Bìlìm-Obrazovanie-Education №№11-12(13-14), qaras'a...

Бас редактор

Ләзиза МЫРЗАНТАЙҚЫЗЫ

Ғылыми редактор

Ерлан Акылжанович АЛИБАЕВ

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: Алибаева Лязиза Мырзантаевна – бас редактор, саясаттану

ғылымдарының магистрі «Білім-Образование-Education»

Республикалық ғылыми-педагогикалық орталығының директоры.

Поваляшко Галина Николаевна – философия ғылымдарының

кандидаты, Қазақ Ұлттық Өнер университеті «Қазақстан тарихы және

гуманитарлық сабақтар» кафедрасының доценті, Қазақстан

Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Қазақ ғылыми-

зерттеу мәдениет институтының бас директорының ғылым жөніндегі

орынбасары.

Алибаев Ерлан Акылжанович – саясаттану ғылымдарының

магистрі, Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі

Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтының ғылыми қызметкері.

Джуасбаев Болат Дуанбайұлы – физика пәнінің мұғалімі, Астрахан

орта мектебі директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары, СҚО,

Аққайың ауданы, Астраханка ауылы, Қазақстан.

Журналды тарату аумағы: Қазақстан Республикасы, жақын және алыс шетелдер

«Білім-Образование-Education» РҒПО қарасты баспа

орталығында беттеліп, басылды. Басуға 03.02.2018ж. қол

қойылды.

010000,Астана

Bìlìm-Obrazovanie-Education

№ 1, қаңтар, январь, january, 2018

ISSN 2522-1191

2

Құрметті оқырман! Құрметті оқырман, сіздердің алдарыңызда «Білім-

Образование-Education» ғылыми-педагогикалық журналының

кезекті номерін ұсынып отырмыз.

Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды

дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасын іске асыру аясында қолға алынған бұл басылым,

Қазақстан Республикасы және таяу шет елдері білім беру

жүйесінің педагогтарының шығармашылық мүмкіндіктерін

және біліктілік деңгейін жоғарылатуға арналған практикалық

бағдарлама болып табылады.

«Білім-Образование-Education» ғылыми-педагогикалық

журналы – педагогтардың шығармашылық қызметін дамытуға,

педагог қызметкерлердің кәсіби шеберлігін арттыруға,

ұйымдардың тиімді жұмыс тәжірибесін таратуға, инновациялық

технологиялары мен ғылыми-әдістемелік жұмыстарын қолдауға

бағытталған басылым.


журналы қазақ, орыс, ағылшын, испан, қытай, араб, француз

және түрік тілдерінде жарық көреді.


журналы білім саласында қызмет етіп, авторлары мен

оқырмандарының жүрегін жаулай алады деп үміттенеміз!



ISSN 2522-1191

3

ГЕОГРАФИЯ САБАҒЫНДА 8 «В» СЫНЫБЫНДА

«ИНСЕРТ» ӘДІСІН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ

ОҚУШЫЛАРДЫҢ МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ

ДАҒДЫЛАРЫН ҚАНШАЛЫҚТЫ ЖАҚСАРТА АЛАДЫ

САЙПИЛОВ Ерболат Сидоллаевич

ДББҰ «Назарбаев Зияткерлік мектептері» Қостанай

қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев

зияткерлік мектебі

Қостанай қаласы, Қазақстан

Аңдатпа Бұл мақалада мектеп оқушылары мәтінмен қаншалықты

жұмыс жасай алатыны туралы мәлімет жазылған. Оқушылар

«Инсерт» әдісі арқылы мәтіндегі ақпаратпен жұмыс жасады,

оның жағымды және жағымсыз жақтары және оқушылар осы

әдісті қалай қабылдай алатыны туралы жазылған.

Аннотация В этой статье написано о том, насколько учащиеся могут

работать с текстом. В статье написано положительные и

отрицательные стороны метода и работа с информацией

учащиемся.

Іс-әрекеттегі зерттеуді жүргізу үшін, алдымен маған

зерттеу тақырыбын анықтау қажет болды. Зерттеу тақырыбын

таңдау қиынға соқты. Себебі сабақ жүргізетін сыныптарым әр

түрлі. Мен 8 «А», В, С, D», 9 «F», 9 «G», 9 «H», 9 «I», 10 «E», 10

«G»» сыныптар аралығында сабақ беремін. Оның ішінді бірінші

тілдегі сыныптар саны 2 болса, екінші тілдегі сыныптар саны 8

болды. Зерттеу нысаны ретінде 8 «В» сыныбын тандадым. 8 «В»

сыныбында 2016-2017 оқу жылында жаңа бағалау жүйесі

енгізілді. Жаңа бағалау жүйесінде мынадай ерекшеліктер бар:

1.Оқушылар сабақта «жетті» және «талпынды» бағаларын

алмайды, 2.Тоқсан барысында бөлім бойынша 3 жиынтық

бағалау жұмыстары жүргізіледі. 3. Тоқсандық баға алу үшін 50%



ISSN 2522-1191

4

бөлім бойынша жазылатын жиынтық бағалау жұмысы және 50%

тоқсан соңындағы жиынтық бағалау жұмыстарына байланысты

есептеледі. Сондықтан да менің зерттеу тақырыбым алдымен

оқушылар үшін бағытталған еді.

Зерттеу құралдары: бақылау, сауалнама сұрақтары,

құжаттар (дәлелдер мәтіндер, «Инсерт» кестелері,

қалыптастырушы жұмыстар).

Бақылаушы оқушылар: 3 оқушы, 1 жоғары, 1 орташа

және 1 төменгі деңгейдегі оқушылар. Жоғары деңгейдегі оқушы

- Альдабергенов Альрами, орташа деңгейдегі оқушы -

Морзахмет Данияр және төменгі деңгейдегі оқушы - Өмірзақ

Мағжан.

Бақылау ретінде алғашында барлық сыныпты алу өте

қиынға соғады. Сондықтан да 3 оқушыны бақылауға шешім

қабылдадым. Оқушыларды алдыңғы өткен 1 тоқсандағы бөлім

бойынша жиынтық бағалау жұмыстары мен тоқсандық

жиынтық бағалау жұмыстары арқылы алынды. Сонымен қатар

сабақтағы қалыптастырушы бағалау жұмыстары, өзімнің

бақылауым және таңдауым болды.

Зерттеуді бастамасас бұрын осы тақырыпқа байланысты

әдебиеттерді іздеу қажет болды. Әдебиеттің аз болуына

байланысты, ғаламтор басылымдарын қарап шықтым. «Инсерт»

әдісімен танысып, зерттеу жұмысымды бастадым. Бүгінгі таңда

сабақта ең алдымен оқушының ақпаратты оқып маңызды болып

отыр. Дәстүрлі оқыту әдісі бойынша мұғалім оқушыларға

тақырыпты егжей-тегжей түсіндіретін еді, ал бүгінгі білім беру

үрдісінде оқушыға бағыт-бағдар беріп, ақпаратты өздігінен іздеу

басты мәселе болып отыр. География сабағында ақпарат өте көп

болады. Мен өзімнің сабақтарымда оқушылардан өздері

ақпаратты оқып, ізденіп, ой-санасынан өткізіп және өз түсінігін

мен шешімін айтуды талап етемін.

Сабақ барысында оқушының ізденуі мен зерттеу

дағдыларын қалыптастыра отырып, пәнге деген

қызығушылықтарын арттыру мақсатында қолданылатын

технологиялар баршылық. Солардың бірі «Сын тұрғысынан



ISSN 2522-1191

5

ойлау технологиясы». Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды

дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен

еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға,

құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,

қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.

Сын-тұрғысынан ойлау технологиясына жататын

«Инсерт» стратегиясын өзімнің зерттеу әдісім ретінде алдым.

«Инсерт» стратегиясы бүгінгі таңда белгілі әдістерінің бірі

болып табылады. Сондықтан да осы әдіс менің зерттеу

сыныбыма көмегі тиетініне сенімді болдым. Инсерт немесе

түртіп алу стратегиясы – түртіп алу әдісі. Қолдарына қарындаш

алып, «v» - білемін, «+» – білмеймін, «-» – мен үшін жаңа білім

(ақпарат), «?» – мені таң қалдырды – деген белгілерді қойып

отырып мәтіннің мазмұнын түсінеді. Бұл әдіс оқығанын саналы

түсінуге, өз ойын басшылыққа алуға, ойын білдіруге үйрететін

ұтымды әдіс. Оқушылар білгендерін анықтап, білмейтіндерін

сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін

бұрынғы білетіндерімен жаңа материалды байланыстыруға

дағдыланады.

Күнделікті сабақ беру үрдісінде мен мынаны байқадым.

Оқушылар жаңа тақырыпты өту барысында қиыншылықтарға

тап болады. Атап айтсақ ақпаратты есте сақтау, мәтінмен жұмыс

жасау, мәтіндегі негізгі ойды анықтау, мәтін бойынша

тапсырмаларды орындауда кедергілер бар. Сондықтан да

сабақтағы ақпаратты қалай түсіну, яғни мәтінмен жұмыс істеу

дағдыларын дамыту басты нысанға айналды. Мен өзімнің

зерттеу тақырыбым арқылы оқушыларға «Инсерт» әдісін

қолдану арқылы мәтінмен жұмыс істеу дағдыларын қаншалықты

жақсарта алады» деген сұрақты басты назарға алдым. Осы

«Инсерт» әдісі арқылы оқушылардың мәселесін шешемін деген

ойда болдым. 8 «В» сынып оқушылары сабақтағы ақпаратты тез

ұмытады және тапсырмаларды орындауда үлкен қателер

жібереді. Сол сабақтағы жіберген қателер бөлім бойынша

жазылатын жиынтық бағалауда, ал ол әрі қарай тоқсандағы

жиынтық бағалау жұмысында тағы да қайталады. Осындай



ISSN 2522-1191

6

жағдайларды ескере отырып, өзімнің тәжірибеме сүйене

отырып, зерттеу жұмысымды бастадым.

Зерттеу мақсаты: «Инсерт» әдісі оқушылардың мәтінмен

жұмыс істеу дағдыларын және ол ақпаратты игеру үшін

қаншалықты жақсарта алатының анықтау.

Бақылау сұрағы: Сабақ үрдісінде «Инсерт» әдісін

қолдану арқылы оқушылар оны қалай қабылдай алады?

Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбын зерттеу үшін

сыныпты үш апта бойы бақыладым. Бұл қысқа мерзімдегі

зерттеу болып табылады. Сабақта оқушыларға мәтін

таратылады. Мәтінмен жұмыс жасау үшін «Инсерт» әдісін

қолдандым. Оның үлгісін төменде көруге болады.

Мәтінді оқып шығу және мынаны белгілеп отыру қажет.

«V» - егер сіздің оқып отырғаныңыз, сіздің білгеніңізбен

сәйкес келсе немесе сіз білемін деп ойлағандай болса мәтіннің

шетіне «V» (қанат ) белгісін қоясыз.

« + » - егер алынған ақпарат, сіз үшін жаңа, бұрын

естілмеген болса, онда « + » (қосу) белгісін қоясыз.

« - » - егер оқып отырған ақпарат, сіздің білген

ақпаратпен сәйкес келмесе немесе басқаша болса, онда « - »

(алу) белгісін қоясыз .

« ? » - егер ақпарат, сіз үшін күдікті, немесе сізді

таңқалдырса немесе осы тақырып бойынша тереңірек білгіңіз

келсе, онда « ? » (сұрақ) белгісін қоясыз.

Сіз қазір ғана оқып шыққан мәтін жөнінде ойланыңыз.

Жұбыңызбен оқығандарыңыз туралы бөлісіңіз.

Сіз қандай ақпаратқа тап болдыңыз?

Сізде қандай сұрақтар туындады? Нені білетін болып

шықтыңыз?

Не нәрсені білмейтін болып шықтыңыз?

Сіз мақалаға қайта оралып, өз қағазыңыздағы, қойған

белгілеріңізді қарай аласыз. Олар сізді нені біліп, нені

білмегеніңізді еске түсіреді, сондай–ақ жаңа білім алуға

итермелейді. Жұптарыңызда талқылаңыз.



ISSN 2522-1191

7

V + - ?

Қорытынды

шешім шығару

«Инсерт» әдісі алғашқы сабақта жеке жұмыс, сосын

жұптық жұмыста жалғастырылды. Ортаға шығып қорғап

шықты. Себебі алғашқы сабақта оқушы жұппен үйреніп, бірге

шешім қабылдап, кестені толтырды. Екінші және үшінші

сабақтарда жеке жұмыс ретінде жүргізіліп, өздері мәтін мен

кестені толтырды.

Зерттеу жұмысын аяқтап болған соң, оқушыларға

сауалнама жүргіздім. Сауалнама 8 сұрақтан тұрады, 1 сұрақ

ашық түрдегі сұрақтан құралған. Сауалнама сұрақтары бәріне

бірдей жасалған. Сауалнамаға 20 оқушы қатысты. Сауалнама

нәтижесін сараптай келе, қорытынды жасадым.

Сауалнама қорытындысы және нәтижесі.

«Инсерт» стратегиясы саған ұнадыма:

Қатысты Иа Пайыз

көрсеткіші

Жоқ Пайыз


20 6 30% 14 70%

Сабақта «Инсерт» стратегиясы мәтінмен жұмыс жасауда

көмегің бере алдыма:



Жоқ Пайыз


20 6 30% 14 70%

«Инсерт» стратегиясымен жұмыс жасауда қиын болдыма:



Жоқ Пайыз


20 7 35% 13 65%



ISSN 2522-1191

8

«Инсерт» стратегиясындағы сен үшін белгілешелер көп

болған жоқпа:



Жоқ Пайыз


20 6 30% 14 70%

«Инсерт» стратегиясы сен үшін жаңа тақырыптағы

ақпаратты түсіну үшін көмегің бере алдыма:



Жоқ Пайыз


20 7 35% 13 65%

«Инсерт» стратегиясы сен үшін көп уақыт аладыма:



Жоқ Пайыз


20 11 55% 14 35%

«Инсерт» стратегиясымен жұмыс жасауда сен үшін

қандай қиыншылықтар болды, егер болса атап шығыңдар

10 оқушы қиын болмады деп жауап берді;

5 оқушы көп уақыт алады деп жауап берді;

1 оқушы көп нәрсені жазу қажет екендігін жауап берді;

1 оқушы «Инсерт» стратегиясынан жай мәтінмен жұмыс

жасау жақсырақ деп жауап берді;

1 оқушы мәтінді түсіну және ақпарат таңдау екендігін

жауап берді;

1 оқушы мәтіндегі ақпарат көп екенің және көп рет оқу

керектігін айты;

1 оқушы қиыншылық ретінде білетін ақпаратты еске

түсіру қиын болды екендігін жауап берді.

«Инсерт» стратегиясын тағы да қолдаңғың келема:



ISSN 2522-1191

9



Жоқ Пайыз


20 5 25% 14 75%

Зерттеу қорытындысы бойынша оқушылардың көпшілігі

«Инсерт» әдісімен жұмыс жасау ұнамағаны белгілі болды.

Сонымен қатар оқушылар мәтінмен жұмыс жасауда «Инсерт»

әдісі көмегің бермегені байқалды. Оқушылар осы әдістің

көмегімен мәтіндегі ақпаратты түсіну үшін көмегің бермегенің

көпшілігі осылай жауап берді. Сауалнамадан байқалғаны

оқушылар үшін көпшілігі уақыт алмайтыны, мәтінмен жұмыс

жасау қиынға соқпағаны және белгішелердің көп еместігі

айтылды.

