Bosnjacka rijec 26-28_finall_low.pdf

April - Decembar 2012. 3

Osniva~ Bo{nja~ko nacionalno vije}e

Novi Pazar

Izdava~Centar za bo{nja~ke studije

Tutin - Novi Pazar

Za osniva~a i izdava~aEsad Dùdèvi}

Glavni i odgovorni urednikdr. sc. Redèp [krijelj

Zamjenik gl. i odg. urednikaHasna Ziljki}

RedakcijaAlija Dògovi}Ervin atovi

Zaim Azemovi}Fatima MuminoviMuhedin Fijuljanin

Nazim Li~inaMuratka Fetahovi}

Fuad Ba}i}aninMustafa Balti}Fatih Hadi

Maida Tokovi

Direktor desk-aSamer Jusovi

DTP i prelomSamer Jusovi}Asmir Jusovi

Faris Redepagi

LekturaMuratka Fetahovi}

Hasna Ziljki

SaradniciFerid Muhi}

Hasnija Muratagi TunaSulejman-Heman Muftarevi

Ramiz [airovi}Medin Halilovi}

Mevljuda MelajacFehim Kajevi}Nedìb Vu~eljHalil Marki{i}

Adresa redakcije28. novembra bb36300 Novi Pazar

Telefon: 020 336 621Fax: 020 314 107

E-mail: [email protected]

âsopis sufinansira Ministarstvo kulture

Vlade Republike Srbije

[tampa[tamparija Merak

Dubrova~ka bb, Novi Pazar

Bo{nja~ka rije~ RIJE UREDNIKA

dr. sc. Redep [email protected]

Na kraju 2012. Godine bonjakog kulturnog naslijea, koja je propraena brojnim aktivnostima Bonja kog nacionalnog vijea, sumiramo najznaajnije rezultate. Izborna je i, pomnogo emu, teka stota po redu, godina od okupacije i podjele Sandaka(1912/13), i procesa snane asimilacijei deidentifikacije bonjakog nacionalnog bia. Proglasili smo je jubilarnomgodinom bonjake kulturne sehare.Podsjetili smo javnost na stanje materijalne i nematerijalne batine i cjelokupnog statusa nae nacionalne kulture(arhitekture, urbanizma, arheologije,zatite spomenika, likovne i muzikeumjetnosti, knjievnosti i kulturnohistorijske prolosti).

Nizom prigodnih manifestacija, uzogromnu medijsku i panju javnosti,evocirana su sjeanja na znaajne dogaaje i linosti nae nacionalne i historijske prolosti, koja je finaliziranaokruglim stolom Sandak 19122012o vijeku ivljenja u novoj i drugaijoj historijskoj konstelaciji Srbije i Crne Gore.

Uz obiljeavanje predvienih programskih manifestacija, Vijee je svusvoju energiju usmjeravalo na nastavaksprovoenja planova i programa za implementiranje potpune nastave na bosanskom jeziku. Uz punu podrkuMinistarstva prosvjete, nalazimo se napragu ostvarivanja vjekovnog sna o povratku 105 godina (1907) uzurpiranogprava na maternji jezik. Konsolidacijompostojeih kapaciteta uz oslanjanje nasopstvene resurse odraen je lavovski dioposla i postignuti dobri rezultati koji eomoguiti uspjean start pripremne nastave na bosankom jeziku (21. fe bruar2013. god.).

Permanentnom otvorenou i suradnjom, Vijee je pojaalo svoj kadrovskii i struni potencijal, uspjevi da realizuje predviene programske zadatke.Druga polovina 2012. protekla je ukoordinaciji aktivnosti Vijea sa Ministarstvom prosvjete koja je rezultiralapristankom da od drugog polugoditaskolske 2012/2013. otpone pripremna nastava, sa napomenom da eod 1. septembra 2013. biti sprovedenapotpuna nastava u svim sandakimoptinama u kojima je bosanski jezik uslubenoj upotrebi.

Ova pria bi ostala nepotpuna ukoliko ne bismo komentirali (ne)sporazume u vezi sa imenom Sandak.Odavno smo navikli da dio intelektualnejavnosti u Junom Sandaku iz dobropoznatih razloga, tzv. miloljublja, vjetoizbjegavaju injenicu da je Sandak prekogranina, multinacionalna i multikonfesionalna balkanska i evropskaregija. Prema tome, nije tana tvrdnjada je Crna Gora matina drava Bonjaka iz crnogorskog dijela Sandaka,jer to ne moe biti iz nekoliko veomapoznatih i praktinih razloga. Prvi: Sandak prije 1912. (kada je okupiran irasparan) nikada nije pripadao CrnojGori. Nije ni dobar dio Hercegovine, odNikia do Kolaina. Sandak sui generissainjava prostor od Kolaina do Mitrovice. Drugi: sve intenzivnije Bonjaci crnogorskog dijela Sandaka podlijeuovakvim podvalama kojima se tiho uu tkuju i nagone na gubljenje svog sandakog identiteta, pa se ne moe smatratiistinom da je u Crnoj Gori bosanski jezikpriznat. On je, naalost, perfidno podvuen pod floskulu maternji jezik. Tree:potreba da druga strana naziv Sandak

Sandak i Bonjaci (1912-2012)

4 April - Decembar 2012.

podvrgne sopstvenim ciljevima nema znaajniju historijsku podlogu. Termini: Raka oblast, Stari Vlah, Limskadolina, Bihor i Korita, Peter i plavskogusinjski kraj suui pojmovi u odnosu na regiju Sandak. Uglavnom seodnose na sliv rijeka: Lim, Raka, Ibar, Vapa. Historijapoznaje termin Raki okrug (19221929) i odnosi se naadministrativnu oblast sa sjeditem u aku, i nije istoto i drava Raka koju dravna historiografija apostrofira iskljuivo kao dravu Srba, zanemarivi autohtonukomponentu njenog stanovnitva (Iliri, Vlasi, Grci iostali), pa i sam naziv Arza Ras, koji po svojoj etimologiji nije slavenski. Meutim, Bonjaci ne namjeravajusvojim sugraanima nametati nazive ili sugerisati nakoji nain e Sandak nazivati. I pored injenice da je termin Raka oblast konstrukt naraslog nacionalizma i netrpeljivosti 90tih godina XX stoljea, Bonjaci nepreferiraju nikakvoj arbitrai, uz naznaku da je Sandakregija na kojoj su dio autohtonog starosjedilakog stanovnitva. Sandak je Bonjacima mehko gnijezdo na nedovoljno razvijenom damaru jugoistone Evrope.

U osvit ostvarivanja stogodinjeg sna prava naobrazovanje na bosanskom jeziku, iz, Sandaku daleke,Kroacije, iz Zagreba, stie haber koji nam pakuje naturalizirani HorvatoSerbin sandakog podrijetla SinanGudevi. Spoitavajui Bonjacima (naziva nas velikoduno Muslimanima sa velikim M) historijsku maloljetnost i nedouenost, nastavlja svoju tiradu o svetom

trojstvu drava, nacija, jezik) i negiranju jezika naroda iz koga je ponikao. Kao provjereni strunjak zagroblja (novembra 2007. je, takoer, neija pominjao),podsjea da je na mezarju Gazilar 90% niana pisanoirilicom. Priznajemo da malo pretjeruje, ali konstataciju smatramo djelimino tanom. Razlog ne lei u tvrdnji (Muslimani su irilicu doivljavali kao svojepismo) ve u injenici da su nakon 1912/13. godine ovdanji muslimani, kakotako, ispisane niane mogli ispisivati jedino kod kamenorezca u oblinjoj Studenici. Oirilinom karikiranju muslimanskih imena na njima suvino je govoriti.

Umjesto odgovora ovakvom kvaziznanstvenom nasilju i praznoj elokvenciji, nuan corpus delicti jesteDizionario di lingua (st. tal. langvia) Bosniaca iz prvepolovine XVII vijeka (1638). Ovakve kvazibonjake izjave ne treba posebno komentirati, ve ih kao irelevantne moramo ignorirati. Time se dugo nametani sindrominferiornosti u potpunosti razbija. Naalost, on je posljedica potrebe rijetkih pojedinaca iz naih redova koji suspremni na permanentno ulagivanje jaoj strani.

Dilema, dakle, ne postoji. Bonjako nacionalno vijee e i u buduim aktivnostima istrajavati na potovanju dravnih institucija i zakona, i na otvorenosti iravnopravnom dijalogu, koji omoguava put sigurnebudunosti srpskobosanskog jezikog dijasistema i bipolarnost pisama u Sandaku.

11. MAJ - DAN BO[NJAKE NACIONALNE ZASTAVE

20. NOVEMBAR - DAN SAND@AKA

FormiranoDRU[TVO HISTORIARA SANDAKA

U O

VO

M B

ROJU

131

202

201

Alija DogoviPSIHOTERAPEUTSKA STILISTIKA RATA 83Osvrt na knjigu: Atlas dijalektskih izologa u SandakuZNAAJAN DOPRINOS SANDAKOJ FILOLOGIJI 91Mr. Fatima Muminovi-PelesiSANDAKI RJENIK LEKSIKO BLAGO 95Prof. Murat MahmutoviTAJNE RIJEI 96Sadeta ZahiroviNUR NADIJA 106Safet Hadrovi VrbiiJEREMIJA JEFTI I NJEGOV INKASANT 107Faiz SoftiVJE[ANJE 109VAHIDOVE KOZE 111Ramiz [airoviKO[TAMPOLJSKI GROMOVI 112BOJADIJA 113Redep [krijeljHLJEB 115Hodo KatalSTARAC I ZMIJA 121Remzija Hajdarpa{iO^EVA KLETVA 123[ejla Rebronja^UVAR MOG DJETINJSTVA 125Redep [krijeljLIKOVNA GESTA ERVINA ATOVIA 126Mesud Pui TRINAESTI ABDAGIEVI KNJIEVNI SUSRETI 128

DOGA\AJI I AKTIVNOSTI VIJEA 139-201

Prof. dr. sci. Salih JalimamBAN KULIN U HISTORIJSKOJ I NARODNOJ TRADICIJI 6Prof. dr. Senadin LaviBO[NJAKA ORIJENTACIJA 15Alija Dogovi[TA NIJE, A [TA JESTE U TOPONOMASTICI 21Prof. dr. Hasnija Muratagi TunaO IMENU I GOVORU GLAVNOG JUNAKA ROMANAJA, DANILO DERVI[A SU[IA 36

Fatima Muminovi-Pelesi RASIM MUMINOVI (1935-2012) 47Nadir ef. DaciHadi MURAD EF. [EERAGI 51IBRAHIM EF. HADI[EHOVI[ERIJATSKI SUDIJA 54Enver oroviHAMAM GAZI ISA-BEGA U NOVOM PAZARU 62Fatih HadiPLAV I GUSINJE (II) 65Mesud Pui POKRIVENA UPRIJA 73Mr. Sead IBRI"NACIONALNI PJESNIK" TURSKE - MEHMED AKIF ERSOY 75Salih E. Kari{ikSANDAKE ANEGDOTE 79Redzep [krijelj, Murat MahmutoviHOD PRLO (1816-1921) II dio 81


[efka Begovi LiinaSMIRAJ NA PE[TERI

99

Hajrudin Dazdarevi9GRNARSVO U NOVOPAZARSKOMKRAJU 56

OD DREVNOG TEUTONA DO TUTINA

87

U OVOM BROJU

Dr. Bisera Sulji-Bo{kailoSLIKA BOSNE I DANA[NJEGSANDAKA PO NAJSTARIJEM PUTOPISU IZ 1530. GODINE

44


HISTORIJA

Historijske okolnosti Kulinove vladavine

U tanom i preciznom odreivanju historijskih okolnosti u ko-jima se deava vladavina bosanskog bana Kulina teko je netovie dodati nego to je to u klasinoj historijskoj literaturi veostalo zapisano. Naime, rije je o vremenu o kojem, naalost, rijetkihistorijski izvori samo fragmentarno svjedoe, te se time smanjujei onaj mali, sigurni princip da se barem metodom interpretacijeneto doprinese. U popisu tekstova iz historije srednjevjekovne

bosanske drave evidentno je da je vrlo malo pisano o bosanskom banu Kulinu i srednjo-

vjekovnoj bosanskoj dravi njegovog vre-mena. O bosanskom banu Kulinu uhistorijskoj literaturi nije se mnogo pisalo.2Razlozi su prije svega u tome to je vrlomali i uz to zatvoren krug objavljenih histo-rijskih izvora o njegovoj vladavini, a usamoj Bosni i Hercegovini naena su samodva epigrafska spomenika sa natpisima ukojima je spomenuto Kulinovo ime i to bi

bilo sve.3 Ipak, vladavina bosanskog banaKulina, njezin znaaj nije ovim zatvoren nego,

obrnuto, ovim se otvaraju mogu-nosti da se metodom komparacijeotvore neki jo uvijek nedovoljnoistraeni i zanemareni procesi(vjerske prilike, drutveno-eko-

nomsko-politiki odnosi, veza sa susjedima, kulturno-civilizacijska

dostignua, narodna tradicija isjeanje), ime bi se samo pro-blem postavio u jedan novi,bolji poloaj.

Prof. dr. sci. Salih Jalimam

BAN KULIN U HISTORIJSKOJ

I NARODNOJ TRADICIJIOj Stjepane bane, otvaraj nam vrata.

Otvorena jesu i pometena jesu.ija je vojska nek ide, nek ide!

Kulina bana je vojska, je vojskaKulina bana je vojska. 1

Saetak

Ve davno je u histori -jskoj literaturi vrijeme vladavine bana Kulina po - sta vljeno kao mit, koji trajei koji, naalost, ostaje samopojam koji s malo dobrevolje moe dobiti i svoju hi-storijsku potvrdu. Slika obosanskom banu Kulinunastajala je i nastaje u po-sebnim vremenskim okvi-rima i uvjetima, sa slinimili priblinim osnovama izkojih se moe i treba rekon-struirati svaka slika prohu-jalog vremena i nastojatikritikom metodom inter-pretirati Kulinovo vrijeme.

