưgiá trị thặngdư,vàbạnđọcsẽ thấyrằng,ởđâyôngĐuy-rinhđãtrựctiếpsaochéptừbộ"Tưbản"theocáchriêngcủaôngta.

ÔngĐuy-rinhthừanhậnrằnglaođộngthặngdư,dướibấtkỳhìnhthứcnào,dùđólàhìnhthứcchếđộnôlệ,chếđộnôngnôhaychếđộlaođộnglàmthuê,đềulànguồngốccủacácthunhậpcủatấtcảcácgiaicấp thống trị từ trướcđếnnay:điềunày lấy trongđoạnvănđãtríchdẫnnhiềulần,củabộ"Tưbản",trang277:tưbảnkhôngphátminh ra laođộng thặngdưv.v...Vàcái "sảnphẩm ròng"hìnhthành"thunhậpcủangườichủ",thìthửhỏiđólàcáigìkhácngoàicáisốdưcủasảnphẩmcủa laođộngsovới tiềncông, tiềncôngnày,ngaycảởôngĐuy-rinhnữa,mặcdùnóđượcngụytrangmộtcáchhoàntoànvôíchthànhtiềnmướn,nóichungcũngphỉbảođảmviệcnuôisốngvàkhảnăngsinhconđểcáicủangườicôngnhân?Làmthếnàolạicóthểdiễnra"Sựchiếmhữuphầnchủyếunhấttrongsảnphẩmcủasức laođộng",nếukhôngphảibằngcách là tưbản,như

Mácđãnói,đãbònrútcủacôngnhânnhiềulaođộnghơnlàsốlaođộngcần thiếtđể táisảnxuất ranhững tư liệusinhhoạtmàngườicôngnhânđãtiêudùng,nghĩlàbằngcáchnhàtưbảnbắtcôngnhânphảilaođộnglâuhơnsốthờigiancầnthiếtđểbùlạigiátrịcủatiềncôngtrảchongườicôngnhân?Vậy,sựkéodàingàylaođộngquásố thời gian cần thiết để tái sản xuất ra các tư liệu sinh hoạt củangười côngnhân, tức là lao động thặngdư củaMác chính cái đó,chứ không phải cái gì khác, đang nấp sau "Việc sử dụng sức laođộng"củaôngĐuy-rinh.Vàcái"sảnphẩmròngcủangườichủ"củaôngtaliệucóthểđượctrìnhbàydướimộthìnhthứcnàokhácngoàicáihình thứcsảnphẩm thặngdưvàgiá trị thặngdưcủaMác,haykhông?VàtôsởhữucủaôngĐuy-rinhkhácvớigiátrịthặngdưcủaMácởchỗnào,nếukhôngphảilàởcácquanniệmkhôngđúngcủaôngtavềtôsởhữu?Vảlại,ôngĐuy-rinhđãmượncái tên"Tôsởhữu"ởRodertuslàngườitrướckiađãgọicảđịatôvàtôcủatưbảnhaytiềnlờicủatưbảnbằngmộtthuậtngữchunglàtô,thànhthửôngĐuy-rinhchỉcóviệcthêmvàođóchữ"sởhữu"thôi.Vàđểchokhôngcònainghingờgìvềviệccópnhặt,ôngĐuy-rinhtómtắtnhữngquyluậtdoMáctrìnhbàyởchương15củabộ"Tưbản"(ởtrang539vànhữngtrangtiếptheo)vềnhữngsựthayđổitrongđạilượngcủagiá

cảsức laođộngvàcủagiá trị thặngdư[70]

,vàông ta tóm tắt theocáchthứcriêngcủaôngta,thànhthửcáithuộcvềtôsởhữutấtphảilàcáimàtiềncôngmặt,vàngượclại,dođómàbiếnnhữngquyluậtcụ thể, có nội dung phong phú củaMác thànhmột sự lặp lại rỗngthuếch,vì tấtnhiên là trongmộtđại lượngnhấtđịnhchia thànhhaiphần, thìphầnnàykhôngthể lớn lênmàphầnkia lạikhôngnhỏđi.Vàbằngcáchđó,ôngĐuy-rinhđãchiếmđoạtnhữngýkiếncủaMácdướimộthìnhthứckhiếncho"tínhkhoahọctộtđỉnhvàhếtsứcchặtchẽ theoýnghĩanhữngkhoahọcchínhxác"nhưngười ta thậtsựthấyrõtrongbảntìnhbàycủaMác,phảihoàntoànbiếnmất.

Vì vậy chúng ta không thể không nghĩ rằng những sự rùmbeng ỉnh ỏi mà ông Đuy-rinh đã dấy lên trong cuốn "Lịch sử phêphán"vềvấnđềbộ"Tưbản",vàđặcbiệtlàđámbụimùmàôngtađãtunglênvớicáivấnđềnổitiếngnảysinhkhixemxétgiátrịthặngdư,vấnđềmà lẽ raông tađừngđặt ra thì tốthơn,bởivìchínhông tacũngkhôngthểgiảiđápđược,chúngtakhôngthểkhôngnghĩrằngtấtcảnhữngcáiđóchỉlànhữngmưukếquânsự,nhữngmánhkhoékhônkhéođểcheđậyviệccópnhặtthôbạocủaMác,màôngtađãphạmphảitrongtập"Giáotrình"củaôngta.Thậtvậy,ôngĐuy-rinhcótấtcảcáclýdođểphòngngừatrướcbạnđọccủaôngtalàđừng

nên tìmhiểu "cáimớbòng bong"màôngMác gọi là bộ "Tưbản",phòngngừachohọkhỏi rơivàonhữngsảnphẩm laicăngcủamộtcâuchuyệnhoangđườngvềlịchsửvàvềlô-gích,nhữngquanniệmvànhữnglờinétránhrốirắmvàmơhồcủaHegel,v.v...Thầnvệnữmà anh chàng Eckart trung thành đó đã đề phòng cho thanh niênĐức,thìchàngtađãlétlútđưarakhỏitrangtrạicủaMácvàđemđặtvàomộtchỗchắcchắnđểdùngriêng.ChúngtahãychúcmừngôngtavềcáisảnhẩmròngthuđượcnhờsửdụngsứclaođộngcủaMác,vàvềcáiánhsángđộcđáomàviệcxâmchiếmcáigiátrị thặngdưcủaMácdướicáitêngọitôsởhữu,đãđemrọi lênnhữngđộngcơcủasựkhẳngđịnhngoancố,vìôngđãnhắcđinhắclạitronghailầnxuấtbản,vàsailầmcủaôngtanóirằng,Mácchỉcoigiátrịthặngdưlàlợinhuậnhaylàtiềnlờicủatưbảnthôi.

VànhưvậylàtaphảimôtảnhữngthànhtựucủaôngĐuy-rinhbằngchínhngaynhữnglờinóicủaôngtanhưsau:

"Theoýkiếncủaông"Đuy-rinh"tiềncôngchỉlàtiềntrảchosốthờigianlaođộngtrongđóngườicôngnhânthậtsựlàmviệcđểcóthểduy trì cuộc sống củamình.Muốn có thế thìmột số ít giờ thôicũngđủ,tấtcảphầncònlạicủangàylaođộngthườngbịkéodài,tạoramộtsốdưchứađựngcáimàtácgiảcủachúngtagọilà"...tôsởhữu" Không nói đến thời gian lao động đã được chứa đựng trongnhữngtưliệulaođộngvàtrongnhữngnguyênliệutươngứngởmỗigiaiđoạnsảnxuất,cáiphầndưđócủangày laođộng làphầncủanhàkinhdoanhtưbảnchủnghĩa.Thepquanđiểmấythìviệckéodàingàylaođộnglàmộtlợinhuậnròngcótínhchấtbóclộtlàmlợichonhàtưbản.Sựcămghétđộcđịamàông"...Đuy-rinh"đểlộrakhidùngcáilốimôtảviệcbóclộtđócũngrấtdễhiểu"..

Nhưngđiềukhóhiểuhơnlàlàmthếnàomàôngtalạitrởlạiđượcvới"sựphẫnnộkịchliệthơn"củaôngta?

IX.Nhữngquyluậttựnhiêncủakinhtếđịatô

Chođếnnay,vớitấtcảýmuốntốtđẹpnhấtcủamình,chúngtavẫnkhôngsaopháthiệnđượclàlàmthếnàomàôngĐuy-rinhlạicóthểcholà:"đãđưa

"vàolĩnhvựckinhtếhọc"mộthệthốngmới,khôngnhữnglàtạmđượcđốivớithờiđại,màcòncóýnghĩachỉđạođốivớithờiđạinữa".

Nhưngđiềumàchúngtađãkhôngthểthấyđượctronglýluậnvềbạolực,vềgiátrịvàvềtưbản,thìcóthểlàchúngtasẽthấyrõnhưbanngàykhichúngtanghiêncứunhững"quyluậttựnhiêncủakinhtế"doôngĐuy-rinhnêurachăng.Bởivì,nhưôngtanóivớicáitínhmớimẻvàsắcsảothôngthườngcủaôngta.

"Thắnglợicủatínhkhoahọccaolàởchỗvượtlêntrênnhữngsựmôtảvàphânchiamộtcáchđơngiảnvậtliệucótínhchất,dễđiđến những quan điểm sinh động làm sáng tỏ sự sáng tạo.Vì vậy,việchiểubiếtcácquyluậtlàmộtsựhiểubiếthoànthiệnnhất,vìnóchỉchochúngtathấymộtquátrìnhnàyquiđịnhmộtquátrìnhkhácnhưthếnào"

Thế làcáiquy luật tựnhiênđầu tiêncủamọinềnkinh tếđãđượcôngĐuy-rinhđặcbiệtpháthiệnra.

"Rất lạ lùng là "AdamSmith" khôngnhữngđãkhôngđặt lênhàngđầucáinhântốquantrọngnhấtcủamọisựpháttriểnkinhtế,màthậmchícònđặcbiệtkhôngnếunólên,vànhưvậylàôngtađãvôtìnhhạthấpcái lực lượngđã indấuấncủanó lênsựphát triểnhiệnnaycủachâuÂuxuốngmộtvaitròphụthuộc.Quyluậtcơbảnphải được đặt lên hàng đầu "ấy" là quy luật của trang bị kỹ thuật,thậmchícóthểnóilàquyluậtcủaviệcvũtrangcholựclượngkinhtếtựnhiêncósẵncủaconngườita".

Cái"quyluậtcơbản"ấy,doôngĐuy-rinhpháthiệnra,lànhưsau:

Quyluậtsố1:"Hiệusuấtcủacáctưliệukinhtế,tứclàcủacáctàinguyêntựnhiênvàcủasứclựccủaconngười,đãđượcnângcaonhờnhữngphátminhvàpháthiện."

Thật là đáng kinh ngạc. Ông Đuy-rinh đối xử với chúng tachẳngkhácgìanhhềcủaMolieređãđốixửvớichàngtrưởnggiảhọclàmsangmàanhtabảochibiếtmộtđiềumớimẻlàsuốtđờichàng

tađãlàmvănxuôimàkhônghềbiếtrằngmìnhđãlàmvănxuôi[71]

.Nhữngphátminhvàpháthiện,trongnhiềutrườnghợp,làmtăngsứcsảnxuấtcủalaođộng(nhưngtrongrấtnhiềutrườnghợpcũngkhôngnângcaosứcsảnxuấtcủalaođộng,nhưcáiđốnggiấylộnđồsộlưutrữ trong tất cả các sở cấpbằngphátminh trên thếgiới đã chứngminh), điều đó chúng ta đã biết từ lâu rồi; nhưngđiều tầm thườngquáưcũríchđólạilàquyluậtcơbảncủatoànbộkhoakinhtếhọc-lờigiảithíchđóchúngtanhờôngĐuy-rinhmớicóđược.Nếu"thắnglợicủatinhkhoahọccao"trongkhoakinhtếhọc,cũngnhưtrongtriếthọc,chỉlàởchỗđặtchobấtcứmộtđiềuđãnhàmnàomộtcáitênrấtkêu,chỉ làởchỗloalênrằngđólàmộtquyluậttựnhiên,haythậmchílàquyluậtcơbảnnữa,thìcái"cơsởsâuxahơn"vàsựđảolộnkhoahọcnhưthếbấtkỳaicũngcóthểthựcsựlàmđược,ngaycảbanbiêntậpbáo"Volks-Zeitung"ởBéc-lin.Trongtrườnghợpnày"nóimộtcách thậtchặtchẽ" thìchúng tasẽbuộcphảiápdụngđốivớichínhôngĐuy-rinhlờiphánxétcủaôngtađốivớiPlatonhưsau:

"Tuynhiênnếumộtđiềugìgiốngnhưthế lạiđượccoi làsựsángsuốtvềkinhtếchínhtrị,thìtácgiảcủanhững"Cơsởphêphán"[72]

sẽchiaxẻsựsángsuốtấyvớibấtcứkẻnàonóichungđãnghĩramộtcáigìđó "-hay thậmchínóibahoavềmộtcáigìđó, -"vềnhữngsựthậtquárõràng".

Vídụ,nếuchúng tanói : súcvậtăn, thì chúng tađãnói lênmộtchânlývĩđạimàkhônghềhaybiết;vìchúngtachỉcầnnóirằngquyluậtcơbảncủamọiđờisốngcủasúcvậtlàăn,thếlàchúngtađãđảolộntoànbộkhoađộngvậthọc.

Quyluậtsố2,Phâncônglaođộng:"Việcchiacácnghềravàviệcphânchiacáchoạtđộnglàmchonăngsuấtlaođộngtănglên".

Trongchừngmựcmàđiềuđóđúng, thìđócũng làmộtđiềumà ai cũng biết kể từ thời Adam Smith. Còn điều đó đúng trongchừngmựcnàothìtrongphầnthứba,chúngtasẽbiết.

Quy luật số 3: "Khoảng cách và sự chuyên chở là nhữngnguyênnhânchủyếuđangngăn trởvà làmdễdàngsựhiệpđồngcủacáclựclượngsảnxuất".

Quyluậtsố4:"Nướccôngnghiệpcómộtdunglượngvềdâncưvôcùnglớnhơnsovớinướcnôngnghiệp".

Quyluậtsố5:"Trongkinhtế,khôngcócáigìxảyramàkhôngnhằmmộtlợiíchvậtchất".

Đólànhững"quyluậttựnhiên"màôngĐuy-rinhdựavàođểxây dựng khoa kinh tếmới củamình. Ông ta vẫn trung thành với

phươngphápcủaông tamàchúng tôiđã trìnhbày trongphần triếthọc.Mộtvàiđiềuhiểnnhiên, tầm thườngđếnchánngấy,hơnnữathườnglạiđượcdiễnđạtsai lạc,tạothànhnhữngđịnhlýchẳngđòihỏimộtsựchứngminhnàocả,nhữngluậnđiểmcơbản,nhữngquyluật tựnhiêncảtrongkhoakinhtếhọcnữa.Lấycớlàtrìnhbàynộidungcủanhữngquyluậtđó,nhữngquyluậtchẳngcómộtnộidungnàocả,ngườitalợidụngcơhộiđóđểbahoadôngdàivềnhữngđềtàikinhtếkhácnhaumàtêngọithìthườngthấytrongnhữngcáigọilàquy luậtđó, tức làvềnhữngphátminh,sựphâncông laođộng,nhữngphương tiệnchuyênchở,dâncư, lợi ích,cạnh tranh,v.v... -những câu chuyệnbahoadôngdàimà tính chất tầm thườngnhạtnhẽochỉđượcđiểmthêmgiavịbằngmộtsựkhoatrươngtheokiểutiêntri,vàđóđây,bằngmộtquanđiểmsailệchhaybằngmộtsựtriếtlýhãođầyvẻquan trọngvềđủmọisự tinhviquýbiện.Sau tấtcảnhữngđiềuđó,rốtcuộcchúngtađiđếnđịatô,tiềnlờicủatưbản,vàtiềncông,vàvìtrênđâychúngtachỉmớibànđếncóhaihìnhthứcchiếmhữunóisauthôi,nênởđây,đểkếtthúc,chúngtôicũngmuốnxemxétmộtcáchvắntắtquanniệmcủaôngĐuy-rinhvềđịatô.

Ở đây chúng tôi không nói đến tất cả những điểmmà ôngĐuy-rinhchỉchépcủavịtiềnbốicủamìnhlàCarey;chúngtakhôngdính dáng gì đến Carey, cũng không có nhiệm vụ bênh vực quanniệmcủaRicardovềđịatôchốnglạisựxuyêntạcvànhữngđiềungungốccủaCarey.Chúng tachỉdínhdángđếnôngĐuy-rinh thôi, vàôngtađịnhnghĩađịatôlà:

"Thunhậpmàngườisởhữu,vớitưcáchlàngườisởhữu,thuđượctừruộngđất".

CáikháiniệmkinhtếvềđịatômàôngĐuy-rinhphảigiảithích,đãbịchínhông tachuyểnngay thànhngônngữpháp lý, thành thửchúngtacũngchẳngtiếnđượchơntrướcchútnào.Vìvậynhàsánglậpsâusắchơncủachúngta,dùmuốnhaykhôngmuốn,cũngbuộcphảiđưa ranhững lờigiải thíchkhácnữa.Bâygiờông tasosánhviệcđemmộttrangtrạichongườitáđiềnthuê,vớiviệcđemmộttưbản ra cho nhà kinh doanh vay, nhưng ông lại thấy ngay rằng sosánhnhưthế,giốngnhưnhiềusosánhkhác,làkhậpkhiễng.

Vì -ông tanói - "nếungười tamuốn tiếp tụcsosánh, thìsốtiền lờicòn lạichongười táđiềusaukhi trảđịa tô,phải tươngứngvớiphầncòn lại trong tiền lời của tưbản thuộcvềnhàkinhdoanhtiếnhànhcôngviệcbằngtưbảncủangườikhác,saukhiđãtrừ lợitức đi rồi.Nhưng người ta không quen coi lợi nhuận của người táđiền lànhững thunhậpchínhvàđịa tô làphầncòn lại...Mộtbằngchứng về sự khác nhau đó trong quan niệm là sự thật: trong học

thuyếtvềđịatôngườitakhôngđặcbiệtnhấnmạnhsựkhácnhauvềđịalượnggiữamộtđịatôdướihìnhthứctiềnchothuêruộngcủamộtđịatôdotựkinhdoanhlấymàcó.Ítrathìngườitacũngkhôngthấycầnthiếtphảinghĩrằngđịatô,dotựkinhdoanhlấymàcó,phảichiaranhưthếnàođểchomộtbộphậngiốngnhưlàđạibiểucholợitứccủakhoảnhđấtvàbộphậnkiađạibiểucho lợinhuậnbổsungcủanhàkinhdoanh.Khôngkểđếntưbảncủabảnthânmàngườitáđiềnsửdụng,thìhìnhnhưngườitaphầnlớnđềucoi lợinhuậnđặcbiệtcủaanhtalàmộtthứtiếncông.Nhưngsẽthậtnguyhiểmnếumuốnkhẳngđịnhđiềugìvềđiểmnày,vìngườitathậmchícũngkhônghềđặtvấnđềdướimộthìnhthứcrõràngnhưthế.Bấtcứchỗnàođụngđếnnhữngcơsởkinhdoanhlớnhơn,thìngườitađềucóthểnhậnthấymộtcáchdễdànglàkhôngthểcoilợinhuậnđặcbiệtcủangườitáđiềnlàtiềncôngđược.Cụthểthìlợinhuậnđódựatrênsựđốilậpvớisứclaođộngnôngnghiệp,vàchỉcósửdụngsứclaođộngđóthìmớicóthểcóloạithunhậpấy.Rõràngnólàmộtbộphậnđịatôcònlạiởtrongtayngườitáđiềnvàvìnómàtoànbộđịatôthuđượckhibảnthânkẻsởhữutựkinhdoanhlấy,đãbịgiảmbớtđi".

Lý luận về địa tô làmột phần đặc biệt của ngườiAnh trongkhoakinh tếhọc,vàđiềuđóphảinhưthế,bởivìchỉởAnhmớicómộtphương thứcsảnxuất trongđóđịa tôđã thựcsự táchkhỏi lợinhuậnvàlợitức.ởAnh,nhưmọingườiđềubiết,chếđộchiếmhữuruộngđất lớnvànôngnghiệp lớnđang thống trị.Cácđịachủđemnhữngruộngđấtcủamình,dướihìnhthứcnhữngtrangtrạilớn,lắmlúcrấtlớn,rachonhữngtáđiềnthuê,nhữngngườinàycómộtsốtưbảnđủđểcanhtácnhữngtrangtrạiđóvàhọkhôngtựmìnhlaođộngnhưnôngdânnước ta,màsửdụng laođộngcủanhữngngườicốnôngvàcủanhữngngườilàmcôngnhật,giốngnhưnhữngnhàkinhdoanhtưbảnchủnghĩa thựcsựvậy.Dođó,ởđâychúng tacóbagiaicấpcủaxãhộitưsảnvàloạithunhậpvốncócủamỗimộtgiaicấp : của địa chủ thu địa tô, của nhà tư bản thu lợi nhuận và củangườicôngnhânnhậntiềncông.KhôngbaogiờmộtnhàkinhtếhọcAnh lạinghĩrằng lợinhuậncủangười táđiền làmột loại tiềncông,nhưôngĐuy-rinhtưởng;đốivớinhàkinhtếhọcđólạicòncóthểítnguy hiểmhơnnhiều nếu khẳngđịnh rằng lợi nhuận của người táđiền chính là lợi nhuận của tư bản -một điều không thể tranh cãiđược,rõràngvàcụthể.

Quảthậtlàlốbịchkhinóirằngngườitakhônghềdặtdướimộthìnhthứcrõràngnhưthếvấnđề:lợinhuậncủangườitáđiềnthựcralàcáigì.ỞAnh,ngườitakhôngcầnđặtcâuhỏiđó;câuhỏivàcâutrảlờiđãcósẵntừlâutrongchínhngaycácsựkiệnthựctếrồi,vàtừ

thờiAdamSmithđếnnay,khôngmộtainghingờgìvềvấnđềđócả.Trườnghợptựkinhdoanhlấy,nhưôngĐuy-rinhgọi,haynói

chođúngralàkinhdoanhthôngquangườiquảnlýlàmviệcchođịachủ,nhưtrongthựctếthườngthấyởĐức-trườnghợpđókhônghềlàm thayđổi vấnđề.Nếungườiđịa chủcungcấpcả tưbảnvà tựmìnhkinhdoanhlấy,thìngoàiđịatôra,hắntacònbỏtúicảlợinhuậncủatưbảnnữa,đólàđiềudĩnhiênvàkhôngthểnàokháchơnđượctrong phương thức sản xuất hiện nay. Và nếu ôngĐuy-rinh khẳngđịnh rằng từ trước tớinay,người takhông thấycần thiếtphảinghĩđếnviệcchiasổđịatô,dotựkinhdoanhlấymàcó(đánglẽphảinóilà : thu nhập), thì điều đó là hoàn toàn không đúng, và nhiều lắmcũngchỉlạichứngtỏsựdốtnátcủabảnthânôngtamàthôi.Vídụ:

"Thunhậpthuđượctừlaođộngthìgọilàtiềncông;thunhậpmàmộtngườinàođóthuđượctừviệcsửdụngtưbảnthìgọilàlợinhuận.Thunhậpchỉbắtnguồntừruộngđấtthìgọilàđịatôvàthuộcvềngườiđịachủ...Khitấtcảcácloạithunhậpkhácnhauđóthuộcvềnhững người khác nhau, thì dễ phân biệt; nhưng nếu các loại đóthuộcvềmộtngườithôi,thìngườitathườnglẫnlộncácloạiđóvớinhau,ítralàtrongngônngữhàngngày.Mộtngườiđịachủtựmìnhcanhtácmộtphầnruộngđấtcủamìnhthìsaukhiđãtrừnhữngchiphícanhtácđirồingườiđóphảinhậnđượccảđịatôcủangườiđịachủlẫnlợinhuậncủangườitáđiền.Nhưngngườiđósẽdễdànggọi-ítrathìcũngtrongngônngữhàngngày,tấtcảsốtiềnlờicủamìnhlàlợinhuận,vànhưthếlàđãlẫnlộnđịatôvớilợinhuận.ĐasốcácchủđồnđiềnởBắcMỹvàTâyâuđềuởtrongtìnhtrạngđó;sốđônghọ cấy cầy ruộng đất của chính họ và chính vì thếmà chúng ta ítnghethấynóiđếnđịatôcủađồnđiền,màchỉthấynóiđếnlợinhuậnmàđồnđiềnđóđemlại...Mộtngườilàmvườntựtaymìnhtrồngtrọtlấymảnhvườnriêngcủamìnhthìbaogồmtrongconngườicuảanhta người địa chủ, người tá điền và người công nhân. Vì vậy, sảnphẩmcủaanhtaphảitrảchoanhtađịatôcủađịachủ,lợinhuậncủangườitađiềnvàtiềncôngcủacôngnhân.Tuyvậytấtcảnhữngcáiđó thường được coi là sản phẩm của lao động của anh ta; ở đâyngườitalẫnlộnđịatôvàlợinhuậnvớitiềncông".

Đoạn này ở chương sáu, quyển một cuốn sách của AdamSmith. Như thế là trường hợp tự kinh doanh đã được nghiên cứucáchđâyhơnmộttrămnămrồi,vànhữngsựnghingạivàbănkhoănđãlàmchoôngĐuy-rinhquábậntâmnhưthế,chỉ làdosựdốtnátcủabảnthânôngtathôi.

Rốtcuộc,ôngthoátkhỏitìnhtrạnglúngtúngbằngmộtmánhkhoétáobạo:

Lợinhuậncủangườitáđiềndựatrênsựbóclột"sứclaođộngnôngnghiệp"vàvìvậyrõràngnólà"mộtbộphậnđịatô",vìnómà"toànbộđịatô"-thựcrađánglẽphảivàotúicủangườiđịachủ-bịgiảmbớtđi.

Điềunàykhiếnchúng tabiếtđượchaiviệc.Một là,người táđiền làm "giảm bớt" địa tô của người địa chủ, thành thử theo ôngĐuy-rinh, không phải là người tá điền trả địa tô cho địa chủ nhưngườitavẫnquanniệmtừtrướcđếnnay,màchínhlàngườiđịachủtrảđịa tô chongười tá điền - điềunàyquả thật làmột "quanđiểmhoàntoànđộcđáo".Vàhailà,cuốicùng,chúngtabiếtđượccáimàôngĐuy-rinhcoi làđịa tô;cụ thểđó là toànbộsảnphẩmthặngdưthuđượctrongnôngnghiệpkhibóclộtlaođộngnôngnghiệp.Nhưngvìtrongkhoakinhtếtừtrướcđếnnay-cólẽchỉtrừmộtđôinhàkinhtếhọctầmthường-sảnphẩmthặngdưđóphảigiảithànhđịatôvàlợinhuậncủatưbản,chonênchúngtaphảixácnhậnrằngvềđịatôôngĐuy-rinhcũng"khôngcóđượccáikháiniệmmàmọingườiđềuthừanhận".

VậytheoôngĐuy-rinh,địatôvàlợinhuậncủatưbảnchỉkhácnhauởchỗlàcáithứnhấtxuấthiệntrongnôngnghiệpvàcáithứhaithìxuấthiệntrongcôngnghiệphaythươngnghiệp.ÔngĐuy-rinhtấtyếuphảiđiđếncáiquanđiểmôngcótínhchấtphêphánvàrốirắmđó.Chúngtađãthấyôngtaxuấtpháttừcái"quanniệmlịchsửthựcsự" theođó thìsự thống trị ruộngđấtchỉđược thiết lậpnhờcósựthốngtrịconngười.Dođó,mộtkhiruộngđấtđượccàycấybằngmộthìnhthứclaođộngnôdịchnàođó,thìxuấthiệnmộtsốdưchongườiđịachủvàsốdưđóchínhlàđịatô,cũngnhưsốdưtrongsảnphẩmcủalaođộngsovới thunhậpcủalaođộngtrongcôngnghiệp là lợinhuậncủatưbản.

"Nhưvậy,rõrànglàđịatôtồntạivớinhữngquymôkhálớnởbấtcứnơinàovàbấtcứlúcnàomànềnnôngnghiệpđượctiếnhànhbằngmộthìnhthứclaođộngnôdịchnàođó".

Trongviệctrìnhbàyđịatônhưthế,coinólàtoànbộsảnphẩmthặngdư thuđược trongnôngnghiệp, thìmộtmặt,ôngĐuy-rinhbịcảnđườngbởilợinhuậncủangườitáđiềnởAnh,vàmặtkhác,bởisựphânchia-căncứvàotìnhhìnhđóvàđượctoànbộkhoakinhtếcổđiểnthừanhận-sảnphẩmthặngdưđóthànhđịatôvàlợinhuậncủangườitáđiền,-dođó,bịcảnđườngbởicáikháiniệmthuầntuý,chínhxácvềđịa tô.ÔngĐuy-rinh làmthếnàobâygiờ?ông ta làmnhưthểkhônghềnghethấymộttiếngnhỏnàovềsựphânchiasảnphẩmthặngdưnôngnghiệpthànhlợinhuậncủangườitáđiềnvàđịatô,nghĩalàkhôngbiếtgìvềtoànbộlýluậnvềđịatôcủakhoakinhtế

cổđiểncả;làmnhưthểlàtrongtoànbộkhoakinhtếhọc,vấnđềcáigì mới đúng là lợi nhuận của người tá điền, hoàn toàn còn chưađượcđặtra"dướimộthìnhthứcrõràngnhưthế";làmnhưthểđâylàmộtđối tượnghoàn toànchưađượcnghiêncứuvàngười tachưabiếtgìvềnótrừcáivẻbềngoài,vànguyhiểm.VàôngtachạytrốnkhỏicáinướcAnhtaihạiđó,nơimàsảnphẩmthặngdưtrongnôngnghiệpbịphânchiamộtcáchkhôngthươngxót-màkhôngnhờsựgópsứccủamộttrườngpháilýluậnnàocả-thànhnhữngbộphậncấuthànhcủanó:địatôvàlợinhuậncủatưbản,-đểtrởvềcáilĩnhvựcthânyêucủaôngta,lĩnhvựcápdụngluậtPhổ,ởđóviệctựkinhdoanhlấyrấtphồnvinhtheokiểugiatrưởng,ởđó"ngườiđịachủcoithunhậpcủađấtđaicủamình làđịa tô"vàýkiếncủacácngàiđịachủquýtộcvềđịatôcònchưacóthamvọngcóýnghĩachỉđạođốivơíkhoahọc;chonênởđóôngĐuy-rinhcòncóthểhyvọnglénlútvớisựlẫnlộncủaôngtatrongcáckháiniệmvềđịatôvàlợinhuận,và thậmchícó thể tìmđượcnhững tínđồchođiềuphátminhmớinhấtcủaôngtalà:địatôkhôngphảidongườitáđiềntrảchođịachủmàlàdođịachủtrảchongườitáđiền.

X.Vềquyền"lịchsửphêphán"

Đểkếtthúc,chúngtahãynhìnquaquyển"Lịchsửphêpháncủakhoakinhtếchínhtrị","cáicôngtrìnhấy"củaôngĐuy-rinh,mộtcông trìnhmà theoông tanói thì "xưanaychưa từngcó".Có lẽởđây, cuối cùngchúng ta sẽ tìmđược tính khoahọc tột đỉnhvàhếtsứcchặtchẽmàngườitađãhứahẹnvớichúngtarấtnhiềurồi.

ÔngĐuy-rinh làm rùmbeng rất nhiều về điều phát hiện củaôngtanóirằng:

"Học thuyết kinh tế" là một "hiện tượng hết sức hiện đại"(Tr.12)

Thật vậy, trong bộ "Tư bản",Mác nói : "Với tư cách làmộtkhoahọcriêngbiệt...khoakinhtếchínhtrịchỉxuấthiệnvàothờikỳ

côngtrườngthủcông"[73]

vàtrongquyền"Gópphầnphêphánkhoakinh tế chính trị", trang 29, có nói rằng "khoa kinh tế chính trị cổđiển...bắtđầuởAnhvớiPerty,ởPhápvớiBoisguillebertvàđãkết

thúcởAnhvớiRicardo,ởphápvớiSismondi"[74]

.ÔngĐuy-rinhđitheoconđườngmàngườitađãvạchrachoôngta,cóđiềulàtheoôngtathìkhoakinhtếcaohơnchỉbắtdầuvớinhữngcặnbãthảmhạimàkhoahọctưsảnđãđẻrasaukhithờikỳcổđiểncủakhoahọcnàychấmdứt.Tráilại,ôngtahoàntoàncólýkhiôngtakếtthúclờinóiđầucủaôngtamộtcáchđắcthắngrằng:

"Nhưngnếucông trìnhđó,một công trìnhhoàn toàn cómộtkhônghaivớinhữngđặctínhbênngoàidễnhậnthấycủanóvàvớimộtnửanộidungmớimẻcủanó,thìxéttheonhữngquanđiểmphêphánởbêntrongcủanóvàlậptrườngchungcủanó,lạicàngthuộcvềriêngtôihơnnữa"(tr.9).

Thậtvậy,vềcảhaimặt,mặtbêntrongvàmặtbênngoài,trênthựctếôngtasẽcóthểquảngcáocho"côngtrình"củaôngta(thuậtngữcôngnghiệpnàychọncũngkhôngtồilắm)là:ngườiduynhấtvàsởhữucủanó.

Vì khoa kinh tế chính trị, như nó đã xuất hiện trong lịch sử,trênthựctếchẳngquachỉlànhậnthứckhoahọcvềkinhtếcủathờikỳsảnxuất tưbảnchủnghĩa,chonênnhữngnguyên lývàđịnh lýthuộcvềvấnđềnàychỉcóthểcóđượcởcáctácgiảcủaxãhộiHylạpthờicổchẳnghạn,trongchừngmựcmàmộtsốhiệntượngnhư:sảnxuấthànghoá,thươngnghiệp,tiền,tưbảnchovaylấylãi,v.v...

đềucótrongcảhaixãhội.ChừngnàonhữngngườiHylạpthựchiệnnhữngcuộctậpkíchcótínhchấtngẫunhiênvàolĩnhvựcđó,thìhọcũngtỏracóthiêntài,vàđộcđáonhưtrongtấtcảmọilĩnhvựckhác.Bởivậyvềmặt lịchsử,nhữngquanđiểmcủahọcấu thànhnhữngkhởiđiểmlýluậncủakhoahọchiệnđại.BâygiờchúngtahãyngheôngĐuy-rinh,mộtngườibaoquátlịchsửtoànthếgiới,trìnhbày:

"Nhưvậylà,vềmặtlýluậnkhoahọckinhtếtrongthờicổđạithìnóichođúngra(!)chúngtachẳngthấycóđiềugìlàtíchcựcđểbáocáocả,vàtrongthờitrungcổhoàntoànxalạvớikhoahọcthìlạicòncungcấpítcơhộihơnđểnóithêm(nóithêmlàchẳngcógìđểbáocáocả!).Nhưng,vìcáithóihưdanhmuốntrưngcáivềuyênbácbềngoài.. đã xuyên tạc tính chất thuần tuý của khoahọchiệnđại,nênítracũngcầnphảinêulênvàithídụđểlưuý."

VàsauđóôngĐuy-rinhđưa ranhững thídụvềmộtsựphêphánmàngaycả"cáivẻuyênbácbềngoài"cũngkhôngcó.

LuậnđiểmcủaAristoreleschorằng:"Mỗicủacảiđềucóhaicôngdụng:mộtcôngdụng thuộcđồ

vậtvớitựcáchlàđồvậtvàmộtcôngdụngkhôngthuộcđồvật,vídụnhưđôidépcóthểdùngđểđi,lạicóthểdùngđểtraođổi;cảhaiđềulànhữngcáchsửdụngđôidép,bởivìngaycảkẻđemđổidéplấycáimàmình thiếu,như tiềnhay thứcăn, thì cũngdùngđôidépvới tưcáchlàđôidép:nhưngđókhôngphảilàcáchsửdụngtựnhiêncủa

đôidép,vìnótồntạikhôngphảilàđểtraođổi"[75]

Luậnđiểmđó, theoôngĐuy-rinh"khôngnhữngđượcnêuramộtcáchquả thật tầm thườngvà theokiểuhọc trò".Hơn thếnữa,nhữngkẻnàothấytrongluậnđiểmđó"mộtsựphânbiệtgiữagiátrịsửdụngvàgiátrị traođổi"thìkẻdólạicònrờivàocái"tìnhhìnhlốbịch"làquênrằng"trongthờigiangầnđâynhất"và"trongkhuônkhổcủahọcthuyếttiêntiếnnhất",-cốnhiênđólàhọcthuyếtcủachínhôngĐuy-rinh, - thìgiá trịsửdụngvàgiá trị traođổiđã trở thành lỗithời.

"Trong những tác phẩm của Plato viết về Nhà nước, ngườita...cũngmuốntìmramộtchươngcậnđạivềsựphâncônglaođộngtrongnềnkinhtếquốcdân."

TrangđầutiênbảnthảocủaCácMác"nhậnxétcuốn"LịchsửphêpháncủakhoakinhtếchínhtrịcủaĐuy-rinh""Tưbản",chươngXII,5 trang369,bản in lần thứba, trongđó - thật ra làngược lại -quanniệmcủathờicổđạicổđiểnvềsựphâncông laođộngđược

trìnhbàynhưlà"sựđốilậptrựctiếp"vớiquanniệmcậnđại[76]

.Sự

trìnhbàycủaPlato, thiên tàiđốivới thờiông,vềsựphâncông laođộngvới tưcách làcơsởtựnhiêncủathànhthị (đốivớingườiHylạp, thànhthịvớiquốcgia làmột)chỉđángđểôngĐuy-rinhtrềmôikhinhbỉ,chứkhôngcógìhơnnữa-vànhưthếlàvìsựtrìnhbàyđókhôngnhắcđến-nhưngthưaôngĐuy-rinh,đãcómộtngườiHylạptênlàXenophonnhắcđếnrồi!-cái

"giớihạnmàquymôcủa thị trườnghồiấyđặt rađốivớisựphânchiahơnnữacácloạinghềnghiệpvàđốivớisựphânchiavềmặtkỹthuậtcủacáccôngviêcchuyênmôn,-chỉcócáikháiniệmvềgiớihạnấymới làsựnhận thứcnhờđómà tư tưởng -nếukhôngnhậnthứcnhưthếthìkhôngthểgọiđólàtưtưởngkhoahọcđược-trởthànhmộtsựthậtkinhtếquantrọng."

"Giáosư"Roscher,ngườibịôngĐuy-rinhrấtkhinhmiệt,quảthật đã từng vạch ra cái "giới hạn" đó, nhờ đómà tư tưởng phâncông lao động lần đầu tiên trở thànhmột tư tưởng "khoa học", vàchínhvìthếmàôngtagọimộtcáchrõràngAdamSmithlàngườiđãpháthiệnraquyluậtphâncônglaođộng.Trongmộtxãhộimàsảnxuấthànghoálàphươngthứcsảnxuấtthốngtrị,thì"thịtrường"-đểnói theocáchcủaôngĐuy-rinh,dùchỉ làmột lần thôi, làmột "giớihạn" rấtquen thuộcđốivới "giớikinhdoanh".Nhưngphảicócáigìhơncả"cáikiếnthứcvàtưbảnnăngthủcựu"thìmớithấyđượcrằngkhông phải thị trường tạo ra sự phân công lao động tư bản chủnghĩa,màngượclại,chínhsựphângiảicủanhữngmốiliênhệxãhộitrướckiavàsựphâncônglaođộngdosựphângiảiđóđẻra,đãtạonên thị trường. (Xem "Tư bản", I, chương XXIV, 5: Sựt ạo ra thị

trườngtrongnướcchotưbảncôngnghiệp)[77]

."Vai tròcủa tiền trong tấtcảmọi thờikỳ, làkích thích tốchủ

yếu và đầu tiên đối với những tư tưởng kinh tế (!) - Nhưng mộtAristotelesđãbiếtgìvềvaitròđó"Rõrànglàchẳngbiếtgìhơnngoàicáinằmtrongquanniệmnóirằngsựtraođổithôngquatiềnđãtiếptheosausựtraođổitựnhiênlúcbanđầu."

Nhưngnếu"một"Aristotelestựchophépmìnhpháthiệnrahaihìnhthứclưuthôngkhácnhaucủatiền,mộthìnhthứctrongđótiềnchỉhoạtđộngvớitưcáchlàphươngtiệnlưuthông,vàmộthìnhthứckháctrongđónóhoạtđộngvớitưcáchlàtưbảntiềntệ,

thìtheoôngĐuy-rinh,nhưthếlàAristoteleschỉbiểuhiện"mộtsựáccảmcótínhchấtđạođứcmàthôi".

Cònnếunhư"một"Aristoteles thậmchícòndámmuốnphântích"vaitrò"củatiềnvớitưcáchlàthướcđogiátrịvàtrênthựctếđãđặtmộtcáchđúngđắnvấnđềcóýnghĩarấtquyếtđịnhđóđốivớilý

luậnvềtiền[78]

,thì"một"Đuy-rinhlạithíchlặngimkhôngnóimộtlờinàovềhànhđộngtáobạokhôngthểdungthứđó- lẽdĩnhiênlàvìnhữnglýdobímậtrấtxácđáng.

Kết quả cuối cùng là : trong tấm gương phản ánh của ôngĐuy-rinh"đểlưuý"thờicổHylạpquảthậtchỉcó"nhữngtưtưởnghoàn toàn tầmthường" (tr.25),nếuquảmột "sựngâyngô"như thế(tr.19) nói chung còn cómột cái gì giống với những tư tưởng, tầmthườnghaykhôngtầmthường.

ChươngôngĐuy-rinhviếtvềchủnghĩatrọngthương,thìcólẽtốthơn làngười tanênđọcngay "nguyênbản",nghĩa làđọc trongcuốn "Hệ thống quốc gia" của F.List, chương 29: "Hệ thống côngnghiệp,bịtrườngpháiđógọisailàhệthốngtrọngthương".Cảởđâynữa,ôngĐuy-rinhcũngbiếttránhmộtcáchchuđáonhưthếnàomọi"vẻbềngoàiuyênbác",đoạnsauđâysẽchỉchotathấyrõđiềuđó:

Trongchương28,"NhữngnhàkinhtếhọcÝ",Listnói:"NướcÝđãđitrướctấtcảcácdântộccậnđại,trongthựctiễn

cũngnhưtronglýluậnkinhtếchínhtrị"vàtiếpđóôngtacònnhắcđến,vớitưcáchlà:"TácphẩmđầutiênởÝ,đặcbiệtviếtvềkinhtếchínhtrị, tác

phẩmcủaAntonioSerraởNeapelnóivềnhữngbiệnpháp tạochovươngquốcđượcnhiềuvàngvàbạc(1613)".

ÔngĐuy-rinh tinngayvàođiềuđóvàvìvậycó thểcoicuốn"Brevetrattato"củaSerra

"Nhưlàmộtdòngchữghi trêncổngvàotiềnsửhiệnđạicủakhoakinhtếchínhtrị".

Thật vậy, việc ông ta nghiên cứu cuốn "Breve trattato" chỉđóngkhungtrong"câunóivănchương"ấythôi.Bấthạnhthay,trênthựctế,sựviệcđãxảyrakháchẳn:năm1609,nghĩalà4nămtrướccuốn "Breve trattato", cuốn "A Discourse of Trade", v.v.., ThomasMunđãrađời.Ngaykhixuấtbản lần thứnhấtcuốnsáchđóđãcómộtýnghĩađặcbiệtlànhằmchốnglạihệthốngtiềntệlúcbanđầu,hồibấygiờcònđượcbảovệvới tưcách làmột thực tiễncủaNhànướcởAnh, do đó, nó là sự tự tách ramột cách tự giác của chủnghĩatrọngthươngkhỏicáihệthốngmẹcủanó.Naydướihìnhthứcđầutiêncủanó,tácphẩmđóđãđượctáibảnnhiềulầnvàđãcóảnhhưởng trực tiếpđếnchếđộ lậppháp.Dướihình thức lầnxuấtbảnnăm1664,đãđượctácgiảsoạnlạihoàntoànvàchỉrađờisaukhitác giả chết: "England's Treasure", v.v.., tác phẩm đó vẫn là cuốnkinhthánhcủachủnghĩatrọngthươngtrongmộttrămnămnữa.Dođó,nếuchủnghĩatrọngthươngcómộttácphẩmđánhdấuthờiđại,

đượccoi"nhưlàmộtdòngchữghitrêncổngvào",thìđóchínhlàtácphẩmấy,vàđólà lẽtạisaonókhônghềtồntạiđốivớicái"lịchsửtuânthủrấtcẩnthậnnhữngquanhệtôntitrậttự"củaôngĐuy-ring.

VềPetty,ngườisánglậprakhoakinhtếchínhtrịcậnđại,thìôngĐuy-rinhbáochochúngtabiếtrằngPettyđãcó

"mộtcáchsuynghĩkhánôngnổi", tiếpnữa lại "khôngcósựnhận thứcvềnhữngsựkhácbiệtbên trongvà tinhvihơncủacáckháiniệm"... "Mộtsựnhanhnhẩu,biết rấtnhiềuđiều,nhưng rấtdễdàngnhảytừcáinàysangcáikiamàchẳngbắtrễvàomộttưtưởngsâuxanàocả"...Ông ta "suy luậnvềkinh tếquốcdâncòn rất thôthiển"và"điđếnnhữngđiềungâyngômàsựtươngphản...đôikhicóthểlàmtròvuichomộtnhàtưtưởngnghiêmtúchơn".

Thật làmộtsựđộlượngkhólòngđánhgiáđượchếtkhiôngĐuy-rinh,mộtnhàtưtưởngsâusắchơn,nóichungrủlònglưuýđến"mộtPetty"!NhưngôngtađãchúýđếnPettynhưthếnào?

NhữngluậnđiểmvềPetty"Laođộngvàthậmchívềthờigianlaođộng,coiđólàthước

đogiá trị, thìởông ta... người tachỉ thấynhữngdấuvết không rõràng", -những luậnđiểmấychỉđượcôngĐuy-rinhnhắcđến trongcâunàythôi,cònngoàirathìkhôngởđâuthấyôngtanhắcđếncả.Nhữngdấuvếtkhôngrõràng!Trongquyển"TreatiseofTaxesandContributions"(xuấtbảnlầnthứnhất,năm1662)Pettyđãphântíchđạilượnggiátrịcủahànghoámộtcáchhoàntoànrõràngvàchínhxác.Khithoạttiênônglấyvídụvềgiátrịngangnhaucủakimloạiquývàcủalúamìđòihỏimộtlượnglaođộngnhưnhau,đểgiảithíchđạilượnggiá trị, thì ôngđãnói lên tiếngnói "lý luận" đầu tiên và cuốicùngvềgiá trịcủakim loạiquý.Nhưngôngcũngnóimộtcáchhếtsức rõ ràngvàkháiquát rằnggiá trị củahànghoáđượcđo lườngbằngmộtlaođộngngangnhau(équallabour).Ôngđãápdụngđiềupháthiệncủaôngđểgiảiquyếtnhữngvấnđềkhácnhau,đôikhirấtrốirắm,vàởmộtsốchỗ-trongnhiềutrườnghợpkhácnhauvàtrongnhiềutácphẩmkhácnhau-ngaycảởchỗôngkhôngnhắclại luậnđiểmchủyếu,ôngcũngrúttừluậnđiểmđóranhữngkếtluậnquantrọng.Nhưngôngđãnóingaytrongtácphẩmđầutiêncủaông:

"Tôi khẳng định rằng điều đó "(việc đánh giá bằng lao độngngangnhau)"làcơsởđểsanbằngvàđolườngcácgiátrị;tuynhiên,trongtấtcảnhữngkiếntrúcbêntrênvàtrongviệcápdụngđiềuđóvàothựctiễnthìtôithúnhậnrằngcómộtsựđadạngvàrốirắmrấtlớn."

NhưvậylàPettyđãýthứcđượctầmquantrọngcủađiềupháthiệncủaông,cũngnhưsựkhókhănkhiứngdụngnómộtcáchchi

tiết.Chonên,ôngcũngcốtìmmôtconđườngkhácđểthựchiệnmộtsốmụcđíchchitiết.

Cụ thể là phải tìm ra một quan hệ bình đẳng tự nhiên (anaturalPar)giữaruộngđấtvàlaođộng,saochongườitacóthểbiểuhiệnbấtkỳmộtgiátrịnào"bằngmộttronghaicáiđó,haytốthơnlàbằngcảhaicáiđó".

Ngaysựsailầmđócũnglàsailầmthiêntài.Vềhọcthuyếtgiá trịcủaPetty,ôngĐuy-rinhđãcómộtnhận

xétsâusắcnhưsau:"Nếuôngtatựsuynghĩmộtcáchsâusắchơn,thìtuyệtnhiên

không thểnàochúng ta lạicòn thấyởnhiềuđoạnkhácnhữngdấuvếtcủamộtquanniệmngượclạimàởtrênchúngtađãnhắcđến";

Nghĩa là,nhữngdấuvếtmà"ở trên"khônghềnhắcđến, trừlờituyênbốnóirằngnhững"dấuvết"ấy-"khôngrõràng".MộtthóirấtđặcbiệtcủaôngĐuy-rinhlà"ởtrên"dùngmộtcâunóirỗngtuếchđể ám chỉ đến một điều gì đó, đằng "sau đó" làm cho người đọctưởnglà"ởtrên"mìnhđãđượcbiếtrõđiềucănbảnrồi,điềumàthựcratácgiảnóitrênthườnglẩntránh-ởtrêncũngnhưsauđó.

ởAdamSmith, chúng ta không chỉ thấy có những "dấu vết""củanhữngquanđiểmngượclại"vềkháiniệmgiátrị,vàkhôngchỉthấyhaiquanđiểm,mà thậmchícòn thấyba,vànếunóimộtcáchhoàntoànchínhxácthìthậmchílàbốnquanđiểmngượchẳnnhauvềgiá trị, chúngnằmcạnhnhau và xen kẽ với nhaumột cáchêmthấm.Nhưngcáivốnlàtựnhiênđốivớingườisánglậprakhoakinhtếchínhtrị,ngườinàynhấtđịnhphảimòmẫm,thínghiệm,phảivậtlộnvớimộtđốngtưtưởnglộnxộnchỉmớithànhhìnhthôi,-thìcóthểlạilàmộtđiềukỳlạđốivớimộttácgiảtổngkếtkếtquảnhữngcôngtrìnhnghiêncứucủahơnmột thếkỷrưỡi,saukhimộtphầnnhữngkếtquảđóđãchuyểnmộtphầntừsáchvởvàoýthứcchung.Vàđểđitừviệclớnđếnviệcnhỏ:nhưchúngtađãbiết,chínhôngĐuy-rinhcũng đưa ra cho chúng ta chọn đến năm loại giá trị khác nhau vàcùngvớichúng làcũng từngấyquanniệmngượcnhau.Cốnhiên,"nếu ông ta tự suy nghĩ một cách sâu sắc hơn", thì ông chắc đãkhôngmất công đến như thế để đẩy độc giả củamình đi từ quanniệmhoàntoànrõràngcuảPettyvềgiátrị,đếnmộtsựmơhồđếncựcđộ.

Cuốn "QuantulumcunqueConcerningMoney" củaPetty, xuấtbảnnăm1682, tức là10nămsaucuốn"Anatomyof Ireland" (cuốnnàyxuấtbản"lầnđầutiên"vàonăm1672chứkhôngphảivàonăm1691,nhưôngĐuy-rinhđãchép lại theo"nhữngsáchgiáokhoacótínhchấtcópnhặtđượclưuhànhrộngrãinhất"),làmộttácphẩmhết

sức hoàn chỉnh, như thể là được đúc từmột khối.Những dấu vếtcuốicùngcủaquanđiểm trọng thươngchủnghĩamàngười tagặpthấy trongcác tácphẩmcủaông, thìởđâyđãhoàntoànbiếnmất.Vềnộidungvàvềhìnhthức,đólàmộtkiệttácnhỏ,vàchínhvìvậymàôngĐuy-rinhkhôngmộtlầnnàonhắcđếnngaycảtênnó.Đólàđiềuhoàntoànđươngnhiên,vìđứngtrướcmộtnhànghiêncứukinhtếhếtsứcthiêntàivàhếtsứcđộcđáo,thìsựkémcỏikhoatrươngkiểuthầygiáochỉcóthểlàubàunóilênsựbấtbìnhcủanómàthôi,nóchỉcóthểbựcmìnhvìthấynhữngtiasánglýluậnkhôngdiễuquavớihàngngũchỉnhtềnhưnhững"địnhlý"cósẵn,màtráilại,lạivọtratảnmáttừviệcđisâuvàovậtliệuthựctiễn"thôthiển",vídụnhưhệthốngthuếkhoáchẳnghạn.