Оқушыларға ашық түрде бір сұрақ берілді. Сол сұрақты

қарастыратын болсақ, оқушылар әр түрлі жауап берді. 10

оқушыға қиын болмағаны, 5 оқушыға көп уақыт алатыны,

кейбір оқушылар көп жазуды талап етілетіні, ақпаратты түсіну,

оны тандау, жай мәтінді оқып шығу, мәтіндегі ақпаратты

бірнеше рет оқып шығу және білетін ақпаратты еске түсіру

қиыншылық ретінде атап шықты. Сонымен қатар оқушылардың

көпшілігі болашақта «Инсерт» әдісін тағы да қолдаңғысы

келметінің айтты.

Жұмысымды қорытындылай келе оқушылар әлі де толық

«Инсерт» әдісін қабылдай алмағаны түсінікті болды. Олар

мәтінді оқып, түсіну үшін осы әдістің көмегі болатаның әлі де

түсінбегені байқалады. Оқушылар жеңіл жолмен жүргісі келеді,

оның айту себебім оқушылар мәтінмен жұмыс жасағанда

барлық жауапкершілікпен орындау керектігін түсіне бермейді.

Оларға «Инсерт» әдісі қиын болмаса да, бірақ ақпаратты түсіну

және сол мәтінмен жұмыс жасауға көмегің бере алмағың

айтады. Болашақта осы әдістің орнына басқа әдіспен алмастыру

деген қорытындыға келді.

«Инсерт» әдісінің жағымды жақтары:

Оқушылар сабақтағы ақпаратты түсіну үшін мәтінмен

жұмыс жасау қажеттілігін түсінеді;



ISSN 2522-1191

10

«Инсерт» әдісін толық орындаған оқушылар сабақтағы

ақпаратты түсінеді және қалыптастырушы бағалауды қатесіз

орындап шығады;

Мәтінмен жұмыс жасау оқушылар жұптық жұмыс кезінде

кестені бірге орындайды, бір-бірін толықтырады.

Кездесетін қиыншылықтар:

Оқушылар мәтіндегі негізгі ойды анықтай алмайды;

Оқушылар негізгі ойды анықтап, келесі қадамдағы

бағандарды толтыруда кедергі бар;

Оқушылар үшін кесте толтыру көп уақыт алады;

«Инсерт» әдісімен жұмыс жасағанда мәтінді бірнеше рет

оқу қажеттілігі туындайды;

Мәтіннің үлкен және кіші болуы да әсер етеді;

Оқушылар мәтінмен жұмыс жасағанда оны тез

орындайтын оқушылар бар, яғни олардың кестедегі жауаптары

қысқа (бір сөз) немесе бір сөйлемнен құралады;

Оқушылардың көпшілігі кестені толтырғысы келмейді,

кейбір бағандарын қалдырып кетеді;

«Инсерт» әдісі көп жазуды талап етеді;

Оқушыларда сөздік қорының аз болуы;

Оқушылар мәтінмен жұмыс жасағанда жауапкершілік

пен еңбекқорлық қасиеттерінің аз болуы байқалады;

«Инсерт» әдісіне немқұрайлық қарауынан, сабақтағы

болатын қалыптастырушы бағалауда қателер кездеседі, сол

жіберген қателерін тағы да бөлім бойынша жиынтық бағалау

жұмысында қателер жібереді.

Ұсыныстар:

Кестедегі мүмкін белгілешелерді азайту;

Оқушылар бойында жауапкершілік және еңбекқорлық

қасиеттерін тәрбиелеу;

«Инсерт» әдісімен жұмыс жасау үшін тиімді мәтінді беру

(ол үлкен немесе кішкентай болмауы керек);

Оқушылардың сөздік қорларын көтеру;

Оқушылардан кестедегі барлық белгілешелерді

толтыруды талап ету;



ISSN 2522-1191

11

Мәтінмен жұмыс жасауда басқа әдістерін қолдану.

«Іс-әрекеттегі зерттеуді» жүргізу өзімнен көп талапты

қажет етті. Зерттеу жұмысы барысында мен мынаны түсіндім:

оқушыларды бақылағанда мұқиятты болу, үнемі жүргізілген

сабағынан кейін құжаттарды жинау, рефлексия жүргізуді қажет

етеді. Менің педагогикалық тәжірибеме осы зерттеу маған не

берді:

Күнделікті сабақ беретін сынып оқушылары туралы

білдім;

Бақылауда болған оқушылар осы әдісті қалай

қабылдайды, өздерін сабақта ұстауы және оқушының сабақта

мінез-құлқының өзгеруі;

Зерттеу жұмысы барысында өзімнің жұмысымдағы

қателіктерімді көрдім;

Осы зерттеу барысында болған қателерді, келесі оқу

жылында жүргізетін зерттеуде ескере отырып өткізу.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. https://szh.kz/student/1202/oqu-zhane-zhazu-arqyly-syn-

turghysynan-o/.

2. https://szh.kz/student/1202/oqu-zhane-zhazu-arqyly-syn-

turghysynan-o/.

3. http://u4eba.net/razrabotki-professionalov/topchieva-irina-

vladimirovna-sovremennyie-tehnologii-obucheniya-

biologii/tehnologiya-effektivnogo-chteniya-insert.html

4. http://pedsovet.su/metodika/priemy/6007_priem_trkm_insert_

na_uroke

5. http://sc0024.zerenda.akmoedu.kz/documents/view/2CDE22

C395EEE8C9.html

http://sc0024.zerenda.akmoedu.kz/documents/view/2CDE22C395EEE8C9.html

http://sc0024.zerenda.akmoedu.kz/documents/view/2CDE22C395EEE8C9.html



ISSN 2522-1191

12

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ТІЛІНДЕГІ ТОЙ

ДӘСТҮРЛЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕРГІЛІКТІ

ЭТНОГРАФИЗМДЕР

АДИЛОВА Гүлшат Ағытаевна

Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік

университеті филология (қазақ тілі, түркмен тілі)

кафедрасыныӊ аға оқытушысы Нөкіс қаласы, Өзбекстан

Республикасы, Қарақалпақстан

Аннотация

Мақалада Қарақалпақстан қазақтарыныӊ тіліндегі

той дәстүрлеріне байланысты жергілікті этнографизмдер туралы

сөз етіледі.

Аннотация В статье рассматривается региональные этнографизмы

связанные свадебными обрядами казахов проживающих в

Каракалпакстане.

Қазақ халқында ұрпағының болашағын ескеруден пайда

болған ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін

үзбей келе жатырған салт-дәстүрлері бар. Қарақалпақстан

Республикасында жасап жатырған қазақтардыӊ тілдік

лексикасына назар салсақ, кейбір лексемалардыӊ түп негізі

қарақалпақ, өзбек тілдеріне байланысты екендігін көреміз. Бұл

жергілікті қазақтардыӊ ерте дәуірлерден бері қарақалпақ, өзбек

халықтарымен туыстас, іргелес, аулы аралас, қойы қоралас ел

болғандығымен байланысып жатыр.Ұзақ жылдық тілдік қарым-

қатынас нәтижесінде осы өлке қазақтары тіліне аталған

тілдерден ауысқан сөздер аз емес. Олар өздері енген тілге әбден

сіӊісіп кеткен.

Мақалада Қарақалпақстан қазақтары тіліндегі той

дәстүрлерімен байланысты қолданылатын этнографизмдерді

үйреніп, олардың мәнін ашуды мақсат еттік.



ISSN 2522-1191

13

Қарақалпақстанда жасайтын қазақтардың арасында қыз

алып қашу, тәп берді, қуғыншы сияқты әдет-ғұрыптар кең

таралған. Қазақ дәстүріңде үйлендірудің бірнеше түрлері

болған. Мысалы, екі жолдас адамның әйелдері бір мезгілде аяғы

ауыр болса, олар «егер біріміз ұлды, ал екіншіміз қызды болсақ,

екеуміз құда болайық» деп әлі туылмаған балаларын атастырып

қояды. Атастыру Орта Азия халықтарының барлығында да

ұшырасады. Яғни, ескі әдет бойынша ата-аналары ұлы мен

қызына жас уақтында-ақ құда түсіп қояды. Бұндай құдаласу

түрін жергілікті қазақтар «бел құда» деп атайды. Бұны қырғыз

тілінде бел құда, қарақалпақ тілінде ақтай құда, өзбектерде

қулоқ тишлатти деп атайды. Бұндай құдаласу түрі қазақ әдеби

тілінде ежеғабыл делінеді.

Жергілікті қазақтар дәстүрінде құда түсудің бесік құда

деп аталатын түрі де сақталған. Құда түсудің бұл түрі, көпшілік

зерттеушілердің көрсеткеніндей, Орта Азия халықтарының

тұрмысында да болған [1:87]. Бұл дәстүр бойынша нәрестелер

бесікте жатқанда-ақ екі жақ құда түсіп шарттасып, балалары ер

жеткен соң өз уақтында орындалған.

Құда сөзі үйленген жас жұбайлардың ата-аналары, жақын

туысқандары мағынасында қазіргі көпшілік түркі тілдерінде,

атап айтқанда қазақ, қарақалпақ, өзбек, қырғыз, татар, башқұрт,

түркмен, ноғай, қарақалпақ, тува және алтай тілдерінде

қолданылады. Л.А.Покровская құда сөзі түркі тілдеріне монғол

тілінен кірген болуы мүмкін,-деген пікірді айтады[2:75]. Қазақ

және қарақалпақ тілдерінде құда сөзі арқылы бас құда, бел құда,

бесік құда, ақтай құда, қарсы құда, кәтқұда сияқты

этнографизмдер пайда болғандығын көреміз.

Саушы (жаушы) жіберу. Жаушы-күйеу жігіт тарапынан

қыз үйінің разылығын алу үшін өкіл ретінде баратын өкіл. Ол

сөзге шешен, әзілге жүйрік адам болуы керек. Ескі түркі тілінде

де сол мағынаны білдіретін бұл сөз «хабар», «сөйлеу» мәнін

білдірген саб зат есімінен -шы жұрнағы арқылы [3:445]

жасалған. Дәл осы мағынада өзбек (совчы), татар (яучы), чуваш

(йевче), тобол тілінде сауцы, шағатай тілінде саучи, сабшы және



ISSN 2522-1191

14

басқа түркі тілдерінде де қолданылады. Қазіргі қазақ тіліңде сөз

саптау тіркесінде сақталған «хабар», «сөз», «мақал» мағынасын

білдіретін ескі саб түбірінен пайда болған.

Тәп берді- қашып кеткен қыздың ізінен екі-үш жеңгесі

келіп, хабар алып кетуі. Тәп берді келіп кеткеннен кейін

қуғыншы болып та келеді.

Қуғыншы- 1940-1950-жылдардан бастап кең етек алған

дәстүрлердің бірі. Қыздың ізінен қуып баратын жеңгелерін

«қуғыншы» деп атайды.

Қарақалпақстан аймағында жасаушы халықтардың неке

тойымен байланысты дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын

сәулелендіретін және бір- бірінен ерекше, әр халықтың өзі сай

той өткеру тәртіп-қағидалары бар екендігін көреміз. Ол

төмендегі этнографизмдерден айқын көрінеді.

Тойды өткеру үшін алдымен кеңес той беріледі. Кеңес

той- үлкен тойдан бір апта бұрын берілетін мереке. Бұл

мерекеде тойды қалай өткеру керек екендігі ойластырылып,

адамдарға тойдағы қызметтері бөлістіріліп беріледі. Тойдың

өткерілетін күнін, мерекеге басшылық ететін абыройлы

ақсақалдарды белгілейді. Ондай адамдарды жергілікті қазақтар

кәтқұда, тоғашы деп атайды. Түркі халықтарының бәрінде де

бұл дәстүрлер бар.

Қыз жиын- ұзатылар алдында қыздың жақын

құрбыларына арнап өткеретін мерекесі.

Беташар- Қазақтың ескі замандардан келе жатырған

дәстүрлерінің бірі. Келіншектің бетін шаршы топта ақындар

өлеңмен ашады. Беташар жыры екі бөлімнен тұрады:1)

Беташардың айтымы; 2) беташар. Беташарды ашқан адамға қәде

ретінде ақша не мата береді. Бұл қаде жергілікті қазақтар тіліңде

айтымал деп аталады. Беташар өзбектерде келин салам,

қарақалпақ және қазақтарда беташар деп аталады.

Қаде. Той-тамашаларда, айтта т.б. салт-дәстүрлерде

берілетін сыйды қаде деп атайды. Қәде- той-тамашаның сәні,

шарты, оны сұрауға әркімнің еркі бар. «Ат өлсе де, қаде



ISSN 2522-1191

15

өлмейді», «Қалыңсыз қыз болса да, қадесіз күйеу болмайды»

дегендей, жергілікті қазақтарда қаденің түрі көп.

Той қаделері: той бастар, шашу, мүше сұрау, нама алу

т.б.

Құдалық қаделері: жаушы жіберу, алдынан өту, нан

сындыру, сырға салу, қалыңмал, құда түсу, өлі-тірі, сүтақы, той

малы, есік ашар, ат байлар, той бастар, құйрық-бауыр тарту,

кемпір өлді, құда тарту, көрімдік, отқа май құяр, құда

аттандырар, зәңгі басар т.б.

Күйеу қаделері: ұрын бару, есік көру, ентікпе, көрімдік,

күйеу табақ, орын қаде, босаға аттар, отау жабар, қол ұстар,

шаш сипар т.б.

Отқа май құяр- жаңа түскен келіннің алдынан адыраспан

түтетіп шығып иіскелету, басынан айналдыру. Оңтүстік

аудандардағы қазақтардың тілінде бұл этнографиялық термин

өзбек тілінің әсерімен спәнт түтету деп те айтылады.

Құда аттандырар- құдаларды шығарып саларда алынатын

қаде. Бұны жергілікті қазақтар тілінде зәңгі басар қаде деп те

атайды. Зәңгі қарақалпақ тілінде- баспалдақ.

Қалта қарау қадесі. Күйеу бала мен оның жолдасы

қалталарына ақша салып бару керек. Қыздың жеңгелері күйеу

баланың қалталарындағы ақшаны алып, әйелдерге ырым ретінде

үлестіреді.

Кемпір өлді- үйге кіріп келе жатырған құдалардың

алдына бір кемпірді жатқызып, оны басып өтпеу үшін берілетін

қаде.

Ұн жағар- үйге келіп жатқан құдаларға маӊдайымыз

ашық болсын, егер бір-бірімізге қиянат жасасақ, осы ақтыӊ киесі

ұрсын деген мағынада маӊдайларына ұн жағады. Келген құдалар

бұл дәстүр үшін қадесін береді.

Сүт ақы- келіннің анасына берілетін қалың мал. Қалың

мал төлеудің бұл түрі қарақалпақ, түркмен, азербайжан, армян

және басқа халықтарда да ұшырасады[4:202].

Ел қаде- құдалар тарапынан келіннің төркін жағына

берілетін ірі мал. Жергілікті қазақтар тілінде тұрмысқа шыққан



ISSN 2522-1191

16

қызын құдаларымен қосып шақырғанда жақын туыстарына,

көршілеріне арнап жасалатын шағын тойды да ел қаде тойы деп

атайды.