Kljune rijei: Ban,Kulin, Bo sna, historija,tradicija, sjeanje, usmenopredanje

Bosanski ban Kulin, djelo skulptora Adisa Fejzia


U pisanim historijskim izvo-rima, bosanski ban Kulin javljase krajem XII vijeka. Ostaje ot-voreno pitanje da li je odmahnakon ukljuivanja srednjevje-kovne Bosne u sastav Vizantij-skog carstva (1166) bansku astzauzeo ban Kulin. Postojebrojne nedoumice o tome kadaje ban Kulin zapoeo svoju vla-davinu. Dubrovaki kroniarMavro Orbin tvrdi da je Kulinban, ... vladao u Bosni 36 go-dina.4 Ako je tako, odnosnoako je Vizantija bila ta koja ga jepostavila na bansku ast, on jebio bez sumnje njen tienik.Ovo je samo mogunost potonije sigurno u koje je vrijemeKulin stvarno doao na vlast,tako da nije bez osnove mislitida je na vlast doao kasnije bu-dui da se po prvi put spominjetek od 1180. godine. U to vri-jeme, u Rakoj ve dulje vrijemevlada veliki upan Stefan Nemanja, koji je bio pokoranVizantiji ne iz uvjerenja, ve iznude. Meutim, odmah nakonsmrti vizantijskog cara ManojlaI. Komnena, udrueni Raani,Maari i Bosanci odlue iskori-stiti trenutne smutnje oko no-voga cara i provaljuju navizantijsku teritoriju.5 To jeinae bilo jedino ratno djejstvobana Kulina jer je on izbjegavaovojne sukobe, oslanjajui seuglavnom na ono to moe po-stii politikom. Smrt cara Ma-nojla I. Komnena donijela jeBosni osloboenje od Vizantije.Meutim, ne zadugo, jerodmah potom ponovo dolazipod maarsku vlast. Sada jeKulin ban vazal maarskogkralja Bele III.

Potrebno je ukazati na poz-natu historijsku injenicu da seban Kulin orodio sa familijom

velikog upana Stefana Nema-nje, budui da se Kulinova se-stra udala za Nemanjinog brataMiroslava.6 Dok je u srednje-vjekovnoj Bosni, zahvaljujuiKulinu, vladao mir, u Rakojsu poinjale smutnje. Tokom1196. godine sa prijestolja u Ra-koj se povukao veliki upanStefan Nemanja, a 13. februara1199. godine je i umro. StefanNemanja je ostavio Raku navladanje mlaem sinu Stefanu,ali to stariji sin Vukan nije ni-kako mogao pretrpjeti, buduida je on bio stariji i da je po do-tadanjim pravilima Raka tre-bala pripasti njemu. Potajnanetrpeljivost je uskoro preraslau krvavi graanski rat, aVukan je krenuo na brata Ste-fana.Tako se u jednom itiju toopisuje na sljedei nain: Po-slije prestavljenja svetogastarca, dizae se na sve nainenanosei neprijateljstvo i zlobratu svojemu Stefanu samo-drca, i uzimajui u pomomnoge inoplemene narode ...7

U okruenju srednjevjeko-vne Bosne deavaju se brojnepromjene, tako kada su omikiKaii u augustu 1180. godineubili splitskog nadbiskupa Raj-nera, knez Miroslav bio je optu-en da je zadrao nekinadbiskupov novac. Zbog togaje papa Aleksandar III (1159-1181) pozvao kralja Belu III, 6.jula 1181. godine, da prisilikneza Miroslava da vrati novac,a osim toga da dozvoli da se obnove biskupije u nekim nje-govim mjestima.8 Papa pie 7.jula 1181. godine i knezu Miro-slavu comiti Tacholmitano i upismu se napominje da mu nijeposlao blagoslov.9 Jo u punojmukoj snazi, sa 58 godina,umro je 24. septembra 1180.

Prolegomena

esto sva znanja i saznanja o banuKulinu zapoinju i istovremeno se za-vravaju konstatacijom da je rije oburnim i prijelomnim vremenima, kojasu proizvela odreene promjene, te supripremila velika zbivanja koja e se de-siti u zrelom bosanskohercegovakomsrednjem vijeku. Takva ravan izaziva imuninu i zanos, obraaju se prolostigledanjem u budunost, prolosti koje seelimo osloboditi i od koje prihvatamosamo pouku: budunost koja je (u naojelji) zapravo sve ono to je prolost:propustila ili nije bila kadra uozbiljiti.Paradoksalna je, ali i tana tvrdnjauenog Jacquesa Le Goffa da dananjaEvropa svoje korijene ima u srednjemvijeku. Slino moemo rei i za sred-njevjekovnu Bosnu i Hercegovinu.

Dugo vremena predstava o sred-njevjekovnoj Bosni i Hercegovinioptereena je hipotetikim miljenjemda se radi o refugio minorum i uistraivakom pogledu, da se tekomogu prepoznati tokovi historijskograzvoja, posebno tzv. tamni period his-torije srednjevjekovne Bosne i Herce-govine (VII-XII vijek). Danas, poetkomtreeg milenija, kada se uporedi histori-jski razvoj Porfirogenitove Bosne sa sus-jednom Dukljom, Rakom i Hrvatskom,s pravom se moe tvrditi da u njihovomdravno-pravnom, drutvenom, eko -nomskom i kulturno-civilizacijskomrazvoju nema nikakvih razlika, skoro daje rije o slinim ili skoro istim dravno-pravnim institucijama. U vremenimakada je bavljenje historijom srednje -vjekovne Bosne i Hercegovine bilo znaklinog opredjeljenja i izuzetne intele -ktualne hrabrosti, nekolicina historiara(Marko Vego, Nada Klai, MuhamedHadijahi etc.) dokazali su posebnostivota, kulture i civilizacije ranosred-njovjekovne Bosne i Hercegovine,potvrdili i dokazali tananost i funda-mentalni sklad i pripremili teren da sesada s puno ponosa govori i o KulinovojBosni i Hercegovini.

velikog sudije Gradjee iz Podbrijeja kod Zenice.4. Mavro Orbin, Kraljevstvo Slovena, Beograd, 1968, str. 140.5. Vladimir orovi, Istorija Srba, Beograd, 1999, str. 231.6. Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, 1959, str. 65.7. Milivoje Bai, Stare srpske biografije, Beograd, 1924, str. 45.

8. Augustin Thainer, Vetera Monumenta Slavorum meridionalium hi-storiam illustrantia, Vol. I Romae, 1863, str. 1. Sima M.irkovi, Jedanprilog o banu Kulinu, Istorijski asopis, 9-10, Beograd 1959, str. 71.

9. Povijest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine, Knj. I Sarajevo,1942, str. 205.


godine silni car Manojlo Komnen,posljednji veliki car Vizantije. Nje-gova vladavina, mada puna us-pjeha, bila je, ustvari, vie niz sjajnoizvedenih vojnikih manevaranego dravnikih konstrukcija. I stoga je, jo za njegova ivota, bilojasnih znakova da Vizantija pati oddosta nevolja, koje on nije uspio daotkloni; poslije njegove smrti zlo je,naglo i nepotedno, uzelo neodo-ljiv mah. Carev sin Aleksije bio jemaloljetan, a njegova okolina,odmah od prvog dana, poela jeborbu za vlast. Vjetim spletkama irijetkim cinizmom doepa se prije-stola Andronik Komnen, roakManojlov, ovjek velike darovito-sti, ali jo vee pokvarenosti i svire-posti. im su neprijatelji Vizantijesaznali za Manojlovu smrt i zakrize u dinastiji, spremie se da po-vrate sve to su izgubili za vrijemeManojlove vlade. Ve u zimu,1180/1181. godine, Maari su zau-zeli sjevernu Dalmaciju zajedno samletakim, ali njima odanim, Zadrom.10

Na vijest da je u Carigradu zat-vorena Manojlova udovica, preaoje maarski kralj Bela III, prijatelj itienik Manojlov, 1182. godine uotvoren napad i na dunavskoj liniji,prema Beogradu i Branievu, potoje zauzeo Srem. Pokolj Latina u Ca-rigradu, koji su pomagali nepopu-larnu vladu careve udovice, izazvaprotiv Vizantije ogorene protestei ubrza odluke za osvetu. Kad po-gibe careva udovica i poslije mladicar Aleksije uz druga lica iz carskekue i aristokratije, Andronikovavladavina bi igosana kao najgru-blja. I Stefan Prvovjenani zabilje-io je kako u Carigradu nastadecar ljuti i krvoprolijatelj.11 ProtivVizantije die se maarski kraljBela III i s njim u savezu Stefan Ne-manja i, kako izgleda, bosanski banKulin. Bela je hteo da sveti carevu

udovicu, svoju svastiku, a ustvarida nastavi ekspanzivnu politikuMaarske, koju Manojlo bee zau-stavio. Nemanja je iao za tim daoslobodi Srbe od Vizantije i da pro-iri svoje dravno podruje.12

Vizantijsku vojsku u istonoj Sr-biji, prema Maarima, vodili suAleksije Vranas i Andronik Lapar-das. Na glas da je Andronik preu-zeo vlast u Carigradu, meu njimanastadoe nesuglasice i potom ra-strojstvo u vojsci. Vranas je bio zaAndronika, a Lapardas protivnjega. Ovaj drugi napusti vojsku ikrenu za linim avanturama. Ra-zumljiva je stvar da ova vojska nijemogla biti podesna za vee ak-cije.13 Maarska i srpska vojskapotisnula je Grke iz moravske do-line i prodrla je sve do Sofije, oplja-kavi Beograd, Branievo, Ravno,Ni i samu Sofiju. Maari su tu pre-kinuli ratovanje i vratili se natrag, aStefan Nemanja je ostao da dalje ra-tuje za svoj raun. Glavna Nema-njina osvajanja izvrena su uvrijeme od 1183. do 1190. godine;naalost, tana kronologija njegoveaktivnosti jo nije utvrena. On jepotpuno pokorio Zetu u cijelomnjenom opsegu, zajedno sa Ska-drom, i itavo Bokeko primorje.14

Od svih gradova izdvojio je ipotedio Kotor 1185. godine; unjemu je ak sazidao i svoj dvor.Grko je ime istrebio, pie StefanPrvovjenani, da im se ne pominjeotad u toj oblasti. 15 Tom prilikomuklonjena je iz Zete i stara domaadinastija, odnosno njen posljednjivladar, veliki knez Mihajlo. 20. avgusta 1189. godine nala se Mihajlova ena Desislava, u pratnjibarskog nadbiskupa Grgura inekih drugih dvorskih ljudi, kaobjegunica u Dubrovniku, gdje jepredala opini dvije lae. Barskinadbiskup uzalud je traio veze imoda pomoi kod splitskog

nadbiskupa; u ovaj mah nije bilonikog ko bi hto i mogao da sprijeiNemanjinu akciju u tompravcu.Od junih primorskih gra-dova protiv Stefana Nemanje se suspjehom odrao jedini Dubrov-nik. Jaki gradski bedemi titili sumalu republiku pod Sv. Srem skopna, dok za udar s mora StefanNemanja nije imao dovoljne flote.Prema dubrovakim kronikama,pisanim kasnije, ali ponajvie naosnovu stare grae, napad na du-brovako podruje izvela su 1184.godine Nemanjina braa, humskigospodar i neposredni susjed Mi-roslav i Stracimir. Miroslavljevaflota stradala je 18. avgusta 1184.godine kod Poljica, preko puta odmalog ostrva Koloepa, a Stracimi-rov pohod na Korulu, poslije gu-bitka flote, zavrio se s potpunimneuspjehom. Pouena iskustvom,braa su ponovila napada iduegodine na Dubrovnik samo skopna, ali i opet bez sree. 27. sep-tembra 1186. potpisan je ugovor omiru, koji je i ouvan. upan Ne-vdal i Druina Vidoevi doli su uDubrovnik i utvrdili pogodbe mirasa zastupnikom normanske sicil-ske kraljevine, iju su vrhovnuvlast priznavali Dubrovani kratkovrijeme, od 1185. do 1192. godine,s knezom dubrovakim Krvaem iarhiepiskopom Tribunom. Du-brovani su tim ugovorom dobilislobodnu trgovinu po Rakoj dravi; pravo ispae na Nemanji-nom podruju i iskoriavanjeume. Humljanima je zato datopravo slobodnog prometa u Dubrovniku.16

U ljeto 1185. godine krenuta je ivelika normanska ofanziva protivVizantije, koja je posredno poma-gala i Nemanjinim uspjesima. Nor-mani uzee Dra i Solun ispremahu se na sam Carigrad. Uprijestonici izbi buna, kojoj se stavi

10. Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd, 1959, str. 65.11. M.Bai, Stare srpske biografije, str. 45.12. Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, Beograd, 1989, str. 123.13. Vladimir orovi, Ban Kulin, Godinjica Nikole upia, 34,

Beograd, 1921, str. 13-14.14. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, str. 69.15. M. Bai, Stare srpske biografije, str. 46.16. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, str. 72.


na elo Isak Anel, od 12. septem-bra 1185. godine novi car. Andro-nik bi uhvaen i u strahovitimmukama ubijen. Normani, izgu-bivi u pljakanju potrebnu disci-plinu, bjee u jesen poraeni nadonjoj Strumi i izgubie sve teko-vine. U vrijeme ovih opih po-kreta odmetnula se, 1185. godine,od Vizantije i Bugarska, pod vo-stvom brae Teodora i Asana Bel-guna.17 Da bi se osigurali odVizantije, koja je, pored svih unu-tranjih nezgoda, pokuala da usta-nak ugui, Bugari uoe u veze saKumanima preko Dunava i sa Ne-manjom preko Timoka. Stefan Ne-manja je s planom irio svoju akcijuprema Bugarskoj; osvojio je Ni iprodro u Timoku dolinu. Tu jezauzeo i poruio gradove Svrljig,Ravno kod Knjaevca i Koelj.18Pokuaj cara Isaka, 1186/1187. go-dine, da pokori Bugare, nije imaouspjeha; oni su za nepune dvije go-dine ve uspjeli da prilino razvijusvoju snagu. Veliki uspjesi vizantij-skog Carstva u balkanskoj politici,uslijed kojih je i srednjevjekovnaBosna i Hercegovina dola pod vi-zantijsku vrhovnu vlast, bili su re-zultat brojnih ratova i velikognaprezanja vizantijske drave.19Blistavi vojni uspjesi, postizani i nadrugim stranama, jedva su prikri-vali opu privrednu iscrpljenost ibijedu, rastrojstvo dravnog apa-rata i fiskalnog sistema. Posljednjiperiod vizantijske vrhovne vlastinad srednjevjekovnom Bosnom i

Hercegovinom je potpuno nepoz-nat. Poto je Vladimir oroviveoma kritiki u punoj mjeri iskori-stio sve poznate historijske izvore irazbio ranije zablude,20 njegovomse prikazu nije imalo ta ni dodatini oduzeti sem zabune u vezi sa

tobonjom pronijom u Kulinovomnatpisu.21 Rezultate svoje posebnerasprave V. orovi je iskoristio i usvojoj Historiji Bosne22, gdje je datosve to nauka pozitivno zna o banuKulinu. Crkvene prilike u Kulinovovrijeme, a sa njima i sam Kulin, do-ticati su u brojnim raspravama o pitanju patarena i Crkve bosanske.