ÔngĐuy-rinhđốixửvớimôn"sốhọcchínhtrị",vulgolàmônthốngkê,doPettysánglập,cũnggiốngnhưôngtađốixửvớinhữngtrướctácthuầntuýkinhtếcủaPetty.MộtcáinhúnvaigiậndữđốivớitínhchấtkỳdịcủanhữngphươngphápđượcPettyápdụng!Trướcnhững phương pháp buồn cườimàmột trăm năm sau chính ngayLavoisiercònápdụngtronglĩnhvựcđó,trướccáikhoảngcáchtolớnmàmônthốngkêhiệnnaycònphảivượtđểđạttớicáimụcđíchmàPettyđãvạchrachonótrênnhữngnétlớn,thìcáithóitựđắctựmãntỏrahơnngườidó,hai thếkỷpost festumlại thểhiệnra làmộtsựngungốctrongtấtcảsựxâuxacủanó.

NhữngtưtưởnglớnnhấtcủaPetty,hầunhưkhôngthấynhắcđếntrong"côngtrình"củaôngĐuy-rinh-theoôngtachỉlànhữngýnghĩa không cómạch lạc, những tư tưởng và những lời tuyên bốngẫunhiên,màchỉtrongthờiđạichúngta,nhờnhữngcâutríchdẫntáchrakhỏivăncảnh,ngườitamớigánđượcchochúngmộtýnghĩahoàntoànkhôngphảivốncócủabảnthânchúng,dođóchúngcũngkhôngcótácdụngnàotrong lịchsửthựctếcủakhoakinhtếchínhtrị,màchỉcótácdụngtrongnhữngcuốnsáchhiệnnayởdướitầmphêphánsâuxađếntậngốcrễcủaôngĐuy-rinhvàdướitầm"viếtlịchsửvới lốivăncaonhã"củaôngta.Khiviếtcái"côngtrình"củaôngta,hìnhnhưôngtanhằmmộtsốđộcgiảchỉbiếtnhắmmắt tintheomàhoàntoànkhôngdámđòingườitaphảiđưabằngchứngsaukhiđãkhẳngđịnh.Chúng tôisẽ trở lạingayvấnđềnày(khinóivềLicke và North), nhưng trước hết, chúng tôi phải nhân tiện nói vềBoisguillebertvàLawmộtchútđã.

VềBoisguillebertthìchúngtahãychúýđếnđiềupháthiệnduynhấtcủachínhôngĐuy-rinh.ÔngtađãpháthiệnramộtmốiquanhệgiữaBoisguillebertvàLawmàtrướckiachưaaitìmrađược.CụthểlàBoisguillebertchorằngtrongnhữngchứcnăngtiềntệbìnhthường

mànóđảmnhiệmtronglưuthônghànghoá,thìkimloạiquýcóthểthay thếđượcbằng tiền tíndụng (unmorceaudepapier).Law, tráilại,tưởngrằnghễcứ"tăngthêm"sốlượngnhững"mẩugiấy"ấylênlàsẽ làm tăng thêmsựgiàucócủamộtnước.TừđóôngĐuy-rinhkếtluậnrằng:

"BướcngoặtđócủaBoisguillebertcũngđãẩngiấumộtbướcngoặtmớicủachủnghĩatrọngthương",

Nóimột cách khác là đã ẩn giấu Law rồi. Điều đó đã đượcchứngminhmộtcáchsángtỏnhưbanngàynhưsau:

"Chỉcầngáncho"nhữngmầugiấygiảnđơn"mộtvàitrògiốngnhưvaitròmàđánglẽkimloạiquýphảiđảmnhiệm,vànhưthếlàsựbiếnđổihìnhdángcủachủnghĩa trọngthươngsẽdiễnrangay lậptức."

Theo cách đó, người ta cũng có thể biến người chú thànhngườithímngaylậptức.QuảthậtlàôngĐuy-rinhnóithêmđểtựtrấntĩnh:

"TuynhiênBoisguillebertkhôngcóýđịnhnhưvậy".Nhưng,quỷthật, làmsaomàôngtalạicóthểcóýđịnhđem

chínhcáiquanđiểmduylýcủaôngtavềvaitròtiềntệcủacáckimloạiquýmàthaybằngcáiquanđiểmmêtíncủapháitrọngthương,-chỉvìcáilýdonóilà,theoôngta,trongvaitròđókimloạiquýcóthểthaybằnggiấyđược?

Nhưng,ôngĐuy-rinhnóitiếpvớicáivẻnghiêmtrangđếnbuồncườicủaôngta

"nhưngtacũngvẫncóthểthúnhậnrằng,đâyđótácgiảcủachúng tacũngđưa rađượcmộtđiềunhậnxét thựcsựxácđáng "(tr.83).

CònvềLaw thìôngĐuy-ringchỉđưa rađượccóđiều "nhậnxétthậtsựxácđáng"này:

"Dễhiểu là cảLawnữacũngđãkhôngbaogiờ loại trừhẳnđượccáicơsởnóitrên(tứclà"cơsởkimloạiquý"),nhưngôngtađãđẩyviệcpháthànhtiềngiấyđếnchỗcựcđoan,nghĩalàđếnchỗsụpđổcủatoànbộhệthống"(tr.94).

Nhưng trên thực tế, những con bướm giấy - những ký hiệugiảnđơncủatiềntệ-phảibaylượntrongcôngchúngkhôngphảilàđể"loạitrừ"cơsởkimloạiquý,màtráilạilàđểquyếnrũkimloạiquýchạytừtúicủacôngchúngsangnhữngquỹđãtrốngrỗngcủaNhànước.

ĐểlạinóivềPettyvàvaitrònhỏbémàôngĐuy-rinhđãdànhchoPettytronglịchsửkhoakinhtế,thìtrướchếtchúngtahãynghexemngườitanóivớichúngtavềnhữngngườihậukếtrựctiếpcủa

Petty làLockevàNorthra làmsao.Cũngtrongnămđó,năm1691,cuốn"ConsiderationsonLoweringofInterestandRaisingofMoney"củaLockevàcuốn"DiscouresuponTrade"củaNorth,đãrađời.

"Điềumàông"(Locke)"đãviếtvềlợitứcvàvềtiềnkimloại,khôngvượtrangoàiphạmvinhữngsuynghĩthôngthườngdướithờichủ nghĩa trọng thương, nhân những sự biến trong đời sống củaquốcgia"(tr.64).

Giờđâyngườiđọcbản"báocáo"nàyhẳncũng thấy rõnhưbanngàylàtạisaomàquyển"LoweringofInterest"củaLockeđãcóđượcmộtảnhhưởnglớnđếnnhưthếđốivớikhoakinhtếchínhtrịởPhápvàởýtrongnửasauthếkỷXVIII,hơnnữalạiảnhhưởngtheonhiềuhướng.

"Vềvấnđềtựdođịnhmứclợitức,nhiềunhàkinhdoanhcũngđãnghĩnhưthế"(nhưLocke)"vàcảsựtiếntriểncủatìnhhìnhcũngtạoracáixuhướngcoinhữngsựhạnchếlợi tức làvôhiệu.Trongthời kỳ mà ông Dudley North có thể viết được những "Discouresupon Trade" củamình theo hướngmậu dịch tự do, thì ắt phải cónhiều điều dườngnhư lơ lửng trong không khí khiến cho người tathấyrằngsựđốilậpvềmặtlýluậnđốivớiviệchạnchếlợitứcchẳngcógìlàphithườngcả"(tr.64).

Vậy làLockeđãphải lặp lạinhữngýnghĩcủamột"nhàkinhdoanh"đươngthờinàođó,hayphảibắt lấynhiềuđiều"dườngnhưlơlửngtrongkhôngkhí"ởthờiôngđểlýluậnvềtựdođịnhlợitứcvàkhôngnóiđượcmộtđiềugì"phithường"cả!Nhưngthựcrathìngaytừnăm1662,trongquyển"TreatiseofTaxesandContributions"củamình,Pettyđãđemlợitức,vớitưcáchlàtôcủatiền,màchúngtagọilàchovaynặnglãi(rentofmoneywhichwecallusury),rađốilậplạivớitôruộngđấtvàtônhàcửa(rentoflandandhouses),vàđãgiảnggiảichođịachủlànhữngkẻcốnhiênkhôngmuốndùngluậtphápđểduytrìtôởmứcthấp-dĩnhiênkhôngphảilàđịatômàlàtôtiền,-vềsựvô íchvàvôhiệucủaviệcđưara rằngngồimà làmnhữngđạodânluật,thànhvăn,đểchốnglạiđạoluậtcủatựnhiên(thevanityandfruitlessnessofmakingcivilpositivelawagainstthelawofnature).Vìvậy, trong quyển "Quantulumcunque [Concerning Money]" (1962),ôngtuyênbốviệcđiềutiếtlợitứcbằngluậtphápthìcũngngâyngôchẳngkémgìviệcđiềutiếtxuấtkhẩukimloạiquýhaythịgiáhốiđoái.Cũng trong tácphẩmđó,ôngđãnói lênmộtquanđiểmcóýnghĩaquyếtđịnhdứtkhoátvềraisingofmoney[1](vídụ,mưutoangọiđồngnửasilinhcủamộtsilinh,bằngcáchdùngmộtôn-xơbạcđểđúcmộtsốsilinhgấpđôi).

CònvềđiểmsaucùngthìLockevàNorthhầunhưchỉchéplại

củaPetty thôi.Nhưngvề lợi tứcLocke lấysựsosánhmàPettyđãtiến hành giữa lợi tức của tiền với địa tô làm điểm xuất phát củamình;cònNorththìđixahơnthếvàđemlợitứcvớitưcáchlàtôcủatư bản (rent of stock) đối lập với địa tô và đem các nhà tư bản(stocklords) đối lập với bọn chúa đất (landlords). Nhưng trong khiLocke chỉ tiếp thumột cáchhạn chế vấnđề tựdođịnh lợi tứcmàPettyđòihỏi,thìNorthlạitiếpthumộtcáchtuyệtđối.

ÔngĐuy-rinhđãvượtchínhbảnthânôngta,khiôngta,bảnthânlàmộtnhàtrọngthươngcònhăngsayhơn,theoýnghĩalà"tinhvihơn",gạtbỏnhững"DiscouresuponTrade"củaDudleyNorthvớilờinhậnxétrằngchúngđượcviết"theohướngcủathuyếtmậudịchtựdo".ThậtchẳngkhácgìnóivềHarvey rằngông tađãviết "theohướng" của thuyết tuần hoàn củamáu vậy. Tác phẩm củaNorth -khôngnóiđếnnhữngưuđiểmkháccủanó-cònlàmộtbảntrìnhbàycổđiển,đượcviếtvớimộttinhthầntriệtđểkiênđịnh,vềthuyếttựdomậudịchngoàinướccũngnhưtrongnước,màtrongnăm1691thìđóquảlà"mộtcáigìphithường"!

Ngoàira,ôngĐuy-rinhcònchochúngtabiếtrằngNorthđãlàmột"thươngnhân",hơnnữa, lại làmộtkẻvôlại,

rằngtácphẩmcủaNorth"khôngthểđượchoannghênh".Thật chỉ còn thiếu điều nói rằng một tác phẩm như thế đã

"đượchoannghênh"trongcáiđámvôlạicầmcânnẩymực,vàothờikỳmàchếđộbảohộthuếquanđãthắng lợihoàntoànởAnh!Tuyvậy,điềuấycũngkhôngngăncảntácphẩmđócómộtảnhhưởnglýluậnngay tứckhắccủanó,ảnhhưởngmà ta có thể thấy trongcảmột loạt tác phẩm kinh tế ra đời ởAnh ngay sau nó,một phần làngaytrongthếkỷXVII.

LockevàNorthđãcấpchochúngtamộtbằngchứngnói lênrằngnhữngmưutoantáobạođầutiênmàPettyđãthựchiệntronghầuhếtmọilĩnhvựccủakhoakinhtếchínhtrịhọc,đãđượcnhữngkẻhậukếngườiAnhcủaông tiếp thu từngđiểmriêngbiệtvàpháttriểnhơnnữa.Kẻnàoquansátmộtcáchnôngcạnnhấtcũngphảithấynhữngdấuvếtcủaquátrìnhđótrongthờikỳtừ1691đếnnăm1752,chỉriêngvìcáisựthậtđơngiảnlàtấtcảnhữngtácphẩmkinhtếítnhiềuquantrọng, tíchcựchaytiêucực,cũngđềuxuấtphát từnhữngquanđiểmcủaPetty.Bởivậy,thờikỳđóđầyrẫynhữngđầuócđộcđáo,làthờikỳquantrọngnhấtđểnghiêncứusựhìnhthànhdầndầncủakhoakinh tếchính trị.BuộcchoMáccái tộikhông thểtha thứ được là trong bộ "Tư bản",Mác đã coi trọng đến như thếPettyvànhữngtácgiảcủathờikỳđó,-"lốiviếtsửtheolốivăncaonhã" đã giản đơn xoá toẹt nó khỏi lịch sử. Từ Locke, North,

BoisguillebertvàLaw,nóchuyểnngaysangphái trọngnông, rồi lạixuấthiện trướcngưỡngcửacủangôiđền thậtsựcủakhoakinh tếchínhtrị-DAvidHume.ĐượcphépôngĐuy-rinhchúngtôixinphụchồilạithứtựthờigian,vànhưvậychúngtôiđặtHumetrướccácnhàtrọngnông.

Tập "Essay" kinh tế của Hume xuất bản năm 1752. Trongnhững tập khái luận có liên quan với nhau "of Money", "of theBalanceofTrade", "ofCommerce".Humeđãđi theo từngbước,vàlắm lúc theo cả những ý kiến kỳ dị nữa, của Jacob Vanderlint :"Money answers all things", Luân đôn 1734. Dù cho Vanderlint đókhônghềđượcôngĐuy-rinhbiếtđến,nhưngtrongcáctácphẩmkinhtếcủacáctácgiảngườiAnhvàocuốithếkỷXVIII,nghĩalàvàothờikỳsauAdamSmith,ngườitavẫnphảinóiđếntácgiảđó.

GiốngnhưVanderlint,Humecoitiềnchỉ làkýhiệucủagiátrịthôi;ônghầunhưđãchépnguyênvăn(vàđiềuđólàquantrọng,vìôngtacóthểmượnlýluậnnhữngkýhiệugiátrịtrongnhiềutácphẩmkhác) của Vanderlint lời giải thích tại sao cán cân thương nghiệpkhôngthểlúcnàocũngbấtlợihaylúcnàocũngcólợichomộtnướcđược; cũng nhưVanderlint, ông ta đề xướng ra thuyết thăng bằngcán cân mậu dịch, sự thăng bằng này được xác lập một cách tựnhiên tuỳ theo địa vị kinh tế của từng nước riêng rẽ; cũng nhưVanderlint, ông ta tuyên truyền cho chế độ tự domậu dịch, chỉ cóđiềulàíttáobạovàíttriệtđểhơn.CùngvớiVanderlint,chỉcóđiềulàhờihợthơn,ôngnêubậtnhữngnhucầuvớitưcáchlàđộnglựccủasảnxuất;ôngđãtheoVanderlintkhigánchogiấybạcngânhàngvàtoàn bộ các chứng khoán có giá của Nhà nước một ảnh hưởngkhôngđúngvớitìnhhìnhhiệnthựcđốivớigiácảcủahànghoá;cùngvới Vanderlint, ông ta phản đối với giá cả của hàng hoá; cùng vớiVanderlint,ôngtaphảnđốitíndụng;cũngnhưVanderlint,ôngtachorằnggiácủacủahànghoáphụthuộcvàogiácảcủalaođộng,tứclàphụthuộcvàotiềncông;thậmchíôngtachéplạicủaVanderlintcảcáiýkiếnkỳdịchorằngviệctíchtrữtiềngiữgiácảhànghoáởmộtmứcthấp,v.v..vàv.v..

Từlâu,ôngĐuy-rinhđãrỉ taichúngtavớicáivẻthầnbícủanhà tiên tri vềsựhiểunhầmcủanhữngngườikhácđốivới lý luậntiềntệcủaHume;nhất làôngtaámchỉcótínhchấtđedoạđốivớiMáclàngườitrongbộ"Tưbản"đãvạchrõ,ngượcvớinhữngquytắccủacảnhsát,nhữngmốiliênhệbímậtgiữaHumevớiVanderlintvà

vớiJ.Massie[79]

màsauđâychúngtôisẽcònnóiđến.Đây,sựhiểunhầmấylànhưsau.Vềcáilýluận,thựcsựcủa

Humevềtiền,theođótiềnchỉlàkýhiệucủagiátrị,vàvìvậy,vớimọiđiềukiệnkhácvẫnnguyênnhưcũ,giácảhànghoágiảmxuốngtheo

tỷlệtăngcủasốlượngtiềnđanglưuthôngvàtănglên[80]

theotỷlệgiảmcủasố tiềnấy, - thìôngĐuy-rinh,với tấtcả lòngmongmuốncủamình,cũngchỉcóthểlặplại-dùlàvớicáicáchxánlạnriêngcủaôngta-nhữngngườitiềnbốisailầmcủaôngtamàthôi.CònHume,sau khi đã đưa ra cái thuyết nói trên, thì đã tự bác lại mình(Montesquieu,cũngxuấtpháttừnhữngtiềnđềđó,cũngđãlàmnhưvậy)nhưsau:

Tuynhiên"chắcchắn"làtừkhipháthiệnranhữngmỏvàngvàbạcởChâuMỹthì"côngnghiệpđãtănglêntrongtấtcảcácnướcởChâuâu,trừnướccủanhữngngườicócácmỏđó",và"ngoàinhữngnguyên nhân khác ra "tình hình đó" cũng được quyết định bởi sựtănglêncủavàngvàbạc".

Ôngtagiảithíchhiệntượngđóbằngcáitìnhhìnhlà,"Mặcdầugiácảcaocủahànghoálàkếtquảtấtyếucủaviệc

vàng và bạc tăng lên, tuy vậy giá cả vẫn không tăng ngay sau sựtăng lênđó,màcầnphảicómột thờigiannàođó,chođếnkhi tiềnlưuthôngtrongkhắpnướcvàbiểuhiệntácđộngcủachúngtrongtấtcảmọitầnglớpdânchúng".Trongthờikỳtrunggianđó,tiềncómộttácđộngtốtđếncôngnghiệpvàthươngnghiệp.

Ởcuốiđoạntrìnhbàyđó,Humecũngchochúngtabiếttạisaođiềuđólạidiễnranhưthế,mặcdầuôngchobiếtmộtcáchphiếndiệnhơnnhiềuvịtiềnbốivànhiềungườicùngthờivớiông:

"Thậtlàdễdàngtheodõisựvậnđộngcủatiềnquatoànthểxãhội,vàlúcđóchúngtasẽthấyrằngtrướchếtnóphảikíchthíchtínhcầncùcủamỗingườitrướckhilàmtănggiácảcủalaođộng".

Nóimộtcáchkhác:ởđâyHumemôtảtácđộngcủamộtcuộccáchmạngtronggiátrịcủakimloạiquý,cụthểlàmộttácđộngcủamộtsựmấtgiá,hay -điềunàycũngvậy -ôngmô tả tácđộngcủamộtcuộccáchmạng trongchứcnăng thướcđogiá trị củacáckimloạiquý.Từđó,ôngkếtluậnmộtcáchđúngđắnrằngsựmấtgiáđó-trongtìnhhìnhsựsanbằnggiácảhànghoáchỉdiễnramộtcáchdầndần-chỉmãicuốicùng"mớilàmtănggiácảcủalaođộng"ởvulgolàtiềncông;rằngdođó,nólàmtănglợinhuậncủacácthươngnhânvàcácnhàcôngnghiệptrênlưngcôngnhân(tuynhiênôngcoiđiềunàylàhoàntoàntựnhiên),vàbằngcáchđónó"kíchthíchtínhcầncù".Nhưngcáivấnđềthấytừkhoahọc:liệuviệcnhậpkhẩukimloạiquýtănglêntrongđiềukiệngiátrịcủachúngvẫnkhôngthayđổi,cóảnhhưởngđếngiácảcủahànghoákhôngvàảnhhưởngnhưthếnào?-

vấnđề,Humecũngkhôngđặt ravàông lẫn lộnmọi "sự tăng thêmkim loạiquý"vớisựmấtgiácủachúng.Dođó,Humeđã làmhoàntoànđúngnhưMácđãtrìnhbày("Gópphầnphêphánkhoakinhtế

chính trị ", tr.141[81]

).Chúng tasẽcòn trở lạinóiquavềđiểmđó,nhưng trướchếtchúng tahãynóiđếnkhái luậncủaHumevề "Lợitức"đã.

Lập luận củaHume - rõ ràng là nhằm chống lại Locke - nóirằnglợitứckhôngdokhốitiềnhiệncóđiềutiết,màlàdotỷsuấtlợinhuận điều tiết, và những lời giải thích khác của ông về nhữngnguyênnhânquyếtđịnhmứccaohaymứcthấpcủalợitức,-tấtcảnhữngđiềuđóđãđượcnóiđếnmộtcáchchínhxáchơnnhiềunhưngíthómhỉnhhơn trongmột tácphẩmxuấtbảnnăm1750, tức làhainăm trước cuốn Essay của Hume: "AnEssay on the GoverningCausesoftheNaturalRateofInterest,whereinthesentimentsofSir.W.PettyandMr.Locke,onthathead,areconsidered".TácgiảcuốnsáchđólàJ.Massie,mộttácgiảhiểurộngvềnhiềumặtvàđượcrấtnhiềungườiđọc,điềunàytacóthểthấyđượcquacácsáchbáoAnhthờiđó.Cáchgiải thíchmức lợi tứccủaAdamSmithgầnvới cáchgiảithíchcủaMassienhiềuhơnlàcủaHume.Cảhai,cảMassielẫnHume,đềukhôngbiếtgìvàkhôngnóigìvềbảnchấtcủa"lợinhuận",cáiđãđóngmộtvaitròtronghọcthuyếtcủacảhaitácgiảđó.

"Nóichung",ôngĐuy-rinhdạy-"ngườitađánhgiáHumephầnlớnrấtthiênvịvàngườitađãgánchoôngtanhữngtưtưởngtuyệtnhiênkhôngphảicủaôngta".

Vàbản thânôngĐuy-rinhcungcấpchochúng tamột thídụnổibậtvề"cáicách"ấy.

Vídụ,quyểnEssaycủaHumevềlợitứcbắtđầubằngnhữnglờisauđây:

"Khôngcócáigìđượccoilàmộtdấuhiệuchắcchắncủatrạngtháiphồnthịnhcủamộtdântộchơnlàmộtmứclợisuấtthấp,vànhưthế là đúng,mặc dầu tôi tin rằng nguyên nhân của hiện tượng đókhácítnhiềuvớicáingườitavẫnthườngtưởng.

Nhưthếlàngaytrongcâuđầu,Humeđãnêuquanđiểmchorằngmứclợixuấtthấplàdấuhiệuchắcchắnnhấtcủatìnhhìnhphồnthịnhcủamộtdântộc,coiđólàmộtcâusáođãtrởthànhnhàmtrongthờiông.Vàthậtvậy,kểtừthờiChildtrởđi,cái"tưtưởng"ấyđãcócảmộttrămnămđểtrởthànhphổbiến.Tráilại:

"Theonhữngquanđiểm"(củaHume)"vềmứclợitức,thìchủyếucầnphảinhấnmạnhcáitưtưởngchorằngmứclợitứclàmộtcáiphongvũbiểuthậtsựđểđocáctrạngthái"(trạngtháinào?)"vàmức

lợi tức thấp làmộtdấuhiệuhầunhưchắcchắncủasựphồn thịnhcủamộtdântộc"(tr.130).

Con"ngườithiênvị"vàcóthiênkiếnmànóinhưvậy,làaithế?ChẳngphảiaikháchơnlàôngĐuy-rinh.

Vả lại, cái điều làm cho nhà sử học phê phán của chúng tangạcnhiênmộtcáchngâyngôlàHume,khinóilênmộtsốtưtưởnghay, "thậmchícũngkhôngnói rõmình là tácgiả".Đó làđiềucó lẽkhôngbaogiờxảyrađốivớiôngĐuy-rinhcả.

ChúngtađãthấyHumelẫnlộnnhưthếnàomọisựtăngthêmsốlượngcủakimloạiquývớimộtsựtăngthêmkimloạiquýcókèmtheomột sựmất giá,một cuộc cáchmạngngay trong chínhgiá trịcủa kim loại quí, tức là trong thước đo giá trị của các hàng hóa.Humekhôngthểtránhkhỏilẫnlộnnhưvậyđượcbởivìôngtakhônghềhiểumộttýgìvềchứcnăngcủakimloạiquývớitưcáchlàthướcđogiátrị.Ôngkhôngthểhiểuđượcbởivìônghoàntoànchẳngbiếtgìvềbảnthângiátrị.Ngaycảtừnàycólẽcũngchỉxuấthiệncómộtlầntrongnhữngtácphẩmcủaôngthôi,cụthểlàxuấthiệntrongđoạnông tìm cách sửa chữa một cách không thành công sai lầm củaLockechorằngkimloạiquý"chỉcómộtgiátrịgiảtưởng",vànóirằngnhữngkimloạiquý"cómộtgiátrịchủyếulàgiảtưởng".

Vềđiểmnày,khôngnhữngôngcònkémxaPetty,màcònkémxacảnhiềungườiAnhcùngthờivớiôngnữa.Ôngcũngbộclộmộtsự "lạc hậu" như họ, khi ông tiếp tục ca tụng theo lối cũ "thươngnhân" như là đòn bẩy đầu tiên của sản xuất - một quan điểmmàPettyđãtừbỏtừlâurồi.VềlờiquảquyếtcủaôngĐuy-rinhnóirằngtrongcáckháiluậncủamình,Humeđãbànđến"nhữngquanhệkinhtế chủ yếu", thì chỉ cần đối chiếu với tác phẩm của Cantillon màAdamSmith đã trích dẫn (tác phẩm này cũng xuất bản năm 1752nhưnhữngtácphẩmcủaHume,nhưngnhiềunămsaukhitácgiảđãchết)cũngđủngạcnhiênvềphạmvichậthẹpcủanhữngtácphẩmkinhtếcủaHume.Humenhưđãnói,vẫnlàngườiđángkínhngaycảtronglĩnhvựckinhtếchínhtrị-mặcdầucáimônbàimàôngĐuy-rinhgánchoôngtalàcáimônbàigìchăngnữa,-nhưngtronglĩnhvựcmày,ônghoàntoànkhôngphải làmộtnhànghiêncứuđộcđáo,vàlạicàngkhôngphảilàmộtngườiđánhdấuthờiđại.Ảnhhưởngcủanhững khái luận của ông đến những giới có học thức ở thời ôngkhông phải chỉ vì cách trình bày tuyệt vời của chúng,mà trênmộtmứcđộcònlớnhơnnhiềulàvìchúnglàmộtsựcatụngtiếnbộvàlạcquanđốivớinềncôngnghiệpvàthươngnghiệplúcđóđanghưngthịnh,nóimộtcáchkhác làca tụngxãhội tưbảnchủnghĩa lúcđóđang phát triển nhanh chóng ở Anh, vì vậy mà chúng phải được

"hoannghênh"ởxãhộinày.Ởđây,chỉcầnnóiquacũngđủrõ.Aicũng biết rằng vào đúng thời kỳ củaHume, quần chúng nhân dânAnhđãđấutranhquyếtliệtnhưthếnàochốngchếđộthuếgiánthu,màRobertWalpolenổi tiếngđã lợidụngmộtcáchcókếhoạchđểgiảmnhẹthuếchocácđịachủvàchobọnnhàgiàunóichung.Trongcuốn"Bànvềthuếkhóa"("OfTaxes")trongđóHumeluậnchiến-màkhôngnêuđối thủ - chốngVanderlint,mộtngười cóuy tínbaogiờcũnglởnvởntrướcmắtôngta,mộtkẻthùkịchliệtnhấtchốngthuếgiánthuvàlàngườiđấutranhkiênquyếtnhấtchothuếruộngđất-trongcuốnđócóviết:

"Chúng" (thuế tiêudùng) "Phải thậtsự lànhững thứ thuế rấtnặng và phân bố rất không hợp lý, nếu như công nhân không thểđóngđược chúngngay cả khi họ cần cùhơn và tiết kiệmhơnmàkhôngnângcaogiácảlaođộngcủamình".

Người ta tưởng như nghe chính ngay bản thân RobertWalpolenói,nhấtlànếutathêmvàođóđoạnlấytrongcuốnkháiluậnvề "công trái", trongđónhânbànđếnsựkhókhăn trongviệcđánhthuếvàocácchủnợcủaNhànước,cónóinhưsau:

"Không thểcheđậyđược tình trạnggiảmsút trong thunhậpcủahọ làmnhư thế làdomột thứ thuế tiêuphíhaymộtquan thuếnàođó"

Đúng như người ta phải chờ đợi điều đó ở một người xứScotland,sựkhâmphụccủaHumeđốivớiviệclàmgiàucủagiaicấptư sản tuyệt nhiên không phải chỉ trên lý tưởng. Xuất thân là mộtngườinghèo,ôngđãđiđếnchỗcóđượcmộtthunhậphàngnămrấtlớntínhbằnghàngngànpao,-điềumàôngĐuy-rinh-vìđâykhôngnóiđếnPetty-biểuhiệnmộtcáchtếnhịnhưsau:

"Nhờcómộtkinh tế tư tốt,nênôngdựavàomộtsốphươngtiệnrấteohẹp,ôngđãđạttớimộtđịavịtrongđóôngtakhôngcầnphảiviếtđểchiềulòngmộtaicả".

KhiôngĐuy-rinhnóitiếprằng:"ôngđãkhônghềnhượngbộmộtchútnàođốivớiảnhhưởng

củacácđảngphái,củavươngcônghaycủacáctrườngđạihọc".thìquảthật làngười takhôngbiếtrõ làđãcóbaogiờHume

giaodubuônbánvềmặtvănchươngvớimột"Wagener"nàođóhay

không[82]

,nhưngngườitabiếtrằngHumeđãlàngườiủnghộkhôngbiếtmệtmỏibọnquảđầuthuộcĐảngdânquyền,đềcao"giáohộivànhànước",vàôngtađãnhậnđược,vớitưcáchlàphầnthưởngchonhữngcônglaođó,lúcđầulàchứcbíthưtòađạisứởParis,rồisauđó làmộtchứcvụvôcùngquan trọnghơnvàcóbổng lộcvôcùng

hậuhơn-chứcthứtrưởng.ÔnggiàSchlossernói:"Vềmặtchínhtrị,Humetrướcsaubaogiờcũnglàngườicóxu

hướngbảothủvàhếtsứcquânchủ.Vìvậymànhữngkẻủnghộgiáohội đang thống trị đã không buộc tội là tà đạo như đã buộc tộiGibbon"

Anhchàngbìnhdân"thôthiển"Cobbettnói:"Cái lãoHumeíchkỷấy,nhàsửhọcgiảấy"chửibớinhững

thàytungườiAnhlàbéoị,khônglấyvợvàkhôngcógiađình,sốngnhờcủabốthí,"nhưngchínhhắnlạichưabaogiờcógiađình,cóvợcon,vàbảnthânhắnlàmộtgãcóthânhìnhrấtđẫyđà,đượcvỗbéobằngrấtnhiềutiềncủaNhànướcmàchưahềcómộtcônglaothựcsựđốivớiNhànướccả".

ÔngĐuy-rinh nói: "Trong việc xử sự thực tiễn ngoài đời, thìtrênnhữngnétcănbản"Hume"vượtrấtxamộtngườinhưKant"

Nhưngtạisaotrongcuốn"Lịchsửphêphán"ngườitalạiđánhgiáquámứcHumenhưvậy?Chỉvì"nhàtưtưởngnghiêmtúcvàtếnhị" đóđãđượchânhạnhđại biểuchomộtôngĐuy-rinhở thếkỷXVIII.GiốngnhưHumeđượcdùngđểchứngminhrằng:

"việcsánglậpracảmộtngànhkhoahọc(khoakinhtế)"làmộthànhđộngcủanềntriếthọcsángsuốthơn"

cáivaitròtiênphongcủaHumecũngvậy,nólàmộtđảmbảotốtnhất rằng toànbộngànhkhoahọcđósắp tớiđâysẽđạt tớisựhoàn thiệncủamìnhởmộtconngườidị thường,biến thứ triếthọcchỉ"sángsuốthơn"thànhmộtthứtriếthọchiệnthựchoàntoànxánlạn,vàởconngườiđó,cũnggiốnghệtnhưởHume,

"việcnghiêncứutriếthọchiểutheonghĩahẹphơnkếthợpvớinhữngsựnỗ lựckhoahọc trong lĩnhvực"kinh tếquốcdân... -mộthiệntượngtừtrướctớinaychưatừngcótrênmiếngđấtĐức".

Do đó, chúng ta thấyHume - vẫn là người đáng được kínhtrọngvớitưcáchlànhàkinhtếhọc-đượcthổiphồnglênthànhmộtngôisaokinhtếbậcnhất,màchỉcócáitínhghentịchođếnnayvẫnimhơi lặngtiếngmộtcáchngoancốkhôngnóigìđếnnhữngthànhtích"cóýnghĩalãnhđạođốivớithờiđại"củaôngĐuy-rinh-chỉcócáitínhghentỵấymớicóthể,chođếnnay,làmngơkhôngbiếtđếntầmquantrọngcủangôisaobậcnhấtấy.

Như mọi người đều biết, trong "biểu kinh tế" của Quesnay,trườngpháitrọngnôngđãđểlạichochúngtamộtđiềubíẩnmàchođếnnaynhữngnhàphêphánvànhữngnhànghiêncứulịchsửkhoakinh tế đã hoài công gặm mẻ răng mà vẫn không sao giải quyếtđược. Biểu kinh tế đó, lẽ ra phải làm sáng tỏ quan niệm của phái

trọngnôngvềsảnxuấtvàlưuthôngtoànbộcủacảicủamộtnước,nhưngvẫnlàkhákhóhiểuđốivớinhữngthếhệcácnhàkinhtếhọcsauQuesnay.ÔngĐuy-rinhcũngsẽsoisángdứtkhoátchochúngtangaycảtronglĩnhvựcnàynữa.

"SựphảnánhkinhtếấycủanhữngquanhệsảnxuấtvàphânphốiphảicóýnghĩaởbảnthânQuesnay,-ôngtanói,-điềuđóchỉcó thểxácđịnhđượcnếunhư"trướcđó,người tanghiêncứumộtcáchchínhxácnhữngkháiniệmchủđạođặctrưngcủaôngta".Vảlại càngphải làmnhư thê,vì chođếnnay,nhữngkháiniệmấychỉđược trình bàymột "cáchmơ hồ và không rõ ràng" và ngay cả ởAdamSmithngườitacũngkhông"thểnhậnthấynhữngnétchủyếucủachúng".

ÔngĐuy-rinhcũngsẽchấmdứthẳnlối"trìnhbàyhờihợtcótínhchấttruyềnthốngấy.Thếlàôngdạyđộcgiảcủaôngtrongsuốtnăm trang liền, trong đó đủmọi câu nói hoamỹ, những sự lặp lạithườngxuyênvàmộtsựlộnxộncódụngý,cónhiệmvụchegiấucáisựthậttaihạilàôngĐuy-rinhcũnghầunhưkhôngbiếtgìnhiềuhơnvềnhững"kháiniệmchủđạo"củaQuesnaysovớinhững"sáchgiáokhoacótínhchấtcópnhặtđượclưuhànhrộngrãinhất",nhữngsáchmà ông ta không ngừng khuyên độc giả là nên tránh. "Một trongnhữngmặtđángnghingờnhất"củalờinóiđầuđólàngaycảởđâynữa,ôngĐuy-rinhcũngbắtđầungửiquanhcáibiểumàchotớinaychúngtachỉmớinghenóiđếntênthôi,rồisauđólạimiênmanđivàođủmọi thứ"suynghĩ"vídụnhưsuynghĩvềsự"phânbiệtgiữachiphívàkếtquả".Nếuquảlàngườita"khôngthểtìmthấysựphânbiệtđódướidạnghoànchỉnhtrongtưtưởngcủaQuesnay"thìtráilạiôngĐuy-rinh lạisẽcungcấpchochúng tamộtmẫumựcchói lọivềsựphânbiệtấymộtkhiôngtachuyểncái"chiphí"mởđầudàidòngcủaông ta sang cái "kết quả" cụt lủnmột cách lạ lùng củamình, sangviệc giải thích chính ngay Biểu kinh tế. Vậy giờ đây chúng ta hãychépra tấtcả, từngchữmột,nhữnggìmàôngĐuy-rinh thấyđángthôngbáochochúngtavềbiểukinhtếcủaQuesnay.

Trong"chiphí"ôngĐuy-rinhnói:"Đốivớiông ta" (Quesnay) (thìmộtđiềudĩnhiên làngười ta

phảicoivàlýgiảithunhập)(ôngĐuy-rinhvừanóiđếnsảnphẩmròngxong)"nhưlàmộtgiátrịbằngtiền...Ôngtaliềngắnnhữngđiềusuynghĩcủaông(!)vớinhữnggiátrịbằngtiềnđượcônggiảđịnhlàkếtquảcủaviệcbántấtcảnhữngnôngsảnphẩmkhichuyểntừnhữngbàn tay thứnhất sang.Ông tađã làmnhưvậy (!) trongnhữngcộttrongbiểukinh tếcủaôngvớimấy tỷ" (nghĩa lànhữnggiá trịbằngtiền).Nhưvậy làba lầnchúngtađượcbiết rằngtrongbiểukinh tế,

Quesnayđãvậndụngnhững"giátrịbằngtiền"của"nhữngnôngsảnphẩm",kểcảnhữnggiá trịbằng tiềncủa"sảnphẩmròng"hay"thunhập ròng". Tiếp đó, chúng ta đọc thấy: "NếuQuesnay đi theo cáiphươngthứcxemxétthậtsựtựnhiên,vànếuôngtakhôngchủgạtsangmộtbênnhữngkimloạiquývàsốlượngtiềnmàcòngạtsangmộtbêncảnhữnggiátrịbằngtiềnnữa...Nhưngôngtachỉtínhtoánbằngnhữngtổngsốgiátrịvàđãhìnhdung(!)trướcrằngsảnphẩmrònglàmộtgiátrịbằngtiền."

Vậylàlầnthứtư,lầnthứnăm:trongbiểukinhtếchỉcónhữnggiátrịbằngtiềnthôi!

"ông ta" (Quesnay) "đã có được cái đó" (Sản phẩm ròng)"bằngcáchtrừđinhữngmónchiphívàchủyếulà"(mộtsựtrìnhbàykhôngphảicó tínhchất truyềnthống,nhưngdođó lạicànghờihợthơn)"bằngcáchnghĩ(!)đếncáigiátrịthuộcvềngườiđịachủvớitưcáchlàđịatô."

Chúng ta cũng vẫn chưa tiến thêm được một bước nào;nhưngbâygiờthìchúngtasẽtiếnlên:

"Mặt khác những sản phẩm ròng giờ đây cũng" - mấy chữ"nhưnggiờđâycũng"nàyquảthậtlànhữnghạtngọc!-"Cũngbướcvàolưuthôngvớitưcáchlàmộtvậtphẩmtựnhiên,vànhưthếlànótrởthànhmộtyếutốdùngđểnuôidưỡng...cáigiaicấpđượcgọi làgiaicấpkhôngsảnxuất.ởđây,ngườitacóthểnhậnthấyngay(!)sựlẫnlộnnảysinhdochỗtrongtrườnghợpnàythìgiátrịbằngtiền,còntrongtrườnghợpkiathìchínhbảnthânsựvậtlạiquyếtđịnhquátrìnhtưduy."

Nói chung,hìnhnhưmọi lưu thônghànghóađềubị sự "lẫnlộn"ấy,bởivìhànghóađivàolưuthôngvừavớitưcáchlà"vậtthểtựnhiên",lạivừavớitưcáchlà"giátrịbằngtiền".Nhưngchúngtacứloayhoaymãitrongcáivòngnhững"giátrịbằngtiền"vì

"Quesnaymuốntránhviệctínhhailầnthunhậpcủanềnkinhtếquốcdân"

VớisựchophépcủaôngĐuy-rinh,chúng tahãynhậnxétởdưới,trongbài"phântíchbiểukinhtế"củaQuesnay,cónêucácloạisảnphẩmkhácnhauvớitưcáchlànhững"vậtphẩmtựnhiên",vàởtrêntrongchínhngaybiểukinhtế,cónêugiátrịbằngtiềncủachúng.SauđóthậmchíQuesnaycònnhờngườiphụtácủamìnhlàAbbléBaudeauđưachínhngaynhữngvậtphẩmtựnhiênvàothẳngtrongbiểu,bêncạnhnhữnggiátrịbằngtiềncủachúng.

Sau bấy nhiêu "chi phí" thì cuối cùng là "kết quả". Xin hãynghevàhãyngạcnhiên:

"Tuynhiêntínhchấtkhôngnhấtquán"(vềvaitròmàQuesnay

đãgánchođịachủ)"hiệnrõngaylậptức,mộtkhingườitahỏirằngthế thì trong sự tuầnhoàn củanền kinh tế quốcdân thì sảnphẩmròng bị chiếm hữu với tư cách là địa tô sẽ ra sao.Ở đây đối vớiphươngthứcquanniệmcủapháitrọngnôngvàđốivớibiểukinhtế,chỉcóthểcómộtsựlẫnlộnvàmộtsựtùytiệnđiđếnchỗthầnbímàthôi".

Kếtcụcthìmọisựđềutốt.NhưvậylàôngĐuy-rinhkhôngbiết"trongsựtuầnhoànkinhtế:(màbiểukinhtếtrìnhbày)thìsảnphẩmròngbịchiếmhữuvớitưcáchlàđịatôsẽrasao.Đốivớiôngtabiểukinh tế làviệc"quyvuôngmộthình tròn".Ôngta, theosựthúnhậncủachínhông ta,khônghiểunhữngđiềusơđẳngcủa thuyết trọngnông. Sau tất cả những vòng đi quanh đĩa cháo nóng, những câychuyệnhão,nhữngcáinhẩy tứ tung,những tròhề,những tình tiếtphụ,nhữngđoạnngoàiđề,nhữngcâu lắp lạivànhữngsựđảo lộnphảitráilàmchongườitađếnloạnóc,sautấtcảnhữngcáichỉnhằmchuẩnbịchochúngtađiđếnmộtsựgiảithíchđồsộlà"biểukinhtếphảicóýnghĩaởbảnthânQuesnay"-sautấtcảnhữngcáiđóthìđiđến kết luận: ông Đuy-rinh thú nhậnmột cách nhục nhã rằng bảnthânôngtacũngchẳngbiếttýgìvềđiềuđócả.

Mộtkhiđãrũsạchđượcđiềubíẩnđaukhổđó,cáinỗi loâuảmđạmđócủaHorace-cáinỗiloâungồisaulưngôngtatrongthờigianôngtacưỡingựađikhắpxứsởcủapháitrọngnông-thì"nhàtưtưởngnghiêmtúcvàtếnhị"củachúngta lại loa lênmộtcáchsảngkhoáinhưsau:

"NhữngđườngmàQuesnayvạchquavạchlại(tấtcảvẻnvẹnchỉcósáuvạch!)"trongbiểukinhtế"-vảlạibiểunàycũngkháđơngiản(!)-củaôngtavàlẽraphảitrìnhbàysựlưuthôngcủasảnphẩmròng".-nhữngđườnggạchđólàmchochúngtaphảinghingờrằngtrongnhữngsựkếthợpcáccộtmộtcáchlạlùngđó"liệucómộtcâuchuyệnhoangđườngvềtoánhọcxenvàohaykhông;chúnglàmchochúng tanghĩ rằngôngQuesnayđang làmcáicôngviệcquivuôngthànhtròn,v.v...

Vì theo lời thú nhận của chính ông Đuy-rinh những đườngvạchđó,mặcdầutấtcảtínhchấtđơngiảncủachúng,vẫnkhôngthểhiểuđượcđối vớiông ta,nênông taphảingờvựcchúng theocáicáchưathíchcủaôngta.Vàgiờđâythìôngtacóthểbìnhtĩnhgiángmộtđònkếtliễucuộcđờicủacáibiểutaihạiđó:

"Saukhixétsảnphẩmròng theocáimặtđángnghinhấtấy"v.v...

Chính lời thú nhận có tính chất bắt buộc rằng ông ta chẳnghiểugìvề"vaitrò"màsảnphẩmròngđótrongbiểuđó-đóchínhlà

cáimà ôngĐuy-rinh "gọi là cáimặt đáng nghi nhất của sản phẩmròng"!Thậtlàmộtsựhàihướccủakẻbịtreocổ!

NhưngđểchocácđộcgiảcủachúngtakhôngbịởtrongtìnhtrạngdốtnátkhônghiểubiếtmộtcáchđộcácnhưthếvềbiểukinhtếcủaQuesnay,tìnhtrạngmànhữngngườithunhậnnhữngkiếnthứckinhtếcủamình"đầutay"từôngĐuy-rinh,nhấtthiếtphải lâmvào,chúngtôixinnêuvắntắtnhữngđiềusauđây:

Nhưmọingườiđãbiết,ởpháitrọngnôngxãhộichialàmbagiaicấp:

1.Giaicấpsảnxuất,nghĩalàgiaicấphoạtđộngthựcsựtrongnôngnghiệp-nhữngtáđiềnvàcôngnhânnôngnghiệp;họđượcgọilànhữngngườisảnxuấtbởivìlaođộngcủahọđemlạimộtsốdưlàđịatô.

2.Giaicấpchiếmđoạtsốdưgồmđịachủvànhữngtôitớphụthuộc vàođịa chủ, vương công vànói chungnhững công chứcănlươngnhànước,vàcuốicùnglàgiáohộivớitưcáchđặcbiệtcủahọlà kẻ chiếm hữu thứ thuế thập phân. Để cho ngắn gọn, sau đâychúngtasẽgọigiaicấpthứnhất"táđiền"vàgiaicấpthứhailà"địachủ";

3.Giai cấpcôngnghiệphaygiai cấpkhôngsinhsản (khôngsảnxuất) -khôngsảnxuấtvì theoquanđiểmcủaphái trọngnông,giaicấpđóchỉthêmvàonguyênliệudogiaicấpsảnxuấtcungcấpchonómộtsốgiátrịvừađúngvớigiátrịnótiêudùngdướihìnhthứctư liệusinhhoạt, cũngdogiai cấpsảnxuấtcungcấpchonó.BiểukinhtếcủaQuesnayphảinêurõngườitathấytổngsảnphẩmhàngnămcủamộtnước(thựctếlàcủanướcPháp)lưuthônggiữabagiaicấpđóvàphụcvụchotáisảnxuấthàngnămnhưthếnào.

GiảthiếtthứnhấttrongBiểukinhtếlàchếđộchothuêruộng,vàcùngvớinólànềnnôngnghiệplớnhiểutheonghĩathờiQuesnayđãđượcthựchànhmộtcáchphổbiến:đốivớiông,kiểumẫuvềtìnhhình đó là Normandie, Picardie, Ile-de-France và vài tỉnh khác ởPháp.Dođóngườitáđiềnthểhiệnralàngườithựcsựchỉđạonôngnghiệp,trongbiểukinhtếthìngườinàyđạibiểuchogiaicấpsảnxuất(làmnghềnông)và trảchođịachủmộtsố tôbằngg tiền.Toàn thểnhữngngườitáđiềnđượccoilàmộttưbảnđầutưhaymộttàisảnlà10 tỷ li-vre, trongđómộtphầnnăm tức là2 tỷ, là tưbản lưuđộnghàngnămphảiđượcthaythế-mộtsựtínhtoánmộtlầnnữalạithấynhữngtrangtrạicàycấytốtnhấtcủacáctỉnhnóitrênlàmchuẩn.

Nhữnggiảthiếtkháclà:(1)Đểchođượcgiảnđơn,giácảlúcnàocũnggiảđịnh là không thayđổi và tái sảnxuất là tái sảnxuấtgiảnđơn;(2)mọilưuthôngchỉcótrongnộibộmộtgiaicấpriêngbiệt

đềubịgạtsangmộtbênvàchỉxétđếnlưuthônggiữagiaicấpnàyvớigiaicấpkiathôi(3)tấtcảmọiviệcmua,vàdođótấtcảmọiviệcbángiữagiaicấpnàyvớigiaicấpkia,diễnratrongnămkinhdoanh,đềuđượcgộp lại thànhmột tổng số duy nhất.Sau cùng, người tanhớlạirằngtrongthờicủaQuesnay,ởPhápcũngnhưítnhiềutrongtoànchâuâu,côngnghiệpgiađìnhcủabảnthângiađìnhnôngdâncungcấpchohọmộtphầnhếtsứclớnnhữngsảnphẩmcầnthiếtchođờisốngkhôngthuộcvềloạithứcăn,vàvìvậy,ởđâycôngnghiệpgia đình được giả định là một vật phụ thuộc dĩ nhiên của nôngnghiệp.

Điểmxuấtphátcủabiểukinhtếlàtoànbộthuhoạch,làtổngsảnphẩmhàngnămcủa toàn ruộngđất, vì vậyđượcđặtngay lênđầu biểu, hay là "toàn bộ tái sản xuất" trong nước, ở đây là nướcPháp.Đạilượnggiátrịcủatổngsảnphẩmđóđượcđánhgiátheogiácảtrungbìnhcủasảnphẩmcủaruộngđất trongnướctrongnhữngnướcbuônbán.Giátrịđólànămtỷli-vrơ;mộtsốtiềnmàtheonhữngsựtínhtoánthốngkêcóthểcóthờibấygiờthìbiểuhiệngầnđúnggiá trị bằng tiềncủa tổngsảnphẩmnôngnghiệpởPháp.Điềuđó,chứkhôngphảicáigìkhác,chínhlà lýdotạisaotrongbiểukinhtếQuesnaylại"vậndụnghàngmấytỷ"cụthểlànămtỷ,chứkhôngphải

nămđồnglivretourois[83]

.Vậytoànbộtổngsảnphẩm,cógiátrịlànămtỷnằmtrongtay

giai cấp sản xuất, nghĩa là trước tiên nằm trong tay các tá điền lànhữngngườiđãlàmranóbằngcáchchiphímộtsốtưbảnlưuđộnghàng năm là hai tỷ, tươngứng vớimột tư bản đầu tư làmười tỷ.Những sản phẩm nông nghiệp, lương thực, nguyên liệu, v.v... cầnthiếtđểhoànlạisốtưbảnlưuđộng,nghĩalàcũngcầnthiếtđểnuôidưỡngtấtcảnhữngngườitrựctiếplàmtrongnôngnghiệp,đượcthuinnatura[2]từtổngsốthuhoạchvàđượcchiphíchosảnxuấtnôngnghiệpmới.Và nhưđã nói, người ta giả định nhữnggiá cả khôngthayđổivàtáisảnxuấtgiảnđơntheomộtquymônhấtđịnh,chonêngiátrịbằngtiềncủacáiphầnlấytrướcvàotổngsảnphẩmlàbằng2tỷli-vre.Vậylàphầnđókhônggianhậpvàolưuthôngchung.Vì,nhưđãnhậnxét,chừngnàomàlưuthôngchỉdiễnratronggiớihạntừnggiaicấpriêngbiệt,chứkhôngdiễnragiữacácgiaicấpkhácnhauthìnóbịgạtrakhỏibiểukinhtế.