Киіт - келіннің үйі тарапынан құдаларға берілетін бағалы

сыйлық. Қазақ тілінде «киіт- құда түсіп қалың мал мөлшері

белгіленіп, бата жасалған соң, қыз әкесінің күйеу жақтан келген

бас құдаға сыйлығы [5:507]» деп көрсетілген. Ал қазақ

энциклопедиясында «құдаларды қайтарғанда беретін сый-

сыяпат[6:459]» деп түсіндірілген. Жергілікті қазақ, қарақалпақ

халықтарында осы соңғы мағынасында, яғни, құдаларды

қайтарғанда берілетін сыйлық мағынасында қолданылады.

В.В.Радловтың пікірінше, киіт сөзінің мағынасы төмендегіше: 1)

«киім»; 2) «келіннің әкесіне берілетін сыйлық» [7:374]. Ал

Л.З.Будагов бұл сөздің тек бір ғана мағынада қолданылатынын

көрсеткен: «келінніӊ әкесінен сыйлық» [8:183]. Бұндай

этимология басқа ғалымдар тарапынан да айтылды: ки+іт[9:43],

кіиіт «киім-кеншек сыйлығы» <ки «кию» +т [10:70], ескі түркі

тілінде кedhut «көйлек, киім»; күйеу бала да, келін де өзінің

ағайын-туысқандарына беретін киімі (МҚ).

Киіт сөзінің орнына жергілікті қазақтар тілінде сарпай

сөзі қолданылады. Сарпай сөзі жергілікті қазақ және қарақалпақ

тілдеріне өзбек тілінен енген. Бұл сөз өзбек тілінде сарпо

түрінде қолданылып, той иелеріне берілетін киім-кеншек

мағынасында қолданылатынын көреміз[11:24]. Н.Мирзаев

Қашқадарья өзбектерінің сөйлесімінде сәрпә лексемасы тойда

ұзақтан келген және тойанамен келген қонақтарға кигізілетін

тон мағынасында қолданылады деп көрсетеді[12:175].

Өзбектермен аралас отырған қазақтардың тілінде сеп–

қызға берілетін көрпе-төсек, киім-кеншектің жалпы аты.

Аналарымыз «жаңа зат болса, қызымның себіне қосамын» деп

жинайды. Бұл сөздің мағынасы қызға жүк бергенде үй болуға

керекті нәрсенің бәрінің тырнағын қалап, ары қарай құралып

кетуі үшін «жәрдемі тисін» деген ниеттен пайда болса керек.

Өзбек тілінде сеп «қызға келін болғанда беру үшін

жиналған дүние» [13:282] мағынасында жұмсалады. Махмуд



ISSN 2522-1191

17

Қашқаридың сөздігіңде сеп сөзі «қыздың жасауы» мәнінде сэб,

сэптүрді, сэптурмак тұлғаларында кездеседі. Сеп лексемасының

түркі тілдерінде, соныӊ ішінде қазақ тіліңдегі мағыналарын

біршама толық ашып берген ғалым Е.Жанпейісов болды. Ол сеп

этнографизмі «қыз жасауы» мәнінде якут, чуваш, ойрат (алтай),

құмық, қырғыз, өзбек, түркмен т.б. түркі тілдерде

ұшырасатынын келтіреді. Орыс тіліндегі зепь сөзінің де келіп

шығуы жағынан түркі тілімен түбірлес екені айтылады[14:69-

72]. Бұл сөз Шымкент облысының кейбір аудандарында

жасайтын қазақтардың тілінде де ұшырасады[15:115].

Тойана- той иелеріне жақын туысқандарының алып

келетін сыйлықтары. Бұл этнографизм жергілікті қазақтар тіліне

өзбек тілінің әсері арқылы өткен. А.Журобаев өзбек тілінде

тойана атауы екі түрлі мағынада қолданылатынын көрсетеді: 1)

той күні күйеу тарапынан келін мен оның ата-аналарына

жіберілетін сыйлықтар; 2) той иелеріне жақын туысқандары

алып келетін сыйлықтар. Той сөзіне өзбек тіліндегі зат есім

жасайтын -ана жұрнағы жалғану арқылы жасалған [16.103].

Кәтқұда- жергілікті қарақалпақ, өзбек, қазақ тілдерінде

той-мерекені басқаратын жасы үлкен, ел ішінде абыройлы

адамдарға байланысты айтылатын лексема. Бұл сөз қазақ әдеби

тілінде айтылмайды. С.Толстов кәтқұда сөзінің ескі соғды

диқандарында патриархал семья бастығы деген мағынада

қолданылғандығын атап көрсеткен [17.272]. Бұл сөздің

мағынасын кейбір сөздіктерден де көруге болады: катхода- үй

иесі, бастық, ауыл басшысының лауазымы [18.395], катхудо-

үйленген кісі, ер, семья бастығы[19.150]. Н.Мирзаев

Қашқадария өзбектерінің сөйлесімінде кәтхудә сөзі той-

мерекелерде тойды басқарушы, ал семьялық тұрмыста шаңырақ

басшысы мағыналарында қолданылады деп көрсетеді [20.45].

Демек, жергілікті қазақтар тілінде қолданылатын кәтқуда

лексемасы той басқаратын ауыл ақсақалы мағынасында өзбек

тілінен кіргенін көреміз.

Аймақтағы қазақтардың көрші халықтармен тығыз

байланыса отырып, байырғы қазақ халқына тән ғасырлар бойы



ISSN 2522-1191

18

сақталып, атадан-балаға мұра болып келе жатырған салт-

дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын да ұмытпай, жалғастырып келе

жатқандығын көреміз. Дей тұрғанмен, жергілікті қарақалпақ,

өзбек халықтарының аймақтағы қазақтардың салт-дәстүрлерін

қалыптастыруда ролі бар екендігін де жоққа шығара алмаймыз.

Мысалы: қыз жиын, тәп берді, ел қаде, нама алу, топ тарқатар,

қыздың себі, айтымал, зәңгі басар және т.б. этнографизмдер

жергілікті қарақалпақ, өзбек халықтарының дәстүрінен өткен.

Қарақалпақстан республикасы тұрғындарының күнделікті

тұрмысында қолданылатын салт-дәстүрлердің негізінде

жергілікті қазақ халқына тән тіл ерекшеліктері қалыптасқан.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Кисляков Н.А. Очерки по историй семьи и брака у

народов Средней Азии и Казахстана.Л, 1969, 87-бет; Абрамзон

С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные

связи. Л., Наука, 1971, 223-бет

2.Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках//

Историческое развитие лексики тюркских языков.М., 1961, 75-

бет.

3. Махмуд Қошғори Девону луғот ит турк. Тошкент

IIIт.1967, 445-б

4.Народы Передней Азий. Этнографические очерки.М.,

1957, 202-б; Атакишиева М.Н. Семейный быт азербайджанцев в

прошлом и настоящем (по материалам Халданского районы).М.,

1953, 100-бет; Джикиев А. Этнографический очерк населения

юго-восточного Туркменистана (конец ХIХ- начало ХХв.).

Ашхабад, Ылым, 1972, 93-бет.

5. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы.

Ғылым.1977.

507-б.

6.Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы. 5-т. 459-б.

7.Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Том II,

374-бет



ISSN 2522-1191

19

8. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. Алма-

Ата., 1966, 43-б.

9. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских

наречий. СПб., т. II, 1869, 183.

10. Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. Фрунзе,

1959, 70-б.

11. Ўзбек тилининг изоқли луғоти.2-т. Москва. Русский

язык. 1981. 24-б.

12. Н.Мирзаев Ўзбек тилининг этнографик

лексикаси.Номз.дисс. Тошкент. 1971.175-б.

13. Ш.Рахматуллаев Узбек тилининг этимологик

луғати.Т.2000. 282-б.

14.Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского

языка.Алма-Ата, 1989, 69-72- бб.

15. Айдаров Т. Проблемы диалектной лексикологии и

лингвистической географии. Алма-Ата, 1991, 115-б.

16. А.Журобаев Ўзбек тилиде туй маросими

номлари.Номз.дисс. 1971. 103-б

17. С.П.Толстов Древний Хорезм. Москва.1948.С.272.

18. Персидско-русский словарь. Госиздат. Иностранных и

национальных словарей. М. 1953.С.395

19. Ўзбек классик адабиёти асарлари учун қисқача луғот.

ЎзССР ФА нашр. Тошкент. 1953.150-бет

20. Н.Мирзаев Ўзбек тилининг этнографик лексикаси.

Номз.дисс. Тошкент. 1971. 45-бет

УДК 631. 312:631.51

ОБОСНОВАНИЕ ФОРМЫ РАБОЧЕЙ ПОВЕРХНОСТИ

РЫХЛИТЕЛЯ КОМБИНИРОВАННОГО АГРЕГАТА

MOTIVATION of the FORM of LOOSENERS

WORKING SURFACE of MULTIFUNCTION UNIT



ISSN 2522-1191

20

А.Н.Худоёров, М.А.Юлдашева, Ш.Хайдарова

A.N.Hudoyоrov, M.A.Yuldasheva, Sh. Haydarova

АСХИ «Андижанский сельскохозяйственний институт»

ААI «Andijon agricultural Institute»

В статье приведены результаты проведенных

исследований по обоснованию рабочей поверхности

геометрической формы рыхлителя комбинированного

агрегата.

In the clause the results of the given researches on a

substantiation the geometrical form friablings working surface of

the combined unit are given.

В настоящее время обработка почвы при возделывании

хлопка-сырца и других сельскохозяйственных культур

осуществляется чизель-культиваторами, глубокорыхлителями и

другими машинами с рабочими органами плоской клиновидной

формы.

Как известно [1,2], при перемещении рабочих органов с

плоскими клиновидными формами (рис.1,а) почва сначала в

перпендикулярном направлении в плоскости клина сжимается

(сминается), а затем, когда возникающие в ней напряжения

достигают критических пределов происходит сдвиг или отрыв

пласта по плоскости, наклоненной к направлению движения под

углом . В результате от почвенного монолита отделяется

призмовидная глыба.

Если форма рабочей поверх-ности рабочего органа

находится в продольно-вертикальной плоскости имеющий

криволинейный вид то пласт почвы при этом разрушается,

сжимается и находится под влиянием других деформаций.

Если форма рабочей поверхности рыхлительной лапы

выпуклая (рис.1,б), то пласт при сжатии в продолном направ

лении растягивается, то есть точка т пласта со стороны

рабочего органа сжимается на растояние z и расстягваются на



ISSN 2522-1191

21

расстояние l. Это приводит к улучшению крошения почвы и

уменшению тягового сопротивления почвы.

А если форма рабочей поверхности рыхлительной лапы

выполнена в выгнутом виде (рис.1,в), то пласт сжимается в

перпендикулярном и вертикальном направлениях (сжатый пласт

для точки т соответственно равна z и l). Это обясняется

увиличением затрат энергии при обработке почвы.

Исходя из выше указанного для качественной обработки

почвы при минимальных затратах энергии для обработки почвы

форма рабочей поверхности рыхлительной лапы должна быть

выпуклой.

а

б

в

Рис.1. Деформация пласта почвы под воздействием а)

плоской,

б) выпуклой, в) выгнутой

На основании теоретических исследований были

изготовленны и испытанны рыхлительные лапы формы которых

были плоскими, выгнутыми и выпуклыми [3].



ISSN 2522-1191

22

В исследованиях в зависимости от формы рабочих

поверхностей рыхлительного лапы изучали изменение качества

крошения почвы, равномерность глубины ее обработки, а также

глубину борозды с уплотнёнными стенками, ширину

разрыхленной зоны и тяговое сопротивление рабочих органов.

При этом изменяли форму рабочих поверхностей рыхлительной

лапы. Остальные параметры рыхлительного лапы были

постоянными: при этом ширина рабочей поверхности

рыхлительного лапы-180 мм, угол вхождения рыхлителя в почву

-250, длина рыхлительного лапы-150 мм. Исследования

проводились при скоростях движения агрегата 5,0…7,0 км/час

при установленной глубине хода рабочих органов -35 см.

Результаты исследований представлены в таблице и рис.2.

Таким образом, результаты исследований показали, что

теоретические исследования выбраны правильно.Обеспечение

качественного рыхления почвы при минимальной глубине

борозды с уплотненными стенками и наименьшими затратами

энергии на рыхление почвы форма рабочей поверхности

рыхлительного лапы должна быть выпуклой.

Как показали результаты теоретических исследованиий

при применении выпуклых рабочих поверхностей

рыхлительного лапы пласт сжимается а в продольном

направлении растягивается. Это приводит к улучшению

крошения почвы и уменшению тягового сопротивления

агрегата.

Результаты сравнительных испытаний рыхлительной лапы

с различными рабочими поверхностями



ISSN 2522-1191

23

Форма

ра-

бочего

по-

верхно

сти,

рыхлит

ель-

ного

лапы

Раб

оча

я

ско

рос

ть

агр

егат

а,

км/

час

Глубина

обработки

почвы, см

Качество

крошения почвы,

% .Фракции

размерами,мм

Ширина

разрыхлён

ых зон, см

Тяговое соп-

ротивление

рыхлителя,

кН

Мср. ±

100

100-

50 50 Мср. ± Мср. ±

Плоска

я

5,0 36,2 1,08 17,4

7 7,40

75,1

3

68,4 1,35 11,46 2,46

7,0 34,9 1,62 7,64

10,6

7

81,6

9

72,1

1,82 12,56 2,24

Выгнут

ая

5,0 37,7 1,21

13,5

0

10,1

0

76,4

0

64,5

1,28 11,63 1,98

7,0 35,4 1,71 9,20

11,9

7

78,8

3

70,5

1,92 12,62 2,07

Выпук

лая

5,0 35,7 1,19

10,2

0 9,85

79,8

4

70,9

1,53 10,41 2,23

7,0 35,1 1,42 7,48 7,85

84,6

7

73,5

1,92 11,27 2,37

а



ISSN 2522-1191

24

б

в

____ при скорости движения агрегата 5,0 км/час;

____ при скорости движения агрегата 7,0 км/час;

Рис.2. Профили поперочного разреза разрыхлённых зон

почвы при обработки рыхлителями с рабочими

поверностями рабочих органов

а) плоской, б) вогнутой, в) выпуклой

Результаты проведенных исследований показали, что

повышение скорости движения агрегата приводят к увеличению

тягового сопротивления рыхлителя и улучшают качество

крошения почвы, то есть фракции размером более 100 мм

уменьшаются, а размером меньше 50 мм увеличиваются.

Основной причиной этому является то что при повышении

скорости движения агрегата увеличивается влияние силы

инерции почвы на рабочие органы машин и удар со строны

рабочих органов на почву. При повышении скорости движения



ISSN 2522-1191

25

агрегата с 5,0 км/час до 7,0 км/час тяговое сопротивления

рыхлительного лапы с выпуклой поверхностью и рабочих

органов изменилось не на много по сравнению с плоскими и

выгнутыми рабочими органами.

Таким образом на основании результатов теоретических

и экспериментальных исследований можно с уверенностью

подвердить, что для качественной обработки почвы с

минимальными затратами энергии необходимы рабочие органы

с выпуклыми рабочими поверхностями.

Список литературы

1.Синеоков Г.Н., Панов И.М. Теория и расчет

почвообрабатывающих машин. – Москва: Машиностроение,

1977. – 328 б.

2.Тухтакузиев А., Хушвактов Б., Мамадалиев М. Пути

экономии энергии при обработке почвы //AGRO ILM - Ж.

Сельское хозяйство Узбекистана –-Т., 2007.-№ 3.-С. 44.

3.Худоёров А., Мамадалиев М. Результаты

сравнительных испытаний рабочего органа рыхлителя // Ж.

Сельское хозяйство Узбекистана –Т., 2008.-№ 8.-С. 23.