U posljednje vrijeme je pokre-nuta i diskusija o povelji bana Ku-lina Dubrovniku.23Sve to, ipak,nije unaprijedilo naa znanja obanu Kulinu i njegovoj politici.24U ovoj raspravi treba skrenuti pa-nju na jedan historijski izvor koji,zbog udnog sticaja okolnosti, nijebio iskoriten, iako je ve odavno ivie puta objavljen. To je pismopape Inocenta III (8. januar 1198 -16. juli 1216) maarskom kraljuEmeriku od 9. novembra 1202. go-dine. Objavili su ga Dobner, Ka-tona i Fejer25, ali netano i toupravo u najvanijoj taki; u sva triizdanja (dva posljednja poivaju naDobnerovom), rijei Culini Bani utekstu reprodukovane su kao Gu-bani.26 Zbog toga ovaj dokumenatnije mogao da privue panju hi-storiara iako je ve njegov prvi iz-dava iznio pretpostavku da je rijeo banu Kulinu. Taan tekst osnov-nog dijela ovoga dokumenta nalismo u malo poznatoj zbirci spome-nika za istoriju Vesprimske bisku-pije.27 Na istom mjestu se vidjeloda postoji jo jedno izdanje. Doku-menat je objavljen i meu pismimapape Inoentija III u uvenoj kolek-ciji Minja.28 I ovdje je tekst ispra-van, te je pravo udo kako je, prekojednog vijeka, ostao nezapaen.Kako je izdanje Fraknoija najnovijei spremano, kako se kae, u pred-govoru, veoma briljivim kolacio-niranjem s originalima, u ovomtekstu koristie se kao podloga.Radi utede prostora izdava je

17. S. Stanojevi, Istorija srpskog naroda, str. 126.18. S. Stanojevi, Istorija srpskog naroda, str. 127.19. Sima M. irkovi, Istorija srednjevekovne bosanske drave, Beo-

gra 1964, str. 46.20. V. orovi, Ban Kulin str. 15.21. Ve u XII veku imamo i primere pronije. Ali najstariji sluaj ne

odnosi se na darivanje vlastele, nego na prilog crkvi bana Kulina.Vladimir orovi,Historija Bosne. Prva knjiga, Izd. SKA, Beograd,1940, str. 124; Georgije Ostrogorski, Pronija, Prilog prouavanju feu-dalizma u Vizantiji i junoslovenskim zemljama, Beograd, 1952, str.128; Sima M. irkovi, Jedan prilog o banu Kulinu, str. 71.

22. Radi potpunosti navodimo sasvim promaenu raspravu M.Ka-ranovia,Problem Kulina bana,Novitates musei Sarajevoensis 12(1935) i prikaz Kulinovog vremena u knjizi Povijest hrvatskih ze-malja Bosne i Hercegovine Sarajevo, 1942, str. 204-215, (autorMarko Perojevi) gde se opet Kulin identifikuje sa velikim upa-nom Bakhinom.

23. Josip Vrana, Da li je sauvan original isprave Kulina bana?, Ra-dovi Staroslavenskog instituta, knj. 2, Zagreb, 1955, str.5-57; Gregorremonik, Original povelje Kulina bana, Glasnik zemaljskog muzeja,12, Sarajevo, 1957, str. 34.

24. Sima M.irkovi, Jedan prilog o banu Kulinu, str. 71.25. Gelasius Dobner, Monumenta historica Bohemiae, II, Pragae,

1768, str. 428 ( nepristupano), Katona, Historia critica, IV, 634; Geor-gius Fejer, Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, vol.III, Buda, 1829, str. 393-394.

26. Sima M.irkovi, Jedan prilog o banu Kulinu, str. 71, Katona tosaoptava ali odmah i odluno odbacuje, ne smatra za mogue daKulin kao vazal ustane protiv svoga gospodara. Historia critica, IV, 634.

27. Vinko Fraknoi, Monumenta romana episcopatus Vesprimiensis,I, Budapest, 1896, str. 10.

28. J.P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series latina,t. 214,Paris, 1855, col.1100 (Kod Fraknoija pogreno:I,1000). Sima M.ir-kovi, Jedan prilog o banu Kulinu, str.72.

Povelja bana Kulina


izostavljao sve to je liilo na ste-reotipne formule; u ovom doku-mentu je u tome i pretjerao. S.irkovi ga dopunjava tekstom izMinjove kolekcije i intitulacijom,inskripcijom, salutacijom i datu-mom iz Fejera (dopune su u ugla-stim zagradama).

Veoma je zanimljivo da je tradi-cija o bosanskom banu Kulinu sa-uvana sve do dananjih dana.29Kulin ban je ostao u dobroj uspo-meni kod naroda, a to nije udno,budui da se radilo o veoma spre -tnom politiaru koji je umio dabude sa svima u dobrim odnosima.U njegovo vrijeme bilo je (kau) uizobilju svega blaga bojega, takoda i danas obian puk, kad ima ve-likog obilja, obino kae: Vratila suse vremena Kulina bana.30 MavroOrbin dalje pie: Kulin je bio po-boan ovjek i vrlo religiozan, a iprivren papi. Tako je bosanski bi-skup Radingost 1171. godine, kadje doao u Dubrovnik da bude po-sveen, doneo sa sobom mnogopoklona koje je poslao papi pome-nuti ban. Te poklone je iste godinepredao papi dubrovaki nadbi-skup Bernard. Ovaj nadbiskup po-slije 1194. godine otiao je, nazahtjev upana Jurka, u Zahumljeda osveti crkvu Svetog Kuzmana iDamjana. Kad se vraao preko Bo-sanskog Kraljevstva, pozvao ga jeKulin ban, kome je takoe osvetiodvije crkve, pa se, kraljevski daro-van od Kulina, vratio kui.31

Za bana Kulina vezuje se nasta-nak utvrenja Dubrovnik kod Vi-sokog i poetak rudarstva usrednjevjekovnoj Bosni.32 Dubrova-ki kroniar G.Luccari je, izgleda,

priu preuzeo od starijeg pisca,Manojla Grka (Emanuel Greco),ije postojanje nije osporeno.33 Ma-nojlo Grk navodno potvruje da suDubrovnik podigla dva brata Dubrov-anina koji su drali pod zakup rud-nike Kulina bana u Bosni.34 Poznijipisci preuzeli su i koristili ovajiskaz kao pouzdan izvor. Vesti opoecima rudarstva i izgradnjautvrenja Dubrovnik u Bosni kodnas su se irile i posrednim putem,prevodom dijela Ludviga AlbrehtaGebhardija. U njih je poverovaoIvan Frano Juki, ali ne vidi se oda-kle ih je preuzeo.35 Od Jukia jesuzdrljiviji Vjekoslav Klai: Du-brovaki pisci opisuju Bosnu sre-tnu i blagoslovljenu za Kulinabana. On da je bio prvi, koji jepoeo svoju dravu ureivati,mnoge strance da je u zemlju poz-vao i gvozdene majdane otvorio.36V. Klai dalje navodi: Dvojici Du-brovana dapae da je ustupio ugori Jagodini mjesto, gdje su otvo-rili rudnike gvoa i srebra, te sa-gradili malu tvrdjicu, koja se jeprozvala Mali Dubrovnik. Premdase u sredovjenih spomenicih tvr-dja Dubrovnik ne spominje, negotek prvi put za turskoga gospod-stva godine 1503, i premda se potom ini ova viest neosnovana,imade ipak podataka, koji poka-zuju, da je Bosna za Kulina bana uistinu napredovala.37

U literaturi se spominje tzv.steak Kulina bana iz Donje Zgo-e, koji ima elemente za preciznijedatovanje.38 Kulin ban stekao jelegendarni status u bosanskoj po-vijesti.39 ak i dan-danas narodga smatra za ljubimca vila, a nje-

govu vladavinu kao zlatno doba, apria o Kulinu banu omiljena jeuzreica o nekome tko govori o da-lekoj prolosti, kad su ljive u Bosnivjeito stenjale pod teretom plo-dova u uta itna polja neprestanolelulaja u plodnim dolinama.40

U narodnom pamenju Kuli-nova epoha nije na vanosti nitaposebno izgubila, nego naprotiv,postoje jaki, neoborivi dokazi njeneprisutnosti u svakidanjem ivotu.Uspomena na Kulina nije izginula;jo i danas pria o njem narod, kakose je s vilami bratimio.41 Sve uka-zuje da je pozivanje na Kulinovoime znak starosti, drevnosti, ali itrajnosti, te i danas od Kulina banai dobrih dana ili od bir zemana iKulina bana, od Kulina bana i razvezao od Kulina bana znaimnogo vie nego puko registriranjehistorijskog deavanja. Kulinovoime nalazimo i u nekim dokumen-tima srednjevjekovne bosanske dr-ave nastalih poslije njegove smrti,te se tako ban Matej Ninoslav u po-velji Dubrovakoj Republici iz 1234-1240 godine kune: kletvju:klelkakom se e:ban koylin klel:dahode vlasi svobodno: ihdobitk:tako kako soy u bana koy-lina hodili: bez vse habe i zledi. 42

U historijskoj literaturi esto seprave komparacije sa periodomvladavine bana Kulina i njegovihnasljednika, tako V. orovi pie:Nastavljajui Kulinovu tradiciju,Ninoslav je u nekoliko mahova po-navljao svoje povlastice davane tr-govcima Republike i udeavaoparniko sudstvo u sluaju nespo-razuma.43 Dubrovaki pisci ja -vljaju jo da je za Kulinove vlade

29. Za razliku od daleko monijih Kotromania koji nisu ostali u na-rodnom seanju, predanje o Kulinu banu jo uvek je ivo.Rade Mi-halji, Istorijska podloga izreke Od Kulina bana, iz: Prolost i narodnoseanje, Beograd, 1995, str. 9.

30. Mavro Orbin, Kraljevstvo Slovena, Beograd, 1968, str. 140.31. Mavro Orbin, Kraljevstvo Slovena, str. 140.32. R. Mihalji, Istorijska podloga izreke Od Kulina bana, str.9.33. R.Mihalji, Istorijska podloga izreke Od Kulina bana, str. 9.34. R.Mihalji, Istorijska podloga izreke Od Kulina bana, str. 9.35. R.Mihalji, Istorijska podloga izreke Od Kulina bana, str. 9.36. Vjekoslav Klai, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb,

1882, str.64.

37. V. Klai, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, str. 64.38. Prof. dr. Pavle Vasi, O nekim vidovima srednjevekovne nonje

u Bosni i Hercegovini, Radovi III Srednjevjekovna Bosna i evropskakultura, Zenica, 1973, str. 257.