Saukhiđãlấytrongtổngsảnphẩmđểhoànlạisốtưbảnlưuđộngthìcònlạimộtsốdưlà3tỷ,trongsốđó2tỷlàtưliệusinhhoạtvàmộttỷlànguyênliệu.Nhưngsốtômàcáctáđiềnphảitrảchođịachủchỉlàhaiphầnbatổngsốđóthôi,tứclàhaitỷ.Tạisaolạichỉcó

hai tỷđó làđượcghivàocột "sảnphẩmròng"hay "thunhập ròng"sauđâychúngtađãthấyrõ.

Nhưngngoài"toànbộtáisảnxuất"nôngnghiệpcómộtgiátrịlànămtỷra, trongđóbatỷgianhập lưuthôngchung, thì trướckhibắtđầusựvậnđộngđượcmôtảtrênbiểukinhtế,còncótấtcảsố"pécule"củacảnước-haitỷtiềnmặt,nằmtrongtaycáctáđiền.Sựviệcdiễnravớisốtiềnấynhưsau:

VìđiểmxuấtphátcủaBiểukinhtế làtoànbộthuhoạch,nênnóđồngthờicũnglàđiểmkếtthúccủamộtnămkinhtế,vídụlànăm1758chẳnghạn,saunămđólạibắtđầumộtnămkinhtếmới.Trongnămkinhtế1759,cáiphầntrongtổngsảnphẩmdànhcholưuthôngđược phân phối giữa hai giai cấp khác, thông quamột loạt nhữngviệctrảtiền,muavàbánlẻ.Tuynhiênnhữngsựvậnđộngliêntiếp,lẻtẻvàdànratrongsuốtmộtnămđóđềuđượccôđúclại-nhưđiềuđótấtyếuphảixảyrađốivớibiểukinhtế-thànhmộtvàihànhvinàylạibaotrùmngayhếtcảnăm.Nhưthếlàđếncuốinăm1758,sốtiềnmàgiaicấptáđiềnđãtrảchochủtrongnăm1757dướihìnhthứctô-cụthểlàmộtsốtiềnhaitỷ-lạitrởvềtaygiaicấptáđiền(việcđóxảyranhưthếnào,chínhbiểukinhtếsẽchỉchotathấy)thànhthửgiaicấptá điền, lại có thể ném nó vào trong lưu thông trong năm 1759.Nhưngvìsốtiềnđó,nhưQuesnayđãnhậnxét,lạilớnhơnnhiềusovớisốtiềncầnthiếttrongthựctếchotoànbộlưuthôngtrongnước(nướcPháp)trongđó,nhữngviệctrảtiềnbaogiờcũngchianhỏravà được thực hiện nhiều lần, từng phầnmột, cho nên hai tỷ li-vrenằm trong tay những người tá điền đại biểu cho tổng số tiền lưuthôngtrongnước.

Giaicấpđịachủvơvétđịatôthoạttiênxuấthiệntrongvaitrònhữngkẻnhậncáckhoảntiềntrả,nhưtrườnghợphiệnnayđôikhivẫncòn thấyxẩy ra.Theogiả thiết củaQuesnay,nhữngngườiđịachủtheođúngnghĩacủatừđóchỉthuđược4/7sốtôhaytỷđóthôi,còn2/7 thìvào taychínhphủvà1/7vào taynhữngngười thu thuếthậpphân.TrongthờiQuesnay,giáohộilàkẻsởhữuruộngđấtlớnnhấtnướcPháp,vàngoàiralạicònthuthuếthậpphânđánhvàotấtcảnhữngruộngđấtkhác.

Sốtưbảnlưuđộng(avancesannuelles[3])dogiaicấp"khôngsảnxuất"chiratrongcảnămgồmsốnguyênvậtliệutrịgiámộttỷ-chỉgồmcónguyênvậtthôi,vìnhữngcôngcụ,nhữngmáymóc.v.v...thìđượctínhlàsảnphẩmcủabảnthângiaicấpấy.Cònnhữngvaitrò nhiều vẻ mà những sản phẩm đó đóng trong sản xuất côngnghiệp của giai cấp đó thì lại không liên quan gì đến biểu kinh tế,cũnggiốngnhưlưuthônghànghóavà lưuthôngtiềntệchỉdiễnra

tronggiớihạngiaicấpđó.Tiềncôngtrảchothứlaođộngmàgiaicấpkhôngsảnxuấtdùngđểbiếnnhữngnguyênvậtliệuthànhhàngcôngnghiệp thìngangvớigiá trịnhững tư liệusinhhoạtmàgiai cấpđónhậnđượcmộtphầnlàtrựctiếptừtaygiaicấpsảnxuấtvàmộtphầnlàgián tiếp từ taygiaicấpsảnxuấtvàmộtphần làgián tiếp từ taycácđịachủ.Mặcdầugiaicấpđóphângiảithànhnhữngnhàtưbảnvàcôngnhânlàmthuê,nhưngtheoquanniệmcơbảncủaQuesnaythìgiaicấpđó,vớitưcáchlàtoànbộmộtgiaicấp,đềulàmthuêchogiaicấpsảnxuấtvàđịachủ.Toànbộsảnphẩmcôngnghiệpvàdođó,cảtoànbộlưuthôngcủanó,đượcphânphốichonămtiếptheosauvụ thuhoạch,cũngđềuđược tổnghợp thànhmột tổngsốduynhất.Chínhvìvậymàngườitađãgiảđịnhrằnglúcbắtđầusựvậnđộngđượctrìnhbàytrongbiểukinhtế,thìsảnphẩmhànghóahàngnămcủagiaicấpkhôngsảnxuấthoàn toànnằm trong taygiaicấpđó,tứclànhữngnguyênvậtliệutrịgiámộttỷ,đãđượcchuyểnhóathànhnhữnghànghóatrịgiáhaitỷ,trongđómộtnửalàgiácảcủanhữngtưliệusinhhoạtđãtiêudùngtrongthờigianchuyểnhóađó.Ởđâyngười tacóthểbắtbẻ:nhưnggiaicấpkhôngsảnxuấtcũngtiêudùngnhữngsảnphẩmcôngnghiệpchonhữngnhucầutronggiađìnhcủahọkiamà;vậythìnhữngsảnphẩmnàynằmởchỗnàonếunhưtổngsảnphẩmcủabảnthângiaicấpđóđượcchuyểnsangtaycácgiaicấpkhácthôngqualưuthông?Vềđiểmnàychúngtađượctrảlời:khôngnhữnggiaicấpkhôngsảnxuấttựmìnhtiêudùngmộtphầnhànghóacủanónémvàotronglưuthôngcaohơngiátrị thậtsự của chúng, và nó phải làm như vậy vì chúng ta đã tính nhữnghànghóađótheotổngsốgiátrịcủasảnxuấtranhữnghànghóađó.Tuynhiênđiềuđókhônghềlàmthayđổinhữngđiềuquyđịnhtrongbiểukinhtế,vìhaigiaicấpkiachỉnhậnđượchàngcôngnghiệptheogiátrịcủatoànbộviệcsảnxuấtrachúng.

Như thế làbâygiờchúng tađãbiếtvị tríkinh tếcủabagiaicấpkhácnhaukhibắtđầusựvậnđộngmàbiểukinhtếtrìnhbày.

Giai cấp sản xuất, sau khi thay thế số tư bản lưu động củamìnhbằnghiệnvật,vẫncòncómột tổngsảnphẩmnôngnghiệptrịgiá3tỷvàhaitỷtiềnmặt.Giaicấpđịachủchỉcómặttrongđótrướchếtvớicáiquyềnđượcnhậnmộtsốtôlàhaitỷmàgiaicấpsảnxuấtphảitrả.Giaicấpkhôngsảnxuấtcóhaitỷhàngcôngnghiệp.Mộtlưuthôngchỉdiễnragiữahaigiaicấptrongsốbagiaicấpđó,đượccácnhà trọng nông gọi làmột lưu thông không đầy đủ,một lưu thôngdiễnragiữacảbagiaicấpđượcgọilàmộtsựlưuthôngđầyđủ.

Bâygiờ chúng ta chuyển sang chínhngaybiểu kinh tế. Lưuthôngthứnhất(khôngđầyđủ):cáctáđiềntrảchođịachủhaitỷbằng

tiềnvềsốtôthuộcvềđịachủ,màkhôngnhậnđượcgìtrởlại.Địachủdùng1tỷ trongsốđóđểmuatư liệusinhhoạtcủanhữngngười táđiền,nhưthếlàmộtnửasốtiềnmànhữngngườitáđiềnđãchirađểtrảtôlạitrởvềtaymình.

Trongcuốn "Analysedu tableauéconomique"Quesnaycũngkhôngnóigì thêmvềnhànước làkẻthuhaiphầnbảyđịa tôvàvềgiáohộilàkẻthumộtphầnbảyđịatôbởivìvaitròxãhộiđềuđượcmọingườibiếtcảrồi.Cònvềnhữngđịachủtheođúngnghĩacủatừnàythìôngnóirằngnhữngchiphícủahọ,trongđócócảnhữngchiphícủatấtcảnhữngtôitớcủahọ,ítralàphầnlớnnhấtcủachúng,đềulànhữngchiphíkhôngsảnxuất,trừmộtphầnrấtnhỏdùngđểduytrìvàcảithiệnnhữngtrangtrạicủahọvànângcaoviệccanhtácchúng".Nhưngtheo"phápquyềntựnhiên"thìchứcnăngthậtsựcủađịachủchính làởchỗ"chăm lođếnviệcquản lý tốtvàđếnnhữngkhoảnchiđểduytrìlãnhđịathếtậpcủahọ"haynhưsauđóngườitatrìnhbày,làởnhữngavancesfocières,nghĩalànhữngchiphídùngđểchuẩnbịđấtđaivàcungcấpchocáctrangtrạitấtcảnhữngcôngcụcầnthiết,điềunàychophépngườitáđiềncóthểdànhtoànbộsốtưbảncủamìnhhoàntoànchoviệctrồngtrọtthựcsựmàthôi.

Lưuthôngthứhai(đầyđủ).Vớitỷthứhaicònlạitrongtayhọ,địachủmuanhữnghàngcôngnghiệpởgiaicấpkhôngsảnxuất,còngiaicấpnày,vớimóntiềnđãthuđượcbằngcáchđó,lạimuanhữngtưliệusinhhoạtởcáctáđiềnvớimộttổngsốcũngngangnhưthế,mộtphầnlớnnhữnghànghóanàygồmnhữngnôngcụvànhữngtưliệusảnxuấtlạitrảlạicũngmóntiềnđóchocáctáđiềnkhimuamộttỷnguyênliệuđểthaythếsốtưbảnlưuđộngcủamình.Nhưthếlàhaitỷbằngtiềnmàcáctáđiềnđãdùngđểtrảtôlạitrởvềtayhọvàthếlàxongmộtquátrìnhvậnđộng.Vànhưthếlàđãgiảiquyếtxongcáiđiềubíẩnlớnlà:

"Thếthìtrongtuầnhoàncủakinhtế,sảnphẩmròngbịchiếmhữuvớitưcáchlàđịatôsẽrasao".

Trênđây,ngaytừđầuquátrình,chúngtađãthấycómộtsốdưlà3tỷtrongtaygiaicấpsảnxuất.Chỉcóhaitỷtrongsốđólàđãđượctrảchođịachủvớitưcáchlàsảnphẩmròng,dướihìnhthứcđịatô.Tỷthứbacủasốdưđólàlợitứctrảchotổngtưbảncủacáctáđiền,tứclàmườiphầntrămchomườitỷ.Sốlợitứcấy,họkhôngthuđược-xinnhớkỹ-từlưuthôngsốlợitứcđónằmtrongtayhọinnatura;vàhọchỉthựchiệnđượcchúngthôngqualưuthông,nghĩalànhờlưuthôngmàchúngthànhnhữnghàngcôngnghiệpcómộtgiátrịtươngđương.

Không có số lợi tức đó thì người tá điền, nhân vật chủ yếu

trongnôngnghiệp,sẽkhôngứng trướcsố tưbảnđầu tưchonôngnghiệp.Ngay theoquanđiểmđó,việcngười táđiềnchiếmhữucáiphần thu thập thặngdưnôngnghiệpđạibiểucho lợi tức theopháitrọngnôngcũngđãlàmộtđiềukiệncầnthiếtcủatáisảnxuấtgiốngnhưbảnthângiaicấptáđiền,vàvìvậyyếutốnàykhôngthểtínhvàotrongphạm trù "sảnphẩmròng"hay "thunhập ròng"củaquốcdânđược,bởivìđặcđiểmcủathunhậpròngchínhlàởchỗngườitacóthểtiêudùngnómàkhôngcầnđểýđếnnhữngnhucầutrựctiếpcủatáisảnxuất trongnước.Nhưng,theoQuesnaythìphầnlớncáiqũymộttỷđóđượcdùngvàonhữnglầnsửachữacầnthiếttrongnămvàđổimớimộtphầnsốvốnthiếtbịtiếpnữanócònđượcdùngđểlàmquỹdựtrữđềphòngtrườnghợptainạnvàcuốicùng,ởchỗcóthểthìdùngđể làm tăng thêm tưbảnđầu tưvà tưbản lưuđộngcũngnhưđểcáithiệnđấtđaivàmởrộngcanhtác.

Dĩ nhiên toàn bộ quá trình thật "khá đơngiản".Người ta đãnémvàolưuthông:cáctáđiềnnémhaitỷbằngtiềnđểtrảđịatôvà3tỷsảnphẩm,trongđóhaiphầnbalàtưliệusinhhoạtvàmộtphầnbalà nguyên liệu; giai cấp không sản xuất ném vào hai tỷ sản phẩmcôngnghiệp.trongsốtưliệusinhhoạttrịgiáhaitỷthìmộtnửalàdođịachủvà tôi tớicủachúng tiêudùng,cònmộtnửa thìdogiaicấpkhôngsảnxuấttiêudùngvớitưcáchlàtiềncôngtrảchohọ.Nhữngnguyênliệutrịgiámộttỷthìthaythếchotưbảnlưuđộngcủagiaicấpkhôngsảnxuất.Trongsốsảnphẩmcôngnghiệplưuthôngtrịgiálàhai tỷ, thì một nửa rơi vào tay địa chủ, cònmột nửa thì thay vàonhững người tá điền, đối với những người này nửa đó chỉ là hìnhthứcchuyểnhóacủasốlợitứctínhchotưbảnđầutưcủahọ,màhọtrựctiếpthuđựoctừtáisảnxuấtnôngnghiệp.Cònsốtiềnmàngườitáđiềnnémvàolưuthôngkhitrảđịatôthìlạitrởvềtayanhtanhờviệcbánnhữngsảnphẩmcủamìnhvànhưvậynữatrongnămkinhtếtiếpsau.

Bâygiờchúngtahãychiêmngưỡngsựtrìnhbàycótínhchất"thậtsựphêphán"củaôngĐuy-rinh,sựtrìnhbàyvôcùngcaohơncái"lốitrìnhbàyhờihợtcótínhchấttruyềnthống".Saunămlầnliềnnóivớichúng tavớimộtvẻđầybímậtvềnhữngđiềunghivấnkhithấytrongbiểukinhtế,Quesnaychỉvậndụngnhữnggiátrịbằngtiền-hơnnữađiềunày lại khôngđúng - thìcuốicùngsaukhinêucâuhỏi:

"Thế thì trongsự tuầnhoàncủakinh tếquốcdânsảnphẩmròngbịchiếmhữuvớitưcáchlàđịatôsẽrasao".-ôngtađiđếncáikếtluậnnóirằng"đốivớibiểukinhtế,chỉcóthẻcómộtsựlẫnlộnvàmộtsựtuỳtiệnđiđếnchỗthầnbímàthôi".

Chúng ta đã thấy rằng biểu kinh tế -một bản trình bày vừađơngiảnvàtàitìnhđóivớithờiđóvềquátrìnhtáisảnxuấthàngnămdolưuthônglàmtrunggian-đãtrảlờirấtđúnglàcáisảnphẩmròngđósẽnhưthếnàotrongtuầnhoànkinhtếquốcdân,vànhưthếthì"sựthầnbí"và"sựlẫnlộnvàtuỳtiện"mộtlầnnữalạivẫnlàtàisảnriêngcủamộtmìnhôngĐuy-rinhmàthôi,vìđólà"cáimặtđángngờnhất"vàcái"sảnphẩmròng"duynhấtcủasựnghiêncứucủaôngvềthuyếttrọngnông.

Ông Đuy-rinh hiểu ảnh hưởng lịch sử của phái trọng nôngcũngkhônghơngìviệcôngtahiểulýluậncủahọ.

"VớiTurgot" -ông tadạychúng ta - " thìởPháp,chủnghĩatrọngnôngđãđiđếnchỗcáochungvềmặt thực tiễncũngnhưvềmặtlýluận".

Nhưng nếu nhưMirabeau với những quan điểm kinh tế củaôngvềthựcchấtđãlàmộtnhàtrọngnông,nếunhưtrongQuốchộilậphiếnnăm1789,ônglàmộtngườicóuytínbậcnhấtvềmặtkinhtếnếunhưtrongcáccuộccảicáchkinhtế,Quốchộiđóđãchuyểnmộtphần lớnnhữngnguyên lý trọngnôngchủnghĩa từ lý luậnvào

thựctiễn,cụthểlàQuốchộiđóđãđánhmộtthứthuếrấtnặngvàosảnphẩmròngbịbọnchủchiếm"khôngcógìtrảlại:nghĩalàvàođịatô,nếunhưthếthì- tấtcảnhữngđiềuđóđềukhôngtồntạiđốivới"một"Đuy-rinh"nàođó"

GiốngnhưôngĐuy-ringđãdùngmộtnétgạchdàiđểxóacảthời kỳ từ 1691 đến 1752 để gạt tất cả những người tiền bối củaHume ra - ông ta cũng dùngmột nét gạch khác để gạt Sir JamesSteuart,ngườiđãgiữmộtvịtrígiữaHumevàAdamSmith.Trongcái"công trình"củaôngĐuy-rinhkhông thấynói tớimột tiếngnàođếntoànbộtácphẩmvĩđạicủaSteuart,tácphẩmđãlàmgiàumộtcáchlâubềncho lĩnhvựckinh tếchính trị,đó làchưanóiđến tầmquantrọngtronglịchsửcủanó.Ngượclại,ôngtađãtặngchoSteuartmộttừ lăng mạ nặng nề nhất trong từ vựng của ông ta, và nói rằngSteuart làmột "giáo sư" trong thờiAdamSmith. Tiếc thay, sự ngờvựcđólàđiềuhoàntoànbịađặt.ThựcraSteuartlàmộtđịachủlớnngườiScotland;bịtrụcxuấtrakhỏinướcAnhvìbịnghilàđãdựvàoâmmưulậtđổdòngSteuart,ôngđãlợidụngthờikỳdừngchânlâungàytrênlụcđịavànhữngcuộcdulịchởđóđểtìmhiểukỹvềtìnhhìnhkinhtếcủacácnước.

Tómlại,theocuốn"lịchsửphêphán"thìtấtcảcácnhàkinhtếtrướcđâychỉcógiá trịởchỗ lànhữnghọc thuyếtcủahọhoặcgiảđượcdùnglàm"nhữngmầmmống"chonhữngnguyênlýcơbảnsâusắchơn, "cóýnghĩachỉđạo"củaôngĐuy-rinhhoặcgiả làdo tínhchấtvôdụngcủachúng,chúngchỉđượcdùngcáinền thậtsựchonhữngnguyênlýcơbảnấy.Tuynhiên,cảtrongkhoakinhtếcũngcómột vài anh hùng không chỉ tạo thành "những mầm mống" củanghững "nguyên lý cơ bản sâu sắc hơn"mà còn tạo thành những"địnhlý"từđó-nhưđãquyđịnhtrongtriếthọcvềtựnhiên-nhữngnguyênlýcơbảnấykhôngphảipháttriểnlênmàđúnglàđược"cấuthành":cụthểlàList,một"đạilượngvôcùngkiệtxuất",ngườivìlợiích của bọn chủ xưởng Đức mà đã thổi phồng "mạnh hơn nữa"những học thuyết trọng thương chủ nghĩa, "tinh vi hơn" của mộtRerriernàođóvàcủanhữngngườikhác,tiếpnữalàCareykẻđãbộclộbảnchấtthẳngthắncủasựkhônngoancủamìnhnhưsau:

"Hệ thốngcủaRicardo làhệ thốngcủasựbấthòa...Nóquythànhviệctạorasựthùđịchgiữacácgiaicấp...Tácphẩmcủaônglàmộtcuốnsáchchỉnamchomộtkẻmịdânmuốnlêncầmquyềnbằngcáchchiaruộngđất,bằngchiếntranhvàcướpbóc".

Cuốicùng,saurốt làanhchànghaygâyrốirắmcủaLondonCity-tứcMacleod.

Đấylàlẽtạisaomànhữngngườihiệnnayvàtrongtươnglai

gầnđâynhất,muốnnghiêncứulịchsửmônkinhtếchínhtrị,vẫnsẽhànhđộngmột cáchchắc chắnhơnnhiều, nếuhọ tìmhiểunhững"sảnphẩmvô vị" những "điều tầm thường", "những thứ xúpbố thíloãngtệch",những"sáchgiáokhoacótínhchấtcópnhặtđược lưuhànhrộngrãinhất"hơn là tinvào"cáicáchviếtsửtheo lốivăntaonhãcủaôngĐuy-rinh".

Cuốicùngvậy thìkếtquảcủasựphântíchcủachúngtađốivới"hệthống"kinhtế,chínhtrịdochínhôngĐuy-rinh"tạora"lànhưthếnào?Kếtquảduynhấtlà:vớitấtcảnhữngtừrấtkêuvànhữnglờihứahẹncòn lớnhơnnữa,chúngtacũngbịđánh lừanhưtrongphần"triếthọc".Họcthuyếtgiátrị,cái"hònđáđóthửvàngdùngđểthửsựvữngchắccủacáchọcthuyếtkinhtế"quylại làvớidanhtừgiá trị ôngĐuy-rinhhiểuđó lànăm thứhoàn toànkhácnhau,mâuthuẫnrõ rệtvớinhauvàdođó trong trườnghợp tốtnhất,bản thânông ta cũng chẳng biết ôngmuốn cái gì nữa. Những "quy luật tựnhiêncủamọinềnkinhtế"đượcthôngbáomộtcáchrất longtrọngnhưvậylạihoáralànhữngđiềutầmthườngloạitồinhấtmàaicũngbiết,và lắmlúcthậmchícònbịnêumộtcáchkhôngđúngnữa.Lờigiải thích duy nhất đối với những sự kiện kinh tếmà hệ thống dochínhôngtatạoraphảiđưarachochúngtalà:nhữngsựkiệnkinhtếđólàkếtquảcủa"bạolực"-mộtcâunóimàtừhàngnghìnnămnaybọnphi-li-xtanhởtấtcảcácnướcvẫndùngđểtựanủitrongtấtcảnhữngrủirođãxảyrađốivớihọvàvớicâunóiđóchúngtacũngchẳngbiếtđượcgìhơntrướccả.ĐánglẽphảinghiêncứunguồngốclàhậuquảcủabạolựcđóthìôngĐuy-rinhlạiđòichúngtanênyêntâm một cách hết sức biết ơn chỉ với cái từ "bạo lực", coi đó lànguyênnhâncuốicùngvàsựgiảithíchdứtkhoátđốivớitấtcảcáchiệntượngkinhtếbịbuộcphảigiảithíchthêmvềviệcbóclộtkiểutưbảnchủnghĩa,hoạttiênôngtatrìnhbàysựbóclộtđónóichungnhưlàdựatrênviệcđánhthuếvàphụgiavàogiácả,vềđiểmnàyôngtachéphoàn toàn thuyết "đánh thuế" (prelèvement)củaProudhon,đểrồisauđóôngtagiảithíchthuyếtấynóiriêngbằnglýluậncủaMácvềlaođộngthặngdư,vềsảnphẩmthặngdưvàgiátrịthặngdư.Thếlàôngđãhoànthànhcáicôngviệcđiềuhoàđượcmộtcáchmaymắnhai loạiquanđiểmhoàntoàntráingượcnhaubằngcáchchép luônngaymộthơicảhaiquanđiểmđó.Vàgiốngnhưtrongtriếthọc,ôngta đã không có đủ chữ thô tục cho chính ngay Hegel là người cónhữngtưtưởngmàôngtakhôngngừngcópnhặt,phaloãngvàtầmthườnghoáđi,trong"lịchsửphêphán"cũngthế,việcvukhốngMácmột cách thậm tệ chỉ dùng để che dấu cái sự thật là trong tất cảnhữnggìcònhợplýđôichútmàngườitathấytrongtập"giáotrình"

vềtưbảnvàlaođộng,thìđólànhữngcáicópnhặtcủaMác,cũngbịpha loãngvà tầm thườnghoáđinhưvậy "giáo trình"đãđặtngười"địachủlớn"vàobướcđầucủalịchsửcủacácdântộcvănminhvàkhôngbiếtmộttígìvềchếđộcônghữuruộngđấtcủacáccộngđồngthịtộcvàcộngđồngnôngthôn,chếđộnàytrênthựctếlàđiểmxuấtphátcủatoànbộlịchsử,-sựngudốtngàynayhầunhưkhôngthểhìnhdungđượcđólạicònkémsựngudốttrong"lịchsửphêphán"làsựngu dốt đã tự hào không ít rằng nó đã có "một chiều rộng baoquátcủatầmmắtlịchsử"vàđãđượcchúngtađưaramộtvàivídụkinhkhủngđểchứngminh.Tómlại;Thoạttiênlàmột"chiphí"khổnglồvềsựtựcangợimìnhvềsựquảngcáorùmbengkiểubánthuốcrongởchợvềnhữnglờihứahẹnngàycàngnhiều,rồisauđó,"kếtquả"làconsốkhông...

PhầnIII:Chủnghĩaxãhội

I-Lịchsử

Trong"Lờimởđầu"[1A],chúngtađãthấynhữngnhàtriếthọcPhápthếkỷXVIII,tứclànhữngngườichuẩnbịchocuộccáchmạng,đãkêugọiđếnlýtínhvớitưcáchlàvịquantoàduynhấtxétxửtấtcảnhữngcáihiện tồnnhư thếnào.Họđòihỏiphảidựng lênmộtnhànước hợp lý tính, một xã hội hợp lý tính; đòi phải loại bỏ khôngthươngxóttấtcảnhữnggìtráivớilýtínhvĩnhcửu.Chúngtacũngđãthấyrằnglýtínhvĩnhcửutrênthựctếchẳngquachỉlàlýtríđượclýtưởnghoácủangườithịdântrungsảnlúcấyđangpháttriểnthànhnhàtưsản.NhưngkhicáchmạngPhápđãthựchiệnxãhộihợp lýtínhấy,dầucóhợplýnhưthếnàochăngnữasovớitrạngtháicũ,thìcũng vẫnhoàn toàn khôngphải là tuyệt đối hợp lý tính.Nhànướchợplýtínhđãphásảnhoàntoàn.KhếướcxãhộicủaRousseauđãđượcthựchiệntrongthờikỳkhủngbốmàgiaicấptưsản,khôngtinvàonăng lựcchính trịcủachínhmìnhnữa,đã tìmcách thoátkhỏi,lúcđầu là trongsựănhối lộ củaViệnchấpchính, vàcuối cùng là

trongsựchechởcủachếđộđộc tàiNapoléon[84]

.Hoàbìnhvĩnhcửumàngười tahứahẹnđãbiến thànhmộtcuộcchiến tranhxâmlược không ngừng. Số phận của chế độ xã hội hợp lý tính cũngkhôngmaymắngìhơn.Sựđốilậpgiữangườigiàuvàngườinghèo,đáng lẽđượcgiảiquyết trongđờisốnghạnhphúcphổbiến, lại trởnên sâu sắc hơn do xoá bỏ những đặc quyền phường hội và đặcquyềnkhác,đượcdùnglàmcáicầuđểvượtquasựđốilậpấy,vàdoxoábỏnhữngtổchứctừthiệncủagiáohộiđãtừnglàmdịuchútítsựđốilậpấy;sựpháttriểnnhanhchóngcủacôngnghiệptrêncơsởtưbảnchủnghĩađãnângsựnghèokhổvàkhốncùngcủaquầnchúnglaođộngthànhmộtđiềukiệnsốngcòncủaxãhội.Consốtộiphạmmỗi nămmột tăng. Nếu những tệ nạn phong kiến, trước kia đượctrưngradướiánhsángbanngàymộtcáchvôsỉ,bâygiờtuychưabịthủtiêunhưngvẫnbịđẩyxuốnghàngthứyếu, thìnhữngtệnạntưsản,trướckiađượcthựchànhmộtcáchbíẩn,bâygiờlạicàngnẩynởdồidàohơn.Thươngnghiệpngàycàngtrởthànhsựlừađảo.Sự"bácái",đượctuyênbốlàphươngchâmcủacáchmạng,đượcthựchiệntrongsựhoạnhhoẹvàtrongsựganhtị,docạnhtranhsinhra.Hốilộthaychoápbứcbằngbạolực;tiềnthaylưỡikiếmđểlàmđònbẩyđầutiêncủaquyềnlựcxãhội.Quyềnhưởngđêmđầutiêntừtaylãnhchúaphongkiếnđượcchuyểnquatayngườichủxưởngtưsản.

Nạnmãidâm tăng lênđếnnhữngquymôchưa từngcó.Bản thânhônnhân,cũngnhưtrướckia,vẫnlàhìnhthứcmãidâmđượcphápluậtthừanhận,làchiếcbìnhphongchínhthứcchonạnmãidâm,hơnnữanócònđượcbổsungthêmbằngvôsốnhữngvụngoạitình.Tómlại,sovớinhữnglờihứahẹnhoamỹcủacácnhàkhaisángPhápthìnhững thiết chế xã hội và chính trị do "thắng lợi của lý tính" dựngnên,chỉ làmộtbứcbiếmhoạlàmchongườitathấtvọngchuacay.Chỉcònthiếunhữngngườiđểxácnhậnsựthấtvọngấy,vànhữngngười ấy đã xuất hiện vào buổi giao thời của thế kỷ. Năm 1802,"Nhữngbức thư từGiơ-ne-vơ" củaSaintSimon ra đời; năm1808,xuấthiện tácphẩmđầu tiêncủaFourier,mặcdùcơsở lý luậncủaôngđãcótừnăm1799;vàngày1thánggiêng1800,RobertOwen

nắmlấyviệcquảnlýxưởngNewLanark[85]

.Nhưnglúcbấygiờ,phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩavà

cùngvớinólàsựđốilậpgiữagiaicấptưsảnvàgiaicấpvôsản,cònchưapháttriểnmấy.Đạicôngnghiệp,vừamớixuấthiệnởAnh,thìởPhápcònchưacó.Nhưngchỉcóđạicôngnghiệpmớipháttriển,mộtmặtnhữngsựxungđộtkhiếnchomộtcuộccáchmạngtrongphươngthứcsảnxuấttrởthànhmộtsựcầnthiếtcấpbách,nhữngcuộcxungđột không chỉ giữanhữnggiai cấpdo đại côngnghiệp sinh ra,màcòngiữanhững lực lượngsảnxuấtvàphươngthức traođổidonótạoranữa-vàmặtkhác,đạicôngnghiệpấy,thôngquasựpháttriểnlớn lao của chính những lực lượng sản xuất ấy, cũng cung cấpnhữngphươngtiệnđểgiảiquyếtnhữngsựxungđộtđó.Dođó,nếuvàokhoảng1800,nhữngsựxungđộtsinhratừchếđộxãhộimớichỉmớibắtđầu,thìdĩnhiênlànhữngphươngtiệnđểgiảiquyếtnhữngxungđộtấylạicàngítpháttriểnhơnnữa.NếutrongthờikỳkhủngbốquầnchúngkhôngcócủaởPa-riđãcóthểgiànhđượcquyềnthốngtrịtrongchốclát,thìvớiđiềuđóhoặcchỉchứngminhrằngsựthốngtrịấyquyếtkhôngthểtồntạiđượctrongđiềukiện lúcbấygiờ.Giaicấpvôsảnchỉvừamớitáchrakhỏikhốiquầnchúngkhôngcócủavớitưcáchlàmầmmốngcuảmộtgiaicấpmới,cònhoàntoànchưacókhảnănghànhđộngđộclậpvềmặtchínhtrị,thìchỉbiểuhiệnralàmộtđẳngcấpbịápbức,đaukhổ,mộttầnglớpmàtrongtrườnghợptốtnhất-donókhôngthểtựmìnhgiúpđỡchomình-cũngchỉcóthểnhờvàosựgiúpđỡtừbênngoài,từtrênxuốngmàthôi.

Hoàn cảnh lịch sử ấy cũng đã quyết định quan điểm củanhữngngườisángtạorachủnghĩaxãhội.Tươngứngvớimộttrạngthái chưa trưởng thành của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, vớinhữngquanhệgiai cấpchưa trưởng thành, lànhững lý luậnchưa

trưởngthành.Giảiphápchonhữngnhiệmvụxãhộicònẩndấutrongnhữngquanhệkinhtếchưapháttriển,phảiđượcsảnsinhratừđầuóc con người. Xã hội chỉ bộc lộ toàn những khuyết điểm; loại trừnhữngkhuyếtđiểmấylànhiệmvụcủalýtínhđangtưduy.Vấnđềlàphảiphátminhramộthệthốngtrậttựxãhộimới,hoànthiệnhơn,vàáp đặt hệ thống đó từ bên ngoài vào cho xã hội, bằng việc tuyêntruyền và nếu có thể được thì bằng những thí nghiệm kiểu mẫu.Nhữnghệthốngxãhộimớiấyngaytừđầuđãkhôngtránhkhỏibiếnthànhnhữngđiềukhông tưởngvànócàngđượcđềxuấtmộtcáchchitiếtbaonhiêuthìnócàngphảirơivàolĩnhvựcảotưởngthuầntuýbấynhiêu.

Một khi xác định như thế rồi thì chúng ta sẽ khôngdừng lạithêmmộtgiấyphútnàonữaởmặtấycủavấnđềhiệnnayđãhoàntoànthuộcvềdĩvãng.ChúngtacóthểđểchonhữngchủhiệuvănchươngvàlàĐuy-rinhđàoxớimộtcáchtrangtrọngnhữngảotưởngngàynaycóvẻchỉđángbuồncườiấy,vàtựhàovềsựhơnhẳncủaphươngthứctưduytỉnhtáocủahọsovớimộtsự"cuồngloạn"nhưthế.Chúng ta lấy làmvui sướngvềnhữngmầm tư tưởng thiên tàihoặc những tư tưởng thiên tài đang nhú lên khắp nơi dưới cái vỏhoangđườngấy,nhữngtưtưởngmàbọnphi-li-xtanhấykhôngthấyđược.

NgaytrongtậpNhữngbứcthưtừGiơ-ne-vơcủamìnhSaint-Simonđãđềranguyêntắc:

"Mọingườiđềuphảilaođộng"Cũngtrongtácphẩmấy,ôngđãchỉranhữngsựthốngtrịcủa

thờikỳkhủngbốlàsựthốngtrịcủaquầnchúngkhôngcócủa.Ôngnóivớihọ:

"Cácanhhãyxem",-ôngtakêulênkhinóivớihọ,-"cáigìđãxảyraởPhápkhicácđồngchícủacácanhthốngtrịởđó;họđãtạoranạnđói".

Nhưng năm 1802, hiểu được rằng cách mạng Pháp là mộtcuộc đấu tranh giai cấp giữa giai cấp quý tộc, giai cấp tư sản vànhữngngườikhôngcócủa,thìđólàmộtpháthiệnhếtsứcthiêntài.Năm 1816, Saint-Simon tuyên bố rằng chính trị sẽ bị kinh tế hoàn

toànnuốthết[86]

.Nếuởđâynhậnthứcchorằngtìnhhìnhkinhtếlàcơsởcủacác thiết chếchính trị, chỉmớibộc lộ radướihình thứcmầmmống,thìtráilại,tưtưởngchorằngviệcquảnlýngườivềchínhtrịphảibiếnthànhviệcquảnlývậtvàthànhviệcchỉđạoquátrìnhsảnxuất,nghĩalàtưtưởng"xoábỏnhànước"màgầnđâyngườitađãlàmầm ĩ rất nhiều, - tư tưởngấyđãđượcnêu lênmột cáchhoàn

toànrõrệt.Năm1814,ngaysaukhiquânĐồngminhtiếnvàoPa-ri[87]

vàsauđó,năm1815trongcuộcchiếntranhmộttrămngày[88]

,cũngvớimộtsựhơnhẳnnhưthếsovớinhữngngườiđương thời,Saint-SimonđãtuyênbốrằngsựliênminhgiữaPhápvàAnh,vàtiếpđólàgiữahainướcnàyvớiĐức, làbảođảmduynhấtchosựphát

triểnthắnglợivàsựphồnthịnhởchâuÂu[89]

.Năm1815màtuyêntruyền cho người Pháp liên minh với những kẻ chiến thắng ởWaterloothìdầusaocũngphảicólòngdũngcảmhơnítnhiều,sovớiviệctuyênbốmộtcuộcchiếntranhvukhốngvớicácvịgiáosưĐức.

NếunhưởSaint-Simon,chúng ta thấycómột tầmmắt thiêntài, do đó quan điểm của ông chứa đựngmầmmống của hầu hếtnhữngtưtưởngchưathật lànhữngtưtưởngkinhtếcủanhữngxãhộichủnghĩasaunày,thìởFourierchúngtalạithấycómộtsựphêphánđốivớichếđộxãhộiđươngthờivớimộtsựhómhỉnhthậtsựcủangườiPháp,nhưngkhôngvìthếmàkémphầnsâusắc.Fouriertómlấylờinóicủagiaicấptưsản,củabọntiêntrihưngphấncủagiaicấpđótrướccáchmạngvàcủabọnxunịnhbịmuachuộcsaucáchmạng.Ôngthẳngtayvạchtrầnsựnghèonànvềvậtchấtvàvềtinhthầncủathếgiớitưsảnvàđemnóđốichiếuvớinhữnglờihứahẹnhấpdẫncủacácnhàkhaisángvềmộtxãhộitrongđóchỉcólýtínhthốngtrị,vềmộtnềnvănminhđemlạihanhphúcchomọingười,vềkhảnănghoànthiệnđếnvôcùngtậncủaconngười,cũngnhưvớinhữnglờinóitôhồngcủanhữngnhàtưtưởngtưsảncùngthờivớiông;ôngvạchrarằngđâuđâunhữnglờilẽkhoatrươngcũngđiđôivới một hiện thực thảm hại nhất, và trút những lời châm biếm rấtchuacaylêntrênsựphásảnkhôngcógìcứuvãnnổicủanhữnglờinóitrốngrỗngấy.Fourierkhôngphảichỉlàmộtnhàphêbình,màdobảntínhbaogiờcũngvuivẻcủaông,ônglạilàmộtnhàtràophúngvàthậmchílàmộttrongnhữngnhàtràophúnglớnnhấtcủamọithờiđại.Bằngnhữnglờilẽtàitìnhvànhạobáng,ôngđãmôtảnhữngsựđầucơbịpbợmthịnhhànhtrongthờikỳthoáitràocáchmạngvàcáiđầuócconbuônnhỏphổbiếntrongthươngnghiệpPháphồibấygiờ.Tài tình hơnnữa là những lời ôngphêphánhình thức tư sản củanhữngmối quan hệ giữa namgiới và nữ giới và địa vị xã hội củangườiphụnữtrongxãhộitưsản.Ônglàngườiđầutiênđãtuyênbốrằng trongmột xã hội nhất định, trình độ giải phóng phụ nữ là cái

thướcđotựnhiêncủasựgiảiphóngchung[90]

.NhưngsựvĩđạicủaFourierbộclộrarựcrỡnhấtlàtrongquanniệmcủaôngvềlịchsửxãhội.Ôngchia toànbộ tiến trình từ trước tớinaycủa lịchsửxãhội

thànhbốngiai đoạnphát triển: giai đoạnmôngmuội, giai đoạngiatrưởng, giai đoạn dãman, giai đoạn vănminh; giai đoạn sau cùngnàyănkhớpvớicáihiệnnaygọilàxãhộitưsản,vàôngchỉrarằng:

"Chếđộvănminhđãmang lạichomọi tậtxấuđãcó từ thờiđạidãmandướihìnhthứcđơngiản,mộthìnhthứctồntạiphứctạp,

mậpmờ,haimặtvàgiảdối"[91]

.

rằng văn minh vận động trong "vòng luẩn quẩn"[92]

, trongnhữngmâu thuẫnkhông thểkhắcphụcđượcvà luôn luôn tái sinh,thànhthửnềnvănminhbaogiờcũngđạttớinhữngkếtquảtráivớiđiềumànómongmuốnđạttớihaygiảvờmongmuốnđạttới.Thànhthửchẳnghạnnhư: "Trongnềnvănminh,sựnghèokhổsinh ra từchínhbảnthânsựdồidào"

Nhưngchúngtathấy,FouriervậndụngphépbiệnchứngmộtcáchcũngtàitìnhnhưHegellàngườiđươngthờivớiông.Mộtcáchcũng biện chứng như vậy, ông vạch ra rằng trái với những lời nóirỗng tuếchvềkhảnănghoàn thiệnđếnvôcùng tậncủaconngườimỗigiaiđoạnlịchsửđềukhôngnhữngcóconđườngđilênmàcòncóconđườngđixuốngcủanó,vàôngcũngápdụngýkiếnấyvàotươnglaicủatoànthểnhânloại.GiốngnhưKantđãđưacáitưtưởngvềsựdiệtvongsaunàycủatráiđấtvàokhoahọctựnhiên,Fouriercũngđemtưtưởngvềsựdiệtvongsaunàycủaloàingườivàotrongquanniệmvềlịchsử.

TrongkhiởPhápcơnbãotápcáchmạngđangquétsạchđấtnước thìởnướcAnhcũngdiễn ramộtcuộcđảo lộn ítồnàohơn,nhưngkhôngphảivì thếmàkémmạnhmẽhơn.Hơinướcvàmáycông cụmới đã biến công trường thủ công thành đại công nghiệphiệnđạivàdođóđãcáchmạnghoátoànbộnềnmóngcủaxãhộitưsản. Tiến trình phát triển uể oải của thời kỳ công trường thủ côngbiến thànhmột thờikỳbão tápvà tiếncông thậtsự trongsảnxuất.Sựphânchiaxãhộithànhnhữngnhàđạitưbảnvànhữngngườivôsảnkhôngcócủadiễnravớimộttốcđộngàycàngnhanh;giữahaigiaicấpấythìthaychotầnglớptrunggianổnđịnhtrướckia,giờđâyngười ta thất xuất hiện những đám thợ thủ công và tiểu thươngkhôngổnđịnh,sốngmộtcuộcsốngrấtbấpbênhvàhìnhthànhmộtbộphậnlưuđộngnhấttrongdâncư.Phươngthứcsảnxuấtmớiđóđangcònởvàogiaiđoạnđầucủaconđườngđilêncủanó;nóvẫncònlàphươngthứcsảnxuấtbìnhthường,duynhấtcóthểcótrongđiềukiệnlúcbấygiờ.Thếmàlúcấynócũngđãgâyranhữngtệhạixãhộirõràng:sựchenchúccủamộtđámdâncưkhôngnhàkhông

cửatrongnhữngcănnhàổchuộttồitệnhấtởcácthànhphốlớn;sựtanrãcủamọimối liênhệdoquákhứđể lạivềnguồngốc,củasựphụ thuộccó tínhchấtgia trưởngcủagiađình; laođộngquámức,đặcbiệtlàđốivớiphụnữvàtrẻem,vớimộtmứcđộkinhkhủng;sựbại hoại đạo đức có tính chất đông đảo của giai cấp lao động độtnhiênbịnémvàonhữngđiềukiệnhoàntoànmới.Chínhgiữalúcấymột chủ xưởng 29 tuổi xuất hiện với tư cách là nhà cải cách,mộtngườicótínhtìnhgiảndịngâythơđếncaothượng,đồngthờicũnglàmộtngườibẩmsinhcótàilãnhđạohiếmcó.RobertOwenđãtiếpthuhọcthuyếtcủacácnhàduyvậtkhaisángchorằngtínhcáchcủacon người, một mặt, là sản phẩm của cơ thể bẩm sinh của conngười, vàmặt khác, là sản phẩm của hoàn cảnh xung quanh conngườitrongsuốtcuộcđờicủahọ,nhấtlàtrongthờikỳpháttriểncủahọ.Phầnđôngnhữngbạnđồngnghiệpcùngđịavịxãhộivớiôngđềuchỉcoicuộccáchmạngcôngnghiệp làmộtsự lộnxộnvàhỗn loạnthuận tiện cho việc buông câu nước đục và phát tài mau chóng.RobertOwenđãthấyđólàcơhộitốtđểthựchiệncáitưtưởngcủamình và do đó mà đem trật tự trở lại cho tình trạng hỗn loạn. ỞManchester,vớitưcáchlàgiámđốcmộtxưởnghơn500côngnhân,ôngđãthửápdụngtưtưởngấymộtcáchthắnglợi;từnăm1800đến1829, ông điều khiển một xưởng kéo sợi lớn ở New Lanark tạiScotland với tư cách là giámđốc và là cổ ddông; ở đây ông cũnghànhđộnglớnhơnvàvớimộtkếtquảkhiếnôngnổitiếngởchâuâu.SốdântrongxưởngNewLanark,dầndầntănglênđến2500người,lúcđầugồmnhữngthànhphầnhếtsứchỗntạpvàphầnlớnrấtbạihoạivềmặtđạođức,đãđượcôngbiếnthànhmộtkhucưdânhoàntoànkiểumẫu,trongđókhôngcònnạnsayrượu,cảnhsát,toànánhình,kiệncáo,tổchứctếbần,vàhoạtđộngtừthiệnnữa.Vàôngđãđạtđượcđiềuđó,chỉ làvìôngđãđểcôngnhânsống trongnhữngđiềukiệnxứngđángvớiphẩncáchcủaconngườihơnvàđặcbiệtlàđãquantâmđếnviệcgiáodụctốtthếhệđanglớnlên.Ônglàngườiđãnghĩ raviệc tổchứccác trườngmẫugiáovà lầnđầu tiênđãápdụngchúngởNewLanark.Trườngmẫugiáonhậnnhữngtrẻemtừhai tuổi trở lên,ởđóchúngvui chơi thích thúđếnnỗi khómàbảochúngvềđược.Trongkhinhữngngườicạnhtranhvớiôngbắtcôngnhân làmmỗi ngày từ 13 đến 14 giờ thì thời gian lao động trongxưởng New Lanark không quá 10 giờ rưỡi. Còn khi cuộc khủnghoảngbỗngbuộcđìnhchỉcôngviệcmấtbốnthángthìcôngnhânvẫntiếptụclĩnhtiềncôngđầyđủ.Thếnhưngxưởngvẫntănggiágấpđôigiátrịcủamìnhvàchođếnlúcngừnghẳn,xưởngvẫnluônluônđemlạichonhữngkẻsởhữunórấtnhiềulợinhuận.

Nhưng tất cả những điều đó chưa làm choOwen vừa lòng.Theoconmắtnhậnxétcủaông,điềukiệnsinhsốngmàôngđãtạorachocôngnhâncủaông,cònxamớixứngđángvớinhânphẩmconngười.Ôngnói:

"Nhữngngườiấylànôlệcủatôi",nhữngđiềukiệntươngđốithuậntiệnmàOwenđãđemlạicho

côngnhânởNewLanarkcònxamớiđủchomộtsựpháttriểnhợplývàtoàndiệncủatínhcáchvàtrí tuệcủahọ,đó làchưanóiđếnsựhoạtđộngsinhsốngtựdocủahọ.

"Trong lúcđóbộphận laođộng trongsố2500ngườiấysảnxuất rachoxãhộinhữngcủacải thực tếmàchưađầynửa thếkỷtrướcđâycòncầnphải600.000ngườimớicóthểsảnxuấtrađược.Tôitựhỏi:sốchênhlệchgiữalượngcủacảido2500ngườitiêudùngvới lượngcủacảiđánglẽ làdo600.000ngườitiêudùngthìbiếnđiđâu"

Câu trả lời đã rõ. Nó đã được dùng để đem lại cho nhữngngườisởhữucôngxưởng5%lợitứcchosốtưbảnđầutư,vàngoàiracònđemlạichohọtrên300.000xtéc-linh(600.000mác)lợinhuậnnữa.VàđiềuápdụngchoxưởngởNewLanarkthìlạicàngápdụngchotấtcảcácxưởngởAnh.

"Nếukhôngcónguồncủacảimớiấydomáymóc tạo ra thìkhôngthểtiếnhànhđượcnhữngcuộcchiếntranhđểlậtđổNapoléonvàđểduytrìnhữngnguyêntắcquýtộccủachếđộxãhội.Thếmà

lựclượngmớiấylạilàconđẻcủagiaicấplaođộng."[93]

Vậynhữngkếtquảcủalực lượngấycũngphải thuộcvềgiaicấp laođộng.Những lực lượngsảnxuấtmới,hùngmạnh, từtrướctớinaychỉdùngđểlàmgiàuchomộtsốngườicábiệtvàđểcảitạoxã hội, và với tư cách là sở hữu chung củamọi người, phải hoạtđộngchophúclợichungcủatấtcảmọingười.

ChủnghĩacộngsảncủaOwenđãnảysinhtrêncơsởthuầntuýkinhdoanhnhưthế,cóthểnóilàvớitưcáchlàkếtquảcủaviệctínhtoáncủanhàbuôn.Nóbaogiờvàởđâucũnggiữtínhchấtthựctiễn ấy. Ví dụ, năm 1823,Owen đã đề nghịmột dự án xoá bỏ sựkhốncùngởAi-rơ-lenbằngcáchlậpnhữngkhuvựcdidâncộngsảnchủnghĩavàđãkèmthêmmộtbảntínhtoánchitiếtvềnhữngchiphí

đầutư,nhữngchiphíhàngnămvàsốthunhậpcóthểcóđược[94]

.Haynhưtrongkếhoạchcuốicùngcủaôngvềxãhộitươnglai,ôngđãđềxuấttấtcảnhữngchitiếtkỹthuậtvớimộtsựhiểubiếtchuyênmônđếnmứcnếutiếpnhậnkếhoạchcảicáchxãhộicủaOwenthì

đốivớinhữngchitiếtcũngítcóthểbắtbẻđược,ngaycảkhixéttheoquanđiểmcủamộtngườichuyênmôn.