ПОДГОТОВКА ПИАНИСТА К

КОНЦЕРТМЕЙСТЕРСКОЙ РАБОТЕ

МИШУРОВА Фарида Расимовна

Жамбылский гуманитарный колледж имени Абая

г.Тараз, Республика Казахстан

Аннотация

Статья знакомит с творческой работой концертмейстера.

Музыкальные способности концертмейстера. Умение во время

игры анализировать музыкальный материал. На основе



ISSN 2522-1191

26

детального анализа музыкального текста даются рекомендации

для качественной подготовки к концертмейстерской работе.

Ключевые слова: Концертмейстер, аккомпаниатор,

музыкальное мастерство, пианист, творческое мышление.

Понятие концертмейстер многозначно. Первое что

приходит в голову и с чем ассоциируется данное понятие, - это

пианист, аккомпанирующий солирующему исполнителю.

Однако, концертмейстером называют первого скрипача

оркестра, который иногда заменяет дирижера, во-вторых, так

называют музыканта, возглавляющего каждую из групп

струнных инструментов оркестра и в-третьих это пианист,

помогающий исполнителю разучивать партии и

аккомпанирующий ему.

Работа аккомпаниатора – одна из самых

распространенных профессий среди музыкантов.

Аккомпаниатор нужен везде и всем. Существует ошибочный

стереотип, что концертмейстер - это человек на вторых ролях.

Но на самом деле – это равноправный участник ансамбля.

Работа концертмейстера требует высокого музыкального

мастерства, художественной культуры. Профессия

концертмейстер предполагает владение общими музыкальными

навыками и способностью интонационного мышления, чувством

ритма, развитым гармоническим слухом, чувством формы,

способность охватывать произведения в целом, понимание

жанровых и стилевых особенностей произведения, присущих

определенному этапу в музыкальном искусстве или

определенному композитору. Помимо этого, концертмейстеру

нужно владеть информацией об исполнительской манере, об

интерпретации. Какими навыками и качествами должен

обладать музыкант, чтобы быть хорошим аккомпаниатором?

Концертмейстер должен полностью знать не только свою

партию, но и партию солиста. Бывают случаи, когда солист

переволновался и что – то забыл, в таких случаях нужно спасать



ISSN 2522-1191

27

ситуацию и на концертмейстера ложится груз ответственности

за удачное исполнение. Аккомпаниатор должен обладать ясным

мышлением, крепкими нервами, хорошей интуицией и помимо

этого музыкальной чуткостью. Концертмейстер должен

профессионально владеть музыкальным инструментом – как в

техническом, так и в музыкальном плане. Необходимы познания

в дисциплинах музыкально – теоретического цикла (гармонии,

полифонии, анализа форм). Гибкость мышления и

разносторонность, широкая осведомленность в смежных

областях знаний – это поможет концертмейстеру творчески

переработать имеющийся материал. Плохо играющий пианист

никогда не станет хорошим концертмейстером, как, впрочем,

хороший пианист не достигнет больших результатов в

аккомпанементе, пока не усвоит законы ансамблевых

соотношений, не ощутит взаимодействие между партией

солиста и партией аккомпанемента, не разовьет в себе чуткость

к партнеру. В деятельности концертмейстера важно

мобильность, быстрота и активность реакции.

Процесс подготовки концертмейстеров складывается из

многих составляющих. Важнейшей составляющей подготовки

пианистов- концертмейстеров является приобретение навыков

чтения с листа и транспонирования. Немаловажным является

зрительное прочтение текста и первоначальное музыкально –

слуховое представление произведения. Выявление тональности

исходя от этого сколько знаков и какие знаки альтерации в

нотах. Одна из сложных практик концертмейстера является

практика с вокалистом. Ведь певческий голос как самый

хрупкий из музыкальных инструментов в наибольшей степени

подвержен изменчивости. Всем известно, что настроение певца

или малейшие негативные изменения в состоянии здоровья

непосредственно влияют на его исполнительские возможности.

В таких случаях аккомпаниатору необходимо обладать

быстрой реакцией, действовать на ходу по ситуации. А также

вокалистам приходится играть в тональности отличающейся от

авторской тональности, умение аккомпаниатора



ISSN 2522-1191

28

транспонировать очень важно. Концертмейстерская область

музицирования предполагает владение пианистическим

мастерством, так и множеством дополнительных умений:

-навык организовать партитуру;

- выстроить вертикаль;

- выявить индивидуальную красоту солирующего голоса;

- дать дирижерскую сетку;

- обеспечить живую пульсацию музыкальной ткани и т.п;

Близкая связь аккомпанирования вокалистам является

аккомпанирование духовым инструментам, так как принцип

звукоизвлечения в обоих случаях лежит дыхание.

Концертмейстер обязан отслеживать баланс ансамбля, который,

в свою очередь, зависит не только от номерений солиста, но и от

звуковых возможностей того или иного инструмента. Нельзя

забывать, что концертмейстер выполняет несколько функций

одновременно. Помимо собственно исполнения партии

фортепиано, он также несет ответственность за качество

ансамбля (развертывания музыкальной идеи, соблюдения

динамического баланса и тд.) Одним из главных задач

аккомпаниатора является накопление репертуарного багажа.

Еще один навык концертмейстера — это быстро перевернуть

лист. Так как известны не мало случаев, когда при

перелистывании переворачивали вместо одной страницы две

или три, еще хуже, когда ноты падали. Концертмейстеру кроме

правильно сыгранного аккомпанимента нужно создать

художественный образ произведения, то есть сыграть в нужном

темпе, с штрихами и динамическими оттенками.Все в общем и

образует грамотную работу концертмейстера.

Отдельно хочу отметить умение концертмейстера

импровизировать т.е. на ходу подобрать мелодию или

аккомпанемент;

В итоге можно отметить собирательное начало

профессии концертмейстера: он – пианист, дирижер,

художественный руководитель ансамбля, педагог – репетитор,



ISSN 2522-1191

29

психолог, при работе с любителями пения - преподаватель

пения.

Подытоживая в сказанное, следует отметить, что на

педагогике аккомпаниаторского мастерства обучения лежит

огромная ответственность за судьбу музыканта. Будет ли

профессия концертмейстера для него желанной или выбранной

по необходимости?

Литература:

1.Джеральд Мур «Певец и аккомпаниатор».

Москва,1987г.

2.Бенцианова С. «Концертмейстеры большой оперы»

//Музыка и время. -М.,2002,№6.-С. 31-34

3. Бекина С. И., Ломова Т.П. Музыка и дважение.М.:

Музыка,1984. -180 с.

4.Живов Л. Подготовка концертмейстеров –

Аккомпаниаторов в музыкальном училище// Методические

записки по вопросам музыкального образование. -М., 1966.-С.

329-345.

ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДИЕВТІҢ

ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОРЫС ТІЛІНЕН ЕНГЕН

СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

АДАМОВА Бота Жумагельдиновна

Алматы облысы, Ш. Байбатшаев атындағы орта

мектебі

Аннотация

Мақалада Қазақстанның Ресей империясына бағынуы бұл

байланыстарды одан әрі нығайта түскен. Осындай ұзақ уақыт

үздіксіз қарым-қатынаста болу нәтижесінде орыс тілінен қазақ

тіліне көптеген сөздер ауысқаны туралы баяндалады.



ISSN 2522-1191

30

В статье рассматривается Казахстанское подчинение

Российской империи еще больше укрепило эти связи.

Долгосрочные непрерывные отношения привели к тому, что

многие слова в результете сменились с русского языка на

казахский язык.

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың ақындық

мектебінің көрнекті өкілі бола отырып, Шәкәрім Құдайбердиев

қазақ поэзиясын жаңа деңгейге көтерді. Ақынның поэзиясында

махаббат пен табиғат тақырыбына арналған лирикалық өлеңдер,

азаматтық лирика, философиялық тақырыптағы өлеңдер, элегия,

тарихи баллада, ода, халық өлеңдері түрінде жазылған

шығармалар бар. Ш. Құдайбердиев өз шығармаларында,

аудармаларында өзге тілдерден енген сөздерді көптеп

қолданады. Осы кірме сөздердің қолданылуын қарастыру оның

поэзиялық шығармаларының мәнін терең түсінуге мүмкіндік

береді.

Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің

лексикологиясы мен фразеологиясы» оқулығында: «Қазақ пен

орыс халықтары қонысы мен өрісі ежелден іргелес, көрші елдер.

Сол себептен бұл елдердің арасындағы сауда-саттық,

шаруашылық пен мәдени байланыстар өте ерте кезден дами

бастағандығы белгілі. XVI – XVII ғасырларда қоныс араласумен,

сауда-саттықпен байланысты қарым-қатынастар күшейсе, XVIIІ

ғасырдың 30 жылдарынан бастап, Қазақстанның Ресей

империясына бағынуы бұл байланыстарды одан әрі нығайта

түскен. Осындай ұзақ уақыт үздіксіз қарым-қатынаста болу

нәтижесінде орыс тілінен қазақ тіліне көптеген сөздер ауысқан.

Орыс тілінен ауысқан кірме сөздерді екі кезеңге бөліп қараймыз:

а) 1917 ж. Қазан революциясына дейінгі кезең, ә) Қазан

революциясынан кейінгі кезең» [1. 148 б.] - деп көрсетеді.

Аталмыш еңбекте қазіргі әдеби тілімізде революцияға

дейін ауысқан орыс сөздері бірнеше топқа бөліп

қарастырылады: а) тұрмыс қажетіне қатысты сөздер; ә)



ISSN 2522-1191

31

әкімшілік басқару ісіне байланысты сөздер; б) ғылым мен

мәдениетке, техникаға қатысты сөздер; в) қоныс аударуға

қатысты сөздер [1. 148 б.].

Сауаттылығы, орыс тіліне жетіктігінің арқасында орыс

және өзге де елдердің мәдениетімен таныс, 1917 жылғы Ақпан

және Қазан төңкерістерін көзімен көріп, осы төңкеріс

жылдарының тауқыметін басынан өткерген Шәкәрімнің тіліне

де орыс сөздері мен орыс тілі арқылы енген шет тіл сөздері жат

емес. Ғалым Б. Момынова өзінің «Шәкәрім поэзиясының тілі»

монографиясында: «Орыс сөздері мен орыс тілі арқылы енген

шет тілдік сөздерді Шәкәрім негізінен өзгертпей пайдалануды

мақсат еткен. Өйткені Шәкәрімнің орыс тілінен, ілімінен әсер

алып қана қоймай, орыс тілі мен орыс тілі арқылы алған білімін

үлгі ретінде халыққа ұсынатыны байқалып тұрады» [2. 41 б.], -

деп жазады.

Ш. Құдайбердиевтің поэзиялық шығармаларында орыс

тілінен енген сөздердің аталған топтарының барлығын

кездестіруге болады. Соларды жоғарыда көрсетілген ретпен

қарастырайық.

Тұрмыс қажетіне байланысты сөздер. Мысалы, Өңі

жылтыр болмаса, Опайкеден мықты ма? [3. 56 б.], бұндағы

опайке орыс тіліндегі фуфайканың дыбыстық өзгеріске

ұшыраған түрі [2. 231 б.]; немесе Шкаф, айна, столға амандасып,

Шамаданға киімін түгел салды [3. 456 б.], осы өлең

жолдарындағы шкаф (неміс тілінен енген сөз) – әртүрлі зат

сақтайтын, тақтайшалары ұзынша келген үй мүлкі; стол – тамақ

ішуге, жазуға арналған үй мүлкі мағыналарында қолданылған.

Аталғандардан басқа: Саврила бәйбіше мен ерте тұрды Малайы

дайындады самауырды [3. 457 б.]; Үстінде кереуеттің Владимир

Сұп-сұр боп жатыр еді жараланған [3. 451 б.]; Антон көшір атты

айдап, бір ысқырып Көзден ғайып болды да кетті сызып [3. 427

б.]; Сол кезде Антон жәмшік кіріп келді, Екенін Владимир біліп

келді [3. 420 б.]; Орта жолға барғанда он бес кісі Пәуескені жан-

жақтан қамап алған [3. 450 б.]; Шал Антон бишік бұлғап, божы

қақты Сар желді күрмедегі ат, шеткі ат шапты [3. 420 б.]; Сол



ISSN 2522-1191

32

кезде отпеске алып қайтқан екен Владимир дейтұғын жас

офицер [3. 454 б.]; Үш мың сом жылға бермек жалуанасы,

Барамын біраз шыдап соны алғалы [3. 438 б.]. Келтірілген өлең

жолдарындағы самауыр (оттығы ішінде, шай қайнатуға арналған

металл ыдыс) – самовар сөзінің, ал кереует (үстіне көрпе,

жастық салып, адам жатып ұйықтайтын төсек) – кровать (орыс

тіліне грек тілінен енген сөз), көшір (арбаның атын айдаушы

кісі) – кучер, жәмшік (арба айдаушы, делбеші мағынасында) –

ямщик, пәуеске (төбесін, сыртын былғарымен жапқан, ою-өрнек

сап сәндеп жасаған, күймелі жеңіл арба) – повозка, бишік

(арбакештің ат айдайтын ұзын қамшысы) – бичик, божы (арбаға,

шанаға шегілген атқа бағдар беріп жүргізіп отыратын делбе) –

вожжи, отпеске – отпуск (временное освобождение от работы

для отдыха), жалуана – жалованье (денежное вознаграждение за

службу, работу) сөздерінің дыбыстық жағынан өзгерген

варианттары. Тұрмыс қажетіне байланысты сөздерді бұдан әрі

жалғастыратын болсақ,

Дефорж скрипка, гармонь тартып,

Жүріпті ән қосуға қызды үйретіп [3. 432 б.];

Аяғында қайтеміз,

Банкрот боп күйресек [3. 56 б.];

Конвертке екі жүрек сурет салды

Сыртынан тұрғандай ғып от шашырап [3. 456 б.];

Басқышқа салом менен шөп толтырып

От қойған соң дүрілдеп жанып берді [3. 427 б.];

Оқымаған надан бай нені жазсын

Иректеп креш таңба әзер салды [3. 418 б.];

Үш теңгелік сукнодан

Мәлескен берік емес пе? [3. 57 б.];

Сөтке, жұма, жыл мен ай [4. 27 б.] сияқты сөздер

Шәкәрімнің өлеңдерінде, аудармаларында молынан кездеседі.

Әкімшілік басқару ісіне байланысты сөздерді Шәкәрімнің

«Дубровский әңгімесі» аудармасынан кездестіруге болады.

Мысалы, шен (чин) – дәреже, атақ мағынасында: Үйін де,

мінезін де көрдің жайын Шен десең, байлық десең, бәрі дайын



ISSN 2522-1191

33

[3. 443 б.]. Осы шен сөзінен жасалған шенді сөзі – шенге ие

болған, шені бар деген мағынада қолданылып тұр: Сол кезде

арба келді үш ат жеккен Ішінен біреу түсті шенді шекпен [3. 416

б.]. Капитаннан дәрежесі жоғары әскери атақ мағынасындағы

майер (майор) сөзі: Ол князь мұнда тұрмай шетке кеткен Жеріне

бір майерді күзетші еткен [4. 442 б.] немесе жандарал (генерал):

Бұл іске кеткеннен соң бір жұма өтіп Үйіме бір жандарал келді

жетіп [3. 433 б.].