39. Noel Malcolm, Povijest Bosne, Kratki pregled, Izd. Erazmus-Novi liber-Dano, Zagreb-Sarajevo 1995, str. 20.

40. N.Malcolm, Povijest Bosne, str. 20, citira Williama Millera iz1921 godine:Essays on the Latin Orient, str. 468.

41. V. Klai,Poviest Bosne do propasti kraljevstva.- str. 65.42. Ljubomir Stojanovi, Stare srpske povelje i pisma.-I,1 Sremski Kar-

lovci-Beograd, 1934, str.6 Milko Brkovi,Diplomatiki zbornik srednjo-vjekovnih humskih i bosanskih isprava Dubrovniku.-Mostar, 2011, str.27


bila u Bosni obilnost i plodnost uitu i svaemu, tako da bi posliemnogo godina, kad bi koji put lje-tina urodila, Bonjaci govorili: Vra-amo se u vremena Kulinova(Priidem v dni Kulinovi, Orbini,p. 350). I danas jo ivi u narodurije: Poeo pripoviedati kojetaod Kulina bana kad tko pripovje-dajui segne u davnu davninu.44Vladimir orovi tvrdi da je Kuli-novo doba bilo na dobrom glasu ida su Dubrovani bili zadovoljnisigurnou i nainom kako su pri-mani u njegovoj dravi.45 Uspo-mena na Kulina nije izginula; jo idanas pria o njem narod, kako seje s vilami bratimio.46 Godine1406. otpremi bosanski kralj Stje-pan Tvrtko II u dogovoru s herce-gom Hrvojem, vojvodomSandaljem Hraniem i ostalim vel-moama poslanike svoje na napulj-ski dvor kralju Ladislavu, te gaumoli, da bi potvrdio, kraljevstvubosanskome stare mee, kako subile za bana Kulina (1180-1204), a uprvom redu one prema Ugarskoj.Ladislav Napuljski, veoma obrado-van s poslanstva svoga premilogarodjaka kralja bosanskoga, rado touini (dato prema bosanskimuputama) dne 26. augusta pomenute godine.47

Zanimljivo je da jo 26. augusta1406. godine, u jednoj povelji bo-sanski kralj Tvrtko II Tvrtkovi za-jedno sa splitskim hercegom ivelikim vojvodom bosanskim Hr-vojem Vukiem-Hrvatiniempisao maarskom kralja LadislavaNapuljskog da bi potvrdio kra-

ljevstvu bosanskomu sve obiaje,stanje i povlasti. Da i medje (oso-bito prema Ugarskoj) kako su bileza Kulina bana. Jasan je to znak,koliko se je i za kraljeva bosanskihtovala uspomena na Kulinabana.48 Stara prava uvaavana igranice, naroito od strane Maar-ske... i na nain i po formi koje jegranice imao reeni Kulin banprema Maarskoj da je tako posje-dovao dok je bio iv.49 (... nec noncontinia et inetas ipsius Regni Boz-nae possossia per quondam spec-tabilam Culin dicti Regni Bosnaebanum...et signantor a partibusHungariae partibus dum vixit ha-buit, tenuit et possedit.) Bosanskibiskup Ivan Tomko Mrnavi (1579-1639) u jednom svom opisu Bosneiz 1627. godine podsjea na banaKulina i njegovo odnos prema rim-skoj kuriji ... (come appare da unalittera pontificia che credo sia statoGregorio nono (1227-1241) al Ku-leno gran bano di Bosna cosi tito-lato nella vicanorum dellalittera.)50 Dubrovaki kroniari ipisci spominju da su Bonjaci, imje obimnost i plodnost u itu i usvaemu bila izuzetna, govori: iliPridem u dni Kulinovi(Vraamose u Kulinove dane), te e lako za-kljuiti, da su Dubrovani ba radiita esto dolazili u Visoko.51

U daljem slijedu biljeenja spo-mena bana Kulina u historijskoj inarodnoj tradiciji zanimljivo jespomenuti i milljenje filologaure Daniia koji je zabiljeio usvojoj zbirci52 uzreicu iz XVII vi-jeka: Povratila su se doba Kuljen

bana. U Kuljenovo doba. Kuljenbana od dobrijeh dana.53 Fra Ni-kola Lavanin zapisao je sljedee:1200. Zapovida u Bosni Kulinban, od koga gospoda Kolonii iz-hode. U vrime njegova banstvaBosna bi najsrinija i najobilatija.54U historijskoj literaturi brojni hi-storiari nastojali su razrijeiti ibrojne dileme oko porijekla, ali inasljednika bana Kulina, te su takobrojni autori njegove nasljednikenalazili i u svom vremenu. FraFilip Lastri u XVIII vijeku pie:Godine 1163. Bosanski ban bio jeKulin. On je vladao 36 godina i zavrijeme njegove uprave svega jebilo toliko u obilju da se kasnijeobino govorilo, ako se nasmijeilarodna godina: vraamo se ve u Kulinova vremena (spac. F. Lastri).

Prema Orbinijevom shvaanju,ban Kulin bio je odlian katolik atako i po Farlatijevom (na navede-nom mjestu), ali ovaj pie da je prikoncu ivota bio naklon hereti-cima. Na granici prema Hrvatskoj,nedaleko od grada Bihaa ili kakodrugi piu Wiatz, jo i sada postojivrlo plemenita turska begovska (tj.kneevska) obitelj koja se zove Ku-ljenovii, tj. potomci Kulina. Odpamtivijeka se pripovijeda da onivuku lozu od bana Kulina.55 IvanFranjo Juki pie: Za 36 godinahnjegovog upravljanja, tako je biloplodnosti i obilnosti u itu i u sva-emu, da poslije mnogo godinah,kad bi koja godina plodna bila, obi-avali su Bonjaci rei: Vraamo sena vremena Kulinova. Ovoga banapotomci i sad se u velikom broju i

43. Vladimr orovi, Historija Bosne, Prva knjiga, Izd. SKA, Beograd,1940, str. 203.

44. V. Klai, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, str. 65.45. V. orovi, Historija Bosne, str. 175.46. V. Klai, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, str. 65.47. V. Klai, Vojvoda Hrvoje Vuki Hrvatini i njegovo doba (1350-

1416), Zagreb 1902, str. 3.48. V. Klai,Poviest Bosne do propasti kraljevstva, str. 65.49. V.orovi, Historija Bosne, str. 175.50. Dr.K.Horvat, Novi historijski spomenici za povijest Bosne i su-

sjednih zemalja, Glasnik Zemaljskog muzeja XXI, Sarajevo 1909, str.358.

51. Dr.Julijan Jeleni, Kraljevsko Visoko i samostan sv. Nikole, Sa-rajevo ,1906, str.13. Benediktinski opat Mavro Orbin, svakako po

jo ivoj tradiciji iz XVII vijeka pie: u njegovo vreme (Kulina bana)bilo je (kau) u izobilje svega blaga boijega, tako i danas obianpuk, kad ima velikog obilja , obino kae: vratila su se vremena Ku-lina bana.

52. da je za Kulinove vlade bila u Bosni obilnosti i plodnosti ita isvaemu tako da bi poslije mnogo godina, kad bi koji put ljetinaurodila, Bonjaci govorili: Pridem v dni Kulina bana.

53. uro Danii, Poslovice , Zagreb 1871, br. 1882, str. 52, br. 5212,str. 140, Milan Karanovi, Problem Kulina bana, Sarajevo 1935, str.12, V.orovi, Historija Bosne, str. 175.

54. uro Danii, Poslovice , Zagreb 1871. Br. 3673, str. IV Vl, oro-vi, Historija Bosne, str. 175.

55. Fra Nikola Lavanin, Ljetopis, Izd. Veselin Maslea, Sarajevo,1981, str. 89.


bogatstvu nahode u Bosni podimenom bezi Kulenovii, a ime igrad na desnoj obali Une, Kulen-Vakuf.56

Zanimljiva je konstatacija poli-histora Vladimira orovia kojipie da bosanskog bana Kulina nijepopularisala crkva kao Stefana Ne-manje onda znai, da je on doistaimao znatna ugleda i neeg vred-nijeg ili u svojoj linosti ili u svojojvladavini, to mu je moglo da po-mogne stvaranju trajnog glasa.57 Idanas u tradiciji pojedinih bosan-skih familija prenosi tradicija o ve-zama sa banom Kulinom. TakoKulinovii i Kulenovii prenosesljedee predanje: Nazvani smoKulenoviima ili Kulinoviima poMihajlu Kulinu, potomku Kulina-bana. U ali bi nam drugi bezi oso-vali koun. Taj Mihajlo Kulin namje prea.58 Kau, da su imunibegovi porodice Kulenovia (Kuli-novia) u dananjoj Bosni potomciKulina bana.59 U historijskoj lite-raturi je konstatirano da vezivanjeporijekla Kulenovia uz bana Ku-lina moe biti i potpuno na osnovuetimoloke slinosti (Kulin-Kulino-vi, odnosno Kulenovi) ili kao ineke druge narodne prie60 ,ali semora to odbaciti kao povijesnoneutemeljena.61 Konstantin Jireekpie o banu Kulinu: a slavljen jo idanas u prii i skaski.62 Ivan Ku-kuljevi, sredinom XIX vijeka, pre-nosio je neka uvjeravanja da suKulenovii najstarije bosanskopleme.63 Franjevaki ljetopisac fraJako Balti prenosi sljedee preda-nje: Kod krstjana poslovica izajde:

nee Bosna stei bana Kulina ni ve-zira Delaludina.64 VladavinaKulenova bijae vrlo dobra ponarod bosanski. S toga ga se bo-sanci jo i sada sjeaju, uzdiui zastarim danima prolosti slavne:

Od Kulena banaI sretnijeh dana65

U daljem slijedu deavanja ve-zanog za bana Kulina vrijedna pa-nje je sauvana tradicija u kojoj jeostalo sljedee zapisano: Grad.Narod pria da je na starom viso-kom gradu stajao Kulin ban. U ci-jeloj okolini Visokog moe se utiobjanjenje - da je ovaj grad,ustvari, Lener ili Lean iz naro-dne pjesme.66 Biskupii Po jed-nom kazivanju, ovdje je bilabiskupska stolica za vrijeme banaKulina.67 Dragocjeno narodnopredanje o Kulinu banu zabilje-eno je prije 44 godine u selu Janji-ima kod Zenice. To je narodnopredanje tim znaajnije to je ou-vano u onom selu u koje je, premajednom pisanom dokumentu iz1404. godine stoji: episkup crkvebosanske. Zabiljeio ga nekiMonah Genadije od stogodinjegstarca Gujia.68

U ovom zanimljivom narod-nom predanju dalje se navodi:Steci u Zgoi onda su namje-teni kad je Sv. Savo zidao po Bosnimanastire. Jedan se svetitelj zava-dio sa prvim do cara vojvodom, ato je bilo jo onda kad je Kulin banbio prorok u carevu dvoru. Onda

on zbog te svae ode iz Bosne, aBog zato pokara i vojvode i caraNemanjia, pa im napuni morskimBusunima, a to su bili ljudi sajednim okom u glavi. Za godinu,za dvije, ti se Busuni u Carevojzemlji tako osile da su se rugali isamom caru i pljuvali mu na asnikrst na trpezi njegovoj. Malo po-malo, pa oni ponu prijetiti i care-voj vojsci, pa da bi se ovakdili i ratzametnuli, ponu initi svakojakepakosti narodu. Tako su im i mrtveiz grobova vadili, a krstove u bra-no stucavali, pa neja nagonili daod tog kamena kruv jedu. Onda carnaredi: da se na grobove navaljajuveliki steci i mramori i toliki da ihBusuni ne mogu odvaljivati. I kadnevjernici vidjee da im se dosko-ilo, oni se poplae vee jo lukavo-sti, pa jedne noi opet odeselepreko mora, a Sv. Savo se opetvrati da naini red u carevojzemlji.69

U jednom dijelu literature sau-vana su mnoga predanja koja seteko mogu historijski identifiko-vati. Tako M. Karanovi navodi ne-koliko njih: Mnogo ima nazivamesta od kula. Za naziv Kulina15 km iznad Sarajeva, rekli su pu-kovniku Urou Teanoviu da jezbog toga tako nazvano to je tustajao Kulin ban, a tor njegov sa ov-cama bio je na padinama CrnogVrha (1504 m) odakle mu je teklomleko na tumruke. Za grobni spo-menik u Zgoi, kad je pokretan smesta za Sarajevski muzej, rekli suokolni seljaci da je to mramor Ku-lina bana.70 Naroito je Kalajev

56. Filip Lastri, Pregled starina bosanske provincije, Izd. VeselinMaslea, Sarajevo, 1977, str. 145.

57. Ivan Franjo Juki,Sabrana djela, Knjiga I, Izd. Svjetlost Sarajvo,1973, str. 261, XI Kulinovi(Culini filius) str. 263.

58. V.orovi, Historija Bosne.- str. 175.59. Kosta Herman, Mihajla Kulina, brata venecijanskog duda Ku-

lina, , Narodne pjesme Bonjaka u Bosni i Hercegovini II, Sarajevo1996, str. 739.

60. V. Klai,Poviest Bosne do propasti kraljevstva, str . 65, u napo-meni br.20. pie: Od starijih pisaca tvrdi to Philippus ab Ochievia,Epitome vetustatum Bosnensium (Ancona 1776) str. 96.

61. Husein ehi-Ahmedov, Kako je nastalo begovsko pleme Kulenovi(Prema narodnoj prii), Novi Behar, br. 19, Sarajevo 1935, str. 330-331.

62. Husnija Kamberovi, Begovski zemljini posjedi u Bosni i Herce-

govini 1878-1918, Zagreb, 2003, str. 398.63. Konstantin Jireek, Istorija Srba I, str. 133.64. Ivan Kukuljevi, Putovanje po Bosni, Zagreb, 1858, str. 3265. Fra Jako Balti, Godinjak od dogadjaja i promine vrimena u

Bosni 1754-1882, Sarajevo, 1991, str. 74, citira: Kristievia, str. 91-97.

66. Paskal Mladenovi-Zelinjac, Iz prolosti bosanske, Pretampanoiz srpske rijei, Sarajevo, 1907, str. 73. Citira: Istorija Bosne i Herce-govine, Sarajevo, 1898, str. 15-18.