Bước chuyển sang chủnghĩa cộng sản là bướcngoặt trongcuộcđờicủaOwen.Chừngnàoôngchỉgặtđượcsựgiàucó,nhữnglờihoannghênh,sựkínhtrọngvàvinhquang.Ôngđãtừnglàngườicótiếngtămnhấtởchâuâu.Khôngchỉnhữngbạnđồngnghiệpcùngđịavịxãhộivớiông,màcảnhữngchínhkháchvàvươngcôngcũngnghe và tán thành ông. Nhưng khi ông đưa lý luận cộng sản chủnghĩa của ông ra thì tình hình liền thay đổi. Theo ông, ba chướngngạilớnngănchặnmọisựcảitạoxãhội:sởhữutưnhân,tôngiáovàhìnhthứchônnhânhiệncó.Khibắtđầuđấutranhchốngnhữngchướng ngại ấy, ông biết rằng ông sẽ bị gạt ra ngoài xã hội quanphương vàmất địa vị xã hội củamình. Nhưng điều đó không thểngăncảnôngtấncôngvàonhữngchướngngạiđómộtcáchkhôngthươngxót,vàtìnhhìnhđãdiễnrađúngnhưôngdựkiến.Bịgạtrangoài xãhội quanphương,bị báochí lờđi khôngđảđộnggì đến,mấthếttàisảnvìnhữngthínghiệmcộngsảnchủnghĩabịthấtbạiởMỹ,nhữngthínghiệmmàôngđãhysinhtoànbộtàisảncủaôngđểtiếnhành,ôngliềntrựctiếpnhờđếngiaicấpcôngnhânvàtrong30nămsauôngvẫn tiếp tụchoạtđộng tronggiai cấpcôngnhân.Mọiphongtràoxãhội,mọithànhtựuthựcsựđãdiễnraởAnhvìlợiíchcủacôngnhân,đềugắnliềnvớitêntuổicủaOwen.Vídụ,sau5nămcốgắng,năm1819ôngđãthôngquađượcđạoluậtđầutiênhạnchếlaođộngcủaphụnữvà trẻemtrongcáccôngxưởng.Ôngđãchủtoạđạihộiđầu tiên, trongđócáchội công liên toànnướcAnh liênhợpthànhmộttổngcônghộilớnduynhất.Vớitưcáchlànhữngbiệnphápquáđộ lênchếđộxãhộicộngsảnchủnghĩahoàn toàn,mộtmặtôngtổchứcranhữnghợptácxã(tiêudùngvàsảnxuất),nhữnghợptácnày,từngàyđó,ítracũngđãcungcấpmộtbằngchứngthựctiễnnói lênrằngthươngnhâncũngnhưchủxưởnglànhữngngườimàngườitarấtkhôngcầnđến;mặtkhác,ôngtổchứcranhữngchợlaođộng, tức lànhữngcơquan traođổi sảnphẩm laođộng thông

quamộtthứtiềngiấylaođộngmàđơnvịlàgiờlaođộng[95]

.Nhữngcơquanấy-tấtnhiênphảithấtbại-đãhoàntoàndựkiếntrướccái

ngânhàng traođổi[96]

màProudhonmãisaunàymớiđề ravàchỉkhácngânhàngtraođổinàyởchỗ làchúngkhôngđượccoi là thứthuốcvạnứngchữamọitaihoạxãhội,màchỉđượccoilàbướcđầutiênđểđitớimộtcuộccảicáchxãhộitriệtđểhơnnhiều.

Đó là những người mà ông Dihring oai nghiêm tột bực đã

đứng trên đỉnh cái "chân lý tuyệt đỉnh cuối cùng" của ông ta nhìnxuống với cái vẻ khinh miệt mà chúng tôi đã đưa ra một vài dẫnchứngtrongphầnvàođề.Vàsựkhinhmiệtấy,theomộtýnghĩanàođó,cũngkhôngphảilàkhôngcólýdoxácđángcủanó:cụthểlànódựamộtcáchcănbảnvàosựkhônghiểubiếtthậtsựkinhkhủngvềcáctácphẩmcủabanhàkhôngtưởng.Vídụ,ôngtađãnóivềSaint-Simonrằng

"Về thực chất thì tư tưởng cơ bản của ông là đúng, và nếukhôngkểmộtvàichỗphiếndiện thìngaycảhiệnnaynócũngvẫncòncóthểlàmộtsứcthúcđẩychủđạođốivớisựsángtạothựcsự"[97]

NhưngmặcdầuôngĐuy-rinhhìnhnhưcũngcótrongtaymộtvàitácphẩmcủaSaint-Simonthật,nhưngsuốttrong27tranginmàôngtadànhđểnóiđếntácgiảấy,chúngtavẫnhoàicôngkhôngtìmthấy cái "tư tưởng cơ bản" củaSaint-Simonở đâu cả, cũng giốngnhư trên kia chúng ta đã hoài công tìm xem cái biểu kinh tế củaQuesnay"phảicónghĩagìởbảnthânQuesnay"vàcuốicùngchúngtalạiđànhphảitựthoảmãnvớicâunóirỗngtuếchbảorằng

"trí tưởngtượngvàsựxúccảmthươngngười...cùngvớisựcăng thẳngquáđộcủa trí tưởng tượng thườngcócủaông,đãchiphốitoànbộtưtưởngcủaông"!

VềFourier,ôngĐuy-rinhchỉbiếtvàchỉchúýđếnnhữngảotưởngvề tương laiđãđượcmô tảmộtcáchchi tiếtnhư trong tiểuthuyết,vàđểxácnhậnrằngôngĐuy-rinhvôcùngcaohơnFourier,thìdĩnhiênđiềuđó "quan trọnghơnnhiều"sovớiviệcnghiêncứuxemFourier "nhân tiệnmưu toan phê phán các trạng thái thực tế"nhưthếnào.Nhântiện!CụthểlàhầuhếtcáctrangtrongtácphẩmcủaFourierđềutoélênnhữngtialửachâmbiếmvàphêphánđốivớinhữngsựnghèonàncủacáinềnvănminhmàngườitađãcatụngrấtnhiều.Điềuđócũnggiốngnhưmộtngườinàođónói rằngôngĐuy-rinh cũng chỉ "nhân tiện"mà tuyên bố ông Đuy-rinh là nhà tưtưởngvĩđạinhấtcủamọithờiđại.CònvềmườihaitrangdànhchoRobertOwenthìkhiôngtatuyệtđốikhôngbiếtmộtnguồntàiliêụnàokhác ngoài cái bản tiểu sử khốn nạn do anh chàng phi-li-xtanhSargantviếtra,anhnàycũnglạikhôngbiếtgìđếnnhữngtácphẩmquantrọngnhấtcủaOwen-nhữngtácphẩmvềhônnhânvàvềchếđộ cộng sản.Chính vì vậtmà ôngĐuy-rinhmới dám liều lĩnh quảquyếtrằngởOwenngườita"khôngnêngiảđịnhmộtchủnghĩacộngsảndứtkhoátnàocả".Thậtvậy,nếuôngĐuy-rinhcótrongtaydầuchỉ làcuốn "Bookof theNewMoralWorld"củaOwen thôi thì trong

cuốnđóôngtacũngsẽthấychẳngnhữngmộtchủnghĩacộngsảndứtkhoátnhấtvớinhiệmvụ laođộngngangnhauvàquyềnhưởngthụsảnphẩmngangnhau-ngangnhautheo lứatuổi,nhưbaogiờOwencũngnói thêm, -màcònđưa racảbảnpháchoạđầyđủvềngôinhàchocộngđồngcộngsảnchủnghĩatươnglai,kèmtheocảsơđồ,mặttiềnvàmặtnhìntừtrêncaoxuống.Nhưngnếungườitachỉgiớihạnviệc"nghiêncứutrựctiếpnhữngtácphẩmcủabảnthâncácđạibiểucủanhómtưtưởngxãhộichủnghĩa"trongviệctìmbiếttêncủamộtsốtácphẩmấy,haynhiều lắmlànhữngđềtừghi trênnhữngtácphẩmđó,-nhưôngĐuy-rinh làmởđây,- thìdĩnhiên làchẳngcònlạicáigìkhácngoàiviệcđưaranhữnglờikhẳngđịnhngungốc và hoàn toàn bịa đặt như thế. Không nhữngOwen đã tuyêntruyềnmột "chủnghĩacộngsảndứtkhoát",màôngcònđemnórathựchiệntrongnămnăm(cuốinhữngnăm30vàđầunhữngnăm40)ởkhucưdânHar-monyHalltạiHampshire,ởđóchủnghĩacộngsảnchẳngcógìđángchêtráchvềmặt"dứtkhoát"cả.Bảnthântôicũngđượcbiếtnhiềungườihồibấygiờđãthamgiacuộcthínghiệmcộngsảnchủnghĩakiểumẫuấy.Nhưngvềtấtcảnhữngcáiđó,cũngnhưnóichungvềhoạtđộngcủaOwen từnăm1836đếnnăm1850, thìSarganthoàntoànkhôngbiếtgìhết,vàvìvậymàcái"lốiviếtsửsâusắchơn"củaôngĐuy-rinhtrongvấnđềnàycũnglạirơivàomộtsựngudốt đặc cánmai.ÔngĐuy-rinhnói vềôngOwen rằng "vềmọiphươngdiệnlàmộtconquáivậtthựcsựcủasựquấynhiễucótínhchấttừthiện".NhưngkhicũngôngĐuy-rinhđókểlạichochúngtavềnộidungcáccuốnsáchmàôngchỉbiếtcócáitênvàđềtừ,thìchúngtaquyếtkhôngcóquyềnnóirằngôngta"vềmọiphươngdiệnlàmộtconquáivậtthậtsựcủasựquấynhiễungudốt",vìrằngởcửamiệngchúngta,thìđósẽlàmộtcâu"chửirủa".

Nhưchúngtađãthấy,sởdĩnhữngnhàkhôngtưởnglànhữngnhàkhôngtưởngbởivìhọkhôngthểlàcáigìkhácởmộtthờikỳmànềnsảnxuấttưbảnchủnghĩacònrấtítpháttriển.Sởdĩhọbắtbuộcphảicấutạotừđầuócranhữngnhântốcủamộtxãhộimới,chínhlàvìtrongbảnthânxãhộicũ,nhữngnhântốấycònchưaxuấthiệnmộtcáchrõràngđốivớimọingười;khiđặtnhữngnềnmóngchotoànhàmớicủahọ,họđãphảitựgiớihạntrongviệckêugọiđếnlýtrí,chínhlàvìhọcònchưacóthểkêugọiđếnlịchsửđươngthờiđược.Nhưnggiờđây, gần támmươi nămsau khi họ xuất hiện, ôngĐuy-rinh lạibướcrasânkhấuvớicáithamvọngtrìnhbàymộthệthống"chỉđạo"củachếđộxãhộimớikhôngphảixuấtpháttừmộtvậtliệuhiệncó,pháttriểntronglịchsử,coiđólàkếtquảtấtnhiêncủavậtliệunày;-không,ôngtađãxâydựnghệ thốngđóbằngcáchxuấtphát từcái

đầuóctốicaocủaôngta,từcáolýtríđangthainghénnhữngchânlýtuyệtđỉnhcuốicùngcủaôngta,-thìnhưvậylàbảnthânôngta-mộtngườiđâuđâucũngđánhhơi thấynhữngkẻhậubối - cũngchỉ làmột kẻ hậu bối của các nhà không tưởng, chỉ làmột người khôngtưởngmớinhấtmà thôi.Ông tagọi cácnhàkhông tưởngvĩđại lànhững "nhà thuật sĩ luyện vàng xã hội". Có thể là như thế. Thuậtluyệnvànglàmộtviệccầnthiết trongthờiđạicủanó.Nhưngtừđóđếnnay,đạicôngnghiệpđãphát triểnnhữngmâuthuẫntrướcđâyvẫn còn ngái ngủ trong phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa,thànhnhữngsựđốilậpquárõrệtđếnmứccóthểnóirằngngườitacóthểsờthấyđượccáingàysụpđổđangđếngầncủaphươngthứcsảnxuấtđó;đếnmứclàbảnthâncáclựclượngsảnxuấtmớicũngchỉcóthểduytrìvàpháttriểnđượcbằngcáchápdụngmộtphươngthứcsảnxuấtmớiphùhợpvớitrìnhđộpháttriểnhiệnthờicủacáclựclượngsảnxuấtấy;đếnmứclàcuộcđấutranhgiữahaigiaicấpdophươngthứcsảnxuấtthốngtrịtừtrướcđếnnayđẻravàthườngxuyêntáisảnsinhratrongmộtsựđốilậpngàycànggaygắthơn,đãlan tràn sang tất cả các nước vănminh là người ta cũng đã nhậnthứcđượcmối liênhệ lịchsửđó,nhận thứcđượcnhữngđiềukiệncủacuộccải tạoxãhộiđã trởnêncần thiếtdonhữngnétcănbảncủacuộccải tạođó,cũngdomối liênhệ lịchsửấyquyếtđịnh.Vànếugiờđây,đánglẽdùngnhữngtàiliệukinhtếhiệncó,ôngĐuy-rinhlạiđi tạo ra từcái sọnão tối caocủamìnhmộtchếđộxãhộimớikhông tưởng thìông takhôngchỉ làmcáicôngviệc "luyệnvàngxãhội"giảnđơn.Nóichođúnghơn,ôngtahànhđộngnhưmộtkẻ,saukhingườitađãpháthiệnvàxácđịnhcácquyluậtcủahoáhọchiệnđại, lại cònmuốnkhôiphục lại thuật luyệnvàngcũ, vàmuốndùngnhữngtrọnglượngnguyêntử,nhữngcôngthứcphântử,hoátrịcủacácnguyêntử,môntinhthểhọc,vàphépphântíchbằngquangphổ,chỉđểpháthiệnra...hònđáđiểmvàng.

Chúthích

[1A].Xem"Triếthọc"I.[98]

II-Lýluận

Quanniệmduyvậtvềlịchsửxuấtpháttừluậnđiểmchorằngsảnxuấtvàtiếptheosausảnxuấtlàtraođổisảnphẩmcủasảnxuất,làcơsởcủamọichếđộxãhội,rằngtrongmỗixãhộixuấthiệntronglịchsử,sựphânphốisảnphẩm,vàcùngvớisựphânphốiấylàsựphânchiaxãhộithànhgiaicấphoặcđẳngcấpđềuđượcquyếtđịnhbởi tìnhhình:người tasảnxuất racáigìvàsảnxuất rabằngcáchnào và cái đó được trao đổi như thế nào. Do đó, phải tìm nhữngnguyênnhâncuốicùngcủa tấtcảnhữngbiếnđổixãhộivànhữngđảo lộn chính trị không phải trong đầu óc người ta, không phải ởnhậnthứcngàycàngtăngthêmcủangườitavềchânlývĩnhcửuvàchínhnghĩavĩnhcửu,màlàtrongnhữngbiếnđổicủaphươngthứcsảnxuấtvàphươngthứctraođổi;cầnphảitìmnhữngnguyênnhânđókhôngphảitrongtriếthọc,màlàtrongkinhtếcủathờiđạitươngứng.Nhậnthứcđãthứctỉnhchorằngnhữngthiếtchếxãhộihiệncólàkhônghợplývàbấtcông,rằnglýtrítrởthànhsựphilý,điềuthiệntrởthànhmộtsựkhổđau,thìđiềuđóchỉ làmộttriệuchứngnói lênrằng trongnhữngphươngphápsảnxuấtvà trongnhữnghình thứctraođổi,đãlặnglẽxảyranhữngbiếnđổikhôngcònphùhợpvớichếđộxãhộikhuôntheonhữngđiềukiệnkinhtếtrướcđâynữa.Điềuđóđồngthờicũngnóilênrằngnhữngphươngtiệnđểgạtbỏnhữngtaihoạđãđượcpháthiệnracũngphảicósẵn-dướimộthình thức ítnhiềupháttriển-trongbảnthânnhữngquanhệsảnxuấtđãbiếnđổi.Ngườitacầnkhôngkhảiphátminhranhữngphươngtiệnấytừđầuóc,màtráilạicầnphảithôngquađầuóc,pháthiệnrachúngởtrongnhữngsựkiệnvậtchấthiệncócủasảnxuất.

Vậy,dođó,tìnhhìnhcủachủnghĩaxãhộihiệnđạiphảinhưthếnào?

Chếđộxãhộihiệncó-điềunàygiờđâyhìnhnhưmọingườiđềuđã thừanhận làdogiaicấp thống trịhiệnnay,giaicấp tưsảnsánglậpra.Phươngthứcsảnxuấtvốncócủagiaicấptưsản-màtừthờiMácvềsaungười tagọi làphương thứcsảnxuất tưbảnchủnghĩa-khôngtươngdungđượcvớinhữngđặcquyềnđịaphươngvàđặcquyềnđẳngcấp,cũngnhưvớinhữngsợigiâyràngbuộccánhânđốivớinhaucủachếđộphongkiến;giaicấptưsảnđãđậptanchếđộphongkiếnvàtrêncảnhđiêutàncủachếđộđó,dựnglênchếđộxãhộitưsản,tứclàvươngquốccủatựdocạnhtranh,củatựdođilại,củaquyềnbìnhđẳnggiữanhữngngườicóhànghoá,nóitómlại

củatấtcảnhữngcáimỹmiềucủagiaicấptưsản.Phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩagiờđâyđãcóthểpháttriểnmộtcáchtựdo.Từkhihơinướcvànhữngmáycôngcụmớibiếncôngtrườngthủcôngcũthànhđạicôngnghiệpthìnhữnglựclượngsảnxuấtđượctạoradướisựđiềukhiểncủagiaicấptưsảnđãpháttriểnnhanhchưatừngthấyvàvớimộtquymôchưatừngcó.Nhưnggiốngnhưcôngtrườngthủ công trước đây và ngành thủ công phát triển hơn nữa do ảnhhưởng của nó đã xung đột với những xiềng xích phong kiến củaphườnghội,đại côngnghiệp tronggiaiđoạnphát triểnđầyđủhơncủanócũngxungđộtvớinhữnggiớihạnchậthẹptrongđóphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩađanggiamhãmnó.Các lực lượngsảnxuấtmớiđãvượtquáhìnhthứctưsảncủaviệcsửdụngchúng;vàsựxungđộtấygiữacáclựclượngsảnxuấtvàphươngthứcsảnxuấtkhôngphảilàmộtsựxungđộtsinhratừđầuócngườitanhưsựxungđộtgiữatộitổtôngcủaconngườivàsựcôngbằngcủachúa,mà làcó thật,kháchquan,ởbênngoàichúng ta,độc lậpđốivớiýmuốnhayhànhđộngcủachínhngaynhữngngườiđãgâyranó.Chủnghĩaxãhộihiệnđạichẳngquachỉlàsựphảnánhcủasựxungđộtcó thật ấy vào trong tư tưởng, là sựphảnánh trên ý niệmcủa sựxungđộtấy,trướchếtvàođầuóccủagiaicấptrựctiếpchịuđaukhổvìsựxungđộtấy,tứclàgiaicấpcôngnhân.

Vậythìsựxungđộtấylàởchỗnào?Trướcnềnsảnxuất tưbảnchủnghĩa, tức làtrongthời trung

cổ,khắpnơiđềucónềnsảnxuấtnhỏ,dựatrêncơsởquyềntưhữucủa những người lao động đối với những tư liệu sản xuất của họ:nông nghiệp của những tiểu nông, tự do hay nông nô, thủ côngnghiệpởthànhthị.Nhữngtưliệulaođộng-đấtđai,nôngcụ,dụngcụthủcông-lànhữngtưliệulaođộngcủacánhân,chỉnhằmchoviệcsửdụngcủacánhân,dođóchúngnhấtđịnhphảinhỏbé,tíhon,cóhạn.Cũngchínhvìthếmàthườngthườngchúngthuộcvềbảnthânngườisảnxuất.Tậptrung,mởrộngnhữngtưliệusảnxuấtphântán,nhỏ bé ấy, biến chúng thành những đòn bẩy hoạt động một cáchmạnhmẽcủanềnsảnxuấthiệnnay,đóchínhlàvaitròlịchsửcủaphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩavàcủakẻđạibiểuchonó-tức làgiaicấptưsản.GiaicấptưsảnđãhoànthànhsựnghiệpấytronglịchsửnhưthếnàotừthếkỷXV,quabagiaiđoankhácnhau:hiệptácđơngiản,côngtrườngthủcôngvàđạicôngnghiệp,điềuđóMácđãmô tả tỉmỉ trongphần thứ tưcủabộ "Tưbản".Nhưnggiaicấptưsản,nhưMácđãchứngminhcũngtrongphầnấy,khôngthểbiếnnhững tư liệusảnxuất cóhạnấy thànhnhững lực lượngsảnxuấthùngmạnhmàlạikhôngbiếnchúngtừchỗlànhữngtưliệusản

xuấtdocánhânsửdụngthànhnhữngtưliệusảnxuấtxãhội,chỉcóthểsửdụngđượcbởimộtsốđôngngười.Thaychoguồngquaysợi,khungcửidệttay,búathợrènlàmáyxesợi,máydệt,búachạybằnghơinước; thaychoxưởng thợcá thểcôngxưởngđòihỏi laođộngchungcủahàngtrăm,hàngnghìncôngnhân.Cũngnhưtưliệusảnxuất,bảnthânsựsảnxuấtcũngbiếnđổitừchỗlàmộtloạtđộngtáccá nhân thànhmột loạt động tác xã hội và sản phẩm cũng từ sảnphẩmcánhânbiến thànhsảnphẩmxãhội.Sợi, vải,hàngkim loạihiệnnaydocáccôngxưởngsảnxuấtra,đềulàsảnphẩmchungcủanhiềucôngnhân,tứclànhữngsảnphẩmphảituầntựquataycủahọthìmớihoànthành.Vềnhữngsảnphẩmấy,khôngmộtcánhânnàocóthểnóiđượcrằng:Cáinàylàdotôilàmra,đólàsảnphẩmcủatôi.

Nhưngởnơinàomàsựphâncônglaođộngtựpháttrongxãhộilàhìnhthứccơbảncủasảnxuất,thìởđósựphâncônglaođộngấylàmchocácsảnphẩmmanghìnhthứcnhữnghànghoámàviệcđem traođổi chúng lẫnchonhau, tức làviệcmuavàbánsẽkhiếnchonhữngngườisảnxuấtcáthểcóthểthoảmãnđượcnhữngnhucầunhiềuvẻcủamình.Trongthờitrungcổ,tìnhhìnhlànhưthế.Vídụ,ngườinôngdânbánnôngphẩmchongườithợthủcôngvàmuacủa người này những sản phẩm thủ công nghiệp. Bây giờ mộtphương thức sản xuất mới đã thâm nhập vào trong xã hội nhữngngườisảnxuấtcáthể,nhữngngườisảnxuấthànghoáấy.Trongsựphâncônglaođộngtựphát,khôngcókếhoạch,đangthốngtrịtrongtoànxãhội,phươngthứcsảnxuấtấyđãxác lậpsựphâncông laođộng tựphát, khôngcókếhoạch,đang thống trị trong toànxãhội,phương thứcsảnxuấtấyđãxác lậpsựphâncông laođộngcókếhoạch,đượctổchứctrongmỗicôngxưởngriêngbiệt;bêncạnhnềnsảnxuấtcáthểđãxuấthiệnnềnsảnxuấtxãhội.Sảnphẩmcủahainềnsảnxuấtấyđềuđượcbántrêncùngmộtthịtrường,dođóđượcbánvớigiáítracũngxấpxỉbằngnhau.Nhưngtổchứccókếhoạchthìmạnhhơn sựphân công laođộng tựphát; các công xưởng sửdụnglaođộngxãhộisảnxuấtranhữngsảnphẩmrẻhơnsảnphẩmcủanhữngngườisảnxuấtnhỏ riêng lẻ.Sảnxuấtcá thểbị thấtbạitronghết lĩnh vựcnàyđến lĩnh vực khác, sản xuất xã hội đã cáchmạnghoá toànbộphươngthứcsảnxuấtcũ.Nhưngtínhchấtcáchmạngấycủasảnxuấtxãhộiítđượchiểuđếnnỗi,tráilại,nóđãđượcápdụngđểnângcaovàthúcđẩynềnsảnxuấthànghoá.Sảnxuấtxãhộiđãxuấthiệngắnliềntrựctiếpvớimộtsốnhữngđònbẩynhấtđịnh,đãcótừtrước,củasảnxuấthànghoávàtraođổihànghoá:tưbảnthươngnhân,thủcôngnghiệpvàlaođộnglàmthuê.Vìbảnthânnóxuấthiệnnhưlàmộthìnhthứcmớicủasảnxuấthànghoácũng

vẫnhoàntoàncóhiệulựcđốivớinó.Trongnềnsảnxuấthànghoáđãpháttriểntrongthờitrungcổ,

vấnđềsảnphẩmcủalaođộngphảithuộcvềai,thậmchícũngkhôngđặtra.Thôngthườngthìngườisảnxuấtcáthểlàmrasảnphẩmtừnhữngnguyênliệucủahọ,thườnglàdohọsảnxuấtra,bằngnhữngtưliệulaođộngcủahọvàbằnglaođộngthủcôngcủahọhaycủagiađìnhhọ.Ngườiđóhoàn toànkhôngcần trướchết phải chiếmhữusảnphẩmđó:tựnósảnphẩmđócũngthuộcvềngườiấyrồi.Dođó,quyềnsởhữusảnphẩmlàdựatrênlaođộngcủabảnthân.Ngayởnhữngnơingườitanhờđếnsựgiúpđỡcủangườikhácthìsựgiúpđỡấythườngthườngcũngvẫnchỉlàthứyếuvàngoàitiềncôngracònthườngđượcđềnbùbằngnhữngcáikhác:thợhọcviệchaythợbạntrongphườnghộilaođộngđểkiếmsốngvànhậntiềncôngthìíthơnlàđểhọcnghềnhằmđạttớidanhhiệuthợcả.Nhưngtiếpđólàviệc tập trung tư liệu sản xuất vào những xưởng thợ lớn và côngtrường thủcông lớn,việcbiếnchúng thànhnhững tư liệusảnxuấttrênthựctếlàcótínhchấtxãhội.Nhưngcáctưliệusảnxuấtvàsảnphẩmxãhộivẫnđượccoinhưthểlàchúngvẫnlànhữngtưliệusảnxuấtvàsảnphẩmlaođộngcủacánhânnhưtrước.Nếunhưtừtrướctớinay,kẻsởhữu tư liệu laođộngchiếmhữusảnphẩmvìnhữngsảnphẩmấythườnglàsảnphẩmlaođộngcủabảnthânngườiđóvàlaođộngphụcủangườikhácchỉ làmộtngoại lệ, thìgiờđâykẻsởhữutưliệulaođộngvẫntiếptụcchiếmhữusảnphẩm,mặcdầusảnphẩmnàykhôngcònlàsảnphẩmcủangườiđónữa,màhoàntoànlàsảnphẩmlaođộngcủangườikhác.Nhưvậy,sảnphẩmgiờđâydolaođộngxãhộisảnxuấtrakhôngphảidonhữngngườithựcsựvận dụng các tư liệu sản xuất và thực sự sản xuất ra những sảnphẩmấy chiếmhữu,mà là do nhà tưbản chiếmhữu.Tư liệu sảnxuất và sản xuất, về thực chất, đã trở thành có tính chất xã hội.Nhưngchúngvẫnphảiphục tùngmộthình thứcchiếmhữu lấysảnxuấttưnhâncủangườisảnxuấtcáthểlàmtiềnđề,hìnhthứctrongđó mỗi người đều là chủ nhân của sản phẩm của mình và đemnhữngsảnphẩmấyrathị trường.Phươngthứcsảnxuấtphảiphụctùnghìnhthứcchiếmhữuấy,mặcdầunóđãxoábỏtiềnđềcủahìnhthứcchiếmhữuấy.Trongcáimâuthuẫnấy,cáimâuthuẫnđãmanglại tính chất tư bản chủ nghĩa cho phương thức sản xuấtmới, đãchứa đựng sẵn nhữngmầmmống củamọi sự xung đột hiện nay.Phương thức sản xuất mới càng thống trị trong tất cả các côngtrườngsảnxuấtquyếtđịnhvà trong tất cảcácnướcquyếtđịnhvềmặtkinhtế,dođócàngchènépsảnxuấtcáthểđếnmứcchỉcònlànhữngtàndưkhôngđángkểthìsựkhôngtươngdunggiữasảnxuất

xãhộivàsựchiếmhữutưbảnchủnghĩacũngphảithểhiệnramộtcáchcàngnổibậthơn.

Nhưđãnói,nhữngnhàtưbảnđầutiêntìmthấyhìnhthứclaođộnglàmthuêđãcósẵn.Nhưnglaođộnglàmthuêchỉtồntạivớitưcáchlàmộtngoạilệ,mộtcôngviệcphụ,mộtnghềlàmthêm,mộttìnhhìnhquáđộ.Ngườilàmruộngthỉnhthoảngđilàmcôngnhật,cómộtmảnhđấtvàimoóc-ghenriêngcủamình,chỉtrôngvàođócùnglắmanhtacũngcóthểsốngđược.Quychếphườnghộichămlođểchongười thợ bạn hôm nay có thể trở thành người thợ cả ngày mai.Nhưngmộtkhicáctưliệusảnxuấttrởthànhnhữngtưliệusảnxuấtxãhộivàtậptrungtrongtaycácnhàtưbảnthìmọiviệcđềuthayđổi.Tưliệusảnxuấtcũngnhưsảnphẩmcủangườisảnxuấtnhỏcáthểngàycàngmấtgiátrị;anhtachẳngcòncáigìkhácngoàiviệcđilàmthuêchonhàtưbản.Laođộnglàmthuê,trướckialàmộtngoạilệvàlàmộtnghềlàmthêm,naytrởthànhthônglệvàlàhìnhthứccơbảncủatoànbộnềnsảnxuất;trướckialàmộtcôngviệcphụthìnaynóđãbiếnthànhhoạtđộngduynhấtcủacôngnhân.Ngườicôngnhânlàm thuê tạm thời biến thành người công nhân làm thuê suốt đời.Hơnnữasốcôngnhânlàmthuêsuốtđờilạitănglênmộtcáchkhổnglồdosự tan rãđồng thời củachếđộphongkiến, việcgiải táncácđoàntuỳtùngcủabọnchúaphongkiến,việcđuổinôngdânkhỏiđấtđaicủahọ,v.v...Sựtáchrờigiữamộtbênlànhữngtưliệusảnxuấttậptrungvàotrongtaynhữngnhàtưbản,vàbênkialànhữngngườisảnxuấtbịđẩyđếnchỗkhôngcònsởhữugìnữangoàisứclaođộngcủa mình, đã hoàn thành. Mâu thuẫn giữa sản xuất xã hội và sựchiếmhữu tưbảnchủnghĩabiểuhiện ra thànhsựđối khánggiữagiaicấpvôsảnvàgiaicấptưsản.

Chúngtađãthấyphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩađãthâm nhập vào một xã hội gồm những người sản xuất hàng hoá,nhữngngườisảnxuấtcá thểmàquanhệxãhộigiữahọvớinhauđượcthựchiệnthôngquasựtraođổisảnphẩmcủahọ.Nhưngmọixãhộidựatrênnềnsảnxuấthànghoáđềucóđặcđiểmlàtrongxãhộiấy,ngườisảnxuấtmấthếtquyềnlựcđốivớinhữngquanhệxãhội củachínhbản thânhọ.Mỗingười sảnxuất chobản thânbằngnhữngtưliệusảnxuấtngẫunhiêncótrongtayvàđểthỏamãnnhucầu traođổicủacánhânmình.Khôngaibiếtđược rằngbaonhiêusảnphẩmdomìnhsảnxuất rasẽxuấthiện trên thị trườngvàbaonhiêusảnphẩmấynóichungsẽ tìmđượcngười tiêu thụ:khôngaibiếtđượcrằngliệucótìmđượcmộtnhucầuthựcsựchosảnphẩmcủamình hay không, liệu có thu lại được chi phí sản xuất hay nóichungcóthểbánđượchaykhông.Tìnhtrạngvôchínhphủthốngtrị

trongsảnxuấtxãhội.Nhưngsảnxuấthànghóa,cũngnhưmọihìnhthứcsảnxuấtkhác,cónhữngquiluậtriêng,vốncócủanóvàkhôngthểtáchrờivớinó.Vànhữngquyluậtấytựmởđườngchomìnhbấtchấptìnhtrạngvôchínhphủấy,ởngaytrongtìnhtrạngấyvàthôngquatìnhtrạngấy.Nhữngquyluậtấybiểuhiệnratronghìnhthứcduynhấtcònsótlạicủaquanhệxãhội,tứclàtrongtraođổi,vàchúngtácđộngđếnnhữngngườisảnxuấtcábiệtvớitưcáchlànhữngquyluậtcưỡngchếcủacạnhtranh.Dođó,bảnthânnhữngngườisảnxuấtấylúcđầucũngkhôngbiếtđếnnhữngquyluậtấyvàchỉquamộtkinhnghiệmlâudàihọmớidầndầnpháthiệnrachúng.Nhưvậylànhữngquyluậtấythựchiệnmàkhôngthôngquanhữngngườisảnxuất,vớitính cách lànhữngquy luật tựnhiên tácđộngmột cáchmùquángcủahìnhthứcsảnxuấtcủahọ.Sảnphẩmthốngtrịngườisảnxuất.

Trongxãhội thời trungcổ,cụthể là trongnhữngthếkỷđầu,sảnxuấtnhằmchủyếu làđể thỏamãnsự tiêudùngcủabản thân.Nó thỏamãnchủyếu lànhữngnhucầucủangườisảnxuấtvàgiađình họ.Ở chỗ nào, nhưở nông thôn có những quan hệ lệ thuộcthân thể thì sảnxuất cũngcòn thỏamãnnhữngnhucầucủachúaphongkiếnnữa.Dođó,ởđâykhôngcótraođổi,vàvìvậysảnphẩmcũngkhôngmangtínhchấthànghóa.Giađìnhngườinôngdânsảnxuấtrahầuhếtnhữngvậthọcầndùng:cảcôngcụvàquầnáo,cũngnhưthựcphẩm.Chỉkhinàohọsảnxuấtđượcmộtsốdưngoàinhucầu củabản thân và ngoài số phải nộp cho chúaphong kiến dướihìnhthứchiệnvật,thìchỉkhiđóhọcũngsảnxuấtrahànghóa:sốdưđó,đượcnémvào traođổixãhội,nhằmđểđembán,đã trở thànhhànghóa.Dĩnhiên,nhữngthợthủcôngởthànhthịngaytừđầuđãbuộcphảisảnxuấtđểtraođổi.Nhưnghọcũngphảisảnxuấtraphầnlớnnhữngvậtphẩmcầnthiếtchonhữngnhucầucủachínhhọ:họcóvườnrauvàmảnhđấtnhỏ;họchăngiasúccủahọởtrongrừngcủacôngxã,nhữngrừngnàyngoàiracòncungcấpchohọgỗxâydựngvàchấtđốt;phụnữthìkéosợilanhvàlen,v.v..Sảnxuấtđểtraođổi,tứclàsảnxuấthànghóa,lúcđóchỉmớixuấthiện.Vìthếmàtraođổihạnchế,thịtrườnghạnchế,phươngthứcsảnxuấtổnđịnh,sựđóngcửacótínhchấtđịaphươngđốivớithếgiớibênngoài,sựthốngnhấtcótínhchấtđịaphươngởtrongnước;mác-cơởnôngthôn,phườnghộiởthànhthị.

Nhưngcùngvớisựmởrộngcủasảnxuấthànghóavànhấtlàcùngvớisựxuấthiệncủaphươngthứcsảnxuấttabảnchủnghĩathìnhữngquyluậtcủasảnxuấthànghóa,từtrướctớinayvẫncònngáingủ,liềnbắtđầutácđộngmộtcáchcôngkhaihơnvàmạnhmẽhơn.Nhữngmối liênhệcũbị dãn ra, nhữngchướngngại cũbị phábỏ,

nhữngngườisảnxuấtngàycàngbiếnthànhnhữngngườisảnxuấthànghóađộclậpvàphântán.Tìnhtrạngvôchínhphủtrongsảnxuấtxãhộibộc lộ rabênngoàivàngàycàngbịđẩyđếnchỗcùngcực.Nhưngcôngcụchủyếunhấtmàphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩadùngđể làm tăng thêm tình trạngvôchínhphủấy trongsảnxuấtxãhội,chínhlàcáiđốilậptrựctiếpvớitìnhtrạngvôchínhphủ;đólàsựtổchứcngàycàngtăngthêmcủasảnxuất,vớitínhcáchlàsảnxuấtxãhộiởtrongtừngxínghiệpsảnxuấtcábiệt.Chínhlànhờcáiđònbẩyấymàphươngthứcsảnxuấttưbảnchủngiữđãchấmdứttìnhtrạngổnđịnhhòabìnhtrướckia.Trongbấtcứngànhcôngnghiệpnàomàphươngthứcsảnxuấtấythâmnhậpvàothìnóđềukhôngđểchonhữngphươngphápsảnxuấtcũcùngtồntạivớinó.Ởnơinàomànókhốngchếđượcnềnthủcôngnghiệpthìnóliềntiêudiệtnềnthủcôngnghiệpcũ.Địabàncủalaođộngbiếnthànhmộtbãichiếntrường,nhữngphátkiếnlớnvềđịalývànhữngcôngcuộcthựcdânhóa tiếp saunhữngphát kiếnấy làm tăng thêmgấpbội số thịtrườngtiêuthụvàđẩynhanhviệcbiếnthủcôngnghiệpthànhcôngtrườngthủcông..Đấutranhkhôngphảichỉnổragiữanhữngngườisản xuất cá thể trong từng địa phương; những cuộc đấu tranh địaphươngđến lượt chúng, lại phát triển thànhnhữngcuộcđấu tranhgiữacácnước, thànhnhữngcuộcchiến tranh thươngnghiệp trongthê kỷ XVII và XVIII. Cuối cùng đại công nghiệp và sự tạo ra thitrườngthếgiớiđãlàmchocuộcđấutranhlanrộngkhắpnơivàđồngthời đem lại cho nó một tính chất kịch liệt chưa từng thấy. Giữanhữngnhàtưbảncábiệtcũngnhưgiữacảnhữngngànhsảnxuấtvàgiữacàcácnước,sựthuậnlợicủanhữngđiêukiệntựnhiênhoặcnhântạocủasảnxuấtquyếtđinhsựsốngcòncửahọ.Kẻthấtbạibịloạitrừthẳngtay.ĐóchínhlàquyluậtcủaDarwinvẽcuộcđấutranhcủasựsinh tồncánhân,đượcchuyền từgiới tựnhiênvàoxãhộimộttínhchấtmãnhliệtgấpbội.Quanđiểmtựnhiêncủathúvậtbiểuhiện ra đỉnh caonhất của sựphát triển của loài người.Mâu thuẫngiữasựsảnxuấtxãhộivàsựchiếmhữutưbảnchủnghĩatáihiệnrathànhsự đối lập giữa tính chất có tổ chức của sản xuất trongmỗicôngxưởngriêngbiệtvớitìnhtrạngvôchínhphủcủasảnxuấttrongtoànthểxãhội.

Phương thức sảnxuất tưbảnchủnghĩa vậndộng tronghaihìnhthứcbiểuhiệnấycủacáimâuthuẫnvốncócủaphươngthứcấydonguồngốccủanó,nóđitheomột"cáivòngluẩnquẩn"khôngcólồithoátmàFourierđãpháthiệnratrongphươngthứcấy.Tuynhiên,điềumàFourier chưa thể thấyđược trong thờiđại củamình là cáivòngấydầndầncohẹplại,lànóichođúngra,sựvậnđộngcửasản

xuấttheomộtđườngxoáytrônốcvàgiôngnhưsựvậnđộngcủacáchànhtinh,nóphảikếtthúcbằngcáchđâmvàotrungtâm.Chínhđộnglựccủatìnhtrạngvôchínhphủcủaxãhộitrongsảnxuấtđangbiếnngàycàngnhiềuđạidasôngười ta thànhnhữngngườivôsản,vàchínhquầnchúngvôsảnnàycuốicùnglạisẽchấmdứttìnhtrạngvôchínhphủcủasảnxuất.Chínhđộnglựccủatìnhtrạngvôchínhphủcủaxãhộitrongsảnxuấtđangbiếncáikhảnăngcảitiếnvôcùngtậnnhữngmáymóctrongdạicôngnghiệpthànhmộtquyluậtcưỡngchếđối với từng nhà tư bản công nghiệp cá biệt, buộc họ phải khôngngừng cải tiếnmáymóc củamình, nếu không thì sẽ bị diệt vọng.Nhưngcảitiếnmáymóccónghĩalàlàmchomộtsôlaodộngcủaconngười trở thành thừa.Nếuviệcápdụngvà tăng thêmmáymóccónghĩalàthayhàngtriệungườilaođộngthủcôngbằngmộtsốítcôngnhânsửdụngmáymócthìcảitiếnmáymóccónghĩalàngàycànggạtbóthêmnhiềubảnthânnhữngcôngnhânsửdụưngmáymócvàxétchođếncùng,cónghĩa làtạoramộtsốcôngnhânlàmthuêcósẵn vượt quá nhu cầu trung binh của tư bản,một đạo quân côngnghiệptrừbi-nhưtôiđãgọinăm1845[1*]-cósẵnchonhữngthờikỳmà công nghiệp hoạt động hết công suất của nó và bị ném ra lềđườngdo sự phá sản nhất định phải xảy ra tiếp theo sau đó; đạoquânấylàquảtạbuộcvàochângiaicấpcôngnhântrongcuộcđấutranhhđểsinh tồngiữahọvà tưbản, làyếutốđiều tiếtđểgiữ tiềncôngởmứcthấpphùhợpvớiyêucầucủatưbản.Nhưvậylàmáymóc,-đểnóitheolờicủaMác,-trởthànhmộtphươngtiệnchiếnđấumạnhmẽnhấtcủatưbảnđểchốnglạigiaicấpcôngnhân,làcôngcụlaodộng thườngxuyêncướpmầt tư liệusinhsống trong tayngườicôngnhânvàsảnphầmcủabảnthânngưườicôngnhânlạitrởthànhcôngcụđểnôdịchbảnthânhọ.Thànhthưviệctiếtkiệmtưliệulaođộngngaytừdầucũngdồngthời làviệclãngphísứclaođộngmộtcáchkhôngthươngxótvàcướpbócnhữngđiềukiệnbìnhthưườngcủasựhoạtđộngcủalaodộng;máymóc,mộtphươngtiệnhếtsứcmạnhmẽđể rút ngắn thời gian laođộng lại trở thànhphương tiệnchắcchắnnhấtdềbiếntoànbộcuộcđờicủangưườicôngnhânvàcủagiađìnhhọthànhthờigianlaođộngtiềmtàngđểlàmtăngthêmgiátrịcủatưbản;thànhthửlaođộngquásứccủabộphậnnàytronggiai cấp côngnhân lại là tiền đề cho tình trạng thất nghiệp củabộphậnkia,vàđạicôngnghiệp,chạyđuổitheonhữngngườitiêudùngmới trênkhắp thếgiới, lạihạnchếsự tiêudùngcủaquấnchúngởtrongnướcởmộtmức tối thiểuchếtđóivàdodópháhoại thươngtrườngtrongnướccủachinhnó,"Cáiquyluậtluônluônlàmchonạnnhân khẩu thừa tương đối hay dội quân công nghiệp trừ bi thăng

bằngvớiquymôvàtinhlựccủatíchlũytưbản,lạixiềngngườicôngnhânvàotưbảnchặthơnlànhữngcáinêmmàHephàstosdàdùngđểđóngchặtProméthéevàotảngdá.Quyluậtấygâyramộtsựtíchlũytìnhtrạngkhốncùngtươngứngvớisựtíchlũycủatưbản.Dođóviệctíchlũycủacảiởcựcnàyđồngthờilạilàtíchlũysựkhốncùng,nỗithốngkhổcủalaodộng,tìnhtrạngnôlệ,sựngudốt,sựthôbạohóa,sựđồibạivẽmặtđạođứcởcựckia,tứclàởphíagiaicấpsảnxuất rasảnphẩmcủamìnhvới tưcách là tưbản&(CácMác, "Tư

bản",tr.671)[99]

.Vàtrôngchờởphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩamộtsựphânphốisảnphẩmkhác thìcũngchẳngkhácgìdòihỏinhữngđiệncựccủamộtbộắc-quytrongkhichúngvẫntiếpxúcvớinước,sẽkhôngphângiảinướcnữavàkhôngtạoraô-xyởcựcdươngvàhy-drôởcựcâmnữa.

Chúngtađãthấyrằngdotìnhtrạngvôchínhphủcủasảnxuấttrongxãhộimàkhảnăngcảitiếnđượcđẩytớimứchétsứccaocủamáymóchiệnđạiđãbiếnnhưthếnàothànhmộtquyluậtcưỡngchếđốivớinhàtưbảncôngnghiệpriênglẻbuộchắnphảiluônluôncáitiếnmáymóccủamìnhvà luôn luôn tăngsứcsảnxuấtcủanhữngmáymócđó.Đôi với hắn thì cái khảnăng thực tếđơngiản làmởrộngquymôsảnxuấtcủahắncũngbiếnthànhmộtquyluậtcưỡngchếnhưvậy.Sứcmởrộngtolớncủađạicôngnghiệp-màsovớinósứcdãnnởcủacácchấtkhíchỉlàmộttròtrẻcon-giờđâyđangbiểuhiện ra thànhmột "nhucầu"mởrộngvềchấtvàvề lượngmộtnhucầu khinh thường mọi sức chống lại. Sức chống lại ấy được tạothànhbởitiêudùng,sựtiêuthụ,thịtrườngchocácsảnphẩmcủađạicôngnghiệp.Nhưngkhảnăngmởrộngcủathịtrường,vềchiềurộngvàchiềusâu, lạibịchiphối trướchếtbởinhữngquy luậtkháchẳn,tácđộngkémmạnhmẽhơnnhiều.Sựbành trướngcủa thị trườngkhôngtheokịpsựmởrộngsảnxuất.Sựxung,độtlàkhôngthểtránhđược,vàvìnókhông thểcógiảiphápnàokhinócònchưa làmnổtungbảnthânphươngthứcsánxuất tưbảnchủnghĩa,chonênsựxungdộtấytrởthànhcótínhchấtchukỳ.Nềnsảnxuấttưbảnchủnghĩasảnsinhramột"vòngluẩnquẩn"mới.

Thậtvậy,từnăm1825,tứclàlúcnổracuộctổngkhủnghoảngthứnhấtthìcứkhoảngmườinămmột,toànthểgiớicôngnghiệpvàthươngnghiệp,nềnsảnxuấtvàtraođổicủatấtcảcácdântộcvănminhcũngnhưcủanhữngxứphụthuộcítnhiềudãmancủahọlạibịlệchđườngraymộtlần.Thươngnghiệpngừngtrệ,thịtrườngbịtrànngập,sảnphẩmchếtlạihàngđốngvàkhôngbánđược,tiềnmặtbiếnmất, tín dụng chấm dứt, các công xưởng ngừng hoạt động quần

chúnglạođộngthiếutưliệusinhhoạtvìđãsảnxuấtraquánhiềutưliệusinhhoạt, cáccuộcvỡnợnối tiếpnhau,nhữngcuộcphátmạicũngnối tiếpnhau.Tình trạngđình trệkéodàihàngmấynăm liền,cáclựclượngsảnxuấtcũngnhưsảnphẩmđềulãngphívàhủyhoạihàngđống,chodẽnkhicuôicùngnhữngđônghànghóađãtích lạiđãvợiđidomấtgiánhiềuhayít,chođếnkhisảnxuấtvàtraođổidầndầnphụchồitrởlai.Dầndầnsựvậnđộngấyngàycàngnhanhthêm,chuyểnsangnướckiệu,nướckiệucôngnghiệpchuyểnsangnướcphirồitừđóchuyểnsangnướcđạiđiêncuồngcủamộtcuộcsteeple-chasethựcsựcủacôngnghiệp,thươngnghiệptíndụngvàđầucơ,đểrồicùngsaunhữngbướcnhảynguyhiểmnhấtrơivàocáihốphásản.Vàcứmãinhưvậymãi.Mớitừnăm1825đếnnay,chúngtađãtrảiquanămcuộckhủnghoảng,vàgiờđây(1877),chúngtađangtrảiquacuộckhủnghoảngthứsau.VàtínhchấtcủacuộckhủnghoảngấyrõrệtđếnmứclàFourierđãnắmđượcthựcchấtcủatấtcảnhữngcuộc khủng hoảng ấy khi gọi cuộc khủng hoảng thứ nhất là crisepléthorique,tứclàkhủnghoảngthừa.

Trongcáccuộckhủnghoảng,mâuthuẫngiữasảnxuấtxãhộivàsựchiếmhữutưbảnchủnghĩanổradữdội.Lưuthônghànghóabị tạm thời đình chỉ, phương tiện lưu thông là tiền, trở thành mộtchướngngại cho lưu thông; tất cảmọiquy luật củasảnxuấthànghóalàlưuthônghànghóađềubịđảolộn.Sựxungđộtkinhtếđạttớiđỉnhcaonhấtcủanó;Phươngthứcsảnxuấtnổidậychốngphươngthứctraođổi,cáclựclượngsảnxuấtnổidậychốngphươngthứcsảnxuấtmàchúngđãvượtqua.

Cáisựthậtlàtổchứcxãhộicủasảnxuấtởtrongcôngxưởngđãđạttớitrìnhđộpháttriểnkhiếnnókhôngcòncóthểtươngdungđượcvớicáitìnhtrạngvôchínhphủcủasảnxuấttrongxãhộihiệntồntạibêncạnhnóvàbêntrênnó-cáisựthậtđócũngđãtrởnênrõràngđốivớibảnthâncácnhàtưbảndosựtậptrungtưbảnmộtcáchdữdộidiễn ra trong thờikỳcáccuộckhủnghoảng, thôngquaviệcphásảncủanhiềunhà tưbản lớnvàmộtsốcònnhiềunữanhữngnhàtưbảnnhỏ.Toànbộcơchếcủaphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩakhôngchịuphụcvụnữadướisứcépcủacác lực lượngsảnxuấtdochínhcơchếấyđãtạora.Nóđãkhôngcòncóthểbiếnhếttấtcảkhốitưliệusảnxuấtấythànhtưbảnnữa;chúngnằmyênkhôngđượcsửdụngđến,vàvìthếđạoquâncôngnghiệptrùbịcũngbuộcphảithấtnghiệp.Tưliệusảnxuất,tưliệusinhhoạt,ngườicôngnhâncósẵnđểđượcsửdụngmọiyếu tốcủasảnxuấtvàcủađờisốnghạnhphúcchungđềucóthừathãi.Nhưng"sựthừathãilạitrởthànhmộtnguồncủasựkhốncùngvàthiếuthốn"(Fourier)vìchính

sựthừathãiấyđãngăncảntưliệusảnxuấtvàtưliệusinhhoạtbiếnthànhtưbản.Vìtrongxãhộitưbảnchủnghĩa,tưliệusảnxuấtkhôngthểhoạtđộngđượcnếu trướcđóchúngkhôngđượcbiến thànhtưbản,thànhphươngtiệnbóclộtsứclaođộngcủaconngười.Sựtấtyếuphảibiếntưliệusảnxuấtvàtưliệusinhhoạtthànhtưbảnđứngnhưmộtbóngmagiữachúngvàcôngnhân.Sựtấtyếuấylàcáiduynhấtngăncảnsựkếthợpgiữanhữngđònbẩyvàngườicủasảnxuấtlạivớinhau;nólàcáiduynhấtngăncảntưliệusảnxuấthoạtđộng,ngăncảncôngnhânlaođộngvàsống.Dođó,mộtmặtphươngthứcsảnxuất tưbảnchủnghĩađã tựvạchmặt lànókhôngcònđủsứctiếp tục quản lý những lực lượng sản xuất ấy nữa.Mặt khác, bảnthânnhữnglực lượngsảnxuất,vớimộtsứcmạnhngàycàngtăng,cũngmongmuốnđạttớichỗthủtiêumâuthuẫnấy,đếnchỗtựgiảithoátkhỏicáitínhchấttưbảncủachúng,đếnchỗthựctếthừanhậntínhchấtcủachúnglànhữnglựclượngsảnxuấtxãhội.

Chínhsựphảnkhángđócủanhữnglựclượngsảnxuấtđangtănglênmộtcáchmạnhmẽchốnglạitínhchấttưbảncủachúng,sựtất yếu ngày càng tăng buộc phải thừa nhận bản chất xã hội củachúng, buộc bản thân giai cấp những nhà tư bản ngày càng phảithừa nhận - trong chừngmực nói chung điều đó có thể thực hiệnđượctrongcácquanhệtưbảnchủnghĩa-nhữnglựclượngsảnxuấtấy lànhững lực lượngsảnxuấtxãhội.Những thờikỳcôngnghiệphoạtđộngsôinổi,cùngvớitíndụngphìnhlênmộtcáchkhôngcógớihạncủachúng,cũngnhưbảnthânsựphásảnthôngquasựsụpđổcủanhiềuxínghiệptưbảnchủnghĩalớn,đangdẫntớimộthìnhthứcxãhộihóanhữngkhối tư liệusảnxuất lớnhơnnhưchúng ta thấytrongcácloạicôngtycổphẩn.Mộtsốnhữngtưliệusảnxuấtvàgiaothông ấy, ví dụ như đường sắt thì ngay từ đầu đã đồ sộ đến nỗichúnggạtbỏmọihình thứckháccủasựbóc lột tưbảnchủnghĩa.Nhưngđếnmột trìnhđộphát triểnnhấtdịnhnàođó thìchínhngayhìnhthứcấycũngthànhrakhôngđủnữa;đạibiểuchínhthứccủaxãhội tưbảnchủnghĩa, tức làNhànướccũngbuộcphảiđảmđươngviệclãnhđạocáctưliệusảnxuấtvàgiaothôngấy.SựcầnthiếtphảibiếnthànhsởhữuNhànướcnhưthếxuấthiệntrướctiêntrongcáccơquangiaothôngliênlạclớn:bưuđiện,điệnbáovàđườngsắt.