Жоғарыда аталған шығармада сонымен қатар сот ісіне

байланысты ұғымдар көп кездеседі. Мысалы, павеске – повестка

(письменное официальное извещение с вызовом, приглашением

куда-нибудь) сөзінің фонетикалық өзріске ұшыраған түрі:

Февральдің тоғызында біреу келді Қолына павеске деп қағаз

берді [3. 418 б.], ал акт (белгілі бір оқиғаны растайтын құжат,

бұнда сот актісі мағынасында қолданылған) сөзі әкті түрінде

кездеседі: Протокол, дознание, әкті жасап, Тергеу боп жүрді бұл

іс сотқа түсіп [3. 429 б.]. Бұлардан басқа орыс тілінен енген

сөздердің көпшілігі еш өзгеріссіз берілген, мысалы:

Андрей аппеляция бере алмады

Сол үшін жерді сізге сот бекітті [3. 422 б.];

Секретарь сот билігін оқыды әкеп;

Бір қағып секретарьды кетті жығып;

Секретарь үстел іздеп зыр жүгірді [3. 418 б.];

Шабашкин дейтұғын бір заседатель

«Келдің - деп - бай сұрады не себептен?» [3. 415 б.];

Не қылсаң қолға түсір документін

Онан соң болсын міндет маған бәрі [3. 417 б.];

Староста жөнелді шықпай үні

Қызметкердің немене көрген күні [3. 437 б.];

Задатка деп аузына аз май жағып,

Алған сайын тым шешен судай ағып... [3. 417 б.]. Ғылым

мен мәдениетке, техникаға қатысты сөздер. Шәкәрімнің

шығармаларында кездесетін осы топқа қатысты сөздердің басым

көпшілігі орыс тілі арқылы енген шет тілдік сөздер. Жоғарыда



ISSN 2522-1191

34

аталған ғалым Б. Момынова: «Шәкәрім бұл сөздерді өлең

мәтіндерінде әдейі, мақсатты түрде қолданған сыңайлы.

Себебі, осындай жаңа ұғымдарды білу арқылы жаңалық

атаулының барлығына өзі тәнті болған, өзі тәнті болғанға өзгені

де тәнті етпек оймен, көптеген сөздерді сол күйінде

шығармаларында қолданып отырған» деп тұжырымдайды [2.

105 б.]. Мысалы, «Тіршілік, жан туралы» өлеңінде Радийді

бұрын біліп пе ең, Электр ұстап көріп пе ең?; Спирт, гипноз,

телепат Пакризм мен лунатик [3. 227 б.], ал «Тәңірі мен жан»

өлеңінде Магниттің қуаты еді Қыбылнама дегенің [3. 266 б.]

деген жолдар бар. Бұдан басқа: Басыма қыдыр қонғаны,

Ақсам-дағы миллион жыл! [3. 249 б.];

От арба, пароход пен көктегі шар,

Динамит, бомба, пушка, көп мылтықтар [3. 410 б.];

Бір минуттың ішінде жоқ қылады

Әскерді әлденеше толып жатқан [3. 410 б.];

Сағат пен орган жүргенін

Таңырқап ашып көргемін... [4. 62 б.];

Телеграм жайын білуге

Оны да сынай жүруге [4. 62 б.];

Газет, кітап қолға алып,

Оқудан да талықтым [4. 71 б.] деп қолданады. Бұл сияқты

кірме сөздерді ары қарай жалғастырсақ:

Жылым – қой, жұлдызым – июль,

Жасым – жеті жүз он жеті ай.

Толық алпыс болады жыл

Қосылса июнь, апрель, май [3. 194 б.];

...Философ білгіш ойларын, -

Сезіндім біразын байқай [3. 195 б.];

«... Сондықтан ойлап білді адам

Жаны жоқ» - дейді психолог [3. 230 б.];

Неше жүз автомобиль, арбаменен

Жіберсе де көңілі бір сенбеген [3. 154 б.] деп кете береді.



ISSN 2522-1191

35

Бұндағы әрбір кірме сөз – жаңа ұғымның атауы, Шәкірім

заманындағы екі қазақтың бірі білді деуге келмейтін үғымдар.

Қоныс аударуға қатысты сөздер. Мысалы, станса

(станция) – Мәскеу мен Покровский арасында, Кішкентай Кэф

станса қаласында [4. 436 б.] немесе «заграница, план»: Осы бай

Русияның шетінде екен Күнбатыс заграница бетінде екен [4. 412

б.].

«Кетті деп заграница – бөтен елге»,

Жайылды ұзын өсек талай жерге [4. 453 б.];

Неше план сыза бердім,

Кезегімен ұнатып [4. 245 б.] – деп қолданады.

Шәкәрім Құдайбердиевтің өлеңдері мен аудармаларын

алып қарасақ, тұрмыс қажетіне қатысты, әкімшілік басқару ісіне

байланысты, ғылым мен мәдениетке, техникаға қатысты орыс

тілінен енген сөздер молынан кездеседі. Ал қоныс аударуға

қатысты сөздер ақынның шығармаларында бірлі-жарым

қолданылған. Кірме сөздерді қолдануы оның өзге тіл және өзге

мәденитпен таныс болғанының дәлелі іспеттес.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің

лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқу құралы. – Алматы:

Санат, 1997. – 256 б.

2. Момынова Б. Шәкәрім поэзиясының тілі. – Алматы:

Арыс, 2008. – 256 б.

3. Ш. Құдайбердиев. Шығармалары. – Алматы: Жазушы,

1988. – 560 б.

4. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: Арыс, 2000. – 321 б.

5. Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. басқарған Т.

Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999.

6. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – Москва:

Руский язык, 1982.



ISSN 2522-1191

36

ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ ӨНЕР НЕГІЗІНДЕ СТУДЕНТ-

ЖАСТАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН

ҚАЛЫПТАСТАРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ

ОРЛОВА Анна Олеговна

ШИНИБЕКОВА Кенжекей Манаповна

Жамбылский гуманитарный колледж имени

Абая ЖГК им. Абая

г.Тараз, Республика Казахстан

Аңдатпа Оқу орындар мен мектептердің алдына қойылып отырған

міндетті жеткіншек ұрпаққа заман талабына сай мәдени

өркениетті, адамгершілік және эстетикалық тәрбие берудің

сапасын арттыру.

Оқу-тәрбие үдерісінде ұлттық дүниетанымды

қалыптастыру. Студент-жастардың ұлттық дүниетанымын

дәстүрлі музыкалық өнер негізінде қалыптастыру. Жас ұрпақ

санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш

сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;

Қазіргі таңда Қазақстан әлемнің өркениетті отыз дамыған

елдің қатарына енуді басты мақсат етіп қойып отыр. Сондықтан

да өзінің бастау көздерін сан ғасырлық тарихы бар ұлттық

құндылықтардан алатын аталмыш мәселе бүгінгі күнгі

жалпыадамзаттық мәдениетпен ұштастыра отырып жас

ұрпақтың бойына сіңіру, олардың ұлттық көзқарасын,

дүниетанымын қалыптастыру арқылы жүзеге асады.

Аннотация

В школах и средних учебных заведениях поставлена цель

повысить качество культурного и эстетического воспитания

подрастающему поколению. В учебно- воспитательных целях

развить патриотический дух. Любовь и уважение отчизне,

чувство гордости за родину. Привить молодому поколению

любовь, почет, чувство гордости к своей нации, развить

национальный дух. Цель Казахстана войти в тридцатку



ISSN 2522-1191

37

развитых государств мира. Поэтому необходимо воспитать

молодежь в духе сохранения национальных традиций, своей

культуры, собственного национального кода.

Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы, ұлттық

дүниетанымның түпқазығы. Ұлттық тәрбие жалпы адамзаттық

рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен

үндесіп жатады. Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып

отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам – рухани

бай адам. Ондай адам жалпыадамзаттық тұрғыдан мәдени және

рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық

әрі кәміл адам дәрежесіне тезірек жетеді.

Елбасымыз «Біздің басты игіліктеріміздің ішінде

халқымыздың немесе былайша айтқанда адам ресурстарының

сапасы тұр. Біздің ғылыми және шығармашылық әлеуетінің

деңгейі жоғары, білім өрісі биік халқымыз бар. Біз қолымыздағы

осындай баға жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және

оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті

жағдай туғызуға тиіспіз» [88] деп көрсеткендей, мемлекетіміздің

экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең алдымен,

олардың білім жүйесімен, азаматтарының білімділігімен

анықталады.

Қазіргі кезде заманауи мұғалім келбеті жайлы көп

айтылып жүр. Оған оқу процесіне инновациялық педагогикалық

технологияны пайдалану, заман легімен ілесе алатын,

компьютермен, интерактивті тақтамен, мультимедиялық

аппаратпен жұмыс жасай алу, бірнеше тілді меңгеру, әлемдік

бәсеке талаптарына сай болу сынды қабілеттерді жатқызады.

Әрине, бұл дұрыс, яғни бүгінгі қоғам талабы осындай. Бірақ біз

жаңа ұрпаққа жаңа сипаттағы білім беретін заманауи мұғалім ең

алдымен, өз ұлтының құндылықтарын қастерлейтін, тілін, ділін,

дінін құрметтейтін патриот болуы тиіс демекпіз.

Ұлттық сананың қалыптасуына тікелей ықпал ететін

ұлттық құндылықтар, ата-бабамыз мирас етіп қалдырған салт-

дәстүрлеріміздің, әдет-ғұрпымыздың озық үлгілерін



ISSN 2522-1191

38

тағылымдық мүмкіндіктерін толық пайдалану бүгінгі

мұғалімнің кәсіби сапасына қойылатын негізгі талап болуы тиіс.

Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын,

мәдениетін түсіне алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі оның

туған жеріне, өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен

ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-санасының

байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін

қалыптастырады. Сондықтан заманауи мұғалім ұлттық

құндылықтарды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға

тәрбиелеу үшін төмендегі міндеттерді шешу керек:

оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;

жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет,

сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын

дамыту;

ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін,

салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларын қастерлеу;

ұлттық намыс, ұлттық мінез қалыптастыру.

Әрбір ұлттың, әрбір халықтың өзіндік ерекшелігінің,

өзіндік құндылықтарының болуы қандай заңды болса, қазақ

халқының тек өзіне ғана тән қадір-қасиетінің болуы дәл сондай

заңды. Үлкеннің алдынан кесе өтпеу (мысалы, «үлкен отырып,

кіші сөйлегеннен без» деген мақал), ата-ананы пір тұту, ер-

азаматты құрметтеу, әйелге анасындай құрмет көрсету, қонағын

құдайдай сыйлау (әлі күнге дейін, өздері жемесе де дәмнің ең

шұрайлысын қонаққа сақтау қасиетінің қаймағы бұзылған жоқ)

секілді қасиеттер біздің халқымыздың ерекшелігін білдіреді.

Сондай ерекшеліктің бірі – ар мен намыс болып есептеледі.

Қазақтың қазақтығы - оның имандылығында.

Ұлтымыздың мәдени деңгейі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бәрі-бәрі

осы имандылық сөзіне кеп саяды. Қазақ мінезі көркем, жайдары

адамдарды «иманжүзді» екен дейді. Ұяты жоғары, ар-намысы

берік адамды «иманды екен» дейді. Керісінше өтірік айтып,

алдау-арбаумен айналысатындарды «имансыз» деп сөгеді. Егер

біз жас ұрпақтың бойында имандылық қасиетін қалыптастырсақ,

ұлттық үрдісімізді дамытуға қосқан үлесіміз деуге болады.



ISSN 2522-1191

39

Дәстүрлі музыкалық өнер негізінде студенттердің ұлттық

дұниетанымын қалыптастыру мәселесінің бүгінгі күйін,

жағдайы мен тенденцияларын, перспективаларын анықтайтын

бірқатар объективті мәліметтерді жинақтау мен нақтылау

төмендегідей қорытындылар мен нұсқаулар жасауға мүмкіндік

берді:

Ұлттық тәрбиенің қайнар көзі, өлшемі – ұлттық

дүниетаным. Қазіргі таңда Қазақстан әлемнің өркениетті елу

елінің қатарына енуді басты мақсат етіп қойып отыр. Сондықтан

да өзінің бастау көздерін сан ғасырлық тарихы бар ұлттық

құндылықтардан алатын аталмыш мәселе бүгінгі күнгі

жалпыадамзаттық мәдениетпен ұштастыра отырып жас

ұрпақтың бойына сіңіру, олардың ұлттық көзқарасын,

дүниетанымын қалыптастыру арқылы жүзеге асады. Өйткені

ұлттық дүниетаным – ұлттық болмыс көрінісі, саяси,

адамгершілік, эстетикалық, діни наным-сенім, тәрбие, тарихи

сана, басқа да дәстүрлі мәдени-рухани көзқарастар жүйесі.

Диссертациялық жұмыста студент-жастардың ұлттық

дүниетанымын дәстүрлі музыкалық өнер негізінде

қалыптастырудың педагогикалық шарттар жүйесі айқындалды.

Дәстүрлі музыкалық өнер негізінде студент-жастардың

ұлттық дүниетанымын қалыптастыру деңгейі теориялық және

практикалық тұрғыдан қарастырылып, ұлттық дүниетанымды

дамытуға бағытталған жұмыстың бағыт-бағдары анықталды;

Егер, студент-жастардың ұлттық дүниетанымын дәстүрлі

музыкалық өнер негізінде қалыптастырудың теориялық

негіздері педагогикалық шарттар тұрғысында айқындалып,

мазмұны мен әдістемесі жасалса, онда, дәстүрлі музыкалық өнер

туындылары студент-жастардың шығармашылық қабілеттерін

дамытуда оқу-тәрбие үдерісінде ұлттық мәдениет негізін

қалайтын ұлттық дүниетанымды қалыптастырудың

мүмкіндіктері артады деген ғылыми болжам практикалық

тұрғыда расталды.

Зерттеу нәтижелері бойынша төмендегідей ұсыныстар

жасауға болады:



ISSN 2522-1191

40

- жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде ұлттық

дүниетанымды қалыптастыруға байланысты біздің ұсынып

отырған арнайы курс пен семинар бағдарламасын ЖОО ұлттық

тәрбиені дамыту барысында негізге алған жөн;

- зерттеу барысында алынған нәтижелер мен

тұжырымдарды студенттерді ұлттық дүниетанымды

қалыптастыру үдерісінде олардың тұлғалық дамуы мақсатында

пайдалануға болады;

- жыраулық өнерді насихаттайтын таспалар, дискілер

шығарып, екінші кезеңінде оларды ғылыми жүйелікке салып,

үшінші кезеңде оның академиялық құрылымдарын қалпына

келтіру қажеттігі айқын. Бізге жойылып, жоғалып кеткен

дүниелерді іздеп тауып, жарыққа шығарудың өзі үлкен бастама.

Бұл ерте туып кеш қалып келе жатқан өнер. Ғылыми қауым енді

қалыптасып келе жатыр.

- қазір қазақ өнеріне әлемдік сахнаның есігін айқара

ашылып, дәстүрлі өнер өкілдері оның төріне отырып өз өнерін

көрсетіп жүр. Ұлттық өнердің бояу, нақышы әлемдік өнердің

ырғағына әуеніне сыйып, өзін дәлелдей алса, оны тек қолдап,

қостауымыз қажет.

Біз зерттеу жұмысында алға қойған мақсатты орындадық,

бірақ диссертацияда ұлттық дүниетанымға байланысты барлық

мәселелерді толық қамтыдық деп айта алмаймыз. Өйткені

дәстүрлі музыкалық өнер негізінде студенттердің ұлттық

дүниетанымын қалыптастыруда төмендегідей бағыттарда

зерттеулер жүргізу болашақ ғалымдардың еншісінде дегіміз

келеді: студенттерді кәсіби даярлауда ұлттық дүниетанымды

қалыптастыру жолдары; студенттердің патриоттық-саяси

көзқарасын қалыптастыруда дәстүрлі музыкалық өнерді негізге

алу сияқты тағы басқа мәселелерге арналған ғылыми-

педагогикалық зерттеулерді жүргізуге болады.