67. Grupa autora, Visoko i okolina kroz historiju 1, Visoko 1984, str.297.

68. Grupa autora, Visoko i okolina kroz historiju 1, str. 296.69. Monah Genadije, Bosanska crkva za vreme kraljevstva, Dabro-

bosanski istonik, Sarajevo 1891, str. 437.


reim putem kole negovao kultKulina bana. Partija o Kulinu banuu posebnoj Povjesti Bosne na i-roko je razraivana, a isto tako la-nak u itanci III razreda osnovneod Ivana Trnskog.71 Sa srpskestrane na tu Kalajevu teoriju bo-njatva reagirala je BosanskaVila (za 1901. god. str. 240) salankom Od Kulina bana i dobrijehdana, kao crtica iz srpske povje-snice koju je napisao M-o. U tomelanku veli da u cijelom Srpstvunema djeteta koje je prolo krozprva tri, etiri razreda osnovnekole a da nije ulo za ime ovogabosanskog vladara.Svaki Srbin danas,kad ko pone iz-daleka priati,rei e mu: ta sipoeo ak odKulina bana?ili e: Nemojti meni ak odKulina bana? itd.Ako Srbin iz Bosnepone priati o sre-nim vremenima,koja su negdje bila uponosnoj Bosni,veli: U srena dobaKulina bana. A kadse desi da Bosnadonese bogatuetvu, ondaSrbin Bosanacgovorae: Vra-amo se u srenavremena Kulina bana. Po dobru jeostao u pameti naroda, te uao uposlovice i prie. Pristaje i srpskilist Bosanska Vila da njeguje kultKulinov ali istie da je bio Srbin.72Budalina Tale, koji je imao konjaKulaa, veli tepavo: Dok je Boga iKulina toga.73

Bosanski vladar sa imenomKulin ban morao je da bude visok,krupan ovjek (Kuljo) i veliki junak.Proslavio se sa nadimkom Kulin i

kao junak i kao popularan vladar ipod tim nadimkom preao i u isto-riju i legendu i poeo se da formirao njemu mitos kao o kakvom biblij-skom patrijarhu. Ako je bosanskasrednjovjekovna drava ivotnioblik, etnobioloka i geopolitikaformacija, onda je taj mitos o Ku-linu banu bio neophodno potreban,kao dravotvoran stvaralaki factori sila, za formiranje i odravanje po-sebne srednjevjekovne bosanskedrave. Istorijskom popularisanjuKulina bana doprinio je mnogo Du-brovnik s kojim on sklopio prvi trgovaki ugovor. Mnogo je dopri-

nijela i Vinjieva pjesma Boj na Mi-aru, pevana uz gusle i rairenatampom, u kojoj gine jedan bosan-ski nahijski stareina pod imenomKulin kapetan koji je bio, gospodarod sto hiljad vojske, a dvori mu sena Krajini zvali Kula Kulin kape-tana.74

I pored niza oteavajuih okol-nosti, o kojima se stalno pie u hi-storijskoj literaturi, namjera ovogteksta je, pored ostalog, da se histo-rijskom metodom rekonstruira,

istrai i interpretira sauvani histo-rijski dokumenti nastali u Kulino-vom vremenu, ali i dio narodnetradicije i preko njih proue mijeneu srednjevjekovnom bosanskomdrutvu i samo mjesto bana Kulinau svemu tome. Treba, prije svega,historijskom metodom koja je naj-prikladnija za potpunu identifika-ciju i provjeru brojnih nejasnoaprodrijeti u mnoge segmente Kuli-nove epohe, vremena i prilika kojesu nastajale i nastaju u dugom vre-menskom periodu a vezane su zasam njegov period vladavine, vri-jeme poslije toga i tako stii do da-

nanjih dana, do uloge i mjestabana Kulina u sadanjoj per-

spektivi.

Zakljuak

Pisati o banu Ku-linu, srednjevjekovnojbosanskoj dravi nje-govog vremena, od-nosima unutardrave kao i vezamasa susjedima znai ot-varati jedan velik,

teak problem kojije jo uvijek iste te-ine, posebnosti izahtjevnosti kao iprije vie stotina

godina. Nedostatakprimarnih i sekun-

darnih historijskih iz-vora o srednjovjekovnoj bosanskojdravi druge polovine XII i poet-kom XIII vijeka, neto malo spome-nika materijalne kulture i suenkrug usmene tradicije sigurno je ne-premostiv problem i injenica koja jeonemoguavala i danas sprjeava dase barem pretpostavi ta se stvarnodeavalo u sloenom bosanskoher-cegovakom srednjevjekovnomdrutvu i kakva je uloga u svemutome bosanskog bana Kulina.

70. Milan Karanovi, Problem Kulina bana, Sarajevo, 1935, str. 11.71. M.Karanovi, Problem Kulina bana, str. 12.72. M. Karanovi, Problem Kulina bana, str. 12-13.

73. M.Karanovi, Problem Kulina bana, str. 13-14.74. M. Karanovi, Problem Kulina bana, str. 20.75. M. Karanovi, Problem Kulina bana, str. 25.

Ploa Kulina bana


IZVORI:

Milko Brkovi, Diplomatikizbornik srednjovjekovnih hum-skih i bosanskih isprava Dubro-vniku.-Mostar, 2011.

Fra Jako Balti, Godinjak oddogadjaja i promine vrimena uBosni 1754-1882.-Sarajevo, 1991.

Salih Jalimam, Izvori za histo-riju srednjovjekovne bosanske dr-ave, Tuzla, 1997.

Filip Lastri, Pregled starinabosanske provincije.-Izd.VeselinMaslea, Sarajevo, 1977.

Fra Nikola Lavanin, Ljetopis.-Izd. Veselin Maslea, Sarajevo,1981.

Mavro Orbin, Kraljevstvo Slo-vena- Beograd 1968.

Ljubomir Stojanovi, Stare sr-pske povelje i pisma.-I,1 SremskiKarlovci-Beograd, 1934.

LITERATURA:

Pavao Aneli, Studije o terito-rijalno-politikoj organizaciji sre-dnjovjekovne Bosne, Sarajevo,1982.

Pavo Aneli, Bobovac i Kra-ljeva Sutjeska Stolna mjesta bo-sanskih vladara u XIV i XVstoljeu, Sarajevo, 1973.

Anto Babi, Iz istorije srednjo-vjekovne Bosne, Sarajevo, 1972.

Anto Babi, Bosanski heretici,Sarajevo, 1963.

Anto Babi, Diplomatska slu-ba u srednjovjekovnoj Bosni- Sa-rajevo, 1995.

efik Belagi, Kamene stolicesrednjovjekovne Bosne i Hercego-vine, Sarajevo, 1985.

efik Belagi,Steci:Katalo-ko-topografski pregled,Sarajevo1971.

Sima irkovi, Istorija srednje-vekovne bosanske drave,

Beograd, 1964.Vladimir orovi, Historija

Bosne.Prva knjiga, Izd.SKA, Beo-grad, 1940.

uro Danii, Poslovice , Za-greb 1871. 52 br. 1882; 140, br.5212 .

Monah Genadije, Bosanskacrkva za vreme kraljevstva.-Da-brobosanski istonik.-Sarajevo,1891.

Grupa autora, BiH od najsta-rijih vremena do kraja Drugogsvjetskog rata , drugo izdanje, Sa-rajevo 1998.

Grupa autora, Istina o BiH- i-njenice iz istorije BiH, Sarajevo,1991.

Grupa autora, Visoko i okolinakroz historiju. 1.-Visoko 1984,

Kosta Herman, Narodne pje-sme Bonjaka u Bosni i Hercego-vini,II, Sarajevo, 1996,

Dr.K.Horvat, Novi historijskispomenici za povijest Bosne i su-sjednih zemalja.-Glasnik Zemalj-skog muzeja, XXI, Sarajevo 1909,

Salih Jalimam, Vranduk Kra-ljevski grad, Travnik, 1996

Salih Jalimam, Studija o bosan-skim bogomilima, Tuzla, 1996

Drd.Julijan Jeleni, KraljevskoVisoko i samostan sv. Nikole.- Sarajevo ,1906,

Konstantin Jireek, IstorijaSrba,knj.I, Beograd, 1952.

Ivan Franjo Juki,Sabranadjela. Knjiga I.-Izd. Svjetlost Sarajvo, 1973,

Husnija Kamberovi,Begovskizemljini posjedi u Bosni i Herce-govini 1878-1918.- Zagreb, 2003,

Milan Karanovi, Problem Ku-lina bana.-Sarajevo, 1935,

Vjekoslav Klai, Poviest Bosnedo propasti kraljevstva, Zagreb,1882;

Nada Klai, SrednjovjekovnaBosna- Politiki poloaj bosanskihvladara do Tvrtkove krunidbe1377.g., Zagreb, 1994.

Desanka Kovaevi-Koji,Gradska naselja srednjovjekovnebosanske drave, Sarajevo, 1978.

Noel Malcolm, PovijestBosne.Kratki pregled. Izd. Eraz-mus-Novi liber-Dani, Zagreb- Sarajevo 1995.

Ivan Kukuljevi,Putovanje poBosni.-Zagreb, 1858.

Rade Mihalji, Istorijska po-dloga izreke Od Kulina bana.-Iz:Prolost i narodno seanje.-Beograd, 1995.

Osamsto godina povelje bo-sanskog bana Kulina 1189-1989,ANUBiH, Sarajevo, 1989.

Franjo Raki, Bogomili i pata-reni, Beograd, 1931.

Stanoje Stanojevi,IstorijaBosne i Hercegovine.-Sarajevo,1898.

Franjo anjek, Bosansko-hum-ski ( hercegovaki ) krstjani i ka-tarsko-dualistiki pokret usrednjem vijeku, Zagreb, 1975.

Husein ehi-Ahmedov, Kakoje nastalo begovsko pleme Kuleno-vi (Prema narodnoj prii).-NoviBehar,br.19,Sarajevo 1935.

iro Truhelka, Dravno i sud-beno ustrojstvo Bosne u doba Tu-raka, Glasnik Zemaljskog muzejau Sarajevu, 1901.

Prof.dr. Pavle Vasi, O nekimvidovima srednjovekovne nonjeu Bosni i Hercegovini.-RadoviIII:Srednjovjekovna Bosna i ev-ropska kultura, Zenica, 1973.

Marko Vego, Naselja srednjo-vjekovne bosanske drave, Sara-jevo, 1957.

Marko Vego, Postanak srednjo-vjekovne bosanske drave, Sara-jevo, 1982.

Marko Vego, Zbornik srednjo-vjekovnih natpisa BiH, Sarajevo,1962-1970.

Paskal Mladenovi-Zelinjac, Izprolosti bosanske.-Pretampanoiz srpske rijei.-Sarajevo, 1907.


ANALIZA

Moralna intelektualna obavezada se postavljaju racionalnapitanja o onome to se desilokrajem dvadesetog stoljea u Bosni iHercegovini stoji pred nama kao smi-slena vodilja. To znai da ne moemoizbjei svoje intelektualne obaveze i odgovornosti. Ono to je nastalo na tluRepublike Bosne i Hercegovine tokomagresije 1992-1995 rezultat je veliko -srpskog projekta o prekrajanju granicai stvaranju velike drave u kojoj bi sviSrbi bili obuhvaeni i ujedninjeni ujednu dravu, a na tetu Bonjaka, Crnogoraca, Hrvata i Albanaca. Onoto je nastalo na teritoriji Republike BiHpotpuni je izraz zloina i barbarskogruenja jednog legalnog dravnog si-stema. To je jasan protivustavni i ile-galni in pobunjenika podranih odbeogradskog voda S. Miloevia

kojim je Republika BiH dovedena u sta-nje suspenzije ili potisnutosti. Iz ratnoguasa poinje da funkcionira paradra-vni entitet, Karadievo zlodjelo na tluBosne, koje je dejtonskim sporazumompretvoren u entitet RS, a za koji su ve-likosrpski politiari odmah poslije Dejtona poeli govoriti da je to srpskadrava zapadno od Drine dakle, nesamo jedna administrativna jedinica ilientitet u sastavu Bosne i Hercegovine.1Velikosrpski ideolozi taj entitet sma-traju epohalnim dogaajem za njihovestrateke interese, odnosno uspjehompolitike i militarnih nastojanja od de-vetnaestog stoljea. osiev odgovorKoljeviu otkriva nam okvir razmilja-nja i strateku pozadinu velikosrpskograzumijevanja entiteta RS na tlu Repu-blike Bosne i Hercegovine i odnosprema dravi Bosni i Hercegovini i

Bonjaka orijentacija

Nastavak velikosrpske politike nakon 1995.

Prof. dr. Senadin Lavi

1. Milorad Ekmei je 26. i 27. juna 2007. na skupu u Banjoj Luci pod nazivom Republika Srpska - 15 godina opstanka i razvoja govorio oentitetu RS kao o ostatku ostataka srpske etnike zajednice zapadno od rijeke Drine. Njegov referat je postao politiki program Dodikovepolitike u kojem se postepeno pokuava ostvariti podravljenje entiteta RS kao srpske drave u BiH. Naravno, Ekmei je svjestan krhkostii neutemeljensoti svoje konstrukcije, jer kao historiar i velikosrpski nacionalista zna da nasilje pravo ne daje. Utoliko je njegov izvrilacDodik u velikom protivurjeju sa duhom vremena.Pored ovog primjera, valja navesti jo jedan koji je znakovit. Dobrica osi je pitao Nikolu Koljevia poslije potpisivanja mirovnog sporazumau Parizu: Ispriaj mi ono njavanije, Nikola. A ovaj je odgovorio: Najvanije je, Dobrice, dobili smo dravu Republiku srpsku, a ostadosmou Bosni bez Sarajeva. Republika srpska nazvana je drugim entitetom, koji ,s Muslimansko-hrvatskom Federacijom, ini nekakvu, ja se nadam,kratkotrajnu dravu Bosnu i Hercegovinu. Nismo uzaludno ratovali. A jesmo skupo platili prvu srpsku dravu preko Drine... Veliksorpski ide-olozi su odmah poslije Dejtona poeli govoriti o srpskoj dravi na tlu Bosne, dakle, oni sporazum o miru nisu ozbiljno shvatili ili nisu ga shvatili drugaije nego samo kao jednu prelaznu fazu do konanog otimanja dijela drave Bosne.2. U istoriji srpskog naroda posle 1878. i ujedinjenja Vojvodine i Crne Gore sa Srbijom, stvaranje Republike Srpske je najznaajniji dogaaj.Moda se tek sa stvaranjem Republike Srpske i sa egzodusom Srba iz Hrvatske i sa Kosova ostvaruje ujedinjenje srpskog naroda. Verovalismo da smo se ujedinili u Jugoslaviji. A dogodilo se obrnuto. U Jugoslaviji smo se i razjedinili. U titovini, Ustavom iz 1974. godine i dravnosmo izvrili dezintegraciju srpskog naroda. Moje nekadanje voe, Tito i Kardelj, sa bosanskim komunistima proglaenjem Muslimana zanaciju zasnovali su islamsku Bosnu i stvorili od Sarajeva centralni grad svih jugoslovenskih i balkanskih Muslimana... (D. osi, Bosanskirat, Slubeni Glasnik, Beograd, 2012, str. 224-225).