Nếucáccuộckhủnghoảngđãvạchrõsựbấtlựccủagiaicấptưsảntrongviệctiếptụcquảnlýnhữnglựclượngsảnxuấthiệnđại,thìviệcbiếncácxínghiệpsảnxuấtvàgiaothônglớnthànhcáccôngtycổphần,vàthànhsởhữucủaNhànướclạichứngtỏrằnggiaicấptưsảnlàthừađốivớimụcđíchấy.Giờđâytấtcảmọichứcnăngxãhộicủanhà tưbảnđềudonhữngnhânviên làmcôngđảmnhiệm.

Nhàtưbảnkhôngcòncóhoạtđộngxãhộinàokhácngoàiviệcbỏtiềnthunhậpvàotúi,cắtphiếuvàđầucơởsởgiaodịch,nơimàcácnhà tưbảncướpđoạt tưbản lẫncủanhau.Nếu thoạt tiênphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩagạtbỏcôngnhânthìgiờđâynólạigạtbỏcácnhàtưbản,vàđẩyhọ,giốngnhưcôngnhân,vàosốnhânkhẩuthừa,mặcdầulàtạmthờicònchưađẩyhọngayvàođạoquâncôngnghiệptrừbị.NhưngcảviệcbiếnthànhcáccôngtycổphẩnlẫnviệcbiếnthànhsởhữucủaNhànướcđềukhôngxóabỏtínhchấttưbảncủacáclựclượngsảnxuất.Điềuđórấtrõởnhữngcôngtycổphần.Vànhànướchiệnđạicũngvẫnchỉlàmộttổchứcmàxãhộitưsảntựtạorachomìnhđểbảovệnhữngđiềukiệnchungbênngoàicủaphương thức sản xuất tư bản chủnghĩa khỏi bị những sự tấncôngcủacôngnhâncũngnhưcủamộtsốnhà tưbảncábiệt.Nhànướchiệnđại,dầuhìnhthứccủanó lànhưthếnàochăngnữa,vềthựcchấtcũngvẫnlàmộtbộmáytưbảnchủnghĩa,làNhànướccủacácnhà tưbản, lànhà tưbản tập thể lý tưởng.Nhànướcấycàngchuyểnnhiềulựclượngsảnxuấtthànhtàisảncủanóbaonhiêuthìnó lạicàngbiến thànhnhàtưbảntập thể thựcsựbấynhiêu.Côngnhânvẫnlànhữngngườicôngnhânlàmthuê,nhữngngườivôsản.Quanhệtưbảnchủnghĩavẫnkhôngbịthủtiêumàtráilạicònđượcđẩytớichỗtộtcùng.Nhưngkhiđãđạtchỗtộtcùngthìsẽxảyracuộcđảolộn.SởhữuNhànướcvềcáclựclượngsảnxuấtkhôngphảilàcáchgiảiquyếtcuộcxungđột,nhưngnóchứađựng trongmìnhnómột phương tiện có tính chất hình thức, khả năng giải quyết cuộcxungđộtấy.

Cáchgiảiquyếtnàychỉcó thể làởchỗ, tínhchấtxãhộicủacáclựclượngsảnxuấthiệnđạisẽđượcthựctếthừanhậnvàdođó,phươngthứcsảnxuất,phươngthứcchiếmhữuvàphươngthứctraođổisẽđượclàmchođiềuđóchỉcóthểdiễnranếuxãhộicôngkhaivàtrựctiếpnắmlấynhữnglựclượngsảnxuấtđãvượtquámọisựquảnlýkhácngoàisựquảnlýcủaxãhội.Nhưvậylàtínhchấtxãhộicủacáctưliệusảnxuấtvàcácsảnphẩm,ngàynayđangchốnglạibản thân những người sản xuất, từng chu kỳ một đang làm rungchuyểnphươngthứcsảnxuấtvàtraođổi,vàchỉtựvạchđườngchomình cách tàn bạo và huỷ hoại nhưmột quy luật của tự nhiên tácđộngmộtcáchmùquáng-tínhchấtxãhộiấysẽđượcnhữngngườisảnxuấtvậndụngmộtcáchhoàntoàntựgiácvàsẽbiếntừnguyênnhâncủanhữngsựrốiloạnvànhữngsựphásảncótínhchấtchukỳthànhmộtđònbẩyhếtsứcmạnhmẽcủachínhngaysảnxuất.

Những lực lượngxãhộicũng tácđộnghoàn toàngiốngnhưnhữnglực lượngtựnhiên;mùquángtànbạo,pháhoại,chừngnào

chúngtachưanhậnthứcđượcchúngvàchưađếmxỉađếnchúng.Nhưngmột khi chúng tađãnhận thứcđượcchúng,nắmđược tácđộng,phươnghướngvàảnhhưởngcủachúngthìviệcbuộcchúngngàycàngphảiphục tùngýchícủachúng tavà lợidụngchúngdểđạt tới nhữngmục đích của chúng ta, là hoàn toàn tuỳ thuộc vàochúng ta.Điềuđó làđặcbiệtđúngkhinóivềnhững lực lượngsảnxuấtmạnhmẽhiệnnay.Chừngnàochúngtakhăngkhăngcựtuyệtkhôngmuốnhiểubảnchấtvàtínhchấtcủanhữnglựclượngấy-vàphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩavànhữngkẻbênhvựcnólạikhăng khăng không chịu hiểu - thì chừng đó lực lượng ấy vẫn tácđộngbấtchấpýmuốncủachúngta,chốnglạichúngta,thìchừngđóchúngvẫnthốngtrịchúngta,nhưđãtrìnhbàytỷmỉtrênđây.Nhưngmộtkhiđãhiểuđượcbảnchấtcủachúngrồi thìở trongtaynhữngngườisảnxuấtliênhiệp,chúngtừchỗlànhữngôngchủmaquáisẽbiến thànhnhữngngười đầy tớngoanngoãn.Đó là sự khácnhaugiữasứcmạnhpháhoạicủađiệntrongnhữngtiachớpcủagiôngtốvớiluồngđiệnđãchếngựđượctrongđiệnbáovàtrongđènđiện;làsựkhácnhaugiữangọnlửacủađámcháyvớingọnlửaphụcvụchoconngười.Khingườitabắtđầuđốixửvớinhữnglựclượngsảnxuấthiệnnaytheobảnchấtcủachúng-bảnchấtmàcuốicùngngườitađãnhậnthứcđược-thìtìnhtrạngvôchínhphủcủasảnxuấtcókếhoạchtrênquymôxãhội, theonhữngnhucầucủatoànthểxãhộicũng như của mỗi một thành viên riêng biệt; lúc đó phương thứcchiếmhữutưbảnchủnghĩa,trongđósảnphẩmnôdịchtrướctiênlàngườisảnxuấtrồisauđó làngườichiếmhữu,đượcthaythếbằnghìnhthứcchiếmhữusảnphẩmdựatrênchínhngaytínhchấtcủatưliệu sản xuất hiện đại;mộtmặt là sự chiếmhữu trực tiếp của sảnxuấtvềcácsảnphẩm,coiđólànhữngtưliệuđểduytrìvàpháttriểnsảnxuất,mặtkháclàsựchiếmhữutrựctiếpcủacánhânvềcácsảnphẩm,coiđólàtưliệusinhhoạtvàhưởngthụ.

Ngàycàngbiếnđạiđasốdâncưthànhvôsản,phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩatạoramộtlựclượngbắtbuộcphảihoànthànhcuộccáchmạngấy,nếukhôngthìsẽbịtiêuvong.Ngàycàngbuộcnhững tư liệusảnxuất lớnđãxãhộihóa,biến thànhsởhữuNhànước,phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩatựnóvạchraconđườngđểhoànthànhcuộccáchmạngấy.GiaicấpvôsảnchiếmlấychínhquyềnNhànướcvàbiến tư liệusảnxuất trướchết thànhsởhữuNhànước.Nhưngchínhvì thếmàgiaicấpvôsảncũngtựthủtiêuvới tưcách làgiaicấpvôsảnchínhvì thếmànócũngxóabỏmọisựphânbiệtgiaicấpvàmọiđốikhánggiaicấp,vàcũngxóabỏNhànướcvớitưcáchlàNhànước.Cáixãhộitừtrướctớinayvận

độngtrongnhữngsựđốilậpgiaicấpđãcầnđếnNhànướcnghĩalàmộttổchứccủagiaicấpbóclộtđểduytrìnhữngđiềukiệnbênngoàicủasảnxuấtcủanó,dođóchủyếu làđểduy trìbằngbạo lựcgiaicấpbị bóc lột trongnhữngđiềukiệnápbức (chếđộnô lệ, chếđộnôngnô,chếđộlaođộnglàmthuê)dophươngthứcsảnxuấthiệncólúcđóđemlại.Nhànướclàđạibiểuchínhthứccủatoànthểxãhội,làsựtổnghợpcủaxãhội thànhmộtnghiệphộiNhànướccủabảnthângiai cấpđại biểu cho toàn thể xãhội trong thời đại củamình:trongthờicổ,đólàNhànướccủachủnô;trongthờitrungcổ,đólàNhànướccủaquýtộcphongkiến;trongthờiđạichúngta,đólàNhànướccủagiai cấp tưsản.KhiNhànước, cuối cùng thật sựđã trởthành thừa.Mộtkhikhôngcòngiaicấpxãhộinàocầnphảiduy trìtrongvòngápbứcnữa,mộtkhimàcùngvớisựthốngtrịgiaicấpvàsựđấu tranhđể sinh tồn xâydựng trên tình trạng vô chínhphủ từtrướctớinaytrongsảnxuất,nhữngxungđộtvànhữngsựquálàmnảysinhtừtìnhhìnhđócũngđềubịloạitrừ,thìlúcđósẽkhôngcòncógìđểđànápnữa,lúcđómộtlựclượngđặcbiệtđểđànáp,tứclàNhà nước, cũng sẽ không còn cần thiết nữa.Hành động đầu tiên,qua đóNhà nước thật sự thể hiện ra là đại biểu toàn thể xã hội -chiếmlấycáctưliệusảnxuấtnhândanhxãhội-cũngđồngthờilàhànhđộngđộclậpcuốicùngcủanóvớitưcáchlàNhànước.SựcanthiệpcủachínhquyềnNhànướcvàocácquanhệxãhộihóasẽhóarathừatronghếtlĩnhvựcnàyđếnlĩnhvựckhácvàsựđìnhchỉ.Việccaiquảnngườisẽnhườngchỗchoviệcquảnlývậtvàchỉđạoquátrìnhsảnxuất.Nhànướckhông"bịxóabỏ",nótựtiêuvong.Cầnphảiđứngtrêncơsởấyđểđánhgiácâu"Nhànướcnhândântựdo"tứclàđánhgiátheolýdocơđộngtạmthờichínhđángcủanó,cũngnhưtheotínhchấtkhôngcócăncứkhoahọccuốicùngcủanó;cũngphảiđứngtrêncơsởấyđểđánhgiáyêusáchcủanhữngkẻgọilànhữngngười vô chínhphủ chủnghĩađòi ngàymột ngàyhai xóabỏngayNhànước.

Từkhiphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩaxuấthiệntronglịchsử,việcxãhộinắmlấymọitưliệusảnxuấtthườngthểhiệnralàmộtlýtưởngítnhiềulờmờvềtươnglaiđốivớinhữngcánhânriêngbiệthoặcđốivớicảtoànbộmộtphái.Nhưngviệcấychỉcóthểthựchiệnđược,trởthànhmộttấtyếulịchsử,khiđãcónhữngđiềukiệnvậtchấtđểthựchiệnnó.Cũngnhưmọitiếnbộxãhộikhác,nócóthểthựchiệnđượckhôngphảidochỗngườitađãnhậnthứcđượcrằngsựtồntạicủacácgiaicấplàtráivớichínhnghĩa,vớibìnhđẳng,v.v...khôngphảidoýmuốnđơngiảnlàthủtiêunhữnggiaicấpấy,màlàdocónhữngđiềukiệnkinhtếmớinàođó.Sựphânchiaxãhộithành

giaicấpbóclộtvàgiaicấpbịbóclột,thànhgiaicấpthốngtrịvàgiaicấpbịtrịlàkếtquảtấtyếucủasựpháttriểnthấptrướcđâycủasảnxuất.Chừngnàomàtoànbộlaođộngxãhộichỉcungcấpđượcmộtsốsảnphẩmchỉvượtquárấtítsốtưliệucầnthiếtnhấtchosựtồntạicủamọingười,dođó,chừngnàolaođộngchoánhếthaygầnhếtthìgiờcủatốiđạiđasốthànhviêntrongxãhội,thìchừngđóxãhộitấtnhiênphải chia thànhgiai cấp.Bêncạnhđạiđasốhoàn toànphảihiếnthâncholaođộngấy,thìhìnhthànhnênmộtgiaicấpđượcgiảiphóngkhỏicôngviệclaođộngsảnxuấttrựctiếpvàchămlonhữngcôngviệcchungcủaxãhộinhư:điềukhiểnlaođộng,côngviệcNhànước,tưpháp,khoahọc,nghệthuật,v.v...Dođóquyluậtphâncônglaođộng làcái làmcơsởchosựphânchia thànhgiaicấp,Nhưngđiềuđókhôngngăncảncáitìnhhìnhlàsựphânchiathànhgiaicấpkhôngđược thựchiệnbằngbạo lực, cướpbóc,mánhkhóevà lừabịp, vàgiai cấp thống trị,một khi đãnắmđượcchínhquyền thì sẽkhôngbaogiờquêncủngcốsự thống trị củanó trên lưngcácgiaicấp lao động và biến việc quản lý xã hội thành việc bóc lột quầnchúng.

Nhưngnếudođósựphânchia thànhgiaicấpcómột tồn tạilịchsựchínhđángnàođóthìnócũngchỉcólýdoấytrongmộtthờikỳnhấtđịnh,trongnhữngđiềukiệnxãhộinhấtđịnh.Nódựatrênsựsảnxuấtkhôngđầyđủ;nósẽbịsựpháttriểnđầyđủcủanhữnglựclượngsảnxuấthiệnđạixóabỏ.Và thậtvậy,sựxóabỏgiaicấpxãhộigiảđịnhphảicómộttrìnhđộpháttriểnlịchsửtrongđósựtồntạikhôngchỉcủamộtgiaicấpthốngtrịnhấtđịnhnàyhaymộtgiaicấpthốngtrịnhấtđịnhkhác,màlàcủamộtgiaicấpthốngtrịnóichungdođócủangaycảsựphânbiệtgiaicấp,cũngđều trở thànhmộtviệckhônghợpthờiđại, trởthànhlỗi thời.Dođósựxóabỏgiaicấpgiảđịnhphảicómột trìnhđộphát triểncaocủasảnxuất, trongđóviệcmộtgiaicấpxãhộiđặcbiệtchiếmhữutưliệusảnxuấtvàsảnphẩmvàdođó,chiếmcảquyềnthốngtrịchínhtrị,độcquyềngiáodụcvàchỉđạo tinh thần,khôngnhữngđã trởnên thừamàcòncản trởsựpháttriểnkinhtế,chínhtrịvàtinhthầnnữa.Trìnhđộấyngàynayđãđạtđược.Nếuphásảnvềchínhtrịvàtinhthầncủagiaicấptưsảnhầunhưkhôngcònlàmộtđiềubímậtđốivớingaycảbảnthângiaicấpđó,thìsựphásảnkinhtếcủagiaicấpđólạilặplạimộtcáchđềuđặn từngmười nămmột. Trongmỗi cuộc khủng hoảng, xã hội lạinghẹtthởdướisứcépcủanhữnglựclượngsảnxuấtvàcủanhữngsảnphẩmcủabản thânnó,mànó không thể sửdụngđược và tựthấy bất lực trước cái mâu thuẫn vô lý là những người sản xuấtkhôngcógìđểtiêudùngvìthiếungườitiêudùng.Sứcmởrộngcủa

các tư liệu sản xuất đang phá tung những xiềng xíchmà phươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩađãtróibuộcchúng.Giảiphóngtưliệusảnxuấtkhỏinhữngxiềngxíchđólàđiềukiệntiênquyếtduynhấtđểbảo đảm chomột sự phát triển liên tục, vớimột tốc độ ngày càngnhanhcủacác lực lượngsảnxuất,vàdođóđảmbảomộtsự tănglên, trên thực tiễn là không có giới hạn, của chính ngay sản xuất.Nhưngkhôngphảichỉcóthể.Việcxãhộichiếmhữutưliệusảnxuấtkhôngnhữnggạtbỏđượcsựkìmhãmnhântạohiệnđangcóđốivớisảnxuất,màcònxóabỏđượcsựlãngphívàsựpháhoạitrựctiếpnhững lực lượng sản xuất và sản phẩm, tức là những bạn đườngkhôngthểtránhđượccủasảnxuấthiệnnay,vàđạttớiđỉnhcaocủanótrongthờikỳkhủnghoảng.Thêmnữa,sựchiếmhữuấycòngiảiphóng được cho toàn thể xã hộimột khối tư liệu sản xuất và sảnphẩm,bằngcáchxóabỏsựhoangphíxahoađiên rồcủacácgiaicấpthốngtrịhiệnnayvàcủanhữngđạibiểuchínhtrịcủachúng.Khảnăngđảmbảo,bằngnềnsảnxuấtxãhội,chomọithànhviêntrongxãhộimộtđờisốngkhôngnhữnghoàntoànđầyđủvềvậtchấtvàngàycàngphongphúhơn,màcònbảođảmchohọpháttriểnvàvậndụngmộtcáchhoàntoàntựdovàđầyđủnhữngnăngkhiếuthểlựcvàtrílực của họ nữa-khả năng ấy giờ đây mới xuất hiện lần đầu tiên,nhưngnóđãxuấthiệnthựcsựrồi.

Cùngvớiviệcxãhộinắm lấynhững tư liệusảnxuất thìsảnxuấthànghóacũngbị loại trừ,vàdođó,sựthốngtrịcủahànghóađối vớinhữngngười sảnxuất cũngbị loại trừ.Tình trạngvôchínhphủtrongnộibộnềnsảnxuấtxãhộiđượcthaythếbằngmộtsựtổchứccókếhoạchcóýthức.Cuộcđấutranhđểsinhtồncủacánhânsẽchấmdứt.Dođómàlầnđầutiên,conngườitáchhẳn-theomộtnghĩanàođó-khỏigiớithúvật,chuyểntừđiềukiệnsinhtồncủathúvậtsangđiềukiệnsinhtồnthậtcủaconngười,vàchođếnnayvẫnthốngtrịconngười,thìlúcnàysẽbịthốngtrịvàkiểmsoátbởinhữngconngườilầnđầutiêntrởthànhnhữngngườichủthậtsự,cóýthứccủatựnhiên,bởivìhọtrởthànhnhữngngườichủcủatổchứcxãhộicủahọ.Nhữngquy luậtcủahoạtđộngxãhộicủahọ,chođếnnayvẫnđốilậpvớihọnhưnhữngquyluậttựnhiên,xalạvàthốngtrịhọ,thìlúcđósẽđượcconngườivậndụngmộtcáchhoàntoànhiểubiếtvàdođósẽchịusựthốngtrịcủaconngười.Tổchứcxãhộicủaconngườitừtrướcđếnnayvẫnđốilậpvớiconngườinhưnhữngcáidotựnhiênvà lịchsửápđặtchoconngười thìgiờđâyđãbiến thànhhànhđộng tựdocủabản thânconngười.Những lực lượngkháchquanxalạ,từtrướcđếnnayvẫnthốngtrịlịchsửthìsẽdochínhconngườikiểmsoát.Chỉtừlúcđó,conngườimớibắtđầutựmìnhlàmra

lịch sử của chínhmìnhmột cách hoàn toàn tự giác, chỉ từ lúc đó,nhữngnguyênnhânxãhộimàconngườilàmchopháthuytácdụng,mớiđưalại,vớimộtmứcđộchiếmưuthếvàkhôngngừngtănglên,nhữngkếtquảmàconngườimongmuốn.Đólàbướcnhảycủanhânloạitừvươngquốccủatấtyếusangvươngquốccủatựdo.

Thựchiệnsựnghiệpgiảiphóngthếgiớiấy, -đó làsứmệnhlịchsửcủagiaicấpvôsảnhiệnđại.Nghiêncứunhữngđiềukiệnlịchsử và do đó, nghiên cứu chính ngay bản chất của sự nghiệp củachínhhọ-đólànhiệmvụcủachủnghĩaxãhộikhoahọc,biểuhiệnlýluậncủaphongtraovôsản.

[1*]."TìnhcảnhcủagiaicấplaođộngởAnh",tr.109.

III.Sảnxuất

Sautấtcảnhữngđiềuđãnóitrênđây,bạnđọcsẽkhônglấylàmngạcnhiênkhiđượcbiếtrằngsựtrìnhbàyvềnhữngnétcơbảncủa chủ nghĩa xã hội trong chương trên hoàn toàn không làm vừalòng ông Đuy-rinh. Trái lại, ông buộc phải vứt nó xuống vực thẳmcùngvới tấtcảnhữngcáibị ruồngbỏ,nhà là "nhữngsảnphẩm laicăngcủatrítưởngtượnglịchsửvàtrítưởngtượnglô-gic"các"quanniệmmanrợ",các"kháiniệmmơhồvàlộnxộn"v.v...khác.Đốivớiôngta,chủnghĩaxãhộituyệtnhiênkhôngphảilàmộtkếtquảtấtyếucủasựpháttriểnlịchsử,vàlạicàngkhôngphảilàkếtquảcủanhữngđiềukiệnkinhtếvậtchấtthôthiểncủathờinay,chỉnhằmđạttớimụcđíchnhétđầybụng.Ởôngta,vấnđềđượcđặtramộtcáchtốthơnnhiều. Chủ nghĩa xã hội của ông ta làmột chân lý tuyệt đỉnh cuốicùngrồi:

Nó là "hệ thống tự nhiên của xã hội" nó bắt nguồn từ một"nguyêntắccôngbằngphổbiến".

vànếuôngtakhôngthểnàokhôngchúýđếncáitrạngtháitừtrướctớinaydolịchsửtộilỗiđãtạorađểcảithiệntrạngtháiấy,thìnói cho đúng ra, cần phải coi đó là một điều không may cho cáinguyên tắccôngbằng thuần túy.ÔngĐuy-rinh tạo rachủnghĩaxãhộicủamìnhcũngnhư tấtcảmọicáikhác,nhờhaianhchàngnổitiếng củamình.Đáng lẽ đóng vai người chủ và người đầy tớ nhưtrước tới nay thì lầnnàyhai con rối đódiễncácvởvềquyềnbìnhđẳng-vàấythếlàcơsởcủachủnghĩaxãhộicủaôngĐuy-rinhđãsẵnsàng.

Vì thế,dĩnhiên làởôngĐuy-rinh,nhữngcuộckhủnghoảngcôngnghiệpcótínhchấtđịnhkỳtuyệtnhiênkhôngcócáiýnghĩalịchsửnhưchúngtađãphảigánchochúng.

Ở ông ta, các cuộc khủng hoảng chỉ là những trường hợpngẫu nhiên đi trệch ra ngoài "trạng thái bình thường", và bất quácũngchỉ làmột lýdođể "phát triểnmột chếđộcó trật tựhơn"màthôi.Cái"cáchthứcquenthuộc"đểgiảithíchcáccuộckhủnghoảngbằngsảnxuất thừa thì tuyệtnhiênchưađủđối với cái "quanniệmđúngđắnhơn"củaôngta.Tuynhiên,cáchgiảithíchđó"cũngcóthểchấp nhận được đối với những cuộc khủng hoảng đặc biệt trongnhữnglĩnhvựccábiệt".Vídụnhưtrườnghợp"thịtrườngsáchbáođầy ứ vì những bản in những tác phẩm có thể bán hàng loạt,mà

bỗngnhiênngườitatuyênbốmọingườicóthểtựdoinlại".[100]

DĩnhiênôngĐuy-rinhcó thể lêngiườngnằmnghỉvớimộtýthứcthanhthảnrằngnhữngtácphẩmbấthủcủamìnhsẽkhôngbaogiờgâyramộttaihọachotoànthếgiớinhưthếđược.

Nhưngđốivớicáccuộckhủnghoảnglớn,thìkhônghảilàdosảnxuấtthừa,màđúngralàdo"sựlạchậucủatiêudùngcủanhândân...tìnhtrạngtiêudùngkhôngđủbịgâyramộtcáchgiảtạo...việcgây trở ngại chonhu cầu củanhândân (A!) trong sựphát triển tựnhiêncủanó,nhữngđiềunàyrốtcuộcđãtạonênmộtcáihốnghiêmtrọngnhưvậygiữacácdựtrùhànghóavàviệctiêuthụchúng".

Vàôngtathậmchícòncócáimaymắntìmđượcmộtđồđệchocáilýluậnvềcáccuộckhủnghoảngđócủaôngta.

Nhưng tiếc thay, tình trạng tiêu dùng không đủ của quầnchúng, việchạn chế sự tiêudùng củaquần chúngởmức tối thiểucần thiết để duy trì đời sống và việc sinh con đẻ cái, là một hiệntượngtuyệtnhiênkhôngphảilàmớimẻ.Hiệntượngđóđãtồnlạitừkhicónhữnggiaicấpbóclộtvànhữnggiaicấpbịbóclột.Ngaytrongnhữngthờikỳlịchsửmàhoàncảnhcủaquầnchúngđượcđặcbiệtthuậnlợi,vídụnhưởAnhhồithếkỷXV,quầnchúngvẫntiêudùngkhôngđủ.Họcònxamớichophốiđượctoànbộsảnphẩmhàngnămcủahọchosựtiêudùngcủahọ.Nhưvậy,nếutình trạngtiêudùngkhôngđủlàmộthiệntượnglịchsửthườngxuyêntừmấynghìnnămnay, cònnhư tình trạngđình trệphổbiến trong tiêu thụxảy ra cáccuộckhủnghoảngdosảnxuất thừa, thìchỉmới trở thành rõ rệt từnămmươinămnaythôi-nếunhưvậythìcầnphảicótấtcảsựnôngcạncủathứkinhtếhọctầmthườngcủaôngĐuy-rinhmớikhônglấycái hiện tượngmới là sản xuất thừa để giải thích sự xung đột ấy.Điều đó cũng giống như là trong toán học, có người đãmuốn giảithíchsựthayđổicủatỷsốgiữahaiđạilượng-mộtbấtbiếnvàmộtkhảbiến-khôngphảibằngviệcđại lượngkhảbiếnđã thayđổi,màbằngviệcđạilượngbấtbiếnđứngnguyênkhôngthayđổi.Tìnhtrạngtiêudùngkhôngđủcủaquầnchúnglàmộtđiềukiệntấtyếucủatấtcảmọihìnhtháixãhộidựatrênsựbóc lột,dođócũnglàmộtđiềukiệntấtyếucủaxãhộitưbảnchủnghĩa;nhưngchỉcóhìnhthứctưbảnchủnghĩacủasảnxuấtmớiđưađếnnhữngcuộckhủnghoảng.Dođótìnhtrạngtiêudùngkhôngđủcủaquầnchúngcũnglàmộtđiềukiệntiênquyếtcủacáccuộckhủnghoảngấy,nhưngnócũngkhôngnói cho chúng ta biết những nguyên nhân của những cuộc khủnghoảngđang tồn tại hiệnnay, cũngnhưnhữngnguyênnhânvì saotrướckialạikhôngcónhữngcuộckhủnghoảngấy.

Nóichung,ôngĐuy-rinhcónhữngýkiếnkỳkhôivềthịtrườngthếgiới.Chúngtađãthấyôngta,vớitưcáchlàmộttácgiaĐứcthựcthụ,đãmưutoanlấynhữngcuộckhủnghoảngtưởngtượngtrênthịtrườngsáchbáoởLeipzigđểlàmsángtỏnhữngcuộckhủnghoảngcôngnghiệpđặcbiệtxẩyratrongthựctế,lấytrậnbãotáptrongmộtcốcnướcđểgiải thích trậnbãotápởngoàibiểnnhưthếnào.Tiếpnữa,ôngtachorằngnềnsảnxuấtcủacácnhàkinhdoanhhiệnnay"chủyếuphảixoayquanhviệctiêuthụcủamình,trongphạmvibảnthâncácgiaicấpcócủa"điềuđóđãkhôngngăncảnôngta,chỉsaucómười sáu trang, thừa nhận nhưmọi người đều biết rằng côngnghiệp sắt và công nghiệp bông sợi là những ngành công nghiệphiệnđạicótínhchấtquyếtđịnh,tứclàđúnghaingànhsảnxuấtmàsảnphẩmchỉđượctiêuthụmộtphầncựckỳnhỏtrongphạmvicácgiai cấpcócủa,và trướchết làđểcungcấpchosự tiêudùngcủaquầnchúng.BấtcứlấymộtlậpluậnnàocủaôngĐuy-rinh,chúngtacũngchỉthấythuầntúylàlờibahoarỗngtuyếchvàmâuthuẫnđủvềmọithứchuyện.Nhưngchúngtahãylấymộtthídụtrongngànhcôngnghiệpbôngsợi.NếuchỉriêngtrongcáithànhphốOldhamtươngđốinhỏthôi,-mộtthànhphốtrongmộttáthànhphốcótừ5đến10vạndânởxungquanghManchester,làmcôngnghiệpbôngsợi,-nếuchỉriêng trong thành phố đó người ta cũng đã thấy từ năm 1872 đếnnăm1875, tức là trong khoảng4 năm, con số cọc sợi chuyên sảnxuấtlanhsợisố32đãtừ2triệurưởicáitănglêntới5triệucái,thànhthửchỉriêngtrongmộtthànhphốtrungbìnhcủanướcAnhcũngđãcómộtsốlượngcọcsợichuyênsảnxuấtloạisợicùngsốbằngtấtcảngànhcôngnghiệpbôngsợicủatoànnướcĐứccộnglại,kểcảtỉnhAlsace;nếutrongtấtcảcácngànhvàcácđịaphươngkháccủacôngnghiệpbôngsợiởAnhvàởScotland,ngườitacũngthấycómộtsựmởrộnggầngầnnhưthế,thìphảicómộtsựcànrỡkhálớn"đếntậngốc"mớidámgiảithíchtìnhtrạnghoàntoànđìnhđốnhiệnnaytrongviệc tiêu thụsợibôngvàvảibôngbằngsựtiêudùngkhôngđủcủaquầnchúngAnh,chứkhôngphảibằngsựsảnxuấtthừacủabọnchủxưởngbôngsợiởAnh.

Thếlàđủ.ChẳngcầnphảitranhluậnvớinhữngngườikhônghiểubiếtvềkinhtếchínhtrịđếnnỗicoithườngthịtrườngsáchbáoLeipzignóichunglàmộtthịtrườngtheoýnghĩacủanềncôngnghiệphiệnđại.Vìthếchúngtachỉcầnvạchrarằng,trongnhữnglậpluậnsau đó, ôngĐuy-rinh đã chẳng biết nói gì hơn về các cuộc khủnghoảngngoàiđiềunóirằngkhủnghoảngchẳngquachỉlà

"một sựbiếnđổi thông thường từ trạng thái quá căng thẳngsangtrạngtháiuểoải",rằngnạnđầucơquáquắt"khôngphảichỉlà

dosựchấtđốnglạimộtcáchkhôngcókếhoạchcủacácxínghiệptưnhân",mà"cũngcầnphảicoisựxốcnổicủanhữngchủxínghiệpcábiệtvàsự thiếu thận trọngcủa tưnhân làmột trongnhữngnguyênnhânlàmnảysinhlượngcungquáthừa".

Nhưngđếnlượtnó,"nguyênnhânlàmnảysinh"sựxốcnổivàsự thiếu thận trọng của tư nhân là cái gì? thì cũng lại là chính sựthiếukếhoạchđócủanềnsảnxuất tưbảnchủnghĩa,biểuhiệnratrongchấtđốnglạimộtcáchkhôngcókếhoạchcủacácxínghiệptưnhân.Coiviệcchuyểnmộtsựkiệnkinhtếthànhmộtđiềuđángchêtráchvềmặtđạođức làpháthiệnramộtnguyênnhânmới- thìđócũngchínhlàmộtđiềucựckỳ"nôngnổi".

Chúngtahãychấmdứtvấnđềkhủnghoảngởđây.Saukhiđãchứngminhởchươngtrênsựnảysinhcótínhchấttấtyếucủacáccuộckhủnghoảngtừphươngthứcsảnxuấtnhưtưbảnchủnghĩavàýnghĩacủachúngxemnhư lànhữngcuộckhủnghoảngcủachínhngayphương thứcsảnxuấtấy, lànhững thủđoạncưỡngchếcủacuộccáchmạngxãhội,thìchúngtakhôngcầnphảinóithêmmộtlờinàonữađểchốnglạinhữngýkiếnhờihợtcủaôngĐuy-rinhvềvấnđềấy.Bâygiờchúngtahãybànsangnhữngđiềusángtạotíchcựccủaôngta,bànsangcái"hệthốngtựnhiêncủaxãhội".

Xâydựngtrênmột"nguyêntắccôngbằngphổbiến"vàdođó,khôngcầnphảiquantâmđếnnhữngsựthậtvậtchấtphiềntoái,hệthốngđóbaogồmmộtliênbangcáccôngxãkinhtếgiữachúngcó.

"Sự tựdođi lại và sựbắt buộcphải kết nạp các thành viênmới,theonhữngluậtlệvànhữngquytắchànhchínhnhấtđịnh".

Bảnthâncôngxãkinhtếtrướchếtlà"mộtsơđồbaoquátcótầmlịchsửtoànthếgiới"vàvượtxa

những"biệnphápnửavờilầmlạc"củamộtMácnàođóchẳnghạn.Nócónghĩalà"mộtcộngđồngnhữngngườigắnbóvớinhaudocáiquyền công cộng của họ được sử dụngmột diện tích đất đai nhấtđịnhvàmộtnhómxínghiệpsảnxuấtnhấtđịnh,đểcùngnhauhoạtđộngvàcùngnhau thamdựvào thunhập.Quyềncôngcộngđó là"mộtthứquyềnđốivớicácvật...hiểutheoýnghĩamộtmốiquanhệthuần túy công pháp đối với tự nhiên và đối với các cơ quan sảnxuất.

Chúngtahãyđểchocácnhàluậthọctươnglaicủacôngxãsẽnátócrađểtìmhiểuxemđiềuđócónghĩalàgì,cònchúngtathìdám từbỏmọimưu toan làmcôngviệcấy.Chúng ta chỉ biết rằngquyềnđóhoàntoànkhôngđồngnhấtvới"sởhữucótínhchấtnghiệpđoàncủacáchộicôngnhân",sởhữunàysẽkhôngloạitrừsựcạnhtranhlẫnnhau,vàthậmchícảsựbóclộtlaođộnglàmthuênữa.

Đồngthời,ôngtacònnóiquarằngquan niệm "sở hữu chung", như người ta cũng gặp thấy ở

Mác,"ítracũnglàmộtquanniệmkhôngrõràngvàđángnghingờ,vìcáiquanniệmvềtươnglaiấylúcnàocũngcóvẻnhưchỉcóýnghĩalàmộtchếđộsởhữucótínhchấtnghiệpđoàncủacácnhómcôngnhân".

Đây lại làmột trongnhiều "thói đê tiện"đánh lộn sòngquenthuộccủaôngĐuy-rinh,đốivới"tínhchấttầmthườngcủanó"(nhưbảnthânôngtanói)"thìchỉcócáitừtầmthường"bỉổi"làhoàntoànthíchhợp",đây lại làmộtđiềudối trácũngtrắngtrợnnhưmộtđiềubịađặtkháccủaôngĐuy-rinhnói rằngởMácchếđộsởhữucôngcộnglàmột"sởhữuvừacótínhchấtcáthểvừacótínhchấtxãhội".

Nhưngdùsao thìmộtđiều rõ ràng là:quyềncôngphápcủamộtcôngxãkinh tếđốivớicác tư liệu laođộngcủanó làmột thứquyềnsởhữuđặcbiệt,ítralàđốivớixãhộivàNhànước.

Nhưng quyền đó lại không được phép "cách biệt... với bênngoài,bởivìgiữacáccôngxãkinhtếkhácnhauvẫncósựtựdođilạivàcósựcầnthiếtphảikếtnạpcácthànhviênmớitheonhữngluậtlệvànhữngquytắchànhchínhnhấtđịnh...cũnggiốnghệtnhưhiệnnay việc gia nhậpmột tổ chức chính trị và việc thamgia các côngviệckinhtếcủacôngxã".

Nhưvậylàsẽcónhữngcôngxãkinhtếgiàuvànhữngcôngxãnghèo,vàsựsanbằngsẽđượcthựchiệnthôngquaviệcdâncưbỏcáccôngxãnghèovàdồnđếncáccôngxãgiầu.NhưvậynếuôngĐuy-rinhmuốnxóabỏsựcạnhtranhvềsảnphẩmgiữacáccôngxãbằngcáchtổchứcviệcbuônbántrongcảnước,thìôngtalạiđểchosựcạnhtranhvềnhữngngườisảnxuấtvẫntiếptụctồntạimộtcáchyêntĩnh.Cácvậtđượcrútrakhỏicạnhtranh,nhưngconngườithìvẫnởtrongvòngcạnhtranhnhưcũ.

Nhưngđiềuđóhoàntoànkhônggiảithíchchochúngtarõvềcái"quyềncôngpháp".Tiếpsauđóhaitrang,ôngĐuy-rinhtuyênbốvớichúngtarằng:

"Trướchết"côngxãbuônbánbaoquát"mộtcáchcũngrộnglớnnhưmột lĩnhvựcchính trị - xãhộimànhững thành thànhviênđượctậphợplại thànhmộtphápnhânduynhất,vàvớitưcáchấy,họđềuđượcquyềnsửdụng toànbộ ruộngđất,nhàcửavàcácxínghiệpsảnxuất."

Nhưvậy là khôngphải các côngxã riêng lẻ;mà là cảnướcđềucóquyềnsửdụng.Nhưvậythìcái"quyềncôngcộng"cái"quyềnđốivớivật", "mốiquanhệcôngphápđốivới tựnhiên"v.v...,khôngnhững"ítracũnglàmộtkháiniệmkhôngrõràngvàđángnghingờ":

nó còn trực tiếpmâu thuẫn với chính ngay nó nữa. Thật thế nó là"mộtsởhữuvừacótínhchấtcáthể,vừacótínhchấtxãhội"-ítralàtrong chừngmựcmỗi công xã kinh tế cũng đồng thời làmột phápnhân-vàvìvậymột lầnnữa,cái"quái thaimơhồ"đóngườitachỉthấyởchínhbảnthânôngĐuy-rinhmàthôi!

Dùsaothìcôngxãkinhtếcũngđượcquyềnsửdụngcáctưliệu laođộngcủanóđểsảnxuất.Việcsảnxuấtấydiễnranhưthếnào?TheotấtcảnhữngđiềumàôngĐuy-rinhđãchochúngtabiết,thìviệcsảnxuấtấyvẫnhoàntoàntheonhưkiểucũ,chỉkháccómộtđiềulàthaychonhàtưbảnbâygiờlàcôngxã.Nhiềulắmthìchúngtacũngchỉbiếtthêmrằng,chỉgiờđâymỗingườimớiđượctựdolựachọn nghề nghiệp của mình, và nghĩa vụ lao động thì tất cả mọingườiđềucóngangnhau.

Hìnhthứccơbảncủamọinềnsảnxuấttừtrướctớinaylàsựphâncông laođộng,mộtmặt là trongnộibộxãhội,mặtkhác làởtrongnộibộmỗixínghiệpsảnxuất.Cái"xãhộixãhộichủnghĩa"củaôngĐuy-rinhcótháiđộnhưthếnàođóvớisựphâncông laođộngđó?

Sựphâncônglaođộngxãhộilớnđầutiênlàsựtáchrờigiữathànhthịvànôngthôn.

TheoôngĐuy-rinh,sựđốikhángđólà"khôngthểtránhkhỏi,xét theo bản chất của sự vật". Nhưng "nếu nghĩ rằng cái vực sâugiữanôngnghiệpvàcôngnghiệp... làkhôngthể lấpđược, thì lại làkhônghoàntoànđúng.Trênthựctếthìhiệnnaycũngđãcó,ởmộtmứcđộnàođó,mộtsựthườngxuyênqualạirồi,vàtrongtươnglainócònhứahẹntănglênrấtnhiềunữa:.Ngayhiệnnaycólẽcũngđãcó hai ngành công nghiệp len vào trong ngành trồng trọt và nôngnghiệp, trước hết là ngành cất rượu, và sau đến ngành sản xuấtđườngtừcủcải...việcsảnxuấtrượucòncómộtýnghĩatolớnđếnnỗingườitađánhgiánóquácao".Và"nếunhưdonhữngphátminhnàođómàhìnhthànhnênmộtnhómngànhcôngnghiệpđônghơnthìcầnphảibố trísảnxuất tạinông thôn trực tiếpgắn liềnvớiviệcsảnxuấtnguyênliệu",cólẽdođósựđốilậpgiữathànhthịvànôngthônsẽgiảmbớtđi,và"ngườitasẽcóđượcmộtcơsởrộngrãinhấtđểpháttriểnnềnvănminh".Tuynhiên,mộtcáigìtươngtựnhưthếcũngcóthểnảysinhbằngmộtconđườngkhác.Ngoàisựtấtyếuvềmặtkỹthuậtra,nhữngnhucầuđótrởnêncótínhchấtquyếtđịnhđốivới việc phân loại những hoạt động của con người, thì lúc đó sẽkhôngcòncóthểcoithườngđượcnhữngđiềulợidomốiliênhệchặtchẽ và có hệ thống giữa những công việc của nông thôn với hoạtđộngchếbiếnsảnphẩmtheokỹthuậtđemlại".

Nhưng trong công xã kinh tế, lại nảy sinh đúng vấn đề đềnhữngnhucầuxãhội,vànhưvậycólẽcôngxãkinhtếsẽvộivàngnắmngay lấymộtcáchđầyđủnhấtnhữngđiều lợiđãnói trênđâytrongviệckếthợpnôngnghiệpvớicôngnghiệpchăng?ôngĐuy-rinhchắcsẽkhôngquênchochúngtabiếttheocáilốidôngdàiưathíchcủaôngta,cái"quanniệmchínhxáchơn"củaôngtavềlậptrườngcủacôngxãkinhtếđốivớivấnđềđóchăng?Bạnđọcnàotintưởngnhưthếthìsẽbịlừa.Nhữngcâusảongữnghèonànvàrốidắmđãdẫnratrênđây,cứquanhđiquẩnlạimãihếtngànhcấtrượumạnhlạiđếncôngnghiệplàmđườngcủcáitheoluậtphápPhổ.ĐólàtấtcảnhữnggìmàôngĐuy-rinhcóthểnóichochúngtabiếtvềsựđốilậpgiữathànhthịvànôngthôntronghiệntạivàtrongtươnglai.

Bây giờ chúng ta hãy chuyển sangbànmột cách chi tiết vềvấnđềphâncônglaođộng.Ởđây,ôngĐuy-rinhđã"chínhxáchơn"đôichút.Ôngtanóiđến

"Một người chỉ nên chuyên hẳn vềmột loại hoạt động thôi".Nếuđâylànóiđếnviệcthiếtlậpmộtngànhsảnxuấtmớinàođóthìvấnđềchỉ làởchỗ, liệungười tacó thể tạorađượcmộtsốngườinàođóchỉchuyênsảnxuấtmộtloạisảnphẩm,đồngthờiliệucóthểtạorađượcsựtiêudùng(!)cầnthiếtchohọhaykhông.Trongxãhộichủnghĩa,bấtkỳmộtngànhsảnxuấtnàocũng"sẽkhôngđòihỏilaođộngcủamộtsốlớndâncư".Vàngayởtrongxãhộichủnghĩacũngcó"nhữngbiệnchứngkinhtế"củanhữngconngườiphânbiệttheolốisống.

Nhưvậylàtronglĩnhvựcsảnxuất,tấtcảđềugầnnhưvẫnynguyênnhưcũ.QuảthậtôngĐuy-rinhthừanhận làtrongxãhội từtrướcđếnnayvẫncómột"sựphâncông laođộngsai lầm";nhưngsựphâncônglaođộngsailầmđólàởchỗnào,vàtrongcôngxãkinhtế,sựphâncônglaođộngấycầnphảiđượcthaythếbằngcáigì,thìvềđiềuđó,chúngtachỉbiếtđượcnhưsau:

"Vềvấnđềbảnthânsựphâncônglaođộng,thìnhưchúngtađãnóiở trên,nócó thểcoi làđãđượcgiảiquyếtmộtkhingười tachú ý đến sự khácnhau trongnhữngđiều kiện tựnhiên vànhữngnănglựccánhân".

Bêncạnhcácnănglực,thiênhướngcủacánhâncũngcóvaitròcủanó:

"Sựhammuốnvươnlênnhữngloạihoạtđộngđòihỏiphảicónhiềunănglựchơnvàphảicómộtsựđàoluyệntrước,sựhammuốnđóchỉhoàntoàndựatrêncáithiênhướngcủangườitađốivớicôngviệcđóvàtrênsựvuithíchcủangườitađượclàmchínhngaysựvậtnàychứkhôngphảilàmmộtsựvậtkhác"(làmmộtsựvật).

Nhưthế,trongxãhộichủnghĩa,thiđuasẽđượcthúcđẩy,và"bảnthânsảnxuấtcũngsẽcóhứngthú,còncáilốikinhdoanh

ngu ngốc chỉ coi sản xuất là một phương tiện để kiếm lời, thì sẽkhôngcònindấuấnsâusắccủanólênmọiquanhệxãhộinữa".

Trongmọixãhộicónềnsảnxuấtpháttriểnmộtcáchtựphát,-vàxãhộihiệngiờchínhlànhưthế-thìkhôngphảilànhữngngườisảnxuấtchiphốicác tư liệusảnxuất,mà tư liệusảnxuấtchiphốingườisảnxuất.Trongmộtxãhộinhưthế,thìmọiđònbẩymớicủasảnxuấttấtnhiêncũngđềubiếnthànhmộtphươngtiệnmớiđểchotưliệusảnxuấtnôdịchngườisảnxuất.Điềuđóđúngtrướchếtlàđốivới cái đòn bẩy mạnh mẽ nhất của sản xuất trước khi đại côngnghiệp xuất hiện: tức là đối với sự phân công lao động. Ngay sựphâncônglaođộnglớnthứnhất,tứclàsựtáchrờigiữathànhthịvớinôngthôn,đãđẩydâncưnôngthônhàngmấynghìnnămvàovòngngutối,cònnhữngngườiởthànhthịthìmỗingườiđềubịnôdịchbởicáinghềthủcôngcáthểcủamình.Nóđãthủtiêucáicơsởpháttriểnthếlựccủadâncưởnôngthôn,vàcơsởpháttriểnthếlựccủadâncưởthànhthị.Nếungườinôngdânchiếmhữuruộngđấtvàngườithành thịnắmnghề thủcôngcủamình, thì ruộngđấtcũngchiphốingườinôngdânvànghềthủcôngcũngchiphốingườithợthủcông.Do laođộngbịphânchia,nênconngườicũngbịphânchia.Tấtcảmọinăngkhiếuthểlựcvàtrí lựckhácnhauđềubịhysinhchoviệchình thànhmột hoạt động duy nhất. Sự phân công lao động càngpháttriểnthìconngườicàngmònmỏiđi,sựphâncônglaođộngnàyđạt tớimứcphát triểncaonhấtcủanótrongcôngtrườngthủcông.Côngtrườngthủcôngchianghềthủcôngrathànhnhữngđộngtácriêngbiệtcótínhchấtbộphận,vàgiaomỗimộtđộngtácđóchomộtcôngnhânriêngbiệt,coiđó lànghềnghiệpsuốtđờicủahọ,dođómà trói buộc người công nhân đó suốt đời vàomột chức năng bộphậnnhấtđịnhvàvàomộtcôngcụnhấtđịnh."Côngtrườngthủcônglàmchongườilaođộngquèquặtđi,trởthànhquáidị,bằngcáchthúcđẩymột cáchgiả tạosựkhéo léo cái tính chấtbộphậncủahọvàbằng cáchđèbẹp cái thếgiới nhữngnăng khiếu vàbảnnăng sảnxuấtcủangườilaođộng...Bảnthâncánhâncũngbịphânchiaravàbiến thànhmộtchiếcmáy tựđộngcủamộtcôngviệcbộphậnnhất

định" (Mác)[101]

, - một chiếcmáy, trong nhiều trường hợp chỉ đạtđếnchỗhoànhảobằngcáchđúnglàlàmquèquặtthểlựcvàtrílựccủangườicôngnhân.Máymóccủanềnđạicôngnghiệpđãhạthấpngườicôngnhântừchỗlàmộtchiếcmáyxuốngthànhmộtphụtùnggiảnđơncủamộtchiếcmáy."Từmộtnghềchuyênmônsuốtđờiđiều

khiểnmộtcôngcụbộphận,nótrởthànhmộtnghềchuyênmônsuốtđờiphụcvụmộtchiếcmáybộphận.Ngườitađãlạmdụngmáymócđểbiếnngười côngnhânngay từ lúc họ còn thơấu thànhmột bộ

phậncủacáimáybộphận"(Mác)[102]

.Vàkhôngchỉcôngnhân,màcảnhữnggiaicấptrựctiếphaygiántiếpbóclộtcôngnhâncũngbịbịnôdịch-thôngquasựphâncônglaođộng-bởinhữngcôngcụhoạtđộngcủamình;nhàtưsảncótâmhồntrốngrỗngtrởthànhnôlệcủatưbảncủachínhhọvàcủalònghammêlợinhuậncủachínhhọ;nhàluậthọctrởthànhnôlệcủanhữngquanniệmphápluậtcứngđờcủahọ,chiphốihọnhưmộtquyềnlựcđộclập;những"giaicấpbóclộtcóhọcthức"thìnóichungbịnôdịchbởitínhchấthạnchếcụcbộvàtínhchấtphiếndiệnvềnhiềumặt,bởitínhcậnthịcủachínhhọvềthểchấtvàtinhthần,bởitìnhtrạngquèquặtcủahọvìmộtnềngiáodụckhuôntheomộtnghềchuyênmônnhấtđịnhvàvìbịtróibuộcsuốtđờivàobảnthânngànhchuyênmônđó-ngaycảkhingànhchuyênmônnàylàthuầntuýchẳnglàmgìcả.