Список литературы:

1. «Қазақ өнері» Энциклопедия 2000

2. «Будущее страны за патриотами» Абдымаманов С.

Экспресс К-2006



ISSN 2522-1191

41

3. «Тәуелсіз Қазақстан» Ханкелді Ә. Кенжебаев Ғ.

4. «Өмір. Өнер. Өнерпаз» Әлімбаев М.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИКТ НА ЯЗЫКОВЫХ ПРЕДМЕТАХ

ДЛЯ ФОРМИРОВАНИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ

НАВЫКОВ УЧАЩИХСЯ

КЛОКОВА Елена Валерьевна

НИШ ФМН учитель русского языка и литературы г.

Талдыкорган, Казахстан

Аннотация

Учителю русского языка необходимо развивать языковые

компетенции учащихся: слушание, говорение чтение и письмо,

формировать прочные орфографические и пунктуационные

навыки, обогащать словарный запас учащихся, учить их владеть

нормами литературного языка - во всем этом неоценимую

помощь оказывают информационные технологии. В данной

статье рассматриваются основные методы и приемы

использования ИКТ, рекомендуются эффективные формы по

организации учебного процесса с использованием он-лайн

платформ, приводятся конкретные примеры и ресурсы.

Annotation

Russian language teachers need to develop students' language

competence: listening, speaking, reading and writing, forming strong

spelling and punctuation skills, enrich the vocabulary of students to

teach their own rules of literary language - all this provide invaluable

information technology. This article discusses the basic techniques

and the use of ICT techniques are recommended for efficient forms

of organization of educational process with the use of on-line

platforms, concrete examples and resources.



ISSN 2522-1191

42

Ключевые слова: информационно-коммуникационные

технологии, русский язык, урок, коммуникативные навыки.

Keywords: information and communication technologies, the

Russian language, lesson, communication skills.

В настоящее время происходит смена парадигм в

образовании. На первый план выходит деятельностный подход,

ученик становиться главным участником учебного процесса, а

учитель играет роль координатора, направляющего и

рекомендующего. В традиционную схему «учитель - ученик -

учебник» прочно вошло новое звено - «компьютер». Учащиеся с

ранних лет владеют навыками работы с различными гаджетами:

компьютерами, планшетами, ноутбуками, поэтому учителю

необходимо использовать данные навыки учащихся и

направлять их в нужное русло, в частности для развития

языковых компетенций. При удачном и правильном сочетании

применяемых технологий и форм проведения уроков с

использованием ИКТ, уроки оказываются интересными и

эффективными как для ученика, так и для учителя.

Информационные технологии значительно расширяют

возможности предъявления учебной информации, это могут

быть презентации Microsoft Power Point, On-line уроки,

электронные учебники, видео- и аудиоресурсы. Тем самым ИКТ

вовлекают учащихся в учебный процесс, способствуя наиболее

широкому раскрытию их способностей, активизации

умственной деятельности. Использование ИКТ в учебном

процессе увеличивает возможности постановки учебных целей и

управления процессом их выполнения. ИКТ позволяют

качественно изменять контроль деятельности учащихся,

обеспечивая при этом гибкость управления учебным процессом

и дифференциацию заданий. Обучающая программа дает

возможность обучающимся наглядно представить результат

своих действий, произвести оценивание (самооценивание или

взаимооценивание) для дальнейшего обучения.



ISSN 2522-1191

43

В данной статье мы остановимся на формировании у

учащихся коммуникативных навыков: слушания, говорения,

чтения и письма в соответствии с требованиями

Интегрированной Образовательной Программы по языковым

дисциплинам.

При формирования навыка чтения, учащиеся развивают

навыки различных видов чтения, понимания, поиска и

извлечения информации из прочитанного текста. В данной

работе использование принтера, сканера, интерактивной доски,

планшетов, ноутбуков, электронных книг для отображения

текста становиться просто необходимостью на уроке в

современной школе.

На уроках литературы и языка по ИОП часто

присутствует работа с экранизацией произведений, которая

необходима для развития ознакомительного, поискового чтения

учащихся. Здесь можно использовать видеофильмы и спектакли,

а также демонстрировать эпизоды. Благодаря программе

Windows Live Movie Maker фильм можно обрезать, вставить в

видео комментарии в виде текста или аудиозаписи, добавить

картинки или фото. Эту работу может выполнить учитель,

готовясь к уроку, или учащиеся, выполняя задания по анализу

эпизодов литературного произведения, добавляя в видеоотрывок

комментарии по образу героев, их речевой характеристике,

художественному времени и пространству, деталям и т.д.

Извлекая информацию из прочитанного текста, учащиеся

могут представить ее в виде диаграмм, кластеров, флип-чартов.

Для этого учитель может посоветовать учащимся использовать

Интернет платформу Mind Mapping. Это простая технология для

отображения текстовой информации в диаграммах, вместо того

чтобы писать его в предложениях. Диаграммы имеют

древовидную структуру, дерево состоит из слов или коротких

фраз, соединенных линиями. В диаграмму можно вставить

видео, картинки, ссылку на ресурс в Интернете, текст и

комментарии. Данный вид работы вызывает большой интерес у

учащихся, так как им необходимо воспользоваться не одним

http://www.mindomo.com/



ISSN 2522-1191

44

ресурсом, а проанализировать несколько, выбрать из них

необходимую информацию и структурировать ее. Составление

диаграмм по прочитанному отлично развивают навыки чтения,

анализа, синтеза и оценки информации.

При правильном формировании навыка чтения

необходимо проводить на каждом уроке словарную работу,

которая может включать в себя деятельность с лексическим

значением слова, подбором к слову синонимов и антонимов,

однокоренных слов и т.д. Данный вид работы тоже может

подразумевать использование ИКТ, это могут быть - он-лайн

словари и энциклопедии (http://dic.academic.ru/,

http://slovari.yandex.ru/), или же электронное облако слов,

которое можно создать используя Интернет платформу Тagxedo.

Это инструмент аналогичный Wordle, но имеющий больше

возможностей настройки и визуализации, который оформляет

любой текст в креативное облако слов. Данное облако слов

может быть использовано при работе с однокоренными словами,

синонимами, антонимами, ассоциациями, цитатами,

фразеологизмами, пословицами и т.д. Например, задания:

составьте цитату из произведения «Война и мир», используя

слова, предложенные в облаке; или же, составьте облако слов из

однокоренных слов к слову «вода» и др.

Развивая навык говорения у учащихся, учителю

необходимо формировать их навыки построения

конструктивной монологической и диалогической устной речи.

Как же здесь можно использовать ИКТ? Во-первых, это запись

устной речи, диалога, интервью на диктофон, камеру

мобильного телефона, веб-камеру. Это нехитрое действие

помогает учащимся учиться структурировать свою речь, делая

ее логичной и последовательной. Так как прежде чем записать

аудиоречь, учащийся продумает свои аргументы, выстроит план,

подберет материал для наполнения речи аргументами. Затем,

записав высказывание, ученики имеют возможность прослушать

его со стороны, исправить речевые ошибки, избавиться от слов-

паразитов, улучшить текст и, если необходимо, записать его

http://dic.academic.ru/

http://slovari.yandex.ru/

http://www.tagxedo.com/

http://www.tagxedo.com/



ISSN 2522-1191

45

снова. Оценивать устную речь можно предоставить

одноклассникам, учителю, родителям, Интернет-пользователям,

передав аудиосообщение через WhatsApp, Bluetooth, социальные

сети или другие инструменты связи.

Кроме описанных выше форм работы для формирования

навыка говорения можно предложить учащимся озвучить

видеорепортаж, футбольный матч, сцену из кинофильма, где

просто отсутствует звук. Этот вид деятельности поможет

учащимся не только сформировать навыки грамотной речи, но и

поспособствует формированию навыка создавать устное

высказывание в разных типах, стилях, жанрах, подбирать

соответствующие языковые единицы, использовать тон речи,

интонацию для достижения цели высказывания.

Если учитель хочет дифференцировать работу учащихся

по говорению, то он может предложить одной группе учеников

озвучить готовый видеорепортаж или мультфильм, а другой –

для начала создать собственный комикс, а потом уже

представить к нему диалог героев. Для этого можно

использовать http://www.sp-studio.de/.

При слушании учащиеся развивают навыки понимания и

оценивания информации путем прослушивания аудио- и

аудиовизуального текста. Учитель может организовать работу

учащихся как классом, используя интерактивную доску и

колонки, так группой, применяя ноутбуки, и индивидуально,

предложив учащимся наушники. Работа по проверки навыка

слушания может проходить по рабочим листам, составленным

учителем или учащимися. В заданиях учащимся предлагается

выписать ключевые слова прослушанного текста, определить

тему и идею высказывания, ответить на вопросы по тексту,

определить главную и второстепенную информацию, составить

конспект прослушанной информации, написать изложения с

изменением лица, составить «толстые» и «тонкие» вопросы,

выделить речевые ошибки, заполнить таблицу ЗХУ и др. в

зависимости от цели урока. По литературе учащиеся

прослушивают художественное чтение стихотворений,

http://www.sp-studio.de/



ISSN 2522-1191

46

аудиокниг и таким же образом выполняют задания на

понимание, анализ, интерпретацию, оценивание

художественного произведения.

На уроках языка особое место занимает формирование

навыков письма. При этом учитель должен научить учащихся

создавать тексты различных типов и стилей. Этому может

способствовать публикация репортажей в социальных сетях, где

ученики не только печатают собственные репортажи, но и

участвуют в обсуждении затронутой темы, а также получают

комментарии к своей работе.

Учащиеся имеют возможность создавать страницы WiKi,

где самостоятельно могут писать тексты научного характера.

Это веб-сайт, структуру и содержимое которого пользователи

могут самостоятельно изменять с помощью инструментов,

предоставляемых самим сайтом. Вики предлагает всем

пользователям редактировать любую страницу или создавать

новые страницы на вики-сайте, используя обычный веб-браузер.

Вики поддерживает связи между разными страницами за счёт

почти интуитивно понятного создания ссылок на другие

страницы и отображения того, существуют данные страницы

или нет.

Для рефлексии или обратной связи в конце или в начале

урока помимо традиционных способов «Светофор», «Лестница

успеха», «ХИМС», представляемых на интерактивной доске,

учитель может использовать более инновационный способ в

виде он-лайн опроса или анкетирования. Каждый ученик имеет

возможность с помощью мобильного телефона или планшета

зайти на сайт и проголосовать за урок, деятельность на уроке,

оценить свою работу и работу одноклассников, ответить на

вопросы о трудностях, которые он испытывал. Данные опросы

легко можно создать на сайтах http://pollservice.ru,

https://www.surveymonkey.ru/. Подобную рефлексию могут

проводить и сами учащиеся после презентации своей работы на

уроке. Для этого они заранее должны создать анкетирование с

http://pollservice.ru/

https://www.surveymonkey.ru/



ISSN 2522-1191

47

перечнем вопросов по своему продукту, а после презентации

попросить одноклассников ответить на вопросы он-лайн.

Эффективность любого урока определяется не тем, что

даёт детям учитель, а тем, что они взяли в процессе обучения.

Если учитель подходит к своим урокам творчески, то можно

ожидать от детей такого же творческого подхода к выполнению

заданий. Имея возможность пользоваться на уроке планшетами,

ноутбуками, телефонами, Интернетом, учащиеся чувствуют себя

более свободными, креативно мыслящими, им хочется

пробовать, создавать, улучшать свои не только

информационные компетенции, но и языковые.

Как же меняется учебный процесс при использовании

ИКТ?

Повышается качество подготовки учащихся по предмету;

применяются активные методы обучения, которые в свою

очередь повышают творческую и интеллектуальную

составляющую учебной деятельности;

появляется возможность интеграции различных видов

образовательной деятельности (учебной, исследовательской и

т.д.);

происходит адаптация информационных технологий

обучения к индивидуальным особенностям обучаемого;

обеспечивается непрерывность и преемственность в

обучении;

разрабатываются информационные технологии

дистанционного обучения;

совершенствуется программно-методическое

обеспечение учебного процесса;

совершенствуются коммуникативные навыки учащихся.

Главное, каждый учитель должен планировать свои

уроки таким образом, чтобы использование компьютерной

поддержки было наиболее продуктивным, уместным

и интересным для учащихся. Поэтому при использовании ИКТ

необходимо соблюдать дозированность, не нужно использовать

на уроке всё и сразу, так как основная функция мультимедийной



ISSN 2522-1191

48

поддержки - это наглядность, вовлечение учеников в учебный

процесс, мотивация их к самостоятельному творчеству, но никак

не отвлечение от поставленной учителем и учащимися цели

обучения.

Список литературы

Информационные и коммуникационные технологии в

образовании. Учебные планы для средней школы и программы

подготовки преподавателей/ Джонатан Андерсон (Jonathan

Anderson), Университет Флиндерс (Австралия), Том ван Вирт

(Tom van Weert), Руководитель рабочей группы ИФИП

(Нидерланды). Русское издание подготовлено и выпущено

Институтом новых технологий (Россия) по поручению Отдела

высшего образования ЮНЕСКО, 2005г.

Использование ИКТ в образовании/ под ред. Е.И. Булин-

Соколова, В.В. Вержбицкий. Информационное общество, 2004,

вып. 3-4, сс. 110-119.

Students, language and multimedia

http://wwwedu.ge.ch/cptic/prospective/multimedia/allemand/

Тарихи ғылымдар

Исторические науки

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢҒЫРУ ЖОЛЫНДАҒЫ

ЖЕТІСТІКТЕРІ

ӘБИДІЛДА М.Б.,

Құрманғазы атындағы қазақ-ұлттық консерваториясының

1-курс студенті.

Жетекшісі - Бисембай Ә., Алматы қ, Қазақстан

Аннотация

Қазақстанның 25 жыл ішіндегі айтулы жеткен

жетістіктерін өскелең ұрпаққа насихаттай отырып,Қазақстанның

http://wwwedu.ge.ch/cptic/prospective/multimedia/allemand/



ISSN 2522-1191

49

кешегісі мен бүгіні және ертеңі жайында нақты деректер арқылы

сөз қозғап,елбасымыздың жасаған елеулі еңбектерін мақтан

тұтып, осы жолдан адаспай әрі қарай жалғастыру керек екенідігі

баяндалады.. Әрдайым көштен қалмай ,өзге елдермен терезесі

тең дәрежеде өмір сүріп,үнемі дамып отырудың маңыздылығын

айқындап көрсету.

В этой статье говориться о том, что подрастающее

поколение должно знать о достижениях Казахстана за 25

лет.Говоря о вчерашнем, сегодняшнем и завтрашнем, приводя

конкретные данные, гордясь огромными достижениями

президента, мы должны учить будущее поколение не сбиваясь с

пути продолжить это великое дело.