Bonjacima.2 Iz njega se vidi zloi-nako-destruirajui odnos premamirovnom dogovoru. Neiskrenodnos prema Dejtonskom spora-zumu dovodi do potpuno izopa-ene situacije entiteti pokuavajudefinirati dravu i diktirati joj dje-latni smjer. Sasvim je oigledno daDejtonski sporazum nije sprove-den, niti je postojala namjera veli-kosrpskih ideologa da se onsprovede. To je vrlo dobar osnovda se tzv. dejtonski ustav otklonikao ilegalni i nametnuti ustav u mi-rovnom paketu, u Aneksu IV.

Nastavljanje Karadieve poli-tike drugim sredstvima najbolje jeusavrio Milorad Dodik. Tako jelaktaki psihotini galamdija, bo-snomrzac i islamofobini prostakpostao posebna vrsta recikliranogKaradia. O tome vrlo preciznopie E. Kazaz.3 Politika koju vodeKaradievi nasljednici zasnovanaje na svjesnom i planskom sabla -njavanju javnosti najprimitivni-jim izjavama, na produbljivanjunesuglasica, poveanju netrpelji-vosti i mrnje, na konfrontiranju

entiteta i drave, srpske i bonja-ke politike, naroda i religija. Nji-hov pokuaj podravljenja entitetadoveo je do osjeaja i pre -dstave da je entitet RS izraz pravilne, mudre i pobjednike po-litike srpskih voa u zadnjih dva-desetak godina. Sav entitetskisadraj, meutim, odreen je veli-kosrpskom nacionalistikom ma-tricom koja ne priznaje drugaije,nedemokratski shvata politikudjelatnost i u frontalnom je s ukobu s duhom vremena. Ta po-litika neprestano naglaava da jezajedniki ivot nemogu, da jeBosna vjetaka tvorevina, da jeneodriva, nefunkcionalna i sli-no. Ta politika ima problem srealnou ne priznaje njezin sadraj to je osnovan karakteri-stika velikosrpskih ekspanzioni-sta. Ni Miloevi nije priznavaobive jugoslovenske republikekoje su danas samostalne drave,njihov republiki suverenitet naosnovu Ustava SFRJ iz 1974, tonam govori da nije bio realistianu politici. Sljedbenici Miloevia i

Karadia, ustvari, ne kazuju nitanovo, ve ponavljaju fraze iz veli-kosrpskog arsenala koji je zadnjihstotinjak godina ponavljao la daje Bosna srpska zemlja. Oni ma-nijakalno recikliraju velikosrpskemantre o srpskoj zemlji i narodu,tzv. srspkim etnikim teritorijama,koje su im podmetnuli Jovan Cvi-ji, Dositej Obradovi, Vuk S. Ka-radi, M. Ekmei, M. Markovi,D. osi i drugi velikosrpski ideolozi.4

Opsada Sarajeva, u sklopu ve-likosrpske politike genocida, bilaje pokuaj unitenja tog grada kaosimbola bosanskog pluralnog i-vota i zajednikog ivljenja, plu-ralne koegzistencije s historijskimiskustvom i razumijevanjem vri-jednosti saivota Bonjaka i Srba.Zato je to tako? To je, naalost,zbog vladajueg kulturnog obra-sca kod dijela Srba, koji najjasnijepredstavlja Dobrica osi, paterfamilias modernog velikosrpstva ietnonacionalizma. U zbirci tek-stova Stvarno i mogue, pitajui seima li izlaza i spasenja, on kae:

3. Dodik nije Karadiev ideoloki zombi jedino zbog toga to negira genocid u Srebrenici, kao najvee zloinako djelo prvog predsjednikaRepublike Srpske i njenog politikog oca, nego i zato to koristi sve instrumente Karadieve ideologije, prekodirajui, u izvjesnoj mjeri,njene temeljne narative.Dodik, ili drug Mia, kako ga je svojedobno od milja nazivao Zlatko Lagumdija, nije nita drugo do mirnodopski Karadi. Budui da je saz-dana od prekodiranih Karadievih narativa, njegova ideologija je najrigidniji nacionalizam. Ba zbog toga Republika Srpska je pod Dodikomnamjesto emancipacije od karadiizma, rekaradiizirana, dodatno militarizirana, do kraja srbizirana i pravoslavizirana, postajui tamnicomza druge etnije u njoj, koje su tokom rata pod Karadiem etniki oiene sa njenog teritorija, a pod Dodikom politiki potpuno margin-alizirane, u javnom prostoru stigmatizirane i do kraja poniene. Istodobno s tim, Dodik nije samo Karadiev nasljednik na mjestu na-cionalnog voe, on je po svemu i njegov nasljednik u totalitarnom obrascu vladanja a i u beskrajnoj ei za linim bogaenjem. Pragamtiniliderokrat kojemu je nacionalizam istodobno i politika misija i sredstvo za totalitaristiki obrazac vladanja, ali i izvor linog bogaenja, oni moe izjaviti na sveanoj akademiji u povodu dvadesetogodinjice da je u Republiku Srpsku ugraena naa (srpska) borba protiv tiranijei zla, protiv faizma i nacizma. Elem, masovni zloini, urbicid, silovanja, etniko ienje, konclogori kakvi su bili npr. Keraterm i Manjaa,genocid u Srebrenici, sve je to izraz, prema zombiranom ideolokom Karadiu, borbe protiv faizma i nacizma.Ako je Karadieva Republika Srpska u ratu nastajala na genocidu, ratnim zloinima i etnikom ienju od nesrba, Dodikova nastaje izduha najgore lai koja se prihvata kao bezuslovna istina. Ovjerenu arhijerejskom svetom liturgijom, osvjetenjem slavskog ita i lomljenjemslavskog kolaa, tu su la religijski monici pokuali vjerskim ritualom uiniti i svetom nacionalnom istinom. Ba kao to su tokom rata os-vjetavali oruje kojim su poinjeni ratni zloini, odnosno vatrenim govorima hukali vojnike i policajce da se svojski potrude oko ratnihzloina i genocida. (Enver Kazaz, Genocid kao povijesna nunost, e-novine; posjeta sajtu: 15. 2. 2012) .4. Dodik je stao uz one koji su napravili zloine i koji ih podravaju, te je na taj nain nastavlja rata i ratne velikosrpske politike na tluBosne i Hercegovine. Kao odani sljedbenik Karadia i Plavike, Dodik govori kako je Bosna nemogua drava, to je uo od M. Ekmeia,D. osia, N. Kecmanovia i drugih, zaboravljajui pritom da je Velika Srbija ili parola svi Srbi u jednoj dravi, ustvari, zbiljski nemoguakoncepcija na Balkanu, jer e konfrontirati srpski narod sa svim susjedima i dovesti do bellum omnium contra omnes. Pojam genocid nepostoji u Dodikovom konceptu politike, jer je volja naroda iznad svakog zloina koji slui samo da se ispuni volja srpskog naroda. U tojperverziji podmetnut je narativ o odbrambeno-otadbinskom ili odbrambeno-oslobodilakom ratu srpskog naroda. Obini ljudi,naalost, vole da vjeruju u takve iskaze, jer ih ue da su oni rtve nekog drugog. Na taj nain planski se razvija novo drutveno pamenjeu entitetu RS, konstruira se naa istina neovisno od svjetskih sudova i presuda. Taj proces moemo nazvati recikliranje karadievtine.Pritom, Dodikova politika osionost i negiranje genocida u regionu Srebrenice jasan su znak barbarskog osnova genocidne tvorevine nateritoriji Republike Bosne i Hercegovine. On jo uvijek vjeruje vlastitoj predstavi srpskog voda da se genocidom i drugim zloinima moesprovoditi politika. To potvruje da je postao razgoropaeni ideoloki zombi hakih robijaa i arhaine matrice velikosrpskog osvajakogekspanzionizma.


Srbi ne potuju razlike: oni se in-feriorno ili bahato i oholo pona-aju prema svemu to nijesrpsko...5 Velikosrpska nesposo -bnost i nezainteresiranost da se idrugim narodima osigura opsta-nak i osnovna prava rezultira kodtih naroda velikim otporom i od-bijanjem da se pomire s tom hege-monijskom politikom. Vjerovatnovelikosrpski ideolozi i planeri izBeograda nikada ne bi pokrenulirat protiv internacionalno priznatedrave Republike Bosne i Herce-govine da su znali ili predvidjelida e bosanska odbrana od agre-sije polomiti velikosrpsku ratnumainu, tj. da e im se neko su-protstaviti. Velikosrpska agresijana Republiku Bosnu i Hercego-vinu 1992. godine izraz je naciona-listike, narodnjake, antimodernei antievropske Srbije, one mraneSrbije koja preferira politiku zlo-ina, iz koje su poetkom devede-setih bjeali srpski intelektualci ikoja je ubila I. Stambolia i Z. inia, tj. Srbije koju vode politi-ki barbari i kreatori zloina kakavje ovjek zla D. osi. Ta mranaSrbija instalirala je zloinom, uzpomo Jugoslovenske armije, genocidnu tvorevinu entitet RS nateritoriji internacionalno priznatedrave Republike Bosne i Herce-govine. Beograd je doveo do pore-meaja u odnosima Bonjaka iSrba u Bosni koji je poslije Drugogsvjetskog rata dostigao zavidnurazinu uvaavanja i razumijeva-nja. ini se da je to bio jedan od ciljeva velikosrpske politike.

U eseju Kultura, nacija, teritorijaIvan olovi upozorava da je ve-likosrpski mentalitet poslije Milo-evievih izgubljenih ratovanastavio borbu za njegove ne-ostvarene ratne ciljeve. Ta borba unovim okolnostima ponovo sevraa u polje kulture, koje je,ustvari, prije otpoinjanja ratova,sluilo kao polazna linija fronta u

ratu za teritorije. Iza veliko -srpskog nacionalistikog modelakulture krila se vrlo niska i ne-opravdana pljakaka namjera dase otmu teritorije drugih drava uokruenju koje su imale odreeniprocenat srpskog stanovnitva.Cjelokupan sadraj srpske kulturebio je podreen ovome cilju da sestvore okolnosti i argumentacijskenaracije kojima bi se velikosrpskaosvajanja smatrala opravdanim isamorazumljivim. Zato je rat nje-zin vrhunski dogaaj. Ali i nakonMiloevievih neuspjelih ratovaza veliku Srbiju, prema oloviu,kultura je ponovo preuzela ulogunovog polja za borbu (Kultur-kampf) u kojem se pripremajunove katastrofe. olovi pie:

To ne znai da je srpska naciona-lna elita u drugoj polovini devedesetihgodina prolog veka, pod utiskom po-raza u ratovima za srpske etnike te-ritorije u Hrvatskoj, Bosni iHercegovini i na Kosovu, sasvim iz-gubila volju da ratuje tanije datrai i podstie ratove za te teritorije.Borbeni moral njenih glavnih predsta-vnika izgleda i posle 1999. godine ne-okrnjen, nepokoleban. Ali je zatostrategija borbe za ostvarivanje terito-rijalnog i politikog ujedinjenja sr-pskog naroda na svim njegovimetnikim prostorima pretrpela izve-sne promene. Glavna promena je utome to je borba za teritorije, koja sei dalje smatra najviim nacionalnim idravnim interesom, privremeno pre-baena sa vojnog na kulturni front.Nacionalni radnici vie nisu zaoku-pljeni crtanjem mapa buduih srpskihzemalja, ime su se rado bavili uoi itokom rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, nego se sve vie usred-sreuju na borbu za ouvanje navo-dno ugroenog srpskog duhovnogprostora, odnosno srpskog naciona-lnog identiteta. Oni se pri tom osla-njaju na jedan model nacionalnekulture u kojem se kulturni rad po-smatra ili kao sastavni deo priprema

nacije za rat ili kao podrka ratu ili kaonastavak rata drugim sredstvima.

Kulturom kao pripremnom fazomrata ili kao njegovom vanom dime -nzijom bavili su se, na primer, nekiuesnici Drugog kongresa srpskih intelektualaca, odranog 22-23. aprila1994. godine u Beogradu. IstoriarMilorad Ekmei je na tom skupuizneo miljenje da je kulturno ujedi-njavanje pretpostavka politikom uje-dinjavanju, to je u svom izlaganjuskoro doslovno ponovio njegov kolegaVasilije Kresti, rekavi da bez istin-skog duhovnog jedinstva naeg na-roda nee se moi s uspehom izvesti nipolitiko ni teritorijalno ujedinjenje.Ali, po Krestievom sudu, ta dva uje-dinjenja ne idu jedno za drugim, netreba ekati da se jedno ostvari da bise zapoelo drugo, jer to su procesikoji moraju ii uporedo. Tako se, unjegovoj verziji strategije Kultur-kampfa, kulturni front otvara zajednosa politikim i vojnim. Ekmeievu iKrestievu ideju o neophodnosti kul-turne, odnosno duhovne pripremerata i podrke ratnim operacijama zaujedinjenje srpskih teritorija, na istomkongresu je prihvatio i na ogoljen ibrutalan nain formulisao i knjiev-nik Radomir Smiljani. Nauka i inteligencija, rekao je on, treba dakre put i da olakavaju posao politici,i topovima ako hoete. Ishod rata uHrvatskoj i Bosni pokazao je, izmeuostalog, da nauka i inteligencija nisuuradile valjano svoj posao, pa su zatosrpski topovi ostali zaglibljeni u blatu.To je miljenje pesnika Ranka Jovo-via, koji nepostojanje jedinstvene sr-pske drave smatra posledicomnepostojanja jedinstvenog srpskogkulturnog prostora, jer da postoje sr-pski narod, srpska crkva, srpski jezik,srpska poezija... u svakom od nas,onda bi postojala i srpska drava ugranicama srpskih zemalja.6

olovi nas upozorava da nijenestalo borbenog morala u gla-vama intelektualaca-ideologastvaranja velikosrpske drave na

5. Dobrica osi, Stvarno i mogue: lanci i ogledi, Otokar Kerovani, Rijeka, 1982.6. Ivan olovi, Kultura, nacija, teritorija, objavljeno u: Republika, br. 288-289, Beograd, 2002.