Nhữngnhàkhôngtưởngđãhoàntoànhiểurõnhữnghậuquảcủaphâncông laođộng,đãnhìn thấymộtmặt làsựquèquặtcủangườicôngnhân,vàmặtkhác làcủachínhngaysựhoạtđộng laođộng, hoạt động này chỉ giới hạn trong việc lặp đi lặp lạimãimộtđộngtácmộtcáchmáymóc,đơnđiệusuốtcảcuộcđời.FouriercũngnhưOwenđãđòihỏiphảixoábỏsựđối lậpgiữathànhthịvànôngthôn,coiđólàđiềukiệncơbảnđầutiênđểxoábỏsựphâncônglaođộng cũ nói chung. Cả hai ông đều chủ trương rằng dân cư phảiphân ra thànhnhữngnhómtừ1600đến3000ngườiởkhắpnước;mỗinhómđềusốngtrongmộtlâuđàiđồsộởtrungtâmlãnhthổcủamình, và tiến hành công việc nội trợ chung. Mặc dầu ở đôi chỗ,Fouriercũngcónóiđếnthànhthị,nhưngbảnthânthànhthịcũngchỉgồmcóđộbốnnămcáilâuđàinhưthếnằmởcạnhnhau.Cảhaiôngđều cho rằng mỗi thành viên trong xã hội đều tham gia cả nôngnghiệplẫncôngnghiệp;theoFourierthìtrongcôngnghiệp,ngànhthủcôngvàcôngtrườngthủcôngđóngvaitròchủyếu,tráilại,Owenthìchorằngvaitròđóđãdođạicôngnghiệphoáđóngrồi,vàôngcũngđòihỏiphảiápdụnghơinướcvàkỹthuậtmáymócvàocôngviệcnộitrợ.Nhưngcảtrongnôngnghiệpcũngnhưtrongcôngnghiệp,cảhaiôngđềuđòihỏimộtsựluânphiêncôngviệccàngnhiềucàngtốtchomỗimộtngườiriêngrẽ,vàtươngứngvớiđiềuđó,đàotạochothanhniêncómộtkhảnănghoạtđộngkỹthuậtcàngtoàndiệncàngtốt.Cảhaiôngđềuchorằngconngườiphảiđượcpháttriểnmộtcáchtoàndiện thôngquahoạt động thực tiễn toàndiện, và laođộngphải có

đượctrởlạicáiniềmsaymêmàsựphâncônglaođộngđãlàmmấtđi, trướchết làbằngsự luânphiêncôngviệcnói trênđóvà tươngứngvớiđiềuđó làđộdài không lớn lắmcủamỗi "phiên" (đểdùngdanhtừcủaFourier)dànhchomỗicôngviệcriêngrẽđó.CảhaiôngđềuvượtrấtxacácphươngthứctưduycủagiaicấpbóclộtđãđểlạichoôngĐuy-rinh,chorằngsựđốilậpgiữathànhthịvànôngthônlàkhôngthểtránhkhỏidochínhngaybảnchấtcủasựvật,cáiphươngthức tư duy hạn chế cho rằng một số "người" nào đó, trong mọitrườnghợp,đềubịbắtbuộcphảisảnxuấtchỉmộtthứsảnphẩmthôi,vàmuốnduytrìmãimãicác"biếnchứngkinhtế"củanhữngngườiphânbiệt theo lốisống - tức lànhữngconngườichỉ thích làmmộtviệcnàychứkhôngthíchlàmbấtcứmộtviệcnàokhác,dođó,đãsađoạđếnmộttrìnhđộthấpkémđếnnỗilấylàmvuithíchvềtìnhtrạngbịnôdịchcủamìnhvàtínhchấtphiếndiệncủamình.SovớinhữngtưtưởngcơbảnngaycảtrongphầnảotưởngngôngcuồngnhấtcủaanhchàngFourier"ngungốc",sovớingaycảnhữngtưtưởngnghèonànnhấtcủaanhchàngOwen"thôlỗ,nhạtnhẽovànghèonàn"thìcái ôngĐuy-rinh, bản thân vẫn cònhoàn toàn làmột nô lệ của sựphâncônglaođộng,chỉlàmộtanhlùntựcaotựđạithôi.

Bằngcáchlàmchomìnhtrởthànhngườichủcủatoànbộcáctưliệusảnxuấtđểsửdụngchúngmộtcáchcókếhoạchtrênquymôtoànxãhội,xãhộisẽthủtiêuđượctìnhtrạngconngườitừtrướctớinayvẫnbịnôdịchbởitưliệusảnxuấtcủachínhhọ.Dĩnhiênlàxãhộikhôngthểnàogiảiphóngchomìnhđược,nếukhônggiảiphóngchomỗicánhânriêngbiệt.Dođóphươngthứcsảnxuấtcũnhấtđịnhphảibị lậtđổ tậngốcrễ,vànhất làsựphâncông laođộngcũphảibiếnđi.Thaychonó,phảicómộttổchứcsảnxuấttrongđó,mộtmặt,khôngmộtcánhânnàolạicóthểtrútsangchongườikháccáiphầnthamdựcủamìnhvàolaođộngsảnxuất,điềukiệntựnhiênđócủacuộcsốngconngười; trongđó,mặtkhác, laođộngsảnxuấtkhôngcònlàmộtthủđoạnđểnôdịchnữa,màtrởthànhmộtphươngtiệnđểgiảiphóngconngười,bằngcáchđưalạichomỗingườicáicơhộiđểphát triển và vậndụng toànbộ các năng khiếu thể chất và tinhthầncủamìnhtheotấtcảmọihướng,-và trongđó,nhưvậy là laođộngsảnxuấttừchỗlàmộtgánhnặngthìnaytrởthànhmộtsựvuithú.

Ngàynay,điềuđókhôngcònlàmộtảotưởng,mộtđiềumongướcthànhtínnữa.Vớisựpháttriểnhiệnnaycủacáclựclượngsảnxuất,thìsựtănglêncủasảnxuấtdochínhngayviệcxãhộihoácáclựclượngsảnxuấtđemlại,việcgạtbỏnhữngtrởngạivànhữngsựhỗloạndophươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩagâyra,việcgạt

bỏtìnhtrạnglãngphísảnphẩmvàtưliệusảnxuất-chỉnhữngviệcđócũngđủđểtrongtrườnghợpmọingườiđềuthamgialaođộng,cóthể rút thời gian lao động xuống tới mức rất không đáng kể, theonhữngquanniệmhiệnnay.

Việcxoábỏsựphâncônglaođộngcũcũnghoàntoànkhôngphảilàmộtyêusáchchỉcóthểthựchiệnđượcbằngcáchlàmthiệthạiđếnnăngsuấtlaođộng.Trái lại,donềncôngnghiệplớn,nóđãtrởthànhmộtđiềukiệncủabảnthânsảnxuất."Việcsảnxuấtbằngmáymócđãxoábỏsựcầnthiếtphảicủngcốsựphânchiatheokiểucông trường thủcôngbằngcáchkhôngngừngbuộcchặtcùngmộtcôngnhânấyvàocùngmộtcôngviệc.Vìtoànbộsựhoạtđộngcủacôngxưởngkhôngphảixuấtpháttừcôngnhân,màxuấtpháttừmáymóc,chonêncóthểxảyrasựthayđổithườngxuyênmàkhônglàmgián đoạn quá trình lao động... cuối cùng, vì người ta có thể họcđứngmáyrấtnhanhchóngkhicòntrẻchonênkhôngcầnthiếtphải

đàotạomộtloạicôngnhânđặcbiệtđểđứngmáy"[103]

.Nhưngtrongkhiphươngthứcsửdụngmáymóctheokiểutưbảnchủnghĩavẫnphảitiếptụcduytrìsựphâncônglaođộngcũvớinhữngchứcnăngbộ phận cứng đờ của nó,mặc dù vềmặt kỹ thuật điều đó đã trởthànhthừa-thìbảnthânmáymóccũngnổilênchốnglạisựlỗithờiđó. Cơ sở kỹ thuật của nền đại công nghiệp là có tính chất cáchmạng."Nhờmáymóc,cácquátrìnhhoáhọcvànhữngphươngphápkhác,nềnđạicôngnghiệpkhôngngừnggâynênnhữngcuộcđảolộntrong cơ sở kỹ thuật của sản xuất, và cùng với nó là trong nhữngchứcnăngcủangườicôngnhânvàtrongsựkếthợpcótínhchấtxãhộitrongquátrìnhlaođộng.Nhưvậylànóluônluôncáchmạnghoásự phân công lao độngở trong xã hội và không ngừng némhàngkhốitưbảnvàhàngkhốicôngnhântừmộtngànhsảnxuấtnàysangmộtngànhsảnxuấtkhác.Vìvậy,bảnchấtcủađạicôngnghiệpquyđịnhsựthayđổi tronglaođộng,sựlưuchuyểncủacácchứcnăng,sựcơđộngtoàndiệncủangườicôngnhân...chúngtađãthấymâuthuẫn tuyệtđốinày...đãbiểuhiệnmộtcáchghêgớmnhư thếnàotrong những cuộc tế lễ đem hy sinh không ngừng giai cấp côngnhân...trongsựlãngphíkhônghạnđộsứclaođộngvàtrongnhữngsựtànphágắn liềnvới tìnhtrạngvôchínhphủtrongxãhội".Đó làmặt tiêucực.Nhưngnếusự thayđổi trong laođộnggiờđâychỉ tựvạchđườngchomìnhnhưlàmộtquyluậttựnhiênghêgớmvàvớisứctànphámùquángcủaquyluậttựnhiênđâuđâucũngđềugặpphảinhữngtrởlực,thìmặtkhácbảnthânđạicôngnghiệp,vớinhữngtaihọacủanó,lạiđặtthànhvấnđềsinhtửlàphảithừanhậnsựthay

đổitronglaođộng,vàvìvậy,phảithừanhậntínhchấtđạidiệncànglớncàngtốtcủangườicôngnhânnhưlàmộtquyluậtphổbiếncủanềnsảnxuấtxãhộimàcácquanhệphảithíchứngvớisựthựchiệnbìnhthườngcủaquyluậtđó.Đạicôngnghiệpđặtthànhvấnđềsinhtử làphải thay thếcáiquái trạng làsốdâncư laođộngở rỗi khốnkhổ,đượcgiữ làmdự trữchonhucầubóc lộtbiếnđổicủa tưbản,bằngsựthíchdụngtuyệtđốicủaconngườiđốivớinhữngnhucầubiến đổi của lao động; là phải thay thế con người bộ phận, kẻ chỉmang một chức năng xã hội có tính chất bộ phận, bằng một conngườipháttriểntoàndiện,đốivớingườinàythìnhữngchứcnăngxãhộikhácnhaulànhữngphươngthứchoạtđộngthaythếnhau"(Mác,

"Tưbản")[104]

.Bằngcáchdạychúngtabiếnsựvậnđộngcủaphântử,màít

nhiềungườitađềucóthểthựchiệnđượcởkhắpnơi,thànhmộtsựvậnđộng có tính chất đôngđảo chonhữngmụcđích kỹ thuật, đạicôngnghiệpđãgiảiphóngtrênmộtmứcđộrấtlớnnềnsảnxuấtcôngnghiệpkhỏinhữnghạnchếcótínhchấtđịaphương;sứcnướctrướckialàmộtsứcmạnhcótínhchấtđịaphương;sứchơinướcbâygiờcótínhchấttựdo.Nếusứcnướcnhấtthiếtphảigắnvớinôngthôn,thìsứchơinướctuyệtnhiênkhôngnhấtthiếtphảigắnvớithànhthị.Chínhviệcápdụngsứchơinước theokiểu tưbảnchủnghĩađemtập trung hơi nước chủ yếu vào các thành thị và biến những làngcôngxưởngthànhnhữngthànhthịcôngxưởng.Nhưngchínhvìthếmànócũngđồngthờipháhoạiluôncảnhữngđiềukiệnsảnxuấtcủachínhnó.Yêucầuđầu tiêncủamáyhơinướcvàyêucầuchủyếucủahầuhếttấtcảcácngànhsảnxuấttrongnềnđạicôngnghiệplàphảicómộtthứnướctươngđốisạch.Nhưngthànhthịcôngxưởnglạibiếnmọithứnướcthànhnướcphânhôithối.Dođó,sựtậptrungở thành thị làmột điều kiện cơ bản của nền sản xuất tư bản chủnghĩa bao nhiêu, thìmỗi nhà tư bản công nghiệp cá biệt lại có xuhướngmuốnrờibỏcácthànhphốlớnbấynhiêu-nhữngthànhphốnàytấtyếudosựtậptrungđóđẻra-đểdichuyểncơsởkinhdoanhvềnôngthôn.Ngườitacóthểnghiêncứuquátrìnhđómộtcáchchitiết trong các khu côngnghiệpdệt Lanca-shire vàYorkshire;ở cácnơi đó nền đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa không ngừng tạo ranhững thànhphố lớnmới,bằngcáchkhôngngừngbỏ thành thịđểchạy về nông thôn. Trong các vùng công nghiệp luyện kim ở đónhữngkếtquảnhư thếmộtphầndonhữngnguyênnhânkhácgâyra,thìtìnhhìnhcũngnhưvậy.

Mộtlầnnữa,chỉcóthủtiêutínhchấttưbảnchủnghĩacủanền

côngnghiệphiệnđại,thìmớicóthểthủtiêuđượccáivòngluẩnquẩnmớiđó.Mốimâuthuẫncứluônluôntáisinhđócủanềncôngnghiệphiệnđại.Chỉcómộtxãhộinàocókhảnăngphốihợpđượccáclựclượng sản xuất của nó một cách nhịp nhàng, theo một kế hoạchchungduy nhất, thìmới cho phép phânbố được côngnghiệp trênkhắpcảnước,saochothíchhợpnhấtđốivớisựpháttriểnvàsựbảotồncủabảnthâncôngnghiệp,cũngnhưđốivớisựpháttriểncácyếutốsảnxuấtkhác.

Nhưvậy,việcxóabỏsựđối lậpgiữa thành thịvànông thônkhôngchỉlàmộtviệccóthểthựchiệnđược,-nóđãtrởthànhmộtsựcần thiết trực tiếp của chínhngaynền sản xuất côngnghiệp, cũngnhưcủanềnsảnxuấtnôngnghiệp,vàngoàira,cònchocảnềnvệsinhcôngcộngnữa.Chỉcóhợpnhấtthànhthịvớinôngthônthìmớicóthểtrừkhửđượcnạnnhiễmđộchiệnnaycủakhôngkhí,nướcvàđất;chỉcósựhợpnhấtnhưthếmớilàmchoquầnchúnghiệnđangsốngmònmỏiởthànhthịđạttớichỗlàphâncủahọsẽđượcdùngđểtrồngcâycối,chứkhôngphảiđểsinhrabệnhtậtnữa.

Nềncôngnghiệptưbảnchủnghĩađãtrởnêntươngđốiđộclậpđối vớinhữnggiớihạncó tínhchấtđịaphươngcủanhữngnơisảnxuấtranguyênliệuchonó.Côngnghiệpdệtchếbiếnchủyếulànhữngnguyên liệu nhập khẩu.Nhữngquặng sắt củaTây-Ban-Nhađược chế biếnởAnh vàởĐức; nhữngquặng đồng củaTây-Ban-NhavàNamMỹđượcchếbiếnởAnh.Mỗivùngthanđềucungcấpnhiênliệuvượtrangoàinhữngranhgiớicủanórấtxa,chomộtkhuvựccôngnghiệpmỗinămmộttănglên.Trênsuốtdọcbờbiểnchâuâu,cácmáyhơinướcđềuchạybằngthancủaAnh,đôinơithìcủaĐứcvàcủaBỉ.

Saukhiđượcgiảiphóngkhỏinhữngsựhạnchếcủanềnsảnxuấttưbảnchủnghĩa,xãhộicòncóthểtiếnxahơnrấtnhiềunữa.Bằngcáchtạoramộtthếhệmớinhữngngườisảnxuấtpháttriểnvềmọimặt, hiểu rõnhữngcơsởkhoahọccủa toànbộnềnsảnxuấtcôngnghiệp,vàmỗingườitrongbọnhọđềuthựctiễnnghiêncứutừđầuđếncuốicảmộtloạtngànhsảnxuấtxãhộisẽtạorađượcmộtsức sản xuất mới bù lại được một cách thừa thãi công việc vậnchuyểncácnguyên liệuvànhiên liệu từnhữngkhoảngcách rấtxavề.

Nhưvậy,việcxóabỏsựtáchrờigiữathànhthịvànôngthônkhôngphải làmộtảo tưởng,ngaycảvềphươngdiện lànóđòihỏiđiềukiệnphảiphânphốichohếtsứcđềunềnđạicôngnghiệp trênkhắpcảnước.Quảthậtlàtrongcácthànhphốlớn,nềnvănminhđãđểlạichochúngtamộtdisảnmàchúngtasẽphảitốnkémrấtnhiều

thờigianvàcôngsứcmớixóabỏđược.Nhưngchúngnhấtđịnhphảibịxóabỏ,vàsẽbịxóabỏmặcdùđiềuđólàmộtquátrìnhhếtsứclâudài.DầuchovậnmệnhcủađếchếĐứccủadântộcPhổcórasaochăngnữa,nhưngBismarckvẫncóthểnằmxuốngmộvớicáiýthứckiêuhãnhrằngnguyệnvọngthanhấtcủamìnhchắcchắnsẽđượcthựchiện;cácthànhphốlớnnhấtđịnhsẽtiêuvong.

Vàởđây,người tacó thểđánhgiámộtcáchxứngđángcáiquanniệmtrẻconcủaôngĐuy-rinhchorằngxãhộicóthểnắmđượctoànbộcáctưliệusảnxuấtmàkhôngcầnphảiđảolộnđếntậngốcphươngthứcsảnxuấtcũvàtrướchếtlàkhôngcầnphảithủtiêusựphâncônglaođộngcũ;vàtấtcảđềucoinhưlàđãđượcgiảiquyếtmộtkhimàngườitachỉmới"chúýđếncácđiềukiệntựnhiênvàcácnănglựccánhân",đồngthời,cũngnhưtrướcđây,cảmộtkhốiđôngnhững con người vẫn bị trói buộc vào việc sản xuất một thứ sảnphẩm, cảmột loại "dân cư" sẽ phải làm việc trongmột ngành sảnxuấtcábiệt,vànhânloạivẫnbịphânchianhưtrướckiathànhmộtsố "biến chủng kinh tế" bị què quặt khác nhau, như những "ngườiđẩyxe"vànhững"kiếntrúcsư".Thànhthửxãhộinóichungphảitrởthànhchủnhâncủatoànbộcáctưliệusảnxuất,đểchomỗicánhânvẫnlàmnôlệchotưliệusảnxuấtcủamình,vàchỉcòncóquyềnlựachọnthứtư liệusảnxuấtnàomàthôi.VàtacũnghãyđánhgiácáicáchmàôngĐuy-rinhcoisựtáchrờigiữathànhthịvànôngthônlà"khôngthểtránhkhỏidochínhngaybảnchấtcủasựvật"vàchỉcóthể tìm rađượcmộtphương thuốcnhonhỏ tạm thời trongviệckếthợphaingànhsảnxuấtđặcbiệtPhổ:ngànhcấtrượuvàngànhlàmđườngcủcải:Cáicáchôngtađặcviệcphânphốcôngnghiệptrongkhắpcảnướcphụ thuộcvàonhữngphátkiến tương lai,vàvàosựcần thiết phải đem sản xuất gắn trực tiếp vào việc khai thác cácnguyên liệu,-nhữngnguyên liệumàngayhiệnnaycũngđượctiêudùngởmọinơingàycàngcáchxanơisảnxuấtrachúng!-vàcuốicùng,ôngtatìmcáchchegiấucáiđuôicủaôngtabằnglờiquảquyếtrằngnhữngnhucầucủaxãhộithếnàorồicũngsẽthựchiệnviệckếthợpnôngnghiệpvớicôngnghiệp,ngaycảkhinóchốnglạicáclýdokinhtế,làmnhưthếnólàmộtsựhysinhnàođóvềmặtkinhtế!

Dĩnhiên,đểthấyđượcrằngnhữngyếutốcáchmạngsẽxóabỏsựphâncônglaođộngcũcùngvớisựtáchrờigiữathànhthịvànông thôn và sẽđảo lộn toànbộnền sản xuất, rằngnhữngyếu tốđềuđãchứađựngdướihìnhthứcmầmmốngtrongnhữngđiềukiệnsảnxuấtcủanềnđạicôngnghiệphiệnđại rồi, vàchỉphương thứcsảnxuấttưbảnchủnghĩahiệnnaymớingăncảnnhữngnhântốấypháttriển,-đểthấyđượcđiềuđóthìngườitaphảicómộtchântrời

rộng hơnmột chút so với phạm vi tác động của luật Phổ, nơimàrượumạnhvàđườngcủcảilànhữngsảnphẩmquyếtđịnhcủanềncôngnghiệpvàởđâyngườitacóthểnghiêncứunhữngcuộckhủnghoảngthươngnghiệptrênthịtrườngsáchbáo.Đểthấyđượcđiềuđóthìngười taphảibiết rõnềnđại côngnghiệp thựcsự trong lịchsửcủanóvàtrongthựctếhiệnnaycủanó;vàkhiđóngườitacũngsẽkhôngnghĩđếnviệctầmthườnghóachủnghĩaxãhộikhoahọchiệnđạivàhạthấpchủnghĩaxãhộiđóthànhmột thứchủnghĩaxãhộiđặcbiệtkiểuPhổcủaôngĐuy-rinh.

IV.Phânphối

Trênđây

[105],chúngtađãthấyrằngmônkinhtếhọccủaông

Đuy-rinhquy lại thành luậnđiểmsauđâyphương thứcsảnxuất tưbảnchủnghĩalàhoàntoàntốtvàcóthểduytrìđược,nhưngphươngthứcphânphốitưbảnchủnghĩathìlàmaquỷvànócầnphảibiếnđi.Bâygiờchúngtanhậnthấyrằngcái"chủnghĩaxãhội"củaôngĐuy-rinhchẳngquachỉlàsựthựchiệnluậnđiểmđótrongtưởngtượng.Thậtvậy,ôngĐuy-rinhhầunhưkhôngthấythiếusótgìtrongphươngthứcsảnxuấtcủaxãhộitưbảnchủnghĩavớitưcáchlàmộtphươngthứcnhưthế,ôngtamuốnduytrìsựphâncônglaođộngcũvớitấtcảnhữngmốiquanhệchủyếucủanóvàdođó,hầunhưkhôngthểnóimột lờinàovềsựsảnxuất trongnộibộcáicôngxãkinhtếcủaông ta.Dĩ nhiên, sản xuất làmột lĩnh vực trong đó người ta đụngchạmvớinhữngthựctếcụthể,vìvậytrongđó"trítưởngtượnghợplý"chỉcóthểdànhmộtkhoảngkhônggianrấthẹpchosựbaybổngcủacáitâmhồntựdocủaôngta,bởivìnguycơbịnhụcnhãthậtquálớn.Cònphânphối thìkháchẳn theoquanđiểmcủaôngĐuy-rinh,phânphốihoàntoànkhôngdínhdánggìđếnsảnxuất,vàkhôngphảido sản xuất quyết định,màdomột hànhđộng thuần túy của ý chíquyếtđịnh,-phânphốilàmộttrườnghoạtđộngdotrờiđãđịnhtrướccho"thuậtluyệnvàngxãhội"củaôngta.

Tươngứngvớinghĩavụngangnhautrongsảnxuấtlàquyềnlợingangnhautrongtiêudùng,quyềnnàyđượctổchứctrongcôngxãkinh tếcũngnhư trongcôngxã thươngnghiệpbaogồmmộtsốlớncáccôngxãkinhtế.Ởđây"laođộng...đượcđổivớimộtlaođộngkháctheonguyêntắcđánhgiángangnhau...ởđây,côngviệcđãlàmvà công việc người khác làmđể đổi lấy nó là những số lượng laođộngthậtsựngangnhau".Hơnnữa,"việcsanbằngnhữngsứccủaconngườiđó"vẫncóhiệulực,"mặcdầunhữngcánhânriênglẻcóthểsảnxuấtnhiềuhơnhayíthơn,hoặcthậmchíngẫunhiênkhôngsảnxuấtđượcgìcả";bởivìngườitacóthểcoimọiviệctrongchừngmựcnóđòihỏiphảimấtthờigiờvàsứclực-đềulànhữngviệcđãlàm,dođó,cảviệcđánhkyvàđichơicũngvậy.Nhưngsựtraođổiấykhôngdiễnragiữacáccánhânvớinhau,vìcộngđồngmớilàkẻsởhữutấtcảcáctưliệusảnxuất,tứccũnglàkẻsởhữutấtcảcácsảnphẩm;sựtraođổiấydiễnramộtmặtlàgiữamỗicôngxãkinhtếvàcácxãviêncủanó;mặtkháclàgiữachínhngaycáccôngxãkinh

tếvàcôngxãthươngnghiệpkhácnhau."Nhấtlàcáccôngxãkinhtếriêng lẻ sẽ thay thế - trongphạmvi củabản thânnó - nền thươngnghiệpnhỏbằngmộtsựbuônbánhoàntoàncókếhoạch".Thươngnghiệpbánbuôncũngđượctổchứcđúngnhưthế:"Hệthốngxãhộikinhtếtựdo...vìthếvẫnlàmộttổchứctraođổilớnmànhữngbiệnphápđượctiếnhànhtrênsơđồcủachúngtôikhácvớitấtcảnhữngquan niệmmơhồ vốn có ngay cả đối với những hình thức hợp lýnhấtcủacácquanniệmxãhộichủnghĩahiệnđangđượclưuhành".

Nhằmthựchiệnviệctraođổiđó,côngxãkinhtế,vớitưcáchlàkẻđầutiênchiếmhữucácsảnphẩmxãhội,phảiquyđịnh"mộtgiácả thốngnhất cho từng loại vật phẩm", căn cứ theonhững chi phísảnxuấttrungbình."Cáigọilàgiáthànhsảnxuấtmàhiệnnayđanggiữmộtvaitròtrongviệcquyếtđịnhgiátrịvàgiácảthìsẽ"(trongxãhộixãhộichủnghĩa)"...giữvaitròđánhgiásốlượnglaođộngmàngườitaphảisửdụng.Nhữngsựđánhgiáđó,căncứtheonguyêntắcthừanhậnmỗingườiđềucónhữngquyềnngangnhaucảtronglĩnhvựckinhtế,suychođếncùngđềuđượcquythànhviệctínhsốngười tham gia lao động: những sự đánh giá ấy sẽ cung cấp chochúngtacáitỷlệgiácảtươngứngvớinhữngđiềukiệntựnhiêncủasựsảnxuất,vàvớicáiquyềnxãhộivềviệc thựchiện.Cũnggiốngnhưhiệnnay, việc sảnxuấtnhữngkim loại quýsẽvẫncóýnghĩachủđạođểquyđịnhgiá trị của tiền tệ... Từđóngười ta thấy rằngtrongcáichếđộxãhộiđãbiếnđổi,chúngtakhôngnhữngkhôngmấtđi,màtráilại,ởđâylầnđầutiênchúngtasẽtìmthấycáinguyêntắcchânchínhđểquyđịnhvàcáithướcđocóhiệuquảtrướchếtlàđốivớicácgiátrịvàdođócũnglàđốivớinhữngtỷ lệtheođócácsảnphẩmđượctraođổivớinhau".

Thếlàcuốicùng,cái"giátrịtuyệtđối"nổitiếngđãđượcthựchiện.

Nhưng mặt khác, công xã cũng sẽ phải tạo cho những cánhânriênglẻkhảnăngmuacủacôngxãnhữngvậtphẩmđãlàmra,bằngcách làcôngxãsẽ trảhàngngày,hàngtuầnhàngtháng,chomỗingườimộtsốtiềnnàođó,giốngnhauđốivớitấtcảmọingười,coiđó làcáinganggiávới laođộngcủahọ. "Vìvậy,xét theoquanđiểmcủaxãhộixãhộichủnghĩa,nóirằngtiềncôngbiếnmấthaynóirằng tiềncôngbắtbuộcphải trở thànhmộthình thứcduynhấtcủacác khoản thu nhập kinh tế, thì điều đó khôngquan trọng".Nhưngnhữngtiềncôngngangnhauvàgiácảngangnhauđềutạonên"sựbình đẳng trong tiêu dùng, nếu không phải là bình đẳng về chấtlượngthìcũnglàbìnhđẳngvềsốlượng";vànhưthếlàcái"nguyêntắccôngbằngphổbiến"đãđượcthựchiệnvềkinhtế.

Vềviệcquyđịnhmứccủathứtiềncôngtươnglaiấy,ôngĐuy-rinhchỉnóivớichúngtarằng:

Ởđâycũngnhư trong tấtcảmọi trườnghợpkhác,người tatraođổi"laođộngngangnhaulấylaođộngngangnhau".Nhưvậylàđốivớimột laođộngsáugiờ,ngườitasẽphải trảmộtsốtiềncũngbiểuhiệnsáugiờlaođộng.

Tuyvậy,tuyệtnhiênkhôngnênlẫnlộn"nguyêntắccôngbằngphổbiến"vớicáichủnghĩabìnhquânthôlỗlàmchonhàtưsảnkịchliệtphảnđốimọichủnghĩacộngsản,nhấtlàphảnđốithứchủnghĩacộngsảntựphátcủacôngnhân.Nguyêntắccôngbằngphổbiếnđókhôngđếnnỗiquánghiệtngãnhưbềngoàitatưởngđâu.

"Sựbìnhđẳngcó tínhchấtnguyên tắcvềcácquyềnkinh tếkhônghềgạtbỏcáitìnhhìnhlàbêncạnhviệcthỏamãnnhữnggìmàsựcôngbằngđòihỏi,sẽcòncóviệctựnguyệnbiểuhiệnlòngbiếtơnvàlòngtônkínhđặcbiệt.Xãhộitựlàmchomìnhvinhdự,khinóbiểudươngnhữngloạihoạtđộngcaohơnbằngcáchcấpchochúngmộtkhoảnphụgiavừaphảichosựtiêudùng".

Và cả ôngĐuy-rinh cũngđã tự làm cho bản thânmình vinhdự,khiôngtađemkếthợpsựngâythơcủaconchimbồcâuvớisựkhônngoancủacon rắn, vàquan tâmmột cách rất cảmđộngđếnnhưthếđếnsựtiêudùngđượctăngthêmmộtcáchvừaphảicủacácôngĐuy-rinhtrongtươnglai.

Nhưvậylàphươngthứcphânphốitheotưbảnchủnghĩađãbịxóabỏdứtkhoát.

Bởivì"giảsửtrongtrườnghợpxảyramộttìnhhìnhnhưvậy,mộtngườinàođócóthểthậtsựchiphốiđượcmộtsốdưvềtưliệuriêngthìngườiấycũngsẽkhôngthểtìmthấymộtphươngthứcsửdụngtheokiểutưbảnchủnghĩachosốdưấy.Khôngmộtcánhânnàohoặcmộtnhómnàocóthểlấyđượcsốdưđócủangườiấyđểsảnxuấtbằngmộtcáchnàokhácngoàiconđườngtraođổihaymuacả;nhưngsẽkhôngbaogiờxảyratrườnghợptrảchongườiấylợitứchaylợinhuậncả".Vìvậy"việcthừakếphùhợpvớinguyêntắcbìnhđẳng" làmộtviệckhócó thểchấpnhậnđược.Nó làmộtviệckhôngthểtránhkhỏi,bởivì"mộtviệcthừakếnàođóbaogiờcũngsẽlàmộtngườibạnđồnghànhtấtyếucủanguyêntắcgiađình".Ngayquyền thừa kế cũng lại "không thể đưađếnmột tình trạng tích luỹnhững tàisản lớn,bởivìởđâyviệchình thànhsởhữu...sẽkhôngbaogiờcòncóthểnhằmmụcđíchtạoranhữngtưliệusảnxuấtvànhữngcuộcsốngchỉhoàntoàndựavàolợitức".

Nhưvậylàcôngxãkinhtếđãđượcxâydựngxongmộtcáchtốtđẹp.Bâygiờchúngtahãyxemnóhoạtđộngrasao.

ChúngtagiảđịnhrằngtấtcảnhữngdựáncủaôngĐuy-rinhđềuđượcthựchiệnmộtcáchđầyđủ;dođóchúngtagiảđịnhtrướcrằngcông xã kinh tế trả chomỗi xã viên củamình về số laođộnghàngngàylàsáugiờ,mộtsốtiềncũngbiểuhiệnsáugiờlaođộng,thídụlàmườihaimác.Chúngtacũnggiảđịnhrằnggiácảănkhớpmộtcáchchínhxácvớigiátrị,dođótronggiảthiếtcủachúngta,cácgiácảấychỉbaogồmnhữngchiphívềnguyên liệu,vềhaomònmáymóc,vềtiêudùngcáctưliệulaođộng,vàvềtiêncôngđãtrảmàthôi.Nhưthếthìmộtcôngxãkinhtếgồmcómột trămxãviên làmviệc,hàngngàysảnxuất ranhữnghànghoácómộtgiá trị là1200Mác,trongmộtnăm300ngàylaođộngthìsảnxuấtranhữnghànghoácómộtgiá trị là360000mácvàcôngxãcũng trảđúngsố tiềnấychocácxãviêncủamình,trongđómỗingườiđềuđượctùyýsửdụngcáiphầnhàngngàycủahọlà12mác,hayhàngnămlà3600mác.Đếncuốinăm,cũngnhưsaumộttrămnăm,côngxãcũngchẳnggiàucóhơnbuổiđầuchútnàocả.Trongthờigianđó,côngxãthậmchícũngsẽkhôngcókhảnăngcungcấpđượckhoảnphụgiavừaphảichosựtiêudùngcủaôngĐuy-rinh,nếunókhôngmuốnđụngvàocáivốntưliệusảnxuấtcủanó.Việc tích lũyđãbịhoàntoànbỏquên.Còntệhơnnữa,vìtíchluỹlàmộtsựcầnthiếtxãhội,vàvìviệcgiữtiềnlạisẽcungcấpmộthìnhthứctích luỹ thuậntiện,chonêntổchứccủacôngxãkinhtếtrựctiếpthúcđẩycácxãviêncủanóđiđếnchỗtíchluỹriêng,vàdođóđếnchỗphávỡchínhngaycôngxã.

Làm thế nào tránh khỏi được sự khôngăn khớpđóở trongbảnchấtcủacôngxãkinhtế?Nósẽcóthểtìmđượclốithoáttrongviệc"đánhthuế"màôngĐuy-rinhrấtưathích,tứclàtrongviệcphụgia thêm vào giá cả, và sản phẩm hàng năm của nó đáng lẽ là360000mác.Nhưngvì tấtcảcáccôngxãkinh tếkháccũngđềuởtronghoàncảnhấy,tứclàcũngđềubịbắtbuộcphảilàmnhưthếcả,chonênmỗicôngxã,trongkhitraođổivớicôngxãkhác,cũngđềusẽphảinộpmộtsốtiền"đánhthuế''ngangvớisốtiềnnóbỏtúiđược,vànhưvậylàsốtiền"cốngnạp"sẽlạichỉrơivàovaicácxãviêncủamìnhmàthôi.

Hoặcgiả làcôngxãgiảiquyếtvấnđềđómộtcáchgiảnđơnhơnnhiều,bằngcáchlàtrảchomỗixãviênvềsáugiờlaođộngbằngmộtsảnphẩmtrịgiáíthơnsáugiờlaođộng,thídụlàbốngiờthôi,tức là bằng cách trả cho họmỗi ngày támmác chứ không phải làmườihaimác,nhưngđồngthờivẫnduytrìgiácảhànghoáởmứccũ.Trong trườnghợpnày,côngxã làmmộtcách trực tiếpvàcôngkhaicáiviệcmàtrênđâynóđãmưutoanlàmmộtcáchgiấugiếmvàquanhco:nótạorađượcmộtgiátrịthặngdưnhưMácđãpháthiện,

vớimộtsốtổngsốhàngnămlà120.000mác,bằngcáchtrảchocácxãviêncủamìnhtheokiểuthuẩntuýtưbảnchủnghĩa,tứclàtrảcholaođộngcủahọdướicáigiátrịmàhọđãsảnxuấtra,vàngoàiracòntínhnhữnghànghoámàhọchỉcóthểmuađượcởcôngxãtheogiátrịđầyđủcủachúng.Nhưvậy,côngxãkinhtếchỉcóthểhìnhthànhđượcmộtquỹdựtrữbằngcáchtựbóctrầnbộmặtcủanóralàmộtthứTrucksystem"cải tiến" trênmộtcơsởcộngsảnchủnghĩarộngrãinhất.

Vậychỉcó thể làmột tronghai trườnghợp:hoặc làcôngxãkinh tế traođổi "laođộngngangnhau lấy laođộngngangnhau"vàlúcđóthìkhôngphảicôngxã,màchỉcótưnhânmớilànhữngngườicóthểtíchluỹđượcmộtquỹđểduytrìvàmởrộngsảnxuất.Hoặclàcông xã không trao đổi "lao động ngang nhau lấy lao động ngangnhau".

Nộidungcủasựtraođổitrongcôngxãkinhtếthậtralànhưthếđó.Thếcònhìnhthứccủanóthìnhưthếnào?Việctraođổiđượctiếnhànhthôngquatiềnkimloại,vàôngĐuy-rinhkhôngítkiêuhãnhvề"tầmquantrọng lịchsửtoànthếgiới"củasựcải tiếnấy.Nhưngtrong việc giao dịch giữa công xã và các xã viên, thì đồng tiền lạihoàn toànkhôngphải là tiền,nóhoàn toànkhônghoạtđộngvới tưcách là tiền. Tiền chỉ dùng làm một thứ chứng chỉ lao động đơnthuần,haynóinhưMác,tiềnchỉchứngnhận"cáiphầncánhâncủangườisảnxuấttronglaođộngchungvàcáiquyềncánhâncủangườisảnxuấttronglaođộngchungvàcáiquyềncánhântiêudùngtrongtổng sản phẩm" và trong chức năng đó, "tiền cũng không phải là

"tiền",giốngnhưchiếcvévào rạphátvậy"[106]

.Vì vậy tiền có thểđượcthaythếbằngbấtcứmộtkýhiệugì,vídụnhưtheoWeilingthìnóđượcthaythếbằngmột"sổlương"trongđóngườitaghinhữnggiờlaođộngởmộttrang,vàởtrangbênkiathìghinhữngvậtphẩmtiêudùngphảitrảchonhữnggiờđó.Tómlại,trongsựgiaodịchcủacôngxãkinhtếvớicácxãviêncủanó,tiềnchỉhoạtđộngnhưlàthứ"tiềnlaođộng"củaOwen,tứccái"bóngma"màôngĐuy-rinhđãnhìnxuốngmộtcáchkhinhmiệt,thếnhưngchínhôngtalạibuộcphảiđưavào trong nền kinh tế tương lai của ông ta.Dù cái vé dùngđể chỉmứcđộ"nghĩavụsảnxuất"đãlàmtrònvàmứcđộ"quyềntiêudùng"đượchưởnglàmộtmảnhgiấy,mộtcáithẻ,haymộtđồngtiềnvàng,-thìđốivớimụcđíchấyđiềuđóhoàntoànkhôngquantrọng.Nhưngđốivớinhữngmụcđíchkhác thìkhôngphảinhưvậyđâu,nhưsauđâychúngtasẽthấyrõ.

Nhưvậy,nếutrongsựgiaodịchcủacôngxãkinhtếvớicác

xãviên,tiềnkimloạikhônglàmchứcnăngtiềnmàlạilàmchứcnăngmộtthứvélaođộngtráhình,thìtrongsựtraođổigiữacáccôngxãkinhtếkhácnhaunólạicàngítlàmchứcnăngtiềncủanóhơnnữa.Ởđây,theonhữnggiảthiếtcủaôngĐuy-ring,thìtiềnkimloạilàhoàntoàn thừa. Thật vậy, chỉ cần cómột công tác kế toán là đủ, nó sẽphụcvụchoviệctraođổinhữngsảnphẩmcủamộtlaođộngngangnhau lấynhữngsảnphẩmcủamột laođộngngangnhaumộtcáchđơngiảnhơnnhiều,nếunhưnólấythướcđotựnhiêncủalaođộng-tứclàthờigian,lấygiờlaođộnglàmđơnvịđểtínhtoán,chứkhôngphải đem những giờ lao động chuyển thành tiền trước đã.Ở đây,trênthựctế,traođổilàmộtsựtraođổithuầntuýbằnghiệnvật;tấtcảcác khoản vượt quá yêu cầuđều có thể bù trừ đượcmột cáchdễdàng và đơn giản bằng cách chuyển sang cho các công xã khác.Nhưngnếumộtcôngxãnàođó thựcsựbị thiếuhụtđốivớinhữngcôngxãkhác,thìlúcđódùchotấtcả"vànghiệncótrênthếgian"đềulà "tiền theo bản chất của nó" đi nữa, thì vàng đó cũng không thểtránhđượcchocôngxãnàykhỏicáisốphậnlàphảidùnglaođộngđãtăng lêncủachínhmìnhđểbù lấpvàochỗ thiếuhụtđó,nếuhọkhôngmuốnvìmắcnợmàbị lệ thuộcnhữngcôngxãkhác.Vả lại,mong rằngbạnhãy luôn luônnhớ rằngởđây chúng tôi hoàn toànkhông làm công việc cấu tạo tương lai. Chúng tôi chỉ chấp nhậnnhữnggiảithiếtcủaôngĐuy-rinhvàchúngtôichỉrúttừđóranhữngkếtluậnkhôngthểtránhkhỏimàthôi.

Nhưvậylàvàng"theobảnchấtcủanólàtiền",đãkhôngthểthựchiệnbảnchấtấycủanócảtrongviệctraođổigiữacôngxãkinhtếvớicácxãviêncủanó,lẫntrongviệctraođổigiữacáccôngxãvớinhau. Tuy vậy, ông Đuy-rinh lại quy định cho vàng phải thực hiệnchức năng của tiền ngay cả trong "xã hội xã hội chủ nghĩa". Nênchúngtacầnphảitìmkiếmmộtlĩnhvựchoạtđộngkhácchocáichứcnăngtiềntệđó.Vàcómộtlĩnhvựchoạtđộngnhưthếthật.MặcdầuôngĐuy-rinhchophépmỗingườiđềucó thểcó "mộtsự tiêudùngngangnhauvềsốlượng",nhưngôngtalạikhôngthểbuộcđượcailàmnhưthếcả.Ngượclại,ôngtalạilấylàmhãnhdiệnrằngtrongcáithếgiớicủaôngta,mỗingườiđềucóthểtuỳýsửdụngđồngtiềncủamình.Nhưvậylàôngtakhôngthểngăncảnnổicáitìnhtrạnglàmộtsố người thì để dành ra được một kho tiền nho nhỏ, còn nhữngngườikhácthìkhôngthểđắpđổilầnhồivớisốtiềncôngmàngườitatrả cho họ. Thậm chí ông ta còn làm cho tình trạng đó không saotránhkhỏiđược,vìôngtađãthừanhậnmộtcáchrõràngcáiquyềnthừakếtàisảnchungcủagiađình,từđórútracáinghĩavụcủachamẹ phải nuôi dưỡng con cái. Nhưng đó chính là vết rạn khổng lồ

trongnguyêntắctiêudùngngangnhauvềsốlượng.Anhchàngchưavợsốngđànghoàngvàvuivẻvớisốtiềntámmáchaymườihaimáchàng ngày của anh ta, còn người goá vợ với támđứa con thơ thìsốngcùngquẫnvớisốtiềnđó.Mặtkhác,khinhậnmộtcáchkhôngđắnđomọikhoảntiềnmàngườitatrả,côngxãtạoracáikhảnănglàsốtiềnđóđãkiếmđượcbằngmộtcáchkhácchứkhôngphảibằnglaođộngcủabản thân.Nonoler [1*].Côngxãkhôngbiết rõ tiềndođâumàđến.Nhưngnhưthếlàngườitađãcóđủtấtcảcácđiềukiệnđểkhiếnchotiềnkimloại,từtrướcđếnnayvẫnchỉđóngvaitròmộtthứphiếulaođộng,bâygiờđãcómộtchứcnăngtiềntệthậtsự.Nhưvậy làcócơhộivà lýdo,mộtmặt,đểtíchtrữtiền,vàmặtkhácđểmắcnợ.Ngườitúngthiếuđivaykẻtíchtrữtiền.Đồngtiềnđivayvề,đượccôngxãnhậnvềkhoảnthanhtoáncáctưliệusinhhoạt,lạitrởlạicáitìnhtrạngcủanótrongxãhộihiệnnay,tứclàhiệnthâncótínhchấtxãhộicủalaođộngcủaconngười,làcáithướcthựcsựcủalaođộng, là phương tiện lưu thôngphổbiến.Tất cả các "luật pháp vàtiêuchuẩnhànhchính"trênthếgiớiđềubấtlựctrướctìnhtrạngđó,cũngnhưđềubấtlựctrướcbảngcửuchươnghaytrướcthànhphầnhoáhọccủanước.Vàvìkẻtíchtrữtiềnđượcphépđòingười túngthiếuphảitrảlợitức,chonêncùngvớitiềnkimloạihoạtđộngvớitưcáchlàtiềnthìtệchovaynặnglãicũngđượcphụchồitrởlại.

Chotớiđây,chúngtachỉmớinghiêncứunhữnghậuquảcủaviệcduy trì tiềnkim loạiở trong lĩnhvực tácđộngcủacái côngxãkinhtếcủaôngĐuy-rinh.Nhưngởbênngoàilĩnhvựctácđộngđóthìcáithếgiớicònlạiđángnguyềnrủavẫntạmthờitiếptụcthảnnhiênđi theoconđườngcũ.Trên thị trường thếgiới, vàngvàbạcvẫn làtiềnthếgiới,làphươngtiệnmuavàphươngtiệnthanhtoánphổbiến,làhiệnthânxãhộituyệtđốicủacủacải.Vàvớiđặctínhđócủakimloạiquýthìđốivớicácthànhviênriênglẻcủacôngxãkinhtếcũngxuấthiệnmộtđộngcơmớiđểtíchtrữtiền,đểlàmgiầu,đểchovaynặng lãi, tức làcáiđộngcơmuốnvậnđộngmộtcách tựdovàđộclậpđốivớicôngxãởbênngoàiphạmvicủacôngxã;vàđemcủacảiriêngđãtíchluỹđượcrathựchiệntrênthịtrườngthếgiới.Nhữngkẻchovaynặng lãibiến thànhnhữngkẻbuônphươngtiện lưu thông,thànhnhữngchủngânhàng, thànhnhữngkẻchiphốiphương tiệnlưuthôngvàtiềnthếgiới,vàdođóthànhnhữngkẻchiphốicáctưliệu sản xuất,mặcdầu vềmặt danhnghĩa, những tư liệu sản xuấtnàytrongnhiềunămnữavẫnđượccoilàsởhữucủacôngxãkinhtếvàcôngxã thươngnghiệp.Nhưngdođó,nhữngkẻ tích trữ tiềnvàchovaynặnglãiđãbiếnthànhchủngânhàngấyđồngthờicũnglànhữngngườichủcủachínhngaycôngxãkinhtếvàcôngxãthương

nghiệp.Cái"xãhộixãhộichủnghĩa"cuarôngĐuy-rinhquảthậtkháchẳnmộtcáchrấtcơbảnvớinhững"quanniệmmơhồ"củacácnhàxãhộichủnghĩakhác.Cái"xãhộixãhộichủnghĩa"ấykhôngcómộtmụcđíchnàokháchơnlàtáisinhrabọntàiphiệt lớn,vànósẽnailưngramàlàmdướisựkiểmsoátcủabọnđóvàchotúitiềncủabọnđó - nếu nói chúng nó sẽ xuất hiện và sẽ tồn tại. Đối với nó, conđườngcứuvãnduynhấtsẽchỉlàởchỗbọntíchtrữtiềnmuốnnhờcósốtiềnthếgiớicủachúng-chuồnchothậtnhanhrakhỏicôngxã.

VớitìnhtrạnghiệnrấtphổbiếnởĐứclàkhônghiểubiếtgìvềnhữnghọc thuyếtxãhộichủnghĩacũ,một thanhniênngây thơcóthểnêuvấnđề:liệunhữngphiếulaođộngcủaOwenchẳnghạn,cóthểđưađếnmộtsựlạmdụngnhưthếđượckhông.Mặcdầuởđâychúng tôi không có nhiệm vụ trình bày ý nghĩa của các phiếu laođộngấy,nhưngđểsosánhcái "sơđồbaoquát"củaôngĐuy-rinhvớinhững"ýkiếnthôlỗnhạtnhẽovànghèonàn"củaOwen,chúngtôithấycầnphảinêumấyđiểmsauđây.Mộtlà,muốnđiđếnmộttìnhtrạng lạmdụngcácphiếu laođộngcủaOwennhưthế, thì trướcđócác phiếu lao động ấy phải biến thành tiền thực sự rồi, nhưng lạimuốncấmchúngkhôngđượchoạtđộngvớitưcáchnàokhácngoàitưcáchlànhữngphiếulaođộnggiảnđơn.TrongkhiởOwencóthểcótìnhtrạnglạmdụngthậtsự,thìởôngĐuy-rinhcáibảnchấtnộitạicủatiền,độclậpđốivớiýchícủaconngười,lạitựvạchđườngchomình: tiền tự thựchiệnviệc tiêudùngvốncóvàđúngđắncủanó,chốnglạiviệclạmdụngmàôngĐuy-rinhmuốnápđặtchonó,dosựkhônghiểubiếtcủaôngtavềbảnchấtcủatiền.Hai là,theoOwen,phiếu laođộngchỉ làmộthìnhthứcquáđộsangchếđộcộngđồnghoàntoànvềcáctàinguyêncôngcộngvàchếđộsửdụngchúngmộtcáchtựdo,vànhiềulắmthìcònnhằmmộtmụcđíchphụnữalàlàmchochủnghĩacộngsảndễtiếpthuđốivớicôngchúngAnhmàthôi.Vìvậy,nếumộttìnhtrạnglạmdụngnàođóbuộccáixãhộicủaOwenphảixoábỏcácphiếulaođộng,thìnhưvậylàxãhộiấysẽtiếnthêmmộtbước tớimụcđíchcủanóvàsẽbướcvàomộtgiaiđoạnpháttriểnhoànmỹhơn.Ngượclại,nếucáicôngxãkinhtếcủaôngĐuy-rinhxoábỏtiền, thì lậptứcnósẽthủtiêungaycái"tầmquantrọnglịchsửtoànthếgiới"củanó,nósẽxoábỏcáivẻđẹpđộcđáonhấtcủanó,nósẽthôikhôngcònlàmộtcôngxãkinhtếcủaôngĐuy-rinhnữavàsẽrơixuốngmứcnhữngquanniệmmơhồmàôngĐuy-rinhđãtốnmấtbaonhiềucôngphucayđắngcủatrítưởngtượnghợplýmớiđưacôngxãấyvượtlênđược.

Vậydođâumànẩysinhtấtcảnhữngđiềusailầmvàrốirắmkỳlạấy,trongđócáicôngxãkinhtếcủaôngĐuy-rinhcứloayhoay

mãi?ChỉdocáiđámmâymùđangbaophủnhữngkháiniệmvềgiátrịvàtiềntrongđầuóccủaôngĐuy-rinhvàrútcụclạiđẩyôngtađếnchỗmuốnpháthiện ragiá trị của laođộng.NhưngvìởnướcĐứcôngĐuy-rinhkhônggiữđộcquyềnvềthứquanniệmmơhồđó,màtrái lại,ông tacòngặp rấtnhiềukẻcạnh tranhvớiông ta,chonênchúngtôimuốn"tựbuộcmìnhtronggiâylátlàmcáicôngviệcgỡmốibòngbong"màôngtađãtạora.