«…Уақыт қарқыны зымыран. Күні кеше өткен сияқты

уақиғалар бүгінде тарих беттеріне айналып та үлгірді. Бұл жаңа

мемлекет пен жаңа қоғамның дүниеге келуінің азапты толғаққа

толы,сонымен бірге ғаламат сәті еді. Сол сәт әлі аяқталған

жоқ,бірақ ең қиын белестерден аса білдік. Ең қиын жылдар әл

қазір артымызда қалды, сондықтан да мен еліміздің еңсесі

биіктей беретініне сенемін.» ( Н.Назарбаев)

Өмір атты теңіздің толқынында уақыт жүйткіген желдей

тоқтаусыз ағылуда. Өткен күн тарих,бүгінгі күн ақиқат, ертеңгі

күніміз болашағымыз. Тарих өткен өмірді сөз еткенімен ,оның

барша тағылымы бүгін мен болашаққа қызмет етеді. «Біздің

заманымыз-өткен заманның баласы,келер заманның атасы»-

деген сөзді Ахмет Байтұрсынов осындай қисынға орай

айтқан.(А.Байтұрсынов.Ақ жол. Қазақтың өкпесі.АЛ.1991,123-

бет) Біз қазір өз туымыз көк аспанымызда желбіреген

,әнұранымыз және өз елтаңбамыз бар Ұлтпыз . Қазіргі Қазақстан

– бұл бұрынғыдан өзге, жаңа саяси-басқару және әлеуметтік-

экономикалық құрылымы қалыптасқан, дүниежүзі мойындаған,

25 жылдың ішінде көптеген жетістіктерге қол жеткізген

тәуелсіз,толерантты мемлекет. Оған дәлел:Қазақстан әлемнің ең

дамыған50 елінің қатарына енді, Стратегия -2030-ды мерзімінен

бұрын іске асырды, «Стратегия -2050», «100 нақты



ISSN 2522-1191

50

қадам»баршаға арналған қазіргі мемлекет»Ұлт жоспарын жүзеге

асыра бастады.Қазақстан бүгінде –ТМД елдері арасында

жаңғыру мен дамудың көшбасшысы.

Қазақстан мемлекеті 1991 жылы 16 желтоқсанда

тәуелсіздігін қайта жариялады.Дәл осы күні Қазақстан

Республикасы Жоғарғы Кеңесінің жетінші сессиясында

парламент депутаттары «Қазақстан республикасының

мемлекеттік тәуелсіздігі туралы » Заң қабылдады. Осыдан кейін

Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде дами бастады. Еліміздің

жаңа Конституциясының жобасы дайындылды. Облыстардың,

қалалардың жане аудандардың басқару органдарына

реформалар жүргізілді. асырылды.

Тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында келелі

міндеттер тұрды . Олар елдің ішкі жағдайында егемен Қазақстан

мемлекетінің тұтастығын нығайтып, нарықтық эканомикаға

көшу , көп ұлтты елдің бірлігін сақтауда барлық мүмкіндіктерді

пайдалану . Ал, сыртқы саясаттағы басты міндеттер –

Қазақстаның бүкіл дүниежүзі елдерімен байланыстарын одан әрі

дамытып,алдыңғы қатарлы өркениетті мемлекеттердің

қатарына қосылу, елдің қауіпсіздігін қорғау,әлемде

бейбітшілікті сақтай отырып , ядролық соғысты болғызбау .

Республика халқының ерік-жігері осындай аса маңызды

міндеттерді жүзеге асыруға бағытталды . Міне, осылайша

іргемізді бекітіп , эканомикалық дамуымызды айқындап , заң

шығарушы және атқарушы биліктің жұмысын қалыпқа

түсіргеннен кейін ,біз рухани құндылықтарымызды түгендеуге

мүмкіндік алдық. Ұлтттық мәдениетімізді қайта түлетіп,

«Мәдени мұра » мемлекеттік бағдарламасы жасалды. Бұл

бағдарлама бойынша қазақ жеріндегі барша тарихи, мәдени

ескерткіштер қалпына келтіріліп, халқымыздың аса бай ауыз

әдебиеті, мәдени және музыкалық мұрасы жүздеген том болып

жарық көруде. Қазақстан Республикасының 2010жылы

Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымына төрағалық

етуі, Астана Саммитінің өтуі мемлекетіміздің халықаралық

деңгейдегі мәртебесінің жоғары көтерілуі болып табылады.



ISSN 2522-1191

51

Стратегиядан бастау алған құжаттардың бірі – Қазақстан

Президентінің халқына жолдаулары. Бұл заман –тек күштіні,

бірлікті мойындаған заман. Бұл заманда әлем тек экономикалық

жағынан мықты, ішкі тұтастығы берік, ауыз-бірлігі күшті

мемлекеттермен ғана санасады. Қазақстан қазір әлем санасатын,

әлем сыйлайтын елге айналды.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдары мемлекеттік қызмет

саласындағы жетістіктеріне тоқталар болсақ, мен 5 нәрсені атап

өтер едім. Ең алдымен, біз ТМД елдерінің ішінде бірінші болып

«Мемлекеттік қызмет туралы» заңды қабылдадық. Одан кейін

тағы да осы достастық мемлекеттер арасында бірінші болып

«Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» заңымыз қабылданды.

Үшінші, мемлекеттік қызметшілер элитасын қалыптастырдық.

Төртінші, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы

аясында Аймақтық Хаб құрылып, оның орталығы Астана қаласы

тағайындалды. Бұл да бір үлкен жетістік Қазақстан

үшін.Бесінші, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет

істері жөніндегі агенттіктің құрылуы.

Осы дүниелердің бәрі жинала келіп, мемлекеттік қызмет

жүйесін қалыптастырды деп айтуға толық негіз бар.

Тәуелсіздіктің тұғырын биік ұстаған Қазақстан 25 жыл

ішінде өте көптеген жетістіктерге жетті. Дегенмен мемлекет

тарихында алтын таңба болып қалатын елеулі оқиғалар легі

қандай? 25 жылды артта қалдырған Тәуелсіздік еліміздің басты

оқиғаларына көз жүгіртейік.

1991 жыл — Қазақстанның Тәуелсіздігін жариялауы 1992

жылдың 2 наурызда Қазақстан БҰҰ-ның мүшесі атанды. Сол

жылдың басында Қазақстанның мемлекеттік рәміздерін: әнұран,

елтаңба және туды жасауға конкурс жарияланды. 1992 жылдың

4 маусымында ҚР Президенті «ҚР мемлекттік Туы», «ҚР

Мемлекеттік Елтаңбасы», «ҚР Мемлекеттік

Әнұраны туралы» заңға қол қойды. 1993 жылы 28

қаңтарында Жоғары кеңес Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш

Конституциясын қабылдады. Қазақ тілі енді ресми түрде

мемлекеттік тіл деп саналады. Сол жылы ұлттық валюта енгізу



ISSN 2522-1191

52

жөніндегі Мемлекеттік комиссия құру туралы шешім

қабылданды. 1994 жылы Байқоңыр ғарыш айлағы Ресейге жалға

берілді. Шілде айында ғарышқа екінші қазақ — Талғат

Мұсабаев ұшты, бірақ ол Ресей федерациясының азаматы

ретінде ұшқан еді. Ғарышқа екінші рет ұшып барған соң Талғат

Мұсабаев Ресей федерациясының батыры және Қазақстанның

«Халық қаһарманы» атағына ие болды. 1995 жылы 30 тамызда

қазіргі қолданыстағы ҚР Конституциясы қабылданды. Ол

бойынша республика президенттік басқару түріне көшеді, енді

заң шығарушы органды тек мемлекет басшысы ғана тарата

алады. 1996-ші жылы күзде Қазақстанда ұлттық әуе

тасымалдаушы пайда болды. «Эйр Қазақстан» компаниясына

азаматтық авиацияны тұрақтандырып, жаңадан ұшақтар

алынып, ішкі және халықаралық бағыттарға әуе қатынастары

көбейтеді деген үміт артылды. 1997 жылы ҚР Президенті Н.

Назарбаев «Қазақстан — 2030:Барлық Қазақстандықтардың

өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты

Жолдауын жариялады. 1998 жылы 1 қаңтардан бастап

зейнетақы реформасы басталды. Мемлекет зейнетке шығу

жасын да ұлғайтты. Егер посткеңестік Қазақстанда әйелдер мен

ер адамдар зейнеткерлікке тиісінше 55 және 60 жаста шығып

келген болса, енді олар 58 және 63 жаста шығатын болып

белгіленді. 1999 жылы 10 қаңтарда Қазақстанда кезектен тыс

президент сайлауы өтті. Сайлауда дауыс бергендердің 79,78 %

қолдауына ие болған мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев

жеңіске жетіп, тағы жеті жыл мерзімге сайланды. 2000 жылы 10

қазанда Астанада халықаралық экономикалық ұйым ретінде

Кеден одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары қол

қойған Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құрылды.

Қауымдастықты құру туралы келісімге Қазақстан, Қырғызстан,

Ресей, Беларусь, Тәжікстан қол қойды. Кейіннен қауымдастық

Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуына байланысты

алынып тасталды. 2001 жылы Еліміз Тәуелсіздіктің 10

жылдығын атап өтті. Сол жылы Рим папасы Иоанн Павел II

Астанаға келді. 2002 жылы еуро айналымға енгізілді. Осы



ISSN 2522-1191

53

жылдың қаңтар айында «Қазкоммерцбанк», «БанкТұранАлем»

және «Халық банк» 30 млн еуроны аалып келді. Бұл кезде еуро

құны Ұлттық банк есебіне сәйкес 150,97 теңгеге, ал доллар

154,10 теңгеге тең болды. 2003 жылы 10 мың теңгелік

номиналды банкнот айналымға енгізіліп, Қазақстандағы ең ірі

купюра болды. 2004 жылы 28 мамырында Шығыс Қазақстан

облысында Перизат Ускембаева есімді Қазақстанның 15

миллионыншы тұрғыны дүниеге келді. Ал оның егізі қазақ

санының 16 миллион есебін ашты.

2005 жылы 4 желтоқсанында кезекті Президент сайлауы

өтті. ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 91,15% дауыспен

үшінші мәрте Мелмекет басшысы болды. 2006 жылы теңгенің

жаңа үлгілері айналымға шығарылды және «Самұрық»

мемлекттік қоры құрылды. Кейін «Қазына» қорымен бірігіп,

«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ болды. 2007 жыл еліміз үшін ғана емес

бүкіл әлем үшін тарихтағы ең ірі қаржылық дағдарыспен есте

қалды. Экономикалық дағдарыс Қазақстанды да шарпып өтті.

2008жылы 13 қазанда «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат

қоры» акционерлік қоғамға айналды. 2009 жылы Қаңтар айында

Ұлттық банк басшысы болып Григорий Марченко қайта келді.

Осы кезде доллар бағамы 150 теңге деңгейіне жетті.

2010жылыҚазақстан Еуропаның Қауіпсіздік және

Ынтвмақтастық Ұйымына төрағалық етіп, желтоқсан айында

елімізде саммит өткізілді. 2011 жылы Қазақстанда VII Қысқы

Азия ойындары өті. Қазақстандық спортшылар 70 медаль

иеленді. Оның ішінде 32 алтын, 21 күміс және 18 қола алды.

2012 жылы22 қарашасында 2017 жылғы Әлемдік көрмеге

елімізде өткізу құқығына ие болғаны туралы белгілі болды.

Халықаралық көрме бюросының мүшелерінің қатысуымен

Астана 103 дауыс жинады. 2013 жылы 24 тамыз Елбасы

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қатысуымен «Қазақстан-

2050» Стратегиясы: бір халық – бір ел – бір тағдыр»

тақырыбында Қазақстан халқы Ассамблеясының XX

мерейтойлық сессиясы болып өтті. 2014 жылы2014 жылдың

тамыз айында Үкіметте қайта құрылымдау болды. 17



ISSN 2522-1191

54

министрлік пен 9 агенттіктің орнына елде 12 министрлік және

шамамен 30 комитет құрылды. 2015 жылы 27 шілдеде Қазақстан

Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшесі атанды. 2016жылыРио-

де-Жанейро қаласында төрткүл дүниені дүркіреткен дүбірлі

дода - XXXI Жазғы Олимпиада Қазақстан атынан үкілеп

жіберілген ұлттық құрама ел үмітін ақтап, 200-ден астам

мемлекет ішінен жалпы есепте 22-орынға ие болды. Қазақстан

қоржынында 3 алтын, 5 күміс, 9 қола медаль бар. Айта кетелік,

Рио Олимпиадасына Қазақстаннан 104 спортшы 26 спорт

түрінен өнер көрсетті. 2017 жылдың басынан бастап Қазақстан

Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі болды.

Алматыда Универсиада – 2017 спорт ойындары өтті. Оған 57

мемлекеттен 2 мыңнан астам спортшы мен делегация мүшелері

қатысты. 2017 жылдың 31 қаңтарында , «Қазақстанның үшінші

жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік»-атты елбасының

Қазақстан халқына Жолдауы жарияланды. Экспо

2017Қазақстанның елордасы Астана қаласында Халықаралық

көрмелер бюросымен (ХКБ) ұйымдастырыған Халықаралық

көрме. Көрме 2017 жылдың 10 маусым мен 10 қыркүйек дейін

аралығында өтті.Ұйымдастырушылармен таңдалған тақырып

Future Energy (Болашақ қуаты) болып табылады. ЕХРО-2017

көрмесіне 115 мемлекет және 22 халықаралық ұйым қатысты.

Көрмені тамашалауға 3 млн адам келді. -ЭКСПО көрмесін өткізу

арқылы біздің ел “жасыл” технологияларды дамыту идеясына

берік екенін тағы да дәлелдей түсті. онымен бірге,Н.Назарбаев

ЭКСПО инфрақұрылымын көрмеден кейін пайдалану жоспары

жөнінде ой бөлісті. -“Нұр Әлем” және көрме тақырыбы көрініс

тапқан басқа да бірқатар павильондар “ЭКСПО мұрасы” ретінде

сақаталады. ЭКСПО арқылы өзіміздің ұлттық

құндылықтармызды өзге елдерге таныстырдық,олардың қазақ

елінің дәстүріне деген қызығушылығын арттырдық.Елбасымыз

айтқандай рухани жаңғыру іргелі елдің тұтқасы болмақ. Міне,

ауыз толтырып айтар болсақ асқан асуларымыз ,жеткен

жетістіктеріміз аз емес. Тоқсан ауыз сөзді тобықтай келе айтқым

келгені, аманатқа қиянат етпей ата-бабалар алдындағы



ISSN 2522-1191

55

борышымызды өтеп,тәуелсіздігімізді әрі қарай баянды етіп,

артымызда келе жатқан ұрпаққа табыстау біздің міндетіміз деп

есептеймін.Сол үшін бізге бірлік,татулық қажет.Міне,сонда ғана

біз «Мәңгілік ел» болып тарихта ойып тұрып орын қалдыра

аламыз демекпін.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік

және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасы

Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Ақиқат. 2005, №3.

5 б.

2. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.

//Ақиқат. 2005, №3. 9 б.

3. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың

Қазақстан халқына Жолдауы.28.01.2011 ж. Болашақтың іргесін

бірге қалаймыз.

4. Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. //Астана

ақшамы, 2001,20желтоқсан.

5. Назарбаев Н.А. Учиться жить свободном обществе

(интервью Президента РК газетам «Егемен Қазақстан» и

Казахстанская правда») //Казахстанская правда. 21 декабря 1999

г.

8. «Тәуелсіз Қазақстан шежіресі 2010».

НЕТРАДИЦИОННЫЕ ФОРМЫ ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ

ЯЗЫКУ

Кайрлиева Н.Б.,

магистр пед.наук, Атырауский государственный

университет имени Xалела Досмухамедова, г.Атырау,

Казахстан

Жалмуханова З.Т.,



ISSN 2522-1191

56

старший преподаватель, Атырауский государственный

университет имени Xалела Досмухамедова, г.Атырау,

Казахстан Аннотация

В данной статье рассмотрены проблемы нетрадиционных

форм обучения русскому языку в формировании

коммуникативной компетенции студентов вуза.