Balkanu. Time nije prestala opa -snost za bonjaki i srpski narodda ih neko ponovo gurne u konf-liktne relacije. Pojavljuju se mno-gobrojni potpaljivai i unezvjereninacionalisti koji svoje paranoje po-kuavaju nametnuti na plea cije-log kolektiviteta. Jo gore od toga,oni iz svoje beznaajnosti i ahisto-rijske perverznosti poinju inter-pretirati globalne tokove i davatiim odreenja kao da ih oni krei-raju u svojim radnim sobama.Tako, naprimjer, megalomanijaprovincijalnog duha dolazi dosvoga bljutavog izraza u tekstu S.Trifkovia7 Kraj zapadne kulture ukojem autor stavlja Srbiju u ravanSAD i suprotstavlja te dvije dr-ave na simplificiranoj crno-bijelojmatrici u kojoj je srpski narod pri-mjer humanog, dostojanstvenog,asnog, dobrog, te pokazuje dokojih komparacija i umiljaja moedovesti nerazumijevanje svjetsko-povijesnih tokova u glavama pa-lanakih ideologa. Ovajantiamerikanizam se rukovodiidejom da je smisao ljudskog i-vota u tradiciji za njega postojisamo prolost i nikakvi putevi ubudunost, ali njegova glavna ka-rakteristika je da ne osjea odgo-vornost za neke dogaaje i ono togovori. Trifkovi je bio u jednojdelegaciji u Rusiji, o emu pieMladi u svojim dnevnicima, a po-navlja Veselin ureti.8 Mrnjazasljepljuje provincijalnim hiper-bolama tako da se stie dojam kaoda je cijeli svijet napravio urotuprotiv malog balkanskog plemenakoje hoe samo da ivi na svojojplemenitoj batini. U Politici od9. juna 2001. Trifkovi pie:

Dok jo traje varljivi medeni mesecposle beogradskog Oktobra, dok ui-

vamo predah posle decenijske satani-zacije, primamljivo je iskuenje da po-mislimo kako e nas pustiti daubudue budemo jedan normalanmali evropski narod sa normalnomprivredom, obrazovanjem, zdrav-stvom itd. Ta je tenja na mestu, alinema anse. Parola Miloevi je krivza sve nije i nee biti prihvaena beztzv. denacifikacije koja znai desrbiza-ciju. Za nae dobro, izleie nas odnae mitomanije i kompleksa rtve. Zanae dobro, zabranie se deseterakapoezija i Magnum Krimen ViktoraNovaka, da o Njegoevom genocid-nom Gorskom vijencu ne govorimo.(Put utire Aleksandra Stiglmajer za-branjujuci Andria u Bosni.) Za naedobro smanjie nam holesterol u ishrani, alkohol i duvan zameniti prozakom i vijagrom, doging uinitiobaveznim, a ispred Manjea podiispomenik pok. G. Nebrigiu. Ovo nekaem ja. Ovo nam poruuju samitvorci projekta i njihovi izvritelji,poput kojekakvih strunjaka za Ba -lkan koji u povinovanju Srbije hakomdiktatu vide kljuni test uspenostinjihovog projekta.

Novi, postmoderni globalni impe-rijalizam ipak ne moe da traje ve-ito. On ne moe unedogled da meljenacije i kulture, da veito gradiMekdonaldse i video-spotove nanjihovim ruinama, da zauvek bom-barduje svakoga ko se drzne da kaene. Stoga za vrimo sa trakom nade.Svi pokuaji negacije ljudske prirodeu krajnjoj liniji se oslanjaju na silu,na prinudu. Njihova protivprirod-nost nosi seme sopstvenog unitenja,iako taj proces moe da potraje dugo.Koliko dugo znaemo, moda kadaAmerika zapadne u prvu ozbiljnuekonomsku recesiju, ili kada noviZapad negde naleti na tvri orah,nego to su se Srbi pokazali u ovoj

rundi. Kada god to bilo, a pre ili ka-snije to e da se desi, srpski narodmora biti spreman da odluno pri-stupi izmeni nametnutih mu reenjatokom katastrofalne poslednje dece-nije XX veka. Trku treba izdrati apritom ne izgubiti sebe.

Trifkovi i dalje gaji nade da umutljagu svjetskih tokova srpskinarod mora biti spreman daodluno pristupi izmeni namet-nutih mu reenja, odnosno da eneke nove etnike horde uspjetipoklati i rastjerati sve to im stojina putu da bi napokon ostvarilisvoje pravo da imaju dravu zasebe, Veliku Srbiju, izraz zloina-kog uma.

Imajui u vidu brojne izjave iintelektualne trendove unutar ve-likosrpske politike i ideologije,Sonja Biserko upozorava da jeBosna sredinja taka srpskog na-cionalnog projekta stvaranja ve-like srpske drave tokom 20.stoljea. Srpski nacionalisti entitetRS doivljavaju kao ratni plijen.Ona kae:

Bosna i Hercegovina je sredinataka srpskog nacionalnog projekta,ne samo devedesetih, ve tokom ita-vog XX veka. Aspiracije Srbijeprema BiH su i sada, nakon ratovadevedesetih ostale nepromenjene, topodrazumeva pripajanje RepublikeSrpske (RS) u fazama.9

Na Drugom kongresu srpskihintelektualaca 2223. aprila 1994.godine u Beogradu, Vuk Drako-vi je javno optuio srpske intele -ktualce koji su na Prvomkongresu srpskih intelektualaca uSarajevu 30. marta 1992. zapoelisvoj ruilaki plan i ratove uBosni i Hercegovini.10 Drakovije govorio 23. aprila i kritikovaoje intelektualce koji su u Sarajevu

7. Sra Trifkovi je bio u kabinetu kod Karadia kad ga je Mladi izvjestio da je Srebrenica zauzeta.8. Veselin ureti u intervjuu za Peat 5. jula 2012. Razgovarao Mrdi Ugljea. (Moju veru u raanje nove Rusije pokazao je i jedanlobistiki susret sa bivim potpredsednikom, generalom Ruckojem. Osim mene, u razgovoru su uestvovali prof. dr NatalijaNaronicka, dr Sra Trifkovi, britanac ser A. erman i jedan istaknuti ameriki naunik, pre toga visokorangirani politiar R. Haet.Odgovarajui na nae kritike jeljcinovske politike, general Ruckoj tuno je izustio: Ubijamo vas dok nas samo vi branite. Divio seMladiu i Karadiu.)9. Sonja Biserko, Percepcija srpske elite dejtonske Bosne i Hercegovine, izlaganje na naunom skupu Bosanskohercegovaka dravai Bonjaci, BZK Preporod, Sarajevo 6. marta 2011. (Vidjeti i http://www.helsinki.org.rs/serbian/bosna.html)


zapoeli svoju intelektualnu pro-past kao ljudi i uveli srpski narodu ratove protiv Bonjaka i velikastradanja. Onda se digla cijelasala i negodovala protiv Vuka.Gotovo traei da ga se linuje bilo je strano gledati intelek-tualce koji galame, psuju, vrije-aju, vrite, udaraju po stolicama,prijete. Meu njima se prepoz-naju likovi mnogih ljudi koji ak-tivno uestvuju u kreiranjusrbijanske i srpske politike u za-dnjoj deceniji dvadesetog stoljea.Na snimcima se vidi mnogo sr-pskih demokrata, liberala,koji u kafanskoj guvi pokazujusvoje pravo lice i odomaenost uvaaritu antiintelektualnosti.11Srbi su takoer organizirali savje-tovanje na Frukoj gori gdje su segeopolitiki orijentirali unovim oko lnostima.12 Naalost, uovim knjigama i zbornicima ni-gdje nema iskaza odgovornosti,kritike vlastitih zabluda, poziva-nja na pomirenje, priznavanja kri-vice ili neega slinog, ve senastavlja s tvrdom ideolokommatricom koja je bila na poetkukonflikata kojima je izvrena di-solucija Jugoslavije.

Bonjaki okvir

U knjizi Drugo trajanje izmeuklanja i oranja M. Ekmei je optu-io Bonjake za mnoge dogaaje udvadesetom stoljeu, posebno nji-hove mitologizacije prolosti, alije najznaajnije da ih smatra odgo-vornim u velikoj mjeri za disolu-ciju Jugoslavije.13 Posebno tajfamozni islamski fundamentali-zam o kojem velikosrpski stru-njaci decenijama bruje dok otrekame da potine Bosnu, tu fan-tomsku dravu uhvaenu u gra-anski rat.

Bonjaci su u zadnjih dvije de-cenije iskazali sposobnost da seodbrane od otvorene velikosrpskeagresije i tako sebi stvore prostoropstanka u formi drave u kojojpored njih ive i drugi narodi. Tadrava ima internacionlano priz-nanje i to je sasvim jasno njezinimneprijateljima. Sami Bonjaci usvojoj vlastitoj politikjoj teorijitrebali bi mnogo vie uvaavatiovu injenicu da drava Bosna iHercegovina postoji kao 177. la-nica OUN, tj. morali bi znati da jeto temeljna struktura savremnog

svijeta koji se organizira po naci-jama ili dravama. Ta injenicamora biti polazite cjeline politiihinterpretacija unutar bonjakihpolitikih koncepcija. Danas brojninarodi svijeta ive preko dravnihinstitucija ili formi nacionalnog (dr-avnog) predstavljanja i bilo bi go-tovo nemogue da se vide iliprepoznaju njihove specifinostibez dravnog postojanja.

Pored dravnih ili nacionanlihinstitucija postoje i narodne ili kul-turno-etnike institucije pojedinihnaroda. Povrno i neodgovornopoimanje narodnih institucija odstrane brojnih bonjakih linostidovelo je do paradoksalne situa-cije meu Bonjacima. Prva para-doksalna pojava je da Bonjaciumanjuju vanost dravnih insti-tucija i prema njima se odnose kaohajduija, pokuavajui porednjih da naprave neke svoje etnikeinstitucije koje e ih navodno za-tititi od opasnosti. To je izraz po-vijesne stranputice i nemoi, jer suivjeli u dravnim tvorevinamagdje su drugi vodili dominantnurije i vladali cjelokupnim siste-mom. Oni zaboravljaju da dra-vne institucije trebaju koristiti u

10. U Sarajevu je 30. marta 1992. odran Kongres srpskih intelektualaca u BiH. Usvojena je i DEKLARACIJA KONGRESA SRPSKIH INTELEKTU-ALACA u njoj stoji:

1) Zabrinuti zbog grubog komadanja starih evropskih drava Kongres srpskih intelektualaca BiH zapaa da to moe dovesti do sukobakoji e nanijeti veliku tetu Evropi. Za sve to iz toga moe proistei Srbi ne snose nikakvu istorijsku odgovornost.2) Srpski narod ne prihvata dravnu zajednicu koju odreuju interesi velikih sila, evropskog katolikog klerikalizma i probuenogpanislamizma, nego onakvu kakva izvire iz etnikog i istorijskog prava svakog naroda na zemlji.3) Kongres srpskih intelektualaca BiH smatra da je u ovakvim istorijskim okolnostima jedino rjeenje za BiH da bude trodjelna dravnazajednica u kojoj e Srbi suvereno stati na svoje mee.4) Srbi, Muslimani i Hrvati, uvaavanjem istorijskih iskustava i sadanjeg stanja meu njima, moraju se to pravednije razdijeliti irazgraniiti da bi se uklonili razlozi mrnje i ubijanja kako bi se sutra mogli sa to manje prepreka ujedinjavati u svemu onome to jeza sve njih razumno i korisno.5) Kongres srpskih intelektualaca upozorava na injenice da je sudbina srpstva nedjeljiva i da se sve to se dogaa u jednoj srpskojzemlji odnosi na sve Srbe ma gdje ivjeli, jer su sve srpske zemlje jedinstven prostor.6) Jedinstvo Srba iziskuje da sve srpske vlasti, tamo gdje ih ima, i sve srpske drave, tamo gdje su ve uspostavljene, Srpska crkva isrpski intelektualci formuliu i zabiljee minimum nacionalnih interesa Srba koji su u ovom istorijskom trenutku izvan svakog sporai od kojih nigdje i nikad vie ne smije biti odstupanja.7) Kongres srpskih intelektualaca BiH preporuuje vaskolikom srpstvu osnivanje srpskih kulturnih klubova koji e u budunostiomoguiti dalji rad ovog Kongresa. (Borba, 30. marta 1992.)