Cáigiátrịduynhấtmàmônkinhtếchínhtrịđượcbiếtlàgiátrịhànghoá.Hànghoálàgì?Lànhữngsảnphẩmđãđượcsảnxuấtratrongmộtxãhộigồmnhữngngườisảnxuất tưnhân ítnhiềuphântán,vậytrướchếtđólànhữngsảnphẩmcủatưnhân.Nhưngnhữngsảnphẩmtưnhânấychỉtrởthànhhànghoákhimàchúngđượcsảnxuất rakhôngphảichosự tiêudùngcủabản thân,màchosự tiêudùng của những người khác, tức là cho sự tiêu dùng của xã hội;nhữngsảnphẩmđóđivàotrongsựtiêudùngcủaxãhộithôngquasựtraođổi.Nhưvậynhữngngườisảnxuấttưnhânnằmởtrongmộtquanhệxãhội,họhọp thànhmộtxãhội.Vìvậy,nhữngsảnphẩmcủahọ,mặcdùlànhữngsảnphẩmtưnhâncủamỗingười,đồngthờicũnglànhữngsảnphẩmxãhội-nhưngkhôngphảidoýđồcủahọvàdườngnhưđingượclạiýchícủahọ.Vậythìtínhchấtxãhộicủanhữngsảnphẩmtưnhânấyởchỗnào?Rõrànglàởhaithuộctính:mộtlà,ởchỗtấtcảcácsảnphẩmấyđềuthoảmãnmộtnhucầunàođócủaconngười,đềucómộtgiá trịsửdụngkhôngnhữngđốivớingườisảnxuấtmàcònđốivớicảnhữngngườikhácnữa;vàhailàởchỗcácsảnphẩmấy,mặcdầuchúnglànhữngsảnphẩmcủanhữngngười laođộng tưnhânhếtsứckhácnhau,nhưngđồng thời lại lànhững sản phẩm của lao động của con người nói chung. Trongchừngmựcnhữngsảnphẩmấycũngcómộtgiátrịsửdụngđốivớinhữngngườikhác thìnói chung,chúngđềucó thểđi vào traođổi;trong chừngmực tất cả những sản phẩm ấy đềumang trong bảnthânchúng laođộngnóichungcủaconngười,đềuchỉgiảnđơn làmộtsựchiphísứclaođộngcủaconngười,thìtrongtraođổichúngđềucóthểđemsosánhvớinhau,đượccoilàngangnhauhaykhôngngangnhau,căncứtheosốlượnglaođộngnóitrênbaohàmtrongmỗi sản phẩm ấy. Trong hai sản phẩm tư nhân ngang nhau, vớinhữngđiều kiện xãhội vẫnnhưnhau, có thể cómột số lượng laođộngtưnhânkhôngngangnhau,nhưngbaogiờcũngchỉcómộtsốlượngngangnhauvềlaođộngcủaconngườinóichung.Mộtngườithợrènvụngcóthểlàmnămchiếcmóngngựatrongmộtkhoảngthờigian mà một người thợ rèn khéo làm mười chiếc. Nhưng xã hộikhông lấysựvụngvềngẫunhiêncủamộtcánhânnàođóđểbiến

thànhgiátrị;xãhộichỉthừanhậnthứlaođộngcómộttrìnhđộkhéoléo trung bình bình thường đối với một thời gian nhất định, là laođộngnóichungcủaconngườimàthôi.Chonêntrongtraođổi,mộttrongnămchiếcmóngngựacủangườithợthứnhấtkhônghềcógiátrị lớnhơnmột trongmười chiếcmóngngựađãđược rèn ra trongcùngmộtthờigianlaođộngnhưthế.Chỉtrongchừngmựclaođộngtưnhânlàlaođộngxãhộicầnthiết,thìnómớichứađựnglaođộngnóichungcủaconngười.

Nhưvậy,khi tôinóimộthànghoánàođócómộtgiá trịnhấtđịnhlàbaonhiêuđó,tứclàtôikhẳngđịnhrằng:

1.Hànghoáđólàmộtsảnphẩmcóíchvềmặtxãhội;2.Nóđãdomộttưnhânlàmradohọđàithọlấy;3.Mặcdầunólàsảnphẩmcủamộtlaođộngtưnhân,nhưng

đồngthời-vàdườngnhưngườisảnxuấtkhônghaybiếthoặckhôngmuốnđiềuấy-nócũnglạilàsảnphẩmcủalaođộngxãhội,hơnnữalại là sản phẩm củamột số lượng nhất định của lao động xã hội,đượcxácđịnhthôngquaconđườngxãhội,tứclàthôngquasựtraođổi;

4.Tôikhôngbiểuhiệnsốlượngđóbằngchínhngaylaođộng,bằngbaonhiềugiờlaođộngđó,màbằngmộthànghoákhác.Dođó,nếutôinói:chiếcđồnghồnàycógiátrịbằngtấmdạkia,vàmỗithứđềutrịgiálànămmươimác,thìnhưthếtứclàtôinói:chiếcđồnghồ,tấm dạ, và số tiền ấy đềumang trong bản thân chúng nómột sốlượnglaođộngxãhộingangnhau.Nhưvậylàtôixácnhậnrằngthờigianlaođộngxãhộibiểuhiệntrongnhữngthứđóđãđượcđolườngvềmặt xã hội và đã được coi là ngang nhau. Nhưng thời gian đókhôngphảiđượcđomộtcáchtrựctiếp,mộtcáchtuyệtđốinhưngườitavẫnđothờigianlaođộngtrongnhữngtrườnghợpkhác,bằnggiờlaođộng, hay ngày lao động, v.v... ; nó đãđượcđobằngmột conđườngvòng,thôngquatraođổi,mộtcáchtươngđối.Vìthếtôicũngkhôngthểbiểuhiệncáisố lượngthờigian laođộngđãxácđịnhđóbằng những giờ lao động mà tôi vẫn không biết rõ là bao nhiêu,nhưngđồngthờitôicũngchỉcóthểbiểuhiệnsốlượngthờigianlaođộngđóbằngconđườngvòngmộtcáchtươngđối,tứclàbằngmộtthứhànghoákháccũngđạibiểuchomộtsốlượngthờigianlaođộngxãhộinhưthế.Chiếcđồnghồcũngcógiátrịbằngtấmdạ.

Nhưngkhisảnxuấthànghoávà traođổihànghoábắtbuộccáixãhộidựa trênsảnxuấtvà traođổiđóphảiđi theoconđườngvòngấy,thìchúngcũngbắtbuộcxãhộiấyphảihếtsứcrútngắnconđườngvòngấylại.Trongđámhànghoádânđenthôngthường,sảnxuấtvàtraođổi táchriêngramộtthứhànghoávươnggiảtrongđó

giátrịcủatấtcảcáchànghoákhácđềucóthểbiểuhiệnđượcmộtcáchdứtkhoát, -một thứhànghoáđượccoi làhiện thân trực tiếpcủalaođộngxãhội,vàvìvậycóthểtraođổiđượcmộtcáchtrựctiếpvàvôđiềukiệnvớitấtcảmọihànghoá:thứhànghoáấylàtiền.Tiềncũngđãnằmsẵndướihìnhtháimầmmốngởngaytrongkháiniệmgiátrịrồi,tiềnchỉlàgiátrịđãpháttriểnmàthôi.Nhưngvìdướihìnhthứctiền,giátrịcủahànghoácóđượctồntạiđộclậpđốivớichínhngayhànghoá,chonênmộtnhântốmớixuấthiệntrongxãhộisảnxuấtvàtraođổihànghoá,mộtnhântốcónhữngchứcnăngxãhộimớivànhữnghậuquảxãhộimới.Tạmthờichúngtachỉcầnnhậnthấyđiềuđómàchưacầnđisâuhơnnữa.

Mônkinhtếchínhtrịvềsảnxuấthànghoátuyệtnhiênkhôngphảilàmộtkhoahọcduynhấtnghiêncứunhữngnhântốmàngườita chỉ biếtmột cách tương đối. Cả trongmôn vật lý học cũng thế,chúngtacũngkhôngbiếtcóbaonhiêuphântửkhíriênglẻtrongmộtkhốilượngkhínhấtđịnh,dướimộtsứcépvàmộtnhiệtđộnhấtđịnh.Nhưngchúngtabiếtrằng,trongchừngmựcquyluậtBoylelàđúng,thìmộtdungtíchnhấtđịnhnhưthếcủabấtkỳmộtthứkhínàocũngđềuchứađựngmộtsốphântửbằngsốphântửtrongmộtdungdịchngangnhưthếcủabấtkỳmộtthứkhínàokhácdướisứcépvànhiệtđộcũngngangnhưthế.Vìvậy,chúngtacóthểsosánhđượctheohàmlượngphântửcủachúng,nhữngdungtíchhếtsứckhácnhaucủanhữngchấtkhíhếtsứckhácnhau,trongnhữngđiềukiệnsứcépvànhiệtđộhếtsứckhácnhau;vànếuchúngtalấymộtlítchấtkhíởnhiệtđộ0obáchphânvàdướisứcép760mi-li-mét làmđơnvị, thìvới đơnvị đó chúng ta có thểđođượchàm lượngphân tử.Tronghoá học, chúng ta cũng không biết trọng lượng tuyệt đối của cácnguyên tử trong các nguyên tố. Nhưng chúng ta biết được trọnglượngtươngđốicủachúng,vìchúng tabiếtđược tỷ lệgiữachúngvớinhau.Vìvậy,giốngnhưsảnxuấthànghoávàmônkinhtếchínhtrị nghiên cứu nó có đượcmột biểu hiện tương đối cho những sốlượng laođộngchứađựng trongbản thâncáchànghoámàchúngchưabiết,bằngcáchđemsosánhcáchànghoáđótheohàmlượnglao động tương đối của chúng, - trong hoá học cũng vậy, hoá họccũngtìmđượcmộtbiểuhiệntươngđốichođạilượngcủacáctrọnglượngnguyêntửmànóchưabiết,bằngcáchsosánhcácnguyêntốtheo trọng lượng nguyên tử của chúng và biểu hiện trọng lượngnguyêntửcủanguyêntốnàybằngnhữngbộisốhaynhữngphânsốcủanguyêntốkhác(lưuhuỳnh,ôxy,hy-đrô).Vàgiốngnhưnềnsảnxuất hàng hoá đưa vàng lên thành hàng hoá tuyệt đối, thành vậtnganggiáchungcủacáchànghoákhác,thànhthướcđotấtcảmọi

giátrịhoáhọccũngvậy,nóđưahy-đrôlênthànhmộtthứhànghoátiềnhoáhọc,bằngcáchđặttrọnglượngnguyêntửcủahy-đrô=1vàquytrọnglượngnguyêntửcủatấtcảcácnguyêntốkhácthànhhy-đrô,bằngcáchbiểuhiệncáctrọnglượngấybằngnhữngbộisốcủatrọnglượngnguyêntửcủahy-đro.

Tuynhiên,sảnxuấthànghoátuyệtnhiênkhôngphải làhìnhthứcduynhấtcủanềnsảnxuấtxãhội.TrongcôngxãcủaẤn-độthờicổ, trong cộng đồng gia tộc của người Xla-vơmiềnNam, các sảnphẩmkhôngbiếnthànhhànghoá.Cácthànhviêncủacôngxãtrựctiếptổchứcthànhxãhộiđểsảnxuất;côngviệcđượcphânchiatheotậpquánvàcácnhucầu;cácsảnphẩmtrongchừngmựcchúngđivàotiêudùng,cũngđềuđượcphânphốinhưthế.Sựsảnxuấttrựctiếpcótínhchấtxãhội,cũngnhưviệctraođổitrựctiếp,loạitrừmọisự trao đổi hàng hoá, do đó cũng loại trừ cả việc biến sản phẩmthànhhànghoá(ítnhấtlàtrongnộibộcủacôngxã),tứclàcũngloạitrừviệcbiếnsảnphẩmthànhgiátrị.

Mộtkhixãhộinắmlấycáctưliệusảnxuấtvàsửdụngnhữngtư liệu đó để sản xuất dưới hình thức trực tiếp xã hội hoá, thì laođộngcủamỗingười,dùtínhchấtcóíchđặcthùcủalaođộngđócókhác nhau đến đâu chăng nữa, cũng ngay từ đầu và trực tiếp trởthànhlaođộngxãhội.Khiấy,khôngcầnphảidùngconđườngvòngđểxácđịnhsốlượnglaođộngxãhộinằmtrongmộtsảnphẩm;kinhnghiệmhàngngàychỉtrựctiếpchongườitathấyrằngsốlượngđótrungbìnhphải làbaonhiêu.Xãhộicóthểtínhđượcmộtcáchđơngiảnxemngười tađãphảibỏ rabaonhiêugiờ laođộng trongmộtchiếcmáyhơinước,trongmộthéc-tô-lít lúamìcủavụmùavừarồi,trongmột trămmétvuôngdạ thuộcmộthạngnhấtđịnhnàođó.Dođó,đểbiểuhiệnnhữngsốlượnglaođộngnằmtrongcácsảnphẩmmàgiờđâynóbiếtđượcmộtcáchtrực tiếp tuyệtđối,xãhộikhôngthểnàolạinảyracáiýnghĩtiếptụcdùngmãicáithướcđochỉcótínhchấttươngđối,bấpbênh,phiếndiện,khôngđầyđủ,trướcđâykhôngthể tránhkhỏivới tưcách làmộtbiệnphápcựcđoan, - tức làbiểuhiệnchúngbằngmộtsảnphẩmkhác,chứkhôngdùngcáithướcđotựnhiên,thíchhợp,tuyệtđốicủachúngtứclàthờigian.Chẳngkhácnàotronghoáhọc,ngàynàomàhoáhọccóthểbiểuhiệncáctrọnglượngnguyên tửmộtcách tuyệtđối,bằngmột thướcđo thíchhợp,tứclàbằngmộttrọnglượngthựctế,tínhbằngphầnnghìntriệu,hayphầnnghìntriệutriệucủagam,thìlúcđókhôngthểnàonólạinảyraýnghĩvẫncòncứbiểuhiệnnhữngtrọnglượngnguyêntửmộtcáchtươngđối,bằngconđườngvòng làdùngnguyêntửhy-đrô.Dođó,trongnhữngđiềukiệnđãgiảđịnhtrênđây,xãhộicũngsẽkhônggán

nhữnggiá trịnàođóchocácsảnphẩm.Xãhộisẽkhôngbiểuhiệncáisựthậtđơngiảnlàmộttrămmétvuôngdạđãđòihỏimộtnghìngiờlaođộngchẳnghạnđểsảnxuấtrachúngbằngmộtphươngthứcquanhcovàphilýlàmộttrămmétvuôngdạấycógiátrịmộtnghìngiờlaođộng.Dĩnhiên,cảtrongtrườnghợpđó,xãhộicũngvẫnsẽphảibiếtcầnbaonhiêu laođộngđểsảnxuất ramỗivậtphẩm tiêudùng.Xãhộisẽphảicăncứvàocáctư liệusảnxuất, trongđóđặcbiệtcócảsức laođộngđểvạchrakếhoạchsảnxuất.Nhữnghiệuquảcó íchcủacácvậtphẩm tiêudùngđượccânnhắcgiữachúngvớinhauvàsosánhvớinhữngsố lượng laođộngcầnthiếtđểsảnxuấtrachúngcuốicùngsẽquyếtđịnhkếhoạch.Ngườitasẽlàmtấtcảnhữngcáiđómộtcách rấtđơngiản,màkhôngcầnđếnsựcanthiệpcủacái"giátrị"hếtsứcnổitiếng[2*].

Kháiniệmgiátrịlàbiểuhiệnchungnhấtvàdođólàbiểuhiệnbao trùmnhất củanhữngđiều kiện kinh tế củanền sản xuất hànghoá.Vìvậy,kháiniệmgiá trịđãbaohàmcáimầmmốngkhôngchỉcủatiền,màcòncủatấtcảnhữnghình tháiphát triểnhơncủasảnxuấthànghoávà traođổi hànghoánữa.Ngay trongviệcgiá trị làbiểu hiện của lao động xã hội chứa đựng trong các sản phẩm tưnhân,cũngđãcósẵncáikhảnăngcósựchênhlệchgiữalaođộngấyvớilaođộngtưnhânnằmngaytrongbảnthânsảnphẩm.Vìvậy,nếumộtngườisảnxuấttưnhântiếptụcsảnxuấttheophươngthứccũ,trongkhiđóphươngthứcsảnxuấtxãhộingàycàngtiếnlên,thìsựchênhlệchấysẽtrởnênrấtrõrệtđốivớianhta.Hiệntượngđócũngdiễnrakhitoànbộnhữngngườisảnxuấttưnhânlàmmộtloạihànghoánhấtđịnhnàođólạisảnxuấtrachúngvớimộtkhốilượngvượtquánhu cầu xãhội.Việcgiá trị củamộthànghoá chỉ có thểđược biểu hiện bằngmột hàng hoá khác và chỉ có thể được thựchiệnthôngquasựtraođổilấythứhànghoákhácấy,cũngđãchứađựngsẵncáikhảnănglàsựtraođổinóichungcóthểkhôngdiễnra,hay thậmchísự traođổiấykhông thựchiệnđượcđúngvớigiá trị.Sauhết,khithứhànghoáđặcbiệtlàsứclaođộngxuấthiệntrênthịtrườngthìgiátrịcủanó,cũngnhưgiátrịcủamọihànghoákhác,đềuđượcquyếtđịnhtheothờigianlaođộngxãhộicầnthiếtđểsảnxuấtranó.Vìvậytronghìnhthứcgiátrịcủacácsảnphẩmcũngđãchứađựngsẵncáimầmmốngcủatoànbộhìnhtháisảnxuấttưbảnchủnghĩa, củasựđối khánggiữanhà tưbảnvàngười côngnhân làmthuêcủađạoquâncôngnghiệptrừbịvàcáccuộckhủnghoảng.Dođó, muốn xoá bỏ hình thái sản xuất tư bản chủ nghĩa bằng cáchdựnglênmột"giátrịchânchính",thìcókhácnàomuốnxoábỏĐạothiênchúabằngcáchdựng lênmộtgiáohoành "chânchính",hoặc

dựng lênmột xãhộimà trongđócuối cùngnhữngngười sảnxuấtthống trị đượcnhững sảnphẩmcủahọ, bằng cáchđem thựchiệntriệtđểmộtphạmtrùkinhtếvớibiểuhiệnđầyđủnhấtcủatìnhtrạngngườisảnxuấtbịnôdịchbởichínhngaysảnphẩmcủahọ.

Mộtkhixãhộisảnxuấthànghoáđãlàmchocáihìnhtháigiátrị cốhữucủacáchànghoávới tưcách làhànghoáphát triển tớihìnhthứctiền,thìngườitaliềnthấybộclộnhiềumầmmốngtrongsốnhữngmmầmmốngcònẩngiấutronggiátrị.Kếtquảtrựctiếpnhấtvàcơbảnnhấtlàhìnhthứchànghoátrởnêncótínhchấtbaotrùm.Ngaycảnhữngvậtphẩmtừtrướctớinayvẫnđượcsảnxuấtchotiêudùngtrựctiếpcủangườisảnxuất,thìbâygiờtiềncũngbuộcchúngphảimanghìnhthứchànghoávàlôicuốnchúngvàotraođổi.Dođómàhìnhthứchànghoávàtiềnthâmnhậpvàonộibộnềnkinhtếcủacáccôngxãđãtrựctiếpxãhộihoánhằmmụcđíchsảnxuất;chúngphávỡhếtmối liênhệnàyđếnmối liênhệkháccủacộngđồngvàlàmchocôngxãbịgiảithểthànhmộtđámngườisảnxuấttưnhân.Thoạt tiên, tiền đã đem lối trồng trọt cá thể thay vào việc canh tácchungruộngđất,nhưngườitacóthểthấyđiềunàyởấn-độ;vềsau,tiềnlạilàmtanrãchếđộsởhữucôngcộngvềruộngđấtcanhtác,-chếđộvẫncònđượcthểhiệnra trongviệcphânchia lại theo từngđịnhkỳmột,-bằngcáchchialạimộtcáchdứtkhoát(chẳnghạnnhưtrongcáccôngxãnôngdânởdọcbờsôngMosel;tìnhhìnhđócũngbắtđầudiễnratrongcôngxãNga);cuốicùng,tiềnđẩyngườitađếnchỗphânchianốtnhững rừng rúvàcánhđồngcỏchănnuôicôngcộng còn lại. Dẫu cho những nguyên nhân khác, bắt nguồn từ sựphát triển của sản xuất và cũng tác động ở đây là những nguyênnhânnàođinữa,nhưngtiềnbaogiờcũngvẫnlàcáicôngcụmạnhmẽnhấtđểthúcđẩynhữngnguyênnhânấytácđộngvàocáccôngxã.Vàchínhcũngdotínhtấtyếutựnhiênđómàtiền,bấtchấptấtcảcác"luậtphápvàtiêuchuẩnhànhchính",sẽphảilàmtanracáicôngxãkinhtếcủaôngĐuy-rinh,nếunhưcôngxãđóđượcthiếtlập.

Trênkia("Kinhtếchínhtrị",VI),chúngtađãthấyrằngnóiđếngiá trị của lao động thì tức là đã rơi vàomộtmâu thuẫn tự nó rồi[107]

.Vì trongnhữngquanhệxãhộinhấtđịnh, laođộngkhôngchỉsảnxuấtracácsảnphẩmmàcònsảnxuấtracảgiátrịnữa,vàgiátrịđóđượcđobằnglaođộng,chonênlaođộngkhôngthểnàocómộtgiá trị riêngđược, cũngnhưsứcnặng với tư cách là sứcnặng thìkhôngthểnàocómộttrọnglượngriêng,haysứcnóngthìkhôngthểnàocómộtnhiệtđộriêngđược.Nhưngnếutưởngtượngrằngtrongxã hội hiện nay, công nhân không nhận được toàn bộ "giá trị" lao

độngcủamình,vàchủnghĩaxãhộicósứmệnhthủ tiêu tình trạngấy,thìđóchínhlànétđặctrưngcủamọikẻxãhộichủnghĩarốirắmđang triết lýhãovềcái "giá trịchânchính".Muốn thế thì trướchết,cầnphảixemgiátrịcủalaođộnglàgì;vàngườitađãtìmgiátrịđóbằngcáchmưu toan lấysảnphẩmcủa laođộngchứkhông lấycáithước đo thích hợp của nó, tức là thời gian để đo lao động.Côngnhânphảinhậnđược"đầyđủ thunhập laođộng"củamình.Khôngnhữngsảnphẩmlaođộngmàngaybảnthânlaođộng,cũngđềuphảicóthểtraođổitrựctiếplấymộtsảnphẩmkhác,mộtgiờlaođộnglấysảnphẩmcủamộtgiờ laođộngkhác.Nhưngởđây lập tứcnảy ramộtđiềumắcmíu,gâyramột"nghivấn"rấtlớn.Nhưvậylàtoànbộsảnphẩmđượcphânphối.Ngườitarútbỏcủaxãhộicáichứcnăngtiếnbộquantrọngnhấtcủaxãhội làtích luỹvàđemchứcnăngđóvàotaycáccánhânchosựtuỳtiệncủahọ.Cáccánhâncóthểtuỳýsửdụngnhững"thunhập"củamìnhnhưthếnàocũngđược,cònxãhộinhiềulắmthìcũngvẫngiàuhaynghèonhưtrướckia.Thànhthử,trongquákhứngườitatậptrungcáctưliệusảnxuấtđãtíchluỹđượcvàotrongtayxãhộichỉ làđểchotrongtương lai, tấtcảcáctư liệusảnxuấttíchlũyđượclạibịphântántrởlạivàotaycáccánhân.Nhưvậylàngườitalạimâuthuẫnmộtcáchrõrệtngayvớinhữngtiềnđềcủachínhmìnhvàđiđếnmộtsựphilýthuầntuý.

Laođộngsống,tứclàsứclaođộngđanghoạtđộngphảiđượcđổi lấy sản phẩm của lao động. Trong trường hợp đó, nó cũng làhànghoágiốngnhưsảnphẩmmàngườitadùngnóđểđổilấy.Nhưthế thì giá trị của sức lao động này hoàn toàn không phải do sảnphẩmcủanóquyếtđịnh,màdolaođộngxãhộiđãvậthoátronggiátrịđóquyếtđịnh,tứclàdoquyluậttiềncônghiệnnayquyếtđịnh.

Nhưngngười ta nói với chúng ta rằng, chính điều đó khôngđượcxảyra.Laođộngsống,tứclàsứclaođộngphảiđượcđổi lấysảnphẩmđầyđủcủanó.Điềunàycónghĩalànóphảiđượcđổilấykhôngphảilàgiátrịcủanó,màlàlấygiátrịsửdụngcủanó;quyluậtgiátrịphảicóhiệu lựcđốivới tấtcảcáchànghoákhác,nhưngđốivớisứclaođộngthìphảigạtbỏquyluậtđóđi.Đólàsựlẫnlộntựnóthủtiêunó,nấpởđằngsaukháiniệm"giátrịcủalaođộng".

"Sự traođổi laođộng lấy laođộng theonguyên tắcđánhgiángangnhau" -nếuđiềunàycómộtýnghĩanàođó, thìcónghĩa lànhữngsảnphẩmcủalaođộngxãhộingangnhauphảiđượctraođổivớinhau.Đóchínhlàquyluậtgiátrị-quyluậtcơbảncủachínhnềnsảnxuấthànghoá,dođócũnglàquyluậtcơbảncủacáihìnhthứccao nhất của sản xuất hàng hoá, tức là của sản xuất tư bản chủnghĩa.Quyluậtđótựmởđườngchomìnhtrongxãhộihiệnnaytheo

cáchthứcduynhấtmàcácquyluậtkinhtếcóthểtựmởđườngđượcchomìnhtrongmộtxãhộigồmnhữngngườisảnxuấttưnhân:nghĩalànhưmộtquyluậtcủatựnhiênnằmngaytrongcácsựvậtvàcácquanhệ,độclậpđốivớiýchíhayướcvọngcủanhữngsảnxuất,vàtácđộngmộtcáchmùquáng.KhiôngĐuy-rinhđemquyluậtđódựnglênthànhquyluậtcơbảncủacôngxãkinhtếcủaôngta,vàđòihỏicôngxãnàyphảivậndụngquyluậtđómộtcáchhoàntoàntựgiác,thìôngtađãlấycáiquyluậtcơbảncủaxãhộihiệnđangtồntạilàmthànhquyluậtcơbảncủacáixãhộihoangđườngcủaôngta.Ôngtamuốnduytrìcáixãhộihiệntại,nhưngkhôngcónhữngmặttiêucựccủa nó. Ông ta hoàn toàn đứng trên cùng một mảnh đất vớiProudhon. Cũng như Proudhon, ôngmuốn xoá bỏ nhữngmặt tiêucựcdosựpháttriểncủanềnsảnxuấthànghoáthànhnềnsảnxuấttưbảnchủnghĩađẻra,bằngcáchvậndụngquyluậtcơbảncủanềnsảnxuấthànghoáđểchốngnhữngmặttiêucựcấy,nhữngmặttiêucựcdochínhtácđộngcủaquyluậtnàygâyra.CũngnhưProughon,ôngtamuốnthủtiêunhữnghậuquảthựctếcủaquyluậtgiátrịbằngnhữnghậuquảtưởngtượng.

NhưngmặcdùanhchàngDonQuijotehiệnđạicủachúngtacưỡitrênlưngconRosinantecaoquýcủaanhtalàcái"nguyêntắccôngbinhphổbiến",vàtheosaulàchúSanchoPansadũngcảm,tứclàAbrahamEnb-cólênđườngmộtcáchtựhàonhưthếnàochăngnữa để làm người hiệp sĩ lang thang đi chiếm chiếc mũ giáp củaMambrinlà"giátrịcủalaođộng"-thìchúngtôicũngerằng,chúngtôicũngerằngchàngtacũngchẳngmangđượcgìvềcảngoàicáichậucũnổitiếngcủangườithợcạo.

[1]Tiềnkhôngcómùivị.[2]Ngaytừnăm1844("NiêngiámđịnhĐức-Pháp",tr.95)109

tôiđãphátbiểurằng:sựcânnhắcnóitrênvềhiệuquảcóíchvàvềchiphílaođộngkhiquyếtđịnhkếhoạchsảnxuấtlàtấtcảnhữnggìcòn lại củakhái niệmgiá trị củakhoakinh tế chính trị trongxãhộicộngsảnchủnghĩa.Nhưngnhưtađãthấy,chỉcónhờbộ"Tưbản"củaMácthìluậnđiểmnàymớiđượcchứngminhmộtcáchkhoahọc.

V-Nhànước,giađình,giáodục

Quahaichương trên,chúng tahầunhưđã trìnhbầyhếtnộidungkinh tếcủa "tổchứcxãhộichủnghĩamới"củaôngĐuy-rinh.Nhiềulắmthìcólẽcũngcầnphảinhậnxétthêmrằng"tầmquansátcủacáinhìnlịchsử"hoàntoànkhôngngăncảnôngragiữgìnnhữnglợi íchđặcbiệtcủamình,ngaycảkhikhôngnóiđếnviệc tiêudùngthêmmộtcáchvừaphải.Vìvậyphâncông laođộngcũvẫn tồn tạitrongxãhộixãhộichủnghĩa,chonêncôngxãkinhtếkhôngnhữngphảichúýđếnnhữngkiếntrúcsưvànhữngngườiđẩyxe,màcũngcònphảichúýđếncảnhữngnhàvănchuyênnghiệp,hơnnữatrongtrường hợp này lại nảy ra vấn đề phải xử lý như thế nào đối vớiquyềntácgiả.ÔngĐuy-rinhbậntâmđếnvấnđềnàyhơntấtcảmọivấnđềkhác.Bấtkỳởđâu,vídụnhưtrongđoạnnóivềLouisBlancvàProudhon,vấnđềquyềntácgiảcũnglàmchobạnđọcđếnchánngấy,đểrồicuốicùngnóđượcbôibácra trênchín trang trong tập"Giáotrình"vàdướihìnhthứcmộtthứ"thùlaocholaođộng"bíẩn-hơnnữangười tacũngkhôngnóimột lờinào là liệusẽcómộtsựtiêudùngthêmvừaphảihaykhông-cóđếnđượcmộtcáchantoàntrongcáihảicảngcủaxãhộixãhộichủnghĩa.Mộtchươngnóivềvịtrícủanhữngconbọchét tronghệ thống tựnhiêncủaxãhộicó lẽcũngđúngchỗnhưthế,vàdầusaothìcũngđỡchánhơn.

Cuốn"Triếthọc"cấpchochúngtanhữnglờichỉdẫnchitiếtvềchếđộnhànước tương lai.Vềmặtnày,mặcdùRousseau là "bậctiềnbối lớnduynhất"củaôngĐuy-rinh,nhưngtácgiảđócũngvẫnđặtnhữngcơsởchưađủsâusắc;ngườinốinghiệpsâusắchơncủaôngđãsửachữathiếusótđómộtcáchtriệtđể,bằngcáchphaloãngRousseau đến cực điểm, và cũng trộn thêm vào đómột thứ cháoloãngbốthígồmnhữngcặnbãcủatriếthọcphápquyềncủaHegel."ChủquyềncủacánhânlànềntảngcủacáiNhànướctươnglaicủaôngĐuy-rinh: chủquyềnđó sẽ khôngbị sự thống trị củađa sốđèbẹp,tráilạichỉbâygiờnómớithựcsựđạttớiđỉnhcaonhấtcủanó.Điềuđódiễnranhưthếnào?Rấtđơngiảnthôi."

"Nếu giả định rằng trong tất cả mọi phương hướng đều cónhữngbảngiaoướcgiữangườinàyvớingườikhác,vànếucácbảngiaoướcấyđềunhằmmụcđíchgiúpđỡ lẫnnhauchốngnhữngviphạmkhôngchínhđáng-thìlúcđólựclượngđểduytrìcácquyềnsẽchỉcócủngcốhơnlênmàthôi,vàlúcđósẽkhôngcòncómộtquyềnnàotoátratừưuthếđơnthuầncủasốđôngđốivớimộtcánhân,hay

củađasốđốivớithiểusố".Cái sứcsốngcủa tròảo thuật củacái triếthọchiện thựcđã

vượtquađượcnhững trởngạigaygonhấtmộtcáchdễdàngnhưthếđóvànếubạnđọcnghĩ rằngquađóhọchẳngbiết thêmđượcmộtđiềugìhơntrướccả,thìôngĐuy-rinhtrảlờihọrằngkhôngnênnhìnsựvậtmộtcáchkhinhsuấtnhưvậyđược,bởivì

"mộtsailầmnhỏnhấttrongquanniệmvềvaitròcủaýchítậpthể sẽ dẫn tới chỗ thủ tiêu chủ quyền của cá nhân, và chỉ có chủquyềnđómớilà(!)cơsởđểrútranhữngquyềnthựctế".

ÔngĐuy-rinhđốixửvớicôngchúngcủamìnhmộtcáchhoàntoànthíchđángkhiôngtachếgiễuhọ.Thậmchíôngtacòncóthểtrắng trợnhơnnữakia:cácsinhviênmôn triếthọchiện thựccó lẽcũngkhôngnhậnthấyđiềuđóđâu.

Chủquyềncánhânvềthựcchấtlàởchỗ"cánhânbuộcphảiphụctùngNhànướcmộtcáchtuyệtđối",

nhưngsựcưỡngchếđóchỉcólýdothíchđángchừngnào"nóthậtsựphụcvụchocông lý tựnhiên".Nhằmmụcđíchđó, thìsẽcócả"lập pháp và tư pháp", nhưng hai cái này "phải nằm trong tay củatoànbộtậpthể";ngoàira,lạicòncómộtsựliênminhphòngthủbiểuhiện "bằngsựcùngnhauphụcvụ trongquânđộihay trongmộtcơquanchấphànhnàođóđểđảmbảosựanninhnộibộ",

Tứclàsẽcócảquânđội,cảnhsátvàhiếnbinh.QuảthậtôngĐuy-rinhđã rấtnhiều lần tỏ ra làmộtngườiPhổ tốt;ởđây,ông tachứngminh rằngông ta cóquyềnđứngngang vớimột ngườiPhổmẫumựcmàtheonhưlờiôngbộtrưởngđãquácốVonRochowđãnói,thìlúcnàocũng"mangngườihiếnbinhcủamìnhởtronglòng".Nhưng loại hiếnbinh tương lai ấy khôngnguyhiểmbằngbọn "Za-

rucker"[108]

ngàynay.Mặcdầuloạihiếnbinhđócógâyranhữnggìchoconngườicóchủquyềnchăngnữa,thìngườiấybaogiờcũngcómộtđiềuanủilà:

"Sựcôngbằnghaybấtcôngmàngườiấygặpphải, tuỳtheocáctrườnghợptừphíaxãhộitựdo,khôngbaogiờcóthểlàmộtcáigìtệhạihơncáimàtrạngtháitựnhiêncũngcóthểmangđến"!

Vàsauđó,saukhiđã làmchochúng ta lạivấpphảimột lầnnữavấnđềquyềntácgiảmàôngtakhôngthểkhôngnóiđến,ôngĐuy-rinhcònquảquyếtvớichúngtarằngtrongcáithếgiớitươnglaicủaôngtasẽcómột

"Giớiluậtsư,dĩnhiênlàhoàntoàntựdovàmọingườiđềucóthểnhớđếnđược".

"Cáixãhộitựdomàhiệnnayngườitađangtưởngtượngra"

trởnêncàngngàycànghỗn tạp.Nào làkiến trúcsư,nào làngườiđẩyxe,nàolànhàvăn,nàolàhiếnbinh,vàgiờđâylạicòncócảcácluậtsưnữa!"Cáivươngquốctưduyvữngvàngvàcótínhchấtphêphán"nàythậtgiốnghệtnhưcácvươngquốcthiênđàngcủacáctôngiáo,trongđóngườitínđồluônluôngặplại-dướimộtdạngrạngrỡ-nhữngcáiđã làmchocuộcsốngcủahọở trêncõi trầnnàyđượcngọtngàohơn.ÔngĐuy-rinhchínhlàngườicủacáinướcmàtrongđó "mỗi người đều có thể tự giải thoát theo cách riêng củamình".Chúngtacònmuốnthêmcáigìnữachứ?

Vảlại,điềumàchúngtamongmuốn,ởđâykhôngquantrọng.VấnđềởđâylàôngĐuy-rinhmuốncáigì.VàôngtakhácFriedrichIIở chỗ là trong cái quốc gia tương lai của ông Đuy-rinh hoàn toànkhôngphảilàmỗingườiđềucóthểtựgiảithoáttheocáchriêngcủamìnhđược.Hiếnphápcủacáiquốcgiatươnglaiấynóirằng:

"Trong xã hội tự do, không thể có sự thờ cúng; bởi vì mỗithành viên của xã hội đều khắc phục được cái quan niệm ấu trĩnguyên thuỷ cho rằng ở đằng sau thiên nhiên hay bên trên thiênnhiên, cónhữngđấngmàngười ta có thểdùngnhữngvật hy sinhhaynhữnglờicầunguyệnđểtácđộngđến"."Vìthế,hệthốngxãhộixãhộichủnghĩa,đượchiểumộtcáchđúngđắn,phải...phếbỏmọitrangbịcủasựmêhoặctinhthần,vàdođó,phếbỏtấtcảnhữngyếutốcơbảncủasựthờcúng".

Tôngiáobịcấm.Nhưngtấtcảmọitôngiáochẳngquachỉlàsựphảnánhhưảo

-vàotrongđầuóccủaconngười-củanhữnglựclượngởbênngoàichiphốicuộcsốnghàngngàycủahọ;chỉ làsựphảnánh trongđónhữnglựclượngởtrầnthểđãmanghìnhthứcnhữnglựclượngsiêutrầnthế.Trongnhữngthờikỳđầucủalịchsử,chínhnhữnglựclượngthiênnhiênlànhữngcáitrướctiênđượcphảnánhnhưthế,vàtrongquátrìnhpháttriểnhơnnữathìởnhữngdântộckhácnhau,nhữnglực lượngthiênnhiênấyđãđượcnhâncáchhoámộtcáchhếtsứcnhiềuvẻvàhếtsứchỗntạp.Nhờmônthầnthoạihọcsosánh,ngườitađãtheodõicáiquátrìnhđầutiênấy,ítralàđốivớicácdântộcấn-âu-đếntậnnguồngốccủanó,trongkinhVệđàcủaẤn-độ,Ba-tư,Hy-lạp,Rô-ma,Giéc-manh;vàtrongchừngmựccóđầyđủtàiliệuthìcảởcácdân tộcCelte,Li-tu-a-nivàXla-vơ,Nhưngchẳngbao lâu,bêncạnhnhữnglựclượngthiênnhiên,lạicòncócảnhữnglựclượngxãhội tácđộng - những lực lượngnàyđối lập với conngười,mộtcách cũng xa lạ lúc đầu cũng không thể hiểu được đối với họ, vàcũng thống trị họ với cái vẻ tất yếu bề ngoài giống như bản thânnhữnglựclượngtựnhiênvậy.Nhữngnhânvậtảotưởng,lúcđầuchỉ

phảnánhnhữngsứcmạnhhuyềnbícủacáclựclượngtựnhiên,thìnaylạivìthế,cócảnhữngthuộctínhxãhộivàtrởthànhnhữngđạibiểuchocác lực lượng lịchsử [1*].Đếnmộtgiaiđoạn tiếnhoácaohơnnữathì toànbộnhữngthuộctínhtựnhiênvàthuộctínhxãhộicủanhiềuvị thầnđượcchuyểnsangchomộtvị thầnvạnnăngduynhất, bản thân vị thầnnày cũng lại chỉ là phảnánh của conngườitrừutượng.Nhưvậynhấtthầngiáoxuấthiện;tronglịchsử,nólàsảnphẩmcuốicùngcủanền triếthọc tầmthườngcủaHy-lạpở thờikỳsuyvongvàđãtìmhiệnthâncósẵncủanótrongvị thầnthuầntuýdântộccủangườiDo-tháilàJehova.Dướicáihìnhthứcthuậntiện,cụthểvàcóthểthíchứngđượcvớitấtcảmọitìnhhìnhđó,tôngiáovẫncóthểtiếptụctồntạivớitưcáchlàmộthìnhthứctrựctiếp,nghĩalàmộthìnhthứccảmxúccủatháiđộcủaconngườiđốivớicáclựclượngxa lạ, tựnhiênvàxãhội, chừngnàoconngườicònchịusựthốngtrịcủanhữnglựclượngđó.Nhưngchúngtađãnhiềulầnthấyrằngtrongxãhội tưsảnhiệnnay,conngườibị thốngtrịbởinhữngquanhệ kinh tếdo chínhhọ tạo ra, bởi những tư liệu sản xuất dochínhhọsảnxuấtra,như làbởimộtsứcmạnhxa lạ.Dođócơsởthựctếcủasựphảnánhcótínhchấttôngiáocủahiệnthựcvẫntiếptụctồntạivàcũngvớicơsởđóthìchínhngaysựphảnánhcủanótrongtôngiáocũngtiếptụctồntại.Vàmặcdầukhoakinhtếchínhtrịtưsảncũngcógiúpchongườitahiểuđượcđôichútvềmốiquanhệnhânquảcủasựthốngtrịcủanhữnglựclượngxalạấy,nhưngđiềuđócũngkhônglàmchosựvậtthayđổimộtchútnàocả.Khoakinhtếchính trị tư sản nói chung, không thể ngăn cản được những cuộckhủnghoảng,cũngkhôngthểchechởchonhàtưbảncáthểkhỏibịthualỗ,nợnầnmộtcáchtuyệtvọngvàphásản,haycũngkhôngchechởđượcchongườicôngnhâncábiệtkhỏibị thấtnghiệpvàcùngkhổ.Câungạnngữ:"Mưusựtạinhân,thànhsựtạithiên"(thiênđâytứclàsựchiphốicủanhữngsứcmạnhxalạcủaphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩa),vẫnđượclưuhành.Chỉriêngsựnhậnthức,dùchonócó rộnghơnvàsâuhơnsựnhận thứccủakhoakinh tếchínhtrịtưsảnchăngnữa,cũngkhôngđủđểbắtcácsứcmạnhxãhộiphảiphụctùngsựchiphốicủaxãhội.Muốnthếthìtrướchếtcầnphảicómộthànhđộngxãhội.Vàkhinàohànhđộngđóđượcthựchiện,khinàothôngquaviệcnắmtoànbộcáctưliệusảnxuấtmàsửdụngđượcnhững tư liệuấymộtcáchcókếhoạch - xãhội tựgiảiphóngmìnhvàgiảiphóngtấtcảmọithànhviêntrongxãhộikhỏitìnhtrạngbịnôdịch,trongđóhiệnnayhọđangbịgiamcầmbởinhữngtưliệusảnxuấtdochínhtayhọđãlàmranhưnglạiđốilậpvớihọnhưmột sứcmạnh xa lạ không sao khắc phục nổi; do đó khi nào con

ngườikhôngchỉmưusự,mà lạicòn làmcho thànhcôngnữa, - thìchỉkhiđó,cáisứcmạnhxalạcuốicùnghiệnnayvẫncònđangphảnánhvàotôngiáomớisẽmấtvàcùngvớinóbảnthânsựphảnánhcótínhchất tôngiáocũngsẽmấtđi,vìkhiđósẽkhôngcógìđểphảnánhnữa.

NhưngôngĐuy-rinhkhông thểchờđợichođếnkhi tôngiáochếtcáichếttựnhiênđócủanó.Ôngtalàmmộtcáchcănbảnhơn.ÔngtatỏralàBismarckhơncảBismarck;ôngtaranhữngđạoluật

tháng năm[109]

còn nghiêm ngặt hơn, không chỉ chống đạo thiênchúa,màchốngcảtôngiáonóichungnữa;ôngtatungbọnhiếnbinhtươnglaicủaôngtaratruykíchtôngiáo,vàdođó,ôngtagiúpchotôngiáođạttớichỗthựchiệntinhthầntửvìđạovàkéodàithêmsựtồntạicủanó.ChúngtanhìnđâucũngthấyrặtmộtthứchủnghĩaxãhộiđặcbiệtkiểuPhổ.

SaukhiôngĐuy-rinhđãtiêudiệtđượctôngiáomộtcáchmaymắnnhưvậyrồi,thì

"con người, chỉ dựa vào bản thân mình và tự nhiên, và đãtrưởngthànhđểnhậnthứcđượcnhữngsứcmạnhtậpthểcủamình,từnaycóthểmạnhbạotiếntheotấtcảcácconđườngmàtiếntrìnhcủasựvậtvàbảnthânconngườicủahọđangmởrachohọ".

Đểchođượcđadạng,bâygiờchúngtahãyxétxemcái"tiếntrìnhcủasựvật"màconngười,dựavàobảnthânmìnhvàdướisựlãnhđạocủaôngĐuy-rinhcóthểmạnhbạotiếntheolà"tiếntrìnhsựvật"nào.

Tiếntrinhsựvậtđầutiênnhờnómàconngườitrởthànhchỗdựacủabảnthânmìnhlàviệcnóđượcsinhra.Sauđó,

Trong thời chưađến tuổi vị thànhniên tựnhiêncủahọ, conngười được giao cho "nhà giáo dục tự nhiên của con trẻ", tức làngườimẹ"ThờigianđónhưtrongluậtRô-mathờicổđãnói,cóthểkéodàichođến tuổidậy thì,nghĩa làchođếnkhoảngchừngmườibốntuổi".Chỉtrongtrườnghợpnhữngđứacontrailớntuổikhôngcógiáodụcđếnnỗikhôngtônkínhđúngmứcuytíncủangườimẹ,thìkhiđómớicầnđếnsựgiúpđỡcủangườicha,vànhất làcầnđếnnhữngbiệnphápgiáodụccủaxãhộiđểlàmchothiếuxótấykhôngtáchạiđượcnữa.Đếntuổidậythì,ngườiconmớiđượcđặtdướisự"bảotrợtựnhiêncủangườicha",nếucómộtngườichathật,vớicái"quyền làmchathậtsựmàkhôngaichốiđược";cònnếukhôngthìcôngxãcửramộtngườibảotrợ.

Nhưtrênđâychúngtađãthấy,ôngĐuy-rinhchorằngcóthểthaythếphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩabằngphươngthức

sảnxuấtxãhộimàkhôngcầnphảicảitạochínhngaynềnsảnxuất,thì ở đây cũng vậy, ông ta tưởng tưởng rằng người ta có thể dứtđượccáigiađìnhtưsảnhiệnnayrakhỏitoànbộcơsởkinhtếcuảnó,khôngcầnphảithayđổitoànbộhìnhthứccủanó.Đốivớiôngta,hìnhthứcđóthậtlàbấtdibấtdịchđếnmứcôngtathậmchícònxem"luậtRô-mathờicổ",tuylàdướimộthìnhthức"đãcảitiến"lànguyêntắcchỉđạovĩnhcửuđốivớigiađìnhvàôngtachỉcóthểhìnhdungđượcgiađìnhnhưlàmộtđơnvị"đểlạidisản",nghĩalàmộtđơnvịcótàisảnmàthôi.Vềđiểmnày,cácnhàkhôngtưởngvượtxaôngĐuy-rinh nhiều. Đối với các nhà không tưởng cùng với việc conngườiliênminhtựdothànhxãhộivàviệcchuyểncôngviệcgiađìnhtưnhânthànhmộtcôngnghiệpcôngcộng,thìngườitacũngsẽtrựctiếpcóđượcviệcxãhộihoásựgiáodụcthanhniên,vàdođócómộtmốiquanhệqualạithậtsựtựdogiữacácthànhviêntronggiađình.Hơnnữa,Máccũngđãchứngminh("Tưbản", tr.515và trangsau)rằng,"cùngvớivaitròquyếtđịnhmànềncôngnghiệplớngiaophóchophụnữvà trẻem trongcácquá trìnhsảnxuất tổchứccó tínhchấtxãhội,ởngoàiphạmvicôngviệcgiađình,thìcôngnghiệplớn

cũngtạoraluôncảcáicơsởkinhtếquanhệnamnữcaohơn"[110]

."Mỗinhàkhôngtưởngvềcảicáchxãhội",-ôngĐuy-rinhnói-

"dĩnhiênđềucósẵnmộtkhoasưphạmphùhợpvớiđờisốngxãhộimớimàngườiđómơtưởng".

Xét theoquanđiểmđó thìôngĐuy-rinh là "mộtconquáivậtthậtsự"trongsốnhữngnhàkhôngtưởngvềcảicáchxãhội.Trườnghọc tương lai ít nhất cũng làm ông ta bận tâm ngang như vấn đềquyềntácgiả,vàđiềunàyquảthậtnóilênrấtnhiềuđiều.Ôngtacócảmộtkếhoạchgiảngdạyởtrườngtiểuhọcvàđạihọcđãchuẩnbịmộtcáchhoànmỹ,khôngnhữngcho toànbộcái "tương lai có thểnhìnthấyđược"màcònchocảthờiquáđộnữa.Songchúngtahãychỉgiớihạntrongviệcxemthanhniênnamnữsẽphảihọcnhữnggìtrongcáixãhộichủnghĩadứtkhoát,tuyệtđỉnh.

Nhàtrườngphổthôngđemlạichohọcsinhcủamình"tấtcảnhữnggì,tựbảnthânchúngvàtheonguyêntắc,cóthể

cómộtsựhứngthúđốivớiconngười",dođó,cụthểlàdạynhững"cơsởvànhữngkếtquảchủyếucủatấtcảcácngànhkhoahọccóliênquanđếnnhậnthứcvềthếgiớiquanvàvềcuộcsống".Vậy,nhàtrườngđó trướchếtdạy toánhọc,hơnnữa làdạynhư thếnàođểchongườita"điquamộtcáchđầyđủ"cảmộtloạtkháiniệmvàbiệnphápcó tínhchấtnguyên tắc, từcáchđếmđơngiảnvàphépcộngchođếntínhtíchphân.

Nhưngnhưthếkhôngcónghĩalàtrongnhàtrườngđóngườitasẽthậtsựlàmtínhviphânvàtíchphânđâu.Hoàntoànngượclại:ởđóngười tasẽdạynhữngyếu tốhoàntoànmớivề toànbộmôntoánhọc,nhữngyếutốnàysẽchứađựngcảnhữngmầmmốngcủamôntoánhọcsơcấpthôngthường lẫncủamôntoánhọccaocấp.MặcdùôngĐuy-rinhquảquyếtrằnghiệnnayôngtađãcó

"Trướcmắt,mộtcáchcóhệthốngtrênnhữngnétđạicương""nộidungcủanhữngsáchgiáokhoa"dùngchonhàtrườngtươnglaiấy

nhưngtiếcthay,chođếnnayôngtacũngvẫnchưađiđếnchỗphát hiện ra được các "yếu tố đó của toàn bộmôn toán học"; cònnhữnggìmàhiệnnayôngtachưathểlàmđượcthì

"thậtvậy,cầnphảitrôngchờởnhữnglựclượngtựdovàđãlớnmạnhcủachếđộxãhộimới"màthôi.

Nhưng nếu tạm thời lúc này những quả của môn toán họctươnglaihãycònxanhquá,thìsaunàynhữngmônthiênvănhọc,cơhọcvàvậtlýhọctươnglaisẽcàngbớtkhókhănđivà

"Sẽhìnhthànhcáihạtnhâncủatoànbộnềngiáodụcởnhàtrườngcònnhữngmôn"thựcvậthọcvàđộngvậthọc,thìmặcdùlàcóđủtấtcảcácthứlýluận,vẫnchủyếumangtínhchấtmôtả",nênsẽ được dùng "nhiều hơn chomột cuộc nói chuyện nhẹ nhàng cótínhchấtgiảitrí".

Nhữngđiềuđã in trongcuốn"Triếthọc", trang41 lànhư thếđó.Chođếnnay,ôngĐuy-rinhchỉbiếtcómônthựcvậthọcvàđộngvậtchủyếucó tínhchấtmôtảmàthôi.Toànbộmônhình tháihọchữucơ,gồmcócáckhoagiảiphẫuhọcsosánh,thaisinhhọcvàcổsinhvậthọccủathếgiớihữucơ,ôngtacũngđềukhôngbiết,ngaycảđếncáitêngọi.Trongkhiởđằngsaulưngôngta,tronglĩnhvựcsinhvậthọccóđếngầnhàngtángànhkhoahọchoàntoànmớiđangxuất hiện, thì cái tâm trí ấu trĩ của ông ta vẫn cứ luôn luôn đi tìmnhững "yếu tố giáo dục hết sức hiện đại của phương thức tư duykhoahọc tựnhiên" trongcuốn "Vạnvậthọcviếtchonhiđồng"củaRaff,vàôngtacũngbanluôncảcáihiếnphápcủathếgiớihữucơđóchotoànbộcái"tươnglaicóthểnhìnthấyđược".Theothóiquencủaôngta,ởđâymônhoáhọccũnglạibịhoàntoànbỏquên.