Проанализированы характерные особенности нестандартных

уроков и выявлена и обоснована необходимость их

практического использования в процессе обучения, что дают

возможность не только поднять интерес студентов к изучаемому

предмету, но и развивать их творческую самостоятельность,

обучать работе с различными источниками знаний.

Аннотация

Бұл мақалада ЖОО студенттерінің коммуникативтік

құзыреттілігін қалыптастыруда орыс тілін оқытудың дәстүрлі

емес түрлерін қолдану мәселелері қарастырылған. Стандартты

емес сабақтардың ерекшеліктері талданып, анықталып, оқу

үдерісінде студенттердің оқытылатын пәнге қызығушылығын

арттырып қана қоймай, олардың шығармашылық дербестігін,

әртүрлі білім көздерімен жұмыс жасауға үйретудің қажеттілігі

негізделген.

Известно, что целью обучения является формирование

коммуникативной компетенции, включающей в себя как

научную, так и социо-культурную компетенцию, ибо без знания

социо-культурного фона нельзя сформировать

коммуникативную компетенцию даже в ограниченных пределах.

Формирование положительной мотивации должно

рассматриваться преподавателем как специальная задача. Как

правило, мотивы связаны с познавательными интересами

студентов, потребностью в овладении новыми знаниями,

навыками, умениями. Но первая и естественная потребность

обучения - коммуникативность. Для организации

благоприятного климата, ориентирующего студентов казахских



ISSN 2522-1191

57

групп на коммуникацию, необходимо выбирать такие формы

урока, которые будут стимулировать деятельность

обучающихся. Для плодотворной и эффективной деятельности

обучающихся характерны нетрадиционные формы проведения

занятий. К таким занятиям следует отнести: урок-спектакль,

урок-праздник, урок-экскурсию, видеоурок и т.д. Опыт

преподавателей и исследования педагогов-новаторов показали,

что нетрадиционные формы проведения уроков поддерживают

интерес учащихся к предмету и повышают мотивацию учения

[1, с. 18]. Главным достоинством нетрадиционных форм уроков

является развитие и совершенствование социо-культурной

компетенции студентов, расширение по сравнению с базовым

уровнем знаний о культурном наследии стран изучаемого языка.

Проблема преподавания русского языка в вузе в настоящее

время актуальна, потому что традиционные формы проведения

уроков надоедают и хочется чего-то нового. К традиционным

школьным занятиям принадлежат, как известно, уроки изучения

нового материала, закрепления знаний, умений и навыков,

проверки и учета приобретенных знаний, умений и навыков,

анализа контрольных работ, обобщения и систематизации

выученного, повторение темы или раздела. Наряду с этими

формами обучения в последнее время широко используются и

нетрадиционные или нестандартные. Это, в частности, уроки-

семинары, зачеты, лекции, конкурсы, путешествия,

интегрированные уроки, занятия-конференции, диспуты, уроки-

сказки, тематические игровые уроки, благодаря которым

студенты быстрее и лучше усваивают программный материал.

Ориентация современной высшей школы на гуманизацию

процесса образования и разностороннее развитие личности

студента предполагает, в частности, необходимость

гармонического сочетания собственно учебной деятельности, в

рамках которой формируются базовые знания, умения и навыки,

с деятельностью творческой, связанной с развитием их

индивидуальных задатков, познавательной активности,

способности самостоятельно решать нестандартные задачи и



ISSN 2522-1191

58

т.п. Активное введение в традиционный учебный процесс

разнообразных развивающих занятий, специфически

направленных на развитие личностно-мотивационной и

аналитико-синтетической сфер обучающихся, памяти,

внимания, пространственного воображения и ряда других

важных психических функций, является в этой связи одной из

важнейших задач педагогического коллектива [2, с. 18].

Значимость указанных выше занятий в общем учебно-

воспитательном процессе обусловлена, прежде всего, тем

обстоятельством, что сама по себе учебная деятельность,

направленная в традиционном ее понимании на усвоение

коллективом учащихся в целом требований базовой учебной

программы, не сопряженная в должной степени с творческой

деятельностью, способна, как это ни парадоксально, привести к

торможению интеллектуального развития студентов. Привыкая

к выполнению стандартных заданий, направленных на

закрепление базовых навыков, которые имеют единственное

решение и, как правило, единственный заранее

предопределенный путь его достижения на основе некоторого

алгоритма, студенты практически не имеют возможности

действовать самостоятельно, эффективно использовать и

развивать собственный интеллектуальный потенциал. С другой

стороны, решение одних лишь типовых задач обедняет

личность, поскольку в этом случае высокая самооценка

обучающихся и оценка их способностей преподавателями

зависит, главным образом, от прилежания и старательности и не

учитывает проявления ряда индивидуальных интеллектуальных

качеств, таких, как выдумка, сообразительность, способность к

творческому поиску, логическому анализу и синтезу. Введение в

учебную программу нетрадиционных методов преподавания

имеет целью расширить учебный процесс и, не отрываясь от

проблем обучения и воспитания, развить личностные качества

студента. Проблема развивающего обучения сегодня настолько

актуальна, что нет, пожалуй, ни одного преподавателя, который

не задумывался бы над ней[3, с. 50].



ISSN 2522-1191

59

Традиционно процесс обучения рассматривается как

процесс взаимодействия преподавателя и студента, в ходе

которого решаются задачи образования, воспитания и развития.

К основным структурным компонентам, раскрывающим его

сущность, относят цели обучения, содержание, деятельность

преподавания и учения, характер их взаимодействия, принципы,

методы, формы обучения. Через эти общие сущностные

характеристики возможно выявление особенностей

развивающего обучения. Нельзя сказать, что идея развивающего

обучения нова, что раньше проблемы развития ребенка в

процессе обучения не ставились и не решались. Можно

перечислить ряд имен (Л.С.Выготский, Е.Н.Кабанова-Миллер,

Н.А.Менчинская, И.С.Якиманская и др.), с которыми связаны

проблемы развития личности в процессе обучения. В тот или

иной период развития общества эта идея выдвигается на

передний план или временно "забывается", но никогда не

снимается, никогда не прекращается ее изучение, а главное

практическая реализация в вузе. Соответственно целям,

содержанию обучения изменяется и позиция учителя в учебном

процессе, и характер его деятельности, принципы, методы и

формы обучения. В нетрадиционном обучении деятельность

преподавателя меняется коренным образом. Теперь главная

задача преподавателя не «донести», «преподнести»,

«объяснить» и «показать» студентам, а организовать

совместный поиск решения возникшей перед ними задачи.

Преподаватель начинает выступать как режиссер мини-

спектакля, который рождается непосредственно в группе. Новые

условия обучения требуют от преподавателя умения выслушать

всех желающих по каждому вопросу, не отвергнув ни один

ответ, встать на позицию каждого отвечающего, понять логику

его рассуждения и найти выход из постоянно меняющейся

учебной ситуации, анализировать ответы, предложения

студентов и незаметно вести их к решению проблемы. Обучение

логике учебного спора, диалога, решения учебной задачи не

предполагает скорейшего получения правильного ответа,



ISSN 2522-1191

60

возможны ситуации, при которых студенты и не смогут на

одном уроке открыть истину. Обратимся к видам

нетрадиционных уроков.

1.Творческая лаборатория. Исследованием «морфологии»

текста, особенностей его содержания, строения и речевого

оформления студенты занимаются на уроках русского языка.

Однако в урочное время текстовые аналитические задания

предлагаются как типовые: озаглавить текст, определить его

тему и основную мысль, стиль и функциональный тип речи,

указать средства связи. Эти задания в большинстве случаев

выполняются автоматически, без особого интереса ребят.

Творческие упражнения тоже часто сводятся к написанию

изложений и сочинений привычных жанров. Отрадно, что

методика организации творческой деятельности пересматривает

свои ориентиры: в центре внимания оказывается не столько

текст (в разнообразии стилей, типов и жанров), сколько студент

- со всеми его впечатлениями, с потребностью в образном

мышлении, с внутренними критериями нормативности речи,

среди которых важным для преподавателя и обучающего

оказывается критерий свободного выбора и неповторяемости

языковых средств. Вызывают интерес студентов и необычные

названные, но по сути привычные виды работ: изложение-

описание, «сочинение-повествование» (стилизация), «эссе-

рассуждение» (лингвистические миниатюры, подражания и т.д.).

Главная проблема, которой предложено в начале года

заниматься ребятам специальности НВП, ИЗО, Музыкального

образования и Журналистики - «В глубь текста», где можно

предложить такие тематики занятий:

Умеем ли мы читать текст? Глобальное, детальное и

критическое восприятие текстовой информации. Ключевые

слова. Тема и микротема. Автобиография текста. Какие бывают

тексты?

Стилистика - наука или искусство? Сколько лет

стилистике? Знатное и почтенное семейство: функциональная



ISSN 2522-1191

61

стилистика, практическая стилистика, стилистика текста,

фоностилистика. Стилистика и риторика.

Речь - портрет человека, его визитная карточка.

Индивидуальный речевой стиль.

Каждое занятие завершается творческой работой,

которую каждый студент выбирает из блока предложенных

вариантов по собственному желанию. Объем также

определяется студентом самостоятельно. Созданные речевые

произведения прочитываются автором на занятии и

обсуждаются коллективно. Основной критерий -

оригинальность выполнения творческого задания,

нешаблонность речевого оформления.

2.Уроки-лекции. Остановимся подробнее на одном

из интересных форм работы - на уроках-лекциях и их видах.

1. Проблемная лекция. В ней моделируются

противоречия реальной жизни через их представленность в

теоретических концепциях. Главная цель такой лекции -

приобретение знаний учащимися самостоятельно.

2. Лекция-визуализация, когда основное содержание

лекции представлено в образной форме (в рисунках, графиках,

схемах и т.д.). Визуализация рассматривается здесь как способ

информации с помощью разных знаковых систем.

3. Лекция вдвоем, представляющая собой работу

преподавателя и студента, читающих лекций по одной и той же

теме и взаимодействующих на проблемно-организационном

материале как между собой, так и с учащимися.

Проблематизация происходит как за счет форм, так и за счет

содержания.

4. Лекция - пресс-конференция, когда содержание

оформляется по запросу (по вопросам) обучающихся с

привлечением нескольких преподавателей.

5. Лекция-диалог, где содержание подается через серию

вопросов, на которые студент должен отвечать непосредственно

в ходе лекции. К этому типу примыкает лекция с применением



ISSN 2522-1191

62

техники обратной связи, а также программированная лекция-

консультация.

6. Лекция с применением игровых методов (методы

мозговой атаки, методы конкретных ситуаций и т.д.), когда

студенты сами формулируют проблему и сами пытаются ее

решить [4, с. 10].

Лекция целесообразна: при прохождении нового

материала, не связанного с предыдущим; при обобщении

различных разделов пройденного учебного материала; в конце

изучения темы; при сообщении учащимся сведений о

практическом применении изученных закономерностей; при

выводе сложных закономерностей; при изучении материала

проблемного характера; при изучении тем, где особенно

необходимы межпредметные связи [4, с. 12].

Условиями эффективного проведения лекции являются:

- четкое продумывание и сообщение обучаемым плана

лекции;

- логически стройное и последовательное изложение всех

пунктов плана с заключениями и выводами после каждого из

них;

- логичность связей при переходе к следующему разделу;

- доступность, ясность излагаемого;

- использование разнообразных средств наглядности,

ИКТ и ТСО;

- обучение учащихся фиксирующим записям, умению

выделять главное, подчеркивать основные мысли, делать

резюме и т.д.;

- итоговая беседа по теме лекции.

3. Интегрированный урок. Интеграция дает возможность,

с одной стороны, показать учащимся "мир в целом", а с другой, -

высвобождаемое учебное время использовать для

осуществления профильной дифференциации в обучении.

Методической основой интегрированного подхода к обучению

является формирование знаний об окружающем мире и его

закономерностях в целом, а также установление



ISSN 2522-1191

63

внутрипредметных и межпредметных связей в усвоении основ

наук. Интегрированным уроком называют любой урок со своей

структурой, для его проведения привлекаются знания, умения и

результаты анализа изучаемого материала методом других наук,

других учебных предметов[6, с. 18].

Форма проведения интегрированных уроков самая

разная: семинары, конференции, путешествия и т.д.

Наиболее общую классификацию интегрированных

уроков можно представить по способу их организации:

- конструирование и проведение урока двумя и более

учителями разных предметов;

- конструирование и проведение урока одним учителем,

имеющим базовую подготовку по соответствующим

«родственным» дисциплинам;

- создание на этой основе интегрированных тем, разделов

и, наконец, курсов[6, с. 19].

Таким образом, эффективность учебного процесса во

многом зависит от умения преподавателя правильно

организовать урок и грамотно выбрать ту или иную форму

проведения занятия. Как известно, целью обучения в вузе

является формирование межкультурной компетенции студентов,

которая реализуется в способности к речевому общению.

Залогом успешной речевой активности обучающихся являются

нетрадиционные формы уроков, в ходе которых они расширяют

знания, что позволяет им принимать активное участие в

обсуждении.Нетрадиционные формы проведения уроков дают

возможность не только поднять интерес студентов к изучаемому

предмету, но и развивать их творческую самостоятельность,

обучать работе с различными источниками знаний.

Развивающий и воспитывающий потенциал

нетрадиционных форм урока можно охарактеризовать с

помощью определения следующих целей обучения:

- формирование у обучающихся интереса и уважения к

предмету



ISSN 2522-1191

64

- воспитание культуры общения и потребности в

практическом использовании знаний;

- развитие интеллектуальных и познавательных

способностей, развитие ценностных ориентаций, чувств и

эмоций студентов.

Библиография:

1. Граник Г.Г, Бондаренко С.М., Концевая Л.А. Семинар

по русскому языку. - М., 1988.

2. Караваев А. Игровые уроки в старших классах. //

Учитель. 2008, № 1, с. 3-6.

3. Котельникова С.А. Творческие работы

нетрадиционных жанров. // Русский язык в школе. 1997, № 1, с.

25-26.

4. Крупенникова М.И. Эффективные методы и приемы

организации урока. // Русский язык в школе. 1997, № 4; с. 9-13.

5. Кулагин П.Г. Межпредметные связи в процессе

обучения. - М., 1999.

6.Максимова В.Н. Межпредметные связи в учебно-

воспитательном процессе современной школы. - М., 1997.



ISSN 2522-1191

65

«Білім-Образование-Education»

ғылыми-педагогикалық журналы ● научно-

педагогический журнал

№1, қаңтар, 2018

Қолжазбалар өңделеді және қайтарылмайды.

Авторлардың көзқарасы, ұстанымы сақталады.

Жинақтағы деректердің нақтылығына авторлар

жауапты.

Олардың байлам-тұжырымдары редакция

көзқарасымен сәйкеспеуі де мүмкін.

Ғылыми басылымда жарияланған материалдар

көшіріп басылған жағдайда сілтеме жасалуы тиіс.

«Білім-Образование-Education» РҒПО қарасты баспа

орталығында беттеліп, басылды. Басуға 03.01.2018ж. қол

қойылды.

01000, Астана қаласы

Bìlìm-Obrazovanie-Education №№11-12(13-14), qaras'a...

Documents

Transcript of Bìlìm-Obrazovanie-Education №№11-12(13-14), qaras'a...