11. Objavljena je i knjiga s tog skupa: Branko Brbori, Vasilije Kresti (1995): Srpsko Pitanje Danas: Drugi Kongres Srpskih Intelektualaca,Beograd, 22-23. april 1994, Srpski sabor, Beograd.12. Zbornik radova sa okruglog stola Srpski narod u novoj geopolitickoj stvarnosti, Geopoliticka stvarnost Srba, Petrovaradinska tvrava,29-31. januara 1997. Glavni i odgovorni urednik: Jovan M. Canak, Institut za geopoliticke studije, Beograd, 1997.13. Milorad Ekmei, Dugo kretanje izmeu klanja i oranja. Istorija Srba u novom veku (14921992), Tree, dopunjeno izdanje, Evro-Giunti,Beograd, 2010, str. 544, 546, 550-551. (Bosanski muslimanski fundamentalizam je bio nerealan pokret, koji nita konstruktivno nije stvorio.Bili su verni konjevodci ruiocima jugoslovenske zajednice. str. 549.)

svome interesu kao graani kojiimaju prava i obaveze. Bonjaci sukrajem 19. i poetkom 20. stoljeaformirali nekoliko institucija uoblasti vjere, kulture, obrazovanjai humanitarnog rada. Te institucijesu odigrale vanu ulogu tokomdvadesetog stoljea meu Bonja-cima. Iz njih su se razvili ideje i li-nosti koje su u dvadesetomstoljeu na prepoznatljiv nain do-prinijele ouvanju bonjakogidentiteta i narodne svijesti. Bonjaci su nakon devedesetih go-dina dvadesetog stoljea obnovilimnoge zabranjene institucije i dodanas nastavili s osnivanjem broj-nih instituicija u Bosni i Hercego-vini, ali i irom svijeta gdje ih jesudbina dovela.

U tim procesima bonjakogkulturno-etnikog predstavljanjai samospoznavanja, u organizira-nju nevladine organizacije, na po-etku 21. stoljea na elo Bonjakase nameu religijski predstavnicikoji pokuavaju zauzeti kormilonacionalnog voenja ili svjet-skog predstavljanja naroda Bo-njaka.14 Pritom, vjerske institucijegube svoju supstanciju i pretva-raju se u sekundarne nadomjestkereligioznosti u okviru sekularnogdrutva koje smatraju neprijatelj-skim za vlastitu djelatnost. Naj-opasniji je, meutim, pokuaj dase napravi bonjaka nacija (bo-njaka republika ili bonjaka dr-ava) u Bosni i Hercegovini to bise moglo razumjeti kao bonjakidoprinos destrukciji draveBosne i Hercegovine i nastavaketnikog teritorijaliziranja, konso-

cijacijskog getoiziranja iza kojegstoji primarno religijska diferen-cija naroda, ali i imitiranje sr-pskog pravoslavnog sektarijan-skog tipa nacionalizama (ili nacio-nalizma sudnjeg dana) u kojem jeprevie motiva iz religije. Bosan-skohercegovaka nacija je priz-nata i prepoznata priznanjemdrave Bosne i Hercegovine 22.maja 1992. godine. Bonjaci sujedan od naroda koji ivi u okviruinternacionlano priznate i suve-rene bosanskohercegovake dr-ave-nacije.15 Stvar je meuBonjacima postala vrlo zamrenazbog neusklaenosti vokabulara ineopreznosti u izjavama kada sedovodi do pogrene upotrebe poj-mova, to jest kada dolazi do jezi-ke pometnje i nesposobnosti dase precizno imenuje zbilja u kojojse odvija proces bonjakog uzdi-zanja i dostizanja slobode.

Osnivanje brojnih narodnih in-stitucija bez ikakvog esencijalnogformaliziranja od strane nefor-malne grupe graana ne moe po-sjedovati univerzalni legitimitet iope prihvatanje cjelokupnog na-roda. Tu se, dakle, primarno radio privatnim projekcijama grupegraana koje iskazuju dubinskuodreenost neim partikularnim,ali ponekad i lanu ekskluzivnost,jer zanemaruju da ve postoje kul-turne, znanstvene, humanitarne,poslovne i religijske institucije Bo-njaka od kojih su neke stare vieod jednog stoljea (Islamska zajed-nica utemljena 1882, BZK Prepo-rod kao nasljednik Gajreta iz1903 itd.). Naravno, graani imaju

pravo da se udruuju u udruenjakoja e zastupati njihove interese.Na taj nain oni iskazuju zajedni-ku opredijeljenost da rade na rje-avanju nekog problema ili narazvijanju neke ideje i koncepcije.Njihova zajednika opredijeljenostda se udrue oko nekog pitanjaujedno i odreuje njihovu oba-vezu da istrajavaju na tom poslu.Za njih je takvo udruivanje izrazvlastite opredijeljenosti, oni mupristupaju dobrovoljno. S drugestrane, naprimjer, dravne institu-cije s njihovim zakonima nisustvar dobrovoljnosti ili sluajnosti dravni zakoni jedne draveobavezuju i odnose se na sve dr-avljane bez izuzetka. DravaBosna i Hercegovina nas obave-zuje da je potujemo i da je u-vamo kao nae ope dobro. Iz togaslijedi jasna koncepcija o bonja-koj orijentaciji na dravu Bosnu iHercegovinu. Ta usmjerenost narazvitak drave Bosne i Hercego-vine kao pluralnog drutva i dra-vno-pravne injenice predstavljastrateku orijentaciju bonjakognaroda danas. Ko to ne vidi ili za-nemaruje on onda ne razumijeduh vremena i njegove glavne in-tencije. Drava Bosna i Hercego-vina je vanija od pojedinaca kojisvoje line i privatne sujete, inte-rese, umiljaje ili fantazmagorijepokuavaju nametnuti cjelokup-nom narodu kao obavezujue. Vi-dimo i znamo da je to vrijemenepovratno prolo i da su Bonjacizapoeli dvadesetiprvo stoljeekao samosvojan i sebe svjestannarod na povijesnoj sceni.


14. U Sarajevu, je 29. decembra 2012, godine osnovan Svjetski bonjaki kongres na ijem je elu bivi reis Mustafa ef. Ceri. Na tomsvebonjakom saboru uvodni, opravdavajui referat ponudio je akademik Muhamed Filipovi. To je, naalost, vrlo neuvjerljiv narativ da sepored ve postojeih dravnih institucija mora napraviti jedno etniko, nevladino udruenje koje e navodno zatititi Bonjake od novihopasnosti. Cjelokupan koncept bonjakog saborovanja zanemaruje da postoji drava Bosna i Hercegovina i njezine institucije u kojimaBonjaci moraju sudjelovati, raditi i osnaivati dravni okvir. Pored ovoga kongresa, treba naopomenuti: u ljeto 2011. godine u Sarajevu jeosnovan Kongres Bonjaka svijeta na ijem je elu Mustafa Hajri, poslovni ovjek iz Njemake. Na ovaj nain vrlo neodgovorni i svojeglavipojedinci iz bonjakog naroda dovode do inflacije narodnih institucija. 15. uvari pojmovnog odreenja nacije iz 19. stoljea vole da kau u svome nacionalnom zanosu: Ali to shvatanje nacije mi ne priznajemo.To je evropsko i anglosaksonsko shvatanje nacije. To neka vrijedi negdje drugo, jer mi ovdje drugaije shvatamo naciju, nas ne interesujekako razvijene zemlje zapadnog svijeta danas shvataju naciju. Ne zanima nas ak ni kako to odreuju OUN. Mi imamo svoje shvatanje igotovo. Tako e biti do kraja svijeta. Na ovo Bonjaci moraju odgovoriti na osnovama pravnih dokumenata OUN gdje se jasno kazuje ta jenacionalost (nationality). Na bosanskom jeziku nacionalnost je istoznana sa dravljanstvom.


ONOMASTIKA

Oduvijek je narod tumaio imenamjesta prema svojem znanju i je-zikom osjeanju, prema nekimasocijacijama vezanim za reljef i njegove pri-rodne oblike. Motivacija je bila posljedicaiskustva i sadraja ivota, analoke metafo-rine slikovnosti, pa je iz jezika ulazila u pri-povijednu usmenu kreaciju i folklor kaopredanje, skaska, a esto i kao bajkovita pri-povijest. To je,naravno, bio i onaj stvaralakidiskurs koji se naziva ivo i nepresuno na-rodno stvaralatvo, narodna matovitost inarodni genij od najstarijih vremena, pa idanas, a motivacija je uvijek bila u skladu sakarakteristikama reljefa ili nekog hidrolo-kog objekta. Oni koji su imenovali neko mje-sto, nijesu grijeili. U njihovom jezikomsistemu ta imena imala su odgovarajuufunkciju i strukturu, u njima nita nije biloproizvoljno i neadekvatno prirodnom sadraju nekog reljefa. U kontekstu histo -rijske onomastike, prvobitne toponomasti-ke strukture mogle su se prilagoavatijezikim promjenama, mogle su prelaziti izjednog jezikog sistema u drugi, adaptiratise fonoloki i morfoloki, ali su uvijek zadr-avele svoj prvobitni semantiki sadraj.

Ipak, i u onomastici, kao i historiji, uvi-jek je bilo falsifikata, najee namjernih izlonamjernih. U novije vrijeme falsifikati supostali strategija pojedinih uenih ljudi,nekih institucija, nekih politikih subjekatai reimskih projekata. Ta euforija proisticalaje iz mate nacionalista i njihovih namjerada izbriu sa mape starih kultura sve to sustvarali oni prije njih. Tako su nastajali i onimitski Srbobrani, Srb, Srbkinje, Duanovci,Karaorevo, Miloevo, Kraljevo, a brisanisu Karanovac, Foa i dr.

U dananje vrijeme u aktivnostima prei-menovanja i falsifikata zduno uestvuju te-levizije i njihove istraivake ekipe, nekilingvisti i novinari, servirajui informato-rima ta treba da ispriaju da bi bilo u duhunacionalnih interesa i nacionalne kulture.

O ovakvim, i slinim, nebulozama i na-mjernim falsifikatima, govoriemo u ovom

onomastikom radu, apsolvirajui samo nekeprimjere i motiviui itaoce da i sami pre-poznaju ta nije a ta jeste u toponomastici.

Sjenica je vee gradsko planinsko nase-lje na Peteri. Ime ovoga naselja predmetje mnogih narodnih kazivanja i mnogihusmenih knjievnih oblika, to je dio bogatenarodne tradicije ovih sandakih krajeva.

ta nije, a ta jesteu toponomastici

Apstrakt

U radu se raspravlja o nekim to-ponimima i hidronimima, elaborirajuse njihove strukture i njihova semi-otika, njihova folklorna sadrina,ukazuje se na falsifikovanje izloupotrebu u politike i propagandnesvrhe, to je protivno pravoj nauci.

Kljune rijei: Toponimi, hidronimi, strukture,

narodna etimologija, falsifikati, elaboracija, semiotika.

Akademik Alija Dogovi


Meutim, ovaj naziv je predmet i vrloestih zloupotreba u literaturi koja sepredstavlja kao nauna. Tako, unekim asopisima, studijama i veimradovima nalazimo da je ovo mjestodobilo ime po leksikoj odredniciseno, osobiti onomastiki apsurd. NaPeteri, i svuda na ovom dijelu Bal-kana, ima sijena/sena u izobilju, aliono nije bilo motivacija nimenovanjanekog mjesta. U onomastici to nijebilo mogue, jer je motivacija uvijekbila vezana za oblike reljefa, vodu,vremenske uslove, i sline prirodneobjekte. Narodno pripovijedanje daje seno moglo biti motivacija, rezu ltatje asocijacije iz prve ruke i psihoto-nije, asocijacije po morfolokoj bli-skosti, psihonimije, dostupnostipsihosemantikih sadaja.

Ipak, komparativnom elaboraci-jom, naziv ovoga mjesta moe se ob-jasniti lingvistikim argumentima. Unajstarijoj strukturi ove toponimskeodrednice nalazimo morfemu si.Ovaj naziv nalazimo zabiljeen u jed-noj povelji iz XIII vijeka, u ijoj prvojsilabemi stoji napisana grafema jat, pabi se ova struktura mogla proitatikao Sinica. Svakako, ne bi trebalopretpostaviti da se radi o nekom ikav-izmu, ak ni sekundarnom. Morfolo-ku sekvencu si nalazimo i u drugimoronimima na Balkanu, kao: Vi-si-tor,Si-njajevina, Si-ljevica (Smiljevica)...Historijska injenica je da se oni na-laze na pravcu prodora Kelta u V vi-jeku prije nove ere i Gota u vrijeme odIII do V vijeka nove ere, pa se moepretpostaviti da su ovi oronimi pred-slavenskog porijekla. Semantiki sadr-aj ovog oronima rezultat je reljefa injegove nadmorske visine. Ova se re-gija moe razumjeti kao osobiti vidi-kovac i pogled sa kojeg se vidi cijelapeterska visoravan.

U Gornjem Bihoru evidentiran jemikrotoponim Sinokos ija je inici-jalna morfema si analogna onima udiskutabilnim primjerima. Hipoteti-ni ikavizam nema potvrda u ovomdijelu Bihora.

Crevo je vee selo sjeverno odNovog Pazara, na predjelu StarogVlaha. Narod je i ime ovoga sela tu-maio po morfolokoj asocijaciji,

ispredajui razne priice vezivane zaiskustvo tekog ivljenja na ovimpredjelima. Navodno, ovdje je nekomcrkao vo, te je selo nazvano Crevo. Nebi bilo problema to narod tako pripo-vijeda, no je problem to su ovo kazi-vanje preuzeli neki spisatelji i to seputem raznih sredstava informisanjaono prezentuje kao nauno otkrie.

Ime ovoga sela je svakako predsla-venskog porijekla. Komparativno semoe elaborirati sa toponimskimstrukturama Sebe-evo (ime veegpredjela i sela zapadno od NovogPzara), Pr-evo (ime sela u Metohiji),evo (ime mjesta u oblasti Cetinja),Crn-(a) evidentirano vie puta nairem balkanskom prostoru, i sl.

U semantikom polju kompozitaevo je prisustvo kamena, krevitihstrana i litica. To je moglo biti i moti-vacija prvobitnog imenovanja pred-jela i kasnija lingvistika adaptacija uko rpusu jezikih sistema naroda kojisu se ovdje smjenjivali.

Crhalj je vee selo u Bihoru. Eti-mologija ovoga ojkonim

Bosnjacka rijec 26-28_finall_low.pdf

Documents

Transcript of Bosnjacka rijec 26-28_finall_low.pdf