Cònvềmặtmỹhọc củagiáodục thì trong lĩnh vựcnàyôngĐuy-rinhcóýđịnhsángtạomớitấtcả.Thơcatừtrướctớinaychẳngcógiátrịgìcả.ởnơimàtấtcảmọitôngiáođềubịcấm,thìdĩnhiênlàởđókhôngthểdungthứviệcđem"nhữngđiềubôibáckiểuthầnthoạihay tôngiáokhác", thườngthấyởcácnhà thờ trướckia,vàotrong nhà trường.Ngay cả "cái chủ nghĩa thần bí trong thơ camà

Goethechẳnghạn,rấthaylàm"cũngphảivứtbỏđi.NhưvậylàôngĐuy-rinhtấtsẽphảitựmìnhcungcấpchochúngtanhữngángthơcakiệttác"đápứngđượcnhữngđòihỏicaocảcủamộtóctưởngtượnghoàhợpvớilýtrí"vàvạchracái lýtưởngchânchính,lýtưởngnày"có nghĩa là hoàn thiện của thế giới".Mong rằng ông ta sẽ khôngchậm trễ trong vấn đề này!Công xã kinh tế chỉ có thể chinh phụcđượcthếgiớikhinàonótiếnquânbằngbướcchạyhoàhợpvớilýtrícủaloạithơAlexandria.

Cònvềmônngônngữhọcthìngườicôngdânmớilớnlêncủatươnglaisẽkhôngbịngườitađoạđầynhiềulắm.

"Các ngữ chết hoàn toàn bị gạt bỏ... còn việc học tập cácngoạingữ...thìsẽvẫnlàmộtcáigìthứyếuthôi".Chỉởnơinàomàsựgiaotiếpgiữacácdântộcbiểuhiệnratrongnhữngsựdichuyểncủabảnthânquầnchúngnhândân,thìởđótuỳtheonhucầu,phảilàmchocácngoạingữcóthểtiếpthuđượcmộtcáchdễdàngđốivớimỗingười.Ngườitasẽtìmđược"cáchdạyngônngữthựcsựcótínhchất giáo dục" trongmột thứ ngữ pháp chung, và nhất là ở trong"chấtliệuvàhìnhthứccủatiếngmẹđẻ".

ĐốivớiôngĐuy-rinhtínhchấthạnchếdântộccủaconngườihiệnnayvẫncònmangtínhchấtthếgiớichủnghĩaquánhiều.Ôngtacònmuốn thủ tiêucảhai cáiđònbẩy, ít ra trong thếgiớingàynaycũngđemlạichongườitacáicơhộiđểnângmìnhlêncaohơncáiquanđiểmdântộchẹphòi:sựhiểubiếtcáccổngữnómởra-ítnhấtcũnglàchonhữngngườicómộtnềnhọcvấncổđiểnthuộccácdântộc khác nhau - một tầmmắt chung rộng rãi hơn và sự hiểu biếtnhữngngônngữhiệnđại,chỉnhờchúngnhữngngườithuộccácdântộckhácnhaumớicóthểhiểuđượcnhauvàcóthểbiếtđượcnhữnggìxảyraởbênngoàibiêngiớicủanướcmình.Ngượclại,ngữphápcủa tiếngmẹđẻphải trở thànhmột đối tượngnhồi nhét kỹ lưỡng.Nhưng người ta chỉ có thể hiểu được "chất liệu và hình thức củatiếngmẹđẻ",chỉkhinàongườitatheodõisựphátsinhvàpháttriểndầndầncủanó,vàđiềunàysẽkhôngthểnàothựchiệnđược,nếungười takhôngchútrọngtới,nhất là,nhữnghìnhthứcđãchếtcủabảnthânnó,vàhailà,nhữngngữsốngvàngữchếtcùnghọvớithứtiếngmẹđẻấy.Nhưngnhưvậythìchúngtalạirơivàocái lĩnhvựcđãbịcấm.TuynhiênnếuôngĐuy-rinhgạchtuốtcảphầnngữpháplịchsửhiệnđạirakhỏibảnkếhoạchgiảngdạycủaôngtathìtronggiáo trìnhngônngữhọccủaông tasẽchỉ còn lại vẻnvẹncómônngữphápkỹthuật,cũkỹ,đượcdậplạihoàntoàntheokiểungônngữhọccổđiểnvớitấtcảtínhchấtquỷbiệnvàvũđoáncủanódothiếucơsởlịchsử.Sựcămghétmônngônngữhọccổđẩyôngtatớichỗ

đề cao cái sản phẩm tồi tệ nhất củamôn ngôn ngữ học cổ thành"trungtâmcủacáchdạyngônngữthựcsựcótínhchấtgiáodục".Rõràng làchúng tađangđụngphảimộtnhàngônngữhọcchưa từngbaogiờđượcnghenóiđếnnhữngcôngtrìnhnghiêncứungônngữhọclịchsửđangpháttriểnmộtcáchrấtmạnhmẽvàrấtthắnglợitừsáu mươi năm nay, cho nên, nhà ngôn ngữ học ấy không đi tìmnhững "yếu tố giáodụchết sứchiệnđại" của việcgiảngdạyngônngữhọctrongtácphẩmcủaBopp,GrimmvàDiez,màlạiđitìmtrongcáctácphẩmcủaHeysevàBeckerđãquácố.

Nhưngvới tấtcảnhững thứđó,ngườicôngdân trẻ tuổicủatương lai cũng vẫn còn lâumới có thể "dựa vào bản thân" được.Muốnthế,lạicòncầnphảicómộtcơsởsâusắchơn,thôngquaviệc

"lĩnh hội đượcnhữngnền tảng triết họcmới nhất". "Nhưungmộtviệcnghiêncứusâunhưthế...sẽkhôngcònlàmộtnhiệmvụgìto lớn lắm"- từkhiôngĐuy-rinhđãdọnsạchđườngtrong lĩnhvựcnày.Thậtvậy,"nếungườita lọcbỏnhữngđiềucầukỳgiảdối,kinhviệnrakhỏivài luậnđiểmkhoahọcchặtchẽmàmônđồ thức luậnchungvềtồntạicóthểtựhào,vànếungườitađâuđâucũngquyếttâm chỉ thừa nhận ý nghĩa của cái thực tế" do ông Đuy-rinh "xácnhận" thìmôntriếthọcsơđẳngcũngtrởnênhoàntoàncó thể lĩnhhội được đối với người thanh niên tương lai. "Xin hãy cứ nhớ lạinhữngbiệnphápcựckỳđơngiảnnhờchúngmàchúngtôiđãđemlạichonhữngkháiniệmvôtậnvàsựphêphánnhữngkháiniệmđómộttầmquan trọng từ trước tớinaychưa từng thấy" - và "người ta sẽhoàntoànkhôngthấyrõtạisaomànhữngyếutốcủacáiquanniệmphổbiếnvềkhônggianvàthờigian,đượccấutạomộtcáchrấtđơngiảnnhư thếnhờ có sựnghiên cứu sâu sắc và sắc bénhiệnnay,cuốicùnglạikhôngđượcxếpvàohàngcáckiếnthứcdựbị...NhữngtưtưởnghếtsứccănbảncủaôngĐuy-rinh"khôngđượcđóngmộtvai trò thứyếu trongcáiđồ thức luậngiáodụcphổbiếncủaxãhộimới".Ngượchẳnlại,trạngtháibấtbiếncủavậtchấtvàchuỗisốvôtậnnhưnglạiđếmđược,lạicósứmệnh"khôngnhữnglàmchoconngườiđứngvữngđượctrênhaichâncủamình,màlạicònlàmchohọ tựmình biết được rằng, họ đang có ở dưới chânmình cáimàngườitagọilàtuyệtđối".

Nhưngườitathấy,cáitrườngphổthôngtươnglaichẳngquachỉlàmộtthứtrườngtrunghọckiểuPhổđã"cảitiến"đimộtchútít,trongđómôntiếngHy-lạpvàla-tinhđượcthaybằngtoánhọcthuầntuývàtoánhọcứngdụngnhiềuhơnmộtchútvànhấtlàbằngnhữngyếutốtriếthọcvềhiệnthực,vàtrongđóviệcgiảngdạytiếngĐứclạihạthấpđếnmứccủathờikỳBeckerđãquácố,nóimộtcáchkhác,

gầnngangvớitrìnhđộtrườngsơhọc.Thậtvậy,"ngườitahoàntoànkhôngthấyrõ"tạisaocác"kiếnthức"củaôngĐuy-rinh-nhữngkiếnthức"màgiờđâychúngtađãvạchrõlàcựckỳấutrĩtrongtấtcảmọilĩnh vựcmà ông ta đã đụng đến, - hay nói cho đúng hơn, tại saonhữnggìnóichungcònlạisaumộtsự"lọcbỏ"sơbộmộtcáchtriệtđểnhưthế,"cuốicùng",tấtcảkhôngtrừmộtcáinào,lạikhôngđượcxếpvàohàngcáckiếnthứcdựbị",vì trên thựctếcáckiếnthứcấychưa bao giờ vượt lên trên trình độ này cả. Chắc là ôngĐuy-rinhcũngđãlángmángnghenóirằngtrongxãhộixãhộichủnghĩa,laođộngvàgiáodụcsẽgắnliềnvớinhau,vàbằngcáchđósẽđảmbảođượcmộtnềnkỹthuậtnhiềumặt,cũngnhưmộtcơsởthựctiễnchomột nền giáo dục có tính chất khoa học; vì vậy cả điểm này cũngđượcôngtađemdùngchoxãhộixãhộichủnghĩatheocáchthôngthườngcủaông ta.Nhưng,nhưchúng tađã thấy,vì trongnềnsảnxuấttươnglaicủaôngĐuy-rinhsựphâncônglaođộngcũvềcơbảnvẫntiếptụctồntạimộtcáchyênổn,chonênđốivớiviệcgiảngdạykỹthuậtấyởnhàtrườngngườitatướcbỏmọisựápdụngthựctiễnvềsaumọiýnghĩađốivớibảnthânsảnxuất:việcgiảngdạykỹthuậtđóchỉnhằmmộtmụcđíchduynhấtcủanhàtrường:nóphảithaythếmôn thểdụcmànhàcáchmạng triệtđểcủachúng takhôngmuốnnghenóiđến.Chonênôngtachỉcóthểnóivớichúngtavàicâurỗngtuếch,vídụnhư:

"Người trẻ và người già đều làm việc theo ý nghĩa nghiêmchỉnhcủatừđó"

Câunóidôngdàikhôngcócơsởvàkhôngcónộidungđóthậtlàthảmhạinếutađemsosánhvớiđoạnvăntrongbộ"Tưbản"trang508đến515trongđóMáctrìnhluậnđiểmnóirằng"từchếđộcôngxưởng - như chúng ta có thể thấy rõmột cách chi tiết củaRobertOwenđãnẩysinhmầmmốngcủanềngiáodụctươnglai:đốivớitấtcảcáctrẻemtrênmộtlứatuổinàođónềngiáodụcấysẽkếthợplaođộngsảnxuấtvớiviệcgiảngdạyvà thểdục;vànhư thếkhôngchỉvới tưcách làmộtphươngphápđể làm tăng thêmsảnxuấtxãhộimà còn làmột phương pháp duy nhất để tạo ra những con người

pháttriểnmộtcáchtoàndiện[111]

.Chúngtahãygạtsangmộtbênvấnđềtrườngđạihọctương

laitrongđómôntriếthọcvềhiệnthựclàhạtnhâncủamọikhoahọcvà trong đó bên cạnh khoa y, khoa luật cũng sẽ hết sức phát đạt;chúngtahãygạtsangmộtbênnhững"trườngkỹthuậtchuyênmôn"màchúngtachỉđượcbiếtrằngnhữngtrườngnàysẽchỉdậy"mộtvàimôn"thôi.Haygiảsửrằngngườicôngdântrẻtươnglaisaukhiđã

tốt nghiệp tất cả các lớp của nhà trường sẽ có thể "dựa vào bảnthân"đếnmứccóthểđikiếmvợởđâyôngĐuy-rinhmởchothanhniênđómộttiếntrìnhcủacácsựvậtnhưthếnào?

"Dotínhchấtquantrọngcủaviệcsinhconđẻcáiđểgìngiữ,loại trừvàpha trộnnhữngphẩmchấtcũngnhưđểchochúngpháttriểnmộtcáchsángtạongườitacànphảitìmgốcrễcuốicùngcủacánhântínhhayphinhântínhphầnlớnlàởtrongviệckếthợplứađôivàviệclựachọnlứađôivàngoàiracònphảitìmtrongsựquantâmđếnviệcbảođảmhaychốnglạimộtkếtquảnàođócủasựsinhđẻviệcphápxétvớisựthôbạovàngumuộiđangthốngtrịtronglĩnhvựcnày thì trên thực tiễn ta phải để lại chođời sau làm tuy nhiênngaycảdướisứcépcủanhữngthiêntiếncũngcóthểgiảithíchchomọingườihiểurằngphẩmchấtcủanhữngđứatrẻmớisinhcóthànhcông hay không thành công đối với thiên nhiên và đối với sự thậntrọngcủaconngườichắcchắnlàphảiquantrọnghơnnhiềusovớisố lượngcủachúngchắcchắn làbấtcứở thờinàovàdưới tấtcảmọichếđộphátluậtnhữngquáithaicũngđềuphảibịthủtiêu;nhưngcáithangdẫntừtrạngtháibìnhthườngđếnmộtquáithaikhôngcòncógìgiốngvớiconngườinữathìcũngcónhiềubậc...nếucóbiệnphápđểphòngngừasựrađờicủamộtconngườimàsaunàysẽchỉlàmộtsảnphẩmtồitệthìđiềuđórõrànglàmộtđiềucólợi"

Tacũnglạithấynóirằngnhưvậytrongđoạnkhác:"tưduy triếthọccó thểhiểumộtcáchchẳngkhókhăngìcái

quyềncủathếgiớicònchưasinhralàphảiđượccấutạomộtcáchhếtsứctốtđẹp...sựthụthaivàcóthểlàsựsinhđẻnóđềucungcấpnhững cơ hội về phương diện này phải áp dụng những biện phápphòngngừavàtrongnhữngtrườnghợpđặcbiệt-ápdụngcảnhữngbiệnpháploạibỏnữa".

Vàởmộtđoạndưới:"Nghệ thuật Hy-lạp lý tưởng hoá con người trong đá cẩm

thạchsẽkhôngthểgiữđượcýnghĩalịchsửcủanónhưcũnữamộtkhiconngườibắttayvàothựchiệncáinhiệmvụítcótínhchấtnghệthuậthơnvàvìvậymàquantrọnghơnnhiềuđôívớivậnmệnhsốngcòncủahàngtriệuconngườitứclànhiệmvụhoànthiệnviệccấutạoconngườibằngxươngbằngthịt.Loạinghệthuậtnàykhôngphải làmộtnghệthuậtchỉgiảnđơngọtgiũađávàcáiđẹpcủanókhôngphảiởchỗngắmnghíanhữnghìnhthứcchết",v.v...

Ngườicôngdântrẻtươnglaicủachúngtađãrơitừtrênmâyxuống.Nói rằng khi kết hôn thì đó không phải chỉ giản đơn làmộtnghệ thuậtgọtgiũađácũngkhôngphải làviệcngắmnghíanhữnghình thứcchết -điềuđókhôngcóĐuy-rinhchắcchắnanh tacũng

biết;nhưngôngnàyđãhứavớianhtarằnganhtacóthểbướclêntấtcảmọiconđườngmàtiếntrìnhcủasựvậtvàbảnthânconngườicủaanhtađãmởrachoanhtađể tìmthấy trái timthôngcảmcủađànbàcùngvớicáithểxácgắnliềnvớitráitimấy.Hoàntoànkhôngphảithế-giờđâycái"đạođứcsâusắchơnvànghiêmkhắchơn"lạithét lênnhưsấmvàomặtanhtanhưvậy.Vấnđềtrướchết làphảichấmdứt tình trạng thôbạovàngumuộihiệnnayở trong lĩnhvựckết hợp lứa đôi và lựa chọn lứa đôi nam nữ và chú trọng đến cáiquyền của thế giới mới ra đời được cómột cấu tạo tốt đẹp nhất.Trongmộtlúctrangtrọngnhưthếvấnđềđốivớianhtalàphảihoànthiệnviệccấutạoconngườibằngxươngbằngthịtcóthểnói làtrởthànhmộtPhidiasbằngxươngbằng thịt.Bắt tay vàocôngviệcđónhư thế nào?Những lời tuyên bố của ôngĐuy-rinh trên đây tuyệtnhiênkhôngchỉdẫnquamộtđiềugìchongườithanhniênđócảmặcdầuchínhôngnàycũngnói rằngđây là "nghệ thuật"có thể làôngĐuy-rinhđãcómộtcuốnsáchchỉnamvềnghệthuậtđó"trướcmắtdướidạngđồthức"cólẽcũnggiốngnhưcáccuốnsáchtrongphongbìcóđóngdấumàngaycảngườitađangthấy lưuhànhkhánhiềutrong các hiệu sách ở Đức chăng? sự thật thì ở đây chúng ta đãkhôngcònởtrongxãhộixãhộichủnghĩanữamàtrái lạichúngtađang ỏ trong vở kịch "cây sáo thần" chỉ có khácmột điều là đứngtrướcnhàđạođứcsâusắchơnvànghiêmkhắchơncủachúngtathìviênthầytutobéoSarastrothuộcpháiTamđiểmthậmchíchưachắcđãcóthểgọilà"mộtđạosĩloạihai"nhữngsựthửtháchcủaSarastrođãdùngđểthửtháchcặptìnhnhânlàtínđồcủamìnhthậtsựchỉlàmột trò chơi của trẻ con so với sự thử thách khủng khiếpmà ôngĐuy-rinhđãbắthaingườivôthượngcủaôngtaphảichịutrướckhichophéphọđượcbướcvàotrạngthái"kếthônmộtcáchcóđạođứcvàtựdo".NhưvậylàlúcnàocũngcóthểxảyratìnhtrạnglàchàngTamino tương lai củachúng ta "dựavàobản thân"quả làđãcóởdưới chânmình cái gọi là tuyệt đối nhưngmột chân của chàng lạitrượtkhỏitiêuchuẩnvàibậcthangthànhthửcónhữngkẻxấumồmgọichàng làanh thọtchân.Vàcũngrấtcó thể làTamina tương laiyêuquícủachàngcũnghoàntoànkhôngđứngthẳngởtrêncáituyệtđốinóitrêndohơinghiêngmộtchútvềphíavaibênphảinêncókẻghenghét thậmchísẽgọiđó làcáibướunhỏvừaphảinhưthếthìlàmgìbâygiờ?LiệuôngSarastrosâusắchơnvànghiêmkhắchơncủa chúng ta có lẽ cấm họ không được thực hành cái nghệ thuậthoànthiệnconngườibằngxươngbằngthịthaykhôngliệuôngtacóđemthihành"biệnphápphòngngừa"củaôngtakhi"thụthai"hay"biện pháp loại bỏ" của ông ta khi "sinh đẻ" hay không? Tôi đánh

cuộcmườiđổimột rằngsựviệcsẽchẳngxảy ranhư thếđâu;cặptình nhân sẽmặc xácSarastro -Đuy-rinh và sẽ tìmđến công viênchứcphụtráchviệcđăngkýdãthú.

ÔngĐuy-rinh vội kêu lên: hãy khoan! các anh chưahiểu tôihãyđểchotôinóiđã.

Khicó"nhữngđộngcơcaocảhơnthậtsựcónhữngngườiđốivớinhữngquanhệnamnữtốtlành...thìcáchìnhthứckíchthíchtìnhdục-đãđượclàmchocaoquýhơnchohợpvớiconngười-màkhipháttriểnlênthìbiếnthànhtìnhyêuthathiết-hìnhthứcđóđốivớicảđôibênđều làmộtbảođảmtốtđẹpnhấtchomộtcuộckếthợp tốtđẹpcungxnhưchonhữngkếtquảcủasựkếthợpđó... từmộtmốiquan hệ tự bản thân đó là quan hệ hoà hợp đẻ ramột sản phẩmmangdấuấncủasựhoàhợptừđóchỉlàmộtkếtquảthứyếu.Dođómà ta lại thấy rằngbấtkỳmộtsựcưỡngépnàođócũngđềunhấtđịnhtácđộngmộtcáchcóhại",v.v...

Nhưvậymọicáiđềuđượcgiảiquyếthếtsứctốtđẹptrongcáixãhộitốtđẹpnhấtcủaxãhộixãhộichủnghĩa.Anhchàngthọtchânvàchịgùlưngyêunhaumộtcáchthathiếtvàvìvậycảđôibênđềulàmộtđảmbảotốtđẹpnhấtcho"mộtkếtquả"hoàhợp"thứyếu";tấtcảđềudiễnranhưtrongtiểuthuyếtvậyhọyêunhau,họlấynhauvàtấtcảcáiđạođứcsâusắchơnvànghiệmkhắchơn,nhưthườnglệlạihoáralàmộtsựbahoahoàhợp.

ÔngĐuy-rinhnóichungcónhữngquanniệmcaoquýnhưthếnàovềgiớiphụnữ,-điềuđólờibuộctộisauđâyđốivớixãhộihiệnnaysẽchotathấy:

"Trongxãhộiápbứcdựatrêncơsởngườinàybánmìnhchongườikiathìmãidâmđượccoinhưmộtsựbổsungtựnhiênchochếđộhônnhâncưỡngépcólợichongườiđànôngvàviệckhôngthểcómộtcáigìgiốngnhưthếđốivớingườiphụnữlàmộttrongnhữngsựthậtdễhiểunhấtnhưngcũngcóýnghĩanhất".

Dùcóchotôi thứgìởtênđờinàychăngnữathì tôicngxsẽkhôngnhậnnhữnglờicảmơncủagiớiphụnữvớiôngĐuy-rinhvềlời tán tụng đó. Tuy nhiên phải chăng là ông Đuy-rinh hoàn toànkhôngbiếtgìvềcáiloạithunhậpmàngàynaytuyệtnhiênkhôngphảilàmột cái gì khác thườngnữa - tức là thứ tiềnphụ cấpdonhữngngười đàn bà trao cho nhân tình của họ (Schurzensti pendien)? vìbảnthânôngĐuy-rinh trướcđâycũngđãtừng làmộtbáocáoviêntoàán(Referendar)vàôngtalạisốngởBéc-lin,nơimàhồitôicònởđó tức làcáchđây36nămkhôngnóigìđếnviên trunguýdanh từReferendaruis thường rất hay đi cùng với danh từ Schurzenstipendien.

Xinchophépchúngtôi từdãmộtcáchvuivẻvàhoàgiảicáiđềtàicủachúngtôimộtđềtàichắcchắnlàthườngkhákhôkhanvàbuồntẻtrongkhichúngtôiphảiphântíchmộtsốvấnđềcábiệtthìsựphánxétcủachúngtôigắnliềnvớinhữngsựthậtkháchquankhôngthểchốicãiđược;căncứvàonhữngsựthậtấysựphánxétnàylắmlúccầnphảigaygắtvàthậmchícònphảiđộcácnữagiờđâymộtkhimàtriếthọc,kinhtếchínhtrịhọcvàxãhộixãhộichủnghĩađãlùilạiởphíasaurồivàtrướcmắtchúngtôilàbứctranhtoànthâncủanhàvănmàtrướcđâychúngtôiđãphảiđánhgiátừngquanđiểmriêngbiệt-thìbâygiờnhữngýkiếnvềôngtavớitưcáchlàconngườicóthể được xếp lên hàng đầu; bây giờ chúng tôi có thể tự cho phépmìnhlấynhữngphẩmchấtcánhânđểgiải thíchnhiềuđiềulầmlạcvàsự tựcao tựđạivềkhoahọc-vìnếukhông thìcũngkhông thểhiểucáchnàokhácđược-vàbâygiờchúngtôiđãcóthểtómtắtsựphánđoánchungcủachúngtôivềôngĐuy-rinhbằngnhữngchữsauđây:tìnhtrạngkhôngcókhảnăngchịutráchnhiệmvìbịbệnhcuộngthíchlàmvĩnhân.

[1*]Tínhchấthaimặtsaunàymớicóấycủacácvịthầnlàmộtnguyên nhân đưa đến sự lẫn lộn sau này trong các thần thoại, -nguyênnhânmàmônthầnthoạihọcsosánhđãkhôngchúýđến,vìnótiếptụccoicácvị

Tácgiả:ĂngghenNgàyviết:Năm1877

ChúThích

[1]TácphẩmcủaĂng-ghen"ôngĐuy-ringđảolộnkhoahọc"("ChốngĐuy-ring") làmột

trongnhữngtácphẩmquantrọngnhấtcủachủnghĩaMác.Trongtácphẩmnày,lầnđầutiênĂng-ghentrìnhbàymộtcáchhoànchỉnhthếgiớiquanmác-xít:chủnghĩaduyvậtbiệnchứngvàchủnghĩaduyvậtlịchsử,khoakinhtếchínhtrịvàchủnghĩaxãhộikhoahọc.ÔngchỉramốiliênhệkhôngthểtáchrờivàsựphụthuộclẫnnhaugiữababộphậncấuthànhchủnghĩaMác;ôngchỉrõchúnggắnbóvớinhauvàtácđộnglẫnnhaunhưthếnào,chúngtạonêntoànbộmộthệthốnglýluậnmàcácbộphậncấuthànhriêngrẽthìtươngđốiđộclậpnhưngđồngthờilạichỉcóthểhiểuđượcmộtcáchđúngđắntrongmốiliênhệbêntronggiữachúngvớitổngthể.ĐồngthờiĂng-ghencũngtiếptụcpháttriểntriếthọcmác-xíttrongnhữngvấnđềcơbản,ởđâyôngđãsửdụngnhữngthànhtựumớinhấtcủakhoahọctựnhiêncũngnhưnhữngkinhnghiệmcủacuộcđấutranhgiaicấp. Vớitácphẩmcủamình,Ăng-ghentrựctiếpthamgiavàocáccuộctranhluậntrongphongtràocôngnhânĐứcxungquanhcácvấnđềcơbảnvềthếgiớiquanvàchínhtrị.Vớiviệcđó,ôngủnghộcuộcđấutranhchốnghệtưtưởngtưsảnvàtiểutưsảnmàđạibiểutrướchếtlàEugenDuhring.Tácphẩm"ChốngĐuy-ring"gópphầnquyếtđịnhvàothắnglợicủachủnghĩaMáctrongphongtràocôngnhân. Ăng-ghenviếttácphẩmnàytừmùathunăm1876đếngiữanăm1878.ChươngXcủaphầnthứhailàdoMácbiênsoạn.Tácphẩmnàyđượcđănglầnđầutiêndướihìnhthứcmộtloạtbàitrêntờ"Vorwarts"từngày3thánggiêngnăm1877đếnthángbảynăm1878.Thángbảy1877,phầnthứnhấtcủatácphẩmđượcxuấtbảnởLeizigthànhmộttậpriêng,tiếptheođóvàothángbảy1878làphầnthứhaivàphầnthứba,cũngđượcindướihìnhthứcmộttậpriêng.Đồngthời,thángbảy1878ởLeipzigcũngrađờibảninđầutiêntoànbộtácphẩmvớilờinóiđầucủaĂng-ghen.Lầnxuấtbảncuốicùng(thứba)đượcĂng-ghenxemlạivàbổsung,đãrađờivàonăm1894. Trong"ChốngĐuy-ring",Ăng-ghenđấutranhchốngnhữngtácphẩmsauđâycủaĐuy-ring:"Giáotrìnhtriếthọcvớitưcáchlàmộtthếgiớiquankhoahọcchặtchẽvàsựhìnhthànhcuộcsống",Leipzig1875,"Giáotrìnhkinhtếchínhtrịvàkinhtếxãhộigồmcácđiểmchủyếucủachínhsáchtàichính",lầnxuấtbảnthứhaicóbiênsoạnlạimộtphần,Leipzig1876,"Lịchsửphêpháncủakhoakinhtếchínhtrịvàcủachủnghĩaxãhội",lầnxuấtbảnthứhaicóbiênsoạnlạimộtphần,Béc-lin,1875. [2]

Cuộctriển lãmcôngnghiệp thếgiới lần thứsáuđượctổchứcởPhiladelphiavàonăm1869. [3]

Đạoluậtchốngnhữngngườixãhộichủnghĩa("ĐạoluậtchốngnhữngcốgắngđedoạnềnanninhxãhộicủaĐảngdânchủ-xãhội")đượcQuốchộiĐứcthôngquangày19thángmười1878.Nócấmmọitổchứcđảngvàmọitổchứccôngđoàntrongchừngmựcnhữngtổchứcấytheođuổinhữngmụctiêuxãhộichủnghĩa.Tấtcảcáccơquanbáochíxãhộichủnghĩalớnđềubịđóngcửa,mọicuộchọpmangtínhchấtxãhộichủnghĩađềubịcấm.Doáplựccủaquầnchúngngày25thánggiêng1890,QuốchộiĐứcđãbácbỏviệckéodàithờihạncủađạoluậtchốngnhữngngườixãhộichủnghĩa.Thờigianhiệulựcchấmdứtngày30thángchín1890.

[4]Ngày30thángsáu1869Ăng-ghenrakhỏihãngErmen&EngelsởManchestervàđếncư

trúởLuân-đônngày20thángchín1870 [5]

Đâylànóiđếnnhàdânchủ-xãhộiHeirichWilhelmFabiansốngởMỹ [6]

XembàigiảngthứtưcủaErnstHaeckel"ThuyếttiếnhoátheoGoethevàOken"trongcuốnsáchcủaôngta"Lịchsửsángtạocủatựnhiên.CácbàigiảngkhoahọcdễhiểuvềthuyếttiếnhoácủaDarwin,GoethevàLamarcknóiriêng",lầnxuấtbảnthứtư,Béc-lin,1873 [7]

Ăng-ghenmuốnnóiđếntácphẩm"Biệnchứngtựnhiên".(xemtậpnày)cũngnhưđến"Bảnthảotoánhọc"củaMácdoviệnnghiêncứuchủnghĩaMác-LênintrựcthuộcbanchấphànhtrungươngĐảngcộngsảnLiên-xôxuấtbảnlầnđầutiênởMát-xcơ-vabằngtiếngnguyênbảnvàtiếngNga. [8]

Trongtrườnghợpthứnhấtýmuốnnóiđếnconthúmỏvịt,trongtrườnghợpthứhaicólẽmuốnnóiđếntintìmthấyloàichimcổArchaopteryxởSolnhonfen. [9]

Xem:RudolfVirchow,"Bệnhlýhọctếbào,xâydựngtrêncơsởsinhlýhọcvàbệnhlýhọcvềcácmô",lầnxuấtbảnthứtư,Béc-lin,1871. [10]

Xem:ImmanuelKant,"Lịchsửtựnhiênphổthôngvàthuyếtvềbầutrời,haythửtrìnhbàyvềsựcấutạovànguồngốccơhọccủatoànbộkếtcấuvũtrụtheonhữngnguyênlýcủaNewton",trong:Toàntập,t.1,Leipzip,1867.Lờitựa-Chương6. Vớitừ"Tiếnbộ",Ăng-ghenmuốnámchỉviệcVirchowthuộcĐảngtiếnbộĐức. [11]

Xem:GeorgWilhelmFriedrichHegel,"Cácbàigiảngvềtriếthọclịchsử",trong:Toàntập,t.9,lẫnxuấtbảnthứhai,Béc-lin,1840. [12]

Pháibìnhquân(LevellershayDiggers) làmộtphong tràobìnhdân- tiểunông trongcáchmạngtưsảnAnhthếkỷXVII.Từnăm1650đếnnăm1653,phongtràonàybịOliverCromwellđànápdãman. [13]

VàothờiđạiAlexandria(năm323trướccôngnguyenđếnnăm640saucôngnguyên)-ngườitagọithờiđạiđótheotênthànhphốcảngAi-cậpAlexandria,trungtâmtưtươngthờibấygiờ,-mộtloạtngànhkhoahọctựnhiênđượcpháttriểnmạnhmẽ. [14]

Trongtácphẩmcủamình"Sựpháttriểncủachủnghĩaxãhộitừkhôngtưởngđếnkhoahọc",Ăng-ghenđãtrìnhbàycâunàynhưsau:"ngườitathấyrằngtoànbộlịchsửtừtrướcđếnnaytrừtrạngtháinguyênthuỷđềulàlịchsửcủanhữngcuộcđấutranhgiaicấp". [15]

Theo quan niệm của nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng Pháp Charles Fourier,

phalanstèrelàtổchứccơsởcủaxãhộichủnghĩa,mộthợptácxãsảnxuấtvàtiêuthụnôngnghiệpvàcôngnghiệp,vớitổchứclaođộngtậpthể. [16]

Ăng-ghenmuốnnóitớitháiđộhènnhátvàphảnbộicủagiaicấptưsảntựdoPhổlàgiaicấpđãtánthànhbảnhiếnphápmànhàvuabanhànhsaucuộcphảncáchmạngthángmườimộtnăm1848;thủtưởngPhổsaunàylàOttovonManteuffelđãthamgiacótínhchấtquyếtđịnhvàoviệcthảorabảnhiếnphápđó. [17]

Xem:GeorgWilhelm FriedrichHegel, "Bách khoa toàn thư các khoa học triết học.Lượckhảo",Chương188, trong:Toàn tập, t.6 lầnxuấtbản thứhai,Béc-lin,1843,cũngnhư"Khoahọcvềlô-gich",quyểnthứba,phầnthứnhất,chươngba:"d.Hìnhthứtư"vàphầnba,chươnghai:"3.Nguyênlý",trong:Toàntập,t.5,lầnxuấtbảnthứhai,Béc-lin,1841. [18]

Trong phần này của tác phẩm "ChốngĐuy-ring",Ăng-ghen trích dẫn tác phẩm củaEugenDuyhring"Giáotrìnhtriếthọcvớitưcáchlàmộtthếgiớiquankhoahọcchặtchẽvàsựhìnhthànhcuộcsống",Leipzig,1875. [19]

Xem:GeorgWilhelm FriedrichHegel, "Khoa học về lô-gich", quyển thứ hai: "Bảnchất",trong:Toàntập,t.4,lầnxuấtbảnthứhai,Béc-lin,1841. Vềphạmtrù"Cáitồntạitừthuởrấtxaxưa"củaFriedrichWilhelmJosephvonSchelling,xinxemthêm:Mác-Ăngghen,toàntập,tậpbổsung,phầnhai,tr.173-221 [20]

Saunàyngườitatìmranhữngtrịsốchínhxáchơn:nhiệtlượngnóngchảycủanướclà79,8kcal/kgvànhiệtlượngbayhơilà583,9kcal/kg. [21]

Xemtậpnàytr.70-73 [22]

Xemtậpnàytr.66-69,Chương7-Chương14 [23]

NgàynaynhữngsinhvậtmàErnstHaeckelcoilàđơnbàođượcphânloạithànhthựcvậthoặcđộngvật.Giảthuyếtvềsựtồntạicủacácđơntrùngkhôngđượcchứngthực.Nhưngtrongkhoahọcngườitađềuthừanhậnýkiếnphổbiếnchorằngcơthểtếbàopháttriểntừcácthểtiềntếbàovàýkiếnchorằngcácsinhvậtnguyênthuỷphânhoáthànhthựcvậtvàđộngvật. [24]

Ăng-ghenámchỉbức thư,đượcxuấtbản thànhsáchnăm1861,củaRichardWagnergửingười trôngcoicácviệnbảo tàngPhápFrédéricVillot "âmnhạccủa tương lai.GửimộtngườiPháp"cũngnhưcuốnsáchxuấtbảnnăm1850củaWagner"Tácphẩmnghệthuậttươnglai". [25]

Ngàynayngườitakhôngcòndùngthuậtngữthựctrùng(Zo-phyten)vớitưcáchlàtừđồngnghĩavớixoangtràng(Coelenterata)nữa. [26]

Rõrànglàởđâyphảicónghĩalà"sinhlý";xemthêmtậpnàytr.114.

[27]ýmuốnnói tớinhữnghệ thống thẩmthấugiảnđơnmàMoritzTraubeđã tạoranăm

1875từnhữnghỗnhợpvôcơ.Vớitưcáchlàmôhìnhnhữngtếbàosốngđặcbiệtthíchhợpvớiviệcmôtảsựsinhtrưởngvàcácquátrìnhtraođổichất,chúngphụcvụchoviệcnghiêncứucácmặtriêngbiệtcủahiệntượngsống. [28]

Xemtậpnàytr.56-57. [29]

Xemtậpnàytr.45-46. [30]

Xemtậpnàytr.122. [31]

ý muốn nói tới tác phẩm của Jean Jacques Rouseau "Discours sur l'origine et lesfondemensdel'inégalitéparminléhommes"("Bànvềnguồngốcvànhữngcơsởcủasựbấtbìnhđẳnggiữangườivàngười")viếtvàonăm1754vàxuấtbảnởAm-xtéc-đamvàonăm1755. [32]

Xem:Mác,"Tưbản",Quyển1(Mác-Ănggen:Toàntập,t.23,tr.74). [33]

"BộluậtchungchocácnhànướcPhổ"năm1794đãcủngcốtínhchấtlạchậucủanướcPhổphongkiếntrongviệctuyênánvàcóhiệulựcởcácvùngchủyếuchotớikhithihànhbộdânluậtnăm1900. [34]

Codepénal,bộluậthìnhcủaPháp,đượcthôngquanăm1810vàcũngđượcthihànhởcácvùngmiềntâyvàtâynamnướcĐứcbịxâmchiếmdướithờiNapoléonI.ỞtỉnhRheinnóvẫncòncóhiệulựccảsaukhitỉnhnàyđượcsátnhậpvàoPhổnăm1815. [35]

CodecivildesFrancais.bộdânluậtcủangườiPháp,ngàynayvẫncòncóhiệulựcvanăm1807đãđượcsoạnlạithànhBộluậtNapoléon,đãđượcthihànhtheolệnhcủaNapoléonInăm1804. [36]

BaruchdeSpinoza,"Đạođứchọc",phầnI("Vềthầnthánh.Phụlục"). [37]

CorpusjuriscivileslàtoànbộnhữngbộluậtđượctậphợptừcáctácphẩmcủacácnhàluậthọcRô-mavàđượccôngbốvàothếkỷVIdướithờihoàngđếĐôngRô-maJustinianI. [38]

ChếđộđăngkýhộtịchđượcthihànhởPhổvàothángba1874vàđếnthánghai1875thìđượcápdụngđốivớitoànĐếchếĐức.Chếđộnàyđãtướccủagiáohộiquyềntiếnhànhcáccuộcđăngkýhộtịch. [39]

GeorgWilhelm Friedrich hegel, "Bách khoa toàn thư các khoa học triết học, Lượckhảo",trong:Toàntập,t.6,lầnxuấtbảnthứhai,Béc-lin,1843,Chương17,phầnbổsung

[40]Xemtậpnàytrang119-121.

[41]Xemtậpnàytrang56-58và124-125.

[42]Xem:Mác-Ăngghen:Toàntập,t.23,tr.326,tr.327đượctríchdẫnởtr.140.

[43]Xemtậpnàytrang67-68.

[44]XemTuyểntập,t.III,tr.366.

[45]Xem:Mác-Ăngghen:Toàntập,t.23,tr.327,chúthích205a.

[46]Xem:Tuyểntập,t.III,tr.594

[47]Xem:Mác-Ăngghentoàntập,t.23,tr.92-93

[48]XemTuyểntập,t.III,tr.593-594

[49]XemTuyểntập,t.III,tr.594

[50] Xem: Ernst Haeckel, "Lịch sử của tự nhiên. Các bài giảng của Darwin, Goethe và

Lamarcknóiriêng",lầnxuấtbảnthứtư,Béc-lin,1873.TrongsựphânloạicủaHaeckel,Alaluslàmộtgiaiđoạnngay trướckhihình thànhconngười theođúngnghĩacủa từnày.Alali là "Nhữngngườinguyênthuỷkhôngcóngônngữ",GiảthuyếtcủaHaeckelvềsựtồntạicủamộthìnhthứcquáđộtừvượnngười thànhngườiđãđượcxácnhậnsaukhinhànghiêncứu tựnhiênngườiHà lan làEugenDuboistìmthấynhữngditíchhoáthạchcủaPithcanthropuserectúởđảoJava. [51]

ĐoạntríchnàyvàhaiđoạntríchsaulàlấytrongtácphẩmcủaJean-JacquesRousseau:"Discours sur l'origine et les fondemens de l'inégalité parmi les hommes" ("Bàn về nguồn gốc vànhữngcơsởcủasựbấtbìnhđẳnggiữangườivàngười"),Am-xtec-đam,1755. [52]

BaruchdeSpinozagửimộtngườikhôngnêutênngày2thángsáu1674,trong:Spinoza,Thưtín,bứcthưsố50 [53]

Xemtậpnàytr.29-32. [54]

Ởphầnthứhaicủacuốn"ChốngĐuy-ring", trừchươngX,Ăng-ghentríchdẫnlại từbảninlầnthứhaicuốnsáchcủaEugenDuhring"Giáotrìnhkinhtếchínhtrịvàkinhtếxãhộigồmcácđiểmchủyếucủachínhsáchtàichính",xuấtbảnlầnthứhai,Leipzig,1876.

[55]Xemtậpnày,tr.137-148

[56]Ăng-ghen ámchỉ các cơquanbáo chí viết thuê cho chínhphủBismarck, khái niệm

"báochíbồibút"dùngđểchỉcáccơquanđó. [57]

Xem:Mác-Ănggen:Toàntập,t.23,tr.249-250 [58]

Xem:Mác-Ănggen:Toàntập,t.23,tr.609-610 [59]

SaukhibịthấtbạitrongcuộcchiếntranhĐứcPháp1870-1871nướcPhápphảinộpmộtkhoảnbồithườngchiếnphíchonướcĐứclà5tỷphrăng. [60]

ýmuốnnóitớithắnglợicủaPhổtrongchiếntranháo-Phổnăm1866. [61]

ThamgiacuộcchiếntranhCrưm(1853-1856)cónướcNgaquânchủ,ThổnhĩkỳcùngcácđồngminhcủanólàPháp,AnhvàSardaigne [62]

Xemtuyểntập,t.III,tr.576. [63]

Xem:Mác-Ănggen:Toàntập,t.23,tr.59 [64]

Xemtuyểntập,t.III,tr.211-212;đoạndướitríchdẫnởtrang237 [65]

Xemtuyểntập,t.III,tr.243đoạndướitríchdẫnởtrang249 [66]

Xemtuyểntập,t.III,tr.246đoạndướitríchdẫnởtrang247 [67]

Xemtuyểntập,t.III,tr.306-307đoạndướitríchdẫnởtrang327 [68]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.23,tr.546-547;tr.300-301tríchdẫnởtr.589. [69]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.23,tr.335 [70]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.23,tr.542-552 [71]

Xemhàikịch"Trưởnggiảhọclàmsang"củaJean-BaptisteMolière

[72]ýmuốnnóitớicuốnsáchcủaEugenDuhring"Cơsởphêpháncủahọcthuyếtvềkinhtế

quốcdân",Béc-lin,1866 [73]

Xemtuyểntập,t.III,tr.427 [74]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.13,tr.37 [75]

Aristoteles,"Derepublica",lib [76]

Xemtuyểntập,t.III,tr.429-431 [77]

Xemtuyểntập,t.III,tr.567-573 [78]

Aristotles,"EthicaNicomachea",liv.V. [79]

Xem:Mác-Ănggentoàntập:t.13,tr.137và537-538 [80]

Rõrànglànhữngtừhạxuốngvàtănglênphảiđượcđổichỗchonhau [81]

Xem:Mác-Ănggentoàntập:t.13,tr.135-136. [82]

Năm1866,theoyêucầucủaBismarck,EugenDuhringđãviếtmộtbàibútkývềphongtràocôngnhân;năm1867bàibútkýnàyđượccôngbốkhôngđềtêntácgiả,sauđóthìvớicái tênHermanWagener,cốvấncủaBismarck.TiếpđóDuhringđãkiệnWagenervềtộiviphạmquyềntácgiảvàôngtađãthưakiệnnăm1868. [83]

Livretournois(đồngli-vrơthànhTua)làmộtđơnvịtiềntệcủaPhápchotớinăm1796. [84]

Dùngtừ"Thờikỳkhủngbố",tácgiảcóýmuốnnóithờikỳnềnchuyênchínhdânchủ-cáchmạngJacobin(từthángsáu1793đếnthángbảy1794).Từnăm1795chođếnkhixẩyracuộcđảochínhcủaNapoléonIngày9thángmườimột1799ViệnchấpchínhlàcơquancaitrịtốicaoởPháp. [85]

Vấnđềnàyxemtậpnày,tr.368-370 [86]

Claude-HenrideSaint-Simon,"Coresspondancepolitiqueetphilosophique.LettresdeH.Saint-SimonàunAméricain" ("Thư tínchính trịvà triếthọc.Nhữngbức thưcủaH.Saint-simonviết cho một người Mỹ"), trong tập văn "L'industrie, ou discussions politiques, morales etphilosophiques,dan l'intérêt de tous leshommes livrés àdes travauxutiles et indépendans" ("Côngnghiệp,haynhữngcuộcthảoluậnchínhtrị,đạođứcvàtriếthọc,vìlợiíchcủatấtcảnhữngngườilàm

nhữngcôngviệccóíchvàđộclập",t.2,Pa-ri,1817. [87]

Quânđộiđồngminh,baogồmquânđộiNga,áo,Anh,Phổvàcácnướckhác,kéovàoPa-ringày31thángba1814. [88]

ThờikỳthốngtrịcủaNapoléonItừgnày20thángbađếnngày28thángsáu1815đượccoilàthờikỳMộttrămngày.Ngày20thángba1815,từđảoElbeôngtakéolênPa-ri,vàngày28thángsáu1815,đãbuộcphảithoáivịhẳnsauthấtbạiởWaterloo. [89]

Ởđây,Ăng-ghennóivềhaitácphẩmcủaClaude-HerideSaint-SimonvàngườihọctròcủaônglàAugustinThierry:"Delaréorganisationdelasociétéeuropéenne,oudelanécessitéetdesmoyensderassemblerlespeuplesdel'Europeenunseulcorpspolitique,enconservantàchacunsonindépendancenational"("Vềviệccảitổxãhộichâuâu,hayvềsựcầnthiếtvànhữngphươngtiệnđểtậphợpnhândâncácnướcchâuâuthànhmộtcơthểchínhtrịduynhấttrongkhivẫnduytrìnềnđộclập dân tộc cho nhân dânmỗi nước"), Paris 1814 và "Opinion sur lesmesures à prendre cỏnte lacoalitionde1815"(ýkiếnvềnhữngbiệnphápcầnphảithựchiệnđêchốnglạikhốiliênminh1815")Paris1815. [90]

Charles Fourier, "Théorie des quatremouvenments et des destines générales" ("Họcthuyếtvềbốnvậnđộngvàvềnhữngsốphậnchung"),trong:Oeuvrescomplètes,t.1,Paris1841. [91]

CharlesFourier "Théoriede l'unitéuniverselle",vol.1và4 ("Học thuyếtvề sự thốngnhấtcủathếgiới",t.1trongOeuvrescomlétes,t.2vàt.5,Paris1843vàParis1841. [92]

CharlesFourier, "Lenouveaumonde industrielet sociétaire,ou inventionduprocédéd'industrieattraynanteetnaturelledistribuéeensériespasionnées"("Thếgiớimớilaođộngvàxãhộihoámới,hayviệcphátminhmộtphươngthứclaođộnghấpdẫnvàtựnhiên,phânchiathànhloạitheosựsaymê"),trong:Oeuvrescomplètes,t.2vàt.5,Paris1843.Chương27-Chương28 [93]

Robert Owen, "The revolution in the mind and practice of the human race; or thecomingchangefromirrationality torationity"("Cáchmạngtrongđầuócvà trongthựctiễncủaloàingười;haysựchuyểnbiếnsắptớitừkhônghợplýđếnhợplý"),London1849. [94]

RobertOwen,"Reportoftheproceedingattheseveralpublicmeeting,heldinDublin...Onthe18thMarch-12thApril-19thApriland3rdMay"("BáocáovềmộtsốcuộchọpcôngkhaitiếnhànhởDublin...ngày18thángba,12thángtư,14thángtưvà3thángnăm"),Dublin,1823. [95]

NhữngEquitableLabourExchangeBazaars,tứclàcácchợhaycáccửahàngđểtraođổicácsảnphẩmcủalaođộng,đãđượccáchộihợptáccủacôngnhânthànhlậpởnhiềuthànhphốcủanướcAnh.Đượcdùnglàmphươngtiệnlưuthôngtrêncácthịtrườngđólànhữngcáigọilàcácphiếulaođộngghinhậnthờigianlaođộngcầnthiếtđểsảnxuấtrahànghoá,nhờchúngmàngườitacóthểnhậnđượcmộtkhốilượngtươngứngcáchànghoákhác. [96]

TrongthờikỳCáchmạng1848-1849,đầunăm1840,Pierre-JosephProudhonđãlậpra

Banquedupeuple(Ngânhàngnhândân)nhằmtổchứcviệctraođổihànghoámàkhôngdùngđếntiềntheonhữngnguyêntắcgiốngnhưnhữngEquitableLabourExchangeBazaarsởAnh(xemchúthích96);ngoàiranócònphảibảođảmviệcchovaykhônglấylợitức.NgânhàngtraođổicủaProudhonchỉtồntạicóhaitháng,ngânhàng"đãthấtbạitrướckhihoạtđộngđượcmộtcáchbìnhthường"(Ăng-ghen). [97]

Đoạnnàyvàđoạntrích tiếptheolà lấy trongcuốnsáchcủaEugenDuhring"Lịchsửphêpháncủakhoahọckinhtếchínhtrịvàcủachủnghĩaxãhội",lầnxuấtbản2,Béclin,1875. [98]

Xemtậpnày,tr.29-30. [99]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.23,tr.675. [100]

Trongcácchương"Sảnxuất"và"Phânphối"củaphầnba,Ăng-ghentríchtrongcuốn"Giáo trìnhkinh tếchính trịvàkinh tếxãhộigồmcácđiểmchủyếucủachínhsách tàichính:củaEugenDuhring,lầnxuấtbảnthứ2,Leipzig,1876. [101]

Xemtuyểntập,t.III,tr.420 [102]

Xemtuyểntập,t.III,tr.512 [103]

Xemtuyểntập,t.III,tr.510-511 [104]

Xem:Mác-Ănggentoàntập,t.23,tr.511-512 [105]

Xemtậpnàytrang.264 [106]

Xem:Mác-Ăngghentoàntập:t.23,tr.109-110.Chúthíchcuốitrangsố50 [107]

Xemtậpnày,tr.279-286. [108]

TừZaruckerđượcAdolfGlaBrenerntạoratrongvởkịchvuicủamình"ôngBuffeytronghộiZaruck",vàcónghĩalàphầntửngoancốlạchậu,kẻphảnđộng. [109]

ýmuốnnóitớibốnđạoluậtđãđượcQuốchộiĐứcthôngquadướiđây:Luậtvềviệcđàotạovàbổdụngcácthầytu,banhànhngày11thángnăm1873;luậtvềquyềntrừngphạtcủagiáohộivàviệclậptoàáncủanhàvuađểxétxửcáccôngviệccủagiáohội,banhànhngày12thángnăm1873;luậtvềviệcrakhỏigiáohội,banhànhngày14thángnăm1873.NhữngluậtnàylàkhâucơbảnnhấtcủacảmộtchuỗinhữngbiệnpháplậpphápmàBismarckđãbanhànhtừnăm1872đếnnăm1875đểchốnglạigiớithầytuthiênchúagiáo.GiớithầytuthiênchúagiáolàchỗdựachủyếucủaĐảngtrungtâm,mộtđảnglúcđầuđạibiểuchonhữngkhuynhhướngphânlập,chốngPhổ.

[110]Xem:Mác-Ăngghentoàntập,t.23,tr.514

[111]Xem:Mác-Ăngghentoàntập,t.23,tr.507-514